Sveyrat Hsnova

traf mhit, ekoloji

maariflndirm v ekoloji
trbiy











Bak-2013

2
Elmi redaktor: c.e.f.dok.Y.Q.liyev

Ryilr: b.e.dok.prof. Y.K.hmdov
b.e.dok.prof. R.A.liyev
b.e.f.dok..H.Hseynova
p.e.f.dok.P.S.Paayeva


S.M.Hsnova. traf mhit, ekoloji maariflndirm v
ekoloji trbiy. ADPU-nriyyat. 332 sh.

Drs vsaiti traf mhit, ekoloji maariflndirm v ekolji
trbiy mvzusundadr. Drs vsaitind traf mhitimizdn v
yerli ekoloji problemlrdn bhs olunur. Onlarn qarsnn
alnmas v idar edilmsi yollar gstrilir. Masir dvrn
ziyallarnn ekoloji biliy, yksk ekoloji mdniyyt malik
olmasn v ekologiyamzn qorunmasnda hquqi baxmdan
maariflnmsini vacib sayr.
Drs vsaiti ali mktblrin bakalavr v magistr pilllri
n nzrd tutulmudur.
Drslikdn ekologiyan yrnnlr v maraqlananlar da
istifad ed bilr.





3
GR

Son illr tbit insanlar davaml olaraq snaa kir. Bir-
birinin ardnca ba vern tbii flaktlr - daqnlar, zlzllr,
torpaq srmlri dnyann btn lklrind ciddi narahat-
lqlar yaratmdr. halinin srtli artm, elmi-texniki trqqi,
kimya, biologiya elmlri sahsind ld edilmi yeni biliklr,
masir tipli silahlarn yaradlmas briyyt tkc fayda
gtirmmidir. Bunlarn nticsidir ki, insanla tbit arasndak
laq daha da kvrklmi, ekoloji blalar qlobal xarakter
almdr. Bu gn tbitd ba vern qlobal iqlim dyimlri
briyyt n qalmaz blalar yaratmdr.
Sz yox ki, Azrbaycan da bu problemlrdn knarda
qala bilmz. Ona gr d ekoloji problemlrin hlli lk rh-
brliyinin daim diqqtinddir. Azrbaycan Respublikasnn Pre-
zidenti cnab lham liyev "Azrbaycan Respublikasnda eko-
loji vziyytin yaxladrlmasna dair 2006-2010-cu illr n
Kompleks Tdbirlr Plan"n tsdiq etmidir. Dvlt hmiy-
ytli bu mhm sndd lknin ekoloji vziyytinin yax-
ladrlmasna dair bir sra tdbirlrin hyata keirilmsi n-
zrd tutulur. Cnab Prezidentin, eyni zamanda, ekoloji prob-
lemlr bilavasit aid olan "Ekoloji chtdn dayanql sosial-
iqtisadi inkiafa dair", "Hidrometeorologiyann inkiaf proq-
ram", "Yay-q otlaqlarnn, binklrin smrli istifad
olunmas v shralamann qarsnn alnmasna dair" proq-
ramlarn qbul edilmsi il bal verdiyi srncamlar lkd
ekoloji mhitin yaxladrlmasnda hmiyytli rol oyna-
mdr. Dvlt basnn "Xzr dnizinin irklnmdn qo-
runmas zr bzi tdbirlr haqqnda" srncam is Aberonda
ekoloji problemlrin hllin sasl stimul yaratmdr.
Ekoloji problemlrin hllinin zruriliyini nzr alan
Prezident lham liyev 2010-cu ili lkmizd "Ekologiya ili"
elan etmidir. Cnab Prezident Nazirlr Kabinetinin 2009-cu
ilin sosial-iqtisadi inkiafnn yekunlarna hsr olunmu icla-
4
sndak nitqind bu bard grlm ilrdn, glckd qar-
da duran vziflrdn geni bhs etmidir. Mhtrm Pre-
zident bildirmidir: "2010-cu il Azrbaycanda "Ekologiya ili"
elan edilmidir. Bu da tsadfi deyil. nki bu sahy byk
hmiyyt verilmlidir". Dorudan da, son illr ekoloji prob-
lemlrin hllin ynldiln tdbirlrin hyata keirilmsi daha
aktiv xarakter alm, lknin hr yerind ekoloji vziyytin
yaxladrlmas n sylr artrlmdr.
Dvltimizin ekologiya siyastini hyata keirn Eko-
logiya v Tbii Srvtlr Nazirliyi bu istiqamtd bir sra la-
yihlrin hyata keirilmsini tmin edir v hazrda traf m-
hitin salamladrlmas n yeni layihlr realladrlr.
Azrbaycanda son illr hyata keiriln davaml ekoloji
siyast artq z bhrlrini vermkddir. Bel ki, halinin
imli su il tchizat, traf mhitin mhafizsi, bioloji mx-
tlifliyin qorunmasna diqqtin artrlmas, eyni zamanda, X-
zrin ekoloji vziyytinin yaxladrlmasna ynldiln td-
birlr uurla hyata keirilir.
Mlumdur ki, salamlmz idiyimiz suyun, udduumuz
havann tmizliyindn ox asldr. Bu gn Azrbaycanda i-
mli su problemi hll olunmaq zrdir. Artq 12 rayonunun
122-dn ox kndind yekunladrlm ilr nticsind hali
Dnya Shiyy Tkilatnn standartlarna cavab vern imli
su il tmin olunmudur. Uzun illr imli suya hsrt qalan in-
sanlar bu gn artq bulaq suyu kimi tmiz sudan istifad edirlr.
Bak halisinin imli su il tmin edilmsi n Ouz-
Qbl-Bak su kmrinin tikintisi davam etdirilir. Samur-
Aberon kanalnn yenidn qurulmas da tmiz su probleminin
hllin yardm olacaqdr.
Hllini gzlyn problemlrdn biri d hr v rayon-
larmzn kanalizasiya mslsidir. Artq tn ilin sonunda
Xzrin irklnmsinin qarsnn alnmas mqsdil Hvsan
Aerasiya Stansiyas isifady verildi. Ancaq bu, mslnin tam
5
hlli deyildi. Bu il v glckd bu istiqamtd ilr davam
etdirilckdir.
Yalladrma il bal grln ilri d tqdirlayiq hesab
etmk olar. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin "Magistral
avtomobil yollarnn mhafiz zolaqlarnn yalladrlmas
haqqnda" v "Bak hrinin yalladrlmas sahsind lav
tdbirlr haqqnda" srncamlar bu istiqamtd grln ilrin
srtlnmsin zmin yaratmdr. Nticlr son drc sevin-
diricidir. Bel ki, yollarn estetik grnnn yaxladrlmas
v mhafiz zolaqlarnn eroziyadan mhafizsi mqsdil
lt-Hacqabul istiqamtind magistral yolun trafnda vvlki
illrd kilmi 172 min dd aac v kollar artq bymkd v
inkiafdadr. Bakn Heydr liyev adna Beynlxalq Hava
Liman il birldirn yollarda, Z yolu v Heydr liyev
adna Beynlxalq Hava Liman yolu boyunca gzl yallqlarn
salnmas hl d davam edir. Bak-amax yolunun stnd
salnm meliklr d bu istiqamtd grln ilrin ntic-
sidir. Azrbaycan halisi bu tbbs byk ruh ykskliyi il
qoulmudur, indi hrlrimizd v rayonlarmzda yalla-
drma iind byk canlanma var v hr hftnin nb gnlri
keiriln imciliklrd minlrl yeni aaclar kilir, razilr
tmizlnir.
Tkc 2009-cu ild lk razisind 2 milyondan ox aac
kilmidir. lknin masir ekoloji problemlri arasnda Bak
buxtasnn neftl irklnmdn tmizlnmsi d hmiyytli
yer tutur. ndi bu sahd ilr davam etdirilir. Yqin ki, yaxn
glckd Bak buxtas halinin sl istiraht gusin evri-
lckdir.
Melrin qorunmas v yeni me zolaqlarnn salnmas
ekoloji mhitin salamladrlmasnda ox hmiyytli rol oy-
nayr. fsus ki, bu gn melrimizin qorunmas iind my-
yn laqeydlik hiss olunur. Melri qranlar czalandrlmaldr,
onlara qar ciddi tdbirlr grlmlidir. Son illr kndlrimiz-
d aparlan qazladrma ilri melrin qrlmasnn qarsn
6
xeyli almdr. Glckd bu proses davam etdirilrs onda,
yqin ki, melrin qrlmas da dayandrlacaqdr.
Mit tullantlar Baknn v Aberonun ekoloji mhitin
ox gcl mnfi tsir gstrir. Son illr bu istiqamtd d
mhm tdbirlr hyata keirilir. Msln, Bakda mit tul-
lantlar zavodunun tikintisin balanlmdr. Balaxanda ina
ediln bu zavod i ddkdn sonra Baknn havas xeyli t-
mizlnck. Bu tdbirlr baqa sahlrd d hyata keirilck.
Xsusi mhafiz olunan zonalarn genilnmsi istiqam-
tind d ilr davam etdirilir. Milli parklar genilndirilir, yeni
yallqlar yaradlr, gllr tmizlnir v s. Artq bu zonalarda
xsusi infrastruktur yaradlr. Milli parklarda n masir ofislr,
turistlri qbul etmk n mehmanxanalar ina edilir v s.
Hazrda gndlikd duran msllrdn biri Qafqazda ikinci
olan ahda Milli Parknn zruri infrastukturlarnn yaradl-
masdr.
Azrbaycan dnyann ayrlmaz bir hisssidir. Ona gr
dnyada ba vern ekoloji tzahrlr bizim lkdn d yan ke-
mir. Biz btn qvvlri sfrbr edib traf mhitin irkln-
msi, ekoloji tarazln pozulmasna qar ciddi mbariz apar-
malyq. nki yaadmz Yer krsinin glck taleyi, b-
tvlkd briyytin, mvcudluu dnyada bu problemin
msbt ynd hllindn ox asldr.
Masir dvrd thsilin ekologiyaladrlmas dvlt qar-
snda bir vzif kimi durur. Bu baxmdan insanlarn maarif-
lndirilmsi yeni drsliklrin yaranmas, vasitlrin axtarlmas
vacib rtlrdn biridir. Bu baxmdan trtib olunan ekoloji drs-
liklr insanlarn ekoloji biliyinin artrlmasnda, traf mhitd
ba vern ekoloji dyiikliklri xarekteriz etmkd, ekoloji
etikann v trbiynin formalamasnda byk rol oynayr.





7
I FSL.
EKOLOJ BOSFERD NSAN AML

nsan tbitin bir hisssi olub onunla sx baldr. nsann
hyatnda v faliyytind tbitin rolunu qiymtlndirmk ol-
duqca tindir.Tbit insanlarn yaay mhitidir.O, cmiy-
ytin rifah v inkiaf sviyysini tyin edir.
Hl XX srin balancnda yer krsinin halisi tmiz
hava alr, saf su iirdi.Dnya sonsuz, tbii srvtlr is tkn-
mz hesab edilirdi. Lakin bir ne onilliklrdn sonra dnya
olduqca thlkli ekoloji flakt hddin atd. Ekoloqlarn fik-
rinc gr briyyt bu yolu davam etdirrs, bir ne nsildn
sonra onu flakt gzlyir.
XX srin ikinci yarsndan balayaraq halinin srtl
artm v elmi-texniki inqilab biosferd deqradasiya prosesl-
rinin lamtlrini yaratd. Milyon illr rzind formalaan tbii
ekosistemlr ciddi dyiikliy mruz qalaraq insann xarici
tsirin qar davamsz vziyyt dd.
Elmi-texniki inqilab hyatda mlum olmayan v ala
smayan ox byk grginliklr yaratd: aviasiya v avtomobil
nqliyyat, nv energetikas, kimya snayesi v s. Bu v digr
sahlr tbit n zrrli olmaqla yana, hm d tbii resurs-
larn azalmasna , bzn tknmsin sbb oldu.
nsan cmiyytinin vziyyti v onun tbitl qarlql
laqlri, hyat raitinin dyimsin sbb oldu.
Cmiyytl tbii mhitin qarlql tsiri indiy kimi kor-
tbii ba vermidir. Bu gn mlum olmudu ki, cmiyyt t-
bitin glcyi n msuliyyti z zrin gtrmli, kortbii
qarlql tsirdn urlu istiqamtlndirmy kemlidir. B-
riyyt indi daha ox baa dr ki, tbitin imkanlar indiki v
glck nsillrin maraqlar nzr alnmadan biosferin ehtiyat-
larn v yerin baqa srvtlrini mnimsmk olmaz.
Ekoloji problemin mzmununu tkil edn ksr ms-
llr cmiyyt qarsnda bu v ya digr drcd btn tarix
8
boyu mvcud olmudur. nsann ml gldiyi vaxtdan onun
biosfer tsiri daima artmdr. Lakin yalnz industrial cmiyyt
v demoqrafik partlay raitind insan faliyytinin mnfi
nticlri qlobal xarakter almdr. Bu zaman sas msl bios-
ferin saslarn datmadan yerd milyardlarla insan nec yer-
ldirmy, onlarn tlb v arzularn nec yerin yetirmy
gtirib xarr.
Ekoloji problem cmiyytin alternativ inkiaf ideyalarnn
sas olmudur. Bu ideyalar istehlak, insanlarn hyatnn s-
viyy v keyfiyytini, istehsal, texnologiya v s. radikal kil-
d dyimyi tlb edir.
Briyytin alternativ inkiaf yolunun seilmsinin z
elmi analizsiz mmkn deyildir. Bununla laqdar xsusi elm -
qlobalistika yaranmdr. Onun sas vzifsi mrkkb dnya
(qlobal) problemlrinin ictimai inkiafa tsirini yrnmkdir.
Bu problemlr ekolojidn (mhitin irklnmsi, srvtlrin t-
knmsi v s.) lav, hali problemi, elm v texnikann inkiaf,
thsil, qzn silahlanma (hrbildirm) v s. aid edilir. Ekoloji
problem onlar arasnda mrkzi mvqed durur.
Qlobalistikann inkiafnda "Roma klubu" nmayndl-
rinin byk xidmti olmudur. taliya alimi v ictimai xadimi
Aurelio Peenin tbbs il 1968-ci ild yaradlm bu
beynalxalq tkilat dnyann n tannm alimlrini znd
birldirir. "Roma klubu" 1972-ci ild "inkiafn hddi" adl
mruz nr etdirildikdn sonra mhurlad. Bu mruznin
mqsdi - xbrdarlq etmk idi. halinin artmnda mvcud
olan meyllri, istehsal, irklnmni, tbii srvtlrdn istifad
edilmsini v ekoloji bhrandan xilas olmaa xidmt edn
ictimai hyatn (siyastd, iqtisadiyyatda, mdniyytd v s.)
mxtlif sahlrind bel dyiilmlr rait yaradan nticlri
zr xarmaqdan ibart idi.Bundan tr br cmiyyti yollar
axtarr, mxtlif istiqamtd traf mhitimizi qoruya bilck
qurumlarn, konsepsiyalarn yaradlmasn zruri sayr. Bel
konsepsiyalardan biri d, Davaml inkiaf konsepsiyasdr.
9
Davaml inkiaf dedikd indiki nsillrin tlbini dyn,
glck nsillrin tlbinin
xov, Qarada-lt akvatoriyalarnda qeyd olunmudur.
Krboyu, Krburnu, Lnkran v Astara sahlrind
antropogen evtofikasiya prosesi sahildn formalamaa
balayr.
irklnm drcsindn asl olaraq Xzr 3 sas irkln-
m qrupuna: kskin, orta drcd v az irklnn hisslr b-
lnr. mumiytl dniz suyuna sahilboyu razilrd yerln
120 mln-a qdr insann yaad snaye hrinin kanalizasiya
v irkab sular v 200-dn artq eidli kimyvi irklndiricilr
qararaq onun ekoloji tarazln z normal ahngindn xarr.
Xsusil neft mnli maddlr, azot v fosfor birlmlri,
zlal qarql zvi maddlr, adi duz Xzrin irklnmsind
sas rol oynayr.Dniz hminin ar metallarn duzlar, civ,
gm, mis, molibden, quruun, dmir, qalay, qlvilr v s.
kimyvi birlmlr qararaq onu irklndirir. Son 40 ild
Xzr 20 mln tona qdr neft v onun mhsullar qararaq
onun suyunun sas irklndiricilrindn saylr.
2002-ci ilin oktyabrnda Xzr dnizind Xzr gmiilik
idarsin mxsus Merkuri-2 gmisi Neft Dalar yatandan 10
km, Bakdan is 130 km msafd qzaya urayaraq batm v
onun irisindki 2100 ton neftin xeyli hisssi dnizin suyuna
qararaq ekoloji tarazln pozulmasna sbb olmudur. G-
minin irisindki bal formada olan neft nlrindki neft
glckd ox ciddi ekoloji thlk yarada bilr.Dnizd suyun
sviyysinin dyimsi onu tullantlarla irklndirn sas amil
saylr.Dniz suyunun irkab sular il irklnmsi nticsind
patogen mikroorqanizmlrin v ibtidailrin srtl inkiaf
epidemioloji chtdn ox thlkli olmaqla,insanlarn infek-
sion v invazion xstliklrl yoluxmas n zmin yaradr.
Neft v onun mhsullar hm dnizin suyunu, hm d sahil
boyu razilri irklndirmkl byk akvatoriyada splnm-
si, dib kntlrind toplanmas, suda olan zhrli maddlri
10
toksikantlar xsusil materiallar adsorbsiya etmsi il sciy-
ylnir, bellikl d suyun keyfiyytini pisldirir, onun hava
il laqsini v oksigen rejimini tamamil pozur.
Xzr dnizinin unikall, corafi mvqeyi, iqlimi,
hidroloji, hidrokimyvi rdnilmsini thlk altna almayan
inkiaf baa dlr.
Davaml inkiaf konsepsiyas ilk df 1987 - ci ild
BMT Beynlxaq Komissiyasnn mruzsind tklif edilmidir.
Bu sndin ilnmsind 200 - dn ox dvlt itirak etmidir.
1992 - ci ild traf mhit v inkaf zr BMT -nin Rio - de -
Janeyroda keirilmi konfrans bu konsepsiyan planetin btn
lklri n XXI srd faliyyt plan kimi tsdiq etdi.
Cmiyyt-tbit qlobal sistemind davaml inkiaf
mxtlif sviyyli sosioekosistemlrd dinamik mvazintin
gzlnilmsini tlb edir. Mlum olduu kimi, sosioekosiste-
min komponentlri cmiyyt (sosial sistem) v tbii mhitdir.
Sosioekosistemlrin dinamik mvazinti gstriln sistemlrin
onlarn inkaf prosesin myyn mnasibtlrin gzlnil-
msini nzrd tutur.
Buradan bel ntic xarmaq mmkndr ki, sosioe-
kosistemlrin fasilsiz inkiaf n sistemin mhit il tkc
madd , enerji v informasiya mbadilsi deyil, hmin mbadi-
lni tmin edn xarici mhit d qorunub saxlanlmaldr. Bizim
planetin,onun biosferinin imkanlar sviyysind bu rtin ye-
rin yetirilmsi n cmiyyt trfindn tbii mhit qorunmal
v inkiaf etdirilmlidir.
Rio - de -Janeyroda yksk sviyyd toplanm gr
itiraklar traf mhit v inkiafa dair Rio-de-Janeyro byan-
namsin aadaklar daxil edir:
nsanlar tbitl hmahng salam v mhsuldar yaamaq
hququna malikdir;
Bugnki inkaf indiki v glck nsillrin ziyanna
hyata keirilmmlidir;
11
Dvltlr Yer ekosistemlrinin qorunmas , mhafizsi v
btvlyn brpa etmk mqsdil makdalq edir.nkiaf et-
mi lklr, davaml inkiaf tmin etmkd beynlxalq chdlr
n z msuliyytini drk edirlr;
traf mhiti irklndirn, bu irklnmy gr maliyy
msuliyyti damaldr;
Mharib davaml inkiaf prosesin dadc tsir gs-
trir. Ona gr d dvltlr silahl konfliktlr zaman traf m-
hiti mhafiz edn beynlxalq hquqa hrmt etmlidirlr;
Slh, inkiaf v traf mhitin mhafizsi bir - birindn
asl v ayrlmazdr.
halinin grnmmi artmna sbb olmu aqrar inqi-
labdan frqli olaraq ekoloji inqilabn mqsdi Yerdki halinin
say il tbii srvtlr, sosial-iqtisadi inkiaf il ekoloji inkiaf
arasnda mvazinti brpa etmkdir.
Ekoloji inqilabn uurlar haqqnda, onun cmiyytin da-
vaml inkiafn sabit, salam hyat trzini, indiki v glck
nsillrin mvcudluunu tmin etmk imkan sasnda mha-
kim yeritmk, ekoloji siyast olmadan tbii mhtn vziyy-
tinin siyasi proseslr v ekoloji problemlr tsirini yrnmk,
analiz etmk mmkn deyil.
Tbii mhitin vziyyti problemi planetin praktiki olaraq
btn regionlarnn halisind byk maraq v hycan hissi
yaradr.nkiaf etmi lklrd ekoloji msllr milli problem-
lr siyahsnda birinci yerd durur.
Yaama raitinin keyfiyytc pislmsi sosial ziddiy-
ytlrin kskinlmsin, sosial sahd grginliyin artmasna
gtirib xarr. Ekoloji ziddiyytlr masir cmiyytd ox vaxt
sosial daltsizliyin drinlmsin sbb olur."Ekoloji cht-
dn tmiz mhitdn" istifad sasn inkiaf etmi lklrin v
varl tbqlrin imkannlarna uyun olur
Masir ekoloji hrkat tkilat chtdn formalaaraq
surtl siyasilir.
12
"Yallar" partiyalar ksr inkiaf ermi lklrd mv-
cuddur, onlarn nmayndlri is bir ox milli parlamentlrin
trkibin daxildir.
"Yallar" partiyas n az v ya ox mumi olan sas
siyasi prinsiplr aaadaklardr:
sas diqqtin ekoloji problemlrin sbb v konkret
tzahrlrin verilmsi;
dnyada mhkm slh nail olunmas v mumi trk-
silah;
ictimai hyatn mxtlif sahlrind demokratik inkiaf
yollarnn mdafi edilmsi;
ekoloji etika v mdniyytin tbli edilmsi;
ekoloji iqtisadiyyatn, energetikann v texnologiyann
alternativ nvlrinin inkiafna kmklik gstrmk.
"Yallar"n beynalxaq tkilatlara birlmsi ba verir.
"Qrinpis" ekoloji tkilatnn faliyyti hamya yax mlum-
dur.
Biosfer ehtiyatlarnn tknmsi, tbii mhitd mxtlif
tip irklndiricilrin toplanmas v bununla laqdar xstlik-
lrin artmas siyastilr qarsnda ayr-ayr dvltlrin v
briyytin btvlkd thlksizliyi problemini qoymudur.
Bir ox lklrd milli thlksizlik konsepsiyasna
ekoloji amil mtlq nzr alnmaqla daxildir.
Beynlxalq siyastd d ekoloji amil gcl rol oynamaa
balamdr. Bu, dnya ictimaiyytinin ekoloji problemlrinin
hm qlobal, hm d regional tzahrlrinin hllind mk-
dalnn zruriliyindn irli glir.
Vtndalarn traf mhitl olan hququ iki sas vziyyt
il myyn olunur: ekoloji trbiy v thsill, ekoloji hquq-
larn dvlt tminat il. Mvcud vziyyt onunla rtlnir ki,
hr bir vtnda (ixtisasndan asl olmayaraq) ekoloji biliklrin
sasn bilmlidir v iilri bu v ya digr vzify qoyduqda
onun ekoloji hazrlnn sviyysini nzr almaq lazmdr.
13
Respublikamzda tyin olunmu ekoloji hquq normalar
vardr ki, vtndalar bundan bhrln bilr.
tbii mhitin vziyyti v onun mhafizsi tdbirlri
haqqnda dzgn informasiyann verilmsini soru ermk;
ekoloji chtdn ziyanl obyektlrin yerldirilmsi, ti-
kintisi, istismar haqqnda qrarlarn lv edilmsini tlb
etmk;
ekoloji qanun pozuntularna gr msul v gnahkar
xslrin msuliyyt clb edilmsini tlb etmk.
Ekoloji qanunlarn yerin yetirilmsi btn dvlt orqan-
lar sistemi, ekoloji ekspertiza tkilatlar, xsusi qorunan razi
v obyektlrin tkili vasitsil hyata keirilir. Biomxtlif-
liyin qorunmasnda biosfer qoruqlar, yallqlar, milli tbii
parklar, tbit abidlri byk rol oynayr.
Beynlxalq sviyyd insann lverili traf mhit olan
hququnun tmin edilmsind BMT-nin mxtlif qurumlarnn
byk rolu vardr. Onlar trfindn traf mhitin vziyytinin
yaxladrlmas n oxsayl proqramlar ilnilmidir. ST
(mumdnya Shiyyy Tkilat) "traf mhitin gigiyenas",
KTT (rzaq v Knd Tsrrfat Tkilat) - "Knd tsrrfat
kimyvi maddlri v tullantlar", YUNDO (snaye mk-
dal zr BMT tkilat) -"stehsal mhiti",YUNESKO
(BMT thsil, elm v mdniyyt msllri zr), (nsan v
biosfer). Nzrd tutulmu proqramlarn hyata keirilmsin
YUNEP (traf mhit zr proqram) 1975-ci ildn rhbrlik
edir.
BMT-nin traf mhit v inkiaf zr Beynlxalq komis-
siyas (MKOSR) trfindn btn lklr traf mhitin mha-
fizsi v davaml inkiafn prinsiplrinin hquqi toplusu tklif
edilmidir:
nsann hququ.Btn insanlar onlarn salaml n
lverili olan traf mhitd brabr hquqa malikdirlr.
14
Nsillr aras brabrlik. Dvltlr traf mhiti v tbii
ehtiyatlar indiki v glck nsillrin marana uyun olaraq
qoruyur v istifad edir.
Ekosistemlrin qorunmas v onlardan davaml istifad.
Biosferin faliyytindn tr vacib ekosistem v ekoloji pro-
seslr, bioloji mxtliflilik dvltlr trfindn qorunur v canl
tbit srvtlrindn v ekosistemlrdn istifad zaman op-
timal davaml mhsuldarln alnmas prinsipi gzlnilir.
Ekoloji normalar v monitorinq. Dvltlr traf mhitin
mhafizsinin uyun normalarn myyn edir, traf mhitin
keyfiyytind dyiikliklr v srvtlrindn istifad zrind
monitorinq ttbiq edir, hminin ld edilmi mlumatlar nr
etdirir. Dvltlr qabaqcadan ekoloji qiymtlndirmni hazr-
layr, yaxud tklif olunan normalara sasn onlar hyata keirir
bu da z nvbsind xeyli miqdarda traf mhit tsir gstr
bilr, yaxud hr hans bir tbii srvt nvndn istifad ed
bilr.
lkin xbrdarlq. Planladrlm faliyytin myyn d-
rcd toxunduu btn xslr dvlt trfindn vvlcdn
xbrdarlq edilir, onlarn inzibati v mhkm msllrind
hquqlar qorunur.
Davaml inkiaf v kmk. Dvltlr traf mhitin qo-
runmasnn planladrmann trkib hisssi kimi baxld raiti
tmin edir, baqa lklr, xsusn d inkiaf etmkd olan
lklr traf mhitin qorunmas v davaml inkiafn tmin
edilmsind kmklik gstrirlr.
mumi mkdalq borcu. Dvltlr yuxardak hquq
v vziflrin hyata keirilmsi n baqa dvltlrl mk-
dala alrlar.
Hquqi dvltd insanlar arasnda mnasibt hquq
normasn ifad edn v ham n mcburi olan qanunlarn
kmyi il tnzimlnir. nsanlarn tbiti yenidn dyidirici
faliyyti nisbtn yaxn vaxtlarda hquqla qaydaya saln-
mdr. Salam traf mhit hququ yeni hquq nslin mx-
15
susdur. Onun ayr-ayr lklrin konstitutsiyasna daxil edil-
msi btn dvltlri dnlmmi ekoloji hrktlr gr
msuliyyt damaa mcbur edir.
Ekoloji mnasibtlr sisteminin deformasiyas, glck
qarsnda msuliyyt hissinin olmamas ekoloji bhranlarn
mnbyidir.
Ekoloji msuliyyt znnzart, znn hrktlrinin
traf mhit tsirinin yaxn v uzaq nticlrini grmk
qabiliyyti, zn v baqalarna tnqidi yanamaq v s. il
baldr. Tbit mnasibtl laqdar xlaqi tlblr riayt
edilmsi mmkn czaya gr qorxu v traf mhit trfindn
mzmmt deyil, mhkm etiqadn inkiafn gstrir.
Qlobal sviyyd traf mhitin vziyyti zrind nzart
BMT strukturlar vasitsil hyata keirilir. BMT-nin traff
mhit dair proqramna YUNEP uyun olaraq sas blm -
traf mhitin monitorinqinin qlobal sistemi (MMO), poten-
sial toksiki kimyvi maddlrin beynlxalq registri (PTKMBR)
v traf mhit dair beynlxalq informasiya sistemi - (NFO
TERRA) myyn edilmidir.
Cmiyytin tbii mhitl ekoloji qarlql laqsinin
mzmun v formas tbit haqqnda ld edilmi biliklr v
tbitdn praktiki istifad il myyn edilir. Btn bunlar
sosioekoinformatikann mzmununu tkil edir. Bura elmi
informasiyann inkiaf problemlri d daxil edilir. Bel ki, son
nticd elmin sas funksiyas cmiyytin hyat faliyytinin
mxtlif trflrini tmin etmk n lazm olan informasiyan
ld etmkdir.
Mxtlif biliklr mcmusu briyytin tarixi tcrbsinin
v elmi-texniki biliklrin topland inkiafda olan informasiya
sisteminin sasn tkil edir. Elmin surtli inkiaf nticsind
bu informasiyann hcmi fasilsiz olaraq artr.
nformasiya texnologiyasnn ktlvi ttbiqi il cmiy-
ytl tbit arasnda qarlql mnasibtlrin ekstensiv tipindn
intensiv tipin keid n real imkanlar yaranr. Bu zaman
16
ictimai istehsala clb olunmu tbii ehtiyatlardan smrli isti-
fad edilmsi, az enerji v metal tutumlu texnikann, alternativ
texnologiyann yaradlmas v traf mhit atlan tullantlarn
azaldlmas nzrd tutulur.
Lazmi geoekoinformasiyann vaxtnda alnmas ekoloji
monitorinqin funksiyasn, mahid sistemini, analiz v proq-
nozu znd birldirn ekoloji xidmt hddin qdr geniln-
dirmy imkan verir. Btn bunlar bhsiz ki, cmiyytin
thlksiz inkiafn tmin edck, insanlarn hyat sviyysini
v keyfiyytini yksldckdir.Vaxtnda alnan ekoinformasiya
v texnologiyalar iqtisadi ekologiyann da inkiafna rait
yaradr.
lk baxda iqtisadiyyatn ekologiya il he bir laqsi
olmad grnr. Tarixi baxmdan da iqtisadiyyat mume-
koloji gstricilrdn nisbtn knarda, srbst inkiaf etmidir.
Lakin cmiyyt hmi tbii ehtiyatlardan v biosferin vziy-
ytindn asl olmudur. Sadc olaraq bu asllq iqtisadi sis-
temlrd nzr alnmamdr.
qtisadiyyatla ekologiya arasnda drin laq insann
dyidirdiyi tbitin insana, onun tsrrfatna ks tsiri z
xandan sonra drk edilmy balanlmdr.
Ekoloji bhran, slind nnvi iqtisadi siyastin ntic-
sidir. Ekoloji vziyytin bilavasit sbbi dar dnc il
qazanc dalnca qamaqdr, yni bu halda tkc fhl qvvsi
deyil, tbii ehtiyatlar da istismar edilir, mhsulun maya dyri
mhitin irklnmsi hesabna aa salnr. Dahi mtfkkir
K.Marksn fikrinc hr bir iqtisadi dirli, ekoloji thlill m-
aiyt olunmaldr.
Ekologiyaladrlm iqtisadiyyatda istehsaln mqsdi
ekologiyann prinsiplri v insanlarn salaml n thl-
ksiz olan mk raiti il myyn olunmal, tkc qazanc
n nzrd tutulmamaldr. Bu o demkdir ki, iqtisadiyyat
tkc glir n deyil, mumi fayda zrind qurulmaldr.
17
Mxtlif tbii ehtiyatlardan istifad, o cmldn mhitin
myyn drcd irklnmsi istniln iqtisadi faliyyt
zaman zruridir. Bu bilavasit istehsal proseslri v istehlak il
baldr. Msln, atmosfer dm dm qaznn miqdar
mxtlif tip avtomobil mhrriklrind yandrlan yanacan
kmiyyt v keyfiyytindn asldr; irklnmi suyun bizim
gl v aylarmza axdlmas polad, kaz, para v s. Isteh-
saln sviyysindn asldr. nki sularn miqdar v tmizliyi
hr bir halda aparlan faliyytin konkret texnoloji sviyysi il
laqlidir..
qtisadiyyatn ekologiyaladrlmasnn bu gn n n
vacib zmini aadaklardr:
tbitdn smrli istifadnin hquqi v tkili raitinin
formalamas;
iqtisadiyyat tbitqoruyucu sasa keirmkdn tr elmi-
texniki potensialn yaradlmas;
qapal istehlak tsiklrinin yaradlmas v istehsal tullan-
tlarnn minumuma endirilmsi;
Tbii ehtiyatlarn tam dyrini gstrmk mqsdil
mhsul istehsalnn uot sisteminin tnzimlnmsi.
qtisadi ekologiyaladrma el bir faliyytdir ki, bu fa-
liyyt cmiyytin btn tbqlri qoulmaldr. Bu faliyyt
btn dnyada qbul edilmi Davaml inkiaf konsepsiiya-
snn mddalarn tamamlamaldr. Masir ekoloji biliy v
mdniyyt malik olan insan daima tbitin keiyind dur-
mal, ondan bhrlndiyi kimi, onu qoruma, inkiaf etdirmyi
bacarmal, zndn sonra gln glck nsillri bu ruhda tr-
biy etmyi mqdds vzif saymaldr. Bunun n yeri
glnd baban, yeri glnd mllim, yeri glnd hkim, yeri
glnd mhndis olma bacarmaldr. Azad bazar iqtisadiy-
yatnda istehsal v istehlak rqabt girrkn , tbitin
qanunlarn, ekoloji raiti, tbit vura bilck zrri v xeyiri
nzr almaldr.Tbitdn istifadd qnatcil v tullantsz
18
texnologiyalara sahib olmaldr. Bunun n ekoloji mhndis-
liyin inkiaf etdirilmsi gnmzn vacib rtlrindn biridir.
Ekoloji mhndislrin vzifsi ekoloji ekspertizan v
monitorinqi hyata keirmk, myyn obyektlr v avadanlq-
lar zrindki faliyytin tbit yol veril bilck tsirinin
hddini yrnmkdir.
Masir dvrmzd texnoloji risk v zhrli maddlrin
zif dozasnn insanlara tsirinin yrnilmsi metodlar xsusi
hmiyyt ksb edir. Bu metodlar vasitsi il qza zaman ba
ver bilck xoa glmz hadislrin vziyyti ynglldirilir.
Lakin, ciddi qzalarn qarsn tamam il almaq mmkn
olmur.
Mhndislik faliyytinin nnnvi metodlar il yana
ekologiya mhndisliyi xsusi vasit v yanamalardan istifad
edir. Bu cr vasit v yanamalara misal olaraq mxtlif moni-
torinqlri gstr bilrik.
Monitorinq traf mhitin mxtlif trflrinin vziyyti
zrind mahid, qiymtlndirm v proqnozdan ibartdir.
Monitorinqin sas pillsi mvcuddur: lokal, regional,
geosistem v qlobal biosfer. xtisasladrlm monitoprinq
stansiyalar ekoloq-mhndis iri hrlrin v snaye zona-
larnn hava hvzsi zrind nzart etmy, biosfer qrupla-
rnda daimi mahidlr aparmaa imkan verir. Peyk v baqa
kosmik aparatlarda qoyulmu cihazlar Dnya okean, quru, at-
mosferin vziyyti haqqnda iri hcmli informasiya toplamaa,
tbii proseslri qeyd almaa, hm d insann tbit tsiri
zrind mahid aparmaa imkan verir. Bu gn texnologiya-
larn kmyi il kosmosun fth edilmsi, briyytin gl-
ckd bzi problemlrinin hll olunmasna imkanlar ar.
Bu halda kosmosun mnimsnilmsi cmiyytin faliy-
yt sahsini real genilndirmkl, Yerin mhdud imkanlarn-
dan irli gln ekoloji problemi drinldirn bir ox catma-
mazlqlar aradan gtr bilr.
19
Planetimizd ekoloji vziyyti kskinldirn sas sbb
yerin mhdud mkana malik olmasdr. Raket-kosmik texni-
kann inkiaf yer traf fzaya daxil olmaa v tbii mhit haq-
qnda keyfiyytc yeni informasiya ld etmy imkan verir.
Yaxn glckd kosmik fza maddi-istehsal mqsdlri
n d istifad edilckdir.
Briyytin kosmik perspektivi prinsipc sonsuzdur. Bu,
tbit v cmiyytin qarlql tsirinin mkan (o cmldn
zaman) daxilind sonsuz geniln bilcyinin real olduunu
gstrir.
Cmiyytin mkanca sonsuz genilnmsi imkan (kos-
mosu mnimsmkl) onun zaman daxilind d sonsuz mv-
cudluu n zmin yaradr.
Kosmosun praktiki chtdn mnimsnilmsi n
kosmosda ekoloji istehsal inkiaf etdirilmli, yni insanlarn
baqa planetlrd hyatnn tmin edilmsi n sni biosferlr
yaradlmaldr. nsan bu zaman Yer biosferini modelldirmli,
canl maddnin sas funksiyalarn tkrar istehsal etmlidir.
Lakin bununla bel kosmosun mnimsnilmsi biosferd
hal- hazrda nzrd tutulmayan bir ox nticlrin ld olun-
masna rait yaradr. Kosmosa buraxlan raketlrin biosfer
mnfi tsiri zn gstrmkddir. Srf olunmu qazlar bios-
feri zhrlyir, raketin atmosferdn kerkn onun trkib v
hrktin tsir edir. Kosmos getdikc kosmik metal qrntlar
il irklnir.
Qayq tipli kosmik aparatlarn 250-450 km (ionosfer
plazmasnn sxlnn maksimuma atd yerd) yksklikd
umas nticsind ionosferd dyiikliklr ba verir, "ionosfer
deiklri" yaranr, nticd atmosferin fiziki-kimyvi proses-
lrinin tbii gediin v biosferin digr komponentlrin gcl
tsir gstrilir.
Yaranm vziyyt kosmosun praktiki mnimsnilmsi il
laqdar iki kskin mvqenin qarlamas il aydn grnr:
20
1) ekoloji thlknin qarsn yalnz yerdki vasitlrl
almaq (kosmosun mnimsnilmsinin leyhin olanlarn
mvqeyi);
2) ekoloji qza zaman briyytin Yer krsini trk edib
kosmosdan snacaq kimi istifad etmsi (kosmosun mnim-
snilmsini lehin olanlarn mvqeyi).
slind briyyt vvllr yalnz yerd tbitl laqdar
olduu halda, indi daha geni sistem xr. Hazrda nvsini
cmiyyt tkil edn "Brriyyt-Yer Kosmos" sistemi forma-
lar. Yer sakinlri XXI srd hl planetimizi trk edib kosmo-
sa kemk fikrind deyillr. Kosmonovtikadan ilk vvl Yerd
hyat raitini yaxladrmaqdan tr istifad edilckdir.
gr shbt uzaq glckdn gedirs, K.Y. Siolkovski-
nin fikrinc, briyyt vvl-axr gn traf sistemini, son-
ralar is btn qalaktik fzan mnimsyckdir. Grnr, o
zaman insanlar Yer krsini iklnn baa, nhng qorua,
tbitin byk abidsin evircklr.

















21









II FSL
AZRBAYCANIN TORPAQ V BTK RTYN
ANTROPOGEN TSR

Mlum olduu kimi, qdim mdniyyt, xsusil kin-
ilik sasn shralam sahlrd v shra raitind inkiaf
etmidir. Lakin shralama Planetimizin milyonlarla insanlar
n facili hadis hesab edilir. Shralama torpan v bitki
rtynn deqradasiyas, onlarn bioloji v iqtisadi mhsuldar-
lnn azalmas v ya tamamil itirilmsi demkdir. Shra-
lama zaman mhsuldarlq flaktli drcd aa dr, mal-
qara tlf olur, su mnblri quruyur, kin sahlri oranlar,
qumluqlar yaay yerlrin doru hrkt glir, bunun
nticsind, yoxsulluq, aclq v xstliklr ba verir.
Shralamann iki formas mvcuddur. Shralam sah-
lrin arealnn genilnmsi (dezertifikasiya) v olduu yerd
shralama prosesinin drinlmsi. Hazrda planetimizd 3,6
mlrd. ha sah shralamaya mruz qalmdr. mumiyytl,
insan yaad tarix boyu 1 mlrd. hektardan artq mhsuldar
torpa shraya evirmidir. Antropogen shralar planetimizin
6,7 %- ni, Avstraliyann 14% -dn artq sahsini tutur.
Amerika alimi Q.Dregni 3 faktorun indiqatorluu sa-
snda 4 shralama drcsini ayrr.
22
- Zif shralama, orta drc shralama, yksk drc
shralama, ox yksk drc shralama. Bu tsnifata sasn
shralamann thlklilik drcsi xritsi trtib edilmidir.
Shralamann n sas sbbi fasilsiz olaraq me sah-
lrinin azalmas nticsind kontinental su dvriyysi intensiv-
liyinin aa dmsi saylr. Mhz qurunun biotas kontinent-
lr suyun dvriyysinin 70-75%-ni tmin edir.
Shralama prosesind hdsiz mal-qara otarlmas da
mhm faktor saylr. Mlumdur ki, bitki rtynn bioktlsi
mal-qarann tlbatn dmdikd bitki rty pozulur, torpaq
dalr v bu zaman shralama prosesin zmin yaranr.
Torpaqdan dzgn istifad edilmdikd arid iqlimli ra-
yonlarda shralama prosesi ba verir. Bu rayonlarda shrala-
ma sasn suvarma il laqdardr. Dnyada suvarlan torpaq-
larn 30%- qdri oranlamaya mruz qalmdr. Hr il dn-
yada suvarlan torpaqlarn 1,5 mln. ha- oranlaaraq sradan
xr.
Quraqln da shralama prosesin byk tsiri vardr.
Msln, 1968-ci ild axeld 20 il srn quraqlq nticsind
tarlalarn v otlaqlarn mhsuldarl aa dm, su quyular
qurumu, ayda su axnlar azalm, ad glnn sviyysi
aa enmidir.
Bir ox alimlrin shralama il bal gstrdiklri
fikirlr nzr yetirk.
V.. Baranov gstrir ki, dniz altndan xan sahlr
shraya evrilir v ilkin shra formasn yaradr. Masir geoloji
sxurlarn v onlarn emalnn mhsulunu - shralar hesab edir.
A.A. Qrosheym v V.V. Akimtsev bel hesab edirlr ki,
Orta Asiya v Zaqafqaziyadak shralar n cavan shralardr v
onlarn ml glmsi pliosen v III dvrn vvlind olmu-
dur.
E.N.Vulf ox zngin tarixi materiallara sasn hesab edir
ki, shra floras bhsiz III dvrd mvcud olmu v hmin
florann sasnda masir shralar floras yaranmdr. Masir
23
Azrbaycan razisind yksk aridlm prosesi Aberon yar-
madasnda, Kr - Araz vadisind, Ceyranl massivind v
Naxvan Muxtar Respublikasnn Arazknar datyi dzn
sahlrind inkiaf edir ki, shralamann ilkin formasn ml
gtirir.
Qeyd etmk lazmdr ki, ilkin shralarn mlglm
konsepsiyasna saslanaraq M.. Kuznetsov bel qnat glir
ki, III dvrd Qafqazda bozqrlar olmamdr. Bu hm d Turan
yaltin (masir Azrbaycanda bura daxildir) v mumiyytl,
Qafqazda bozqrlar tarixi nqteyi nzrdn gnc olmu v
orada bitki almi III dvrd dnizlrin kilmsi il sahlr su
altndan xdqdan sonra ml glmidir. Mhz bu sbbdn
shralar gnc hesab edilmidir. Lakin bzi alimlr bu kon-
sepsiyan qbul etmirlr. A.A.Qroshyem gstrir ki, Orta Asi-
yann shralarnda yarmshra v shra yaltlri arasnda kse-
rofil yovanlar ayrca nzr alnr. Xsusil Artemisian onun
nmayndsi kimi gstrmk olar. Artemisia-shra bitkisi kimi,
A. Moritima bitkisi is yarmshra v bozqr bitki nmayndsi
hesab edil bilr. Artemisia tkc Orta Asiyann cnub hiss-
sind deyil, hminin rqi Zaqafqaziyada, xsusil Bak arxi-
pelaqnda inkiaf edir. A.A.Qrostheym gr shralarn ml
glmsi 2 sas regionda olmudur. 1. Cnubi rann ekstraarid
zonasnda. 2. Xzrin rq hisssind.
A. Miller gstrir ki, shralama il mbariz aparmaqdan
tr dnyada 1 milyarddan artq dollar pul srf olunur ki, bu da
problemin hlli n he d kifayt deyildir. O gstrir ki,
dnya miqyasnda silahlanmaya srf olunan illik xrcin 5% -i
shralama il mbarizy srf olunsayd problemin hllin nail
olmaq olard. Shralamann antropogen amillrin gldikd
dnyada halinin plansz v smrsiz artmasn gstrmk
olar. Artq myyn edilmidir ki, 25 il rzind halinin artm
2 milyard olmudur. Cmiyytin artm byk srtl gedir,
bunun da nticsind adam bana dn tbii ehtiyatlarn miq-
yas azalr..
24
Myyn edilmidir ki, shralama prosesi tbii amillrl
yana, antropogen amillr, o cmldn torpaa gstriln hd-
siz grginlik v tzyiq nticsind ml glir, texnika v
texnologiya artdqca grginlik v torpaa tzyiq artr.
Son yz ild shralama prosesinin srtli inkiafnn
sbblrini aradrarkn bel nticy glmk olar ki, razinin
aridlmsi v shralamasna hm d texnologiyann inkiaf
sbb olur. Torpaa tzyiq artdqca onun ekosistemlrinin
mhvi yaxnlar.
T.Kennedi gstrir ki, melrin qrlmas bir trfdn
torpan yuyulmasna v digr trfdn aridlmsin sbb
olur. Bel sahlr shralamaya rait yaradr.
1980-1999-cu illr rzind dmy kinilik zonalarnn
yuyulmas nticsind buda zmilrind mhsul vvlki illr
nisbtn hr hektarda 762,6 kq -dan 720,6 kq-a qdr, arpa is
849 kq-dan 834 kq-a qdr azalmdr. Bu torpan gcdn
dmsini gstrir.
kinilik dvriyysindn xan torpaqlar bitki rtyn
itirir ki, bunun da nticsind dn yalar sthi axn ml
gtirir v sellrin ml glmsi n lverili rait yaradr.
Dalq lklrd sthi axn, sel hadissi, eroziya torpaq-
larn shralamasna rait yaradr. 1962-1970- ci illrd apa-
rlan tdqiqat ilrindn grnr ki, Naxvan Muxtar Res-
publikasnn istr da, istrs d dzn kinilik zonasnda id-
dtli aridlm prosesi gedir. Bu iqlimin quraqlamas il ba-
ldr. Burada boz torpaqlar, Kr-Araz ovalnda is boz, mn
- boz, boz - qhvyi v baqa torpaqlar geni yaylmdr.
Shralaman ml gtirn bir sra indikatorlar mv-
cuddur. Bunlar-eroziya, deflyasiya, oranlama, oraktlm
v s. ibartdir. Shralaman insann tsrrfat faliyytinin v
quraqln birg tsiri nticsind arid, semiarid, v bir sra
subhumid ekosistemlrin kasadlamas prosesi kimi izah et-
mk olar.
25
Shra, arid razilrd ekosistemlrin mhvin v zvi
almin btn formalarnn deqradasiyasna gtirib xaran, tbii
v antropogen proseslrin mcmusudur, bu hminin tbii
iqtisadi potensiallarn aa dmsin sbb olur.
Shralamann sbblrindn biri d tropik lklrd me-
lrin qrlmasdr. Bel ki burada hr il 250 min hektar me
qrlr.
Azrbaycan Respublikasnda, Byk Qafqazda melr
intensiv qrlm v qrlmaqdadr.
Antropogen amilin gcl tsirindn respublikann 80%-
dn ox sahsi shralamann mxtlif tiplrin mruz qalm
v 20%-n qdri shralama mrhlsinddir.
Shralamann sasn 2 tipinin mvcud olmasn sy-
lyirlr: biri qlobal sciyy dayan tbii, o biri is antro-
pogen amillrdir ki, bir ox vilaytlrd zn aydn bruz
verir.
Azrbaycan Respublikasnda shralama prosesind tor-
paq-bitki rtynn deqradasiyaya uramas diqqt mrkzin-
ddir.
Son illrd dnyada ekoloji tdqiqatlarn gediin xsusi
nzart edilir. Torpaq-bitki rtynn deqradasiyas nticsind
ox grgin ekoloji vziyyt yaranmdr. Bzi dbiyyatlarda
shralamaya sbb kimi qlobal istilm d gstrilir. Azr-
baycan Respublikasnn razisinin yardan oxu quraq iqlim
aiddir.
A.Q. Babayev masir shralamann 87%-ni insann dz-
gn olmayan faliyyti, 13%-ni is tbii amillr olduunu ts-
diqlyir. A.D. Mabbutun fikrinc, shralamann sas sbbl-
rindn biri tropik lklrd melrin qrlmasdr.
Son onillikd Respublika razisind tbii v anropogen
landaftlarda ekoloji tarazln saxlanmas problemi diqqt
mrkzinddir. Bu razilrd ekoloji tarazl saxlamaq v
ekoloji vziyyti yaxladrmaq n ilk nvbd torpaq - bitki
rty mhafiz edilmli, kinilik zonas torpaqlarnn mn-
26
bitliyini artrmaq, rlrin ot rtynn deqradasiyasnn qar-
sn almaq, su eroziyasna qar kompleks mbariz tdbirlri
aparmaq, tbii v salnm melri -parklar v mumiyytl,
bitki rtyn qoruyub saxlamaq dvlt hmiyytli msl
hesab edilir.
Arid razilrd iqlim quraq olub, torpaqlar karbonatldr.
Burada torpaqlar orlam v oraktlmy mruz qalmdr.
Bitki rtynn seyrk olmas eroziya v deflyasiya proses-
lrinin geni inkiaf etmsin sbb olmudur. Mahidlr
gstrir ki, burada torpaq-bitki rtynn 30-35%-i deqrada-
siyaya uramdr. ntensiv v daima becriln torpaqlarda
bioloji dvran ziflyir. Bu adtn torpaa yksk dozalarda
mineral gbrlrin verilmsil laqdardr. Mhsul ld etmk-
l torpaqdan xarlan tbii kl v azot maddlrinin yerini
mineral gbrlrl sni olaraq vz etmk torpan ilkin tbii
mhitini pozur v mnbitliyini zifldir. Torpan ekoloji
raiti v mnbitliyi knd tsrrfat mhsullar istehsalndan
ox asldr. kinilik v ekoloji mdniyyt n qdr yksk
olarsa v torpaqdan n qdr smrli istifad edilrs, bir o
qdr ondan qida maddlri az ixrac olunar.
Torpaa mnfi tsir edn tbii v antropogen amillrin
qarlql faliyyti drindn v hr trfli tdqiq olunmal v
ld ediln tdqiqat materiallarna sasn bitki-torpaq rt-
ynd ba vern dyiikliklr nzart gclnmlidir. Bu m-
sl il laqdar monitorinq mahidlri aparlr. Aparlm
tdqiqatlarn nticlri bel bir fikir sylmy imkan verir ki,
tbii v antropogen amillrin qarlql tsiri altnda torpaq -
bitki rty intensiv srtd deqradasiyaya urayr. Nticd
torpan genetik qatlar pozulur. st mnbit qatlarn qalnl
azalr v ya yuyulub, sovrulub gedir. rulrin ot rty
seyrlir. Bu is z nvbsind razid yerln tsrrfatlarn
iqtisadiyyatnn ziflmsin rait yaradr.
Respublikann arid razilrind n geni yaylan tbii
tsrrfat sahlrindn biri q otlaqlardr. Masir rulrin
27
torpaqlar, xsusil datyi quran torpaqlar vaxtil qara-
tikan v s. kolluqlar altnda olmudur. ndi bu kolluqlara da-
tyind dik dal yamaclarda rast glinmir. Bel bir ekoloji
vziyytin ml glmsin sbb otarlmann intensiv srtd
aparlmasdr. Datyind btn cnub, cnub-rq v cnub-
qrb yamaclarn torpaqlar intensiv sthi v xtti eroziyaya m-
ruz qalmlar. Bunun nticsi olaraq ksr yerlrd karbonatl,
oran, gil v gilliclr sth xmdr. Sthi v xtti eroziyaya
qrb v rq yamaclar, imal baxarl yamaclar is zif
yuyulmaya mruz qalmdr.
Arid datyi razilrd knd tsrrfatnn sas istiqa-
mti taxllq, balq, zmlk, yemilik v maldarlqdr.
Lakin meylli yamaclarda aqrotexniki qaydalara ml etmdn
kinin aparlmas, eroziya thlkli torpaqlarn ekoloji rai-
tinin nzr alnmamas nticsind eroziya proseslri intensiv
inkiaf etmidir.
Respublikann datyi qura 200-600 m. mtlq yk-
skliklri hat edrk, 1,1 mln. hektara yaxn sahy malikdir.
Datyi quraq mrkkb relyef malik olub, mxtlif
drcd paralanmaya mruz qalmdr. Burada tir v laylarla
yana mxtlif baxarl v meylli yamaclar da mvcuddur.
qlimin aridlmsi, sxurlarn eroziya v deflyasiya pro-
seslrin qar davamszl, yeralt sularn drind yerlmsi,
bitki rtynn seyrk olmas v s. torpaq v bitki rtynn
intensiv deqradasiyaya mruz qalmasna rait yaratmdr.
qlimin quraql eyni zamanda sthi buxarlanman gcln-
dirmi v torpaqda olan rtubtliyi azaltmdr. Lakin lverili
sahlrd ykskliklr aras dzlrd torpaq rty nisbtn
qaln v mnbit olub, dmy kiniliyin yararldr. Dmy
kinlri vegetasiya dvrnn ancaq yaz v payz dvrlrind
aparldndan, yay aylarnda is sahlr istifadsiz buraxl-
dndan sthi, eroziya v deflyasiya proseslrinin inkiafna
rait yaranmdr.
28
Byk Qafqaz dalarnn cnub-rq qurtaracanda
Qobustann datyi hisssi cnub yamacndan cnub v cnub
- qrb doru yast yayla v alaq tplr formasnda mrkkb
paralanm relyef yaratmdr.
Datyi quran ayr-ayr sahlri ninki relyefin
geomorfoloji, geoloji quruluuna, htta ekoloji xsusiyytlrin
gr bir-birindn frqlnir.
Byk Qafqazn cnub yamacnn datyi hisssi ero-
ziya materiallarnn intensiv akkumulyasiya etdiyi sahdir. Da
kiniliyinin aa srhddi v ona qar razilrd dmy kin-
iliyi inkiaf etmidir. Torpaqlarn hr il mtmadi olaraq
intensiv becrilmsi v nvbli kin sistemi ttbiq edilmdiyi
raitd eyni zamanda yaxn kemid mineral gbrlr,
xstliy, ziyanvericilr qar istifad ediln hesabsz kimyvi
zhrlrin ttbiqi torpaqlarn ekoloji raitini pisldirir. Torpaq
sthi v xtti eroziyaya urayaraq strukturunu, qalnln,
humus-qida maddlrini v btnlkd mnbitliyini itirir, razi
kimyvi tullantlarla irklnir ki, bu da shralamann inkia-
fna lverili rait yaradr.
Datyi dznliklrd iqlimin quru olmas, relyefin dal-
avari, paralanmas v s. amillrin tsiri kserofit formasiya-
larn inkiafna rait yaratmdr. Burada 300- dn artq bitki
nvlrin rast glinir. sasn birillik ot bitkilri, kollar, yarm-
kollar yaylmdr. Lakin btn il boyu otarmann sistemsiz v
normadan artq aparlmas bitki rtynn deqradasiyasn
gclndirmi, botaniki trkibini pisldirmi v seyrklik ml
gtirmidir.
Byk Qafqazn cnub hisssind olan datyi dzn
sahlr knd tsrrfat n az lverilidir. Bu razinin ox
hisssi q otlaqlar kimi istifad olunur, belki, burada quraq-
la v orlamaya davaml bir sra yem bitkilri yaylmdr.
Tbii proseslrdn xtti v sthi eroziya, deflyasiya,
orlama, oraktlm torpaq - bitki rtynd intensiv deqra-
dasiyann ba vermsin sbb olur.
29
Datyi razilrd tbii - tsrrfat shlrindn n ge-
ni yaylan q otlaqlardr. Yaxn kemid otlaq torpaqlarnn
ksr hisssi qaratikan v s. kolluqlar altnda olmudur. Lakin
masir raitd bu kolluqlar ox intensiv otarlma v baqa
antropogen tzyiqlr nticsind ya tamamil qrlm, ya da
seyrlmidir. Naxvan Muxtar Respublikasnn datyi hiss-
sind, Datyi irvan, Mil - Muan datyi dznliklrd
aridlm nticsind, bitki v torpaq rty intensiv deqra-
dasiya, pozulma v irklnmy mruz qalmdr. Burada ekos-
ferin pozulmu v irklnmi qat bzn 50 sm-dn artqdr.
oxillik tdqiqatlardan mlum olmudur ki, datyi
quran cnub baxarl yamaclarnda torpaqlarn mxtlif d-
rcd eroziya proseslrin mruz qalmas nticsind nc
dvr yal, duzlu, karbonatl sxurlar sth xmdr.

Kr-Araz oval Respublikann dznlik v ovalqlar
25 m - dn 200 m mtlq ykskliklri hat edrk 2,4 mln.
hektara yaxn sahy malikdir.
Kr - Araz oval v knarlarnda yerln dznliklrin
relyefi n yast maili yamaclar gtirm konuslar, konuslar
aras kmlr, tirlr, yast tpliklr v s. sciyyvidir. Bu
razinin torpaq - bitki rtyn tsrrfat faliyytinin byk
tsiri vardr. nsanlarn tsrrfat faliyyti dznlik v ovalq-
larn ilkin tbii landaftnda, xsusil torpaq v bitki rtynd
bir sra ekoloji dyiikliklrin v masir aqroekosistemlrin
yaranmasna sbb olmudur.
Dznlik v ovalqlarda sasn yarmshra, ala - mn,
torpaq - bitki rtklri yaylmdr. qlimin aridlmsi yeralt
sularn drind yerlmsi, gcl sthi buxarlanma burada
torpaq - bitki rtynn intensiv deqradasiyaya mruz qal-
masna sbb olmudur. Shralama prosesinin ekoloji raitd
sas indikatorlar deflyasiya v irriqasiya eroziyasdr. Bundan
baqa shralama ehtimalnn gclndirilmsind torpaq - bitki
rtynn texnogen pozuntularla v kimyvi tullantlarla irk-
30
lnmy mruz qalmas byk rol oynayr. Nticd razid
antropogen amil trfindn aqrobiogeosenozlar yaradlmdr.
Azrbaycanda shralama sasn tbii proseslrl laq-
dardr. Bu cr shralama tipi torpaq rtynn pozulmas, bit-
ki rtynn dalmas, quraqlq v baqa mnfi raitin ml
glmsi v bel raitd torpaq v bitki rtynn deqrada-
siyaya uramas nticsind znn ilkin formasnda tzahr
edir. Burada ekosistemlrin antropogenlmsi sciyyvidir.
Tbii amillrin tsiri altnda bitki rtynn mhsuldarl
xeyli azalr (bioloji mhsuldarlq xeyli ziflyir). Bel sah-
lrd shralamann drcsini myynldirmk mqsdi il
mhsuldarlq, ekosistemlrin grginlik drcsi, torpaq - bitki
rtynn deqradasiyas sas gtrlr.Shralama antropogen
amillrin tsiri altnda da ba ver bilir.
Kr - Araz oval ekstra arid razi olduundan torpaq-
larda shralama ehtimal bykdr. Ovalq iqlim xsusiyyt-
lrin, elc d kserofil v oran bitkili, tam real biosenozlarna
gr yarmshralara aiddir. Ovalqda ox zif proyektiv rtkl
bitki qruplamalarnn (10-15%) olmasn bir ox tdqiqatlar
mxtlif profilli amillrl sbut edirlr.
Kr - Araz ovalnn Azrbaycan n byk iqtisadi
hmiyytini nzr alaraq shralamann yrnilmsi v s-
bblrinin akar edilmsi ox aktual problemdir. Masir dvrd
shralamann qarsnn alnmas v ya zifldilmsi hr bir
lknin o cmldn bizim Respublikamz n ox vacibdir.
Masir dvrd Respublika razisind tbii v antropogen
landaftlarda ekoloji tarazln mhafizsi v canlandrlmas
problemi diqqt mrkzinddir. Bu problemin hlli hm d arid
razilr n byk hmiyyt ksb edir. Bel ki hmin razid
ekoloji tarazl saxlamaq v ekoloji vziyyti yaxladrmaq
n ilk nvbd torpaq - bitki rty mhafiz edilmli, r-
lrin ot rtynn deqradasiyasnn qars alnmal, tbii v
salnm melri, parklar v bitki rtyn qoruyub saxlamaq
mumxalq hmiyytli msl hesab edilmlidir.
31
Arid razilrd iqlim quraq olub, torpaqlar karbonatldr.
Burada torpaqlar orlam v oraktlmidir. Bitki rty-
nn seyrk olmas nticsind eroziya v deflyasiya prosesl-
rinin geni inkiaf etmsin sbb olmudur. Mahidlr
gstrir ki, burada torpaq - bitki rtynn 30-35%- i deqrada-
siyaya uramdr.
XX srin ikinci yarsndan etibarn dnyann btn lk-
lrind ekoloji raitin grginliyinin gclnmsi il laqdar
tbit qoruyucu tdbirlrin ilnib hazrlanmas v ttbiqi ox
byk hmiyyt ksb etmidir. Bunun balca sbbi tbii
mhitin, xsusn torpan insan trfindn vhicsin istismar
edilmsi v bitkilr trfindn torpaqdan mnimsniln qida
maddlrinin ona qaytarlmamasndan ibartdir ki, bu da tor-
pan ekoloji vziyytini tdricn pisldirir. ntensiv v daimi
becriln torpaqlarda bioloji dvran ziflyir. Bu adtn tor-
paa yksk normalarla mineral gbrlrin verilmsi, kimyvi
zhrlrin intensiv ttbiqi il laqdardr. Torpan ekoloji -
raiti v mnbitliyi knd tsrrfat mhsullarnn istehsalndan
ox asldr. kinilik v ekoloji mdniyyt n qdr yksk
olarsa v torpaqdan n qdr smrli istifad edilrs, bir o
qdr ondan qida maddlri az ixrac olunar.
Shralama prosesind n balca meyar olan iqlim v
onun nsrlrinin rolu bykdr. Mhz buna gr iqlim
amilin geni yer verilmidir.
Kr - Araz ovalnda quru bozqrlar iqlim tipi hakimdir.
razinin yay quru v isti, q mlayimdir. mumiyytl, ova-
lqda suvarma raitind kinilik mmkndr.Vegetasiya dv-
rnd hidrotermik rejimdn asl olaraq shralama prosesi
zn mxtlif intensivlikd bruz verir. Termik rejim yerli
raitin, mikrorelyefin, yeralt sularn sviyysi bitki rtynn
vziyyti v sairnin tsiri vardr. Bu rejim sasn Xzr dnizi
v dalarn altnda formalar.
Ovaln n isti ay iyulun orta temperaturu 25-27 drc,
n soyuq yanvar aynn temperaturu is +3 drc tkil edir.
32
llik temperatur amplitudu 58-65 drc arasnda dyiir ki, bu
da razinin kontinental iqlimin malik olmasna sbutdur.
Kr - Araz ovalnda brkl quraqlq hava gnli v az
buludlu, orta sutkalq temperaturu 23-40 drc arasnda, nisbi
rtubtliliyi is 40%- dn aa olmaqla hava ox isti v quru
olduuna gr quraqla dzm olmayan bitkilr n ox
lverisizdir. Ancaq suvarma raitind mumiyytl, bir sra
mdni bitkilrin yetidirilmsi mmkndr.
Buxarl quraqlq hava sasn may-sentyabr aylarnda ba
verir.Ovalq quru, mlayim quraqlq hava il sciyylnir. Bu
hava gnli v ya az buludludur. Lakin onun brkl quraqlq
havadan frqi, temperaturun bir qdr aa, nisbi rtubtliyin
is yuxar olmasdr. Bitkilr n bir az thlklidir. gr bel
hava uzun mddt davam edrs, o knd tsrrfat bitkilri
n zrrli olur. Mlayim quraqlq hava, ovalqda aprel -
oktyabr aylarnda mahid edilir. Vegetasiya dvrnn vvli
v axrnda bu hava az, bzn bir ayda 3-5 gn, ortalarnda is
tez-tez mahid edilir. Kr - Araz ovalnn mrkzi hiss-
sind brkl quraqlq hava stn olduundan mlayim quraq-
lq hava nisbtn azdr. Buna gr d ovaln mrkzi hiss-
sind shralama prosesi intensiv inkiaf edir.
Havann temperaturunun 10 drcdn ox, orta sutkalq
cmi imalda 4529 drc, rqd 4468 drc, qrbd 4647
drc, cnubda 4438 drc v mrkzd 4647 drc tkil
edir.
Torpaq bitki rtynn shralamasnda yantlarn
byk rolu vardr. Yantlarn il boyu rejimi, relyef hava ktl-
lrini qarlql laqsi v hrktindn asldr. Yantlarn
dmsi is soyuq hava ktllrinin raziy daxil olmas il
laqdardr. Yantlarn orta illik miqdar 294-503 mm ara-
sndadr.
Sthi buxarlanmann miqdar is yantlardan 3-3,5 df
oxdur.(930-1139 mm). Sthi buxarlanma yayda daha yksk
olduundan shralama prosesini iddtlndirir.
33
Ovalqda nisbi rtubtin miqdar qrbdn rq doru
artr. Q aylarnda 80% - atr, yay aylarnda is 50%- enir.
Shralama prosesinin inkiafnda klklrin rolu bykdr. Bu
prosesi torpaq rtynn deqradasiyaya uramasnn ba
meyar kimi qbul etmk olar Burada imal -rq klklrin
tkrar il boyu 21-425% arasnda, iddtli deflyasiya gedn yay
aylarnda bu klklrin tkrar 21-33% tkil edir. imal - rq
klklrin orta illik srti rqd 4,2 m/s, mrkzd 2,3 m/s v
qrbd 2,6 m/s atr.
Torpaqlarn temperatur rejiminin shralama prosesind
bir amil kimi rolu bykdr. mumiyytl, quraq razilrd,
xsusil yay aylarnda, gn radiasiyas yksk (128,5- 134,0
kkal/kvsm) olur. Qeyd etmk lazmdr ki, torpaq temperaturu
il havann temperaturu arasnda ox az frq olur. Bundan
baqa torpan st qatnn rngi, mexaniki trkibi, nmliyi bit-
kilrl proyektiv rty v s. onun temperatur rejimin byk
tsir gstrir. Yay aylarnda torpaq sthinin v onun zrind
hava qatnn temperaturunun yksk olmas shralama pro-
sesinin drinlmsin gcl tsir edir.
Ovaln rq hisssind seyrk efemer rtk aradan get-
dikdn sonra or torpaqlarn orta temperaturu 34 drc, mak-
simum is 71 drcy atr ki, bu da shralamann balca
meyar kimi z tsirini gstrmkddir.
Shralamann ml glmsi kompleks tbii v antropo-
gen amillrin birg tsiri nticsind ba verir. A.Q.Babayev
(1986) gstrir ki, shralama prosesi mlum olan 45 amilin
birg tsirindn ml glir.
Bu amillrin 87%- i insanlar trfindn su - torpaq ehti-
yatlarnn smrsiz istifadsi il laqdardr. Shralaman
ml gtirn oxlu amillr irisind iqlim hlledici tsir
malikdir.
qlim amillri rtubt, hrart, nisbi rtubt, klklr, ra-
diasiya, buxarlanma xsusi hmiyyt ksb edir.
34
qlimin kontinentalln, havann hrartinin mtlq mi-
nimum v mtlq maksimum arasndak frq, yantlarla
buxarlanma arasndak nisbtin 1 /3, 1/5 olmas, arid, subarid
rait yaradr. Kr - Araz ovalnda yantlar 150240 mm,
buxarlanma is 800- 1000 mm arasndadr. Bellikl, kontinen-
tallq 50-55%, aridlm msal is 0,30- 0,35 tkil edir. Ra-
diasiyann ox olmas da tsirli amil hesab edilir. Grndy
kimi, iqlim amillri Kr - Araz ovalnda tsirli amil olaraq
gcl aridlm ml gtirir, bu da torpaq bitki rtynn
deqradasiyasna v shralamasna sbb olur.
Respublika razisind bitki rty aquli zonallq qanu-
nuna uyun inkiaf edrk formalamdr.
Kr - Araz oval hl ox qdim dvrlrdn byk
kinilik zonas olmu ki, bu da bitki rtynn dyiilmsi il
nticlnmidir. Hazrda Kr -Araz ovalnn bitki rty tbii
v mdni bitkilrin olmas il sciyylnir. Respublikada
kiln mdni bitkilrin demk olar ki, hamsna burada rast
glmk olar. Mdni bitkilr irisind taxl, pambq, oxillik
ot bitkilri stnlk tkil edir. Tbii ot bitkilrin sasn
datyi razilrd xsusil q otlaqlarnda tsadf edilir.
Tbii ot bitkilri tarix boyu antropogen tzyiq mruz
qalaraq sahsini itirmi v floristik trkibini d xeyli dyi-
midir. Tbii bitki sahlri is istifad edildikd burada oxlu
alaq bitki nvlri, zhrli v tikanl bitkilr ml glmilr ki,
yem keyfiyyti etibaril d aa sviyyddir. Botaniklr v
geobotaniklr Kr - Araz ovalnda aadak bitki zonalarn
myyn etmidir.
Shra bitkilri
Yarm shra bitkilri
mn bitkilri
Bataqlq bitkilri
Me bitkilri
Qeyd etmk lazmdr ki, 1-ci qrupun shra bitkilrin
sasn ovaln cnub - rq v mrkzind tsadf olunur. Bu
35
bitkilr dniz sviyysindn 150 m - qdr hndrlklrd
ml glir. Burada torpaqlar bu v ya digr drcd orlama
prosesin, hm d oraktlmy mruz qalmlar. orlam
sahlrd bitki rty seyrkdir. Yaz v payz aylarnda
hidrotermik rait lverili olduu n bitkilr inkiaf edir,
lakin yay gnlrind zlrinin inkiafn dayandrrlar. Burada
efemerlr, efemeriodlar, bzi hallarda kol bitki rtyn tkil
edirlr. sasn oran rtyn mxtlif nvlri (Salsola),
halofit, kserofit bitkilr inkiaf edirlr. ox yerlrd sciyyvi
oran otu olan Salsola crikoder inkiaf edir. Bu sasn ox or
yerlrd grnr. Burada hm d Salsola dendroider nv
ml glir.
Ovalqda yarmshra zonas dniz sviyysindn 100 -
300 m hndrlklri hat edir. Hmin zonada sasn yovan
bitkisinin nvlri ml glir. Bu zonada bitki rty 50- 60%-
dn artq deyildir. Ovaln datyi hisssind yovan bitki-
sinin Artemisia qraqrans, Artemisia sobitsiana v baqalarna
rast glinir.
mn v mn ala bitkilri sasn Kr aynn tra-
fnda ml glir. Burada torpaqlar sasn orlam v orakt-
lmidir. Hmin torpaqlar rtubt oxluu raitind ml
glmidir. Bu zonada ayr (Cundonda ctilol), dvtikan (Al-
hagi pseudoolhari), biyan (Glyrynuraglalura), krmk (Limo-
nium meyeri) v baqalar daha ox yaylmdr.
Kr - Araz ovalnda bataqlqlar da mvcuddur. Burada
bataqla xas olan bitkilr sasn Mehman, Sarsu gllri
trafnda ml glir. n ox yaylan bitkilrdn qam gstr-
mk olar. Bu bitki yollarn v kanallarn trafnda daha ox
ml glir.
Ovaln tbii bitkilr yaylan razilri q otlaqlar kimi
istifad edilir.Bu razilr otarma normalarna ml edilmdiyin-
dn otlaq eroziyasna mruz qalmdr ki, bu da torpaq - bitki
rtynn deqradasiyas il nticlnir.
36
Yarmshra qruplamalar sasn iki: oranlq v yovan-
lq. Yarmshra tiplrindn v onlarn nvlrindn tkil olun-
mudur.
Shra bitkilrindn frqli olaraq, qanqal oran qruntlarda
inkiaf edir. oran yarmshra bitkilri sasn quru, duzlam
torpaqlarda inkiaf edir. Bunun balca sbbi - yarmshra o-
ran bitkilri oran qruntlarda inkiaf ed bilmir, o ancaq az-ox
inkiaf etmi torpaqlarda yaylmdr. n ox yaylm yarm-
shra bitkilri qotu (Petrosimenia brachiata), xostk (Salsola
verrucosa) v sairdir.
oxillik qaratikanlar sasn Muan v Salyan dznlik-
lrind (ovalnda) az duzlu torpaqlarda yaylmdr ki, su-
varma aparlan zaman bu torpaqlar knd tsrrfat n ya-
rarldr. Burada sasn pambq bitkisi yetidirilir. Digr geni
yaylan yarmshra tipli bitki yovandr. Bu bitki Kr - Araz
ovalnda qaratikandan sonra ikinci bitki hesab olunur. Ova-
ln cnub - rq hisssi n sciyyvi tipdir.
Kr - Araz ovalnda yovan bitkisi, bir qayda olaraq
dellival elfd, oval btnlkl hat edir. razinin cnub -
rq hisssind, alluvial torpaqda nisbtn az inkiaf edir.
Bzn d Muann cnub - qrbind, Axala glnndn imal
- qrbd v cnub - rqd, irvann cnub - qrb hisssind
Palq vulkanlarnn yamacnda, baqa komponentlrl qarq
halda, xsusil qaratikan v efemerlrl birlikd, mrkzd,
cnub v imal - rqi Muanda, hminin cnub - rqi irvan
ovalnda rast glinir.
Yovan v onun komponentlri boz torpaqlar n s-
ciyyvidir. Bzn is qonur v aq abald (boz - qhvyi)
torpaqlarda da rast glinir.
Digr komponentlrl mqayisd yovanlarda sas yeri
efemer - qrtc bulbosa, buday Aegilopssgunur Quramit Yo-
lium rigidum v s. tutur. (cmi 112 nv, Prilipko 1970). Da-
tyi maili dznlrd yovan, qrtc v efemerlr stnlk
tkil edir.
37
Fitosenozu mlgtirn nv sasn tirli yovandr.
Yovanl yarmshra sasn q otla kimi istifad edilir.
Kr - Araz ovalnn tbii bitki rty insann sasl
meliorativ tdbirlri nticsind xeyli fluktuasiyaya uramdr.
Tryanay, Girdimanay, Gyay mnsblrind ala bitkilri
lokal sciyy dasa da, demk olar ki, deqradasiyaya ura-
mamdr. Bunlardan suayr, dvtikan, biyan v s. gstr-
mk olar.
Yksk antropogen grginlik nticsind v elc d Kr
- Araz ovalnda aqrolandaftn geni yaylmas il laqdar
bitki formasiyalar tdricn sradan xmaqdadr. Burada torpaq
- bitki rtklri xsusi il lokal sciyy dayan shra fitosenoz-
larn da, deqradasiyaya uramasn drinldirir.
Kr - Araz ovalnn geni r sahlri d q otlaqlar
kimi istifad olunur, lakin son illrd intensiv v sistemsiz
istismar olunma nticsind onlarn sahsi 3mln. hektardan
1mln. hektara qdr azalmdr. Otarmann intensiv v nizamsz
aparld sahlrd bitki rty deqradasiyaya urayaraq onun
floristik trkibi pislmidir. Btn bunlar razid shralama
ehtimaln gclndirmidir.
Kr - Araz ovalnn byk bir hisssi aridlrk ilkin
shralama prosesin mruz qalmdr. Ovaln ekosistem-
lrinin deqradasiyasnda, ekstrimal raitin ml glmsind
minerallam v sth yaxn yeralt sularn da rolu bykdr.
Belki, intensiv v nizamsz suvarma raitind yeralt sularn
hopmas dyirk, sviyysi qalxr v intensiv buxarlanma ba
verdikd duzlar torpaq sthind toplanaraq tkrar orlamaya
rait yaradr ki, bu da ilk nvbd bitki rtynn deforma-
siyasna gtirib xarr. Son 10 ild mvcud drenaj v kollektor
bklrinin sradan xmas il laqdar tkrar orlama
genilnrk deqradasiya v shralama amilin evrilmidir.
A.A. Qrosheym (1939) bu qruplamalar fito-sosial struk-
tur baxmndan yarmshra v yarml adlandrr.
38
Relyefin hndrly v yerli iqlim dyimlri il la-
qdar yarml bitki rty d dyiir, xsusil yovanlar buna
daha ox mruz qalr. Burada yovanlara - Stipa srovitsiana
firin v s. S. Priliploama Yrossh bitkilri qarr. Lakin onlar o
qdr azlq tkil edir ki, burada quru l bitki qruplamalarnn
sasn yovanlar tutur.
Yovan - oran kolluq shralar Kr - Araz ovalnn rq
hisssind geni sahlri hat edir. sasn orlam boz
torpaqlarda inkiaf edirlr: birinci oran halofit, ikinci yovan,
nc efemerlr v efemeriodlar, drdnc mamrlar, ibylr
inkiaf edir.
Torpaqlarn orlama drcsind sasl olaraq trkib v
rtk dyiir. sas formasiyalar bunlardr: Yovan sarba (Ka-
lidium caspicum), yovan - eriko - orang (Salsola ericoides),
yovan shralar orng il birlikd (salsola soda, petrosimoria
brachiata, sua edea abtissima v baqalar), yovan gniz
(Salsola nodulosa) yovan xostk (Salsola dendroides), yovan
- sizo - orang (Salsola glauka). Yovan - orang yarmsh-
ralar q otlaqlar kimi noyabr aynn ortalarndan aprel aynn
ortalarna qdr istifad edilir.
Kr - Araz ovalnda geni sahlri hat edn yovan v
yovan - orakt shralarndan knd tsrrfatnda suvarma -
raitind istifad edilir. (pambqlq, zmlk, balq v s.)
Knniz kolluqlu shralar sasn Qobustan, Mingevir su
anbar hvzsind yaylmdr. Bu bitkilr ox orlam v
quru torpaqlarda daha yax inkiaf edir.Yovanlar trkibindn
xr, olang - halofit nvlr oxalr v q otlaqlar kimi
istifad edilir.
Kr - Araz oval iqlim xsusiyytlrin (sasn aridliy
gr) elc d kserofil v oran bitkili, tam real biosenozlarna
gr yarmshralara aiddir. Shra ekosistemlrinin real indi-
katorlarndan biri bitkilri hesab etmk olar. Kr - Araz oval-
nda ox zif proyektiv rtl bitki qruplamalarnn (10-15%)
olmas sbut edilmidir. Burada yarmshra v lokal bitki
39
tiplri stnlk tkil edir. ala v rtubtli kkliklrd ala -
mn v bataqlq bitkilri inkiaf etmidir.
n geni yaylan yovan, yovanl oran, oranl, efe-
merlr v lklr klind rast glinn shra bitkilridir. Bitki
rty yazda inkiafa balayr, yayda is bunlarn vegetasiyas
snr, payzda yenidn brpa olunur v btn q davam edir.
Xzr sahili qumluqlar zn mxsus litopal - psammofit
bitkilri il seilir.
Yarmshra bitki formasiyalarnda mvsmi dyiknlik
mahid edilir. Tbii bitki rty insann meliorativ tdbirlri
nticsind oran v oranl torpaqlarda 20-150 m mtlq hn-
drlklr arasnda inkiaf edir.
irvan dznd tkrar orlamaya mruz qalm torpaq-
larda halofit bitkilr inkiaf etmidir. Zif orlam topaqlarda
yovan assosiyasiyas daha stndr. Mil- irvan dzlrind
yovan v yovan - oran yarmshralarnda lklr klind
kapers yarmkolluqlarna rast glinir. Hr kolun tutduu sah 1-
4 kv.m arasnda dyiir, aralarndak msaf 3-4 m bzn 10 m
- dir. Bu yarmkolluqlar yayld sahd yeralt sularn
drinliyi 5 m - dn artqdr. razid sas torpaq fondunu boz -
qonur torpaqlar tkil edir.
Yeralt sularn sth yaxn olan torpaqlarnda yulqun, il,
grmk v baqa bitkilr tsadf olunur. Ar mexaniki
trkibli torpaqlarda tirli, oran sprg bitkilri d mvcuddur.
Birillik oranglr Kr - Araz ovalnda xsusi razi
tkil edir. sasn cnub - rqi irvan v Slyan llrind
yaylmdr.
Efemer subtropik bitkilr byk lklr klind cnub-
rqi irvan, Salyan, Muan, Mil v Qaraba dzlrind inkiaf
etmidir. Bu bitkilr q otlaqlar n qiymtli yem bitkilridir.
Shralama sasn hddn artq v smrsiz istifad
olunan rlrd ba verir. Bu onunla izah olunur ki, torpaqda
mnbitlik azalr v torpan strukturu pozulur. Dmy kin-
40
iliyi sahlrind, elc d suvarlan kin sahlrind d zn
biruz verir.
Bu problemin qarsnn alnmas n mbariz tdbir-
lrinin istiqamti indikatorlarn myyn edilmsin ynl-
dilmlidir. Eroziya v orlamann qars alnmal, fitomelio-
rativ tdbirlri ttbiq etmkl landaftlar yaxladrmal, m-
trrqi v suya qnat edn suvarma sistemlrindn istifad
edilmli, torpaq qoruyucu melr qorunmal v yenidn
salnmaldr.
Kr -Araz oval arid razi olduundan su problemi
burada hl qdimdn bri md msllrdn biri olmudur.
Burada suvarmasz kin aparmaq qeyri-mmkndr. Bununla
laqdar Mingevir su anbar tikilmi, ondan kanallar kilmi
(Yuxar irvan, Qaraba) lverili raitd yerlmi tbii gl-
lrin suyunu artrb su anbarlar yaradlmdr. Respublikann
sas knd tsrrfat bitkilri becriln Kr - Araz ovalnda
atmosfer kntlrinin 10-15%- i vegetasiya dvrnd, qalan
is ilin baqa fsillrind dr. aylardan is illik axmn
10-15%- i vegetasiya dvrnd gedir.
Gn radiasiyasnn artmas sthi buxarlanma, trans-
prasiya, aridlmni iddtlndirir, nticd torpaqlarn mn-
bitlnm drcsi azalr. Bu is yeralt sularn sviyysinin ks-
kin aa dmsin, onlarn minerallama drcsinin yksl-
msin sbb olaraq, tbii aridlmy gtirib xarr.
Torpaqlarn qurumas, orlamas v irriqasiya erozi-
yasna uramas ekosistemin btvlyn pozur, bitki rt-
ynn nv trkibini azaldr v onun mhsuldarln aa salr.
Tdqiqat aparlm mxtlif drcd shralamaya mruz
qalan geokomplekslrd onlarn deqradasiyas, konkret razi-
lrd shralamann sbblri, onun tiplri, drclri indikator-
lar v meyarlar myyn edilmidir.
Myyn edilmidir ki, bitki rtynn deqradasiyas,
ilkin orlama, tkrar orlama, irriqasiya eroziyas, texnogen
proseslr tdqiqat obyektind shralamann amillridir. Sh-
41
ralama prosesinin ml glmsi xsusiyytlrini nzr ala-
raq tdqiqat aparlm razilrd shralamann tipi myyn
edilmidir.
sasn bu regionda shralamann 3 aadak tiplri
myyn edilmidir.
Antropogen tipli shralama yksk drcd mnims-
nilmi razilr n sciyyvidir. Bu sahlrin 80% tbii kom-
plekslrin intensiv ekoloji dyiikliklr mruz qalr. Hmin
razilrd mvcud tbii komplekslr bilavasit antropogen tsir
altnda inkiaf edirlr. Bel bir tip shralamada sas amil-
lrdn mal-qarann sistemsiz otarlmas, suvarma il laqdar
torpaqlarn orlamasnn artmas, torpan yol - tikinti ilri v
deqradasiya nticsind pozulmasdr. ntensiv istifad ediln
otlaqlarda oxlu miqdarda kanal v arxlar, sistemsiz torpaq yol-
lar torpaq sthini paralayr v yararsz hala salr. Bitki rt-
ynn deqradasiyas nticsind bioloji mhsuldarlq kskin
olaraq azalr, aqroirriqasiya komplekslrind kollektor- drenaj
bksinin seyrkliyi il laqdar olaraq qeyri normal suvarma
nticsind torpaqlar tkrar orlamaya mruz qalaraq, shra-
lamann inkiafna gtirib xarr.
Adtn antropogen tip shralama yaay mntqlrinin
trafnda, suvarma v yol kommunikasiyas sistemlri boyu
formalar.
Tbii - antropogen tipli shralama geoekosistemlrin
xsusiyytindn v insann faliyytindn asl olaraq ba
verir.Tbii-antropogen tip shralamada antropogen amilin rolu
30-35% tkil edir. Burada shralama prosesinin inkiaf
ninki tbii raitl, elc d tsrrfat faliyytinin mnfi nti-
clri il sciyylnir. ntensiv mnimsnilmi sahlrd antro-
pogen amillr yksk intensivliyi il frqlnir. Yarmtbii kom-
plekslr yayld razilrd is onlar zif gz arpr. Bel bir
shralama tipi daim istifad ediln torpaqlarda geni yayl-
mdr.
42
Tbii tip shralama ksr hallarda tbii proseslrin
fallamas nticsind torpaq - bitki rtynn pozulmas v
deqradasiyas ba vern zif antropogenlmi ekosistemlr
n sciyyvidir. Tdqiqat aparlm razid tbii shralama
mnblri sasn az istifad ediln seyrk bitkisi olan boz
torpaqlardr.
Shralama drcsini myyn edilmsi bu proses z-
rind sistemli tdqiqatlarn v mahidlrin trkib hisssi ola-
raq, byk elmi praktiki hmiyyt ksb edir. Ancaq shrala-
ma drcsinin myyn edilmsi sasnda ayr-ayr ekosistem-
lr n kmiyyt v keyfiyyt gstricilri elc d shra-
lamann inkiaf templri akar edilir.
Tdqiqatlar gstrir ki, Kr - Araz ovalnn imal v
cnub hisssind torpaq - bitki rty, tbii v antropogen
amillrin qarlql asll tsiri altnda, mxtlif drcd
shralamaya mruz qalr. Shralamann mnblri Kr - Araz
ovalnn boz torpaqlar yayld sahlrd mahid edilir.
Geni arealda shralama proseslri mlglm v inkiafna
gr bir sra mumi antropogen qanunauyunluqlara malikdir.
Lakin konkret razilrd bu proses z spesifik xsusiyytlri il
frqlnir. Hmin proses qar elmi chtdn saslandrlm
mbariz tdbirlrinin hazrlanmas shralamann ancaq diaq-
nozu, onun indikatorlarnn dzgn tyini vasitsil mm-
kndr.
Shralama prosesinin ml glmsi sbblrinin tyin
edilmsi, onun inkiafnn sas meyllri v ayr-ayr rayonlar
n konkret tdbirlrin hazrlanmasnda, shralama tiplrinin
myyn edilmsinin byk elmi-tcrbi hmiyyti vardr.
Lakin qeyd etmk lazmdr ki, shralama tiplrinin myyn
edilmsind hl yegan yanama sulu yoxdur. Bzi tdqiqat-
lar gstrirlr ki, shralamann tiplrinin yrnilmsi elmi-
tcrbi hmiyyt ksb edir. Ancaq shralama drcsinin
myyn edilmsi sasnda ayr-ayr ekosistemlr n kmiy-
43
yt v keyfiyyt gstricilri, elc d shralamann inkiaf
templri akar edilir.
Aparlan tdqiqatlar nticsind torpaqlarn fiziki kim-
yvi xsusiyytlri, mhsuldarl, bitki rtynn nv trkibi,
ekosistemlrin antropogenlm drcsi, deqradasiyas, onla-
rn nizamlanmas, brpas v optimizasiya drcsinin yrnil-
msi sasnda tdqiqat razisind shralama drcsi sasnda
qruplama aparlm v 4 shralama qrupu ayrlmdr: sh-
ralamam, zif shralam, orta v intensiv shralam eko-
sistemlr. Bu qruplarn ayrlmasnn sas meyarlar torpaq -
bitki rtynn deqradasiyaya urama drclrinin myyn
edilmsidir.Elmi tdqiqatlarn nticlrin sasn ekosistem-
lrin qruplamas aparlm v shralamann aadak qruplar
myynldirilmidir.
I.Shralamaya mruz qalmayan sahlr
1. Suvarlan razilr.
1.Balar, salnm yallqlar v torpaq qoruyucu me
zolaqlar
II. Zif shralam torpaqlar
1.Binklr v mdni rlr
2. Yovanl - oranl v efemerli otlaqlar.
III. Orta shralam torpaqlar
1. l boyu deflyasiyaya mruz qalan yovanl efemerli
otlaqlar.
2. Yarmbrkimi Xzr sahili qumlar.
3. Seyrk yovanl oran yarmkolluqlu boz torpaqlar v
oraktli sahlr.
Naxvan Muxtar respublikas. Muxtar Respublika ra-
zisind olan geokomplekslrd, o cmldn Bykdz, Vkil-
bndi, landa v saird eroziya proseslrinin o cmldn
sthi eroziya v Qobudr bklrini yamaclarda nisbtn
geni yaylmasna baxmayaraq yamaclar lpaq olmayb bir
qdr bitki il rtldr. Burada bitki sasn arid zonaya xas
olan yovan v efemer, mxtlif ot bitkilrindn ibartdir,
44
yamaclar 40-45% bitki il rtldr. Burada, xsusil da ya-
maclarnda kol bitkilri nisbtn geni yaylaraq bitki rt-
ynn 25-30%- ni tkil edir. Kol bitkilri yamac eroziya
prosesindn qoruyur.
Aparlan uzunmddtli tdqiqatlar gstrir ki, hmin geo-
komplekslrd yaylan torpaqlarn st qatnda humusun miqdar
1,4- 3,0%, mumi kalium 0,40,65% olmudur. razid klk
eroziyas mvcuddur v onun landaftn dyimsin tsiri
zn gstrir. razinin 35-60%- i bu v ya digr drcd
eroziya prosesin mruz qalmdr. Bzi rayonlarda (Culfa,
Ordubad) razinin 70%- i eroziyaya mruz qalmdr. Bu zo-
nada klk, sthi v irriqasiya eroziyas formalar zn gs-
trir. kk sahlrd kifayt qdr profil malik, bzi hallarda
qaln torpaq qat mvcuddur (mn, mn-boz, boz-mn).
Bel sahlrd shralama ehtimal azdr, lakin iqlim amilini
nzrdn qarmaq olmaz. mumi aridlm btn razini
hat edir.
Arid zonasnda shralamaya mruz qalan Bindz,
Salbasar, Naxacir, Qrxlarda geokomplekslrin razisi sasn
otlaq sahsi kimi istifad edilir v otarma nizamsz, hddindn
artq aparld n otlar v torpaqlar deqradasiyaya uram-
dr ki, bu da shralama prosesi n lverili rait yarat-
mdr.
Yuxarda gstrdiyimiz geokomplekslrin yerldiyi ra-
zilrin corafi mvqeyindn, yamaclarn meylliliyi v buxar-
lqlarndan asl olaraq qonur, boz, boz-mn, boz qhvyi tor-
paqlar ml glmi, burada yovan v mxtlif halofit bitkilr
ml glmidir. Hmin bitki formasiyalar sahnin 20-30%- ni
rtr. Bu geokomplekslrin razisi sasn otlaq v binklr
kimi istifad edilir. Burada normadan ox v qeyri fsli otar-
malar otlaqlarn deqradasiyasn srtlndirir, mal - qarann
drnaqlar vasitsil erkn yazda torpaq rty dalr v otlaq
eroziyas geni inkiaf edir. Bel torpaqlarn st qatnda
humusun miqdar 0,5- 1,0%, mumi azot 0,05- 0,06% azalr.
45
Burada fosfor, kalium, azotun mumi v mthrrik forma-
larnn miqdar xeyli azalr v torpan deqradasiyaya ura-
masna lverili rait yaradr. Qeyd etmk lazmdr ki, bu tor-
paqlarn mexaniki trkibi sasn ar gillicli v gillidir. Bu-
rada fiziki gilin miqdar 50-70% arasndadr. Eroziyaya mruz
qalm sahlrd fiziki gilin miqdar azalr v mexaniki trkib
yngllir. Arid razid deqradasiyaya uram torpaqlar
intensiv grginliy mruz qaldqda shralama prosesi inkiaf
edir v getdikc hmin proses daha da intensivlir.
Muxtar Respublika razisind Naxvanay hvzsi, x-
susil dzn hiss n ox antropogen grginliy mruz qal-
mdr. Burada shralama prosesinin tipi v intensivliyindn
asl olaraq geokomplekslrin morfologiyas pozulmudur.
Nticd geokomplekslr mxtlif (zif, orta v yksk) d-
rcd shralama prosesin mruz qalmdr.
Bykdz, Bindz v bunlara yaxn sahlrd tbii v
antropogen grginlik nticsind shralama prosesi formala-
mdr. Dzda yerldiyi razi is yksk drcd eroziya
prosesin mruz qalmdr. Bykdz v Bindz hatsind
olan razi v ondan rq doru yerln alaq dalq v arid
datyi razi znn morfoloji quruluu, arid raiti, sxur-
larn litoloji trkibi shralama prosesin rait yaradr. Alnca-
ay hvzsi znmxsus struktur quruluuna malikdir. Burada
yay aylarnda davaml geokomplekslrd aridlm v shrala-
maya meyl nzr arpr, razinin cnub - rq, imal -rq v
cnub- qrb yamaclarnda geokomplekslr ox da davaml
olmad n shralama prosesi d nisbtn canldr. Sarda,
Qarabazar, Qarada razisinin cnub, rq v cnub - qrb
yamaclarnda v elc d kkliklrd shralama prosesi
daha da qabarq v gcl olur.
NMR - nn Arazknar dznliyind v mumiyytl,
datyi dzn razilrind shralama prosesinin ml gl-
msinin tbii v antropogen amillri yrnilmidir. razi tarix
boyu kinilikd istifad edilmi v qeyri elmi qaydada istismar
46
edilrk grginliy mruz qalmdr. Burada aridlm prosesi
gcldr, bitki ty aridlm, eroziya v orlama il laq-
dar dyiilmidir. ntensiv grginliy mruz qalm geokom-
plekslrin, landaftlarn simas dyimi, morfoloji qurulu
vvlki formasn itirmidir. Burada su ehtiyatlar xeyli azalm
v shralama mxtlif drcd tzahr edir. Shralama pro-
sesi, mumiyytl, shralamaya mruz qalan geokomplekslr
Dzda, Tzdzda, Dadz regionunda mahid olunur.
razinin rq hisssind, Glnabad, Aqaya dann ima-
lnda aridlmnin intensivliyi nisbtn az olduu il laqdar
shralama prosesi d ox fal deyildir. Arid iqlim amillrinin
tsiri nticsind Bykdz, Bindz mntqlrind shrala-
ma intensiv gedir v shralamaya mruz qalm geokom-
plekslr daha artq gz arpr.
Shralama sas etibar il deqradasiyaya uram torpaq
- bitki rtynn sasnda ml glir. Hmin proses hm tbii,
hm d antropogen amillrin birg faliyyti nticsind ba
verir. Muxtar Respublikann sasn dzn hisssind, sh-
ralama gstriln hr iki amilin birg tsiri nticsind inkiaf
etmkddir.
ox arid v ekstraarid rait maik olan Naxvann Araz-
knar v datyi hisslrinin deqradasiyaya uram torpaq -
bitki rty sahlrind shralama tbii v antropogen amil-
lrin birg tsiri nticsind ml glmkddir. Qeyd etmk
lazmdr ki, bu amillr ayr - ayrlqda shralama prosesini
ml gtir bilr. Muxtar Respublika razisind dyiikliklr
mruz qalan tbii amillr shralamann ml glmsin l-
verili rait yaradr. Hmin amillrdn iqlimin quraql v su
ehtiyatlarnn kifayt qdr olmamasdr.
Gstrmk lazmdr ki, yay fslind bu amilin tsiri daha
da gcl olur. Shralamann ml glmsind, trkibind duz
v karbonat birlmlri olan torpaq ml gtirn sxurlarn
da rolu byk hesab edilmlidir.
47
qlim amillrindn yay fslind Muxtar Respublika ra-
zisind havann iddtli drcd isti kemsi shralama pro-
sesini gclndirir v katalizator rolunu oynayr. mumiyytl,
son 50 ild Muxtar Respublika razisind iqlimin istilmsi
mahid olunur. razid sthi buxarlanma 3-4 df yan-
tlarn miqdarndan ox olduu n iddtli aridlm gedir.
Shralamann intensivlmsind hm d gn radiasiyas
(149 - 150 kkalkkvsm) myyn rol oynayr. Gn radiasiyas
Muxtar Respublika razisind Kr - Araz ovalna nisbtn
(124-131 kkalkkvsm) daha oxdur. Btn bunlarla yana ra-
zid antoropogen amillrin d shralamaya tsiri tyinedicidir.
Muxtar Respublikann dzn v datyi razilrind suvarlan
kin sahlrini, balar, yallqlar, trvz kin sahlrini
xmaq rti il baqa sahlr shralama prosesinin yaranmas
n lverili rait yaradr. Burada eroziyann btn nvlri,
orlama, oraktlmdir. r v otlaqlarn dalmas, iqli-
min kontinentall v sair shralama prosesinin ml gl-
msin lverili rait yaradr.
















48












III FSL.
AZRBAYCANIN SULARININ MASR VZYYT

Cnubi Qafqaz lklrind Kr-Araz aylar hvzsind
13 milyona qdr hali yaayr.Bu aylarn v onlarn qolla-
rnn sular oxmqsdli istifad olunur.Onlardan hidroenerji
istehsal, irriqasiya, balqlq, quuluq, rekreasiya v digr
mqsdlrl geni istifad olunur.Azrbaycanda is hm d
imli su kimi ildilir.Azrbaycann elektrik enerjisi gcnn
tqribn 15%-i, Grcstann is 28%-i hidroenerjinin payna
dr.Azrbaycanda v Grcstanda knd tsrrfat mhsul-
larnn 80%-dn oxu suvarlan torpaqlardan gtrlr ki, bu-
rada Kr v Araz sularnn rolu hlledicidir.Bu aylar v
onlarn sas qollar transsrhd sularndan formalar v rann,
Trkiynin, Grcstann v Ermnistann srhdlrindn ke-
rk Azrbaycan razisind Xzr tklr. Bununla da
Cnubi Qafqazn btn ekoloji blalar son nticd Azr-
baycan razisin v oradan da Xzr dnizin danr.Cnubi
Qafqaz lklri arasnda Azrbaycan Respublikasnn su
resurslar az olub hmin regionun 15%-ni tkil edir.Respubli-
kamzn su resuslar Grcstandan 7,7 Ermnistandan is 3
df azdr.Su il tmin olunmaq baxmndan dnyann su il az
49
tmin olunan regionuna aid olub hr km
2
raziy txminn
100000 m
3
,hr adam bana is ild 950-1000 m
3
su dr.
Respublikamzda suyun mumi ehtiyat 28,5-30,5 km
3
olub
quraqlq illrind is azalaraq 27-22,6 km
3
- enir.Su ehtiyatlar
razi zr qeyri brabr paylanmdr.
Snayenin srtl inkiaf, knd tsrfatnn kimyala-
drlmas, hrlrin bymsi v su ehtiyatlarndan istehsal v
mitd dzgn istifad edilmmsi Azrbaycanda su prob-
lemini xeyli genilndirir.
Respublikamzn sas su arteriyas olan Kr ay v onun
sas qolu Araz Azrbaycann su ehtiyatnn zyini tkil edir.
Ancaq bu aylar hl Azrbaycan razisin daxil olana qdr
qonu lklrd gcl irklnmy mruz qalr.
Qafqazn n iri, Xzr hvzsinin Volqadan sonra ikinci
byk ay olan Kr ay Azrbaycan Respublikasnn sas
irin su mnbyidir. Mnbyini Trkiynin Qzlglin dandan
balayan Kr ay Xzr dnizin qdr dvltin Trki-
ynin, Grcstann v Azrbaycann razisindn keir.mumi
uzunluu 1515 km olan Kr aynn n az hisssi - 200 km-i
Trkiynin, 400 km-i Grcstann, n ox hisssi is - 915 km-i
Azrbaycann razisin dr.
Kr ayn onun fiziki-corafi xsusiyytlrin gr
hissy blrlr:
Trkiy dalarndan balam Borjomi drsin qdr
olan sahsi-Yuxar Kr
Borjomi drsindn Mingevir qdr olan sahsi-Orta
Kr
Mingevirdn Xzr dnizin qdr olan sahsi -Aa
Kr
Aa Kr Azrbaycan razisin daxildir. Onun uzunluu
605 km,orta eni 0.13-0.31 km-dir.Aa Krn ayr-ayr
yerlrind onun uzunluunun, eninin v sahsinin nisbtlri
mxtlifdir.Krn yuxar axn girintili-xntl v byk
axnda Kiik Qafqazdan axan bir sra aylar qbul edir.Bu
50
aylara Lialva, Astafaay, mkiray v s. meyilliklri olan
uca dalarn olmas il sciyylnir. Onun aa axn irvan
dzn, Mil-Qaraba, Muan v Salyan dzlrindn ayrlaraq
dznlikdn keir.Bu sahd-Sabirabad hri yaxnlnda Kr
znn n byk qolu olan Araz ayn qbul edir.
Kr aynn Azrbaycan Respublikasnn iqtisadiyyatnda
xsusil onun irriqasiyasnda, energetikasnda, gmiiliyind,
su tchizatnda v balqlq tsrrfatnda mstsna rolu
vardr. Bundan baqa Kr hvzsin daxil olan aylar Azr-
baycan halisinin 70%- qdrinin mitd iltdiyi yegan su
mnbyidir.Lakin Kr ay dvlt mxsusdur v bu sbb-
dn d Azrbaycan dvlti Kr aynn su balansn tnzim ed
bilmir.Hminin Yuxar Krn hams Orta Krn axnn is
50%-i Azrbaycan Respublikasnn nzartindn knarda
qalr.Demli Kr suyunun kmiyyt v keyfiyyt sabitliyi onun
ekoloji tmizliyi Azrbaycandan baqa qonu dvltlrdn
elc d Ermnistan v ran slam Respublikasndan da (Krn
sas qolu olan Araz ay bu dvltin razisindn keir) ox
asldr.
Trkiy Respublikas razisind Kr ay dalar ara-
sndan axd n, demk olar ki, antropogen tsirlr mruz
qalmr.Grcstan Respublikas razisind is Kr ay qdim
dvrlrdn mitd istifad olunmadndan onun mhafiz-
sil d mul olmamlar.ksin, Kr hvzsin hr gn
Grcstan razisindn 4,4 min m
3
irkab axdlr.Bu qdr ir-
kabn vur-tut 4%-i mexaniki v 0.03%-i is bioloji tmiz-
lnmdn keirilir.Burada tullant sularn trkibind Kr
hvzsin mntzm atlan kimyvi maddlrin say 200-dn
artqdr v onlarn ksriyyti gcl kanserogen tsirlidir.Kr
ayna qeyri-ciddi mnasibt Azrbaycanda da zn gstrir.
Bunun nticsidir ki, Kr aynn mhafizsi n indiy qdr
tsirli tdbirlr grlmmidir. Kr aynn n gcl irkln-
msi onun Araz ay il birlmsindn sonra ba verir. Araz
ayn is mlum olduu kimi Ermnistan razisindn axan v
51
yksk drcd zhrli maddlrl yklnmi Oxuay irk-
lndirir. irklnm gcl olduundan ayn ekoloji v bioloji
strukturlarn dadr, onun hvzsind flora v faunann deq-
radasiyas srtlndirilir.
Kr aynda asl maddlrin miqdar ox olduundan
suyun ffafl da ox aadr.Hr il bu ay dniz 40 mln
tona qdr masir knt gtirir. Mxtlif snaye tullantla-
rnn aya axdlmas suda asl maddlrin oxluu v yksk
axn srti burada bitki v heyvan orqanizmlrinin inkiafn
lngidir v onlarn n aa sviyyd vegetasiyasna sbb
olur.
Kr aynda duzlarn trkibi v miqdar olduqca mrk-
kb v mxtlifdir. Suda Ca kationu v CO
3
anionu stnlk
tkil edir.Odur ki, Kr aynn suyu zif mineralizasiyal
hidrokarbonat kalsium tipin daxildir.ayn axn istiqamtind
gtiriln duzlarn miqdar bir ild 2,16-dn 8,16 mln ton
arasnda dyiir.Xloridlrin miqdar Mingevirdn Xzr
qdr artr ki, bu da ay axn boyu suyun irklnmsinin
artmasn gstrir.Oksigenin kimyvi srfi (OKS) n ox Gnc
ay Gnc hri yaxnlnda qeyd alnmdr ksr hallarda
is OKS 21,6-25,7 mq diapazonunda trddd edir.Bu gst-
ricilrl mqayisd oksigenin bioloji srfi (OBS) nisbtn
kiik intervalda dyiir. Onun n byk parametri Gnc
aynda n kiiyi is Krn Varvara sututar yaxnlndadr.
mumiyytl OBS 6,2-9,5 mq/l arasnda trddd edir.str
OKS v istrs OBS gstricilrin gr hm Gncay hm d
Qoqaray Kr ayna yol veriln qatlq hddindn 2-3 bzn
is 4 df artq irklndirici komponentlr axdr.
Mlumdur ki, Kr ay v onun hvzsin daxil olan
aylar-Araz, Zngi, Oxuay, Xramay, Astafaay Azrbay-
cana knardan daxil olur, polyunatlar gtirir.Mhz bunun
nticsidir ki, Kr aynda bakterioplankton qeyri-sabit v
dyigndir.Krn aa hisssind onun yaylma xarakterini
myyn etmk n monitorinq xassli mahidlr aparlm
52
v ayn hmin razisind ekoloji vziyyt v hidrosistemlrd
gedn proseslr aradrlmdr.Tcrblr gstrir ki, ayn
zvi maddlrl zngin olan mhitd metobolik maddlr
Pasterin tbirinc desk, tbitin "nhng" destruktorlar olan
saprofitlrin bel normal inkiafn v funksiyasn pozurlar.
(M.Salmanov).Araza, Ermnistan razisindn axdlan yksk
konsentrasiyal zhri v radioaktiv maddlr su mhitini
mikroflorann yaamas n yararsz edir.
Kr ay Yevlaxdan Xzr kimi autoxton v alloxton
mnli zvi maddlrl aramsz irklndirildiyindn mhitd
biodeqradasiya proseslri ox lng gedir, suda biokimyvi
paralanmalar
nticsind aralq (metabolik) mhsullar artr,
oksigen srfi srtlnir v mineralizasiya son mrhly atmr.
Kr aynn Yevlax sahsindn aylarn qovuduu yer kimi
bakterioplankton trfindn v destruksiya prosesind para-
lanan zvi maddlrin kmiyytlri arasnda yaranan sasl frq
knardan daxil olan substratlarn hesabna ba verir.Bu o
demkdir ki, Mingevir hrinin btn tullantlar il v
Varvara sututarnda autoxton mnli substratlarla znginln
Kr ay, Yevlax, Zrdab v Sabirabad razilrind yenidn
zvi maddlrl irklnir.Maraqldr ki, vvlki illrl
mqayisd Krd zvi maddlrin kmiyytc artmas davam
etdikc, heterotrof bakterioplanktonun is getdikc azalmas
tendensiyas mahid edilir.Bu is ayn suyuna antropogen
tsirin gclnmsi fonunda onun tbii mqavimtinin azalmas,
iziki-kimyvi xasslrinin is kkl dyiilmsin sbb olur.
Krn aa hisssind 83 nv v forma dib orqanizmi
yaayr.Kr aynda fitoplankton zif inkiaf etdiyindn balq
faunas da yksk mhsuldarlqla frqlnmir.Kr ay hv-
zsinin ixtiofaunasnda cmi 70 nv forma v hibrid konsta-
tasiya olunmudur ki,bunun da 44-n Krn aa hisssind v
onun vadisin daxil olan su hvzlrind tsadf olunur.
Dnya tcrbsi gstrir ki, bir ne dvlt razisindn
axaraq tranzit adlanan aylar adtn daha ox irklnmi
53
olurlar.Tssf ki, Kr ay da ox irklnmi su mnblri
srasndadr. Qdim dvrlrdn bu gn kimi irklnmy
mruz qalan bu ay Trkiy v Grcstandan kerk Azr-
baycan Respublikas razisin daxil olarkn artq sular imli
su mnbyi kimi yararsz hala dr.
ay v su anbarlarna daxil olan irklndiricilr sasn
snaye knd tsrfat emaledici v kommunal-mit tullan-
tlarndan ibart olub, Trkiy, Grcstan, Ermnistan v qis-
mn d Azrbaycan razisind formalar. irklndiricilr su
mnbyin bilavasit atlmaqla v ya traf sahlrdn ya
sular il torpaqdan, atmosfer kntlrindn, yeralt sularla
v s.il daxil ola bilrlr.irklnm bir yerd qsa mddtli v
az qatla malik olarsa, axar sular onu sasn neytralla-
dracaqdr, ks tqdird bu proses ox ar nticlr sbb olan
ekotoksikoloji v mutagen hallar yaradacaqdr.
Grcstan v Ermnistann Kr ay hvzsind yerln
mxtlif strukturlu snaye mrkzlrinin btn irkablar
birbaa v ya dolay yollarla aylara tklr.sasn ar metal-
lar v konserogenlr tkil edn bu irkablarn canl alm n
drcd v hans mddtd ekotoksikoloji v mutagen tsir
xasslrinin nticlri hl d tam dqiqldirilmyib.
Snaye irkablarnn aylara axdlan yerlrini nzrdn
keirk:Ermnistanda Debed aynn (Xram aynn sa qolu
sahilind Vanadzor kimya mhsullar zavodu,Alaverdi mdn-
metallurgiya kombinat, Axtala filiz safladrma fabrikinin
irkablar he bir tmizlnm kemdn aya axdlr.Ermni
mnblri gstrir ki, Alaverdi kombinat 1990-2000-ci illrd
hr gn trkibind Cu,Mn,Fe,Ni,Ti,Pb,Cr,Zn,Ag,Mo,Cd v s.
ar metallar olan 1.5 kq irkablar (ild 550 kq) Debed ayna
axdr.
Grcstann Rustavi hrind 1985-ci ild "Azot" kimya
mhsullar birliyind ba vermi qza nticsind 10 minlrl
ton zvi maddlr Kr ayna axdldndan ayda v mkir
su anbarlarnda balqlarn v s. canllarn ktlvi qrn ba
54
vermidir.Bu hrin metallurgiya kombinatndan Kr ayna
ild 154 mln m3,Tbilisi tyyar zavodundan 1,8 mln m3 v
mumn Kr hvzsind yerln btn snaye sahlrinin
irkablar son mrhld Azrbaycana daxil olur. Kr aynn
Azrbaycana daxil olan hisssind v kaskad su anbarlarnda
biogenlr v mikroelementlrin miqdar normadan artqdr.
Son yarm sr qdr mddtd aparlan tdqiqatlar
gstrdi ki, Kr, Araz aylar v onlarn sas qollar Respub-
likamzdan knarda Grcstan v Ermnistan razilrind
irklnir.Ermnistann 100%, Grcstann 30% razisi, Tr-
kiynin 31 min, rann 40 min v Azrbaycann 37 min km2
sahsi Kr-Araz hvzsin aiddir.Yni Kr ayna 188 min
km2, Araza is 103 min km2 razidn snaye knd tsrfat v
mit irkab mxtlif tullantlar atlr.Kr ayna vvlc
Grcstann Borjom, Axalbaba, Xauri, Qori, Karelii, Kaspi -
hrlrinin v ayn sahilind yerln baqa yaay mntq-
lrinin snaye mssislri v kommunal-mit tullantlar
hesabna sutkada 3 mln m3- qdr irkab sular buraxlr.Daha
sonra 40 km msafd Tiflis hrini ksib ken Kr ay daha
kskin irklnmy mruz qalr.Grcstan Respublikas su
mfttiliyinin mlumatna sasn (1989) Tiflis hri daxi-
lind ay suyunda olan zrrli zvi maddlrin miqdar qbul
olunmu son hddn (QSH) 20 df, fenol 300 df, neft mh-
sullar 330 df, xrom 600 df, mis v kadmium 10 df,sink
13 df, azot 8df, md-barsaq batsillri 238 df ,saprofit
bakteriyalar 300 df artqdr.
Tiflis hri daxilind sutka rzind daha 1 mln m3 irkab
sular qbul edn Kr ay 20 km msafdn sonra Rustavi
hrind yenidn ciddi irklnmy mruz qalr v sutka
rzind yz min m3-l snaye v kommunal-mit tullan-
tlarndan ibart irkab sularn qbul edir.Nticd Kr il
rzind orta hesabla 700 min ton zvi maddlr, 30 min ton
azot-fosfor duzlar 12 min ton mxtlif duzlar v qlvilr 16
min ton sni sthi fal maddlr v s axdlr.Nticd Kr ay
55
Respublikamza son drcd irklnmi insan v su orqanizm-
lri n thlkli ay kimi daxil olur.Bel ki, Respublikann
srhdi boyu axan Krn sa qolu olan Xram ayna Ermnis-
tann n irkli ay-Debed ay qovuur.
Ermnistann lvan metallurgiya kimya v yngl snaye
mrkzlri olan Kirovakan, Alaverdi, Stepanavan hrlri bu
ayn hvzsind yerlir. Bu hrlrin snaye v mit
tullantlar tmizlnmdn aya axdlr. Kirovakan kimya, Ala-
verdi metallurgiya kombinatlarndan v Axtala filiz-safladrma
fabrikindn irkab sularnn axdld Debedi ay irklnm
drcsin gr Razdan v Oxuaydan sonra Ermnistann
nc ay saylr.
Kr boyu yerln Yevlax, Zrdab, Sabirabad, libay-
raml, Salyan, Neftala v b. yaay mntqlri trfindn d
Kr ilboyu aramsz irkab axdlr.Ona gr bu sahlrd Kr
sularnda sanitar-gigiyena normalarndan on min dfdn yk-
sk koliform qrupuna aid bakteriyalar akar edilmidir.z
razisind Kr, Araz v onlarn yzlrl, qollar amansz irk-
lnir. Hvzd yerln yaay mntqlrinin he birind
masir bioloji tmizlm qurusu yoxdur.
Antropogen amillrin tsirinin gclnmsi il laqdar
olaraq Kr v Araz aylar v onlarn qollarnn suyunun
kimyvi trkibind xeyli dyiikliklr ba vermidir.Son 40 il
rzind Salyan hri yannda Kr ay suyunun minerall 3
dfdn ox artaraq 1020 mq/l olmudur.Bu dvr rzind Araz
aynn Saatl mntqsind suyun minerallamas 400 mq/l-
dn 1300mq/l- qdr artmdr.
vvllr aylarn suyu hidrokarbonat sinfin v kalsium
qrupuna mnsub olduu halda, hazrda sulfatl-natriumludur.
Suyun kimyvi trkibinin v keyfiyytinin dyimsinin sas
sbbi Kr-Araz ovalnda suvarlan sahlrdn qaydan sula-
rn v kollektor drenaj sularnn Kr ayna v onun qollarna
daxil olmasdr.
56
Kr aynn antropogen texnogen xarakterli tullantlarla
irklndirilmsi Azrbaycan iqtisadiyyatnn bir ox sahlrin
tsir etmkl yana ayn bioresurslarna v mumilikd onun
hvzsinin ekologiyasna gcl tsir gstrir.Tbii v antro-
pogen amillrin Kr aynda yaratd depressiyalar onun bio-
ekoloji strukturlarnda kkl dyiikliklr edir, produsent-
konsument sistemind trofik laqlri pozmaqla bioresuslar
azaldr, Kr aynn hazrki ekoloji durumu bel bir ekoloji
pressinq altndadr.
Kr aynda axn srtli su, bulanq, qrunt sasn lilli
olduundan onun zrindki sututarlarda flora-fauna hm
trkibc hmd bioktlc mhduddur.
Btn su hvzlrind olduu kimi, Kr aynda da canl
hyatnn sasn ibtidai bitkilr-yosunlar tkil edir v trofik
piramidann btn sonrak pilllri, o saydan bakterioplankton
da mhz bu ilginc canl orqanizmlrin hyat faliyyti il
tnzimlnir v idar olunur. Ekoloji raitin grginliyini v ya
tarazln da mhz yosunlarn ekoloji-sistematik trkibi v
inkiaf sviyysi myyn edir.Mhitin bioloji mqavimtinin
az-oxluunu xarakteriz edn v bunu znn destruktiv fa-
liyytl tnzimlyn ikinci sas biosenotik qrup bakteriyalardr.
Trofik piramidann ilk iki pillsini tutan fitoplankton-bakte-
rioplankton kompleksi z inkiaf il mhitin tbii mqavi-
mtini artrmaqla onun z zn tnzimlm potensialn da
artrr.
Lakin hr hans bir su hvzsinin tmizlnm imkanlar
sonsuz olmad kimi, Kr aynn da z zn tmizlm im-
kanlar mhduddur v irklnm bu hddi kedikd tnzimlm
prosesi ziflyir,bzi hallarda is tamamil dayanr.Kr
ayndak analoji situasiya yni xsusil grgin vziyyt onun
Arazla tmas xttindn balanr.Bel ki, Kr aynn Arazla
birldiyi yerdn Kiik Tala qdr olan kiik bir msafd
byk irklnm getdiyindn suyun tbii tmizlm imkanlar
xeyli ziflyir. Mqayis n qeyd edk ki, gr Avropada n
57
irkli ay saylan v 6 dvltin razisindn ken Reyn ay
axn boyu 50-60 km msafd vvlki vziyyti brpa ed
bilirs, Kr ay htta 150-160 km msafd bel tmizlnmir.
nki burada antropogen irklndirm komponentlri ox, tbii
tmizlndirm komponentlri is azdr.
mumiyytl Kr aynda suyun z zn tmizln-
msini lngidn, bzi yerlrd is bu prosesi he endirn sas
amillr bunlardr:
Krn xsusil Grcstan razisind mxtlif infrastruk-
turlu tullantlaryla irklnmsi
Krn Arazla qovuduu yerdn sonra ikinci irklnmsi
Krn Azrbaycan razisind snaye knd tsrfat v
komunal-kommunikasiya tullantlar il irklnmsi
Krd tkaml prosesind formalam znn dib bio-
senozunun olmamas (dibin hddn ox srkn v lilli-qumlu
olmas nticsind)
Kr ay suyunun axn srtinin yksk olmas ntic-
sind bitki v heyvan orqanizminin ay axn il transforma-
siyas
Krd alqoflorann qidasn tkil edn sas biogen ele-
mentlrin (N,P,Ca,K,Si,Fe) azl
Kr aynn yksk drcd bulanq olmas v bu sbb-
dn d ffafln bir ox yerlrd sfra yaxnlamas
Son iki ild Kr aynda suyun sviyysinin kskin arta-
raq kritik hdd atmas.
Tcrblr gstrir ki, irklndirici amillrin trkib v
xasssi qatl suyun hidroloji-ekoloji xsusiyytlri Kr a-
ynn htta kiik bir hisssind bel eyni deyildir v bu
sbbdn d bir birin ks olan iki proses-irklnm v z-
zn tmizlm proseslri onun ayr-ayr yerlrind mxtlif
intensivlikd gedir. Lakin btn hallarda irklndirici maddlr
suyun hidroloji-ekoloji strukturlarna destruktiv tsir edrk
trofik piramidann btn pilllrindki laq v tarazl poz-
maa chd gstrir.Mhz bu andan da su hvzsin gstriln
58
tsir qar su hvzsind ks tsir yaranr, suyun z-zn
tmizlnmsi prosesi balanr. Bu prosesd ibtidai bitkilrdn-
yosunlardan tutmu su mnbyinin n iri canlllarna qdr
btn bitki v heyvanat almi bu v ya digr intensivlikd i-
tirak edir.Lakin suyun z-zn tmizlnmsi prosesi-yosunlar-
bakteriyalar kompleksinin birg faliyyti il balayr v on-
larn hyat faliyyti il baldr.Bu orqanizmlrd irklndiri-
cilrin destruksiyasnn digr proseslri nticsind yerin yeti-
rilir. Son mqamda transformasiya olunan irklndirici mad-
dlrin bir hisssi bu orqanizmlrin bdn polumerlrinin tr-
kibin keir, bir hisssi is onlar tkil edn mineral kom-
ponentlr v atmosfer xan qazabnzr maddlr ayrlr.
Suyun z-zn tmizlm prosesinin intensivliyin bir
sra ekoloji amillrin temperatur, iqlanma drcsi, oksigenin
konsentrasiyas, axnn srti v s.ciddi tsir gstrir.Maraqldr
ki,mlayim iqlimli zonada az msafd ay sular irklndiyi
halda, Uzaq Sibir regionunda bunun n, 2000 km msaf
tlb olunur, nki aa temperaturlu su hidrobiontlarn faliy-
ytini azaldr v kimyvi reaksiyalarn srtini lngidir. Hm-
inin gn alar il yax iqlandrlan ffaf su hvz-
lrind z-zn tmizlnm prosesi intensiv,drin v bulanq
sularda is olduqca pis v zif gedir.
Analoji proseslr Kr aynda da mahid olunur ki, bu
da bir yandan suyun bulanq v yksk axarl olmas il ba-
ldrsa digr trfdn bitki v heyvan orqanizmlrinin vegeta-
siya dvrlri il baldr, yni ilin isti vaxt az-ox ffaf
yerlrd vegetasiya srtl getdiyindn tmizlm d srtlnir
q vaxt is hidrobiontlar sasn skunt halnda olduundan
biokimyvi proseslr d lng gedir.
Kr aynn suyun z-zn tmizlm prosesin gcl
tsir edn amillrdn biri d onun zrind qurulan silsil
sututarlardr.Bu sututarlar ayda tmizlm prosesi n lazm
olan msafni qsaltmaqla hidrobiontlarn faliyyt dairsini
mhdudladrrlar, Kr ay is srtl axan aydr.
59
Azrbaycan Respublikas n mstsna hmiyyti olan
Kr aynn ekoloji durumunu, qismn d olsa yaxladrmaq-
dan tr ilk nc onun irklnmsinin qars btn mmkn
vasitlrl alnmal onun sas sutmizlyici agentlri olan yo-
sun floras, bioindikator orqanizmlri, destruktiv-mineralizator-
lar, akumulyator-utilizatorlar, melioratorlar bir szl btn
flora-faunas tam trkibd tdqiq olunmaldr.
Araz aynn masir vziyyti. Araz ay Krn n byk
qolu olub, Bingl dann imal qrb yamaclarnda 2900 m
yaxn yksklikdn balayaraq 1072 km msaf qt edndn
sonra txminn 11 m yksklikd Krl qovuur.sasn enlik
istiqamtind inkiaf edn Araz aynn sutoplayc hvz sa-
hsi 102 min km2-dir, yni Kr ay sutoplayc hvz sah-
sinin 54.2% ni hat edir.Araz byk bir msafd Azrbaycan
v Ermnistann Trkiy v ran arasndak srhdin ox his-
ssini tkil edir. Azrbaycanda Bhramtp mntqsindn
sonra txminn 80 km msafd mili v Saatl rayonlarnn
razisi il axan Araz ay Sabirabad hri yaxnlnda Kr
tklr.
Axnn davamiyytin gr hvz aylarn 3 qrupa
blmk olar:
1.Daimi faliyytd olan aylar-axn il rzind mv-
cuddur.
2.Quruyan aylar-axn yazda qarlarn rimsi v yalar
zaman,hm d qismn yeralt sularn itirak il ml glir.
3.Mvqqti aylar-axn yalnz gcl yalar zaman
formalar.
ay qruplar arasndak frq sutoplaycnn ykskliyi v
axnn formalamasnda itirak edn yeralt sularn miqda-
rndadr. Birinci qrup aylar yksk sutoplayc hvzy v
sabit yeralt qidaya malikdir, ikinci qrup aylarda is yeralt
sularn itirak 1-2 aydr, nc d sutoplayc hvz orta v
aa dalq zonan hat edir, yeralt sular is qidalanmada
demk olar ki,itirak etmir.
60
Arazn yuxar hisslri da ay xarakterli olub, Bastik,
Tatos, Zirinc, Vlibaba v s.kiik qollar qbul edir.Araza sol
sahildn qovuan Qrbi Arpaay byk qollardan biri saylr.
Mnbyini 2023 m yksklikd yerln Arpili su anbarlarn-
dan balayan bu ayn uzunluu 186 km, sutoplayc hvzsinin
sahsi 9670 km2-dr. oxillik dvr n orta su srfi 32m3/san,
axn modulu 391l/san km2, axn lay 123 mm-dir.Yazn sonu-
yayn vvlrind qar sularnn rimsi il ayda gursulu dvr
formalar.1968-1969-cu illrin aprel ayndak daqnlar zaman
ayn su sviyysi 220-400 sm artaraq xeyli dantlara sbb
olmudur.Qda ayn yuxar hissd sthi buzla rtlr.Yazda
ay sthindki buzlar paralananda su srfinin 5-20%- yax-
nn buz tiklri tkil edir.
Rejimi insanlar trfindn kskin dyimi olan Zngi
ay sol sahildn Araza qovuur.ayn mnbyi Gy gl
saylr, uzunluu 146 km, sutoplayc hvz sahsi 2560 km
2
,
orta ykskliyi 1850 m-dir, hvznin 10%-ni melr, 35-40%-
ni is umlanm torpaqlar tkil edir.ayn dmsi 1090 m,
orta illik axn 0.71m
3
-dir. Bu ay Araza oxlu v mxtlif tr-
kibli irklndiricilr aparan axarlardandr. Zngi aynn rejimi
Gy gl sularnn istismar il laqli olduundan onlarn
hidroloji xasslrini birlikd nzrdn keirk.
Hidroenerji istehsal v irriqasiya ilrinin genilndiril-
msi zngi-Gy sistemindki su ehtiyatlarndan istifadni
artrr.Yni Gy glnn sasn byk alasnda toplanm
suyun Zngi ay zrindki su anbarlar kaskadndan kerk
Araza axdlmas nzrd tutulurdu.Tbii rejim dvrnd
Gy glnn orta oxillik sviyysi 1915,57 m su sthinin
sahsi 1416 km2,su hcmi 58,5 km3,maksimum drinliyi 99 m
orta drinliyi 41 m, o cmldn Byk Gy alas n 37,7
m, kiik Gy alas n 50,9 m idi.1959-cu ilin vvlind
gln sviyysi 5,1 m,su sthinin sahsi is 1314 km2, 1968-ci
il il sviyyd 1899 m, sah 1262 km2, orta drinlik is 28,5
m- kimi azalmdr.
61
Gy gln 28 ay tklr, onlarn 4- sahc kiik v
digrlri byk alaya daxil olur.Gl qidalandran aylarn n
byy Msrikdir, uzunluu 40 km, sutoplayc hvz sahsi
792 km2, orta illik srfi 4.6 m3/san-dir.
Zngi aynn gldn xd yerd axnn tnzimlnmsi
mqsdi il 1932-ci ild hidrotexniki quru tikilmi v mn-
tzm hidroloji llr balanmdr.XIX srin ortalar-XX
srin vvlrind Zngi aynn mnb hisslrini tdqiq edn
mtxsislr bel bir qnat glirlr ki, tbii vziyytd bu
ayn Gy gl il laqsi olmayb.Sonralar yni X srdn
balayaraq trafnda yaayan hali kin sahlrinin suvarlmas
v dyirmanlarn ildilmsi n gldn aya trf sni axar
yaradblar.Yeni yaranan ay-kanaln mcras zamanla drinlir
gld su sviyysi yksk olanda kanaln balanc qismn
balanr, sviyy alaq olanda is drinldirildi. Bellikl
Gy-Zngi laqsi formalar.
Gld srlrl toplanm su ehtiyatlarndan intensiv
istifad 2-ci cahan mharibsindn vvl balayr.Gl-ay sis-
temin yaradlmas il 1933-c ildn 1968-ci il qdr Gy
gl sularndan 22 km3-i Zngi ay vasitsil Araza axdl-
dndan gld sviyy 17 m azalmdr. 1965-ci ildn bala-
yaraq gldn axdlan suyun miqdar txminn 2 df azald-
laraq ild 0.5 km3- atdrlr, bu suyun 380 mln m3-i irriqasiya
120 mln m3-i is energetikaya srf olunmal idi.Gld
sviyynin stabilldirilmsi v qismn artrlmas mqsdil
rqi arpaay hvzsindn Gy gl hvzsin uzunluu 48
km olan tunell ild 250-270 mln m3 su axdlr.1968-ci ildn
balayaraq Gy glnn sviyysi qismn stabillmidir.
Gy glnn su qidasnn sasn atmosfer yantlar v ay
sular tkil edir.
Me ox az olduundan hvz sahsinin cmi 0.4%-ni
hat edir.ayn Qarababa mntqsind orta illik su srfi 6.16
m3/saniydir.llik axmn txminn 75%-i yaz-yayn vvlind
keir.Qidasnn 40%-ni yeralt, 60%-ni sth sular tkil edir.
62
llik axmn 50%-dn art aprel-may, cmi 8%-i iyul-avqust
aylarnda keir.n yksk su srfi 211 m3/san,minimal is 0.18
m3/san mahid olunub.ayn orta illik asl gtirmlr srfi
3-4 kq/san,suyun lillnmsi 700q/m3-dir.Suyu hidrokarbonatl-
kalsiumlu olub, minerallama drcsi 200-500 mq/l arasnda
trddd edir.
Naxvanay ilin qt sulu dvrnd Batabat gllr siste-
minin sular il qidalandrlr.Bink armnn cnub hiss-
sind yerln bu gllr vaxtikn bataqlqlam sahlr olub.
Sonralar torf olan qismn tmizlnn bu kklr su anbarna
evrilib,n byynn sahsi 10 ha su hcmi 1.8 mln m
3
-
yaxndr. Suyu hidrokarbonatl-kalsiumludur,minerallama d-
rcsi 90-150 mq/l arasnda trddd edir.
Naxvanayn sa qolu olan Kkayn mnbyind
2424 m yksklikd yerln Qanl gln d Naxvanayn
qidalanmasnda myyn rolu var.Bu gln alaq sahillri hl
orta srlrd hali trfindn bndlrl yksldilrk hvzdn
daxil olan sularn toplanmas v smrli istifadsi mqsdil
su anbarna evrilmidir.Zngzur silsilsinin cnub-qrb v
cnub-rq yamaclar rtubtl daha yax tmin olunduundan
buralarda ay bksi sx,aylarn sululuu is nisbtn
oxdur.Arazboyu dznliklr su il n az tmin olunmu sah-
lrdir v axn modulu 1,l/san km
2
-dir. Orta sulu il n Nax-
van MR razisi aylarnn mumi su ehtiyat 40,2 m
3
/san
yaxud ild 1.27 km
3
- brabrdir.Tranzit axn nzr almasaq
yerli su ehtiyatlar olduqca azdr.Bu ehtiyat 0.61 km
3
,yaxud
19.4 m
3
/san-dir.
Arazn aa hisslrind byk aylardan birid Ba-
zaray v onun sol qolu Hkridir. Bazarayn uzunluu 158
km, sutoplayc hvz sahsi 2711 km
2
, mnbyi 3000m yk-
sklikd yerln Zalxa glndn balayr.ayn ox hisssi
Ermnistan razisinddir v bu hissd o,Veroton adlanr.
Bazarayn orta axmnda bir ne su anbar var.Bu ayn
qidasnn yardan ox hisssi yeralt, 45%-i is sth sular
63
hesabna formalar. Orta illik su srfi 19 m
3
/san, gtirmlr
srfi 3-4 kq/san-dir.llik axnn 50-60%-i yaz-yay dvrlrind
keir.
Hkri ay Bazarayn sol qoludur, Kiik Qafqazda
Trtr ayndan sonra 2-ci byk aydr.Uzunluu 113 km,
sutoplayc hvz sahsi 2570 km
2
-dir ki,bunun da 52%-i 1000-
2000 ykskliklr arasndadr.
ayn mnbyi 2580 m yksklikd, mnsbi is 358
metrddir, Bazarayn mnsbindn 14 km yuxarda onunla qo-
vuur. Hvznin orta ykskliyi 1690 m-dir,melrin tutduu
sah cmi 9.6% tkil edir.ayn yuxar hisslrind meyllik
300% mnsb yaxn zonada 5%,orta kmiyyt is 19% tkil
edir.ay bk sxl hvznin yuxar hisslrindn mnsb
doru 0,37-dn 0,24 km- azalr.Orta illik su srfi 10m
3
/san-
dir.Axnn 62%-i yeralt, 23%-i qar v 15%-i ya sular
hesabna formalar. Aprel-iyun aylarnda illik axnn 60-70%-i,
intensiv suvarma dvr olan iyul-avqust aylarnda is axmn
cmi 15%-i keir. Kimyvi xasslrin gr ayn suyu
hidrokarbonatl-kalsiumludur, minerallama drcsi 100300
mq/l arasndadr.
Bellikl qeyd etmk lazmdr ki, Araz hvzsind tsr-
rfatlq n tranzit ay olan Arazn suyu kskin irklnir.
Araz hvzsinin n byk gl Gycdir ki,onun haqqnda
yuxarda qsa mlumat verilib, n byk su anbar is Azrbay-
can Respublikas il ran Respublikas arasnda mtrk ina
olunan Naxvan hri yaxnlndak Araz su qovadr.
1971-ci ild istifady verilmi bu su anbarlarnn normal
sviyyd ykskliyi 777,5 m, sthinin sahsi 145,0 km
2
, hcmi
1,35 km
3
-dir.Su anbarlarnn uzunluu 52 km, maksimal eni
601 km, normal sviyyd drinliyi 18 m-dir. Su anbar
bndinin hndrly 34 m, uzunluu is 1026 m-dir.
Hidroqovan suburaxma qabiliyyti 3135 m
3
/san-dir.
1973-2000-ci illr arasnda n yksk su sviyysi 7830
sm (1992-ci ild) n alaq 6448 sm (1980-ci ild) mahid
64
olunub.Dekabrn axr-yanvarn ilk ongnlynd su anbarnda
buz proseslri formalab 50-60 gn davam edir.Bu mddtin
txminn yars anbarn sthi buz rty il bal olur.Bzi
mlayim ken q dvrnd is buz rty formalaa bilmir.
Araz su qova su anbarnn ina olunmas il ayn axn
tnzimlnmi, daqnlarn qars sasn alnm su ehtiyat-
larndan smrli istifad olunmaa rait yaranm, hidroenerji
istehsal olunur, yuxar hissy daxil olan irklndiricilr v g-
timlrin ox hisssinin anbarda kmsin rait yaranmdr.
Araz aynn sa sahil qollar haqqnda hidroloji mlumat
ox czi olduundan burada ks etdirilmyib. Azrbaycan
Respublikasnn su balansnda Araz aynn rolu olduqca
bykdr v bir ox regionlarn tlbatnn dnilmsind is
Araz ay sas balca mnb kimi vzsizdir.Araz ay hv-
zsind mikrobioloji tdqiqatlar aparlm v bu sahd zngin
materiallar toplanmdr.
Bildiyimiz kimi Araz ay hvzsi qonu dvltin-
Trkiy Respublikas, ran slam Respublikas v Ermnistan
razisi il laqdardr. Sciyyvidir ki,Araz aynn 102 min
kvadrat kilometr brabr olan hvzsi hr dvlt aid olsa
da, razisinin ox hisssi Ermnistana daxildir.Sahsindn asl
olmayaraq hm z balancn gtrdy Trkiy razisin,
hm d iran slam Respublikas il bir nv srhd xttin
evriln Araz ay kskin drcd antropogen tsirlr mruz
qalmr.Sbbi d ondan ibartdir ki, hr iki dvltin razisind
ay dalq razilrdn axr v hvzy mxsus razilrd iri
yaay mntqlri, hr, qsblr,snaye sahlri demk
olar ki, yoxdur. Bu sbbdn hr iki dvlt razisind Araz ay
kskin irklnmir-zhrlnmir v hvznin ekoloji sabitliyi
antropogen amillr tsirin mruz vziyytd deyildir.
Maraqldr ki,gstriln ehtimaln hqiqt tam uyun olmas,
2005-ci ilin yay-payz mvsmlrind ilk df olaraq, Araz
aynn Trkiy Respublikasna aid hisssind, .zrn
trfindn aparlan mikrobioloji tdqiqatlarla da sbut
65
edilmidir. Bellikl, asanlqla aydn olur ki, Araz ay v onun
balca sol qollar, Ermnistan Respublikasnda irklnmy
balayr.nki btvlkd Araz ay hvzsind yerln
Ermnistann halisinin v snaye sahlrinin 90-95%-i
bilavasit ayla laqdar razilrd mskunlamdr.
Mtrk sulardan zlrinin tlbatlarn dmk n,
Ararat vadisind Araz ayndan byk diametrli borularla su
gtrlb qonu blglr paylanr, vzind Yerevan hri d
daxil olmaqla irkab snaye tullantlar yen xsusi kollektorla
bir ne hrdn keirilrk, Naxvan Muxtar Respublikas
il srhd sahd Araz ayna axdlr.
Araz aynda yaranan grgin ekoloji vziyyt Kr
ayndan daha thlklidir.Araz ay Gmrsdn balayaraq
Naxvan MR il srhd raziy kimi axnboyu Ermnistann
10-dan ox snaye hrlrinin mit v snaye irkablarn
qbul edir.Bununla yana dmn razisindn Araza qovuan
Gedray, Voroton, Axuryan aylar son drcd zhrln-
midir. Onlarn sularnda demk olar ki,oksigen olmur, turuluq
gstricisi PH 2.4- enir mikroflora 180-200 df azalr,ay
sahillri boyu bitki rty d mhv olur.
Ermnistanla Naxvan MR arasnda (Sdrkl Surena-
van kndi) Arazn suyunda fenollar 220-1160 df, ar
metallarn duzlar 36-44 df (mis,molibden v s) azot-fosfor
duzlar 26-34 df, xloridlr 28 df, neft mnli karbohid-
rogenlr 73-113 df ziyansz qatlqdan ykskdir.
Araz aynn sol qolu Arazdan sonra suyunun irklnm
drcsin gr Ermnistanda birinci yeri tutur. Arazdan,
Grensavan, Abovyan, Yerevan hrlrinin snaye mssi-
slrinin irkab sular v ayn sahilind yerln baqa yaay
mntqlrinin mit tullantlar bu aya atlr. 1980-ci illrd
Razdana buraxlan irkab sularnn orta illik miqdar 210
milyon m
3
olmudur.Yay aylarnda Arazda suyun sviyysi
aa ddy dvrd Razdann irkab sularnn srfi azalmr.
Nticd "Araz" su qova su anbarnda ox thlkli vziyyt
66
yaranr.sti hava raitind suyun "irklnmsi"ba verir v
balqlarn ktlvi qrlmasna sbb olur.
Araz n ox irklndirn aylardan biri d Oxuaydr.
Meqri, Qaaran, Qafan v Dstekert da mdn kombinat-
larnn yz min tonlarla qat tur sular ar metal duzlar v
baqa tullantlar Oxuay hdsiz drcd irklndirir.Ayr-
ayr vaxtlarda suyun trkibind misin miqdar 25-50 df,
fenollarn miqdar is mtmadi olaraq normadan 6-15 df
artq olmudur. Minimummiqdar olsa da sink, manqan, titan v
bismut irklndirici elementlr Oxuayda daim rast glinir.
Ermnistan AES-nin faliyyti bilavasit Araz ay il
laqdardr, hr sutka rzind Araza 12-16 min m3 irkab
axdlr. Onun glckd Araz v onun qollar n flaktlr
trtmsi ehtimal bykdr.
Qeyd etmk lazmdr ki,hl ken srin 60-c illrind
Oxuayla Araz aynn irklnmsi msllri mzakir
edilmi v Qafan-Qacaran mis-molibden safladran da-
mdn kombinatlarnn tullantlarn neytralladrmaq n
SSR Nazirlr urasndan lav pul tlb olunmudur.Bellikl
metal safladran kombinatlarn qat turularn, alayc mad-
dlri irklndiricilri neytralladrmaq n lav su anbar
yaradlmas ii hyata keirilmmi, lakin yeralt tunel
kilrk zhrli sular Azrbaycan Respublikasnn Zngilan
rayonu razisind Oxuaya axtmaa balamlar. Dflrl
heyvan zhrlnmsi, zhrli su szan sahlrd yzillik aac-
larn qurumas, bitki rtynn yanb kl olmasn grnlrin
ikaytin biganlik gstrilmidir.
Su balansna gr, Oxuay Araz ayndan 4-5 df
kiikdir.Bununla bel Oxuayn suyu Araza qovuandan sonra
sonuncunun sullarnda olan mikroorqanizmlri, axar boyu 60
km- brabr olan msafy qdr sahd 60-70% ixtisar edir.
Araz aynn suyunda turuluq -pH 5,2 tkil etdiyi halda
Oxuay qarandan sonra -pH 8,3- brabr olmudur.
67
MDB dvltlrinin ksriyytind olduu kimi, Ermnis-
tan Respublikasnda da snaye sahlri SSR dvrndki
ahngl faliyyt gstrmir. Lakin prioritet istehsal sahlrin-
dn biri, kimya v metallurgiya il laqdar olan faliyytlrini
davam etdirirlr.Ona gr yqin etmk olar ki mtrk sular
yen d aramsz irklnir, zhrlnir. Baqa cr d tsvvr
etmk sadlvhlk olar. Bel ki , nec deyrlr Oxuaya li-
miz atmasa da Araz aynn Kr ayna qovuan sahsind
2001-2004-c illrd tdqiqatlar aparan A.H.nsrovann
nticlrindn mlum olmudur ki, Araz suyunda mis, molib-
den, sink v dmir birlmlrinin miqdar il boyu sanitar
normalardan yksk olur. Bundan baqa Ermnistann btn
kommunal-mit v maldarlq quuluq birliklrinin knd
tsrrfatnda ttbiq olunan gbr pestisid qalqlarnn mtrk
sulara axdlmas bhsizdir.
Qeyd etmk lazmdr ki,hl ken srin 70-ci illrind
ingilis ekoloqu M.Ouens sbut etmidir ki,bir ba iri buynuzlu
heyvann tbii ifrazat il traf mhit bir ild 50 kq azot,10 kq
fosfor birlmlri atlr. Donuzlarn qoyun-davarlarn hr biri
mvafiq olaraq biosferd 44; 20 kq azot fosfor ifraz edir.Bu
hesabla hr adam ba sutka rzind irkab sulara 5-18 qram
azot fosfor qardrr.
Maraql nticlrdn biri d ondan ibartdir ki, axar sulara
axdlan irkabn zrrsizlmsi n (z-zn tmizlnm),
eyni anda aydak suyun hcmi axdlan irkabdan 30-36 df
ox olmaldr.Bu hesabla Araz ayna axdlan ziyanl
maddlrin zrrsizlmsi n ayda suyun hcmi indikin
nisbtn 16-18 df ox olmaldr.Unutmaq olmaz ki hm d
Araz aynn ziyanl suyu Kr aynn suyu il birlikd Ab-
erona nql edilir v milyonlarla hali trfindn mitd
ildilir.
Arazn su ehtiyatlarnn qorunmas v smrli istifad
edilmsi onun sutoplayc razisin daxil olan btn lklr
trfindn birg faliyyt nticsind hyata keirilmlidir.
68
Bunun n rsmi snd kimi "Transsrhd su axnlarnn v
Beynlxalq gllrin mhafizsi v istifadsi zr Konvensiya"
mvcuddur.Tssfl qeyd edilmlidir ki, Cnubi Qafqazda bu
Konvensiya yalnz Azrbaycan trfindn imzalanmdr.Bu is
transsrhd sularn qorunmasnda smrli mkdalq yaradl-
masna imkan verir.
Bel bir raitd Araz aynn v onun hvzsin aid
aylarn irklnmsinin z razimizd drinlmsin yol ver-
mmliyik.
Araz ay hvzsi Trkiynin rann Ermnistann v
Azrbaycann razisinin myyn hisssini hat edir.Onun
102 min kvadrat kilometr brabr olan sutoplayc sahsinin
29,7%-i Trkiy, 38,2%-ran,16,4%-iErmnistan, 15,7%-i is
Azrbaycan razisin aiddir.
Bu ayn habel onun qollarnn suyundan istifad ox
mqsdlidir. Azrbaycan-ran mtrk Araz su qovann
sularndan hidroenerji istehsal v suvarma mqsdil istifad
olunur.Orta v aa axnda Azrbaycann Cbrayl, Fzuli,
Beylqan, mili, Saatl, Bilsuvar v Sabirabad rayonlarnda
Arazn sularndan hm imli su kimi hm d irriqasiya
mqsdil istifad olunur Bu aydan kilmi yuxar Muan,
Orta Muan, Aa Muan, Yuxar Qalitsin, Aa Qalitsin v
digr kanallar quru iqlim malik Muan dznd kiniliyin
inkiafna byk tkan vermidri. Bellikl oxmqsdli isti-
fad olunan v ay boyu yaayan halinin xsusil Azrbaycan
halisinin sosial-iqtisadi hyatnda mhm rol oynayan Araz
ay sularnn qorunmas v smrli istifadsi mhm h-
miyyt ksb edn msldir.
Bu baxmdan Araz sularnn kimyvi birlmlrl irk-
lnmsinin tdqiqi v onun qarsnn alnmas hm elmi hm
d praktik chtdn hmiyytlidir. Digr trfdn Araz ay
sularnn son nticd Xzr dnizin axmas bu mslnin
xsusi il Xzrin qorunmas n xsusi hmiyyt ksb
etmsini sbut edir. Bel ki, Xzr dnizi qapal hvz olduu
69
n aylarla gln irklndiricilr burada toplanaraq son
nticd onun nadir v zngin ekosistemin mnfi tsir
gstrmsi ehtimal vardr. Araz ay sularnn kimyvi
trkibin bir ox irklndiricilr(ar metallar,nitratlar,fosfatlar,
pH v s.) zr nzart Azrbaycan Hidrometereoloji Komitsi
trfindn aparlmdr. Bu nzart Culfa, Xudafrin, Saatl
rayonlarnda qurulmu stansiyalardan gtrlm nmunlrd
irklndiricilrin konsentrasiyasnn tyini vasitsil hyata
keirilmidir. Sistematik v daha ox inqrediyentlr zr
lmlr 1980-2000-ci illri hat edir. Qeyd etmk lazmdr
ki, Milli Elmlr Akademiyasnn Radiasiya Problemlri
nstitutunda bu lmlrin nticlri mumildirilmi v
nticlr internet saytnda yerldirilmidir.NATO-nun Elm
proqram rivsind masir analitik texnika v metodlar
ttbiq etmkl 2003-c ildn balayaraq bu lmlr be
lknin (Norve, Belika, Azrbaycan, Grcstan v
Ermnistan) tdqiqat mrkzlrinin itirak il aparlr v yaxn
glckd bu nticlr mumildirilckdir. Qeyd etmk
lazmdr ki, indiy qdr aparlm tdqiqatlarda Araz suyunun
trkibind davaml zvi irklndiricilrin tyinin layiqli diqqt
yetirilmidir. Bu sahd 1980-2000-ci illrd aparlm
analizlr epizodik xarakter damdr v onlarn sasnda
nticlr xartmaq mmkn deyildir. Bununla yana
Azrbaycan kemi Sovet ttifaq lklri arasnda hr hektara
dn pestisidlrin istifadsin gr ilk yerlrdn birini
tutmudur. 1958-1980-ci illrd Azrbaycann knd
tsrrfatnda 450 min tona yaxn 5%-li DDT,30 min tona
yaxn heksaxloran v digr pestisidlr istifad olunmudur.
1980-ci illrd Azrbaycann knd tsrrfatnda hr il 100-dn
ox adda 50-60 min ton kimyvi maddlr istifad olunmudur.
2003-c ild Azrbaycan Respublikas "Davaml zvi
irklndiricilr"zr Stokholm Konvensiyan ratifikasiya etdik-
dn sonra lkd bu qbildn olan maddlrin mnblrinin
70
inventarlamasn v traf mhitd monitorinqini aparma z
zrin gtrmdr.
Suda dieldrinin konsentrasiyas uyun dvrlrd 0.09
mq/l, 0.06 mq/l- brabrdir. Hm dib kntlrind hm d
suda diedrinin konsentrasiyasnn oxsulu dvlrd daha
yksk qatla malik olmas gstrilir ki, bu madd sth tor-
paqlarnn ya sular vasitsil yuyulmas yolu il Araza ax-
dlr. Eyni zamanda hadis polixlorbifenillr n d mahid
olunur. oxsulu dvrd suspenziyada PCB-18, PCB-138 kimi
PXB-lrin konsentrasiyasna uyun olaraq 344, 1.151,9 mq/q-a
brabr olur. Suda is bu maddlrin konsentrasiyas 0,93; 0,31
v 0,51mq/l-dir. Azsulu dvrd is onlarn konsentrasiyas hm
suspenziyada onu gstrir ki, PXB-lr d ya sular vasitsil
sth torpaqlarnn yuyulmas nticsind Araza axdlr.
Arazda axn srtinin illik orta qiymtini nzr alaraq,
Araz vasitsil Kr ayna v oradan da Xzr axdlan pes-
tisidlrin v PXB-lrin tqribi miqdarn hesablamaq olar.
Hesablamalarn nticlri gstrir ki,dieldrinin miqdar 0.5
kq/il,polixlorbifenillrin miqdar is 2 kq/il -dn az olur.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi,bu maddlrin illik axdlan
miqdar byk olmasa da onlarn uzun mddt yaama qabiliy-
yti olduu n su mhitind thlkli qatlqlar yarada
bilrlr.Ona gr d bu maddlrin mnblrinin akarlanaraq
mhv edilmsi Stokholm Konvensiyas qarsnda gtrln
hdliklrin n mhmlrindn biridir.
Antropogen amillrin tsirinin gclnmsi il laqdar
olaraq Kr v Araz aylar v onlarn qollarnn suyunun kim-
yvi trkibind xeyli dyiikliklr ba vermidir.
Bildiyimiz kimi, btn dnyada olduu kimi, Azr-
baycann da Xzr dnizinin ekoloji problemi sas diqqt
mrkzind olan msllrdn biridir. Hamya mlumdur ki,
neft d daxil olmaqla n byk yklr dnizlr axdlr.Tbii
ki,bu da dnizlrin hm su trkibin, hm canl plankton yosun-
larna, hm d zoorqanizmlr ox byk mnfi tsir gstrir.
71
Dniz suyunda praktiki olaraq Mendeleyevin cdvlind olan
btn elementlr mvcuddur.Yapon alimlri dniz suyundan
uran almaq n eksperimental quru yaratmlar.Sikoku ada-
snda yerln mssisd ild 36000 ton dniz suyu szgcdn
keirilir, 1000 ton sudan 3 qram uran alnr.Yaxn illrd
okeandan ild 1000 ton uran ld etmk planladrlr.Dnyann
mxtlif ekvatoriyalarnda balq ovunun son hdd atdrlmas
qiymtli ov balqlarnn: msln Uzaq rqd, AB-n qrb
sahilknar regionlarnda v Kanada da qzl baln, Xzrd
nr balnn, imal Atlantikada kambala siynk, treska v
paltusu, Perunun sahillrind sardina balnn ehtiyatnn azal-
masna sbb olur. El bu v ya digr sbblrdn dnizlrin
suyunun tmiz saxlanlmas ox vacibdir. Balqlar insann
qidas olmaqla ox hmiyytlidir. Bilirik ki, sahil yaxnla-
dqca antropogen yk oxalr.Daxili dnizlr v krfzlr aq
dniz nisbtn daha byk antropogen ykn olmas il
frqlnir.
Dnizlrin vziyytin tsir gstrn insan faliyyti
nvlri aadak kimi gstrmk olar.
Dnizlrin hidroloji rejiminin dyimsin, oraya tkln
aylarn hvzsind insan faliyyti byk tsir gstrir.
ay hvzlrind insan faliyyti (kin sahlrinin art-
mas, suvarma sisteminin qurulmas, melrin mhv edilmsi,
gbr v pestisidlrdn istifad, mxtlif tikililr v s.)aylarn
hidroloji rejimin v oradan da dnizlrin, xsusil qapal
dnizlrin rejimin tsir gstrir.Sahil zolaqda sas irklndirici
sahlr limanlardr.Bura irkli sular gmilrdn dr, hr
razisindn yaay v snaye sahlrindn axr, ay gtirmlri
il daxil olur.Limanlarin akvatoriyasi ox vaxt axnla pis
yuyulur v orada davaml irkli zona yaranr.
Sahil zonadan dniz irkli sularn axdlmas ciddi
problem saylr. sas irklndiricilr patogen mikroorqanizm-
lr, zvi maddlr, biogen elementlrin birlmlri, sintetik
zvi maddlr, ar metallar, neft mhsullar, aylarn irkli
72
asl gtirmlri hesab olunur.irklnmnin sas nticlrindn
yoluxucu xstliklr, sahil sularnn evtrofikasiyas, oksigen
atmazl, mxtlif kimyvi maddlrin insana v tbit
toksiki tsirini gstrmk olar.
Dniz irkli gtirmlrin atlmasna sasn ay mn-
sblrind yerln limanlarn torpaq tmizlm ilri sbb
olur.Bu oxlu miqdarda gtirmlrin qarmasna sbb olur.
Neftl irklnm dnizlrin n sas problemidir.Bu irklnm
balqlq,turizm v digr faliyyt sahlrin byk iqtisadi
ziyan vurur.Yalnz 1ton neft dnizin 12km
2
sahsini rtr.Suyun
sthind neft prdsi btn fiziki-kimyvi proseslri dyidirir.
Suyun sthinin temperaturu ykslir, qaz mbadilsi pislir,
balqlar kr v ya mhv olur.Dnizlrin sthindki neft
prdsi dniz v atmosfer arasnda olan enerji, istilik, rtubt-
lilik v qaz mbadilsini poza bilr. Son nticd neft tbqsi
dnizd fiziki-kimyvi v hidroloji rait, hm d Yerin
iqlimin v atmosferdki oksigen balansna tsir gstr
bilr.Neftl irklnm dnizlrin bioloji tarazlna byk zrb
vurur.Neft lklri gn alarn buraxmr, suda oksigenin
dyimsini lngidir.Bunun nticsind dnizd yaayan
canllarn sas qida mhsulu olan planktonlarn oxalmas
dayanr.
Xzr dnizi Yer krsinin n byk gl olub,geni
materik depressiyasnda yerlmi qapal su tutardr.Hazrda
Xzrin 6500-6700 kilometrlik (adalarla birlikd 7000km) sahil
xttind 5 dvlt yerlmidir.Bu lklrd sahil xttinin uzun-
luu aadak kimidir:
Azrbaycan Respublikas-825km
Qazaxstan-2320km
ran slam Respublikas-900 km
Rusiya Federasiyas-695 km
Trkmnistan-1200 km
Meridian boyunca Xzr dnizinin uzunluu 1200 km-
yaxndr,orta eni-310 km,n byk eni 435 km,n kiik eni-195
73
km.dir.Hazrda dnizin sviyysi Dnya Okean sviyysindn
27,3 m aadr.Dnizin bu sviyysind onun sthinin sahsi
392 600 km
2
, sularn hcmi is 78648 km
3
-dir,bu hcm Yer
krsindki mumi gl su ehtiyatnn 44%-ni tkil edir.
Gdvl 3.1 Xzrin sas morfometrik gstricilri

Hiss
Sthinin sahsi
min km
2

Suyun hcmi
min km
2

n drin yeri
imal 104,6 0,49 2,0
Orta 138,2 26,75 788
Cnub 149,8 51,40 1025
Dniz,
btvlkd
392,6 78,64 1025

Xzrin su yma hvzsi 3,1-dn-3,5 min km
2
-
qdrdir,bu razi dnyada olan qapal su hvzlrinin 10%-ni
tkil edrk imaldan cnuba 2500 km uzanr, eni is qrbdn
rq 1000 km- yaxndr. 9 dvltin (Azrbaycan, Qazaxstan,
ran, Grcstan, Ermnistan, zbkistan, Rusiya,Trkiy)
razisi btvlkd v ya qismn bu hvzy daxildir.
Xzrd mxtlif byklkd mumi sahsi 350 km
2
-
brabr olan 50- qdr ada vardr.Adalarn bir qismi Bak v
Aberon arxipeloqlarnda birlmidir.
Xzr dnizin 130-dan ox ay axr.Onlardan doqquzu
delta xarakterlidir.

Clvl 3.2 Xzrin iri aylarnn sviyysi

ayn ad
D
e
l
t
a
s

n

a
d

Su axn km
2

Gtirilmlrin axn,
mln.ton
Deltann
balan-
cnda
Dnizd
Deltann
balan-
cnda
Dnizd
74
Ural 500 7,00 6,60 2,7 2,7
Volqa 18000 243,00 233,00 14,0 6,0
Terik 8900 8,90 8,40 15,1 11,9
Sulak 70 4,40 4,00 13,2 1,6
Samur 80 1,63 1,63 4,7 -
Kr 204 7,80 15,309 39,7 17,1
Sfidrud 1800 4,67 3,93 31,0 31,0
Xaraz 315 0,96 0,67 2,4 1,7
Grgnrud 630 0,49 0,39 3,1 2,5

Volqa Xzr tkln n byk ay saylr.Sth axnlar
hdudlarnda bu ayn su yma hvzsinin sahsi min km
2
-dir.
Xzrin sas limanlar Bak (n byy),Trkmnba,
Htrxan, Mahaqala, Aktau, Atran, Bndr-nzli, Nou-
shr limanlardr.
Xzr dnizinin ekoloji vziyyti tannm su mikro-
bioloqu-ekoloq M..Salmanovun (1999) Azrbaycann aylar-
nn v Xzr dnizinin irklnmsi v ekoloji durumu zr
uzun illr boyu apard tdqiqatlarnn nticlri sasnda
yazlmdr.Apard tdqiqatlara saslanaraq mllif qeyd edir
ki, planetimizd Xzr dnizi qdr amansz ekoloji depres-
siyaya mruz qalan baqa sututar tapmaq tindir.Hl 1940-
1960-c illrd Xzr dnizind aparlan 10 minlrl mxvi
seysmik partlaylar (hr biri 10 kq-dan 1,5 ton kisi olan
trotil" akilr") Cnubi Xzrin aq hisssind v baqa
sahlrd xsusi hrbi poliqonlarda snaqdan keiriln raketlr
Xzr dnizinin altn stn evirmi, xobxtlikdn o, bu
gnk gn kimi "salamat" qalmdr.
M..Salmanovun 1961-ci ild apard mahidlr za-
man myyn edilmidir ki, 70q kisi olan partlaycnn part-
ladlmas nticsind partlayn epimrkzind 85-100m radiu-
sunda ixtiofauna tamamil mhv olur,onun 60%-i dnizin di-
bin kr,plankton hyat qabiliyytini itirir, su, yanma mh-
sulunun terrigen hissciklri il znginlir,dib kntlri
umlanr v su bulanaraq ffafl azalr,epimrkzind pH
gstricisi aa dr.
75
Xzr dnizinin azsulu v dolusulu dvrlri olmudur,
lakin 1940-ci il qdr onun bioloji mhsuldarl hmi
yksk olmudur, fauna-flora znn sabit keyfiyyt vziyy-
tini saxlamdr.
Xzr dnizinin ekoloji vziyytinin dyimsind
dnizin sviyysinin trddd v irklnmsi sas rol oynayr.
Qlobal miqyasda is Xzrin dyimsi dnizin v onun
hvzsinin irklnmsinin artmas nticsind ba vermidir.
M..Salmanovun (1999) qeyd etdiyi kimi Xzrin irkln-
msi bard olduqca oxlu mlumatlar mvcuddur, bu msl
il ox mtxssislr mul olmu, onlarla qrarlar qbul
edilmidir.Xzrin tmiz saxlanmasnn vacibliyi btn Xzr-
yan dvltlr trfindn tsdiq edils d o, yen d hmi
olduu kimi irklnmkd balca yeri neft v neft mhsullar,
sonrak yeri is kimyvi irklnm tutur.
Hazrda Xzr tkln aylar dnizi zvi maddlrl,
biogen elementlrl d znginldirir.Xzrin ekosistemlrinin
sabitliyini brpa etmk n aylarn axnna sanitar nzart n
mhm tdbirlrdn biri saylmaldr.Tdqiqatlarn Volqa,
Kr, Ural v Terek aylarnda apard kompleks tdqiqatlar
gstrdiki hazrda bu aylarda zn tmizlm proseslri hr
yerd pozulmudur.
Xzr dnizinin oxkomponentli irklnmsi bir ox
snaye obyektlri nvlrinin mskunlad mhitin sanitar-
gigiyena vziyytinin dyimsin tsir gstrn amil
olmudur. Qiymtli balq nvlrinin ktlvi qrlmas adi
hadisy evrilmidir. Bir sra alimlrin mlumatna gr bir
ox hidrobiontlarn orqanizmind insann salaml n
thlkli parazitlrin byk bir siyahs var: anizakidlr,
psevdoamfistomidlr, enstronqilidlr v s. dniz suyunda v
balqlarda patogen bakteriyalar, proteilr, vibrionlar, protoei-
vulqaris v b.
Xzr dnizinin sas problemlrindn biri onun sviy-
ysinin dyimsi problemidir.Bu msl R.M.Mmmdovun
76
(2001) tdqiqatlar sasnda yrnilib. Mllif gr Xzr
dnizinin zamana gr dyimsi geoloji, tarixi, srlik, oxillik,
illik v ildaxili ba ver bilr.
lkin geoloji epoxada Xzr dnizi masir Qara v Aralq
dnizi il birlmi olmudur.
Mvcud tdqiqat materiallarna sasn yuxar pliotsun-
pleystotsen dvrlrind Xzr gl-dnizin sviyysi 1ne df
transqressiya v reqressiyaya mruz qalmdr.Pleysotsen tari-
xind Xzrin reqressiv dvrlr blnm drd iri trans-
qressiv epoxallar (Bak, Xzr, xvalin v yeni Xzr) olmu-
dur.
Eramzn I srind yni 2000 il vvl sviyy 14 m-dn
yuxarda yerlmidir.Azrbaycan corafiyanas bdr Rid
Bakuvinin mlumatlarna gr X-XIV srlrd, Qdim Qz
Qalasnn divarlar su altnda qalm v masir sviyydn
3.5m yuxarda olmudur.
Son 3,5 min il rzind Xzr dnizi sviyysinin trd-
dd 1830-1930-cu illrd sviyy 26 m mtlq hndrlk
trafnda 1m diapazonunda dyimi, oxillik orta qiymt
25.83m olmudur.Ken srin axrlar v srimizin vvllrind
dnizin sviyysinin 1,8m enmsi mahid olunmudur.1940-
c illrin sonunda sviyy yenidn aa dmy balam,
1956-c ild 1929-cu il sviyysin nisbtn 2,5m aa
dmdr.1960-c illrd dnizin sviyysi 28,4 m trafnda
sabit qalmdr.1970-ci illrin vvlind Xzrin sviyysind
yenidn enm ba verdikc 29 m minium sviyyy atd. Bu,
son 170 ild aparlan mahidlr nticsind n aa sviyy
olub, hmin dvrd sviyynin mumi enmsi 3,2 m tkil
etmidir.





77





H,mBS
-20 -


-24 - .

-------------------------------------------------------------

-28 -

-32 -
llr

-1200 -400 0 400 1200 2000

kil 3.1 Son 3,5 min il rzind Xzr dnizi sviyysinin
trddd.R.M.Mmmdov

1978-ci ildn etibarn Xzrin sviyysi kskin qalxmaa
balayaraq 1995-ci ild onun illik orta qiymti 29.2 m-
atmdr. Bu mddt rzind dnizin qalxma intensivliyi 14sm
olmu, ayr-ayr illrd bu rqm htta 30 sm- atmdr.1996-
c ildn etibarn sviyy yenidn qalxmaqla davam etmi v
2001-ci ild dnizin hndrly 27.3 m- atmdr.
Xzr dnizinin sviyysi il rzind dyiir, buna mv-
sm dyimsi deyilir. Bunun sbbi il rzind glir v xarn
mxtlif miqdarda paylanmasdr. Bel ki,il rzind aprel may
aylarnda, bzn iyunun ortalarna qdr ay axnlarnn v
dniz sthin dn atmosfer yantlarnn ox olmas il
laqdar dnizd sviyynin qalxmas, iyul, avqust aylarnda
78
is ay axnnn azalmas v su sthindn buxarlanmann
artmas il bal olaraq sviyynin enmsin sbb olur.

Sviyy,m
-25-

-26-----------------

-27-

-28- 4m

-29---------------------------------------------------------------



1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000

kil 3.2 Xzr dnizi sviyysinin trddd. R.M.Mm-
mdov
Xzr dnizind qsa mddtli dyimlr klyin tsiri
nticsind onun sularnda yaranan qovulma-gtirilm dvran
il laqdar olan sviyy dyimlridir.Klyin tsiri ntic-
sind yaranm axnlar mvqqti olaraq su ktlsini dnizin
bir sahsindn digrin qovaraq su sthindki tarazl pozur.
Bu hadis Xzrin btn sahil zonasnda, n ox is dnizin
imal v qrb rayonlarnda ba verir. Bel trdddlrin davam
etm mddti 3-27 saat, tkrarlanmas is ayda 1-5 dfdir.
Sahil zonada sviyy 2-3 m- qdr qalxa bilr.
Xzr dnizind ritmik dyimlr qabarma-kilm dal-
alarn hndrly ox kiik olub 2-6 sm tkil edir, imaldan
cnuba doru artr.
R.M.Mmmdov ( 2001) Xzr dnizinin sviyysinin
dyimsind kompleks amillrin birg itiraknn (gedoji,
hidroiqlim, antropogen, kosmik) olmasn gstrir.
79
Aparlan tdqiqatlarn nticlrin saslanaraq R.M.
Mmmdov (2001) Xzr dnizinin dyimsind geoloji ami-
lin rolunun 10-15% olduunu gstrrk qeyd edir ki,bu n-
ticnin d geni ekspermental mahidlrl tsdiqin ehtiyac
vardr.
1930-cu illrdn balayaraq Xzr dnizi hvzsi ayla-
rnn zrind mumi sahsi 30 min km
2
v hcmi 200km
3
-
yaxn 20-% qdr su buxarlanmdr, gr bu kmiyyti Xzr
hvzsinin mumi su anbar il cmldirsk 700km
3
- yaxn
rqm alnr, bu su anbarlarnn tikilmsi il laqdar su itgi-
sidir v Xzr sviyysind ild tqribn 2,5sm su qatnn azal-
mas demkdir.
Bzi tdqiqatlar Xzrin sviyysinin qalxmasnda su
zrind toplanan neft tbqsinin d rolunun olduunu syl-
yirlr. Lakin Xzr dnizinin mumi razisi il mqayisd
neft prdsi il rtl su sahsi czi olduundan bel tsirin
olmas bh dourur. Nticd antropogen amilin Xzr dni-
zinin sviyysinin dyimsind rolu 3-5% tkil edir.

H,m
-26.0-


-

-27.0-

-

-28.0-


-29.0-

80
1980 1985 1990 1995 2000

kil 3.3. Xzr dnizi sviyysinin dyim qrafiki.R.M.
Mmmdov
Hidroiqlim amili Xzr dnizinin sviyysinin dyim-
sind mhm rol oynayaraq sth axnlar,sth dn yantlar
v buxarlanma komponentlri il ifad olunur.
Xzr dnizinin su balansnn glir hisssinin sas mn-
byi dniz tkln aylarn axn hesab olunur v onun 4/5-
tkil edir.Dniz tkln sth axnlar sasn Volqa, Kr, Ural,
Terek, Sulak, Samur, Kiik Qafqaz v ran sahili aylarnn
hesabna formalar.Bu aylarn n byy Volqa olub sth ay
axnlarnn 80%-ni tkil edir.Yzillik mahid dvrnd
Volqa aynn ortaillik axn 300 km
3
- atm, sviyynin
endiyi 1930-1941 illrd is 200 km
3
olmudur.Xzr tkln
ikinci byk ay Kr sayllr, onun ortaillik axn 16 km
3
olub
dniz tkln ay axnlar cminin 6%-ni tkil edir.
Bildiyimiz kimi respublikamzn btn aylar Xzr
dnizi hvzsin aiddir, onlarn say 8350-dir.ki ayn uzun-
luu (Kr v Araz) 500km-dn artqdr, 22 ayn 100-500 km,
40 ayn 51-100 km, 107 ayn uzunluu is 26-50 km. dir
Bunlardan 5141-i Kray hvzsin,1177-i Araz ay
hvzsin aiddir.
Atmosfer yantlarnn oxillik orta miqdar 198 mm
tkil edir.Son illr Xzr dnizi sthin dn yantlarn
ortaillik miqdarnn artmas mahid olunur.
Xzr hmi dnizin dibindn sular axmdr,lakin
onun miqdar dqiq myyn edilmmidir.Mxtlif tdqiqat-
lar onun ild 2-40 km
3
arasnda trddd etdiyini qeyd
edirlr.Xzr dnizinin su balansnn sas xar hisssi su
sthindn buxarlanma hesab olunur,dniz sthindn il rzind
1m- qdr su buxarlanr, bu Xzrin il rzind 37 km
3
su
itirmsi demkdir.Sviyynin ddy zaman sthdn buxar-
lanma da artr, qalxdqda is ksin azalr.Su balansnn xa-
rnn digr hisssi Qara-Boaz-Gol krfzin olan axndr.
81
Xzr dnizi su balansnn oxillik orta gstricilri aadak
cdvl 1-d verilmidir.

Cdvl 3.3 Xzr dnizi su balansnn oxillik gstri-
cilri



Dvrlr
S

v
i
y
y

n
i
n

d

y
i

-
m

s
i
,

k
m
3

ay axnlar, km
3
xar hiss

a
y

a
x

n
l
a
r

,

K
m
3

Y
e
r
a
l
t

a
x

n
l
a
r
,

K
m
3

S

t
h

n

y
a

n
t

,


k
m
3

B
u
x
a
r
l
a
n
m
a
,

K
m
3

Q
a
r
a
-
B
o

a
z
-
Q
o
l
a

a
x

n
,

k
m
3

1900-1929
1930-1941
1942-1969
1970-1977
1978-1996
1900-1996
-21
-173
-27
-65
-222
-64
332,4
268,6
285,4
240,5
308,8
299,5
4
4
4
4
4
4
69,8
72,9
74,1
87,6
86,1
78,1
389,4
394,8
356,3
374,9
343,7
376,0
21,8
12,4
10,6
7,1
10,0
12,4

Cdvldn grndy kimi 1930-41-ci illr rzind
Xzrin sviyysi 173sm dmdr, bu vaxt rzind dniz
ay axnlar azalmdr, su sthindn buxarlanma is artmdr.
Sviyynin 1978-95-ci illrd qalxmas dvrnd ay axnla-
rnn miqdar 308,8 km
3
- atm, dniz sthin dn yant
artm, buxarlanmann miqdar azalaraq 343,7 km
3
olmudur.
Daha ox sulu 1949 v 1990-c illrd Volqa aynn illik
axn mvafiq olaraq 297 v 310 km
3
- atmdr, buxar-
lanmann miqdar is ild 5-7sm azalmdr.
1978-ci ild sviyynin qalxmaa balamas Xzr dnizi
hvzsind ba vern iqlim dyimlri il sx baldr. Xzrin
akvatoriyas v su toplama hvzsind temperaturun, yant-
82
nn, buludluluun artmas, klyin is ziflmsi, nticd eyni
zamanda buxarlanmann azalmas mahid olunmudur. Bu
prosesin inkiaf dnizin msbt su balansn yaradr, il rzind
Xzr 50 km
3
-dn artq su daxil olur v sviyy qalxr. Mhz
aparlan aradrmalar nticsind Xzr dnizinin sviyysinin
dyimsinin sas sbbi (85-90%) hidroiqlim amili olduu
myynldirilmidir.
1978-1995-ci illr rzind btn Xzr dnizi boyu
sviyynin qalxmas nticsind 12,5 min km. razi su altnda
qalmdr. Bu dvrd Azrbaycan Respublikasnda 48450 ha.
razi su basmaya mruz qalm, iqtisadi-sosial obyektlr bila-
vasit dyn ziyan 2 mlrd.AB dollar mblind olmudur.
Xzr dnizi sviyysinin qalxmas il laqdar proble-
min hllin 2 mrhlli konsepsiya il yanaaq: Birinci mrhl
sviyynin 25 m- qalxa bilcyi halla laqdar subasan
razilri qorumaq n sahil brkitm ilrinin aparlmasdr.
kinci mrhl is sviyy 25m-i kedikd xzrtraf lklrin
razl v birg itirak il Xzr dnizi sviyysinin tnzim-
lnmsidir. Xzr dnizinin sas problemlrindn biri d neft
mhsullar il irklnmsidir. Xzrin neftl irklnmsi prob-
lemi znn qdimiliyi, fauna-floraya, suyun fiziki-kimyvi
xasslrin, dniz dibi kntlr gr oxtrfli tsirin gr
balca yeri tutur.
Hazrda demk olar ki, Xzrin btn akvatoriyas v ora
axan btn aylar neftl irklnmy mruz qalmdr.1950-60-
c illrd neftl irklnmy mruz qalan yalnz dniz neft
yataqlar akvatoriyas neft emal mssislrinin irkab sular
tkln zonaya xas idis, 1980-c illrd bel irklnm dnizin
hr yerind yaylmdr.
Mlum mnblr saslanan hesablamalara gr Xzr-
xvalin epoxasnn neft kfindn bri dniz 2,5 milyon ton
xam neft axmdr.Yalnz 1969-cu ild neftdayan tankerlrin
ballistik suyu il dniz 47 min ton, gmilrin suyundan is
7min ton neft axdlb.Dnizd olduqca oxlu qza hadislri
83
ba verir,onlardan ikisini gstrk: 60-c illrd Xzrin Orta
v Cnub elfind qza nticsind dniz 4000 ton, aylarla
mnbdn snmyn yannda faliyytd olan qrifonlardan
20min ton qaz-neft kondensat axmdr.1983-c ild Oqur-
insk adasnn cnub-qrbind 200 m drinliyind qruntda 1kq,
lild 1.43q, 1995-ci ild Cnubi v Orta Xzrin srhddind
qruntda 270m, drinlikd 1kq, lild 0.86 q konsentrasiyal nef-
tin olmas qeyd alnmdr. Bak buxtasnda 5-7m-dn
kntlrin tyin qdr qrunt neft mhsullar il doymudur.
Digr irklndiricilrdn frqli olaraq neft digr sahlr
asan keir,nisbtn uzunmrldr, ox killidir.1kq neftin
tam minerallamas n 400 litr dniz suyunda olan oksigen
srf olunur.
Neft mhsullar il irklnmnin sciyyvi lamtlri
mnbyinin oxluu, traf mhitin demk olar ki, btn kom-
ponentlrini irklndirmsi, byk akvatoriyada splnmsi,
dib kntlrind toplanmas v s.-dir.Neftin hll olan v ar
komponentlri, fraksiyalar, su ktlsind digr toksikantlar, o
cmldn toksik metallar adsorbsiya edir, onlarn miqrasiya-
sna sbb olur. Onlar suyun keyfiyytini pisldirir, oksigen
rejimin mnfi tsir gstrir, suyun st qatlarnn atmosferl
balansladrlm laqsini pozur.
Neftl irklnm Cnubi Xzrin qrb elfind mhit
raitini kkndn dyidirir.Bak-Aberon arxipelaqnn adala-
rnn akvatoriyalarnda 1961-ci ildn 1976-ci il kimi 15 il
rzind fitoplanktonun fotosintezinin ilkin mhsulu 50 df
azalmdr. imali Aberondan Kr aynn mnsbin qdr,
geni Krasnovodsk krfzind, eleken yarmadasnda fitoben-
tos mhv edilmidir. Neftl irklnmi sahlr d demk olar
ki, zoobentosdan mhrum olmudur.Bu sahlrin dib kn-
tlrind anoerob proseslr dominantlq edir.
Neft v onun rezervatlar, kkrd, azot, oksigen v digr
birlmlrin maddlri il karbohidrogenlrdn mrkkb
tbii qarqlar ml gtirir. Neftin trkibind gstriln karbo-
84
hidrogen qruplarndan birinin stnlk tkil etmsindn asl
olaraq onlar metanl, metanl-naftenli, naftenli, aromatik v
s.birlmlr blnr. Neftin trkibind 250-y yaxn yalnz
frdi sulfid birlmlri tyin olunmudur, onlar ar yksk
qaynayan fraksiyalarn trkibin daxildir.Xam neftin trkibin
hminin turular, efirlr, ketonlar, fenollar, mxtlif metallar
daxil olur.Neftin kimyvi trkibind hl indiy kimi tam
mlum olmasna baxmayaraq hazrda 400-dn artq frdi karbo-
hidrogenlr myyn edilmidir.Neftin yuxarda sadalanan
komponent-birlmlrindn aydn olur ki, o, su hvzsi rai-
tind, o cmldn Xzrd oxtrfli tsir gstrir.Neftin tok-
sikliyi oxdan mlumdur v ksr hallarda onun trkibi,fiziki-
kimyvi xasslri tyin olunur.
imali Xzrin sularnda neft oksidldirici bakteriyalarn
miqdar orta hesabla 100-1000 klml arasnda dyiir. Bu bakte-
riyalarn maksimum miqdar Xzrin qrb v imal-rq, mi-
nimum miqdar is mrkzi hisssind mahid olunur.Qrb
elfi boyu-Htrxan krfzi, Terek, Sulak aylarnn mnsb-
lri daxil olmaqla, Volqa ayndan balayaraq Mahaqala
hrin kimi neft oksidldirn bakteriyalarn miqdar 2000
klm- atr. Bu kmiyyt hminin Ural aynn akvatoriya-
snda, Fort-evenko, Manqlaq yarmadasnn dayazlnda,
Aktan hrinin yaxnlnda mahid olunur.
imali Xzrin mrkzi drinsulu hisssind, xsusn
Ural rmnn akvatoriyasnda neft oksidldirn bakteriyalarn
say 100 klml dn artq olmur, qruntda neft oksidldirici
bakteriyalarn miqdar kntlrin qranulometrik strukturu il
korrelyasiya olunur.Onun maksimum miqdar Volqa-Xzr
kanalnn qruntunda, aylarn mnsb hisslrind qeyd aln-
mdr.
imali Xzrin irklnmsi sasn ay axnlar v dniz-
dki neft yataqlar il laqdardr.Dniz suyu sviyysinin
qalxmas sahildki neft mdnlrin msafni qsaldr v klk-
lrin tez-tez smsi, dalalar mhafiz bndlrini yuyur, sahil-
85
yan neft mdnlrini basr.imali Xzrin sularnda karbo-
hidrogenlrin konsentrasiyas 0.43-16.0 mql arasnda dyiir.
Sahnin mrkzi hisssind karbohidrogenlrin konsentrasiyas
orta hesabla 0.11-0.20 mql tkil edir.Bir qayda olaraq mak-
simum gstrici ay sularna v limanlarn akvatoriyasna
xasdr,burada neft mhsullarnn miqdar mvafiq olaraq 1.46-
2.07 v 9.4-10.3 mql tkil edir. Orta Xzrd neftoksidl-
diricilrinin miqdar imali Aberonla mqayisd xeyli azdr
v orta hesabla 200-500 klml tkil edir.Onlarn zonal yayl-
masna tez-tez rast glinn maksimum miqdar Mahaqala,
Kaspiysk, Daq.oqni v Drbnd hrlrinin yanndak akva-
toriyalara xasdr, burada miqdar 1000 v daha ox klml tkil
edir.Neftoksidldirici bakteriyalarn msbt yksk miqdar
rq sahillrind 20-25m izobatda ayrlr. Bel ki, Bekda,
Qara-Boaz-Qol v Qarasenqir yaxn, Qazax krfzind nef-
toksidldiricilrin miqdar400-600 klml tkil edir.
Neft mhsullarnn konsentrasiyas qrb elfin suyunda
orta hesabla 0.34-0.44 mql,rq elfd is 0.66-1.34 mql tkil
edir.Qrb elfd 10m izobatda, Kaspiysk hri yannda neft
mhsullarnn maksimum konsentrasiyas qeyd alnmdr, bu
btvlkd Orta Xzr n maksimum saylaraq 2.55 mql
tkil edir (Salmanov1988). Cnubi Xzr sularnda neft
mhsullarnn konsentrasiyasnn ls daimi olmayb geni
diapazonda vahiddn yzlrl mql arasnda trddd edir.
Bak v Aberon arxipelaqlar adalarnn knar akvato-
riyalarnn bzi yerlrind mazut yann qal 15-20 sm-
atrd. Neft v neft mhsullarnn mnbyi sasn dnizin
znd olmudur, indi d bu mnblr azalmdr. Dniz buruq-
larnda, neft anbarlarnda ba vern qzalar daha ox ziyan
yetirir, buruqlardan neftin dniz axmas adi hal olmudur.
Cnubi Xzrin neftl irklnmsind tbii v sni qri-
fonlarn, sualt palq vulkanlarnn pskrmsi d myyn rol
oynayr.1986-c ild Bulla, Los, Sngi-Muan adalarnn
86
akvatoriyasnda 4 faliyytd olan qrifonlarn geni sahsind
neftin miqdar 0.94-2.08mql tkil etmidir.
Qrifonun epimrkzindn 3.5-4 milli msafd suda
karbon qaznn konsentrasiyas normal dniz suyuna nisbtn
xeyli artq olmudur, fenollar yol veriln hddi 600-800 ke-
mi, suyun PH- normadan 2.4 gstrici aa olmudur.
Qeyd edk ki, antropogen neftl irklnm indi d davam
etmkddir, istehsaln eskalasiyas kfiyyat ilri Byk
Xzr neftinin Xzryan dvltlrin btn sektorlarnda nql
edilmsi bu problemi daha da drinldirir.
Cnubi Xzrd irklnm drcsin gr l zona
adlandrlan bir sra sahlr mvcuddur. BuraNeft dalar
akvatoriyas, Bak, Krasnovodsk buxtalar v eleken yarma-
das sahillri aiddir.Bu sahlrin sularnda neftin miqdar 1,26-
3,83 mql- atr. Neft Dalar qruntunda-Ba korpusun, Ba
estakadann yannda neftin miqdar 24 qkq, Jiloy adalarnn zif
lillnmi kntlrind, Pirallah yarmadasnda 15-20 qkq,
Krasnovodsk krfzi qruntunda 1,9 qkq, limann yannda
123qkq, eleken yarmadasnn yannda 46-57 qkq-a atr.
Bak buxtas sl neft mhsullarnn anbardr.Burada
qrunt 3.5-5.7m drinlikd neft mhsullar il doymudur.
Qruntun neft mhsullar il doymas hminin Cnubi Xzrin
adalarna, Pirsaat silsilsin, Qarada sahsin d xasdr.
Xzr dnizind ekoloji vziyytin grginlmsind
neftl yana, politsiklik aromatik karbohidrogenlr (PAK) d
ciddi thlk yaradr. Ciddi ekoloji nticlr PAK-n dniz
ekosistemlrinin elementlrind toplanmasdr. PAK-a sasn
benzol hlqsindn ibart tsiklik frdi karbohidrogenlrin geni
qrupu daxildir. PAK-n oxu konserogen v mutagen aktivliy
malikdir.Toksiklikdn baqa PAK-n sas thlkliliyi Xzr
dnizi ekosistemind onun mutagen meyilli olmasdr.Tsadf
deyildir ki, PAK-n n konserogenli saylan benzopiridindir, o
traf mhit qiymt vern indiqator hesab olunur.PAK-n
trkibind o, 20% tkil edir.
87
PAK sasn, neft mhsullarnn v zvi maddlrin (k-
mr, oduncaq, bitum, polimer materiallar) yanmas, emal v
istifad proseslrind ml glir. Dniz mhitind PAK-n
tbii mnblri qrifonlar, sualt vulkanlarn pskrmsi, hid-
roterm, hminin atmosfer yantlar vasitsil qurudan v
sahil axnlar il dniz aparlmasdr. Dniz daxil olan PAK-
n mnblrindn 3- ay axn, atmosfer axnlar v onun orta
statistik pay digr sas mnblrin 35-50%-ni tkil edir.
hr aqlomeratlarnda avtomobillrdn xan snaye
qazlar PAK-n sas ktlsini tkil edrk atmosfer yantlar
il aylara v ya bilavasit su hvzlrin axr.oxlu halisi
olan, snaye chtdn inkiaf etmi dnizknar hrlr bu
baxmdan PAK-n ml glmsind statistik mnb saylr.
Bu qeyd etdiklrimizdn lav quyularn tikiliind v
qazlmasnda da Xzr dnizi irklnir.Qazma proseslrind
mxtlif drcd toksikliy malik olan xsusi materiallardan
v kimyvi reagentlrdn, oxlu hcmd sudan istifad
olunur.Texnoloji tullantlar ml glir, btn bunlar Xzrin
flora v faunas n myyn thlk yaradr.Qazma zaman
hcmin gr tullantlar arasnda qazma irkab sular (QS)
stnlk tkil edir. Myyn edilmidir ki,quyunun texniki
suya tlbat 25-30mdan 100-120 m
3
-a qdr dyiir.ox
hallarda su tchizatnn birbaa axan suyundan istifad olunur.
Bir quyuda sutka rzind yaranan 40m3-a qdr hcmind QS
su hvzsin axdlr. Bununla yana, QS hmd qazma
mhlulu, onun komponentlri, kimyvi reagentlr, neft, neft
mhsullar v s. il irklnmy mruz qalr.
Qazma tullantlarnn n thlkli nvlri ilnmi qazma
mhlulu, qazma lam v qazlm sxurlar hesab olunur.
Qazma tullantlarnda tbii mhitin, xsusn hidrobiontlarn
stabilliyin mnfi tsir gstrn mxtlif toksik birlmlr
mvcuddur,bunlar illrl Xzr dnizin daxil olur, ay axnlar
il gtirilir. Tssf ki, bunlarn Xzr ekosistemlrinin faliy-
ytind rolu hl myyn edilmmi v Xzryan dvltlrin
88
btn sektorlarnda geni miqyasda saysz hesabsz quyularn
tikilmsi zaman tullantlarn zrrsizldirilmsi zr mvafiq
tdbirlr grlmmidir. Bellikl, qazma v quyularn tikil-
msi Xzr dnizi ekosistemlrinin stabil faliyyti n real
thlk saylmaldr.
Biogen elementlrin ilk nvbd mit v knd tsrfat
mnli zvi maddlrin Xzr daxil olmasnn sas mnblri
aylar, hrlr v yaay mntqlridir. M..Salmanovun
apard tdqiqatlar gstrir ki, bioloji ykn antropogen
dyimsi gec-tez dniz ekosisteminin strukturunun dyi-
msin gtirib xarr, biomhsuldarln sviyysi artr, bioloji
qruplamalarn nv trkibi dyiir, trofik laqlrin davaml
pozulur, suyun fiziki v kimyvi xasslri dyiir.Mlum
olduu kimi balansladrlm ekosistemlrd zvi maddlrin
ml glmsi il paralanmas, hminin oksigenin ayrlmas
v mnimsnilmsi arasnda tarazlq saxlanlr. Xzr dnizinin
bzi evtrofikasiyaya uram sahlrind bu tarazln pozul-
mas bioloji-kimyvi dyiikliy sbb olmudur. Bel dyiik-
liklr ay estuarilrinin akvatoriyalar v stasionar irkab
sularnn daxil olduu zona n saciyyvidir. Bu xsusn
Xzrin hr 3 hisssinin drin yerind suyun aa qatlarnda
nzr arpr.
lk df antropogen evtofikasiya imali Xzrd qeyd
alnmdr, bu sasn biogen elementlr v zvi maddlrl
znginln Volqa aynn sularnn axnlar il laqdardr.
Burada baqa aylarn da Xzrin evtofikasiyasnda rolu az
deyildir. Aadak cdvldn grndy kimi 20 il rzind
Volqa aynn axnnda fosfat, azot v zvi maddlrin cmi
orta hesabla 3df artmdr. Bu dvr rzind yalnz azot v
fosforun frqi 389 min ton olmudur.




89



Cdvl 3.2 imali Xzrin antropogen evtofikasiyas

llr

Fosfor,min ton

Azot,min,ton
Silisium
turusu,
min, ton
zvi madd,
mln.ton
Mineral zvi Mineral zvi
1960-1970 1,6 14,3 60,3 140,4 430,0 2,9
1971-1975 2,8 24,0 91,8 286,0 534,0 3,4
1976-1980 5,6 61,5 68,7 276 443,0 3,9
1981-1985 7,3 40,8 138,0 367 384,0 6,4
1986-1990 14,1 28,4 182,0 380,4 467,0 6,3

imali Xzrin imal-rq hisssind Ural aynn qar-
d yerd evtofikasiya ba verir.imali Xzrd suyun evtofi-
kasiyas ildn il intensivlir. imali Xzrin qrb hisssind
bu prosesd gy-yal yosunlar byk rol oynayr.Burada bu
yosunlarn miqdar 40-45 mql- atr.Gy-yal, yal, hminin
diatom yosunlarn irklnmsi zaman sap-znciri v aqre-
qatlar ml glrk, suyun ffafln v mumi oksigenin
miqdarn azaldr.
Bildiyimiz kimi evtofikasiya zaman asan minerallaan
zvi maddlrin toplanmas v bidestruktorlarn miqdarnn
artmas nticsind Xzr dnizi ekosisteminin sabitliyi kskin
pozulur.Bu zaman su ktlsi v dib kntlri yosun metabo-
litlri v mikroorqanizmlr trfindn paralanan substratlarn
aralq mhsullar il znginlir.
aylarn axnnn biogen elementlrin, alloxfon zvi
maddlrin artmas tkc imali Xzrin deyil, hm d btn
Xzr dnizi n ekoloji thlk hesab olunur,nki antro-
pogen evtofikasiya v onun nticlri haqqnda hycanl
faktlar dnizin btn elflrind mahid edilir.
Orta Xzrd antropogen evtofikasiya proseslri hr yerd
ba verir, n ox is qrb elfd mahid olunur.Dnizin qrb
elfind, Sumqayt sahilindn balayaraq cnuba doru lt
90
sahsin qdr, akvatoriyalarn 25-35 m izobata kimi 30 ildn
artq mddtd fitoplanktonun, fito v zoobentosun ktlvi
inkiaf sxdrlmdr.Regionun ibtidai fauna v florasnn
sas nmayndlrinin deqradasiyasnn sas sbbi yuxarda
qeyd edildiyi kimi dnizin mumi irklnmsi olmudur.
Bununla bel intensiv antropogen evtofikasiya Cnubi Xzrd
d ba verir. Bu proses irkab sular il kontaktda olan zonada
daha davamldr. Fitoplanktonun deqradasiyas nisbtn dayaz
sulu zonalarda Sumqayt, Pirallah, ejimi v dnya okeanlar
sistemindn izol edilmsi hvzd olan flora v faunann
endemik xsusiyytlr malik olmasna gtirib xartmdr.
Mlumdur ki, Xzrd 575 nv bitki orqanizmi mvcuddur.
Bunlardan 5 nv dniz suyu bitkilri, 285 fitoplanktonlar, 90-
dan ox nv is suyun sthind yaayan bitkilrdir. Dnizotu v
suiyi bitkilri Orta v Cnubi Xzr sahilyan zonalarda ox
inkiaf etmidir. Burada bioktlnin orta kisi 300 mq/l,
maksimal kisi is 600 mq/l-dir. Xzr dnizind 476 nv
zooplankton tyin edilmidir ki, bunlardan da 441 nv
infuzoriyalardr. imal Xzrd zooplanktonlarn orta
bioktlsi 0,3 q/m
3
, orta Xzrd 0,6 q/m
3
,cnubi Xzrd is-
0.1 mq/m
3
tkil edir. Xzr dnizi yegan hvzdir ki, burada
qiymtli balq nvlri inkiaf edir.Nr balq nvlrinin 80%-
dn oxu v krnn 90%-dn oxu Xzrd istehsal
olunur.mumiyytl dnyada mlum olan 20000 balq
nvlrindn 111-i Xzrd inkiaf etmidir.Onuda qeyd edk
ki, Xzr dnizi bioloji resuslarnn ox zngin olmas il digr
dnizlrdn frqlnmkl yana, burada fitoplanktonlarn v
zooplanktonlarn oxlu nvlri v nv mxtlifliklri
mvcuddur. Bununla yana, burada yosunlarn 449 nv v
nv mxtlifliyi mskunlab.
Tbii ki, Xzr axdlan irkab sular, neft v neft mh-
sullar v s. maddlr bilavasit Xzrin canl almin mnfi
tsir gstrir. Xzrin flora v faunasnn qorumaq mqsdil
hazrda BP irkti, AB neft konsorsiumu biosenozu habel
91
dnizd neft v qazxarmann texnoloji xsusiyytlrini
mkmml biln alimlrdn yerli, hminin xaricidn dvt
olunmu mtxssislrdn v Azrbaycan Respublikasnn
Ekologiya v Tbii Srvtlr Nazirliyinin mtxsislrindn
ibart traf Mhitin Mhafizsi zr komit, Elmi Tdqiqat v
Monitorinq qrupu tkil etmidir. i qrupu hr il Xzr
sahillrind, boru-kmrlrinin kediyi yerlrd v terminalda
nzrd tutulan Monitorinq v elmi tdqiqatlar zr proqram
hazrlayaraq onu hyata keirir. BP irkti Xzrin bioloji
mxtlifliyinin qorunmas n z riklri il birlikd hyata
keiriln btn ilr bilavasit nzart edir.
Yksk minerallam lay sularnn quruda v dnizd yer
sthin qalxmasnn v imli lay sular il qarmasnn sbbi
istismar quyularnda hermetikliyin pozulmas v quyularn
tmir ilrind keyfiyytsiz izol ilrinin aparlmas il bal-
dr. Yksk mineralladrlm lay v qrunt sularnn tmiz-
lnmsi problemi, tmizlyici qurularn kmyi il hyata
keirilmlidir.Tmizlm proseslrind alnan duzlar, nadir
elementlri yod, brom, kalium, sezium v b.kimya snayesind,
knd tsrfatnda v digr sahlrd istifad etmkl iqtisadi
smr ld etmk olar.













92


IV FSL.
ATMOSFERN RKLNMS

Atmosfer ( yunanca" atmos" buxar nfs, "sphere" - ar,
kr) Yer krsini hat edn, Yerin tkaml zaman yaranan,
mxtlif xarakterli tbii qazlarn fiziki qarndan (sasn
oksigen v azotdan) ibart, materiyann btn canl almi n
mstsna hmiyyti olan ffaf hava tbqsidir v onun
qoruyucu yoran adlanr. Atmosfer szn ilk df Aristotel
sylmi, lakin rus elmin bu termini M.V. Lomonosov ttbiq
etmidir.

93

kil.4.1. Atmosferin quruluu.Q,,Mmmdov
Atmosfer cazib qvvsinin mvcudluu saysind Yer
krsi il qrlmaz surtd baldr, onu trk etmdn onunla
birlikd daimi hrktddir. Elmi mlahizlr gr, planeti-
mizin ilk atmosferi vvlc tamamil oksigensiz olmaqla Yerin
tkind uucu maddlrdn - su buxarlar, hidrogen, su, metan,
ammonyak v sinil turusu buxarlarndan ibart olmudur.
Sonralar is vulkanik faliyyt nticsind yaranan srbst azot
ammonyaka evrilrk atmosfer daxil olmudur.
Vulkanik pskrmlr nticsind mantiyadan Yerin
sthin xan mxtlif qazlarn birlmsindn v dyim-
sindn sonralar atmosferi tkil edn mxtlif qazlar ml
glmidir. Yerin geoloji mrhllri zaman Gn alarnn
tsirindn canl orqanizmlrin mineral birlmlrl qarlql
laqsi nticsind atmosferin qaz trkibi hddindn artq
drcd dyiilmi, havaya oxlu karbon qaz daxil olmudur.
Bel ki, Paleozoy erasnn Devon dvrnd quruda bitki rt-
ynn geni yaylmas nticsind fotosintez prosesi ml
glmkl, sonralar daha da gclnmi v nticd atmosfer
havasnda oksigen qaz yaranmdr. Masir atmosferin trkibi
orqanizmlrin hyat faliyyti proseslrinin dinamik mvazi-
ntinin v qlobal miqyasl geokimyvi hadislrin mcmusun-
dan ibartdir. Atmosferin quruluu 2 hissdn: daxili ( tropos-
fer, stratosfer, mezosfer, termosfer-ionosfer) v xarici (maq-
nitosfer v elektromaqnitosfer-ekzosfer) ibartdir. Hr bir qat
pauza adlanan xsusi keid tbqsi il bir-birindn ayrlr.

Cdvl.4.1.Atmosferin daxili quruluu
Troposfer 0-8-17 Tropopauza
Stratosfer 18-50-55 Stratopauza
Mezosfer 55-80 Mezopauza
Termosfer (ionosfer) 900-800-1000
Termopauza
(ionopauza)
94
Ekzosfer (maqnitosfer) 1000-2000-3000
Ekzopauza
(maqnitopauza)
Troposfer n aa v yer sthin yaxn qat olmaqla
atmosferin ktlsinin 76%-ni tkil edir. Onun qalnl ekva-
torda 16-18 km, mlayim quraqda ( en daird) 10-13 km,
qtblrd is 8-10 km- brabrdir. Atmosfer havasnn 80%-i,
su buxarlarnn is 90%-i mhz bu tbqnin payna dr.
Troposfer atmosferin hr 100 m hndrlkd temperaturu
orta hesabla 0,65
0
C aa dn hisssi olub, onun ktlsinin
1/5 hisssini tkil etmkl Yerin btn canllarnn topland
atmosferin aa tbqsi hesab olunur. Troposferdn yuxarda
1km hndrly malik olan tropopauza adlanan aralq qat
yerlir.
Strotosfer (stratum-latnca qat demkdir) troposferin s-
tnd yerlmkl burada hava ox seyrk olur, atmosfer
havasnn yerd qalan 20%-i, su buxarlarnn is 10%-i bu
tbqnin payna dr. Stratosferin aa qatnda temperatur
40-45 C olur.Bu qatn qalnl 17 km-dn (bzi sahlrd is
30-35 km) balayr v 50-55- (bzn 80 km) qdr davam
edir. Hmin qatn yuxar srhddind temperatur 50-80 C olur.
Stratosfer izotermik tbqdn (12-40 km), ozon qatndan (25-
40 km), isti tbqdn v strotopauzadan ibartdir. Bu tbqd
havann qaz trkibi troposferinkin uyun olmasna baxma-
yaraq, burada ozon stnlk tkil edir, su buxarlar olmur,
sxlq v tzyiq is ox olur. Stratopauzada Gn asnn
ultrabnvyi v infraqrmz alarnn ozon trfindn
udulmas hesabna temperatur +10 C olur.
Stratosferdn 1 km hndrlkd strotopauza adl aralq
qat yerlir.
nc qat mezosfer olmaqla ozon qatnn stnd (60-
100 km) yerlir. Atmosferin stratopauzadan sonrak tbqsi
olmaqla onun 80-90 km hndrlynd aralq qat olan mezo-
pauza yerlir. Mezosfer v mezopauzada temperatur ox azalr
(-70 -120 C). Mezosferin yuxar hisssind v mezopauzada
95
nazik bulud laylarndan v seyrk buz kristallarndan ibart,
bzn geclr gm-gy rngd grnn gm buludlar
ml glir.
Drdnc qat ionosfer yaxud termosfer adlanr v
atmosferin 0,5%-ni tkil edir. Bu qatda temperatur kskin
artmaqla, 150 km hndrlkd 240 C , 300 km-d 1000 C,
600 km-d is 1500 C- atr. Termosferd (ionosferd) my-
yn qdr elektromaqnit dalalarn ks etdirn ionlam hiss-
ciklr olur v onlardan radiodalalar kimi istifad olunur. Bu
tbqdki ionlar Yer sthini Gnin rentgen alarndan
qoruyur.
onosferd Gn asnn tsiri altnda oksigen, ozon,
azot v onun oksidlri, su buxarlar, karbon dioksidinin itirak
il kimyvi reaksiyalar ba verir, nticd mnfi (N-, O-, O-2,
CO3, NO-2, NO3) v msbt (N+, H+, NO+, v s.) ionlar
ml glir. Ionlama sasn atmosferin 70-80 km, hndr-
lynd ba verir. Atmosferin bu tbqsind Gnin ultra-
bnvyi v rentgen radiasiyasnn v kosmik larn tsirin-
dn qazlar ionlaaraq plazma ifrat qaz halna evrilir, 300-400
km. yksklikd is onlarn, xsusil oksigenin ionlamas
maksimum sviyyy atr. onlama hidrogen, oksigen v
arqon molekullarnda daha intensiv gedir.
onosferd qazlarn ox seyrk olmasna baxmayaraq,
onlar yksk elektrik keiriciliyin malikdir. Hmin elektrik
cryan axnlar qtb parltlarnn v burulanlarnn yaran-
masna sbb olur. Bu tbqd mvcud olan radiodalalarn
vasitsil uzaq msaflrd olan obyektlrl radio laqlri
yaratmaq mmkn olmudur.
Nhayt, sonuncu qat ekzosfer (elektromaqnit) maqni-
tosfer sahsidir. Yerin maqnit sahsi (maqnitosfer) ionosferin
stnd yerlir. Onun hndrly 10003000 km- atr. Bu
qatda helium v hidrogen zrrciklri oxlu miqdarda olmaqla
Yerin cazib qvvsini df edir. Hndrly qalxdqca atmos-
ferin fiziki xasslri (tzyiq, sxlq, temperatur, v s.), kimyvi
96
trkibi v baqa xasslri dyiilir. Txminn 100 km hn-
drly qdr atmosferin trkibi sabitdir. Bir qdr yuxarda is
atmosfer ancaq azot v oksigendn ibartdir, lakin oksigenin
miqdar ox az (0,1%) olan 110-120 km (bzilrin gr 90-
100 km) hndrlkd azot v baqa qazlar atom halndadr.
Atmosferin 10-60 km hndrlynd Gnin ultrabnvyi
alarnn tsiri altnda ozon ml glir (A.Q.Bannikov), 600-
1500 km, 2000-5000 km hndrlkd havann qaz trkibi
sasn hidrogen (76%) v heliumdan (23%) ibartdir. Aka-
demik V..Vernadski bu qat "Yerin helium tac" adlandr-
mdr.
Hava - Yer sthinin hr hans bir razisind qsa md-
dtd atmosferin n aa hissssinin xsusi meteoroloji vziy-
yti olub bir gn, hft , ay v htta bir ne ay n myyn
edilir. Onun sas komponentlrin temperatur, nmlik, atmos-
fer tzyiqi v Gn radiasiyasnn istiqamti v srti hadi-
slrin is buludluluq, yantlarn miqdar, klklrin srti
v istiqamti tsir edir. Mxtlif ekoloji amillrin tsirindn
hava qsa mddtd ox kskin trzd dyi bilir. Yer atmos-
ferind hava ktlsinin formalamasnn 4 sas zonas-arktik,
antarktik, tropik v ekvatorial mvcuddur. Bu zonalarda hava-
nn dyiilmsinin sas sbbi troposferd hava ktlsinin
mtmadi olaraq hrkt etmsidir.
Atmosfer Yeri xaricdn hat edn srhd tbqsi
olduundan o, planetimizi kosmosdan daxil olan mtlq soyu-
un tsirindn qoruyur, Gndn gln alanmalar zifldir,
biosferd temperaturun kskin dyiilmsinin qarsn alr v
onu tnzimlyir.
Atmosfer Yer krsind hyatn mvcud olmas n sas
rtdir. gr atmosfer havas olmasayd planetimizin mumi
temperaturu indikindn 38 C aa drk btn canllarn
mhvin sbb olard. Atmosfer havas biosferin digr kom-
ponentlri arasnda xsusi hmiyyt malikdir. Onun Yer
krsinin canl almi n hmiyytini qiymtlndirmk
97
qeyri-mmkndr. Real faktdr ki, insan qidasz 5 hft, susuz
5 gn, havasz is 5 dqiq yaaya bilir. Hava btn canllarn
hyat faliyyti n n vacib ekoloji mhitdir. Rus fiziolo-
giyasnn banisi M.M. Seenovun fikrinc, orqanizmin elmi
mnasna onun mhiti d daxil edilmlidir. Onun n mhm
xasslrindn biri srbst oksigenin olmasdr.Atmosfer yerin
ox qzmasnn, temperaturun gndlik artmnn, hr saniyd
atmosferin sthin daxil olan kosmik alanma selinin v
s.proseslrin qarsn alr.
Tbitd atmosfer havasnn sas istehlaks flora v
faunadr. Hesablamalar gstrir ki, btn hava okean on il
mddtind Yerin canl almindn o, cmldn insanlarn orqa-
nizmindn keir. Lakin canllarn yaay v inkiaf n
yalnz tmiz hava lazmdr.
Atmosfer Yer krsind yaayan btn canllar hmd
Gnin ultrabnvyi alarnn, elc d rentgen v kosmik
alarn mhvedici tsirindn qoruyur. Onun yuxar tbqsi
hmin alarn myyn hisssini udur, digr hisssini is
splyir.
Atmosfer Yer sthind in paylanmasnda mstsna
hmiyyt malik olmaqla, Gn alarn milyonlarla kiik
alara paralayr, onlar splyir v normal iqlanma v mavi
sma yaradr. Smann mavi olmasnn sas sbbi atmos-
ferdki sas elementlrin molekullarnn v mxtlif hisscik-
lrin qsa dalal (bnvyi, gy v mavi) alarn splnm-
sidir. Hava irklndikd smann rngi tutqunlaaraq tnd-gy,
stratosferd is qara-bnvyi rng alr.
Atmosferin radioaktiv maddlrl tbii irklnmsi. traf
mhit mxtlif amillrin tsirindn irkln bilir. Bunlardan n
ox thlkli olan radiasiya irklnmsidir. Radiasiya mate-
riyadan ayrlan hissciklrdir. Onun mnblri tbii v antro-
pogen olur. Gn alar, yni kosmosdan gln alar, qaya-
lar, mdn alar, torpaq su v havadak radionuklidlrin sp-
lnn alar Yerin tbii radiasiyasn tkil edir v bunlarn
98
yalar planetimizin yana uyun glir. Bel radionuklidlr
kalium - 40 (40K), uran - 238 (238U), torium - 232 (232Th) v
radon - 219-282 (219 - 282 Rn) v radiumun - 226 (226Ra)
paralanma mhsullar aiddir.
Tbitd rast gldiyimiz dalar (htta torpaq) az ox
radiasiya lanmalar verir. Tbii halda radioaktiv maddlr ha-
vaya sasn torpaqdan (mxtlif qazlarla,vulkan pskrmlri
il, klkl, sularn buxar halna kemsi il v s.) keir.
Radiasiya fonun formalamasnda ikinci yeri kosmik a-
lanma, nc yeri is az mddt yaayan radionuklidlr tutur,
onlar atmosferin yuxar qatlarnda stratosferin qazlar il
Kainatn mxtlif sahlrindn yksk enerji nv hisscik-
lrinin qarlql tsiri saysind ml glir.
ksr radionuklid fonunun ilkin geoloji mnbyi litos-
ferin yuxar qatlar olub daima torpan, suyun, havann
saprofit mikroflorasnn tsiri altnda ml glir, temperaturun
dyimsi alarn torpaa, bitkiy v heyvanat almin miq-
rasiya etmsin zmin yaradr.
Bitki v heyvanlarn radioaktivliyini tyin edn aparc
radionuklid fonu K-40 hesab olunur. O, gm - a metal olub
oksigen v su il tez reaksiyaya girir. zotoplarn tbii qarq-
larnda radioaktiv kaliumun miqdar miqrasiya hlqsindn asl
olmayaraq daimi olub, 0,0118 ktl % tkil edir.
Yer qabnda, torpaqda ikinci geni yaylan v
radionuklid miqrasiyasnn sonrak hlqlrind sas fon U -
239 (az miqdarada U - 235 v U - 234 qar il) saylr. Kal-
siuma oxar a - gm metaldr, hava, su buxar, turularla
reaksiyaya girir. Kalsium kimi mhitd minerallarn, n ox
qranit v kariotitlrin trkibind olur.
nsan orqanizmin urann sutkalq daxil olmas orta
hesabla 1 - dn 10 mkq qdr olub, 300 mkq - a qdr atr.
Yerin normal radiasiyal razilrind insann yumaq toxuma-
larnda urann miqdar olduqca az olur.
99
U - 238-in paralanma mhsulu olan radium urandan
kimyvi aktivliyi il v ona mvafiq olaraq mhitd miqrasiya
hlqlrind byk mthrrikliyi il frqlnir.
Radium (R) - parlaq gm metaldr, hava (oksigen) v
su il tez reaksiyaya girir. Hll olunan xloridlr, bromidlr,
sulfidlr, yodidlr, hminin hll olmayan birlmlr ml
gtirir. Radiumun btn izotoplar radioaktivdir. n geni
yaylan ox yaayan yarmparalanma dvr 1620 il olan
izotopdur.
Radioaktiv torium (237T, 228T, 232T) - vvlkilr kimi
alandrc olub gm metaldr, oksigen v su buxar il
aktiv, turularla is pis qarlql tsird olur.
Radon (222Rn) v toran (220Tu) - rngsiz, dadsz v iysiz
qazlardr; radiumun v toriumun tbii radioaktiv paralanan
qsa mrl hlqlridir. Bu qazlar gcl a - alandrclardr
(5MeV), selikli gnzik (burun - udlaq), nfs yolu, bronxlar, al-
veollarn epitelilrind a yk formaladrr. Radon bd xas-
sli ilr ml gtirmkd siqaretdn sonra ikinci yeri tutur.
Kosmik alanma - Atmosferin strukturunda milyon
illrl tkkl tapm, kli dyimi ilkin qalaktik (93%) v
yksk enerjili gn axnlar hissciklrindn ibartdir.
Kosmik alar Kainatdan Yer atmosferin dn byk
enerjili zrrciklr (ilkin alanma) v onlarn atmosferdki
atom nvlri il toqqumas nticsind yaranan elementar
zrrciklr (ikinci alanma) selindn ibartdir.
Kosmosdan Yer dn kompleks (qarq) trkibli ion-
lam lanma (alar) yer sthi zonasnda brk (sasn me-
zonlar) v yumaq (elektronlar, pozitronlar, elektromaqnit dal-
alar) alanmadan ibart olur. Kosmik radiasiya (alar) traf
(kimyvi) mhitin faktoru kimi orqanizmlr n mhm
hmiyyt ksb edir.
Elmi-texniki trqqi dvrnd alanma daha da gclnir,
insan tyyarlrd 1200 m hndrlkd uduqda alanmaya
daha ox (1,5-2 df) mruz qalr. Rusiyada son zamanlar
100
atmosfer havasna atlan irklndiricilr n xsusi crim
normativlri qbul edilmidir (Cdvl 2). hr yerlrind
snaye mssislrinin (elektrik stansiyas, fabrik, zavod,
yanacaq qurular v s.) olmas il laqdar radioaktivlik knd
yerlrin nisbtn ykskdir. Qeyd etmk lazmdr ki, tbii
halda orqanizmd radioaktiv v ionlam a vern maddlr
(K, Ba,U, C, Ti) olur. Msln kisi 70 kq olan orqanizm
gnd 0,001 ber radioaktiv madd (gnd 0,0001 ber) alr ki,
bu da hyat n qorxulu deyil.
Quru zonalarda, quru v sakit havada troposferd radioak-
tivlik xeyli yksk olur, yal havada is azalr.
Qeyd etdiyimiz kimi, gn radiasiyas tbii radiasiyaya
aiddir. Gnli saatlarn illik miqdar Azrbaycanda orta
hesabla 1800-2000, Arazboyu dznliklrd 2500-2800, dalq
razilrd -2400 - 2600, datyi yerlrd, Kr-Arazovlanda,
Aberonda v Ceyranld 2200 - 2500 saat tkil edir.
Respublikann dalq yerlrind Gn radiasiyas dznliklr
nisbtn az olur, Kr - Araz ovlanda onun gstricisi 130-135
kkal/sm tkil edir.
Lnkran ovlanda, ollar dznd, orta dalq razilrd
v Kiik Qafqazda gnli saatlarn illik miqdar (1800-2000
saat) v Gn radiasiyas (120-130 kkal/sm2) n aa gs-
tricilr malikdir. Bu is hmin razilrd nisbtn yksk-
likd yerln buludlarn Gn inn Yer sthin daxil ol-
masnn qarsn almas il laqdardr. Yksk v orta hn-
drly malik olan dalq yerlrin bzilrind buludluluq az
olduuna gr Gn radiasiyasnn hr iki gstricisi nisbtn
artq olmaqla mvafiq olaraq 2200-2500 saat v 140-145
kkal/sm2 tkil edir. Yer sthin daxil olan v ks olunan radia-
siyann balans bu razilrd ox az 15-20 kkal/sm, Lnkran
ovlanda is daha yksk 50-60 kkal/sm2 olur. Respublikann
dznliklrind v digr ovlaqlarnda , elc d datyi razi-
lrind radiasiya balans orta hesabla 45-50 kkal/sm arasnda
trddd edir. Radiasiya balansnn hr hans sbbdn, xsu-
101
sil antropogen tsirlrdn pozulmas hmin razid floraya,
faunaya, o cmldn insan orqanizmin mnfi tsir gstrrk
fizioloji v biokimyvi proseslrin normal gediin maneilik
trdir.
mumiyytl, tbii radioaktivlik atmosfer xasdr. O,
tbitd hmi mvcuddur v insan faliyytindn asl deyil.
Canl orqanizmlr bel radioaktivliy uyunlab v he bir
zrrli nticy sbb olmur.
Atmosferin sni olaraq radioaktiv irklnmsi. mumiy-
ytl biosferin sni olaraq radioaktiv irklnmsi 1945-ci ildn
etibarn atom silahlarnn atmosferd snaqdan keirilmsi v
AB-n Xerosimo v Naqasaki (Yaponiya) hrlrin atom
bombas salmas, sonralar atom snayesinin v atom enerji-
sindn istifadnin inkiaf, qrn silahlarnn (nv, hidrogen
v s.) snaqdan keirilmsi il laqdardr.
Nv silah mlum olan digr ktlvi qrn silahlarna
nisbtn gcl zdlm xasssin malikdir. Nv silahnda
mxtlif nv reaksiyalar nticsind ayrlan enerjidn istifad
olunur. Nv silahnn partlay gc trotil ekvivalenti il
xarakteriz olunur. Trotil ekvivalent partlay enerjisi bu nv
sursatnn partlamas nticsind alnan enerjiy brabr (ekvi-
valent) adi partladc maddnin ( trotilin) tonla miqdarna de-
yilir. Nv partlay hm zdlyici tsirinin gcn, hm d
mxtlif amillrinin zrrli tsirin gr adi dy sursat-
larndan frqlnir.
Nv partlay nticsind be cr zrrli tsir meydana
xr: zrb dalas, iq alanmas, nfuzedici radiasiya, yerin
radioaktiv zhrlnmsi v elektromaqnit impulsu. Bunlara
nv partlaynn zdlyici amillri deyilir.
Zrb dalas partlay mrkzindn hr trf ox yksk
(ssdn iti) srtl yaylan ox gcl sxlm hava (torpaq v
su) qatndan ibartdir. Zrb dalasnn zdlyici tsirini xa-
rakteriz edn sas parametrlr dalann n hddindki (cb-
102
hsindki) izafi tzyiq, dalann srt tzyiqi v izafi tzyiqin
tsir mddtidir.
Zrb dalasnn zdlyici tsiri sursatn gcndn,
partlayn nvndn v partlay mrkzindn olan msafdn,
yerin relyefindn v s. asl olur.
q alanmas nv partlay zaman meydana xan od
krsinin sad gz grnn, ultrabnvyi v infraqrmz
gcl alanma selidir. Tsir mddti nv yknn gcndn
asl olaraq 10-20 saniy mddtind olur. Iq impulsunun l
vahidi olaraq kC/m2 v yaxud kal/sm2 qbul edilmidir.
Mxtlif sahlrd yaranan iq impulsunun kmiyyti nv
partlaynn gcndn, nvndn, msafdn v hava rai-
tindn asl olur. Iq alanmasnn tsiri meteoroloji raitdn
ox asl olur. Qat duman, ya v qar onun tsirini 10-20 df
zifldir.
Nfuzedici radiasiya nv partlay annda qza partla-
y yerindn trafa yaylan, gz grnmyn qamma-alar v
neytron selindn ibartdir.
Nfuzedici radiasiyann tsiri ondan ibartdir ki, qamma
alar v neytronlar canl toxumalarn molekullarn ionladrr.
Bu is insan v heyvan orqanizmind maddlr mbadilsinin
pozulmasna, hceyrlrin v mxtlif zvlrin hyat faliyy-
tinin dyimsin, yoluxucu xstliklr qar orqanizmin
mbariz qabiliyytinin ziflmsin sbb olur. a alan adam
bunu hiss etmir. Xstliyin lamtlri myyn mddtdn
sonra akara xr, xstliyin gedii orqanizmin ald ann
dozasndan asl olur.
Nfuzedici radiasiyann tsiri udulan doza il qiymt-
lndirilir v Qrey (Qr), rentgen (R), rad l vahidlril llr.
Udulan dozann miqdarndan asl olaraq adamlar a
xstliyin tutulurlar:
I. Yngl drcli (1 - 2Qr);
II. Orta drcli (2-4Qr);
III. Ar drcli (4-6 Qr);
103
IV. ox ar drcli (6 Qr).
Mxtlif sx v qaln materiallardan kerkn nfuzedici
radiasiyann tsiri ziflyir. Msln, poladn 2,7 sm, betonun
10 sm, torpan 14 sm, suyun 23sm, aacn 30 sm qalnl n-
fuzedici radiasiyan 2 df zifldir.
Radioaktiv zhrlnm yerd nv partlay ba ve-
rndn sonrak anlarda radioaktiv zrrciklr odlu krnin tr-
kibind olur. Odlu kr buxara v tsty brnrk hndr
qalxr v bir ne saniydn sonra topa buludlara evrilir.
Hndr qalxan hava axnlar yerdn toz -torpa gy qaldrb
onlar radioaktiv buludla birlikd aparr. Atmosfer tbqsin
qalxan toz -torpaq radioaktivlir. Iri toz buludlarnn bir his-
ssi bilavasit partlay rayonunda yer kr. Qalan hiss-
ciklri is buludun trkibind qalb hava axnlar vasitsil part-
lay mrkzindn kilometr msaflr aparlr.
Radioaktiv zhrlnmnin drcsi partlayn nvndn
v gcndn, partlaydan sonra ken mddtdn, partlay
mrkzin qdr olan msafdn, meteoroloji raitdn, yerin
relyefindn asl olur.
Radioaktiv zhrlnmy mruz qalm razi formaca
ellips bnzyir. Zhrlnmnin gcn gr radioaktiv zhr-
lnm zolan adtn drd zonaya ayrrlar: ox thlkli, th-
lkli, gcl v mlayim (zif) zhrlnm zonalar.
Partlayn bu zdlyici amilini digr amillrdn frq-
lndirn chtlr: zhrlnmi geni sahlri hat etmsi, uzun
mddt tsir gstrmsi, tin akar olunmas, qeyri sabit xa-
rakteri, radioaktiv maddlrin fasilsiz olaraq paralanmas
saysind zhrlnmi razinin llrinin myyn mddt
rzind azalmasdr.
Myyn mddtdn sonra atmosferd radiasiyann s-
viyysi tdricn azalr. Bu radioaktiv maddlrin z-zn par-
alanb qeyri-aktiv maddlr evrilmsi nticsind ba verir.
Atmosferin radioaktiv maddlrl zhrlnmsini he bir
xarici lamtlrd grmk olmur. nki radioaktiv maddlrin
104
he bir xarici lamti ( rngi, iyi v s.) yoxdur, zhrlnmni
ancaq xsusi doza ln cihazlar vasitsil akar etmk
mmkndr. Bu cihazlar dozimetrlr adlanr.
razinin zhrlnm drcsi radiasiyann sviyysi (yni
gc) il xarakteriz edilir v rentgen-saatla (R/s) llr.
Adamlar radioaktiv zhrlnmdn mhafiz etmk n
onlar mumi xarici alanmadan qorumaq, hm d radioaktiv
maddlrin dri sthin, burunun, gzlrin selikli qialarna
dmsinin v hava, rzaq, su il orqanizm kemsinin qar-
sn almaq lazmdr. Bu mqsdl radiasiya leyhin daldala-
nacaqlardan, snacqlardan istifad olunur. Frdi mhafiz
vasitlri (leyhiqaz, respirator, tozdan qoruyan para maska,
habel pambql tnzif sar) tnffs zvlrini havadak z-
hrlnmdn etibarl surtd qoruyur. Bdnin sthini adi
paltarlarla da mhafiz etmk mmkndr.
Elektromaqnit impulsu nv partlay annda trafa klli
miqdarda qamma kvantlar v neytronlar yaylr. Bunlar traf
mhitin atomlar il qarlql tsir qoularaq elektromaqnit
sahlri yaradr, nticd hava ya yeralt rabit kabel xtlrind,
siqnal, elektrik xtlrind, radiostansiyalarn antenalarnda v s.
qsa mddtli, lakin gcl cryan v grginlik ml gtirir.
Buna elektromaqnit impulsu deyilir.
Atmosferin radioaktiv maddlrl zhrlnmsi il yana
eyni zamanda yerin radioaktiv zhrlnmsi ba verir. Yerin
radioaktiv zhrlnmsi hm zdlnm ocanda, hm d
radioaktiv buludun yayld sahlrd, yerdn az hndrlkd
v havada nv partlaylar nticsind, habel yeralt partlay
vaxt partlay keiriln boluun st sthi alarkn , suda v
sualtnda partlaylar zaman ba verir.
Yerst nv partlay zaman zdlnm ocanda bu
sahnin partlay mhsullar il irklnmsi nticsind xeyli
mrkkb radiasiya vziyyti yarana bilr. Radioaktiv buludun
hrkti istiqamtindki sektor n yksk drcd irklnck-
dir. Bu sahlrd qamma alanma dozasnn gc htta part-
105
laydan 1 saat sonra bir ne min rentgen - saat (R/s) ola bilr.
Bel halda mhafiz olunmam adamlar bir ne dqiq
rzind lmcl vziyyt atan dozalarda alanmaya mruz
qala bilrlr. razinin myyn sahsind radioaktiv irkln-
mnin sxl sah vahidin tkln radioaktiv hissciklrin
miqdarndan, onlarn radioaktivliyindn v dispersiya trki-
bindn, habel partlaydan sonra n qdr vaxt kediyindn
asl olur v sah vahidin dn aktivlikl (Ki/km2, Ki/m2,
Ki/sm2) S - d Bk/m2 il ifad edilir.
Partlayn radioaktiv mhsullarnn adamlara gstrdiyi
radiasiya tsiri dozann gcndn (radiasiyann sviyysindn)
v tsir vaxtndan asl olur.
Dozann gc vaxt kedikc azalr.
Radiasiya thlksinin artmas radiasiyadan etibarl
mhafiz sistemi yaratma v radiasiya thlksizliyinin s-
viyysini yksltmyi tlb edir.
Atom mssislrind yaranan qazlar da atmosferin ra-
dioaktiv irklnmsin sbb olur. Msln 1957-ci ild ngil-
trnin plutonium reaktorlarndan birind ba vermi qza nti-
csind atmosfer 2000 kri radioaktiv yod (J131), stronsium
(Sr89, Sr90 ) v s. maddlr daxil olmudur. Zavoda 3,2 km
msafd radioaktivliyin 0, 27 kriy atd qeyd alnmdr.
Radioaktiv maddllrin kdy sahd otlam inklrin
sdnd radioaktivlik 14*10
-5
kriy atmdr.
Atom bombas partlay zaman daxil olan maddlr
(nukleidlr, qlplr) iki qrupa blnr: tezkn v geckn
(qlobal) hissciklr.
Ilkin hissciklr iri olduuna gr quru toz halnda, yaxud
yadamclarna qararaq partlay rayonundan bir ne yz
km. msafd yer tklr. Bu kntlrin radioaktivliyi on-
larca rentgen gcnd olub, sasn radioaktiv buludun hat
etdiyi razid thlklidir.
Geckn qlobal hissciklr narn toz halnda atmosferin
orta tbqlrin daxil olaraq hava axn il bir ne min metr
106
msafy yaylr. Bel hissciklrin kmsi 1-5 sutka kir.
Msln, 1976-c ild XR-d partladlan nv qurusunun
radioaktiv hissciklri qrb klklri il aparlaraq AB-n qrb
tatnda yer kmdr. Qlobal radioaktiv kntlrin mu-
mi miqdarnn 80%-i narn tozcuqlar klind yer sthin -
kr, txminn 19%-i stratosfer daxil olur, 1 %-i is tropos-
ferd yaylr.
Atmosferdn Yer sthin radioaktiv maddlr sasn
yantlar vasitsil kr, klklr is onlar yayr. Havann
radioaktiv maddlrl irklnmsi v yaylmas atom, nv v
nv-istilik partlaynn gcndn asldr. 13 fevral 1960-c
ild Byk shra atom partlayndan 4 gn sonra radioaktiv
maddlr Krmn havasnda v ya suyunda akar edilmidir.
Yanacan xarlmas v yandrlmas, filizlrin
ilnmsi, tikinti materiallarnn istehsal v istifad edilmsi
zaman fon radionuklidlrin konsentrasiyas mhitin
radioaktivliyinin fon geopopulyasiya paylanmasn kskin
dyiir. Istilik, elektrik stansiyalar trfindn bel irklnm
kaliumla (40K), uranla (238U), toriumla (232Th) daha geni
sahli olur. oxkll da kmrn yandrlmas atmosfer
toplanm halda radionuklidlrin atlmas il mayit olunur.
Fosfor gbrlrindn istifad olunmas da ekosistemin
btn hlqlrind lav alanma yk yaradr. Burada n ox
radiasiya tcavz nitrofos, ammonium-fosfat, fosforit ununda
mahid olunub 50 Bkkq- keir, dozann formalamasnda
maksimum bioloji effektli radionuklidlrin a - alandrc
maksimumu itirak edir.
Nv silahlarnn snaqdan keirilmsi imal yarmk-
rsind radionuklidlrin nisbtn brabr paylanmasna sbb
olmudur. 1945 - ci ildn 1991 -ci il qdr planetimizd nv
partlaylarnn mumu say 205, o cmldn atmosferd 508
olmudur. Bel partlaylarn n oxu AB - da aparlm uy-
un olaraq 1085 v 205 partlay yerin yetirilmidir. 1962-ci
ild AB-da 400 km hndrlkd hidrogen bombasnn
107
partladlmas nticsind Yer trafnda sni radioaktiv alan-
ma qura yaranmdr. kinci yeri Rusiya tutaraq (SSR) - 715
v 215 tkil etmidir. Fransa 182 partlay (45-i atmosferd)
hyata keirmidir. Byk Britaniya v in uyun olaraq 42 v
31 (atmosferd 21 v 22) partlay yerin yetirmidir.
Sni radiasiya 10 il tsir gstrir v radioaktiv elementlr
paralanma, yarmparalanma mddtind radioaktiv xasssini
tdricn itirir. Bzi elementlrin yarmparalanma mddti yz
illr boyu davam edir.
Qsa mddtd paralanan izotoplarn tsir gc tez
azalr. Son illr atmosfer daxil olan Ba140, J131 v baqa
maddlr artq zrrsizldirilmidir. Atmosfer sni surtd
daxil olan radioaktiv maddlr mhitin mumi radioaktivliyini
daha da iddtlndirir. Radioaktiv irklnmi mhitin trkibin
daxil olan mnbnin mxtlifliyindn asl olamayaraq sas
uzun mrl radionuklidlr sezium (137Cs), stronsium (90Sr),
az miqdarda plutonium (239Pu v 240Pu) hesab olunur. Bu
radionuklidlrin paralanma srti, onlarn mhitd toplanma
srtindn olduqca aa olduundan, masir mhafiz sistemi
v mhit atlan radionuklidlrin normas raitind ekosistem-
lrd alandrclarn toplanmasna sbb olur.
Sezium (137Cs) - parlaq qzl yumaq metaldr, oksigen
v su il gurultulu qarlql tsir yaradaraq partlay ml
gtirir. Kimyvi xasslrin gr kaliuma yaxndr. Sabit
kild Cs - 133 izotopunun mhitd miqdar olduqca azdr
(yer qabnda, insann v heyvann smk toxumasnda 106%,
dniz suyunda - 3108%). Nv energetikas tkkl tapma-
mdm vvl sezium izotopu tamamil olmamdr. Tbii bio-
loji funksiya damr.
137Cs daha ox ekoloji radiasiya hmiyyti ksb edir.
2000 - ci ild il rzind dnyann AES - lrinin atd seziumun
cmi 22,21019 Bk tkil edir. ernobl AES - nin qzas za-
man bu izotop 22,9102 K olmudur. Nv reaktorlarnda
uran, plutoniumun blnmsi, nv partlay zaman ml
108
glir. Tibbd, metallurgiyada, knd tsrrfatnda a alan-
drc kimi istifad olunur. Hazrda az miqdarda xarici mhitin
btn obyektlrind rast glinir.
Stronsium (90Sr) - gm kalsiumabnzr metaldr,
oksid qias il rtl olur, reaksiyaya pis girir. Mrkkb Ca -
Fe - Al - Sr komplekslri formaladqda ekosistemin metaboliz-
min qoulur. Stabil izotopu torpaqda, smk toxumalarnda v
mhitd 3,710-2 % - , dniz suyunda, zl toxumalarnda is
7, 610-4 % - atr. Bioloji funksiyas akar olunmayb, zhrli
deyil, kalsiumu vz ed bilr. Mhitd radioaktiv izotopu
yoxdur.
Radioaktiv stronsium canl orqanizmd toplanaraq qanya-
radc orqann, uzunsov beynin faliyytin pis tsir edir, nti-
cd xrng anemiya v digr xstliklr ba verir. Myyn
edilmidir ki, uaqlarn orqanizmind stronsium-90 izotopu
yallarnkna nisbtn 10-15 df artq toplanr. Mtxssisl-
rin fikrinc dnyada el uaq taplmaz ki, onun smklrind
stronsium-90 olmasn.
Plutonium (239(240)pu) - gm a metaldr, brk hll
olunmayan oksidlr ml gtirir. Enerjinin ycam (kompakt)
mnbyi v nv yanaca kimi, nv silahlarnn istehsalnda
istifad edilir. Plutonium mhitd olan nv mnli radionuk-
lidlrin 1 % - n qdrini tkil edir. Plutonimun 10 % -
qdri suda hll olan formaya ke bilr v sonrak bioloji
zncirlrd miqrasiya edir.
Yod (131(129)J) - Qara parltl rngli qeyri metaldr.
Asan sublimasiya olunur (buxara evrilir). Son mlumatlara
sasn 129J litosferd urann z - zn blnmsi il ml
glir. Onun hesablama konsentrasiyas 1 q stabil 127J - a 10-14
tkil edir. Torpaqda onun miqdar (stabil yoda gr) 0,1410-4
%, okeanda is 0,04910-4 tkil edir. Bioloji aktivdir, qalxan-
vari vzin hormonlarnn sintezi n vacib mikroelement
saylr. sas antropogen izotop 131J saylr. O, nv partlay,
AES - lrin istismar (qzas), reaktorlarn qzas zaman ml
109
glir. Miqrasiyann ekoloji zncirin aktiv qoulur. Bellikl,
planetimizin tbii mhitin, o cmldn insan orqanizminin
radiasiya ykn, hm bir sra tbii faktorlar, hm d insan
populyasiyasnn faliyyti nticsind hyat mhitinin antro-
pogen dyimsi sbb ola bilr.
Atmosferin texnogen radioaktivliyi v halinin salaml
.Ken srd radiasiya, laboratoriya tsadfiliyi faktorundan
mhitin qlobal ekoloji faktoruna evrildi.
Radiasiyann tbii fondan orqanizm artq dozalarla tsiri
olduqca mxtlif olub, bir ox sbblrdn v ilk nvbd
alanmann dozasndan asldr.
Ionladrc alanma orqanizm hm xarici, hm d
daxili alanma mnblrindn tsir gstrir. Daxili alan-
mada radioaktiv maddlr orqanizm qida il, su il, dri
rty vasitsil daxil olur. Xarici v daxili alanma birlikd
d tsir gstr bilr.
Mxtlif ionladrc radiasiyann zdlndirici tsiri
onlarn keiricilik (yaylma) qabiliyytindn, nticd toxuma-
larda ionlamann sxlndan asldr. ann kem yolu n
qdr qsa olarsa, ionlamann sxl ox olar v onun zd-
lndirici tsiri d gcl olar.
onladrc alanmaya orqanizmin reaksiyas udulmu
dozann miqdarndan asldr, bu S sistemind qreya (Qr) il,
sistemdn knar is radla ifad olunur.
onladrc alanmann canl orqanizmlrd olan mad-
dlrl qarlql tsiri spesifik bioloji tsir evrilir, bu is or-
qanizmin zdlnmsi il nticlnir. Bu prosesd zdlndirici
tsiri rti olaraq mrhly ayrmaq olar:
a) onladrc alanmann ilkin tsiri;
b) Radiasiyann hceyrlr tsiri;
c) Radiasiyann btn orqanizm tsiri.
Bu tsirin ilkin hlqsi - molekullarn oyanmas v ion-
lamas olub, bunun nticsind srbst radikallar (alanmann
bilavasit tsiri) v ya suyun kimyvi evrilmsi (radioliz)
110
balayr, onun mhsullar is ( radikal OH-, hidrogen -peroksid
- H2O2 v b.) bioloji sistemin molekullar il kimyvi reak-
siyaya girir.
onizasiyann ilkin proseslri canl hceyrlrd byk
pozuntular yaratmr. alanmann zdlyici tsiri, grnr
ikinci (tkrar) reaksiyas il baldr, bu zaman mrkkb zvi
molekullar arasnda, msln zlallarda SH qrupu, DHK -nn
azotlu saslarnda xromoform qrupu lipidlrd doymam la-
qlr v s.laqlr pozulur.
Hceyrlrin radiasiyadan zdlnmsi zaman hceyr
orqanelinin ultrastrukturu pozulur v onunla bal olan mad-
dlr mbadilsi dyiir. Bundan baqa, ionladrc radiasiya
orqanizmin toxumalarnda kompleks toksiki mhsullarn ml
glmsin sbb olur, bu is radiotoksion adlanan a effektini
gclndirir. Onlarn arasnda lipidlrin oksidlm mhsullar -
peroksidlr , epoksidlr, aldehidlr v ketonlar daha aktiv olur.
alanmadan drhal sonra lipid radiotoksinlri digr bioloji
aktiv maddlrin - xion, xolin v histaminin ml glmsin
tkan verir v zlallarn paralanmasn gclndirir. zvlr v
toxumalarn zdlnmsi morfoloji lamtlrin gr azalma
sras zr aadak kimi yerlir: limfoid zvlr (limfatik
buum, dalaq, zob vzilri, digr orqanlarn limfatik toxuma-
lar). lik, toxumalar, yumurtacqlar, smklr, qrdaqlar,
parenximatoz orqanlar - qaraciyr, byrklr, aciyrlr, tpr-
ck vzilri radioaktivliy qar yksk davaml olurlar.
onladrc alanmann yksk dozalarda hceyrlr
zdlndirici tsiri lml nticlnir.
onladrc radiasiyann yerli tsiri zaman alanma
dozasndan asl olaraq mxtlif dyiikliklr ba verir. Or-
qanizm xarici brabr alandqdan sonra tsir dozasndan asl
olaraq tinlikl sezil biln mumi reaksiyadan balam
alanma xstliyinin kskin formasna qdr zdln bilr.1 -
10 Qr ( 100 - 1000 rad) dozasnda brabr alanma zaman
kskin alanma xstliyi inkiaf edrk sasn iliyin zd-
111
lnmsi mahid olunur. Onun gediind drd dvr ayrlr:
ilkin reaksiya (qsamddtli); gizli; xstliyin qzn dvr;
brpa dvr.
lkin reaksiya adtn alanma dozas 0,2 Qr (rad)-1
kedikd mahid olunur. Bu alanmadan drhal sonra ba
verir, bir saatdan 1 -2 sutkaya qdr davam edir. Bu zaman
n bir qdr hycanlanma v ba ars sciyyvidir. Sonra
dispepsiya (md faliyytinin pozulmas) balayr. Qan trf-
dn qsa mddtli neytrofil leykositoz, limfopeniya mahid
edilir. alanma xstliyinin balanc dvrnd sb siste-
minin yksk drcd oyanmas, arterial tzyiqin v rk
ritminin dyimsi ba verir.
alanmann gizli dvrnd xstnin vziyyti yaxlar.
Latent (gizli) dvrn mddti alanma dozasndan asl olur.
Nisbtn aa dozalarda (0,25 - 1 Qr - 25 - 100 rad) yngl
funksional reaksiya geni klinik kil almr, yni xstliyin
nc dvrn kemir v xstlik ilkin reaksiyann snmsi
il mhdudlar. Orta dozalarla (1,5 - 2, 5 Qr -150 - 250 rad)
alandqda latent dvr 2 - 2,5 hftdavam edir. Yksk
dozalarda 3 - 5 Qr (300 - 500 rad) 3 - 10 sutkalq latent (gizli)
dvrd qan dvran sistemind dyiknlik artr: leykositoz
leykoppeniya il vz olunur, limfopeniya artr, sonra is trom-
bositopeniya v qan sistemind digr dyiiklik ba verir.
Btn bunlar radioaktivliy hssas orqanlarn (ilik v limfa
aparatnn) hceyrlrinin bilavasit zdlnmsi nticsind
ba verir.
Xstliyin qzn dvrnd xstnin vziyyti yenidn
pislir - mumi ziflik artr, bdnin temperaturu ykslir, qa-
naxma artr, bunun nticsind drid v selikli qiada qan-
szma ba verir, ar vziyytl bu hallar rkd v ilikd d
ba ver bilr. Periferik qanda leykosit v trombositlrin miq-
dar kskin azalr.
Bir sra endokrin pozuntular v sinir sisteminin funksiyas
pozulur. mmunitet kskin aa dr, bunun nticsind yolu-
112
xucu xstliklr, antoinfeksiya v antointoksikasiya asanlqla
ba verir.
Klinik vziyyt dvrnn mddti bir ne gndn 2 - 3
hfty kimi davam edir. n ar vziyytlrd xstliyin
grgin vaxtnda xst hyatn dyiir.
Brpa olunma dvrnd pozulmu funksiyalar tdricn
normaya dmy balayr. Bdnin temperaturu aa dr,
qanaxma dayanr. Qan dvran funksiyas brpa olunur,
maddlr mbadilsi normaya dr v s.
lverili vziyytd xstlik tam malic olunur. Qann
funksiyas tam brpa olunmadqda, xstlik xroniki formaya
ke bilr.
Yksk lm dozalarnda (10 Qr - 1000 rad v yksk)
alanma zaman lm yeddinci-onuncu gn ba verir. Bu
dvrd intensiv qusma, sonra is qanl ishal, bdnin tempe-
raturunun ykslmsi, sepsis hadissi v alanma xstliyin
tipik olan qann dyimsi ba verir.
Daha yksk dozalarda (20 - 80 Qr) lm drdnc
yeddinci gn ba verir. Bu dvr n ar hemodinamik po-
zuntular, damarlarn parezi (yngl iflici), toxumalarn para-
lanmas, mumi intoksikasiya, hiperazotemiya sciyyvidir.
80 Qr (8000 rad) dozasnda lm htta alanma zaman
v ya bir ne dqiqdn ( v ya saatdan) sonra ba ver bilr.
Buna beyin qabnn hceyrlrinin v hipotalamusun
nvsinin neyronlarnn mhv olmas sbb olur. sb (sinir)
sisteminin zdlnmsind sas rolu ionladrc radiasiyann
bilavasit toxumalara tsiri hesab olunur. Grnr, toxumalarda
ml gln radiotoksinlr mhm rol oynayr.
Alimlrdn Y. V. Novikov, A. M. Mare v baqalarnn
hesablamalarna gr, Yer krsinin mxtlif rayonlarnda
1965-ci ildk snaqdan keirilmi nv partlaylar ntic-
sind ml gln sni radioaktivlik artmdr. 2010-ci ild
tbii radioaktivlik sviyysi 76%- brabr olacaqdr. Bu o de-
mkdir ki, hl Dnyaya glmmi insanlar da sni radio-
113
aktivliyin tsirindn zrr kcklr. Hmin alimlrin fikrinc
glckd smk hceyrlrind radioaktivlik 270%, uzunsov
beyind 160% olacaqdr. Mlum olduu kimi, kemi SSR-nin
v trqqiprvr Dnya ictimaiyytinin syi nticsind 1963-
c ild Moskvada atmosferd nv snaqlarnm qadaan
edilmsi bard sazi imzalanmdr. Bu mhm addm atmos-
ferd sni radioaktivliyin nzr arpacaq drcd azalmasna
v traf mhitin xeyli tmizlnmsin sbb olmudur.
ldn il atmosferd radioaktivlik artr. Buna sbb is
atmosferd Yerd nv snaqlarnn keirilmsi, mhariblr
hminin AES - d ba vern qzalardr. Bundan baqa atmos-
fer atlan irklndiricilr, atmosferdki radioaktiv elementlrin
paralanmas v Yerin kosmik alanmas atmosferd ra-
dioaktivliyin sviyysini artrr.
Atmosferin radioaktiv irklnmsinin qarsnn alnmas
probleminin hlli n srtl silahlanmaya son qoymaq, nv-
hidrogen snaqlarn tamamil dayandrmaq lazmdr. Btn
hrbi mliyyatlar traf tbii mhit byk ziyan yetirir, onlar
xsusn byk razilrd uzun mddt rzind aparlarsa , daha
ox zrr vurur. Atom enerjisindn dinc mqsdlrl istifad
olunmal v mssislrd texnoloji rejim, sanitariya qayda-
larna ciddi ml edilmli, havann radioaktivliyi v ion alan-
mas yol veril bilck srhddi kemmlidir. Beynlxalq
konvensiyaya gr, insana alanmann mnfi tsiri 50 berdir.
lkmizd ion alanmasnn illik dozas hllik 5 ber qbul
edilmidir.
Konkret raitdn asl olaraq tst borular 70-150 m.
hndrlkd tikilmlidir. Radioaktiv tullantlar basdrlan yerlr
olmaldr. Radioaktiv tullantlar basdran stansiyalar hrdn
20 km, atom elektrik stansiyalar is 2080 km. aral olmaldr.
Nv energetikasnn glck inkiaf il laqdar olaraq
radioaktiv tullantlarn basdrlma texnologiyas yrnilck v
tkmilldirilckdir. Aparlan tdqiqatlar gstrir ki, radioak-
tiv tullantlarn basdrlmas n n yax yer da duz, gilli-
114
qayal sxurlar, dniz dibi v alt sahlrdir. Glckd ra-
dioaktiv tullantlarn raketlrin kmyi il yer cazibsindn
knara tullanlmas nzrd tutulur. Radioaktivliyi azaltmaq
mqsdil melr, xsusil enliyarpaql, iynyarpaql melik-
lr salnmaldr ki, onlar radioaktiv maddlrin tsirini azaldr.





























115
V FSL.
TEXNOGEN EKOLOJ QZALARIN TRAF
MHT TSR

Elmi-texniki trqqi inkiaf etdikc, onun nailiyytlri
artdqca ortaya xan texnogen mnli flakt v hadislrin
say da artm olur.Tbitd ba vern flaktlr, hminin
sayca oxalan texnogen mnli qzalar insanlar bu bard
daha ox dnmy vadar edir.Son illrd say bir ne df
artan texnogen mnli qzalar nticsind ox sayda insana
flakt v blalar gtirilmidir.Hr gn xbrlrdn eitdiyimiz
gcl partlaylar, snaye, knd tsrrfat, nqliyyatda ba
vern qzalar, yann hadislri bunun n bariz nmunlrin-
dndir. nsanlar texniki trqqinin inkiaf n ar "crim"
dmli olurlar.
Dnyada ba vern texnogen mnli fvqlad hadis-
lrin 2/3 hisssi nqliyyatda ba vern qzalarla xarakteriz
olunur.Yerd qalan digr d bir hissni snaye v enerji
obyektlrind ba vern iri hcmli yannlar v digr texnogen
flaktlr tkil edir.
Masir dvrd nqliyyatn hr bir nv insan hyat v
salaml n potensial thlk hesab olunur.Texniki trqqi-
nin inkiafndan maksimal yararlanaraq masir nqliyyatda son
drc yksk komfort v srt ld edilmi, bir sra th-
lksizlik tdbirlri ttbiq edilmidir.Lakin bununla brabr,
maksimal thlk riski qalmaqdadr.
Son illrd istehsalat v snayed texniki trqqinin
nailiyytlri artdqca, eyni zamanda thlksizlik mslsin
xsusi diqqt ayrlmaa balanlmdr. Masir mrkkb isteh-
sal prosesi getdikc yksk drcli etibarllq prinsipi il
layihlnir.
Lakin aydn msldir ki, mtlq qzasz vziyyt mv-
cud deyildir.Bu kimi qzalarn sbblrin sasn aadaklar
aid edilir:
116
-shv layihlndirm v binalarn yetrli thlksizlik
drcsinin olmamas;
-keyfiyytsiz tikinti v ya layihdn knara xmalar;
-istehsalatn qeyri -dzgn yerldirilmsi;
-heytin intizamszl, laqeydliyi v lazmi sviyyd ha-
zrlnn olmamas sbbindn texnoloji prosesin tlblrinin
pozulmas v s.
Sadalanan bu sbblrdn biri yetrlidir ki, insan hyat
n thlkli olan qzalarn ba vermsin gtirib xarsn.Bu
kimi qzalar hyati thlk il yana, hminin iqtisadiyyata
da gcl maddi zrr vurur, eyni zamanda zrrkmi insan-
larn uzun mddtli mnvi v psixoloji zdlr d almasna
gtirib xarr.Bu sbbdn zmzdn asl olan bu thlkli
qzalarn ba vermmsi n hr bir xs iind v faliy-
ytind maksimum drcd thlksizlik tdbirlrin riayt
etmlidir.
Elmi-texniki inqilab v texnogen ekoloji qzalar.nsan v
tbit arasnda qarlql mnasibtin masir vziyytini yrn-
mdn insanlarn tbiti dyidirmk tcrbsinin mvffqiy-
ytli olmas bard fikir irli srmk qeyri - mmkndr.
Antropogen dvr Yer tarixind inqilabdr. Planetimizd
insan z faliyytinin miqyasna gr zn ox byk geoloji
qvv kimi gstrir. gr planetin hyat il mqayisd insan
mrnn ox da uzun olmadn yadmza salsaq, onda onun
faliyyti daha aydn olar.
nsanlarn tbii mhiti dyidirmkd texniki imkanlar
elmi - texniki inqilab dvrnd z yksk zirvsin ataraq
srtl artmdr. ndi o, tbii mhiti dyidirn el layihlri
yerin yetirmk imkanlarna malikdir ki, yaxn zamanlara kimi
onlar haqqnda he arzu etmy d crt edilmirdi.
El grnr ki, insan tbiti mqsdin uyun dyi-
dirrk onu z tsirin tabe etdirir v ondan bir o qdr d asl
deyil. nsan qdrtinin inkiaf tbit n mnfi tsirlrin
artmasna gtirib xarr v onun faliyytinin insan hyat
117
n thlkli olmas ntic etibar il ancaq indi drk olun-
maa balayr.
oxsayl elmi dlillr gstrir ki, planetimizd ekoloji
rait hmi eyni olmamdr. Bundan baqa o, btn kom-
ponentlrd ks olunmu kskin dyiikliklri snaqdan keir-
midir. Bel qlobal dyiikliklrdn biri, grnr ki, Yer z-
rind hyatn ml glmsinin ilk mrhlsind ba vermidir.
N vaxt canl maddlrin faliyyti nticsind planetin
atmosferi kskin dyimidi v orada oksigen yaranmd, el
onun hesabna da hyatn sonrak inkiaf v paylanma imkan-
lar tmin olunmudur. Canl vcudlar onlara lazm olan atmos-
feri yaratmlar. z evolyusiya prosesind canl orqanizmlrin
zlri d dyirk v eyni zamanda, taltli materiyan dyi-
dirrk biosferi formaladrmlar. Onun tkkltapma prosesi
ayr -ayr komponentlr arasnda ziddiytlrin z xmas v
hll olunmasndan kerk getmidir.
Demk olar ki, insanlarn elmi - texniki trqqi yolu il
irliy doru hr bir addm inadl klg kimi neqativ m-
qamlarla mayit olunur. Onlarn kskin dyimsi is neqativ
nticlr gtirib xarr.
mumiyytl, insanlarn tbit tsiri lokal v regional
xarakter dad n vvllr d lokal v regional bhranlar
olmudu, lakin indiki dvrd olduu kimi he vaxt bu qdr
hmiyyt damamdr. Qdim ovular bir razid heyvanlar
qraraq baqa razilr ke bilirdi:gr torpan mhsuldarl
azalrdsa v torpaq eroziyaya urayrdsa, qdim kinilr yeni
torpaq mnimsy bilirdilr. Bel yerdyimlr ox vaxt sosial
sarsntlarla mayit olunurdu (hans ki, hr bir dvrd daha da
dramatiklirdi ) , lakin bununla bel nzri v praktiki olaraq
hyata keirdi.
saslandrlm dlillr gr indiki zamanda Yerin ms-
kunlama sxl kritik vziyyt yaxnlar.
Yer krsi halisinin eksponentl artmas bard Maltus
xbrdarlq etmidir. Bizim erann vvllrind Yer zrind
118
250 mln. insan yaayrd. Onun iki df artmas n 1500 il
lazm olmudur. On doqquzuncu srin vvllrind planet ha-
lisinin say 1 milyarda atmd, artq 1986 - c ild Yer z-
rind 5 milyard insan yaayrd, hm d axrnc milyardn la-
v olunmas n cmi 12 il kemidir. ndi Yer krsi ha-
lisinin say 7 milyarda yaxnlar.
ndiki artm tempi beldir ki, Yer zrind, htta indiki
raiti tmin etmk n hr bir yeni yaranm nsil mcburdur
ki, yeni texnostruktur qursun, o texnostruktur ki, he olmasa,
indiki mqamda Yer zrind olan texnostruktura brabr
olsun. Misli grnmmi msldir. N drcd bunlar yerin
yetiril bilr? gr kiniliyin smrli genilndirm hddi
2,7 milyard hektar qiymtlndirils, onda bununla laqdar
olaraq hycan keirilmsi tamamil sasldr. Yer krsinin
700 milyard adam dolandra bilmsi haqqnda olduqca nikbin
mlumatlara rast glinir. Lakin alimlrin oxu bel hesab edir
ki, planet sakinlrinin optimal say 12 - 20 milyarddan artq
olmamaldr. Bzi demoqraflar is bel frz edirlr ki, indi yer
zrind optimal saydan ox "qzl milyard" yaayr.
Planetin artmaqda olan sakinlrinin biosfer tsirinin
indiy kimi grnmmi artmas problemlri daha da kskin-
ldirir. Xsusil, bu mnzr hr il milyonlarla insanlar mhv
olan lk v regionlar sviyysind daha mrkkb v k-
drlidir. halinin say artmnn ox yksk olduu bu rayon-
larda hyat sviyysinin yksldilmsi briyyt qarsnda
duran sas problemlrdn biridir. Bu problemin yerin yeti-
rilm tinliyini onunla izah etmk olar ki, planet halisi
saynn indiki sviyyd saxlanlmasyla hamn yksk inkiaf
etmi regionlar sviyysind tmin etmk n, he olmasa,
alnan maddi nemtlrin v rzaq mhsullarnn 100 df
artrlmas lazm glir. Eyni zamanda, biosfer yksk tsir
etmsil xarakteriz olunan Yer krsinin baqa rayonlarnda
hali saynn az olmas v htta azalmas narahatlq yaradr. Bir
ox lklrd is (in, Hindistan) hali saynn artm tempini
119
aa salmaq n mqsdynl ilr aparlr insan faliyyti
tsirinin daha ardcl v daha dhtli olmasna baxmayaraq,
masir insanlarn hyatn mvqqti olmas hisslrin, yaay
msknlrinin mkan mhdudluunun da drk olunmas lav
olunmudur.
Bizim zamann xarakterik xsusiyyti insanlarn onu
hat edn tbii mhit tsirini intensivldirmidir. nsan
faliyyti proseslrini mumi planda bel tsvir etmk olar:
insan tbii mhitdn ona lazm olan maddlri, enerji v
informasiyan gtrr. Onlar dyidirrk z n faydal
mhsullara evirir ( maddi v mnvi ) v tbit hm balan-
c maddlrin evrilmlri zaman, hm d onlardan hazrlan-
m mhsullarn istifadsi zaman z faliyytinin tullantlarn
qaytarr. Insan faliyytinin maddi istehsal hisssi qapanmam
zncirl ifad olunur.
Bu faliyytin hr biri z arxasnca neqativ nticlr
gtirir. Bu neqativ nticlri rti olaraq - indi hiss olunan real
mnfi nticlr (traf mhitin irklndirilmsi, torpan ero-
ziyas v s.) v potensial thlklr ( ehtiyatlarn tknmsi,
texnogen flaktlr v b. ) blmk olar.
Elmi texniki trqqi inkiaf etdikc, onun nailiyytlri
artdqca ortaya xan texnogen mnli flaktlr v hadislrin
say da artm olur.Tarix boyu insan tfkkrnn inkiaf,
yeni kflrin edilmsi briyyt nailiyytlr qazandrmaq-
la yana, hm d flakt v blalar gtirmidir. Gcl partla-
ylar, knd tsrrfat, snaye, nqliyyatda ba vern qzalar,
yann hadislri buna misal ola bilr.
Texnogen flakt insan tlfat, insanlarn salamlnn
pozulmas, obyetklrin dalmas yaxud mhv edilmsi, hm-
inin traf mhitin irklndirilmsi il nticlnn nhng
qzaya deyilir. Texnogen qza dedikd is nqliyyat, tikinti,
snaye obyektlrind v texniki sistemlrd ba vern , insan
hyat v salamlna thlk yaradan v texnoloji proseslrin
pozulmasna, dantlara sbb olan, hminin traf mhit
120
ziyan vuran thlkli hadislr baa dlr.Texnogen mnli
fvqlad hallar dedikd, mumilikd insann snaye v
tsrrfat faliyyti il laqdar olan qza v flaktlr nzrd
tutulur. Bu hadislr yaylma miqyasna gr lokal, regional,
dvlt, dvltlraras v qlobal xarakterli olmaqla bir ne nv
ayrlr. Yaylma miqyas dedikd, oraya tkc texnogen ekoloji
qzalarn ba verdiyi razinin llri deyil, hminin onun
dolay nticlri nzrd tutulur.
Lokal texnogen qzalarn tsirlri mssisnin konkret
obyektlrind ba verir. Bel mssislrd texnogen qzalarn
tsirlri mssisnin z gc v resurslar hesabna aradan
qaldrlr.
Regional texnogen qzalar bir ne vilayt v ya iqtisadi
rayonun razisini hat ets d, dvlt srhdlrindn knara
xmr.
Qlobal texnogen qzalar is baqa dvltlrin razisin d
yayla bilir. Qlobal texnogen qzalar zaman yaranan atmaz-
lqlar, mvafiq olaraq ayr - ayr dvlt qurumlarnn v btv-
lkd dvltin v ya beynlxalq tkilatlarn hesabna aradan
qaldrlr.
Qfltn yaranan ekoloji qzalardan frqli olaraq uzun
mddt davam edn bir ox ekoloji thlklri texnogen qza-
larn nticsi kimi dyrlndirmk olar.Bu texnogen qzalara
kimyvi v radiasiya irklnmlrini misal gstrmk olar.
Texnogen qzalar formaca bir - birindn frqlnslr d,
mahiyytc hams insan tlfat, traf mhitin irklnmsi,
myyn iqtisadi itkilr sbb olan grgin sosial - ekoloji -
raitl nticlnir.Texnogen qza v ekoloji flaktlrin miqya-
snn qiymtlndirilmsi zaman lnlrin v zrr knlrin
mumi say, traf mhit ziyann xarakteri, iqtisadiyyata
vurulan zrr v maliyy itkilri hesablanaraq dyrlndirilir.
Texnogen ekoloji qzalar texniki qurularn qzas za-
man ba vern arzu olunmayan dyiikliklr, bir qayda olaraq
canl orqanizmlrin ktlvi qrnna v iqtisadi ziyanlara sbb
121
olur. Antropogen qzalarn ekosistemlr tsirlri arasnda
xsusi thlkli olanlardan aadaklar gstrmk olar:
-Atom elektrik stansiyalarnda v kimyvi mssislrd
ba vern qzalar;
-Yanacaq, radioaktiv v zhrli maddlrin nqliyyatla
danmas zaman ba vern qzalar;
-Su tmizlyici qurularda v neft borularnda ba vern
qzalar;
-Geni razilrd me yannlar;
-Tankerlrin v neftxarma platformalarnn qzalar;
Tcrblr gstrir ki, texnogen ekoloji qzalar (TEQ)
htta yksk texnoloji standartlara malik olan lklrd d ba
ver bilr.Texnogen facilrin sas sbbi adtn, insan
faktorudur v bu da aada gstriln btn sbblrd zn
biruz verir:
-istehsalatn hddn artq dolunluu;
-istehsal prosesind konstruktiv shvlr;
-avadanln xeyli khnlmsi;
-personaln shvi;
-insanlarn birg faliyyti zaman informasiyann thrif
edilmsi;
-texnogen xarakterli fvqlad hallar;
n thlkli ekoloji flaktlr thlksizlik texnikasna
riayt edilmmsi, insanlarn shvlri, yaxud onlarn faliy-
ytsizliyi, mxtlif snmalar, tbii flaktlrin tsirindn v
s.radiasiya obyektlrind (atom elektrik stansiyalarnda, nv
yanaca istehsal edn mssislrd, uran filizlri xarlan
mdnlrd v b.), kimya mssislrind, neft v qaz boru-
larnda, nqliyyat sistemlrind (dniz v dmiryolu nqliy-
yatnda v s.), su anbarlar bndlrind ba ver bilr.
Texnogen ekoloji qzalarn traf mhit tsiri. Demk
olar ki, insanlarn elmi - texniki trqqi yolu il irliy doru
hr bir addm inadl klg kimi neqativ mqamlarla mayit
122
olunur.Onlarn kskin dyimsi is neqativ nticlr gtirib
xarr.
Masir dvrd nqliyyatn hr bir nv insan hyat v
salaml n potensial thlk hesab olunur.Texniki trq-
qinin inkiafndan maksimum yararlanaraq masir nqliyyatda
son drc yksk komfort v srt ld edilmi, bir sra th-
lksizlik tdbirlri ttbiq edilmidir. Lakin bununla brabr,
maksimum thlk riski qalmaqda davam edir.
nsanlar v traf mhit n byk sosial-ekoloji thlk
mnblrindn biri d nqliyyatda ba vern texnogen qzalar-
dr. Texnogen qzalar texnoloji proseslrin pozulmas, yaxud
istismar zaman man, mexanizm v texniki qurularn qfl-
tn sradan xmas nticsind ml glir. Nqliyyatda ba
vern texnogen qzalara ayr - ayr nqliyyat nvlri il danan
texniki mayelrin v kimyvi mhsullarn torpan zrin v
ya suya axdlmas, elc d mxtlif tikinti obyektlrind
istismar ediln nqliyyat vasitlrinin tsiril yaranan texniki
qzalar aiddir.
Nqliyyatda ba vern texnogen qzalar traf mhit
zrrli, kimyvi v radioaktiv maddlrin atlmas il mahid
olunur. 20-ci srd traf mhit v insan salaml n n ox
ekoloji problem yaradan thlkli maddlrin danmas il
laqdar ba vern bzi texnogen qzalar buna misal gstr
bilrik. Nqliyyatda ba vern texnogen qzalardan biri 1989-
cu il iyulun 3-dn 4-n ken gec Baqrdstan Respubli-
kasnda ba vermidir.
Bu texnogen qzann ml glm mrhllrin nzr
salaq. Hmin gec neft dayan Qrbi Sibir - Ural Povoljye
boru-kmri xttind at ml glmi v tzyiq altnda axan
yngl karbohidrogen mhsullar trafa dalmdr. Kmrd
ba vern texnogen qza nticsind trafa, txminn 11000
tona yaxn neft mhsulu axmdr.at ml gln yerdn
dmiryolu xttin qdr olan msaf 300 - 500 m tkil etm-
sin baxmayaraq, qar -qarya hrkt edn iki qatarn ke-
123
msi zaman tsadfi yaranan qlcmdan karbohidrogen mh-
lullar buxarlar il hava qarnn partlay ba vermidir.
Texnogen qza nticsind 573 nfr hlak olmu, 693 nfr
is yaralanmdr.
Nqliyyatda ba vern digr fvqlad qzalardan biri d
1994-c ild Rusiya Federasiyasnn Komi Respublikas ra-
zisind Xaryaqa - Uinski neft kmrind ba vermi qzadr.
Qza nticsind 80000 ton neft trafa dalaraq 69 hektar
razini irklndirmidir.
Miqyasna gr regional texnogen qza hesab ediln
nqliyyat hadislrindn biri d 1997-ci ild Saratov vilaytinin
Ternovka qsbsind Samara Tixoretskaya neft kmrind ba
vermidir.Hadis zaman traf mhit 1500 ton (quru hiss-
sin), su obyektlrind is 600 ton neft dalmdr ki, nticd
hmin razid thlkli ekoloji rait yaranmdr.
Su ekosistemlri v btvlkd biosfer n neft v neft
mhsullarnn dnizlr axdlmas byk thlk hesab olunur.
Neftl doldurulmu tankerlrin v neft xarlan platformalarn
qzalar nticsind dniz qfltn olduqca byk miqdarda
neft axdlr.Bu neft su sthind yaylaraq 100 kilometrlrl
msaflr aparlr.Hr bir bel qza dniz orqanizmlrinin
planktondan tutmu iri balqlara, dniz mmlilrin qdr
canllarn min kvadrat kilometrlrl sahd ktlvi qrnna
sbb olur. Neftin dnya ixracatnn yardan oxu tankerlrl
danr.
Hazrda dnyada 1000-dn artq super tankerlr istismar
edilir, onlarn hr biri 100.000 tondan artq neft daya bilir.Hr
il yz qdr, o cmldn 20 ar tanker qzaya urayr.
n byk ekoloji flakt gmilrin qzas zaman
tankerlrdn axan neftl laqdardr."Amoko -Kadis" tanke-
rinin Fransann sahillri yannda batmas nticsind 220 min
ton neft okeana buraxlmdr (1978-ci ild ).
1989 - cu ild "Ekson - Valdes" tankerinin yolundan x-
mas, Alyaskada Prins - Ulliam krfzind deilmsi ntic-
124
sind dniz 45 min ton neft axm v 1500 km
2
sahilyan
razinin irklnmsin sbb olmudur.
"Naxodka" adl Rusiya tankeri Yapon dnizind 1997 - ci
il yanvarn 2-d frtna zaman paralanb suyun dibin batd.
Dniz 5 min ton mazut tklrk Yaponiyann ba adas
saylan Xonsyunun sahil razisinin byk hisssinin irkln-
msin sbb oldu. Balq v digr dniz mhsullarna olduqca
byk ziyan dydi.Yaponiyann mhm istiraht zonasnn
imrliklri irklnmy mruz qald.
2009 -cu il avqustun 8 -d Norvein dniz sahilindn yan
ken in mxsus neft tankeri qayalara rpld. Tanker he-
ytin xsart toxunmasa da, nticd neft axaraq Norvein
cnubundak dniz sularn irklnmy mruz qoydu. Tan-
kerd olan 23 nfr xilas edilib. Dniz yaylan neft 10 km
dniz suyunu hat etdi. irklnmy mruz qalm razi
mxtlif bitki v heyvan nvlrinin saxlanld qoruq v nor-
velilrin istiraht yeri olub. razid tmizlik ilrinin hyata
keirilmsi prosesini pis hava raiti tinldirdi. Norve
rsmilrinin mlumatna gr neftin dniz axmas nticsind
bir ox dniz qular mhv oldu.
Tankerlrin qzalar Dnya okean v onun sakinlri n
20-ci srin sl blasna evrilmidir.1970 -ci ild 29, 1989 - cu
ild 11, 1991 - ci ild 7 byk qza z vermidir.
Qeyd edk ki, bel qzalarn nticlri onillr boyu
mahid olunur.Bu qzalarn ksriyyti yax havada ba
verir v buna hmi sahibkarlarn v ekipajlarn shlnkarl
sbb olur.
mumi fvqlad hallar irisind z ar sosial - ekoloji
nticsi il seiln texnogen (antropogen) qza v flaktlr 15
- 20% tkil edir. Magistral neft - qaz kmrlrind, dmiryol
nqliyyatnda, mxtlif tikinti sahlrind, kimyvi obyektlr-
d, da-kmr axtalarnda ba vern texnogen qzalar daha
ciddi sosial - ekoloji nticlr gtirib xarr. Tkc, 1991-
1995-ci illrd boru-kmr nqliyyatnda, xsusn neft
125
kmrlrind orta hesabla, hr il 20000 mxtlif kateqoriyal
qza qeyd alnmdr ki, bu da torpan v tbii su hv-
zlrinin irklnmsin, elc d 1 mln. ton neft itkisin sbb
olmudur.Aradrmalar gstrir ki, ekoloji qzalarn yaran-
masnda mhm rol oynayan amillrdn biri d aq neft v qaz
fontanlar, elc d smt qazlarnn oxsayl mllridir.
mumiyytl, statistik aradrmalara gr tkc, 1994 -
1998-ci illrd dnyada hr gn srniin v yk qatarlarnda 8 -
15 iri qza ba vermidir.Dmiryol magistrallarnda ba vern
qzalar zaman sas sosial - ekoloji thlk mnbyi hssas
(odathlkli, partlayc, kimyvi v s.) yklrin danmas il
laqdar olmudur. Hl 1979 - cu ild Kanadann Massisauqa
hrind dmiryolunda ba vern qza nticsind traf mhit
oxlu xlor dalaraq 125 km razid fvqlad ekoloji rait
yaratmdr ki, bunun nticsind d dvlt, thlkli olan bu
razidn 240000 insan evakuasiya etmy mcbur olmudur.
Hesablamalara gr hadis zaman yaranan mumi ekoloji
zrr 1mln. funt sterlinq hcmind olmudur.
2007 -ci il yanvarn 13-d Bakdan Grcstana neft apa-
ran qatarn vaqonunun Tovuz rayonunun Qovlar stansiyas
yaxnlnda dmiryol xttindn xaraq amas nticsind
qza ba vermidi.Qza zaman aan sisterndn txminn 15
ton xam neft yer tklb 300 m
2
torpan st qatna ziyan
vurdu.traf mhit dymi ziyann mbli is 1500 man.
hcmind myynldirilmidi.Oxar qza 2007 - ci ilin iyun
aynda Hacqabulda ba vermidi. Hmin vaxt Bakdan 30
sistern neft aparan qatar Muan stansiyas razisind relsdn
xm, 15 sistern am v nefti yer dalmd.
Ekoloji nticlr baxmndan kimya obyektlrind ba
vern byk qzalar oxthlkli v ardr. Bu halda atmos-
ferin yerst tbqsi, su mnblri, torpaq v s. zhrli madd-
lr yoluxur. Zhrlyici maddlr yksk konsentrasiyal
olduqda, insan v heyvanlarda ktlvi zdlnm (zhrlnm )
mahid edilir.
126
Kimya snayesind n ar facili flakt 1984 - c il
dekabrn 3-d gec Hindistann Bxopala hrinin thlkli
obyektind, Amerikann pestisid istehsal edn "Yunion kar-
bayd " kampaniyasnn zavodunda ba vermidir.Soyuducu
sisteminin v qza tbilinin nasaz olmas il laqdar iki saat
rzind rezervuardan atmosfer 40 tondan artq fosfor qarql
metilizosianatn 200 C temperaturunda 10 atmosfer tzyiqi il
buxar atlmdr.Metilizosianat CH3NCO - gcl zhr olub,
knd tsrrfat ziyanvericilri v thlkli xstliklrin
dayclarn mhv etmk n istifad ediln pestisidlrin
istehsalnda aralq mhsul hesab olunur.CH
3
NCO - nun
molekulyar kisi 57 olub, onun buxar havadan iki df qdr
ardr. Gec vaxt havann aquli qarmas zif olduundan,
zhrli buludlar halisi yatm hrin zrin kmdr.
Zhrlnm nticsind 3200 - dn artq adam lm, 30000 -
yaxn insann sinir sistemi zdln v iflic olaraq ikst qal-
mdr. mumilikd, qzadan bir milyona qdr insan ziyan
kmidir. Flaktdn sonrak nsillrd d bir sra eybcr-
liklr mahid olunmudur. Qzann ba vermsin thlk-
sizlik texnikasnn kobud kild pozulmas sbb olmudur.
Qza vziyytind personala davran qaydalar yrdilm-
diyindn onun nticlri daha da arladrlmdr.
1976 -c il iyulun 10 - da taliyann Sevezo hrind
kimya istehsalnda dhtli qza z vermidir.Personaln bu-
raxd shv gr, 2,5 kq. yksk toksikliy malik olan dioksin
maddsi (tetraxlordibenzodioksin ) axmdr.Mlum olduu
kimi, bu madd kanserogen, teratogen v mutagen tsir malik-
dir. Qza nticsind bir ne yz adamda ar dri xstliyi -
xlorakne ba verdi, zhrlnmi on min qdr heyvan mhv
edildi .
Ekoloq mtxssislrin fikrinc, dioksinin tsiri hl iki -
onilliklr davam edckdir, bel ki, bu madd uzun mddt
z toksikliyini saxlamaq qabiliyytin malikdir.vvld d
qeyd edildiyi kimi n thlkli texnogen qzalar mhz th-
127
lksizlik texnikasna riayt edilmmsi, insanlarn shvlri,
yaxud onlarn faliyytsizliyi, mxtlif snmalar nticsind
ba ver bilr.
2006-c il dekabrn 29-da Sumqaytdak "Sintezkauuk"
zavodunda partlay ba vermidir.Kemi SSR dvrnd
istifady verilmi zavodun sexlrind mvcud olan qurular,
cihazlar, aparatlar v digr avadanlqlar uzun mddt idi ki,
istismar olunurdu. Texnogen qzann yaranma sbbi texniki
thlksizlik qaydalarna riayt edilmmsi idi.Mrkzdn qa-
ma nasosundak snn aradan qaldrlmas zaman ba vern
partlay nticsind 4 nfr hlak olub, 5 nfr is mxtlif
drcli yanq xsartlri almdr.
Adtn iri snaye mssislri yaay mntqlrinin
yaxnlnda tikilir. Bu onunla izah edilir ki, mssislr ii
qvvsi v qulluqular mhz hmin hr v qsblrin
halisindn clb edilir.Bununla bel mssislrdki mrkkb
texniki proseslr traf mhit v yaay mntqlrinin halisi
n thlk mnbyidir, ax mssislrin bir oxunda mx-
tlif yanacaq, zhrli qaz v partlayc maddlrdn istifad
edilir v bu materiallarn bir oxu anbarlarda saxlanlr.
Meksika trafnda mayeldirilmi neft qazlar rezervuar-
lar saxlanlan mssisd 1984 - c il noyabrn 19 -da ba
vermi qza, yaxnlqda yerln yaay mntqsinin halisi
n faci il nticlndi.
Partlay ba vernd onun zrb dalas o qdr gcl idi
ki, alov bir an irisind byk raziy yayld. nsanlar haraya
qaacan bilmirdi, hr yeri ldrc alov brmd. Evlr
v insanlar od tutub yanr, insanlar dhtli hrartdn qvr-
laraq mhv olurdu. 1saat rzind alov axnna drk 500
insan diri - diri yanm, kl dnmd. Sa qalanlar is dh-
tli yanqlar nticsind tannmaz hala dmd. Faci nti-
csind 500 insan hlak olmu, 7000 insan is mxtlif dr-
cli xsartlr almd. Bu hadis Meksikada ba vermi n
dhtli facilr srasna daxil edilmidir. 2009 -cu il sentyabr
128
aynn 28-d Clilabad rayonunun Badamaac kndind tex-
nogen qza ba verdi.Sentyabrn 28 - i axam saatlarnda rayon
razisindn ken 10 kilovoltluq elektrik xtti ya yamas
nticsind ad. Bir ne gn iqsz qalan knd sakinlri z
gclri hesabna am elektrik dirklrini brpa etdilr. Sonra
mftillri krkn onlarn tam brkidilmsin nail ola bil-
myiblr. Mhz buna gr d mftillrdn biri yaxnlqdan
ken telefon diryindki kabel balanb. Sonradan elektrik
enerjisi knd verilrkn induksiya nticsind razid yerln
txminn 30 evd btn telefonlar eyni vaxtda zng almaa
balayb.Telefona cavab vernlrin hamsn elektrik cryan
vurub. Nticd 2 nfr yerindc keinib, 12 nfr mxtlif
drcli yanq xsartlri alblar.
ernobl qzas. Masir ekoloji bhran elmi-texniki
inqilabn trs zdr. Elmi -texniki trqqinin nailiyytlri
planetimizd n gcl ekoloji bhranlarn yaranmasna gtirib
xarmdr. 1945 - ci ild insanlarn grnmmi yeni imkan-
larn sbut edn atom bombas yaradld. 1954 -c ild Ob-
ninskd dnyada birinci AES quruldu v "slh atomu"na ox
mid bslnilirdi. 1986 - c ild is atomu "yrtmk" v z
xeyrin ilmy mcbur etmk tbbs kimi ina edilmi
ernobl AES - d, Yer krsi tarixind n byk texnogen
flakt ba verdi.
ernobl Atom Elektrik Stansiyas Ukraynann paytaxt
Kiyevin 100 km qdr imalnda, Pripyat qsbsinin yaxn-
larndak aaclq v bataqlq blgd ina edildi. stehsalna
1970 - ci ild baland v ilk reaktor 1977 - ci ild faliyyt
kedi. 1986 - c ild qza realladnda iki reaktorun istehsal
davam edirdi.
Briyyt tarixind texnogen xarakterli facilrl ntic-
lnmi n byk qza 1986-c il aprelin 26-da Ukraynann
paytaxt Kiyev hri yaxnlnda yerln ernobl AES -
d ba verdi.
129
ernobl qzasndan vvl, nv energetikasnda n ar
qza 1979 -cu ild Amerikann Three Mile Island AES - ind (
Pensilvaniya tatnn Qarrisberq hrinin yaxnlnda ) ba
vermidir. Reaktorun qoruyucu rty bu qzann ar ekoloji
nticlrinin qarsn alsa da, haliy v traf tbii mhit ciddi
ekoloji ziyan dydi. 30 km -lik faci zonasndan btn hali
krld.
ernobl ikinci analoji qza idi. Amma ernobln da-
dc v mhvedici tsiri daha byk hcmd oldu. Qzann ilk
gnlrind 10 min nfr drhal ar alanmann qurban oldu.
15 min adam qzann aradan qaldrlmasnn ilk gnlrind
flakt zonasnda ilyrkn ar alanmaya mruz qalaraq
dnyalarn dyidilr.Flakt zonasnda ilyn 52 min adam
is sonrak illrd ld. Ukrayna hkumtinin qza il bal
yayd rsmi mlumata gr, bugn lkd 4 milyona yaxn
insann ernobl qzas nticsind alanmaya mruz qalaraq
xst olduu bildirilir.
Stansiya partlayandan sonra yaranm radioaktiv buludun
byk hisssi rqi Avropaya doru hrkt etmidis, bel
"lm buludu"nun yerd qalan hisssini klklr cnuba
"srklmidi". Radioaktiv zhrlnmnin xsusiyyti ondan
ibartdir ki, o, arsz ldrmk qabiliyytin malikdir. Mlum
olduu kimi, ar evolyusiya yolu il inkiaf etmi mdafi
mexanizmidir, lakin atomun "hiylgrliyi" ondan ibartdir ki,
bel hallarda bu xbrdarlq mexanizmi i dmr.
Amma ernobl qzasndan yalnz Ukraynada yaayanlar
zrr grmdilr. Son mlumata gr Ukrayna il srhd
lklrd, o cmldn Rusiya, Belarus, Moldova, Rumuniya,
Pola, exiya, Macarstan v digr Avropa lklrind 10
milyona yaxn adam ernobl facisi nticsind alanmann
tsirin mruz qalb. Tsadfi deyil ki, qzadan sonrak bir ne
ild Avropa lklrind xrng, a qan, qanazl v baqa
xstliklrin say xeyli artb v hmin xstliklrdn lnlrin
say is milyonlarladr. Avropa lklrindki alanmaya
130
mruz qalan insanlarn vladlar indinin znd d bu
xstliklrdn ziyyt kirlr. Onu da deyk ki, radiasiyann
tsiri ngiltr v sved bel, hiss edilib. Klk ernobl
trafnda alanmaya mruz qalan tozlar ngiltr v svery
d aparm v orada kin v otlaq sahlrin kmdr. Ona
gr d hmin lklrin alimlri alanmaya daha ox mruz
qalan kin v bzi otlaq sahlrin adamlarn v heyvanlarn
daxil olmasn qadaan edib v hmin sahlr xsusi nzart
gtrlb.
Azrbaycanda da ernobl facisi nticsind radioaktiv
alanmaya mruz qalanlar var. AES - in partlam drdnc
enerji blokunun thlksiz hala salnmas n keiriln "Sar-
kofaq" mliyyatnda 129 Azrbaycan vtnda da itirak edib
ki, onlarn hams mxtlif sviyyli radioaktiv alanma
alblar.
Qzann ilk saatlarnda v ondan sonrak illrd alanma
nticsind hlak olanlarn ksriyyti hr qbiristanlnda
dfn edilib. Amma lnlrin yaxnlar hl d qbiristanla
zizlrinin qbirlrini ziyart ged bilmirlr.
nki hr qbiristanl trafnda qzadan sonra ylb
qalan nv tullantlar basdrlb. Bu tullantlara yaxn dmk
is bil - bil lm getmk demkdir. Tsadfi deyil ki, elm
adamlar ernobl hri yaxnlndak qbiristanl dnyann
lm yuvas adlandrrlar. Burada insanlar thlksiz halda
ancaq 48 - 50 min ildn sonra yaaya bilck. Bel ki, ernobl
facisi nticsind torpaa hopmu radiasiya yalnz hmin
mddtdn sonra tsirini tam kild itirck. alanma artq
insan hyat n vvlki kimi thlkli olmasa da, insanlar
zlrini ernoblda yalnz 300 ildn sonra qismn rahat hiss
ed v yaaya bilck. Nec deyrlr, ernobl gnmzn
kabuslar hri olaraq qalmaqda davam edir.
Qeyd edk ki, hazrda ernobl trafndak 30 km msaf
l zona hesab edilir v orada insanlarn yaamas qti qadaan
edilib. Bir szl ernobl qzas briyytin analoji texnogen
131
flaktlr nticsind hr an mhv ola bilcyini bir daha sbut
etdi. Xatrladaq ki, hazrda dnyada onlarla AES var. Nv
enerjisi zr ekspertlrin fikrinc, onlarn az hisssinin mha-
rib nticsind mhv edilmsi v ya hanssa sbbdn nza-
rtdn xmas bir andaca masir sivilizasiyann mhvin apa-
rb xaracaq.
Bellikl, ernobl qzasnn dhtlrin baxmayaraq,
dnya a enerjidn istifaddn imtina etmk niyytind deyil.
ernobl is lm yuxusuna gedib. Onun bu yuxudan qismn
aylmas n is az 300 il gzlmk lazm glck.
Elm v texnikann srtl inkiaf etdiyini nzr alanda
is o vaxta kimi dnyada nlrin, hans dyiikliklrin ba
vercyini proqnozladrmaq mmkn deyil.
Tssf ki, ernobl facisi ba vern sonuncu texnogen
ekoloji qza olmad. Bel ki, 2009 -cu il avqustun 17-d Rusiya
Federasiyasnn Xakasiya Respublikasnda yerln Sayan -
uensk SES - nn nc v drdnc su anbarlarnda qza
ba verdi. Bnd rolunu oynayan divarn dalmas nticsind
mhrrik yerln salon su altnda qalb. SES - in 10 hidro-
aqreqatlarndan 3- tamamil sradan xb, 2-si ciddi zd-
lndi. lkin mlumata gr, SES d brpa ilri 4 il davam etdi.
Stansiyada ba vern texnogen qza nticsind lnlrin say
64 nfr atm, 11 nfr mxtlif drcli xsart almdr.
Man bsindn suyu kn qza xidmtinin mkdalar
310,55m sviyysind 64 nfrin csdinin tapldn bildir-
dilr. Qza il bal Sayan v Xakasiya Alminium zavod-
larnn enerji tchizat dayandrld, Krasnoyarsk v Novokuz-
netks Alminium zavodlarna enerji trlmsinin hcmi
azaldld. Dyn zrrin miqdarnn 100 milyon manatdan ox
olduu dqiqldirildi.
Qza traf mhit d klli miqdarda ziyan vurub. Hazrda
Yenisey aynda SES - dn axm 5km uzunluunda ya lksi
zr. 1957 -ci il sentyabrn 29 -da elyabinski vilaytind
(Ktm kndinin yaxnlnda), mharibdn drhal sonra atom
132
silah ld etmk mqsdil tikilmi mdafi mssissind
byk qza ba verdi. Partlay nticsind atmosfer radioak-
tiv mhsullar atlaraq, sonralar 15 min km. raziy yayld.
Tullant 2 mln. 100 min K tkil etdi ( ernobl qzas za-
man atmosfer 50 mln. K atlmdr).
ernobl facisindn sonra superregional miqyasda ikinci
byk ekoloji flakt Aral dnizinin qurumas idi.Bir ne on il
bundan vvl qzetilr Qaraqum kanal inaatlarn
triflyirdilr ki, onlarn saysind bo shralara su gtirilrk
onu iklnn balara evirmilr. Lakin bir qdr kedikdn
sonra aydn oldu ki, tbitin "ram edilmsi" haqqnda qlb
relyasiyalar tlsiklik imi. Suvarmadan alnan faydal effekt
hesablandndan ox uzaq imi. Geni razilrd torpaqlar
oranlamaa balad. Bir ox kanalda su qurudu v bunun
ardnca, bir an irisind ba vermi ernobl qzasndan frqli
olaraq flakt illrl tdricn irlilyrk btn dhtli
grn il qarda durdu.
ndi Aral dnizinin sahsi yarya qdr azalm, klklr
is onun dibindki toksiki duzlar 1000 kilometrlrl uzaqlarda
yerln mhsuldar torpaqlara gtirib xarmdr. " mli
sulara o qdr kimyvi tullantlar dmdr ki, Aral rayo-
nunda zhrlnm thlksin mruz qoymamaq n analar
uaqlarn z dlrindn mizdir bilmirlr" (M.Febax,
A.Frendli. 1992). Aral xilas etmk mmkn deyil v Yer
zn dyidirn bu mnfi tcrblr V..Vernadskinin xar-
d o nticni tsdiq edir ki, insan planetimizd byk geoloji
qvvy evrilmidir. F.Engelsin tbirinc desk, tbit z-
rind qlblrimizl ynmyk, tbit bunun qisasn bizdn
alm, v alacaqdr.
Btvlkd tikinti v nqliyyatda ba vern texnogen
mnli ekoloji qzalar traf mhit v insan salaml n
ciddi thlk trdn sosial ekoloji nticlr sbb olur. Ona
gr ki, texnogen v antropogen mnli qzalar nticsind
tbii ekosistemlrin tarazlnn pozulmas v bioalmin oxlu
133
komponentlrinin mhv edilmsi bzn brpa olunmaz xarakter
dayr. Mxtlif lklrin tikinti v nqliyyat sektorlarn-
da texnogen qzalarn oxalmas traf mhitin qorunmas v
insan salamlnn brpasna qoyulan xrclrin artmna sbb
olur.
ernobl facisinin bir daha tkrarlanmamas v bunun
sonu bilinmz flaktlr aparb xaraca bard razilrind
AES - lr olan lklr xbrdarlqlar edilir.
Bu msl il bal ekspertlrin syldiklri d maraq
dourur. Msln: Trkiy Milli Kfiyyat darsinin nv
enerjisi bsinin professoru, tannm ekspert Mujid Kazmi
bel hesab edir ki, nv enerjisi istehsal edn AES - lrin
vzin qaz, neft, da kmrl ilyn elektrik stansiyalar ina
etmk olar. Lakin o, bu halda ekoloji tarazln pozulacan v
bunun qlobal istilmy sbb olacan bildirir. Bundan
lav, ortada ac bir hqiqt var: AES - lrin tikintisin on
milyonlarla dollar xrclyn hanssa lk tin ki, bu vsaitin
havay getmsin razlq versin. Kazmi: "Bununla bel, er-
nobl qzas insanlar n bir drs oldu. Qzadan sonra btn
lklr AES - lrd thlksizlik tdbirlrini gclndirdilr v
onun ilm mexanizmini ciddi kild nzart gtrdlr.
Ona gr d inanmram ki, yaxn illrd bir d bel qza ba
versin", - deyir. Stakford Universitetindn olan nv enerjisi
zr tannm ekspert Cim Makkarti is, a enerjinin insana
xeyrinin 10 milyon dfdn daha ox olduunu deyrk, bu
enerjidn imtina edilmsinin bri inkiaf geri k bilcyini
sylyib. O, "Enerji inkiafn mhrrikidir. Onun n srfli
qayna is AES - dir. Baqa yanacaq nvlrindn istifad
etmkl enerji alnmas is AES - dkindn milyonlarla df
baha baa glir. Hazrda AB - da 109, dnyada is 400 - dn
ox AES var. 50 ildir ki, onlardan istifad edirlr. Ancaq bu
gndk ernobl istisna olmaqla, onlarn he birind bel
byk qza ba vermdi. ernobl khn texnologiyadan isti-
134
fad edilmsinin v ona xidmt edn texniki iilrin ilrin
bigan yanamalarnn qurban oldu" .
ernobl insanlar n byk bir facidir. Bu qza
briyytin taleyinin inc bir tkdn asl olduu bard hl
tn srin 50 - ci illrinin vvllrind alimlr trfindn ediln
xbrdarln hqiqt uyun olduunu bir daha ortaya qoymu
oldu.ernobl facisindn hamnn bir drs almasna ehtiyac
var. ndi d alimlr a enerjinin ( nv enerjisi) daha byk
thlklr yol aa bilcyi bard xbrdarlq edirlr. Onlar
AES - dki nv reaktorlarnn daha thlksiz v mkmmli
il vz olunmasn v bu reaktorlarn istismarnn sonuna ya-
xn onlarn xsusi nzart altnda saxlanlmasn tklif edirlr.






















135
VI FSL.
QLOBAL EKOLOJ BHRANLAR

Biosferin qlobal ekoloji bhranlarnn myyn bir qismi
tbit-cmiyyt, tbit-insan qarlql mnasibtlrindki ta-
razlq qanunauyunluqlarnn pozulmas, tbiti daha ox istis-
mar etmk sahsind gnbgn insan faliyyti nticsind ba
vermidi.Mhz bunun nticsidir ki, tbit-cmiyyt qarlql
mnasibtlri sistemind yer zrindki srvtlrin, tbii
ehtiyatlarn tknmsi thlksi, traf mhitin, hava hvzsi v
sularn irklnmsi, halinin yaay vasitlri il tmin olun-
masnn getdikc pislmsi, tbii mhitin mhafzsinin pozul-
mas v s. kimi bhranlar meydana glmidir.
Tbit v cmiyyt, insan v traf mhit, onlarn mahiy-
yti, qarlql laqsi v tsiri bri idrakn, tkamln aktual
v bdi problemlri olmudur.Tbitd tkaml mhsulu olan
insan gzn aandan mrnn sonunadk tbitl qarlam,
onunla nsiyyt girmi, onu mnimsmi, onu dyidirmy,
daha da gzlldirmy almdr. nsan doma bala kimi
tbitin auuna atlm, onu daha drindn drk etmy v
bununla da z mvcudluunu da tsdiqlmy chd etmidir.
Bu yolla da insann tbitl qarlql mnasibti ox mhm
sosial-iqtisadi v mnvi-psixoloji hmiyyt ksb etmi, pla-
netar qlobal problem evrilmidir.
Son illr masir dnyamzn qlobal bhranlar hm elmi
tdqiqatlarn, hm d sosial-iqtisadi siyastin aparc trfn
evrilmidir. nki, elmi-texniki trqqinin srtli inkiafi
fonunda btn briyyti narahat edn problemlr ictimai
mnasibtlrin, sivilizasiyann inkiafnn obyektiv amili kimi
tzahr edir.z d briyytin btn mnafelrini ifad edn
bu bhranlarn bir oxu getdikc kskinlir. Yer zrind
hyatn v btn planetimizin thlksizliyi n ciddi nara-
hatlqlar yaradr.ki sistem qardurmasnn sngimsi, bir-
qtbl dnyann formalamas, tdricn qlobal bhranlann ks-
136
kinlik drcsinin azalmas v son nticd onlann hllin
bslniln midlri xeyli artrr.
Qlobal bhranlarn mnyi, mahiyyti v tsnifat.Br
tarixinin hr bir mrhlsi znmxsus chtlri il sciy-
yvidir. Mharibdn sonrak dvr is elmin, texnikann s-
ray inkiaf, nhng mhsuldar qvvlrin yaranmas, ntic
etibaril insanlarn yaay trzind ox kskin dyiikliklrin
bavermsil diqqti clb edir. Bel ki, elmd, texnikada yeni-
yeni kflr, htta ala glmz irlilyilr, insan idraknn
hdudlarn genilndirmi, br sivilizasiyasn yeni bir key-
fyyt mrhlsin qaldrmdr. Lakin bu trqqi znn
msbt chtlrt il yana, dnyada iqtisadi, siyasi v sosial
inkiafda myn tinliklr d dourmudur.Qlobal problem-
lr kimi elm daxil olmu bu tinliklr masir elmi fkir
trfindn diqqtl yrnilmkd, onlardan lazm praktiki
nticlr xarlmaqdadrr. Son 15-20 ild qlobal bhranlarn
mxtlif aspektlri elmin mxtlif sahlri zr trafl tdqiq
edilmkddir. Artq qloballq anlay kompleks elmi istiqamt
kimi bir ox tbii v humanitar elmlrin tdqiqat predmetin
daxil olmudur. Bu mnada qloballq hr eyi hat edn iri
miqyasl planetar hmiyytli anlay kimi btn dnyann v
briyytin taleyin toxunan problemlri znd ks etdirir.
Bu problemlrin say oxalmaqdadr.
Hazrda tdqiqatlar dnyann taleyin toxunan qlobal
problemlrrn sayntn 30-dan ox olduunu qeyd edirtr. Nv
mharibsi thlksi, bir sra sosial blalar, isizlik, yoxsulluq,
aclq, srtl artan xstliklarin aradan qaldrlmas, tbii
ehtiyatlardan smrli v kompteks klid istifad edilmkl,
alternativ enerji mnblrinin axtanhb taplmas, dnlm
demoqrafik siyast yrdlmkl hali artm problemlrinin
dzgn tnzimlmsi va s. bu cr qlobal problemlrdir.
Son vaxtlar dnya okeannn ehttyatlarnn mnimsnil-
msi, kosmosun yrnilmsi istiqamtind atlan birg sy-
lrd, briyytin mumi qaysna evriln problernlrin ox
137
olduunu bir daha tsdiqlyir.Bel bir sual meydana xr.
Dnya problemlrinin bu qdr kskinlmsinin sbblri
nddir? lk nvbd tbitl cmiyyt arasndak harmoriyann
pozulmasndan, insanm tbit mdaxilsind yol verdiyi
nizamszlqdan ibartdir.lnsan bir trfdn nhng mhsuldar
qvvlr yaratm, digr trfdn onlarn dourduu ciddi so-
sial nticlrl ekoloji bhran, traf mhitin irklnilmsi, tbii
ehtiyatlarn tknmsi kimi problemlerl ba-baa qalmdir.
Odur ki,tbitl camiyyt arasndak ziddiyytlri, insan-
cmiyyt-tbit dialektikasn drindn drk etmdn n ictimai
inkiafin mahiyytini, n d dnyann qarlad problemlri
hll etmk olmaz. Bu gn qlobal bhranlarn hlli n beynl-
xalq mnasibtlrd xeyli lverili meyillr formalamdr.
"Qloballq" anlayr aadak meyarlarla rtlnir;
1.Sivilizasiyann v br varlnn saslar n ciddi
thlk yaradan olduqca kaskin v aktual problemlrdir.
2.Btn millt v xalqlarn, son nticd briyytin
mnafe v maraqlarn ifad edir.
3.Hm ictimai, hm d tbii xarakterli proseslri hat
etdiyindn cmiyyt hyatnn v insan faliyytinin btn
sahlrin nfuz edir.
4.Onlarn hlli btn lklrin, btn millt v xalqlarn
kollektiv sylrini tlb edir.
Qlobal bhranlar irisind mharib v slh, elc d
ekoloji bhranlar aparc yer tutur. Amerika alimi D.Dyodni 80-
ci illrin ortalarnda yazrd ki, briyyt qarsnda duran ba-
lca vzif z shvlrinin miqyasn mhdudladrmaq, tbitl
cmiyyt arasndak harmoniyan qvvtlndirmkdn ibart-
dir. Bu gn qlobal problemlrin tsnifatnda mxtlif nqteyi
nzrlr rast glmk mmkndr. Lakin alimlr qlobal prob-
lemlri aadak kimi tsnif etmilr.
Beynlxalq mnasibtlri hat edn problemlr;
Tbitl cmiyyt arasmdak ziddiytlrlri ks etdirn
problemlr;
138
xsiyytl cmiyyt arasndak mnasibtlrdn doan
problemlr.
lbtt, son dvrlr dnyann siyasi xritsind ba vern
dyiikliklr sosializm sisteminin dalmas v kommunist
ideologiyasnm nfuzdan dmsi qlobal problemlrin hm t-
bitl hm d onlarnn hlli yollarna bir yumaqlq gtirmidir.
Msln, iki siyasi sistemin kskin ideoloji qardurmasndan
yaranan "soyuq mharib" v bunun potensial nticsi kimi
dnya mharrbsi thlksinin xeyli azalmas thlksiz dnya
anlammn genilnmsi qlobal problemlrin bu sahsin bir
qdr rahatlq gtirmidir.
Dnyada demokratikldirm proseslrinin drinlmsi
d insan haqqlarna diqqtin artmasna v bellikl d insan -
cmiyyt problemlrinin tdricn sadlmy doru ynl-
msin sbb olmudur.
Hazrda qlobal problemlrin tsnifin sinfi yanama
meyllri demk olar ki, aradan qalxmaqdadr.ndi elmd bel
bir fikir formalamaqdadr ki, qlobal problemlr sasn
obyektin - tbit, crniyyt v insan arasndak ziddiyytli m-
nasibtlrin trmsidir v bunlar aadak kild tzahr
edil bilr;
Tbitdaxili ziddiyytlr v bunlarn qlobal mnasibtlr
tsiri (msln, nvlraras mbariz)
Srf sosial nticlrl mayit olunan tbit, tbii
sistemlr hdsiz gc dmsi nticsind tbitl cmiyyt
arasnda daima mahid ediln ziddiyytlr
nsann tbitdn aslln ifad edn v antropoloji
xsusiyytlrl mayit olunan ziddiytlr
Sosial-siyasi antaqonizmlr klind meydana xan
cmiyyt v insan arasndak ziddiyytlr
Mxtlif cmiyyt modellri v frqli insanlar arasnda
mvcud olan cmiyyt daxili v insanlararas ziddiyytlr.
Qrb sosiologiyasnda masir qlobal problemlr konkret
formalara sasn, bir ne istiqamtd tsnif edilir:
139
Mhariblrin xsusn d nv mharibsi thlksinin
qarsnn alnmas
Srtl kskinln demoqrafik problemlr, bununla bal
rzaq attmazlt v mxtlif xstliklrin yaylmas
Ekoloji bhranlarn artmas nticsind biosferin keyfiy-
ytc xeyli pislmsi
Enerji v xammal ehtiyatlanrn tdricn tknmsi v
bununla bal iqtisadi inkiafda yaranan problemlr.
Grndy kimi, masir dvrd qlobal problemlr hdsiz
drcd rngarng v mxtlifdir, onlarn drki v hlli yol-
larnn axtarlb taplmas briyytin taleyindn xeyli dr-
cd asldr.
Prioritet qlobal bhranlar v onlarn hlli yollar.
Beynlxalq grginliyin ziflmsi v briyytin nv zn
mhv thlksinin hiss ediln drcd azalmas ekologiya v
traf mhit problemini hmiyytli beynlxalq problemlr
srasna xarmdr. Onlarn trkibin aadaklar aid edilir.
traf mhitin irklnmsi
Biosfer proseslrin gediinin pozulmas
Tbii ehtiyatlarn tknmsi
Planetar v regional sistemlrin sabitliyi
Bzi tdqiqatlar buraya hali artm v onun mskun-
lamas il bal olan demoqrafik problemlri aid edirlr.Lakin
btvlkd ekoloji bhranlar daha ox tbit v traf mhit
problemlrini hat edir v insan artm mslsi burada tamam
baqa rolda x edir.
Ekoloji faliyytlrin daha konkret istiqamtlrini
ayrmaq olar:
- yer sthind mineral srvtlrinin yrnilmsi v
mnimsnilmsi
- torpaqdan v onun ehtiyatlarndan istifad edilm
qaydalar
- dnya okeannn mnimsnilmsi
140
- enerji ehtiyatlarnn qorunub saxlanlmas va alternativ
enerji mnblrinin taplmas
- iqlim xsusiyytlrinin yrnilmsi v ondan istifad
qaydalar
- kortbii flaktlr v onlarn qarsnn almmas, elmi-
texniki trqqi nticsind traf mhitin irklndirilmsi
- yer rtynn qorunmas v ondan istifad, su ehtiyat-
larnn qorunmas v onlardan istifad, tullantsz texnologiya
- bitki ve heyvan alminin qorunmas
- tbii mhitin vziyyti zrind nzart.
Dnya halisi problemi, etnik proseslrin dinamikas,
halinin gzran v salaml da bu v ya digr formada eko-
loji problemlrl laqdardr. nki, halinin artm, bu artmn
idar olunmas, cmiyytin maddi-texniki bazas il demoqrafk
dinamikann uyunladrlmas zrurtini ortaya atr. Ekoloji
problemlr faliyyt dairsindn asl olaraq mhlli, regional
v qlobal ola bilr. Bundan baqa onlar cmiyyt v insana
aid olanlara, sasn tbit, hm tbit, hm d cmiyyt aid
olanlara blmk olar.
Hm d qeyd edilmlidir ki, ekoloji problemlrin el
nvlri vardr ki, onlarn hlli txirsalnmazdr.Son illrd
ekoloji bhrann drinlmsi ba verir. Htta bzi alimlr
masir sivilizasiyann mhv ola bilcyi bard hyacan tbili
vurmaa balamlar. Fransz alimi Tyotr Droc yazr ki, gr
tbitin indiki tnzzl daha 30 il davam edrs, bizim sivili-
zasiya yox ola bilr. F.Sen-mark is bel hesab edir ki, tbitin
tarazl pozulmu, kabus bamzn zrind dolanmaqdadr.
Ekoloji bhran, yni traf mhitin insann normal faliyyti
n lverisiz, ciddi sosial-siyasi nticlr dourmaqda davam
edir. lbtt, traf mhitin irklnmsi, tbii ehtiyatlarn tkn-
msi, plansz hali artm, ktlvi qrn silahlar v bir sra
qorxulu xstliklr briyytin mvcudluu n ciddi thlk
yaradr.
141
Bununla yana, elmi-texniki trqqinin bir ox yeni
istiqamtlri ekoloji bhrandan x n midli perspektivlar
ar:
- yeni texnologiya sasmda tamamil yeni madd v
materiallarn yaradlmas
- alternativ enerji mnblrinin axtarlb taplmas v
onlardan geni miqyasda istifad edilmsi
- mlumatn ilnmsi v qorunmasnn yeni sistemlrinin
yaradlmas
- kimyaladrma yolu il yeni mlumatlarn ld edilmsi,
knd tsrrfatnda mhsuldarln xeyli qaldrlmas
- biotexnologiya v biosintez vasitsil yeni nvlrin va
qarq nvlrin yaradlmas
- istehsaln avtomatladrlmas v kompyterldirilmsi
yolu il l myinin endirilmsi, istehsaln ly glmz
drcd yksldilmsi
- kosmosdan v dnya okeanndan istifad nticsind
yeni ehtiyatlarn akara xarlmas v ondan istifad
lbtt, elmi-texniki trqqinin srtlnmsi nticsind
insan z mvcudluunu qoruyub saxlaman yeni yollarn
axtarb tapr. Bu gn ekoloji bhran daha ox traf mhitin
irklnmsi, torpaq qatnn pislmsi, bitki v heyvan nvl-
rinin mhv olmas il mayit olunur. Snaye mssislrin-
dn v sasn avtomobillrdn atmosfer buraxlan azot
oksidlri, karbon qaz, kkrd qaz, quruun birlmlri, toz
v his havada toplanaraq dumanla birlir, insana v btn
canl orqanizmlr ldrc tsir gstrn "fotokimyvi
duman" v ya "smoq" adlanan qarq ml gtirir. Smoqun
trkibinin n thlkli birlmsi azot oksidlri saylr.Azot
oksidlri btn yanacaq nvlrinin yandrlmas zaman yaranr
v insann salaml n xsusil thlklidir. Atmosfer
buraxlan azot oksidlri tullantlarnn sas mnbyi daxili
yanacaq mhrriklri, nqliyyat, aviasiya, ES-lr, snayenin
metallurgiya v digr sahlri hesab olunur. gr 1967-ci ild
142
dnyada hr il havaya 53 mln ton azot oksidi ayrlrdsa, 1995-
ci ild bu rqm 130 mln ton tkil etmidir.
ngiltr mtxssislri myyn etmilr ki, bu qarn
trkibind bir ne yz ton tst v sulfat anhidridi olmudur,
Bu sbbdn 1956-c ilin yanvarnda Nyu-York hrinin z-
rind 26 saat qalan "smoq" nticsind 400- yaxn adam
zhrlnib lmdr .Zhrli qazlarn miqdar (kkrd anhid-
ridi, azot oksidlri, aldehidlr, xlorlu karbohidrogenlr) havada
adi haldakndan 5-6 df ox olmdur.
Smoqun n zrrli komponentlrindn biri d ozon sa-
ylr. ri hrlrd smoq ml gln zarnan onun tbii kon-
sentrasiyas 10 df v daha ox artr. Ozon burada insann
aciyrlrin v selikli qialarna, hminin bitki rtyn
mnfi tsir gstrir.
Hazrda dnyada avtomobiilrin havaya buraxd tul-
lantlarn normaya uyun miqdar 3 sas standartla tnzimlnir.
1993-c ild tsdiq olunmu Avropa beynlxalq standart btn
Avropa dvltlrind faliyyt gstrir, hm d btn dnyada
etibarldr.
Daha srt Amerika standart son vaxtlar nzart sulunu
sadldirmk n onu Avropa standart il birldirmyi
nzrd tutur.Yaponiyada ilyn n ciddi standart, hminin
btn dnyada etibarldr.
Rusiyada hl indiy qdr faliyyt gstrn 1978-ci ilin
ekoloji thlksizlik standart dnya tlblrindan 15 il gerid
qalr.
Mxtlif lklrin snayesi trfindn hr il atmosfer
120 mln. tondan artq kkrd 2-oksid atlr. Bu atmosferin
nmliyi il reaksiyaya girrk sulfat turusuna evrilir. Bu
birlmlr atmosfer drkn klklr vasitsil mnbyin-
dn min kitometrlrl uzaqlara aparlb orada ya, qar v
duman klind yer d bilr.Bel yalar gl v aylar
"l" hvzlr evirrk, praktiki olaraq oradak btn can-
llara heyvan v bitki nvlrin, melr ziyan yetirir.
143
Tur yalarn tsirindn torpaqda alminium hrkti
srtlnir, bu is bitkini qidalandran xrda kklr n zhrli
saylr v onlarn 50%- qdri mhv olur, aaclarm yarpaqlar
v iynlri quruyub tklr, cavan tumurcuqlar kimi
kvrk olub qrlr. Aaclar xstlik v zrrvericilrin tsirin
qar davamsz olur.Bir ox heyvan v bitkilr yksk tur
torpaqlarda mskunlaa bilmir.Turulu yalar sth sularn v
torpan st horizontlarn turuladrmaqla yana,hm d
aa enn su axn il btn torpaq profili boyu yaylr v
qrunt sularnn da xeyli turulamasna sbb olur.
Avropa parlamentinin mlumatna gr tur yantlarn
trtdiyi iqtisadi ziyan mumi milli mhsulun 4%-ni tkil edir.
Turulu yalarla uzun mddtli pesrpektivd mbariz
strategiyasn sedikd bunu nzr almaq lazmdr.Tur ya-
lar problem olduu n bu istiqamtd beynlxalq mkdalq
aparlr.Buna 1983-c ild qvvy minn Avropa Konven-
siyasnn protokolu misal ola bilr.
Biosferd ba vern ekoloji tzadlardan biri d Yer kr-
sind canl almi gnin dadc ultrabnvyi alarndan
qoruyan strotosfer ozonu tbqsinin nazilmsi, cnub v imal
qtblrind is tez-tez deilmsidir.Ozon tbqsi Gnin
qsadalal ultrabanvyi alarn udaraq Yer zrind btn
canllar qoruyur, istilik rejimini, hminin atmosferin dinami-
kasn tyin edir.
Tdqiqatlar gstrmidir ki, ozon qatn alayan, dadan
sbblr sasn atmosferi irklndirn maddlrdir. Bunlardan
n qorxulusu xlor-flor zvi birlmlri (freonlar) hesab edilir.
Baqa maddlr nisbtn xlor-flor zvi birlmlri ozonu
450-600 df ox dadr. AB geofiziklri sbut etmidir ki,
atmosferd ild artan azot, kkrd, karbon oksidlri v bio-
maddlr d ozona mnf tsir gstrir.
Yerin ozon tbqsinin dalmas insanlara v tbit
flaktli neqativ tsir gstrir.Bel ki, ozon deiklrindn
(bacalarndan) dn gn rentgen v ultrabnvyi alar,
144
grnn spektr alarnn enerjisindn 50-100 df yksk olur.
Bu is me yannlarnn sayn artrr. Bu sbbdn 1996-c
ild Rusiyada 2 mln ha, Avstraliya, imali v Cnubi Amerika,
Avropa v Cnubi-rqi Asiyada da geni me sahlri
yanmdr.
1987-ci ild 56 lknin hkumtlri Monreal (Kanada)
protokolunu imzaladlar.Bu protokola sasn yaxn onillikd
ozon qatn dadan xlor-flor zvi birlmlrin v digr ozon
dadc maddlrin istehsaln 2 df azaltma hdlrin
gtrdlr.1996-c ild snaye chtdn inkiaf etmi lklr
freonlarn istehsaln tamamil dayandrd. Atmosferd ozonu
dadan maddlrin miqdarnn artmas dayandrlmdr. Alim-
lrin fikrinc bu i davam etdirilrs yaxn illrd ozon qatnn
brpa olunmas prosesi balanacaq v XXI srin ortalarna
qdr z tbii halna dck.
irin su problemi.irin su problrmi d Yer krsi n
qlobal problem hesab olunur. Akademik Hsn liyev suyun
ekoloji hmiyyti haqqmda yazmdr: "Susuz tbit d, hyat
da ola bilmz.Su da rk kirni hamya, hr ey hmi
lazmdr". Suyun tbitd ba vern mrkkb dvrannda
masir insan mhm rol oynayr.z nvbsind su da insann
v cmiyytin hyat faliyytin byk tsir gstrir. hali
trfindn istifad olunan suyun mumi hcmi ild 250 kub
km. kemidir. Yer krsi halisinin 4%-i sudan kifayt qdr,
yni adambana sutkadak 300-400 litr (onun 10%-i yax
keyfiyytli imli sudur) su ildir.Afrikada v Asiyada
yerln hali n sudan istifad bundan 10 df azdr.
Beynlxalq Rio-de-Jaeneyro (1992) konfransnn m-
lumatna sasn inkiaf etmkd olan lklrd hr nfrdn
biri imli suyun atmazlndan ziyyt kir.Xstliklrin
80%-i, lm hadislrinin 13- imli sudan istifad il
baldr. Odur ki, smrli istifad edilmsi hesabna planetin
btn halisinin yax keyfyytli imli su il tmin olunmas
mhm problem kimi qarda durur.
145
Snayed sudan hlledici kimi d istifad olunur, hazr
mhsulun trkibin daxil olur.Bu sudan istifad nvnd
qaytmayan suyun miqdar az olur.Burada irkab sularnn ox
olmas problem yaradr.Hazrda snaye v energetikada 760
kub km. su srf olunur, bu yalnz suvarma suyuna nisbtn
azlq tkil edir.
irin (imli) sular Yer zrind olduqca qeyri-brabr
paylanmdr. Bel ki, dnyann 70% halisi yaayan Avropa
v Asiyada dnya ay sularnn yalnz 39%-i cmlir. Tbii
ay sular mrkkb maye olub, adtn trkibind oxlu
kimyvi maddlr olur. ay sularnda hll olan maddlrin
qatl 1 ql-dn artq olmur.Tbii ay sular adtn istifadilr
n kifayt qdr yararl keyfyytd olub tmizlnmsi
qdr d tlb olunmur.
Lakin masir texnologiya, knd tsrrfat v tikintinin
tsiril aylarn v gllrin sular snaye v mit tullantlar
il irklnmy mruz qalr.Yalnz snaye hr il aylara 160
kub km. kifayt drcd tmizlnmmi sular axdr.Onlar 4
min kub km.dn ox, yni mumi ay axnlarnn 10%-
qdrini irklndirir. Snaye chtdn inkiaf etmi lklrd
bu rqm 30%- atr. Nticd Avropann, imali Amerikanm
v digr kontinentlrin ksriyyt aylar mcralarnda halinin,
heyvandarlq fermalarnn v.s qardrdqlar sular axr, ay-
larda tmiz su vzin trkibind zrrli kimyvi maddlr v
bakteriyalar olan sular axr. Vaxtil dolu tmiz sulu aylar v
gllr hr yerd dayazlar, bu sularda gy-yal yosunlar
inkiaf edir v su imk n, hm d balqlar v digr canl
orqanizmlr n yararsz hala dr.
irin sularda irklndiricilrin say 2500- atr. Beynl-
xalq Shiyy Tkilatlarnn mlumatna gr btn xstlik-
lrin 80%-i halinin irkli su qbul etmsinin nticsidir.
Planetin 2.5 mlrd. sakininin dizenteriya, hepatit v digr xst-
liklr tutulmas mhz irkli sulardan istifad il baldr.
146
Hazrda istehsalatda istifad olunan 100000- qdr kim-
yvi v zvi maddlr mvcuddur. Bu maddlrin kiik qat-
lqda traf mhit dmmsi praktiki olaraq mmkn deyil.
zvi mikroirklndiricilrl suyun keyfyytinin pislmsi
sintetik maddlr v pestisidlr istehsal, qara metallurgiya,
neftayrma, sellloz-kaz v toxuculuq snayesi sektorlar, da
kmr xarma v b.sahlrl laqdardr.
Torpaq n byk srvtimizdir.
Torpaq insan hat edn tbii mhitin bir hisssidir. O,
da sxurlarn st horizontlarna orqanizmlrin, bitki rt-
ynn, atmosferin, hidrosferin uzunmddtli mrkkb qar-
lql tsiri nticsind ml glmidir. Torpa da sxurla-
rndan frqlndirn balca cht onun mnbitliyidir. Btn
digr planetlrdn Yer, zrind torpan olmas il frqlnir.
Torpa hr eydn dyrli hesab edn torpaq haqqnda
elmin banisi, grkmli rus alimi V.V.Dokuayev yazrd ki,
torpaq da kmrdn, neftdn, qzldan da qiymtlidir. Bel ki,
briyyt qzlsz da kein bilr, lakin torpaqsz yaaya
bilmz.
Torpaq qatnn irklnmsi d xeyli narahatlqlar yaradr.
Elmi-texniki trqqinin nticlri burada da z mnfi tsirlrini
gstrmkddir. Qida mhsullarnn alnmasnn sas mnbyi
olan torpaqlar aa istiqamtlrd ekoloji tsirlr mruz qalr:
-knd tsrrfatnm inkiaf hesabna urbanizasiyaya
mruz qalm razilrin genilnmsi.
-eroziya, snaye sahlri vasitsil irklnm hesabna
yararsz hala dm torpaqlarn artmas.
-kin sahlrinin, me v otlaqlarn azalmas.
Torpaq knd tsrrfat bitkilrindn mhsul almaq n
sas vasit olub, bizim mvcudluumuzdan asldr. Torpaq,
bitki v heyvanat almi tknn, lakin brpa olunan tbii
resurslara aid edilir. Lakin bu baxmdan torpa bitki rty il
praktiki olaraq eyni qrupa aid etmk dzgn olmazd. Bel ki,
qrlm me sahsinin brpa olunmas n on illr, torpaq
147
rtynn brpas n is yz illr, min illr tlb olunur.
Odur ki, torpaq mahiyyt etibaril brpa olunmayan tbii resurs
hesab edilmlidir. Eroziya prosesi nticsind st mnbit qat
qismn v ya tamamil yuyulmu torpaqda myyn meliorativ
tdbirlr hyata keirrk, bitkilrin mhsuldarln artrmaq
olar, lakin tbii ilkin torpa brpa etmk qeyri mmkndr,
nki o, min illr rzind, artq tkrar olunmayan raitd for-
malamdr. Bununla bel, torpan digr brpa olunmayan
tbii resurslardan ayran mhm frqi, ondan dzgn istifad
edildikd gcdn dmmsi, dalmamas, mnbitliyinin yk-
slmsidir.
Eroziyaya uram torpa brpa edib eroziyaya urama-
m torpaa evirmk qeyri mmkndr. Eroziya prosesinin
ml glmsinin v inkiafnn sas sbbi, knd tsrrfat
hesab olunur. nsann tsrrfat faliyyti il laqdar olaraq
yamaclarn knd tsrrfat bitkilri altnda istifad olunmas,
melrin mhv edilmsi, torpan yamac boyu umlanmas
eroziya prosesinin gclnmsin sbb olur.
Eroziya zaman yamurlarn ox hisssi yamaclardan axb
getdiyindn, hm d eroziyaya uram torpaqlarn fziki xas-
slri pisldiyindn, torpaq sthindn buxarlanmaya v
transpirasiyaya ox su srf olunur, bununla da torpaqda quraq-
lq yaranr. Eroziya gedn rayonlarda ba vern quraql
"eroziya quraql" adlandrrlar.
Eroziya prosesi intensiv getdikc rmlar, yaranlar
ml glrk knd tsrrfat sahlrini lverisiz hala salr,
torpaa qulluq ilri tinlir.
AB-da 200 il rzind torpaq rtynn 13 % hisssi
yuyularaq tbii mhsuldarlq 10-15% aa dmdr. AB-da
kin sahlrinin yarsnn eroziyaya qar tdbirlr ehtiyac
vardr.
Torpaq eroziyasmdan yalnz knd tsrrfat ziyan
kmir. Tarlalarda yuyulan torpaq nohurlarda, gllrd, ay-
larda, su anbarlarnda toplanaraq onlar dayazladrr v ya
148
tamamii lillndirir. Tarlalarda axan su v yuyulan torpaqlara
veriln gbr v pestisidlrin 10-30%-i geri qaytarlmayaraq
itirilir. Bu, hm d razinin ekoloji vziyytin, n ox is
suyun keyfiyytin neqativ tsir gstrir.
Eroziya prosesinin n ox inkiaf kifayt qdr ya-
murlar dn mlayim quraqda mahid olunur. Burada kin-
ilik dvrnn balancna nisbtn torpaq eroziyas 33 df
artmdr.
Alimlrin hesablamalarma gr 1 sm qalnlnda mnbit
torpan yaranmas n 300 il tlb olunur. Eroziya prosesi
nticsind briyyt min illr yaranan ne santimetrlrl
mnbit torpaq qatn qsa bir mddt rzind itirir.
Btn dnyada torpan eroziyas byk bdbxt hadis
hesab olunur. Onun qarsnn alnmas n mxtlif tdbirlr
hyata keirils d istniln ntic ld edilmir. Lakin eroziya
prosesinin qabaqcadan qarsnn ainmas onunla mbariz
aparmaqdan v trtdiyi nticlri aradan qaldrmaqdan asan-
dr.
nsan mhitinin mhsulu v yaradcsdr.
Qloballaan ekoloji bhran sviyysin atm dnyada
traf mhitin irklnmsind n ox zrr kn, tbitin n ali
varl olan insandr. nsan biosferin bir hisssi, onun tka-
mlnn mhsulu hesab olunur, odur ki, onun salaml v i
qabilyyti traf mhitl qarlql laqsindn daha ox asldr.
Elm v texnikann inkiaf,yksk texnologiyalarla istehsal,
mxtlif tipli snaye mssislri bir trfdn yaamaa imkan
yaratsa da, digr trfdn insan orqanizmin v elc d, btn
canl orqanizmlr mnfi tsir gstrir.
BMT-nin 1972-ci ild Stokholmdak konfransnda qbul
etdiyi deklarasiyasnda deyilir ki, insan eyni zamanda z
mhitinin mhsulu v yaradcs olub, ona hyat n fziki
sas, ruhn ql, mnvi, ictimai inkiafna imkanlar yaradr.
Bellikl, briyytin rifah, firavanl v insanlarn sas
hququnu hyata keirmk (o cmldn,yaamaq hququ) n
149
iki aspekt, tbii mhit v insann z yaratd mhit mhm
hmiyyt ksb edir.
nsan hyata qdm qoyduu vaxtdan daima hyat
urunda, tbitin lverisiz raiti il, tbii flakt faktorlarna
qar mbariz aparmaq ehtiyac il qarlamdr.
mk altlrinin hazrlanmas mdniyytin yiyln-
mkl, qida rzaq istehsal etmkl, yurd salmaqla insan zn
mhm lverisiz faktorlardan tcrid ed bilmidir. Bu zaman
insann tlabat getdikc artaraq istehsaln genilndirilmsi v
intevsivldirilmsi tlb olunurdu. nsan znn zl enerji-
sindn getdikc az istifad etmkl tbii materiallardan v
enerji mnblrindn daha ox istifad etmy balayr. Bel
vziyyt, bir trfdn insan xeyli drcd bir ox risk faktor-
larndan uzaqladrsa da, digr trfdn yenilrini trdir.
traf mhit fiziki, kimyvi, iqlim, bioloji v digr para-
metrlri il bioloji nvlrin tkaml baxmndan nisbtn
mhafizkardr. nsan tbit uyunlamaqdan daha ox z
onu dyidirmy balad. Bununla bel, bu cr dyidirilmnin
srti ilbil atrmaqda davam edir. nsan faliyytinin ona
msbt effektlri olsa da, mnf nticlri daha ox aydn
grnmy balayr. Bu neqativ nticlr tbii resurslarn
tknmsi, tbii komponentlrin irklnmsi (su, hava, torpaq,
biotann), ozon tbqsinin dalmas, iqlimin qlobal istilmsi
v s. kimi tzahr olunur.
nsan faliyyti tbiti dyidirmk mqsdil yeni hyat
raitinin yaranmasna sbb oldu. Yeni hyat insan trfndn
sni yaradlan, onun kmyi il saxlanlan su hvzlri, kin
sahlri, me kinlri v s. v insan trfndn yaradlan tbii
hyatla analoqu olmayan sni dnya- hrlr, binalar, asfalt,
sintetika v s. meydana gldi.
Bunun nticsind insan hat edn tbii v sni mhit
qdr tez dyimy balayr ki, insan orqanizmi bu dyiil-
mlr uyunlaa bilmir. Bu is xstlmnin strukturunda
150
dyimnin yaranmasma v ktlvi kild yeni xstliklrin
ml glmsin sbb olur.
Bu vziyytdn xmaq n insan v tbit arasnda
birg tkaml yaratmaq, yni insan faliyytinin traf mhiti
dyidirm srti v miqyasn el nizamlamaq lazmdr ki,
insan (v digr canlrlar) mskunlad yerin dyimsin
uyunlaa bilsin.
XX srin 70-ci illrind mumittifaq Shiyy Tkila-
tmn (ST) mlumatna gr mxtlif lklrd qarq konti-
nentlrd insanm vziyyti 50-60%-i iqtisadi tmin olunma v
hyat trzindn, 18-20%-traf mhitin vziyytindn, 20-30%-i
is tibbi xidmtin sviyysindn asldr.
Son illr dnya ictimaiyytinin nzrini hr trfdn
zn gstrn psixi-fiziki bhran clb edir. Bu bhran insann
psixi- fziki kimliyi n byk qorxular trdir, nki insan-
ln deqradasiyasna v korlamasna gtirib xarr. Alkoqo-
lizmin, narkomaniyann geni yaylmas yeni vziyytl izah
olunur. NevrozIar, psixi xstliklr, motivsiz aqressivliklrin,
zn ldrmlrin statistikas masir dvrmzd qorxunc-
dur. Btn bu zrrli amillrin saysind sosial hyatn ilkin
zyi olan ail indi daha byk miqyasda zrblr mruz qalr.
XX srin vvlindn balayaraq beynlxalq birliklr
narkomaniyaya qar birg mbariz tdbirlti hazrlamaa
alr. 1907-ci ild alkoqolizm v narkomaniyaya qar
mbariz mqsdil Beynlxalq ura yaradld.1917-ci ild
qbul olunmu Haaqa konvensiyasnda mqsd kimi gstriln
btn dnyada kokain v opiya preparatlanndan istifady
nzart ox mhm mrhl saylr.
BMT-nin nzdind narkotiklr Beynlxalq nazart uras
yaradld, bu msllrl BMT-nin katibliyinin narkotik va-
sitlr bsi, hminin ST v Interpol mul olur.
Qlobal bhranlar haqda informasiya vermk v eko-
loji biliy malik olmaq.Qlobal problemlr ziddiyytli dinamik
sistem olduundan onlarn hlli yollarna da sistemli kild
151
yanamaq lazmdr. nki, bzn qlobal problemlrdn birinin
hlli digrinin hlli imkanlarn ya tinldirir, ya da yeni
problemlr dourur. Bu msld bir sra chtlrin nzr
alnmas xeyli drcd vacibdir.
Son zamanlarda qlobal problemlr irisind mharib v
slh mslsinin sas yeri tutmas bard mtxssis ryi
txminn eyni olmudur. Dnyann polyar sistem blnmsin
son qoyulmas, yni dnya sosializm sisteminin dalmas il
hrbi qardurmann sngimsi dnya mharibsi riskini xeyli
azaltmdr. Lakin srtl silahlanmann mvcudluu, bzi
regional mnaqilrin hllini gndlikdn xarmr.
Btn hrbi mliyyatlar traf tbii mhit byk ziyan
yetirir, onlar xsusn byk razilrd uzun mddt rzind
aparlarsa, daha ox zrr vurur. Lakin dmn masir dadc
vasitlrdn istifad edrs, qsa mddtli hrbi konfliktlr d
olduqca ar ekoloji vziyyt yarada bilr.
Ktlvi mhvedici silahlara daxil olan nv silahlar
byk qvvy v mxtlif dadc tsirlr malikdir. Bu, traf
mhit zrb dalas, iq alanmas, radiasiya yaylmas, ra-
dioaktiv zdlnm v elektromaqnit impulsu tsirlri il tyin
olunur.
Kimyvi silahlar insan v digr canl orqanizmlri, bio-
tan hrbi zhrlyici maddlrin (qazlarn, maye v brk
maddlrin) kmyil zhrlmk mqsdi dayr. Bu mad-
dlr trofik zncir daxil olaraq hrkt etm qabiliyytin
malik olub, orqanizmlrin hyat n yksk toksiki thlk
yaradr. Kimyvi silahlardan birinci dnya mharibsind v
Vyetnamda geni istifad olunmudur.1914-1918-ci illrd
hrbi zhrlyici maddlrdn istifad zaman 10 min adamn
lmn, 1,2 mln adamn is ikst olmasna sbb olmudur.
Insanlar ktlvi qrmaq n istifad ediln bakterial
vasitlr (bakteriya, viruslar v s.) zhrlr (toksinlr) bak-
terioloji silahlar adlanr. Bu mqsdl xstlik yayan canl
152
orqanizmlrdn, yaxud xstliy yoluxdurulmu toz v ya maye
il doldurulmu dy sursatlarndan istifad olunur.
Son vaxtlar nv mharibsi thlksinin xeyli azalmas,
beynlxalq mnasibtlrin saflamas, dvltlraras qarlql
anlamann drinlmsi dnyada mhkm slhn yaradl-
masna inam xeyli artrmdr. Kimyvi v bakterioloji silah-
larn qadaan edilmsi, habel nv silah snaqlarnn dayan-
drlmas btn dnyada slhn mhkmlndirilmsin ciddi
tminatlar yaradr. Bir sra masir nzriyylr d qeyd edilir
ki, nv mharibsi, ekoloji flakt, hali artql v s. nti-
csind sivilizasiyann mhv ola bilcyini ehtimalladrr.
Alimlr qlobal problemlrin hllinin mxtlif yollarn
gstrirlr. Bu iqtisadi artmn dayandrlmas, hali artmnn
minimuma endirilmsi, "gen mhndisliyi" vasitsil insan
tbitini dyidirmk, insanlar digr planetlrd mskunla-
drmaq v s. tkliflrdn ibartdir.
Bzi alimlr, msln amerikal alim B.Stouns qlobal
problemlrin lokal hlli variantn irli srr v qeyd edir ki,
btn qlobal problemlri lokal sviyyd onu trkib hisslrin
ayrmaqla hll etmk olar. Digr tdqiqat F.Sen-Mark daha
maraql tklif verir. O, qeyd edir ki, masir qlobal problemlri
hll etmk n milli suverinlikdn imtina etmyi, cdadlarn
davtini unutma, ideoloji rqabti rdd etmyi, rql Qrb
arasndak antaqonizmlri aradan qaldrb birg syl ictimai
trqqinin zirvlrin doru hrkt etmyi tlb edir.
Hazrda bir ox tdqiqatlar sosial eptimizm mvqeyind
dayanaraq qlobal problemlrin real v konkret hlli yollarn
tklif edirlr.
Hmin tkliflrin bzilri bunlardr:
Nv v kimyvi trkibli silahlardan istifadni mhdud-
ladrmaqla, btn canllar mhv edn bu silahlardan qurtul-
maq. Thlksizliyi tmin edn kollektiv sistemi yaratmaq. Bu
mqsdl BMT-nin, ATT-in v baqa regional thlksizlik,
mkdalq sistemlrinin rolunu artrmaq.
153
Dnyada demoqrafik proqramlarn realladrlmasn ya-
ratmaq. Bu yolla orada istehlakn v hyat sviyysinin artmas
n myyn istiqamtd insan artmn yaratmaq.
stismardan xarlan khnlmi avadanlqlar daha
yenilri v texnoloji olanlarla vz etmk olar.
Tbii mhitin texnogen arlqla yklnmsinin daha da
artmasnn qarsn almaq. Hr yerd daha srt ekoloji stan-
dartlar tsis etmk v onlara ml edilmsin nzarti daha
ciddi qaydalara salmaq. Ziyanl texnologiyalarn (freon, tliok-
sin) istifadsin yasaq qoymaq.
Ehtiyatlarn planl optimal kild paylanmasna v brpa
olunan resurslarn (gn v klk enerjisinin) istehsalna
kemk.
Cmiyyt ekoloji qlobal bhran haqqnda informasiya
vermk v ekoloji biliklr yiylnmk.
Btn bu gstrdiyimiz tdbirlrin bir ortaq chti var.
Onlar hams "hyat keyfiyytini" artrmaqla trqqiy kemyi
tlb edir. Qlobal problemlrin hlli qlobal da gc tlb edir.
Bu is sx beynlxalq mkdalq v razlama raitind
mmkndr. Bel bir raitin yaradlmasnda beynlxalq t-
kilatlarn xsusi rolu var. Hmin tkilatlara BMT-ni v onun
trkibind faliyyt gstrn mumdnya Shiyy Tkilat-
larn, Beynlxalq rzaq Tkilatn,YUNESKO-nu, YUNE
SEF-i gstrmk olar.
Briyyt glck inkiafn yolu, seimi qarsndadr.
Cmiyytin thlksizliyinin tmin edilmsi mslsi zaman-
mzn sas mslsidir. Bu mslnin hlli, glcyin myyn
mqsd ynldilmi quruluu, cmiyytin keyfiyytc yeni
rait istiqamtini tmin edn perspektiv, qanunauyunluq v
ictimai inkiafn mrhlrinin sistemli tdqiqatlarn ehtimal
edir. Cmiyytin bu yeni vziyyti vvlkilrdn bir qdr
dinamik sabit vziyyt yaxnladran, dstklnn inkiafn
mmknly il frqlnir. Masir dnyann qlobal problem-
lrinin hlli, onlardan x yolunun taplmas bri sivili-
154
zasiyann qorunub saxlanlmas il ciddi surtd laqdardr.
Btn dvltlrin millt v xalqlarn bu istiqamtdki syl-
rinin birldirilmsi vacibliyi gn-gndn artr. Yalnz dvlt-
lraras mkdaln gclnmsi, qarlql anlamann drin-
lmsi bu problemlrin hllinin perspektivlrini yaxnladra
bilr. zmz gln 3-c minilliyin taleyi, sivilizasiyamzn
inkiaf yollar xeyli drcd bunlardan asl olacaqdr. Bu,
hm d xeyli drcd yeni dnya anlamnn sas konturlarn
myynldirckdir. ctimai inkiafn qlobal xtlri d bu
mnasibtlrl paralel aydnlaacaqdr. Bir szl, masir qlobal
problemlrin hlli geni ictimai-siyasi, mnvi v iqtisadi
problemlr kimi briyytin mvcudluunun btn saslarn
znd birldirckdir.





















155
VII FSL.
EKOLOJ TB MNB XSTLKLR

nsan yer zrind canl orqanizmlrin inkiafnn n
yksk pillsi saylr. nsan canl almin trkib hisssi olub
biosferdn knarda tbii raitd v myyn tkaml tipinin
canl maddsi kimi yaaya bilmz.
mumdnya Shiyy Tkilatnn (ST) nizamnam-
sind deyilir ki, salamlq insann n sas hquqlarndan biri-
dir. nsann daha mhm hququ olan salamln tyin edn
faktorlar v ya risk faktorlar haqqnda informasiya almasdr,
onlarn tsiri xstliklr sbb ola bilr.
Snaye mrkzlrinin halisinin mumi xstliklrinin
20-30 %-i atmosferin irklnmsi il baldr. sas snaye
mssislrinin traf mhit lverisiz tsiri halinin salamlq
vziyytini ks etdirir.
Havada olan asl hissciklrin insan salamlna neqativ
tsir gstrmsi hl ox yzilliklr bundan vvl qeyd edil-
midir. Lakin son illrin tdqiqatlar nticsind asl hiss-
ciklrin insanlar n ciddi thlkli olmas tsdiq edilmidir.
Atmosferd yksk miqdarda asl hissciklrin mvcudluu il
laqdar sutkalq lm hadislrinin oxalmas dqiq myyn
edilmidir.
Asl hissciklr dedikd, hr eydn vvl atmosferd
mvcud olan brk hissciklr, havaya bilavasit daxil olan
atmosfer aerozollar v qazlarn kimyvi evrilmlri prose-
sind ml gln brk hissciklr nzrd tutulur, axrnc
trm asl hissciklr adlandrlr.
Asl hissciklrin salamla tsiri geni spektrli bioloji
effektlr klind skryin tezliyinin, yuxar v aa tnffs
yollarnn digr simptomlarnn artmasndan balayaraq,
bronxial astmann grginlmsi, bronxit xstliklri hadisl-
rinin oxalmas, tnffs orqanlarnnn v rk-damar xst-
liklrindn lm hallarnn artmasma qdr tzahr olunur.
156
Beynlxalq Shiyy Tkilatn mlumatna gr btn
xstliklrin 80%-i halinin irkli su qbul etmsinin nti-
csidir. Planetin 2,5 mlrd. sakininin dizenteriya, hepatit, diarey
v digr xstliklr tutulmas mhz irkli sulardan istifad il
baldr.
Masir ekologiyann qlobal problemlri (istilik-parnik
effektiv ozon qatnn dalmas, suyun v atmosferin irkln-
msi, radioaktiv tullantlar v.s) arasnda akustika (ss irkln-
msi) n hycanl problemlrdn saylr, nki insanlara digr
faktorlardan, msln; ozon qatnm dalmas, turulu ya-
lardan az tsir gstrmir. Televizorun, qatarn, ran adamn,
motosikletin uzun mddt akustik tsiri insanda qcqlanma
hissi, yorunluq, ba ars ml gtirir.Musiqinin ssi ucal-
dqca orqanizmd oxlu miqdarda stres hormonlar adrenalin
yaranr.Bu zaman qan damarlar daralr, barsan faliyyti
lngiyir.Sonralar is btn bunlar ryin v qan dvrannn
faliyytini pozur.Bu, hddindn artq yklnm infarkta sbb
ola bilr.
Bzi mtxssislr elektromaqnit sahsini (EMS) btn
canllar n flaktli nticlr sbb olan, gcl tsir
gstrn ekoloji faktorlar srasna daxil edir.
EMS-nin bioloji tsiri sahsind aparlan tdqiqatlar insan
orqanizminin n hssas sistemlri, sb-sinir, immunitet v
endokrin olmasn tyin etmy imkan aratd. Elektromaqnit
irklnmnin insana tsiri zr qeyd alnan nticlr arasnda
orqanizmin sas funksiyalarnn, cmldn, rk-damar v
hzm zdlnmsi, psixi pozuntularn inkiaf v b. gstrmk
olar.
zl dvrdn Homosapiyens (insan) ekosistemlrin btn
konsumentlri kimi traf tbii mhitd yaam v praktiki
olaraq limitlnmi ekoloji faktorlarn tsirindn mhafiz olun-
mamdr.btidai insan da btn heyvanat almi kimi ekosis-
temin nizamlanma v znnizamlama faktorlarnn tsirin
mruz qalm, onun mr ox olmam, populyasiyann sxl
157
olduqca aa olmudur. Balca mhdudladrc faktorlar
hipodinamiya v yarmaclqdan ibart olmudur.lm sbblri
arasnda birinci yerd tbii sciyyli patogen (xstlik trdn)
tsirlr dururdu.Onlar arasnda bir qayda olaraq tbii mnby
(ocaa) malik olan yoluxucu xstliklr xsusi yer tuturdu.Bir
ox yoluxucu xstliklrin mahiyyti onlarn trdicilrinin
tbitd insan v ev heyvanlar il laqsi olmadan myyn
razilrd (ocaqlarda) yaylmasdr.Onlar vhi heyvanlarn
orqanizmind parazitlik edirlr.Tbii mnb (ocaq) xstlik
trdicilri vhi heyvanlar, xsusn gmiricilr, qular, hrat
v gnlr hesab olunur.
Y.P.Pavlovski tbii ocaq (mnb) anlayn ilk olaraq
tvsiy etmi v taun , tlyaremiya, gn v acaqanad ensefa-
liti, spm yatala, bzi helmit tozlar tbii razi xstliklrin
aid edilmidir.Tdqiqatlar gstrir ki, bir tbii razid (ocaqda)
bir ne xstlik ola bilr.
Tbii mnb xstliklri XX sr qdr insanlarn
lmnn sas sbbi olmudur. Bu xstliklrdn n dhtlisi
taun xstliyi saylr.Bu xstlikdn orta srlrd v bir qdr
sonrak dvrlrd aras ksilmyn mhariblrd olduqca ox
insan lmdr.
Taun insan v heyvanlarda kskin yoluxucu xstlik olub
karantin hesab olunur.Bu xstliyin trdicisi taun mikrobu
saylr. Taunun epidemiyas dnyann bir sra lklrind
yaylmdr.Eramzdan vvl VI srd rqi Roma mperiya-
snda 50 il rzind bu xstlikdn 100 mln-dan artq adam
lmdr. XIV srdn etibarn taun xstliyi dflrl Rusi-
yada, cmldn Moskvada qeyd alnmdr. XIX srd bu
xstlikdn Zabaykalye, Cnubi Qafqaz ,Xzryan lkbrd,
XX srin vvlind Qara dnizin liman hrbrind,o cmldn
Odessada olduqca oxlu insan tlfat olmudur. XX srd n
byk taun epidemiyalar Hindistanda qeyd alnmdr.
Malyariya xstliyi-malyariya plazmodeum cinsindn
olan parazitl yoluxur, bu xstliy yoluxan acaqanadn di-
158
lmsi il keirilir.Bu xstlik ekoloji v sosial-iqtisadi
problem saylr.
UNEP-in mlumatna gr (1979) 1955-ci ild malyariya
rayonlarnda yaayan 2,65 mld. adamdan 250 milyona qdr
malyariya xstliyin tutulan adamlarn ild txminn 2 mln-u
lmdr.1943-c ild acaqanada qar DDT-dn v digr
pestisidlrdn daha intensiv istifad olundu.Lakin artq 1970-ci
il yaxn DDT- qar davaml olan acaqanad populyasiya-
larnn say artd.Bu sbbdn msln, yalnz Hindistanda
malyariyaya yoluxan adamlarn say 6 mln-a atd, halbuki
1966-c ild bu rqm cmi 40 min tkil edirdi. 1976-c ild
acaqanadn 43 nv mxtlif intektisidlr qar rezistentliy
malik oldu.
Malyariyaya qar ekoloji chtdn zn dorultmu
kompleks mbariz metodlarndan - hyat mhitinin idar
edilmsindn istifad olunur. Bura bataqlqlarn qurudulmas,
suyun duzluluunun azaldlmas v b. aiddir.Digr metod qrupu
bioloji metod olub acaqanadn thlkliyini azaltmaq n
istifad olunur; bu mqsdl 40 lkd 250 nvdn ox srf
il qidalanan balqlardan, hminin acaqanadda xstlik
trdn v onu mhv edn mikroblardan istifad olunur.
Taun v digr infeksion xstliklr (vba, malyariya,
tlyaremiya, dizenteriya, qanl ishal, difteriya, skarlatina v b.)
mxtlif yal insanlarn lmn sbb olmudur. Bu halinin
saynn artmasn lngitmidir, yer znd 1860 c ild ha-
linin say l mld-a atmdr. XIX srin sonunda Paster v baqa
alimlrin yeni kflri XX srd profilaktik tibbin inkiafna,
ox ar xstliklrin mayinsin, hyatn shiyy-gigiyena
raitinin xeyli yaxlamasna byk tkan oldu, tbii-mnb
xstliklri kskin azald, bzilri is praktiki olaraq lv
olundu.
Gn ensefaliti mrkzi sinir sistemini zdlyn xst-
likdir. Bu xstliyin trdicisi virus olub daycs ikzoid gn-
sidir. Gnlr sasn Rusiyann Avropa v Asiya hisssind
159
tayqa melrind yaylmdr. Gn ensefaliti xstliyin fa-
liyyti me il bal olan insanlar, me tsrrfat iilri,
med mxtlif sahd tdqiqat ilri aparanlar, ovular, yol
knlr yoluxurlar.
Quduzluq kskin yoluxucu xstlik olub dnyann hr
yerind mahid olnur. Xstliyin inkubasiya dvr 30
gndn 90 gn kimidir.
Qeyri-yoluxucu endemik xstliklr d mvcuddur. Bel
xstliklr hmin razidki torpan, suyun v havann xsusi
trkibi il laqdardr.
Biokimyvi vziyyt il laqdar n geni yaylan xst-
liklrdn yod atmazl il bal olan endemik zobu, florun
izafliyindn yaranan florozu, ksin florun atmazlndan
yaranan dilrin kariyesini, dmir atmazlndan ba vern
anemiyan gstrmk olar.
Yod insan orqanizmi n vacib olan mikroelement
saylr.Su v qida vasitsil daxil olan yodun insan orqanizmi
n sutkalq normas 0,05mq-dr.Tbii sularda yodun miqdar
kifayt qdr deyils, bu razid yetidiriln knd tsrrfat
mhsullarnda da onun miqdar az olar.Bunun nticsind
insanda maddlr mbadilsi pozulur, inkiaf lngiyir, psixika
da pozulur.
Lakin byk hrlrd imli suyun trkibind yodun
miqdar kifayt qdr olmadqda bel, adamlarda endemik zob
xstliyi demk olar ki ,mahid edilmir. Bel ki ,hali mx-
tlif rayonlardan gtiriln mhsullarla qidalanr. Kiik yaay
mntqlrind imli suda yod azlq edrs, proflaktika mq-
sdil yodladrlm xrk duzundan istifad etmk ms-
lhtdir.
Tbii-mnb xstliklrinin profilaktikasnn sas mq-
sdi yoluxmann dvran etdiyi zncird hr hans bir halqann
qrlmasdr.Bunun n landaftn salamladrlmas, torpan
dzgn becrilmsi, mhsulun vaxtnda ylmas, gmiricilrin
v baqa virus dayclarn vaxtnda mhv edilmsi tlb
160
olunur. nsan onu xstliklrdn qoruyan btn proflaktik
tdbirlri hyata keirmlidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, ekosistemin nizamlanmasnda
tbii faktorlarn tsiri il mbariz aparmaq mqsdil insan
tbii resurslardan istifad edrk znn yaamas n sni
mhit yaratmaq mcburiyytind qalr.Bu halda xstliklrin
ba vermsind aadak faktorlar balca rol oynayr; hi-
podinamiya hddindn artq yemk, informasiyann bolluu,
psixoemosional stres, bununla laqdar aadak srin xs-
tliklri nin daima artmas mahid olunur; rk-damar, on-
koloji, allergiya xstliklri, psixi pozunluq v nhayt SPD
v s.
Bioloji risk faktorlarna genetik v ontogenez dvrnd
insan orqanizminin qazand xsusiyytlr aiddir. Mlum
olduu kimi, bzi xstliklr ox vaxt myyn milli v etnik
qruplarda rast glinir. Hipertoniya, xora xstliklri, kr
diabeti v b. xstliklrd irsi meyillik d mvcuddur.
Bir sra xstliklrin o, cmldn kr diabeti, ryin
iemiya xstliyinin ba vermsinin ciddi faktoru kklk hesab
olunur.Orqanizmd xroniki infeksiya mnbyinin mvcudluu
(msln: xroniki tonzillit) revmatizm xstliyin sbb ola
bilir.
Atmosferin fziki v kimyvi xasslrinin dyimsi, m-
sln, bronx aciyr xstliyinin inkiafna tsir gstrir.
Temperaturun, atmosfer tzyiqinin v maqnit sahsinin grgin-
liyinin sutkalq kskin dyimsi rk-damar xstliklrinin
arlamasna sbb olur.
onlam alanma onkoloji faktorlardan biri saylr.
Torpaq v suyun ion trkibinin xsusiyytlri v bu sbbdn
bitki v heyvan mnli qida mhsullar, orqanizmd bu v ya
digr element atomunun izafliyi v ya atmazl helmentoz
xstliyinin inkiafna sbb olur. Msln, imli suda yodun
atmazl v trkibind yodun az olduu torpaqda qida
mhsulu endemik zobun inkiafna sbb ola bilr.
161
Sosial risk faktorlar lverisiz mnzil-yaay raiti,
mxtlif stres vziyyti bir ox xstliklrin, xsusn rk-
damar sistemi xstliklrinin risk faktoru saylr. Pis vrdilr,
msln, siqaret km bronx-aciyr v rk-damar xstlik-
lrinin ba vermsi risk faktoru hesab olunur. Alkoqoldan
istifad edilmsi alkoqolizm, qaraciyr, rk v baqa xstlik-
lrin inkiaf n risk faktoru saylr.
halinin allergiyaya tutulmas insann immunitet sis-
teminin ziflmsi v tsirin hl adaptasiya olunmam sni
irklndiricilrin tsiri il laqdardr.Bunun nticsind in-
sanda bronxial-astma, drman allergiyas, revmatizm, qurd-
enyi v b. inkiaf edir.
Allergiya orqanizmin allergen adlanan hr hans bir
maddy qar hddn artq hssasl v ya reaksiyas il
myyn edilir. Para qrntlar, yanq zaman ann tsiri,
donuluq v digr tsirlr allergen ola bilr. Son zamanlar traf
mhitin irklnmsi il laqdar allergiya genilnib.
Onkoloji xstliklr ilrin ml glmsi il ba verir.
ilr yeni trmlr olub, toxumalarn izaf pataloji inkiaf
edrk artmasdr.Onlar xo xassli olub trafdak toxumalara
sxladrc tsir gstrir v bd xassli olub (xrng kimi)
ccrrk trafdak toxumalara keir v onlar dadr. Damar-
lar dadaraq onlar qana keir v btn orqanizm yaylr,bu
metastaz adlanr.
Onkoloji xstliklr insan orqanizmind konserogen
maddlrin, imlgtirn viruslar v ya gcl alanmann
tsiri nticsind ba verir.
Vaxtndan qabaq doulmu fziki yetimmi uaqlarn
artmas genetik aparatda ba vern pozuntularla v dyin
mhit adaptasiya il laqdardr. Fizioloji yetimzlik, gcl
transformasiyaya mruz qalan mhitl kskin disbalansn
nticsinddir. Bunlar digr nticlr d, cmldn akse-
lerasiyaya v insanda boyun artmasnda digr dyiknliy d
sbb ola bilr.
162
Akselerasiya bdnin llrinin artmas v daha erkn
yalarnda cinsi yetiknliyin olmas demkdir. Bunun sas
sbbi hyat raitinin yax olmas, ilk nvbd yax qidalan-
maqdr.
traf mhit irklndiricilri v insan salamlna
tsiri
Havada olan asl hissciklrin insan salamlna neqativ
tsir gstrmsi hl ox yzilliklr bundan vvl qeyd edil-
midir. Lakin son illrin tdqiqatlar nticsind asl hisscik-
lrin insanlar n ciddi thlkli olmas tsdiq edilmidir.
Atmosferd yksk miqdarda asl hissciklrin mvcudluu il
laqdar sutkalq lm hadislrinin oxalmas dqiq myyn
edilmidir.
Asl hissciklr dedikd, hr eydn vvl atmosferd
mvcud olan brk hissciklr, havaya bilavasit daxil olan
atmosfer aerozollar v qazlarn kimyvi evrilmlri prose-
sind gln brk hissciklr nzrd tutulur, axrnc trm
asl hissciklr adlandrlr. Kmr, neft v benzinin yandrl-
mas iri asl hissciklri ml gtirir. Xrda hissciklr yanma
zaman buxarlanan maddlrin kondensasiyas nticsind
ml glir. Trm asl hissciklr, hminin atmosfer hava-
snda mvcud olan kkrd v azot oksidlrinin reaksiyas
nticsind peyda olur. Mhm asl hissciklr sulfat, nitrat
ionlar, ammonyak ionlar, zvi aerozollar, brk kmr, mx-
tlif metallar v baqalarndan ibartdir. Bel ki, havada dezin-
teqrasiya aerozollar (ms. sement zavodlarnda) v metallarn
kondensasiya aerozollar (metallurgiya zavodlarnda) ml
glir.
Hesablamlar gstrir ki, Rusiyada hr iki adamdan biri
daim atmosfer havasnda olan asl gtirmlrin yksk tsirin
mruz qalr.
Asl hissciklrin salamla tsiri geni spektrli bioloji
effektlr klind skryin tezliyinin, yuxar v aa tnffus
yollarnn digr simptomlarnn artmasndan balayaraq, bron-
163
xial astmann grginlmsi, bronxit xstliklri hadislrinin
oxalmas, tnffus orqanlarnn v rk-damar xstliklrindn
lm hallarnn artmasna qdr tzahr olunur.
Asl hissciklrin xroniki tsiri zaman hm uaqlarda,
hm d ya 65-i kemi xslrd bronxit xstliyi hadissinin
say artr. Atmosferd xrda dispers tozun mvcud olduu
Rusiyann n irklnmi hrlrind 2 mln- luq halid asl
hissciklrin kskin tsirindn lm hadissi 4 min, xroniki
tsirindn is lav lm 2 min tkil edir.
Hava yksk sviyyd asl hissciklrl irklnn
hrlrd yaayan insanlarn mr txminn 4 il azalr.
Azot 2 oksid. Azot 2 oksidin ayrlmasnn balca
mnblri metallurgiya istehsal, avtomobil nqliyyat, istilik
elektrik stansiyalar v mxtlif qzdrc qurular hesab olunur.
Salamla tsiri. Azot 2 oksid selikli qiaya v tnffus
orqanlarna qcqlandrc tsir gstrir. ox yksk konsen-
terasiyada azot 2-oksidin tsiri aciyrlrin drhal ar zd-
lnmsin sbb olur.
Kkrd 2 oksid. Tullantlarn ktlvi miqdarna gr
kkrd 2 oksid digr atmosfer irklndiricilrin arasnda n
crgd durur. Bu madd havaya yanacan ES-d, qazan-
xanalarda, sobalarda yandrlmasndan, metallurgiya, da-
mdn v digr istehsalatlardan, dizel mhrriklrindn daxil
olur. Kkrd 2 oksid kskin xoaglmz iy malik olub,ilk
nvbd tnffs orqanlarna, gz v driy qcqlandrc tsir
gstrir, mrkzi sinir sistemini zdlyir, orqanizmd gedn
oksidlm proseslrini mhv edir. Kkrd 2 oksidin sorul-
mas onun burun v udlaq boluunun selikli qias il
kontaktda olduqda drhal balayr.Kkrd 2 oksidin tsi-
rindn yaranan zrrli effektin qiymtlndirilmsi ehtimaln
mumi lm, rk damar xstliklri, tnffus orqanlar
xstliklri v astmatiklrin tutmalarnn saynn artmas il irli
srmk olar.Kkrd 2 oksidin havadak trm mhsulu say-
lan sulfat turusu sasn tnffs orqanlarna tsir gstrir.
164
Kkrdn oxnvli ammonyak duzlar v ya sulfat zvi
maddbri alveollara mexaniki tsir gstrir v sonradan suda
asan hll olunduundan tnffs yollarnn selikli qias va-
sitsil srbst orqanizm daxil olur. Kkrd 2- oksidin kskin
tsiri ( gn qdr) mumi lm hadissini 0,6 % artrr.
Karbon 1oksid.Karbon monooksid CO dm qaz
tullantlarn ktlsin gr asl hissciklr v kkrd 2
oksiddn sonra nc yerd durur. Karbon 1 oksidin yksk
konsenterasiyas kskin zhrlnmy sbb olur. Xroniki tsir
zaman qanda karboksihemoqlobinin miqdarnn artmas v
uaqlarda psixi hrkt reaksiyasnn dyimsi mahid
olunur.
Ozon. Ozon oksigenin allotrop modifkasiyas olub, mavi
rng, xarakterik iy v partlayc xassy malikdir, hminin
gcl oksidldiricidir. Troposfer v strotosfer ozonu ayrlr.
Ozon suda az hll olduu n havakeirn yollarla insann
orqanizmin daxil olur. O, qcqlandrc xassy malikdir.
Ozonun uzun mddtli tsiri aciyrlrin mrkzi hisssinin
epitelial v birldirici toxumalarnn morfoloji dyimsin
sbb ola bilr.
Kimyvi maddlrl irklnmnin halinin salamlna
tsiri. Kimyvi maddlrin canl orqanizmlr zrrli tsir
gstrm qabiliyyti zhrlilik adlanr.Hl XVI srd Parasels
qeyd etmidir ki, btn maddlr zhrlidir, onlarn zhr-
liliyini yalnz doza (konsentrasiya) tyin edir. Bunu orqanizm
n hyati zruri hesab ediln mikroelementlrin (dmir, mis,
sink, kobalt, selen v b.) misalnda aydn grmk olar.Bu
gstriln maddlrin orqanizm kifayt qdr daxil olmas
anemiya, kardiomiopatiya v digr xstliklin inkiafna sbb
ola bilr.Lakin onlarn izaf drcd daxil olmas toksiki
(zhrlilik) effekt yaradr.
Davaml toksik birlmlrin siyahs hllik tam my-
ynldirilmyib.lkin varianta 64 madd, cmbdn 12 da-
vaml zvi irklndiricilr (D) aid edilib dvltlraras
165
Stokholm Konvensiyasna daxil edilmidir.Bu konvensiyada bir
sra kimyvi maddlrin (bzi peptisidlr, PXB (polixlorbifenil)
d daxil olmaqla) istehsal v istifadsinin lv edilmsi (qada-
an olunmas) zr tdbirlrin hyata keirilmsi nzrd tu-
tulur.
Tbii mhitin irklnmsin hsr olunan dbiyyatlarda
vanadium, nikel, dmir, marqans civ, kadmium, kobalt, mis,
quruun, arsen, qalay, srm, xrom v sink rti olaraq ar
metallar adlanr, hrnd kimyalarn nqteyi nzrinc bu
elementlrin hams hqiqi metal saylmr.
Tbitd ar metallarn ksriyyti yalnz ox az kon-
sentrasiyada bitkilr v bakteriyalar n lverilidir. Dmir,
mis, sink, selen, marqans, molibden v bzi digr elementlr
mikrodozalarda canl orqanizmlr n zruridir.
Quruun (Pb). n toksik metallardan biri olub bir sra
beynlxalq tkilatlarn,o cmldn mumdnya Shiyy
Tkilatnn (ST), BMT-nin, toksik maddlr v xstliklr
zr Amerika agentliyi v digr lklrin analoji dvlt
tkilatnn prioritet irklndirici maddlrinin siyahsna daxil
edilmidir. Quruun traf mhit etilldirilmi benzinl il-
yn avtomobillrin tullantlar il, metallurgiya mssislri,
poliqrafiya mssislri, manqayrma istehsal, akkumlyator
istehsal v digr quruun trkibli mhsullar istehsal edn
mssislrin tullantlar il daxil olur. Quruunun insanlara
tsiri n qdim zamanlardan mlumdur. Qdim Romada qur-
uun bahal qablarn hazrlanmasnda, rab istehsalnda, su
kmri borularnda istifad edilirdi.Bunun nticsind Roma-
llar quruunla zhrlnmdn ziyyt kirdilr, bunu Roma
zadganlarnn smklrind quruunun yksk sviyyd
olmas tsdiq edir. Quruunun yksk konsentrasiyas repro-
duktiv, sb (sinir), rk-damar, immunitet v endokrin sistem-
lrinin dyimsin sbb olur. Onun toksiki tsiri byrklrin
funksional vziyytinin dyimsind, hemoqlobinin sas
166
hemann sintezind, oksidlm metabolizmin proseslrind v
mbadil enerjisind tzahr edir.
Quruunun tsiril fhllrd mrkzi sb sisteminin
zdlnmsi astenik sindromla (kskin ziflik, yuxunun pozul-
mas, ba arlar, hafznin v diqqtin aa dmsi) qorxu
hissinin, depressiyann formalamas il sciyylnir, hrkt
pozuntular il maiyt olunur (iflic qdr).
sbilik, yilm (knara xma) kiik uaqlarda akar
edilmidir. Onlarda psixomotor reaksiyasn quruunun
orqanizm daxil olmasn irklnmi torpaqla tmasda olmu
barmaqlarn, oyuncaqlarn yalamaqla laqlndirirlr.
Quruunun tsiri il byrklrin funksiyasnn pozul-
mas, hl XIX srd quruunlu boyalarla ilyn rsssamlarn
salaml yoxlanarrkn qeyd alnmdr.
Quruun uzun mddt orqanizm daxil olduqda vvlc
byrk kanallarnda z vziyytin qayda bilmmk dyiik-
liklri ba verir. Sonralar is daha kskin arlamalar olur, bu
is xroniki, dnmyn nefropatiyann inkiaf il nticln
bilir v byrk atmazlna keir.
Quruunun rk-damar sistemin d tsiri var. Qur-
uunun tsiri miokardada biokimyvi pozuntularla nticlnir,
bu is natrium-kalsium mbadilsinin inqibirobaniyas hesa-
bna mitoxondrinin zdlnmsi il laqdardr.
nsan orqanizmin daxil olan quruun smklrd top-
lanr. Onun uzun mddtli tsiri dayaq-hrkt aparatna da
tsir gstrrk, asteoporozun inkiafna sbb ola bilir,bundan
ox vaxt 50 yadan yuxar qadnlar ziyyt kir.
Civ.n toksik metallardan biri olub, traf mhitd geni
yaylmdr.Civnin qida znciri zr hrktini sad kild
aadak kimi gstrmk olar: su dib kntlri biota
(bentos, fito-zooplankton), balqla qidalanan balqlar v qular.
Civ tiol zhri srasna aid olub, sulfohidrat qrupu zlal
birlmlrini tcrid edrk, orqanizmin zlal mbadilsini v
fermentasiya faliyytini pozur.stehsalatda civ il tmasda
167
olmayan civnin sas mnbyi qida, balca olaraq balq v
balq mhsullar saylr.Orqanizm buxar halnda daxil olan
civ cift (plasenta) vasitsil keir.Sdvern analarn sdnd
civ birlmlri toplana bilir, odur ki, balaca uaqlarn qannda
civ akar edilir.
Zhrlnm zaman civnin paylanmas birlmlrinin
xarakterindn v onlarn orqanizm daxil olma sulundan
asldr, inhalyasiya (nfsalma) yolu il civ buxarlar daxil
olduqda onun sas deposu byrklr saylr, bunun nticsind
sleymani byrk v byrk atmazl inkiaf edir.Civ
hm d iliy daxil olur v sinir sistemini zdlyir. Bundan
baqa, N.A.Pavlovskinin (2002) mlumatna gr civnin
daima tsiri immunitet atmazlnn inkiafina aparr. Civ
il tmasda olan iilrd, klinikalarda pe xstliyi kimi
nevrasteniya, aqressivlik, ba arlar, yuxu v yadda poz-
unluu stnlk tkil edir.Bir qdr aa sviyyd tsir
nticsind motor funksiyasnn, davrann v hval
ruhiyynin dyimsi,yksk emosionallq mahid olunur.
Kadmium (Cd). Kadmiumun traf mhitd yaylmas
lokal xarakter dayr.O, traf mhit metallurgiya istehsalnn
tullantlar il, qalvanik istehsalnn irkab sular il (kad-
miumlamadan sonra), kadmium trkibli stabilizatorlar, piq-
mentlr, boyalar istifad olunan istehsal sahlrindn v fosfat
gbrlrindn istifad edilmsi nticsind daxil olur.Bundan
baqa, kadmium iri hrlrin havasnda tkrlrin srtlmsi,
bzi plastik mmulatlarn, boyalarn v yapdrc materiallarn
eroziyas nticsind mvcuddur. Orqanizmd kadmiumun
saxlanmasna insann yax tsir gstrir. Uaq v yeniyetm-
lrd onun sorulma drcsi byklrd olduundan 5 df
ykskdir. O, kanserogen, qonadotrop, embriotrop, mutagen v
nefrotoksiki tsir malikdir.
Kadmiumun hdf orqanlar qaraciyr, byrklr, ilik,
sperma, boruvari smklr v qismn dalaq hesab olunur.
168
Kadmium sas qaraciyrd toplanr, onun orqanizmd olan
mumi miqdarnn 30%-ni tkil edir.
Kadmiumla xroniki zhrlnmnin n ar formas tay
tay xstliyi saylr.Bu xstlik ilk df Yaponiyada akar
olunmudur. Uzun illrdn bri hali mdndn kadmium d-
n ayn suyu il suvarlan tarlada becriln dy il qidala-
nrd. Vitamin v kalsiumun atmazl, hminin hamillik
dvrnd ziflmsi il laqdar ya 45-i kemi qadnlarda bu
xstliyin ml glmsin patogenetik faktor sbb olmudur.
tay-itay xstliyi skeletin deformasiyas il boyun qsalmas,
beld v ayaq zllrind arlar, xstlrd rdk yerii il
xarakteriz olunur.
Kadmiumun kanserogen effekti bu metaln istehsal il
mul olan fhllrd xrng xstliyinin ml glmsind
tzahr olunur.
Atmosfer v insan salaml. alanma xstliyi ion-
ladrc radiasiyann yerli tsiri zaman alanma dozasndan
asl olaraq mxtlif dyiikliklr ba verir. Orqanizm xarici
brabr alandqdan sonra tsir dozasndan asl olaraq
tinlikl sezil biln mumi reaksiyadan balam alanma
xstliyinin kskin formasna qdr zdln bilr. 1-10 qr
(100-1000) rad dozasnda brabr alanma zaman kskin
alanma xstliyi inkiaf edrk sasn iliyin (kostny mozq)
zdlnmsi mahid olunur. Onun gediind drd dvr
ayrlr: ilkin reaksiya (qsamddtli); gizli; xstliyin qzn
dvr; brpa dvr.
lkin reaksiya alanmadan drhal sonra ba verir, bir
saatdan 1-2 sutkaya qdr davam edir. Bu zaman n bir qdr
hycanlanma v ba ars sciyyvidir. Sonra dispersiya
md faliyytinin pozulmas balayr. Qan trfdn qsa-
mddtli neytrofl leykositoz, limfopeniya mahid edilir.
alanma xstliyinin balanc dvrnd sb sisteminin yk-
sk drcd oyanmas, arterial tzyiqin v rk ritminin
dyimsi ba verir.
169
alanmann gizli dvrnd xstnin vziyyti yaxlar.
Latent gizli dvrn mddti alanma dozasndan asl olur.
Xstliyin qzn dvrnd xstnin vziyyti yenidn
pislir, mumi ziflik artr, bdnin temperaturu ykslir,
qanaxma artr, bunun nticsind drid v selikli qiada
qanszma ba verir, ar vziyytd bu hallar rkd v ilikd
d ba ver bilr.Periferik qanda leykosit v trombositlrin
miqdar kskin azalr.
Bir sra endokrin pozuntular v sinir sisteminin funksiyas
pozulur.mmunitet kskin aa dr, bunun nticsind yo-
luxucu xstliklr, antoinfeksiya v antointoksikasiya asanlqla
ba verir.
Klinik vziyyt dvrnn mddti bir ne gndn 2-3
hfty kimi davam edir.n ar vziyytlrd xstliyin grgin
vaxtnda xst hyatn dyiir.
Brpa olunma dvrnd pozulmu funksiyalar tdricn
normaya dmy balayr.Bdnin temperaturu aa dr,
qanaxma dayanr, qan dvran funksiyas brpa olunur, mad-
dlr mbadilsi normaya dr v s.
lverili vziyytd xstlik tam malic olunur.Qann
funksiyas tam brpa olunmadqda, xstlik xroniki formaya
ke bilr.
Ekstremal isti hava raiti rk damar sistemi v ya
tnffs orqanlarnn xroniki xstliklri olan yal adamlarn
lmn sbb olur. Bel ki, 2003-c ild Avropada uzun srn
ox isti hava raiti bir sra lm hadislrin sbb oldu.lm
hadislrinin sas sbblri ryin iemiyas (yerli qanazl),
diabet, tnffs yollar orqanlarnn xstliklri, zn qsd
etm, xstxanaya yerldirilmnin sbblri : rk qan- damar
sistemi, tnffis yollar, byrk, sinir sistemi, epilepsiya xst-
liklri hesab olunur.Bu onu gstrir ki, hrktli hava yalnz
rk damar sisteminin pozulmasna deyil, hm d insann
psixoloji vziyytin tsir gstrir.
170
2002-ci ilin yaynda Moskvada olan vziyytin thlilin
saslana-raq, S.M.Novikov trfindn ox isti hava V havann
irklnm sviyysi il halid yksk lm hadissi arasndak
laq tsdiqini tapmdr.Anomal (normadan yksk) yksk
temperatura me yannlar v torfluun yanmas sbb
olmudur.Hrktli irklnmi hava dvr rzind azot 2
oksidin tsirindn mumi lm hadissin lav lm 104,
rk damar xstliyindn 44, kskin infarktdan 22 hadis
myyn edilmidir. Dm qazndan lav lm hadissi 107,
miokard infarktndan 20 hadis myyn edilmidir. Xrda
dispers asl hissciklrin tsirindn lav lm hadissi 196
tyin edilmidir. 2002-ci il 27 iyuldan 18 sentyabr daxil
olmaqla ozonun tsirindn lav lmn say 34, rk damar
xstliklrindn is 18 myyn edilmidir.
qlimin istilmsi yoluxucu xstliklrin inkiafnda risk
faktoru hesab olunur. lum olduu kimi, yoluxucu xstliklr
sas qrupa blnr: ksr hallarda su resurslar vasitsil,
qida mhsullar il, acaqanad v gnlrl.
halinin barsaq yoluxucu xstliklrinin sviyysi su-
yun keyfyytindn (hm su tchizat mnblrindn, hm d su
kmrindn), hm d qida mhsullarnn yoluxma drcsindn
ox asldr.
Avropanm mxtlif lklrind iqlim raiti il salmonel-
loz xstliklri hadislrinin thlili sasnda bu iki faktor
arasnda laq olmas akar edilmidir. Temperaturun yksk
olmas salmonelloz xstliklrinin inkiafnn risk faktoru kimi
30 %-ni tkil edir (R.S.Kovats 2003). Bu xstlik Rusiyada
geni yaylmdr.
Mlum olduu kimi, qarn yatala bakteriyalar orqa-
nizm yoluxdurucu su v qida mhsullar il daxil olur. Onun
trdicilri torpaqda v suda txminn 1-5 ay qala bilir.Bu
xstliyin partlay dvri olaraq mxtlif regionlarda ba
verir v ox vaxt su kmri, kanalizasiya qurularnda yaranan
171
qzalar zaman olur. imal rayonlarnda bel qzalar iqlimin
istilmsi il bal ola bilr.
irklnmi sudan istifad edilmsi barsaq infeksiyasnn
yaranmas il yana, htta razi n xas olmayan xstliklrin
peyda olmasna sbb olur. Buna trdici ibtidailr saylan
kriptosporidoz xstliyi misal ola bilr.
Acaqanadlar vasitsil ken infeksiya. qlimin istil-
msi nticsind atmosfer yantlarnn miqdar il arta bilir.
Bununla laqdar bataqlq sahlri genilnr v yaay mn-
tqlri su altnda qala bilir.Artq hazrda imal rayonlarnda,
cmldn Teanssbir dmir yolu maqistral ken rayonda
bataqlama v subasma proseslri qeyd alnr.Bununla la-
qdar acaqanad srflri mskunlaan sah daim artmaqda
davam edir v bu hal artq 70 % su hvzlrin sirat etmidir.
Bu is bataqlq xstliyi saylan malyariyann artmas
thlksini yaradr.
Gnlr vasitsil trdiln yoluxucu xstliklr.
Havann yksk temperaturlu gnlrinin saynn artmas
gnlrin aktivlmsin v onlar trfndn gtiriln infeksiya
xstliklrinin oxalmasma sbb olur.Bir sra Avropa
lklrind (exiya, sve),artq gnlrin imal istiqamtind
arealnn dyimsi qeyd alnmdr.
Gn ensefalit viruslar ksriyyt hallarda qansoran
zaman ikzod gnlri vasitsil keir. Xstliklr sasn
mrkzi sinir sistemini zdlyir v tam saalma, ikst qalma
v lml nticlnir.
Hidrosferin irklnmsi v insan salaml.Akademik
V..Vernadski yazmdr:Su planetimizin tarixind xsusi yer
tutur,el bir tbii cisim yoxdur ki,sas mhtm problemlr
su qdr tsir gstr bilsin.Su-Yer zrind canl orqanizm-
lrin mvcudluunu (yaayn) tmin edn znmxsus
mineraldr.
172
Hidrosfer Yerin su rty olub planetin btn su obyekt-
lrinin (okeanlar, dnizlr, aylar, gllr, bataqlqlar, buzlaqlar,
qar rty, yeralt sular) mcmusudur.
Hidrosferin trkibin hminin atmosferdki su, torpaq
suyu v canl orqanizmlr olan sular da daxildir. Tbitd su 3
faza vziyytind mvcuddur: maye, brk (buz, qar) v qaz
(buxar).
irin (imli) sular Yer zrind olduqca qeyri-brabr
paylanmdr. Masir texnologiya, knd tsrrfat v tikintinin
tsiril aylarn v gllrin sular snaye v mit tullantlar
il irklnmy mruz qalr.
irin sularda irklndiricilrin say 2500- atr. Bey-
nlxalq Shiyy Tkilatnn mlumatna gr btn xst-
liklrin 80%-i halinin irkli su qbul etmsinin nticsidir.
Planetin 2,5 mlrd. Sakininin dizinteriya, hepatit, diarey v digr
xstliklr tutulmas mhz irkli sulardan istifad il baldr.
Xstliklrin ba vermsi v yaylmas suyun irklnmsi
xarakterindn v drcsindn asldr. Qeyd edildiyi kimi,
dnyada xstliklrin 80%-i imli suyun kifayt qdr key-
fyytli olmamas il baldr. nkiaf etmkd olan lklrd
imli suyun trkibindki patogenlrin v irklndiricilrin
tsiri nticsind hr il 25mln. Insan lr. shal (dizinteriya)
xstliyindn hr il 5 yaa qdr olan 3 mln. Uaq lr.
Patogenlrl yoluxma md-barsaq xstliklrindn
yksk drcd xstlik v lmn ox mhm faktorudur.Bu
halinin sxlndan v onun sosial-iqtisadi inkiafndan bila-
vasit asldr. Odur ki, inkiaf etmkd olan lklr n
sciyyvidir.
Trkibind yksk miqdarda xlorid v sulfatlar olan su
hzm sisteminin funksiyalarna mnf tsir gstrir. Mine-
rallama drcsi 3 ql- qdr olduqda hamilliyin itmsin,
douma, dl, yeni doulan uaa mnfi tsir gstrir, gene-
koloji xstliklri artrr.
173
Suda kalsiumun yksk miqdar byrklrd v sidik
kissind dan ml glmsin sbb olur.
Suda nitratlarn qatlnn artmas xsusn uaqlarda qan
xstliyi (uaq sianozu) ml gtirir. Bu qanda oksigen ke-
irm qabiliyyti olmayan hemoqlobin formasnn (siethomoq-
lobin) peyda olmas il laqdardr




























174
VIII FSL.
TRAF MHT V SOSAL EKOLOGYA

traf mhitin v tbii srvtlrin mhafiz edilmsi
mhm dvlt mumxalq hmiyyti olan bir msldir. n-
san hyat, cmiyytin inkiaf tbitl, traf mhitl sx la-
qdar olduuna gr indiki nsillrin, hm d glck nsillrin
saglam mhitd yaamas traf mhitin v tbii srvtlrin
mhafizsi il rtlnir. traf mhitin mhafizsi, tbii srvt-
lrdn smrli istifad edilmsinin hquqi tnzimlnmsi,
insanlarda ekoloji urun formaladrlmas siyasti, dvltin
sosial, siyastinin trkib hisssidir.
Ekoloji sistemlr n sciyyvi olan mnasibtlrin
flsfi mnalandrlmas ekoloji problemin praktik hlli n,
vacib zminlrdn biridir. ndi cmiyyt qarsnda ekoloji
problem klind qoyulmudur ki, onun hlli n malik oldu-
umuz xeyli tffkr stereotiplrindn imtina etmli, bu
sahd yeni tfkkr strukturlarn formaladrmalyq.
Ekoloji problem indi bizim baa ddymz mnada
srimizin ikinci yarsnda daha dorusu, ikinci dnya mhari-
bsindn sonra ciddi msl kimi qarda dayanmdr.
Bir trfdn maddi texniki trqqinin nzartsiz inkiaf,
nhg texniki isrehsal sahlrinin surtl kmiyyt artm
dalnca qa, o biri trfdn snaye komplekslrinin yaradl-
masnda, tbitl insan hyatna mnfi tsir gstr bilck
amillrin qarsn almaq n grkli texnoloji vasitlrin n-
zr alnmamas pula saxta qnat namin getdikc artan bu
gnki eoloji blalarn sbblrindn olmudur.
Tmizlik, saflq, tbitin, insan hyatnn qorunmas n
sylr v onlarn xalq fsanlrind, folklorda, qdim abid-
lrd inkiaf xsusi yer tutur.
Zrdt dininin v flsfnin sasn tkil edn mhm
chtlrdn biri fikrin, szn v mlin pakl haqqnda syl-
nn triada sonradan rq xalqlar il sx laqd olan yunan
175
filosoflarnn zl ideyalarndan birin evrilmidr.
traf mhit obyektlri (su, torpaq, hava) il hquq nor-
malar arasnda tbitl qanun arasnda qarlql mnasibt-
lrin yrnilmsi insanlarn normal hyat faliyytini tmin
edn salam ekoloji raitin hquqi chtdn saslandrlmas
v bu mnasibtlrin urda ks olunmas hazrda mstqil
respublikamzda qarda duran sas vziflrdn ibartdir.
1. nsanla traf mhit arasndak qarlql mnasibtlrin
masir vziyytini drindn drk etmk n briyytin
inkiafnda insan-tbit laqlrinin tarixi v sosial flsfi
mahiyytin diqqt yetirilmlidir.
nsan z gndlik hyat v faliyytini tmin etmk n
sas maddlr ktlsini v enerjini baqa canllardan v Gn
enerjisi hesabna bitkilrin sintezldirdiyi zvi maddlrdn
alr.
Bu qayda il daima insanla tbit arasnda fasilsiz
mbadil prosesi gedir.
nsanla tbit arasndak fasilsiz mbadil prosesi, hm
insann znn hm d onun yaay mhitinin dyimsin v
inkiafna sbb olur.
nsan tbit daxilind tkc bioloji nv kimi deyil, hm d
toplum kimi brqrar olduqda insan tbit arasndak qarlql
mnasibtlrin mahiyyti daha mrkkb xarakter alr.
Msln, br inkiafnn enerji israf v maddlr mbadilsi
ancaq tbii obyektlrdn (su, hava, bitki v heyvanlar almi v
.s.) istifad xarakteri dayrd.
Masir dvrd mvcud olan insan-tbit mnasibtlrinin
formalamas prosesind meydana gln cmiyyt- texnika-
istehsalat-tbit mnasibtlr sistemi mhm rol oynamdr.
Insanla tbit arasndak qarlql mnasibtlrinin mr-
hlsi sasn insanlarn tbii yaay mhitin uyunlamas
n tbit mhsullarnn ld edilmsi il xarakteriz olu-
nurdu.
Bu mrhld insan el tbii ehtiyatlardan istifad
176
edirdiki, onlarn mnimsnilmsind texniki vasitlr ehtiyac
olunurdu.
Insan-tbit mnasibtlrini ikinci mrhlsi aqrar
mdniyytin meydana glmsi v inkiaf il laqdardr.
Aqrar mdniyyt maddi istehsaln sasn kinilik v
maldarlq tkil etdiyi dvrdn formalamaa balamdr.
Insan-tbit mnasibtlrinin getdikc mrkkblmsi hr
hans bir tarixi dvrd insanlarn hyati tlabatnn dyiilmsi
il laqdar olmudur. kinilik mdniyytinin inkiaf knd
tsrrfat v rzaq mhsullarnn oxalmas, bu mhsullarn
uzunmddtli istifadsi n saxlanlmasn tlb edirdi.nsan
tbit mnasibtlri konteksind mxtlif tarixi mrhllrd
insanlarn orta mr mddti d mxtlif olmudur. Bel ki,
B.B.Proxorovun fikrin gr kinilik mrhlsindn vvlki
dvrlrd mr mddti qida mhsullarnn kmiyyti il
myyn olunurdusa, kinilik mrhlsind xstliklr in-
sanlarn mr mddtinin myynlmsind tnzimlyici
amil evrilmidir.
Antik dvrn mifalogiyasnda sas personajlar insanlara
oxayan Allahlar idi. Bu dvrd kiniliyin v dniziliyin
inkiaf myyn elmi nticlr saslanrd.
ctimai inkiafn myyn pilllrind insan tbit m-
nasibtlrinin grginlmsind demoqrafik amillr d my-
yn rol oynamdr.
Tdqiqatlarn fikrinc IX srd Yer krsinin halisi
txminn 250 milyon olmudur. Bu sr tarixd durunluq,
mhariblr, quraqlqlar v epidemiyalar sri kimi qeyd
edilirdi. XIII srin sonu-XIV srin vvlrindn balayaraq Yer
krsinin bir ox blglrind hali artm kskin kild
azalmaa balad. XV srdn sonra kinilik texnikasnn tk-
millmsi hesabna briyt rzaq mhsullarn artrm v
bunun sasnda hali artmnn stabilliyin nail olmudur.
ntibah dvrnd (XV-XVII srlrd) ctimai mnasi-
btlrd insan xsiyyti n plana kilmy balad.
177
Bu dvrd mdniyyt dnyvi xarakter damaa insan
dini doqmatizmin tsirindn xilas olmaa, teosentrizmin yerini
tdricn antroposentrizim v humanizm tutmaa balad.
Byk corafi kflr, Qaliley v Kopernikin elmi mlahi-
zlri, tbit v kainat haqqnda insann tsvvrlrini myyn
qdr dyidirdi.
Tdqiqatlar insan - tbit mnasibtlrind snaye dv-
rnn balanmasn adtn kapitalist istehsal sulunun tam
qlbsinin baa atmas il laqlndirirlr.traf v tbii
mhit anlay tbii komponentlrdn ibart olub, tbii-maddi
cisimlri (su, hava, bitki, v heyvanat almi, torpaq, mikroor-
qanizmlr, minerallar,osmos v.s.) tbii hadislri (iq, istilik,
radioaktivlik, qravetasiya, elektrik, ss v..s.) v tbii proseslri
(geoloji, kosmik, iqlim, bioloji,) znd birldirn traf mhiti
hat edn nsrlr, o cmldn, insan trfindn yaradlm
maddi mhit z xarakteri, mahiyyti v funksiyasna gr rti
olaraq bir ne yer blnr:
1.stehsal n sas vasit olan man v altlr
2.Sintetik materiallar v mhsullar (polimer materiallar,
plasmas,rnglr,zhrli kimyvi maddlr v.s.)
3.Mnzillr,ictimai binalar v istehsalat obyektlri
4.Komunkasiya (nqliyat, rabit v.s.) vasitlri v
obyektlri
5.stehsalat, nqliyat v mit sslri
6.Snaye v mit tullantlar
XIX srin II yarsndan balayaraq faydal qazntlarn
(neft, qaz, da kmr, filiz v.s.) xarlmas yeni-yeni snaye
msslrin tikilmsin sbb oldu.
Bir ox alimlr ekoloji tarazln pozulmasna gtirib
xaran insan tbit mnasibtlrini grginldirn tarixi
mrhlni qeyd edirlr.
1.Ovuluq mrhlsi. Bu mrhld insanlar ovuluq v
melrd gilmeyv ymaq yolu il qidalanaraq z hyatla-
rn bioloji cmiyytdn tmin etmilr.
178
2.kiniliyin yaranmas v inkiaf mrhlsi.
Bu mrhl yeni torpaqlarn ld edilmsi, becrilmsi,
son nticd halinin surtli artm il maiyt olunmudur.
3.Snayenin inqilab mrhlsi. XIX srin ortalarndan
balayan bu mrhl vvlki mrhlll mqaisd traf
mhitin ciddi kild dyiilmsin v sosial grginlikl nti-
clnn lverisiz ekoloji raitin yaranmasna gtirib xar-
mdr.
nsan tbit mnasibtlrinin tkamln ks etdirn
bu fikirlrl myyn qdr razlamaq olar. Lakin XX srin IV
rbndn balayaraq snayenin gcl inkiaf nv snaq-
larnn oxalmas, tbitd ba vern iqlim dyiikliklrinin
artmas halinin surtli artm qlobal miqyasda traf mhit
antropogen tsiri artrmdr.
XX srd yanacaq v enerji istehlaknn strukturunda
byk dyiikliklr ba vermidir. XX srin ortalarnda neft
qaz mrhlsini vz etmy balad.
Tarixi inkiafn btn mrhlsind insann tbit
tsirinin intensivliyini mtxssislr aadak formada
xarakteriz edirlr.
1. Tbitdn enerji v digr zruri maddlrin ld
edilmsi
2. vvllr tbitd mvcud olmayan, yaxud az miq-
darda olan maddlrin tbit daxil edilmsi.
3. Tbii obyektlrin dyidirilmsi.
4. stifad ediln tbii obyektlrin v btvlkd traf
mhitin mhafizsi.
XXI srin balancnda v insann tsrrfat faliyyti
z hat dairsin gr artq planetar xarakter almdr.
Ekoloji problemlrin artmas sosial-flsfi baxmdan
insan- tbit mnasibtlrinin grginlmsinin tzahrdr.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi insan v tbit arasndak
qarlql mnasibtlrd tarixn insann tsrrfat faliyyti
sas rol oynamdr. Bel ki, insann tbit dadc tsiri o
179
cmldn, melrin qrlmas bzi bitki v heyvan nvlrinin
kknn ksilmsi, torpan eroziyasnn srtlnmsi, tbii
mhitin zhrli kimyvi maddlrl irklnmsi mhz in-
sanlarn tsrrfat faliyytin genilnmsi il laqdar ol-
mudur. Bu prosesd ancaq tundrann uzaq sahlrind, tay-
qada, tropik melrd, Afrika shralarnda v.s. razilrd
insan faliyytindn knarda ekosistemlr, tbii landaftlar qal-
mdr. nsan failiyytindn knarda qalan bu cr ekosis-
temlr hazrda yer krsinin quru hisssinin 10%-ni tkil edir.
Mlumdur ki, biosferin trkib hisssi kimi insan onun
qanunlarna tabedir. Baqa canllardan frqli olaraq insan,
tbit v cmiyytin inkiaf qanunlarnn drk ed biln urlu
varlqdr. Mhur rus alimi akademik N.N.Moiseyemin fik-
rin gr, masir manlar yaratma bacaran, cmiyyt
qanunlarn drk ed biln insann tssf ki, tbitl qarlql
mnasibtlrind qadaan olunmu hdd mvcuddur. Hans
ki, insann he bir raitd o hddi kemy ixtiyar yoxdur.
Burada qadaalar sistemi mvcuddur. Bu qadaalar pozub,
hddi kemkl insan z glcyini mhv edir.
Tarixn insan-tbit mnasibtlrinin qlobal miqyasda
grginlmsind v ekosistemlrin tarazlnn pozulmasnda
rol oynayan rtlrdn biri d bioloji nvlrin planetin bir
blgsindn baqa blgy krlmsi olmudur. Bioloji
nvlrin bir razidn baqa raziy krlmsinin ciddi
ekoloji problemlr yaratmas haqqnda tarixdn oxlu faktlar
mvcuddur, msln vaxtil Avstraliyaya gtirilmi 12 ct
dovann hmin blgd tbii dmni olmadna gr qey-
ri mhdud kild oxalmas qoyunlarla uzunmddtli rzaq
rqabtinin yaranmasna gtirib xarmdr.
Yaxud, AB-dan Qrbi Avropaya kartofla birlikd g-
tirilmi Kolorado bcyi d tbii dmni olmadna gr bu
blgd geni yaylmdr.
Tarixi baxmdan insan-tbit mnasibtlrinin grginl-
msind sas mrhllrdn biri d snayenin inkiaf il
180
laqdar olmudur.
Mlumdur ki, snaye istehsal yeni-yeni tbii ehtiyatlar
tsrrfat dvriyysin clb etmidir. Snaye istehsalnn
artmas nticsind su ehtiyatlarnn v faydal qazntlarn
intensiv istismar genilnmi torpan z tyinatndan lav,
dolay mqsdlr n istifadsi artmdr. XX srin ortalarnda
Beynlxalq Tkilatlarn tbbs il cmiyytin inkiaf gs-
tricisi kimi adambana dn mumi Milli Glirin (M-G)
hcmi sas gtrld. Lakin XX srin sonu XXI srin
vvllrind is mtxsislr bel qrara gldilr ki, adam-
bana dn M-G hcmi artq trqqinin mumi sviyysini
myyn etmk n kifayt etmir. Bunu nzr alan BMT v
Dnya Banknn (DB) mtxssislri cmiyytin ikiaf
sviyysini myyn etmk n btn lklrd sas gs-
trici kimi insan inkiaf indeksini tklif etmilr. Insan
inkiaf indeksi orta mr mddti, halinin savadllq dr-
csi v zruri-normal yaay tmin etmk n tbii ehti-
yatlardan istifad sviyysini hat edir. 1992-ci BMT nin
tbbs il traf mhit v inkiafa hsr edilmi Davaml in-
kiaf konsepsiyas da yuxarda deyilnlri sbut etmidir.
Bellikl, insan-tbit mnasibtlrind traf mhitin kom-
ponentlrdn olan sosial iqtisadi inkiafn sviyysi tbii
ehtiyatlarn vzifsi il laqli kild tdqiq edilib yr-
nilmlidir. Bu problemin sosial-flsfi aspektd aradrlmas,
mhz indiki mrhld insan-tbit mnasibtlrin yeni ya-
nama tlb edir ki, mvcud tdqiqatn qarsnda duran
msllrdn biri d budur.
nsan Yer zrind canl orqanizmlrin inkiafnn n
yksk pillsi saylr.
.T.Frolova (1985) gr nsan tbii-tarixi proseslrin
subyekti yer zrind maddi v mnvi mdniyytin inkiaf,
digr hyati formalarla genetik bal olub, lakin onlardan mk
altlri istehsal etmk qabiliyyti, aydn nitqi, aktiv yaradcl
v xlaqi uru il frqlnn biososial canl varlqdr.
181
nsan hyatnn vahid sistemli raitl tyin olunmas
onun biososial tbitini ks etdirir. Bura hm bioloji, hm d
sosial elementlr daxildir. Bu, insann tk bioloji deyil, hm d
sosial adaptasiya olunmasn tlb edir. nsan tbitinin bu
sahsi sosial fnnlrin byk qrupu trfindn yrnilir.
nsann bioloji adaptasiyas heyvanat almindn olduqca
frqlidir. Bel ki, sosial faktorun artmas zaman o, hm bioloji,
hm d sosial funksiyasn saxlamaa chd gstrir. Bu v-
ziyyt byk ekoloji hmiyyt dayaraq, insan mh-
fumunun myyn edilmsind ekoloji baxmdan yanaman
ks etdirir.
nsan heyvanat alminin bir nv olub, mrkkb sosial
tkili v mk faliyytin malik olmaqla, orqanizmin bioloji,
o cmldn (ilkin vrdilri) xasslrini xeyli drcd aradan
gtrr (az nzr arpacaq drcy endirir) (Reymers,
1990).
nsan bioloji nv kimi.nsan canl almin trkib hisssi
olub biosferdn knarda tbii raitd v myyn tkaml
tipinin canl maddsi kimi yaaya bilmz.nsann aid olduu
Homid ailsi Yerin ekvatorial hisssind, insan cinsi is Afri-
kann rqind v Cnubi Asiyada yaranmdr. lk dvrlrd
Yer zrind bir ne homid nv mvcud olmudur. Onlar iki
yarmaily mnsub olmular: avstralopiteklr v adi insanlar.
Onlardan yalnz bir nv Homo sapiyens urlu insan
qalmdr. Bir sra alimlr Homo sapiyens nvn iki yarm-
nv ayrr: neandertallar v masir insanlar.
Canl maddnin tkamlnd planetd bir sra dn
nqtsi olmudur, bu tkaml suksessiyasnn sonuncusu
insann (Homo sapiyens) meydana glmsi (peyda olmas)
hesab edilir. Bu hadis canl maddnin ml glmsi il m-
qaisd yaxn zamanlarda, yni 3,5-5 mln. il vvl ba ver-
midir. Bel ki, canl almin inkiaf 4 milyard il vvl
olmudur.
btidai insan yaxn dvrlr qdr (knd tsrrfatna
182
qdr) tbii ekosistemlrin adi hreyyeyn konsumenti olub,
meyv v s. ymaq v xrda heyvanlar ovlamaq yolu il uzun
srmyn kiik mskunlamalar yaradr, zngin bitki rty v
baqa yem axtarmaq dalnca tez-tez yerini dyiirdi.
Bitkilrl qidalanan adi insanabnzr meymunlardan
frqli olaraq, avstrolopiteklr bitkiyeyn orqanizmlrin zlri
il qidalananlara, yni tl qidalanalara qismn kemkl yr-
tclq srasna qoulurlar.
Alimlrin tdqiqatlar gstrir ki, insan meymunlar
gvdsindn 10 mln. il vvl ayrlmdr.
mk faliyytinin izlri kimi mk altlri 4,5-2,8 mln.
illik tarix malikdir. Bu dvrd insanlar sad l altlri
quradrr, onlarn kmyil heyvanlar ovlayaraq zlrini qida
il tmin edirdilr.
lin hrkti, yerim vasitsi funksiyasndan azad olmas
yeni morfoloji adaptasiyann inkiafna - lin tutma
qabiliyytinin yaranmasna sbb oldu. nsann dik yerimsi
vrdi halna kedikc llr tdricn hrkt funksiyasndan
azad olurdu. Dik yerim mvazint orqanlarnn inkiafna,
zl reaksiyasnn srtlnmsin v beyinciyin bymsin
sbb oldu.
nsann gndz fall insanabnzr meymunlarn qaran-
lq gec hyat trzinin falln vz etdi. Antilop kimi iri
heyvan ldrmk, gcl plngin hcumunu df etmk n,
frdlr qruplarda birlmy balad. Mxtlif faliyyt nvlri
il mul olan qruplarda nsiyyt vasitsi olan dil inkiaf
tapd. nsan n yeni byk dyiikliklr onun ali sinir
sistemind, beynind ba verdi.
Qeyd etmk lazmdr ki, insann formalamas prosesi
cdadlarmzn frdlrinin dyiknliyi nticsind mmkn
olmudur. Tbii sem Homo sapiyensin (insann) tkamlnd
hlledici rol oynamdr. Masir insan tipi son buzlama
dvrnd, txminn 40-50 min il vvl formalamdr. Yuxa-
rda qeyd edildiyi kimi, bu dvr rzind insan ovuluqla,
183
meyv v s. ymaqla, ox sonralar is heyvandarlq, kin-
ilikl, kustarlqla mul olmudur. Yalnz son iki- srrd
is snaye istehsal inkiafnn rolu artmdr. Btn bu tarixi
dvr rzind tbii mhitin rolu tdricn azalm v insan
hyatnda sni mhitin rolu artmdr. Bu zaman tbii semnin
tsirinin ls v keyfiyyt xarakteri d dyimidir.
Sosial dyiknlik v tibbin inkiaf nticsind inkiaf
etmi lklrd tbii semnin tsiri xeyli azalmdr. Bununla
bel, insan biososial varlq olaraq btn canllar n universal
olan mumi bioloji qanunauyunluqlarn tsirindn tcrid
olunmamdr. Y.P.Altuxov v O.L.Kurbatovann (1984) xarici
mlumatlardan gtirdiyi aadak rqmlr d bunu tsdiq ed
bilr: insan enbrionunun 5%-i ontogenizin ilkin mrhllrind
mhv olur (daxili sbblrdn), 3%-ni l doum tkil edir,
3% reproduktiv yaa atmam lr, yalarnn 20%-i nigaha
daxil olmur v nigahn 10%-nin dl olmur.
Bellikl, ilkin genofondun txminn 50%-i sonrak nsil-
lrd tzlnmir, bu hadisnin ksr hisssi genetik chtdn
asl olur.
Btn digr nvlr kimi insan da mhitdn asl olduu
kimi, z d mhit tsir gstrir. Heyvandan frqli olaraq
insan zehni inkiafa (intellekt) malikdir. Onun intellekti
mhm faktor saylan qida mhsullarnn atmazln knd
tsrrfat maldarlq v kinilikdn istifad etmkl tnzim-
lmkdir. Bu, txminn 10 min il vvl ba vermidir. nsan
znn mstqil (xsusi) ekoloji sistemini qurmaa balad.
nsann dnc qabiliyyti, lazmi mk altlrini yarat-
mas mvqqti d olsa, adi abiotik v biotik faktorlarn tsi-
rinin qarsn almaqda ona kmklik gstrdi. B.Nebel (1993, I
cild) qeyd edir ki, bu tsirlrin qarsnn alnmasnda insan
aadaklara nail olmudur:
1) Bol rzaq mhsulu ld etmk;
2) Su anbarlar yaradaraq, onun suyunu yaay mn-
tqlrin v tarlalara xarmaq;
184
3) Yrtc v bir sra xstlik trdn orqanizmlr qar
vasitlr yaratmaq;
4) Yaay yeri tikmkl onu z istyin uyun
qzdrmaq v ya soyutmaq sullarn yrnmk;
5) Digr nvlrl rqib mbarizsind qalib xmaq.
nsan limiti tyin edilmi (hddini am) faktorlarn
tsirinin qarsn alma yrns d, ona 100% qalib glmy
qadir deyildir. Y.Odum (1975) qeyd edir ki, insan z mnzilini,
z i yerini kondisionerlmi hava il tchiz ed bilr, lakin
znn iqlimdn asl olmadn znn ed bilmz, ks halda
kondisionerldirilmi hava il tarlalar, ev heyvanlarn v s.-ni
tchiz ed bilr. Demli insan hl d iqlim hadislrindn
isti v soyuqdan, quraqlq v yadan v digr hadislrdn
asl olaraq qalr.
Bellikl, insan sosial varlq olsa da, slind tbit hmi
onun varlq faktoru olaraq qalacaq v insan hat edn mhitin
ayrlmaz hisssini tkil edckdir. Bura hminin insann
yaratd sni mhit v ictimai laqlr d daxildir. Sni
mskunlama mhiti d insana tsir gstrir, yaxud burada ks
laq yaranr, bu laq insan populyasiyalarnda ba vern hm
bioloji, hm d sosial proseslr tsir edir.
nsan populyasiyas.nsan populyasiyas, yaxud xsusi
nvn populyasiyas Homo sapiyens, heyvan populyasiya-
larnn xasslrin malikdir, lakin sni mhitin, sosial-iqtisadi
raitin v sair faktorlarn, yni sosiumun (bu faktorlarn cmi
sosium adlanr) tsiri nticsind bu xasslrin tzahrnn
forma v xarakteri olduqca frqlnir.
Yer zrind btn insanlar briyyt populyasiyas
sistemini ml gtirir. Bu populyasiyann artmas tbii
resurslar, hyat raiti sosial-iqtisadi v genetik mexanizmlrl
mhdudlar (Reymers, 1994). nsan bu mhdudladrc fak-
torlarn hmiyytini artq kifayt qdr drk edir. Sosial-
iqtisadi faktorlar artq myyn drcd nizamlayc kimi
grns d, bu faktorlara hl ki, az hmiyyt verilir. Bu
185
baxmdan, gr insan hqiqtn dnrk alla hrkt
edrs, Y.Oduma (1975) gr o, aadaklara ml etmlidir:
1) xsi populyasiya artm formasn yrnmli v drk
etmli;
2) Myyn sahnin hcmi il laqdar halinin miq-
darca optimum lsn v konfiqurasiyasn tyin etmli;
3) Tbii tnzimlnm faliyytd olmayan yerd
mdni tnzimlmni qbul etmy hazr olmaldr.
Papiros (siqaret) km v onkoloji xstliklr. Siqaret
km dnyada n geni yaylan vrdi olub, ayr-ayr adam-
larn, hm d btvlkd cmiyytin salamlna zrr gtirir.
Siqaret kmy halinin btn tbqlri clb olunmudur, bu
qadnlar v gnclr n daha thlklidir.
ST-in mlumatna gr dnyada 1,1 mlrd. adam (yer
halisinin 18%-i), o cmldn 900 mln. Kiilr, 200 mln.
qadnlar, digr mlumata gr 60% kiilr, 20% qadnlar
siqaret kirlr.
BMT-nin mlumatna sasn briyyt ttn mmu-
latnn alnmasna hr il 85-100 mlrd. Dollar xrclyir, yer
krsinin hr bir sakini orta hesabla il rzind min siqaret kir.
Dnyada gn rzind 15 mlrd. Siqaret kilir. AB-da
siqaret kmkl bal xstlrin malicsin ild 50 mlrd.
Dollar xrclnir. Bu o demkdir ki, 1993-c ild siqaret km
il bal olan xstliklrin saalmasnda bir qutu siqaretin
qiymti 2 dollara baa glir.
l rzind siqaret kmkdn itkinin miqdar 200 mlrd.
dollar tkil edir. Yer krsind hr be adamdan biri bilavasit
v dolay yolla orqanizmin ttnl zhrlnmsindn ziyyt
kir. Siqaret km nticsind ild orta hesabla 8,5 mln.
adam dnyasn dyiir. Orta hesabla siqaret km il laqdar
insan mr 6-8 il qsalr.
Siqaret knlrin yars 35-69 yanda mxtlif xst-
liklr tutularaq lmy risk edir. MDB lklrind 1998-ci
ild hr iki kiidn birinm n parlaq alarnda xrng
186
xstliyindn lmn ttn tsts bais olmudur. Siqaret
knlrin 80%-i xroniki bronxitdn ziyyt kir, aciyrin
xrng xstliyindn lnlrin 95%-ni hris siqaret knlr
tkil etmidir. Qrtlanda xrng xstliyi olanlarn 80-90%-
i siqaret knlr olmudur. Siqaret kmkl birlikd alkoqol
qbul ednlrin qida borusunda xrng xstliyinin ml
glm riski siqaret kmyn adamlara nisbtn 9-12 df
ykskdir, mdd xrng xstliyinin ml glmsind is
bu rqm 9,3 df tkil edir. Ttn dodaqda, az boluunda,
qida borusunda, aciyrd xrng xstliyindn lnlrin 60-
80%-ni, xroniki bronxitin 75%-ni, rk iemiyasndan lnlrin
drdd birini tkil edir.
Amerika tdqiqatlar ttn tstsnn kanserogen
tsirinin mexanizmini akar etmilr. Buna balca sbbkar
oxdan mlum olan benzapiren, daha dorusu, orqanizmd
benzapiren evriln benzapiren-diolepoksid (BPDE) mad-
dsidir. BPDE iin bymsinin qarsn alan ger p53-n
sahsini zdlyir. vvllr akar edilmidir ki, bu genin muta
siyas aciyr xstliyin tutulan xstlrin 60%-d, digr
xrng nvlrinin is 50%- qdrind rast glinir. Normal
vziyytd gen p53 iin bymsini sxr, xst hceyrlri
knarladrr. Artq siqaret kmyin xrng xstliyi ml
gtirmsin he bir bh yoxdur.
Az qtran trkibli ttndn hazrlanan yngl siqaret
istehsal ednlr d mid zn dorultmad. Tdqiqatlar
gstrdi ki, bu salam siqaretlr d digr xrng xstliyi
nvlrinin (adenokarsin) ml glmsi cavabdeh olub
aciyrin drin sahlrini zdlyir. Bunu sadc bel izah
etmk olar ki, yngl siqaterlrdn lzzt almaq n tstn
daha ox drin sorurlar, yngl siqaretlrin nisbtn az zrrli
olmas haqqnda olan reklam hqiqt uyun deyildir.
Siqaret km gnclrin zehni v fiziki qabiliyytlrin
mnfi tsir gstrir v onlan impotentliy aparr. Amerika
tdqiqatlarna gr siqaret knlr yax hazrlql tlblrin
187
17%-ni, orta hazrlqllarn 45%, hazrlqszlarn 59%-ni tkil
etmidir.
Rusiya Federativ Tibb Elmlr Akademiyasnn mluma-
tna gr siqaret kndn 10-15 dqiq sonra zlnin gc
15%, zllrin uyunlamas (koordinasiyas) 23% azalmdr.
Htta passiv siqaretkm rk-damar xstliyinin baverm
thlksini 1,5 df yksldir. Hm d passiv siqaret kmdn
66,7% ailnin uaqlar ziyyt kir. Siqaret knlrin 40%-
ndn oxu mvqqti i qabiliyytini itirir. Siqaret kn
aillrd uaqlarn kisi 700 qram az, boyu v bann evrsi
kiik olur. Bel uaqlar 9-10 yana qdr fiziki v qli ba-
xmdan xeyli geri qalr.
Rusiyada kiilrin 67%-i, 15 yadan yuxar qadnlarn
30%-i siqaret kir (1993-c ilin mlumat). Burada ttnn
tsirindn hr il 280 min, hr kiidn biri v hr 20
qadndan biri hyatn dyiir.
Tdqiqatlar gstrir ki, Rusiyada 8-ci sinifd agirdlrin
25%-i, 10-cu sinifd 42%, qzlarn 23%-i siqaret kir.
Bir ne il vvl btn dnyada siqaret kmkl
mbarizy balanlb. Gcl mbariz nticsind AB-da
1970-1990-c illrd siqaret knlrin say 70%-dn 28%-
enib. Digr mlumata gr, AB-da kiilrin 28%-i, qadnlarn
23%-i siqaret kir (1994-c il mlumat).
AB-da hr il 100 min adamn lmn ttn sbb olur.
Avtomobillrin yardan oxu klqabsz buraxlr. Bir sra
kompaniyalar, msln Lokxid v Terner brodkostinq
siqaret knlri i gtrmr. Teksas instrument kom-
paniyas hr siqaret kn iidn ayda 10 dollar, Yu-xod is
hfd 5 dollar tutur.
Vebster Qroun (Missuri tat) hrinin fallar ya 17-
qdr uaq olan xsusi evlrd siqaret kilmsinin qadaan
olunmasn tklif edirlr. Pensilvaniyada avtomobillrd siqaret
kmk qadaan olunmudur. Kaliforniyann bir ne h-
rind imrlikd siqaret yandrmaq qadaan edilib, Devis
188
hrind is aq havada da siqaret kmy icaz verilmir.
San-Diyeqo aeroportunda binadan bir ne metr knarda siqaret
kmk olar.
Pentaqonda siqaret qar mharib elan edilib. 1994-c
ild Mdafi Nazirliyi i yerind siqaret kmy yasaq qoyub.
1980-ci ildn 1995-ci il daxil olmaqla AB-n silahl qv-
vlrind siqaret knlrin say d bir qdr azalmdr.
1997-ci ild AB-n ordusunda 1,4 milyon hrbiinin 32%-i
siqaret kmidir.
1998-ci ilin sentyabrnda 8 tatda ttn kompaniyalar 25
il rzind siqaret kmkl laqdar xstlrin malicsin 206
mlrd. Dollar ayrlmas bard qrara glmilr.1999-cu ilin
sentyabrnda AB federal hkumti ttn kompaniyalarn
mhkmy vermidir. Kompaniyalar grkmli ictimai yerlrd
siqaret istifad etmmyi hdlrin gtrmlr. AB-da
idarlr, parklar, hrlr v aylar tstsz zona elan olunur.
Kanadada hrbi qulluqda, aeroportlarda, vazallarda, To-
ranto v Ottavada htta restoran v barlarda siqaret kmk
qadaan olunmudur. Qaydan pozanlar 250-dn 5000 Kanada
dollar mblind crim olunur. Ttn kompaniyalarna,
idman v mxtlif mdni tdbirlr sponsorluq etmk qadaan
edilmidir.
taliyada siqaret kmkl bal hr il 90 min adam lr.
Burada siqaret kmkl mbariz hr yerd aparlr. Rusi-
yadan frqli olaraq taliyada 11-15 yal mktblilrin yalnz
16%-i siqaret kir.
Avropann btn lklrind, Kanadada, Avstraliyada,
AB-n ksr tatlarnda ttn mmulatlarnn reklam olunmas
praktiki olaraq qadaan edilmidir.
1998-ci ild ST-nin balca vzifsi xsusil nc
dnyann lklrinin uaqlar v yeniyetmlrinin siqaret k-
msil mbariz aparmaqdr. ST nc dnyann lkl-
rind ttn mmulatlarnn reklamna tam qadaan edilmsini
qarsna mqsd qoymudur.
189
AB-da siqaret istehsal ilbil aa dr, siqaretin xa-
ric, xsusil rqi Avropa lklrin v Rusiyaya sat srtl
artr.
1996-c ilin iyunundan 1997-ci ilin iyununa qdr
Filipp-Morris firmas AB-a 240 mlrd., knar yerlr is 690
mlrd. Dollarlq siqaret sat aparmdr. ind hr il 1,8 trilyon
Amerika siqaretindn istifad olunur.
1995-ci ild AB, in AB (Avropa iqtisadi birliyi)-dn
sonra Rusiya dnya ttn bazarnda drdnc yerd durur.
Rusiyada yallarn 50%-dn oxu siqaret kndir. Bir ild
onlar 150 mlrd. Siqaret kir. Rusiyada ttn bazar srtl
genilnir, ona uyun olaraq, inkiaf etmi snaye dnyasnda
lm sviyysin gr liderlik edir.
Ttn reklam hr eydn vvl gnclr ynldilib. T-
tn firmalarndan birinin direktoru deyir: Bu zibili biz zmz
kmirik, onu yalnz satrq. kmk hququnu gnclr,
kasblara, qaralara v axmaqlara veririk.
Narkomaniya, toksikomaniya v alkoqalizm. Hesablama-
lara gr hazrda dnyada 50 mln. Narkoman vardr. Nar-
komanlq btn briyyt n thlklidir. Yunanca narke-
donma, donub qalma, mania alszlq, dlilik demkdir.
Narkomaniyann mahiyyti (hminin onun sosial m-
nas) daha tam kild aadak kimi ifad olunur: narko-
maniya sosial thlkli psixi xstlik olub, sas bu v ya
digr kimyvi birlmlr qbul etmk yol il mrkzi sinir
sistemind komfort sahsini sni olaraq stimulladrmaq
n (vqlndirmkl) frdin (xsin) qarsalnmaz chd
gstrmsidir. Narkomaniya zaman deformasiya ba verir,
sonra sbutlar (sbblr) sistemi dalr, vvlki sosial laqlr
ksilir v xstd narkotik madd ld etmk mqsdil ist-
niln qeyri- hquqi ml l atmaq davran formalar. Nar-
komaniya cmiyyt byk xlaqi v maddi zrr yetirir.
Narkomaniya termini daha mumi olan toksikoma-
niya termini il mqayisd xsusidir. ondadr ki, narkotik
190
vziyyti psixikaya (ruhi alm) tsir gstrn bir ox maddlr
yarada bilr. Onlarn hams olduqca zhrlidir. Bunlarn
arasnda ellri d var ki, tibbd vvllr narkotik kimi he vaxt
istifad edilmmidir. Bunlar geni rivd - psixotrop
effektli drmandan tutmu kimyvi mit vasitlrin kimi
maddlrdir. Alkoqol v nikotin d narkogen (toksik) maddlr
olsalar da, narkotiklr nisbtn az thlkli hesab olunur, onlara
hvsl alud olman z d toksimaniya saylr. Bu zaman
alkoqol v siqaret km digr narkotiklr yol ar.
Bununla bel, narkomaniya v toksikomaniya
hazrda paralel d ildilir. Narkomaniya - klassik nar-
kotiklr (opiya preparatlar, Hindistan tnsi, cnubi Ame-
rika bitkisi kk v b.) hrislik v toksikomaniya is geni
yaylan, nizamsz v getdikc yaylmas daha da genilnn,
psixikaya tsir gstr biln maddlr olub, bura mxtlif nv
hblrdn tutmu benzin qdr daxildir. Buna uyun olaraq bir
sra narkomanlar v toksikomanlar (bura sasn yeniyetmlr,
cavan yallar daxildir) ayrlr.
Narkotik maddlrdn aslln ilk (birinci) mrhlsind
onu qbul edn adam hr hans bir msuliyytsizlik, arzusuna
atmaq hissiyyat keirir, nyins atmazl bard hy-
canlanr, psixoloji diskomfort duyusuna mruz qalr.
Bel vziyyti knarladrmaq n yeni narkotik sullar
qbul etdikdn sonra hmin xsd artq ona qar inam yaranr
v narkotikdn asllq inkiafnn ikinci psixoloji mrhlsi
balayr. Bu psixikann xsusi xstlik vziyyti narkomani-
yann sas v mahiyyti hesab olunur.
Narkotikdn aslln nc mrhlsind narkotik
maddlr kskin qars alnmaz fiziki aclq balayr.
Narkotiklr subyektiv qbul olunan psixi vziyytin
yalnz stimulyatoru deyil, hm d modulyatoru saylr. Yuxa-
rda qeyd edildiyi kimi narkotiklrin stimulladrc tsiri xo
hvali-ruhiyy hissiyyatnn bilavasit tsirindn ml glir.
Onlarn modulladrc tsiri is xo tsiri gclndirn digr
191
faktorlardr. Msln, kokainin tsiri nticsind xsusi gm-
rahlq, yngllk, gc-komfort zonasna bilavasit tsir ya-
ranr, musiqi, rqs v s.-nin tsirindn is lzzt, zvq gclnir.
Htta bdnin btn sthi erogen zona kimi drk olunur.
Narkotik maddlr yalnz kimyvi quruluuna gr deyil,
hm d psixikaya tsir xarakterin, yaranan aslln srti v
drinliyin, mxtlif orqanlara v fizioloji sistemlr tsirin
gr d frqlnir. Msln, nikotindn asllq nisbtn tez ba
verir, lakin siqaret km psixikann pozulmasna sbb olmur.
Bununla yana, o, rk-damar v tnffs sistemin ziyandr,
ox vaxt aciyr v mdd xrng xstliyin sbb olur.
Alkoqol is ksin, psixi pozuntulara aparr, ondan asllq
inkiaf nikotin v digr narkotik maddlr nisbtn yava
(tdrici) olur. Narkotiklr (ilk nvbd heroin, kokain) alkoqol
v nikotindn d thlkli olub tez v intensiv asllq trdir,
bu is mxtlif orqan v toxumalarn distrofiyasna sbb olur.
lk yoxlamalarda (dadna baxmada) narkotikdn effekt
alnmaya da bilr, lakin eksperimentator-xs nec olur olsun
yeni narkotiki qbul etmy israrldr. 2-5 yoxlamadan sonra
hmin xs dadna varr v sonralar he bir mslht ehtiyac
olmadan narkotiki srbst qbul etmy balayr.
Narkotik maddlri ilk df qbl edn xs z vziy-
ytind he bir dyiiklik hiss etmir. Bzn mhafizedici
reaksiyalar ba arlar, rk bulanma v digr xoaglmz
hissiyyatlar mahid olunur. Lakin narkotikin tdricn qoru-
yucu reaksiyas zfilyir. Bir ne nmundn, yoxlamadan
(mrkzi sinir sisteminin frdi xsusiyytiridn, hminin nar-
kotik maddnin xasssindn asl olaraq 1-2-dn 5-8- qdr)
sonra alnan bel xsusi vziyytin tzahr eyforiya adlanr.
Bir df eyforiya vziyytini keirn adam artq narkotik
madddn psixoloji asl olur. Bu zaman mrkzi sinir siste-
mind patoloji ehtiyac mnbyi yaranaraq, zn mhafiz
etmk (saxlamaq) narkotikin yeni porsiyasn tlb edir.
nsan narkotik maddnin qbulunu davam etdirrs,
192
gstriln hadislr mhkmlnir, gclnir v o , artq drk edir
ki, narkotik maddsiz kein bilmyck. Bu onun taleyini
tyin edn balca rtdir. nsan seim qarsnda qalr:
narkotikdn l ksin, yoxsa davam etdirsin. Onun sonrak
davran bu mbariznin nticsindn asldr. Bzilri z
ehtiyac il mbariz aparmaa, zn saxlamaa chd gstrir,
tssf ki, bellrin nadir halda rast glmk olar. Digrlri he
n dnmdn hvsl zn narkotik tabe edir. nclr
is z taleyi il razlar, z yaayn ona uyunladrmaa
chd gstrir, o, bu yeni v stnlk tkil edn faktora uyun
gndlik qaydalar v mxtlif faliyytlri seir.
Narkomaniyann nc, yni fiziki asllq v orqaniz-
min ziflmsi mrhlsind - ziflik, zehni v fiziki i
bacarqszl v hddn artq arqlama ba verir. Orqanizmin
ar zhrlnmsi lamtlri drinin quruluu v saralmas,
salar v drnaqlarn kvrkliyi, parltszl aq-akar gr-
nr, adam z yandan daha ox yal grnr v hqiqtn
lm onu srtli addmlarla yaxalayr.
Narkomaniyann sosial thlksi v ziyan konkret olaraq
aadaklardan ibartdir:
Narkomanlar obyektiv olaraq pis iilrdir, nki onla-
rn fiziki vziyyti qeyri-kafi olub, dvri olaraq balanan abs-
tinensiya (narkotik olmadqda ziyyt kmk) mumiyytl
onu sradan xarr.
Narkomanlar subyektiv olaraq pis iilrdir. nki
onlarn btn fikri narkotikl baldr v sas mqsdi onu ld
etmk sulu barddir.
Narkomanlar cmiyyt byk maddi ziyan vurur,
nqliyyatda, ictimai istehsalatda qza trdrk bdbxt hadi-
slrin mnbyi hesab edilir. Xarici mlumatlara sasn hr il
narkomaniyann trtdiyi maddi ziyan on milyard dollara atr.
Narkomanlar cmiyyt mnvi ziyan vurur, bel ki,
narkotik ld etmk n lazmi vasitlr l ataraq ciyant
trdir, onun xatirin istniln saxta snd dzltmy (our-
193
luq, soyunuluq, pozunluq, saxta snd dzltmk, israflq
v s.) hazrdr.
Narkomanlar z ailsin dzlmz rait yaradr, yaxn-
larna z davran il normal hyat keirmy imkan vermir,
ailsini yaamaq n lazm olan vasitlrdn mhrum edir.
Narkomanlar nsil chtdn ar ciyant trdir, bel ki,
valideynlrin narkotik qbul etmlri il laqdar maddlr
mbadilsinin pozulmas uaqlara da keir. Bundan baqa ha-
millik dvrnd narkotikin qbulu bilavasit ua zhrlyir.
Narkomanlar fiziki v mnvi deqradasiyaya urayr v
vaxtsz hyatn dyiir. Narkomanlar z crglrin digrlrini,
ilk nvbd gnclri clb etmy d macal tapr. Bundan baqa,
narkotik mqsdil mit kimyasnn bzi vasitlrindn
istifad etdikd, psixikas xsusn tez dalr v myyn dvr
rzind (ln qdr) narkoman v toksikoman demk olar ki,
heyvan siftind yaayr, cmyyt n yk saylr.
Narkoman n yaxl, haqq-dalt, insaf anlay z
hmiyytini itirib. Narkotik maddnin nvbti qbuluna chd
gstrrkn o, istniln yalan danmaa v davran etmy
qabildir.
XX srin vvlindn balayaraq beynlxalq birliklr nar-
komaniyaya qar birg mbariz tdbirlri hazrlamaa alr.
1907-ci ild alkoqolizm v narkomaniyaya qar mbariz
mqsdil Beynlxalq ura yaradld. 1917-ci ild qbul olun-
mu Qaaqa konvensiyasnda mqsd btn dnyada kokain v
opiya preparatlarndan istifady nzart ox mhm mrhl
saylr.
BMT-nin nzdind narkotiklr Beynlxalq nzart ras
yaradld, bu msllrl BMT-nin katibliyinin narkotik
vasitlr bsi, hminin ST v nterpol mul olur.
Narkomaniya v toksimaniyann qarsn almaq n va-
lideynlr funksiyan yerin yetirmlidir: birinci oluna v
ya qzna mlind, rftarnda mstqillik alasn; ikinci
uaqlarda narkotik maddlrin zrri, onlardan istifadnin th-
194
lksin inandrmaq; nc cari santinar-narkotik nzarti
hyata keirmk.
dbiyyat materiallarnda narkomann be sas lamti
tsvir olunmudur:
1. Uaq gzlnilmdn olduqca aktiv v ya hddindn
artq passiv olur adi vaxtdakna nisbtn ox yatr, tinlikl
oyanr. Onda ya qurd (canavar) itahas yaranr, yaxud he
yemk istmir. Onda tez-tez rk bulanmas ml glir, otaqda
gziir, ayaqst ox dayana bilmir, hr yerd oturmaa chd
gstrir.
2. Uan vvllr sevdiyi, mul olduu i qfltn
mara snr, hmi n ils muldur, lakin onun myinin
nticsi grnmr.
3. Snd n ba verir? sualna dmncsin v
aqressiv reaksiya verir, z otanda btn gn bal qalr.
Mnzildn yalar v pul itir.
4. Uaq birdn-bir khn dostlarn atr v yenilrini ta-
pr v onlarla baqasn tan etmir. Onlarla aa ssl telefonla
danr.
5. gr yeniyetmnin paltarnda kimyvi preparatlarn
iyini hiss etsniz, burnunun v aznn yannda qcqlanma izi
(tndn istifad etdikd gzlr qzarr) v ya qolda iyn izi
grsniz, tcili olaraq narkoloq-hkiml mslhtlin. Statis-
tikaya sasn gnclrin 14%-i birinci dfdn sonra narko-
mana evrilir.
Alkoqolizm.Alkoqolizm spirli ikilrin tez-tez v hddin-
dn artq istifad edilmsi v onlara hdsiz hrislik nticsind
balayan xstlikdir. Alkoqol narkotik zhrlr aiddir. Bir kq
ktly 7-8 qram tmiz alkoqol dozas insan n lm
demkdir. Xroniki alkoqolizm bir sra fiziki v psixi vziyytin
davaml dyiikliklrl sb elementlrinin degenerasiyas,
qaraciyr v byrk pozuntular il mayit olunur, ox vaxt
psixi deqradasiyaya yaddan v i qabiliyytinin aa d-
msin, z vzifsinin, msuliyytinin itirilmsin, bzn psixi
195
xstliklr - sayqlama v qarabasma (belaya qoryaka),
psixoza, iki dknlyn (zapoy) sbb olur.
1986-1987-ci illrd alkoqola qar kampaniya dvrnd
(SSR-d) spirtli ikilrin dvlt sat 1984-c ill mqayisd
61% azaldld. Bu dvr rzind cec ara krdn aran
(samoqon) hazrlanmas misli grnmmi srtl artd, Ru-
siyada is 2 df artd. 1988-ci ildn balayaraq alkoqol iki-
lrinin sat yenidn artrld.
1992-ci ild dvlt trfindn hesaba alnmayan alkoqol
ikilr, o cmldn dzltm araq (samoqon), hminin xsusi
ticart yolu il gtiriln alkoqol ikilrin miqdar dvlt satn
2 df kedi v ild bir adam bana minimum 14 l tmiz spirt
tkil etdi.
gr 15 yana qdr Rusiyada uaqlarn v qadnlarn
yarsnn (qadnlar kiilrdn txminn 8 df az iir) spirtli
iki qbul etmdiyi nzr alnsa, onda ild hr kiiy txminn
160-180 litr yarmlitrlik araq butulkas (orta hesabla gnar
bir butulka) dr.
Alkoqolun qbul edilmsin gr Rusiya tannm lider
olan Fransan trk, dnyada birinci yeri tutur. 1960-c ildn
sonra Fransada alkoqol ikilrdn istifad tdricn azaldld.
Rusiyann alkoqol ikilr zr Fransan tmsi, aa keyfiy-
ytli ikilr, aran rabdan stnly hesabna olur, hm d
ruslar ikini bir oturuma, yksk doza il, franszlara nisbtn
keyfiyytsiz v az qlyanalt il qbul edirlr.
Alkoqolda qalib xmaq hiss olunmadan kedi, lakin bu
qaliblik rus milltin baha baa gldi. Msln, son onil-
liklrd alkoqola qar kompaniyaya qdr insan mrnn
uzunluu kiilr n 62 ya (1984-c il 61,7 ya) idi.
Alkoqol kompaniyas dvrnd alkoqoldan az istifad edilmsi
il laqdar lkd halini (xsusn kiilri) salamladraraq
mrn artmasna sbb oldu. Bel ki, 1987-ci ild mrn
uzunluu 64,9 ya, yni 3,2 il yksldi. Lakin bu mvffqiy-
yt uzun srmdi. Rusiyada 1987-ci ild spirtli ikilrin ye-
196
nidn oxalmas il laqdar 1988-ci ild halinin lm faizi
yksldi.
1992-ci ild alkoqolun qbulu xeyli oxald n mrn
uzunluu kskin aa dd. Bir il rzind kiilrin mr 1,5
il, qadnlarnk is 0,5 il azald. 1992-ci ild Rusiyada kiilrin
mrnn uzunluu 62 ya, qadnlarnk is 74 ya tkil etdi, bu
is Avropa birliyi lklri il mqayisd uyun olaraq 11 v 6
ya aadr. Bu gstricilr 1993-c ild kiilr n 59,
qadnlar n is 72 ya oldu.
lbtt, ruslarn lm drcsinin xoaglmz vziyyti
sosial-iqtisadi krizis v cinaytin oxalmas il d baldr.
mrn uzanmasna n ox alkoqoldan istifadnin qarsaln-
maz ykslmsi zrb vurur.
Sosial ekologiyann qanunlar insan faliyytinin motiv-
lri kimi. Sosial ekologiyann vzifsi vahid sistem daxilind
cmiyyt, texnika v tbitin qarlql laqsini ks etdirn
yeni tip qanunlarn izahn, qsa rhini vermkdir.
Qanun tbitd v cmiyytdki hadislr arasnda
zruri olan, tkrarlanan mnasibtlrdir. Hl indiy kimi he
bir elm cmiyyt v tbitin birliyini ks etdirn qanunlarn z
xarlmas problemi il mul olmamdr. lk df sosial
ekologiya bu cr sosiotbit qanunlarnn myyn edilmsin
z iddiasn bildirir. Bu qanunlarn xsusiyytlri ondan ibart-
dir ki, onlar mxtlif sviyyli sosioekosistemlrin davaml
inkiaf n zruri raiti myyn etmlidir.
Bu raitlr biosfer hdudunda briyytin faliyytinin
xarakterini, istiqamtini tbli etmlidir.
Sosial ekologiyann qanunlar iki yer, ekoreqress
(biosferi v briyyti mhv aparan) v ekoinkiaf (yni bu
mhv olmann qarsn alan) qanunlara blnr. Tbiti m-
nimsyn zaman el rait, texniki-tkilati laq yaradla bilr
ki, dadc qanunlar deyil, yaradc qanunlar stnlk tkil
ed bilsin. Ekoloji optimal strategiyann mahiyyti d ondan
ibartdir ki, iki tip qanundan saqalma qanunlar seilsin. Bu
197
qanunlar sisteminin z xarlmas sosioekologiyann sas
mqsdini tkil edir.
Sosial ekologiyann qanunlar insann dyidirici faliy-
yti v tbitd madd, enerji v informasiya dvranlar tsiri
il yaranm madd, enerji v informasiya axnlarnn sin-
xronluunu, uyunluunu ks etdirmlidir. Yalnz bu qanunlara
arxalanmaqla cmiyyt ekoloji v sosial-iqtisadi inkiafn
qarlql ballq msllrini hll ed bilr.
ndiy qdr bizim sivilizasiyann xsusiyytindn, onun
ziddiyytindn irli glrk, sosial-iqtisadi inkiaf ekologiyann
hesabna olmudur. Hmin ziddiyytin hllini sosial-iqtisadi
inkiaf lngitmkd deyil, (bu, son nticd insanlarn hyat
sviyysini aa salard), hm cmiyyti, hm d tbiti har-
monik inkiaf etdirmkd axtarmaq lazmdr, yni shbt da-
vaml inkiafa keilmkdn getmlidir. Bundan tr is c-
miyyt, tbit v texnikann qarlql tsirinin qanunauy-
unluqlarn drindn bilmk lazmdr.
Amerika ekoloqu B.Kommonerin bu msly yanamas
maraq dourur. O, bioekologiya v briyytin tbitdyi-
dirici tcrbsini myyn drcd mumildirmkl drd
sosial-ekoloji qanun formaladrmaa chd etmisdir.
Birici qanun:
Hr ey hr eyl baldr.
Bu qanun ekosferd mrkkb qarlql tsir bksinin
olduunu ks etdirir. Onun mqsdi insan ekosistemin ayr-
ayr hisslrin dnlmmi tsirdn saxlamaqdr. Bel ki, bu
cr tsirlr gzlnilmyn zrrli hadislr trd bilr.
kinci qanun:
Hr ey harayasa getmlidir?
Bu qanun materiyann saxlanmas kimi fundamental
qanundan ortaya xr. O, maddi istehsaln tullantlarna yeni
nqteyi-nzrdn baxmaa imkan verir. Yerin tkindn xa-
rlm klli miqdarda madd, yeni maddlr evrilrk, hr ey
haradasa olmaldr fakt nzr alnmadan traf mhit sp-
198
lnib.
Nticd klli miqdarda madd el yerlrd toplanr ki,
tbitd onlarn orada olmas mslht deyildir.
nc qanun:
Tbit yax bilir.
Bu qanun o mvqedn x edir ki, indi yaayan canl
varlqlarn orqanizmlrinin strukturu v ya masir tbii eko-
sistemin tkili o mnada yaxdr ki, onlar lverisiz variantlar
irisindn diqqtl seilmidir v istniln yeni variant yqin
ki, indikindn pis olacaqdr. Bu qanun hrktsizliy yox,
ksin, tbii bio v eko-sistemlri diqqtl yrnmy, dyi-
dirici faliyyt urlu yanama tlb edir. Tbitin dyi-
dirilmsinin nticlrini dqiq bilmdn tbiti yaxladr-
maq kimi hrktlr yol veril bilmz.
Drdnc qanun:
He n tmnnasz verilmir.
B.Kommoner hesab edir ki, drdnc qanun vvlki
qanunu znd birldirir, Ona gr ki, qlobal ekosistem
vahid sistem olub, onun hdudlar daxilind udu v ya itki ola
bilmz, bel ki, insann myi vasitsil ondan alnm hr
eyin vzi dnilmlidir.
lbtt, B.Kommonerin qanunlar cmiyyt v tbitin
qarlql tsirinin btn trflrini hat etmir. Onlarda,
msln, sosial-iqtisadi, hquqi mexanizmlrin tbitdn isti-
fadnin xarakterin tsiri, mdniyytin tbitl mnasibt-
lrinin harmoniyaladrlmasnda mmkn olan rolu z ksini
tapmamdr.
Deyilnlri nzr-almaqla sosial ekologiyann aadak
prinsiplrini formaladrmaq mmkndr:
briyyt istniln populyasiya kimi lsz, sonsuz
inkiaf ed bilmz;
cmiyyt z inkiafnda biosfer tzahrlrinin im-
kanlarn nzr almaldr;
cmiyytin davaml inkiaf alternativ ehtiyatlara v
199
texnologiyalara vaxtnda keirilmsindn asldr;
cmiyytin istniln dyidirici faliyyti ekoloji
proqnoza saslanmaldr;
tbitin mnimsnilmsi biosferin mxtlifliyni azalt-
mamal v insanlarn hyat keyfiyytlrini pisldirmmlidir;
sivilizasiyannn davaml inkiaf insanlarn xlaqi
keyfiyytlrindn asldr;
hr bir ks z hrktlrin gr glck qarsnda
msuliyyt dayr;
qlobal fikirlib, lokal hrkt etmk lazmdr;
tbitin vhdti briyyti mkdala mcbur edir.
Sosial ekologiya insan faliyytinin uyun normativini my-
yn edn cmiyyt v tbitin harmoniyasnn rtlrini ar.
Tbitdn istifadnin mnvi v ekoloji aspektlri. nsan-
tbit mnasibtlrini optimalladrlmasnda sas amillrdn
biri tbitdn istifadnin ekoloji v mnvi aspektlrinin nzr
alnmasdr. nsann meydana glmsi il laqdar tbii pro-
seslrd dyiikliklr ba vermidir. Tbitin inkiafnda yeni
hrketverici qvvy evriln insanlarn tbiti dyidirici
faliyyti antropogen amillr adlanr.
Tbii ehtiyatlarn tsnifatnda sas lamt onlarn nvlr
blnmsidir. Tbii ehtiyatlarn nvlrini tsnifat elmi dbiy-
yatdan aadak kimi tqdim edilir:
1. Tbii hadislr
2. Heyvanat almi
3. Bitki almi
4. Tbii obyektlr
5. Faydal qazntlar
Faydal qazntlar tbitd hm hazr kild, hm d emal
edildikdn sonra istifad edilir. Tbii ehtiyatlarn tsnifatnda 2-
ci lamt onlarn tknm drcsin gr blnmsidir. Bu
chtdn tbii ehtiyatlar 2 yer blnr:
1. Tknn
2. Tknmyn
200
Tknmyn tbii ehtiyatlar: uzun mddtli tbitdn
istifad prosesind kmiyyt v keyfiyytc dyimyn yaxud
hiss edilmyck drcd dyin tbii-fiziki hadis v ci-
simlr deyilir. Tknmyn tbii ehtiyatlara gn enerjisi,
klk enerjisi, hrktd olan suyun enerjisi, yerin tkinin ener-
jisi v s. daxildir. Su v hava praktiki olaraq kmiyytc dyi-
ms d insan faliyyti nticsind keyfiyytc pislmidir.
Tbitdn istifadnin ehtiyat mxtlifdir. Bel ki, tbit-
dn istifad insann z hyat faliyytini tmin etmk mqsdi
il onun tbitdn istifadsin deyilir v istifad mqsdin
gr 4 formada zn gstrir.
1. Hyat tminat mqsdi
2. qtisadi tsrrfat mqsdi
3. Salamlq mqsdi
4. Mdni estetik mqsdlr
1. Tbitdn istifadnin n mhm formas insann hyat
faliyytini tmin etmk mqsdi il hava, su, bitki v heyvanat
almindn istifad tkil edir.
2. Tbitdn istifadnin 2-ci formas insan n istehlak
mallarn istehsal edn iqtisadiyyat subyektinin (fabrik, zavod
v s.) faliyyti il baldr.
3. Tbii ehtiyatlardan salamlq mqsdi il istifad
edilmsi: Burada insann salaml n lazm olan da havas,
malicvi palqlar, mineral su mnblri v s. tbii ehtiyat-
lardan istifad nzrd tutulur.
Tbitdn istifad etmnin 3-c v 4-c formalar adtn
eyni vaxtda hyata keirilir. Terminoloji chtdn 3-c v 4-c
formalar ox vaxt mtxssislr trfindn ekoprofilaktika,
ekomhafiz, salamlq v mdniyyti hat edn ekoturizm
kimi rh edilir. Hr hans bir lkd ekoturizmin geni yayl-
mas insan tbit mnasibtlrind mnvi amillrin formala-
masnda v ekoloji urun inkiafnda mhm hmiyyt ksb
edir. Ekoturizmin genilndirilmsi aktuall da bununla
rtlnir
201
Tbitdn istifad z xarakterin gr 2 yer blnr.
1.mumi
2.Xsusi
Tbii ehtiyatlardan hava, dniz, gn enerjisi z istifad
xarakterin gr mumi mahiyyt dayr v istifad n
xsusi icaz tlb olunur.Tbitdn xsusi istifad is slahiy-
ytli dvlt orqanlarnn icazsi sasnda fiziki v hquqi
xslr trfindn hyata keirilir.
nsan-tbit mnasibtlrin optimalladrlmasnda t-
bitdn smrli istifad mhm hmiyyt ksb edir. Tbit-
dn smrli istifad insan-tbit mnasibtlrinind ekoloji v
hquqi mnvi amillrin vhdti il rtlnir. Elmi dbiyyatn
thlili sasnda tbitdn smrli istifadnin sas istiqamt-
lrini aadak kimi qrupladrmaq olar.
1.Tbii ehtiyatlardan istifad hmin ehtiyatlarn brpa
olunmas il mayt olunmaldr.
2. Tbii ehtiyatlardan kompleks istifad
3. Tbii ehtiyatlarn tkrar istifadsi
4.Tbiti mhafiz tdbirlrinin hyata keirilmsi
5. Tbii ehtiyatlardan istifad prosesind yeni texno-
logiyalarn ttbiq edilmsi
Mhitl yana mvcud olma mexanizmlri. stniln aq
sistem znn subyekt myynliyini saxlamaq n onu hat
edn mhitl qarlql mnasibtlr girmlidir. Bu
mnasibtlrin hyata ken formas sistemin mhitl yana
mvcud olma mexanizmlrindn asl olaraq myynlir.
Mhitdki dyiikliklr uyun olaraq sistem znn ona olan
mnasibtlrini v eyni zamanda z mvcudluq sulunu dyi-
mlidir. Bu sul is sistemin faliyyt vasitlrinin hrkti il
myyn olunur. Obyekt dyiikliklri subeyktin faliyyt
vasitlrinin dyiilmsind ks olunmaldr. Tbitin tarixi
texnikann tarixind z ksini tapmaldr. Yni tbii tarixin
znd cmiyytin texniki tlbatlarnn sas durur. Sistem v
mhit arasndak ziddiyytlr ekoloji ziddiyytlr subyektin
202
yeni faliyyt vasitlrin zrurt yaradr. Subyektin tlbat-
larn ifad edn bu ziddiyytlr insan tfkkrnn inkiafnda
obyektiv mqddm rt v real sas termindir.
Sistemin faliyyt sulu 2 qrup ziddiyytin subyekt v
obyekt ziddiyytlrinin xarakterindn asl olaraq myynlir.
Subyektin faliyyti z-zlynd bu ziddiyytlr hll olunma
formas kimi hmiyyt ksb edir. Subyekt ziddiyytlrini
subyekt z daxilind tapa bilmirs, onlar znn individual
varlq srhdlrindn knarda axtarr v nhayt onlar yaradr.
Hmin vasitlrin hrktind o, z subyekt myynliyini
saxlayr, tbii lm mqavimt gstrir.
Bununla yana ziddiyytlr tkc ayrlqda gtrlm
sistemin deyil, hm d onun yerldiyi mhiti tkil edn
obyektlr d aiddir. Ayrlqda gtrlm sistem obyekt zid-
diyytlrinin hll olunma vasitsin evril bildiyindn mhit
subyekt n subyekt myynliyinin itirilmsi mcburi lm
thlksini yaradr.
Hal-hazrda qlobal miqyas alm ekoloji problem txir
salnmadan hll olunmaldr. Lakin ekoloji problemin yalnz bu
gn meydana xm olduunu hesab etmk shv olard. nki
hmin problemin yaranmasn bir-birindn qarlql surtd
asl olan insan v tbitin mvcudluunu gerkldirir. Bu
mslnin bir aspektidir. nsann tbit istehlak mnasibti
nticsind ekoloji problemin z grginliyini n yksk
nqtsin mhz indi atmas faktnn inkar ed bilmmsi is
hmin mslnin digr aspektini tkil edir. sl faci ondan
ibartdir ki, ekologiya insanlarn yadna yalnz onlar dhtin
flakti il z-z glndn sonra dmdr. Buna gr d
bizim hrkt glmy, gtr-qoy etmy vaxtmz yoxdur v
bunu hr bir dncli adam drk etmlidir. grm vaxt
glib atmdr: Bizi hat edn almin salamladrlmas zr
tdbirlr kompleksinin tkili v keirilmsind hr bir ks
szd yox id payn dmlidir.
trafmzda ba vern arzuedilmz hadis v proseslr
203
bizi briyytin hans sbblr gr dhtli faci qarsnda
qalmas haqqnda dnmy vadar edir. Ax kemiin shv-
lrini akar etmdn, anlamadan yaranm ekoloji problemin
mli surtd hll etmk mmkn deyil. Bs briyytin
stn alm masir ekoloji bhrann sbblri hanslardr?
Ekoloji bhrann sbblri hr eydn vvl myyn bir for-
masiya il bal olmayb, mumbri xarakter dayr. nsanla
tbit arasndak maddlr mbadilsi gediind yaranan
ziddiyyt v mnaqilr hr bir cmiyytdn, hr bir ictimai
quruludan ml gln bir hadisdir. stehsal prosesind iqti-
sadi v ekoloji trflrin vhdtinin nzr alnmas yaranm
ekoloji bhrann sas sbblrindn biri saylmaldr. nsan
n nyin aciz olduunu v onun hans sddi he bir halda
amal olmadn myynldirmnin vaxt atmdr. Eko-
logiyann sas xsusiyyti onun proqnoz ver bilmsi, xbrdar
ed bilmsi, tbit ntic etibar il insann zn qar
ynlmi thlknin qarsn ala bilm iqtidar olmaldr.
Varln obyektiv sasna laqeyidlik bizd ekologiya
sahsind he bir problem olmamasnn, sosializmin az qala
mexaniki olaraq insanla tbit arasnda hmahnglik yaratma-
snn inkar edilmsi onilliklr rzind insann urunu pozurdu.
Rqmlr baxdqda is grrk ki, gr snayesi inkiaf etmi
lklrd ekoloji ehtiyatlarn dnilmsin ild glirin 4-5%
ayrlrsa, bizim lkd bu gstrici 1,7-2%- brabrdir. Lakin
tbitin qorunmas n ayrlm, htta bu czi vsait bel z
tyinat zr istifad edilmlidir.
urlu mxluq kimi insan heyvanlardan frli olaraq tbii
mhitin dyiknliyin mstsna drcd uyunlamaq qabi-
liyytin malikdir. Lakin o, bu mstsna qabiliyytinin d
myyn srhdlri olduunu unudur. Tcrb gstrir ki,
insan orqanizmindki uyunlama proseslri traf mhitdki
dyiikliklrdn geri qalr. Ekologiya sahsind yaranm tin-
liklrin mahiyytinin sosialist cmiyytinin tkkl tari-
xindn onda ba vern deformasiyalardan uzaqlaaraq anlamaq
204
mmkn deyil. Sosialist ictimai mnasibtlri deformasiya il
mahid olunurdu. Tbitin istifad sistemi bizd zhmt-
kelrin mnafeyinin salamlnn deyil, onilliklr rzind
ictimai var-dvlti nzartsiz olaraq srf edn myyn sosial
qrupun maraqlarnn nzr alnmas sasnda qurulurdu. Btn
ilr tbitin imkanlarnn sonsuz, insann is ona tsirini buna
gr czi olmas mlahizsin saslanrd. Lakin hr bir ks
anlamaldr ki, bizim tbit zrind olan hkmranlmz onun
inkiaf qanunlarn drk edilmsind v onlarn praktikada
dzgn ttbiqindn ibartdir. lbtt,istehsaln kor tbii xarak-
teri obyektiv surtd ba vern dvr proseslrin qarsnda
manelr yaradr.
Planetimizd indiki ekoloji raiti sciyylndirn zaman
diqqti biosferann insan hyat faliyytinin sasn tkil edn
gstricilri zrind cmldirmk lazmdr. He kim n sirr
deyil ki, gr biz insan hyatnn sas mnblrindn biri olan
suya bu cr etinasz yanasaq, alimlrin fikrin gr, 100 ildn
sonra btn imli su ehtiyat tkn bilr.
nsann btn sosial xsiyytlraras v ekoloji mna-
sibtlri onun z dnyagrn mvafiq mvqeyi onun
mdni v qli inkiaf sviyysi il baldr. Gizltmk olmaz
ki, cmiyytin ruhu v mnvi hyat mumn pozulmudur.
Yni insan xarakterinin qtlna, ruhun ekologiyasnn qtlna
mruz qalmdr. Bellikl, tbit mdaxil edib onu kkn-
dn dyidirrkn insan zn d dyidirmidir. lbtt ki,
he d yaxya doru yox. nsann tdricn tbitdn uzaq-
lamas, onun tbii proses v hallarnn pozulmas hm tbii
mhitin, hm d onun sas hisssi olan cmiyytin tnzzln
sbb oldu. Ktlvi informasiya vasitlrind cmiyytin v
ayrlqda hr bir insann z tlbatlarnn myyn qdr
azalmas zruriliyi, yaay n yararl olan mhitin qorunub
saxlanmas il bal xsi msuliyyt hissinin formaladrlmas
msllrin az diqqt verilir. Msln: son vaxtlara qdr
Azrbaycann iri hrlrind bir sra kimyvi maddlrin
205
istehsal v onlarn traf almi n drcd zhrldiyi haqda
mlumatlar kemi ttifaqn tsisat sirri hesab edilirdi. Demk
olar ki, ttifaq Kimya stehsal Nazirliyinin istyini yerin
yetirrk Azrbaycan kimya laboratoriyasna evirmidi. Bu
is ona gtirib xarmdr ki, Azrbaycan snayesinin 41,8%-i
eroziyaya mruz qalmdr. Cmiyytin btnlkd hyat trzi
mqdds yazlara krlrk qanunladrlr. Bel hyat
trzinin fvqltbii kild insanlarn sadt ideyalar il
onlarn real dnyadak vziyyti arasndak frqi aradan
gtrcyi qbul olunur. deal gerklikdn ayrldqda real
dnya illziyaya evrilir. nsann hqiqi mahiyyti onun hisslri
il qavranlan dnyadak mvcudluq suluna qar qoyulur.
Dini tfkkr dvrn tfkkr sviyysin yksldikc
Allah anlay insan idraknn dominant kateqoriyas kimi n
plana kilir. Burada dnya Allahn tkc idaretm obyekti
olmayb, hm onun yaradclq faliyytinin mhsulu kimi
sciyylndirilir. Kreasionizmin dvrn hkmran dnyagr-
n evrilmsin obyekt ziddiyytlri obyektldirilmi olur.
Sistemin faliyyt sulu 2 qrup ziddiytin subyekt v obyekt
ziddiytlrin xarakterindn asl olaraq myynlir. Subyek-
tin faliyyti z-zlynd bu ziddiytlrin hll olunma for-
mas kimi hmiyyt ksb edir.Bununla yana, ziddiytlr
tkc ayrlqda gtrlm sistem deyil, hm d onun yerl-
diyi mhiti tkil edn, obyektlr d aiddir.
Insan yarand gndn traf mhitin komponentlrindn
birin evirlmidir.traf mhitin mhm komponenti kimi
insann traf mhit tsiri tarixn oxchtli olmudur. Cmiy-
ytd insanlarn bir- biri il qarlql mnasibtlri d traf
mhit ( hm tbii mhit, hm d insan trfindn yaradlm,
sni mhit) v vasitsil reallar.nsan z istehsal faliyyti
prosesind yeni sni predmet v maddlr yaradaraq baqa
insanlarn da hyatna hmiyytli tsir gstr bilir.Bu tsir
br inkiafnn hm kmiyyt, hm d keyfiyyt ifadsi kimi
hmi ykslmidir. Tarixi prosesin gediind tbitin sas
206
amilin evriln insan traf tbii mhit tsiri gclndirrk
elmi-texniki trqqini intensivldirmidir.
nsan z yaay mhitinin komponenti olmaqla yana,
hm traf mhitdn asl olur, hm d traf tbii mhit gcl
tsir gstrrk onu dyidirir. Masir elmi dbiyyatn thlili
v aparlan tdqiqatlar nticsind insanla tbit arasndak
mrkkb qarlql tsiri ifad edn myyn aparc prinsip-
lr v mddalar ilnib hazrlanmdr.
Bu prinsip v mddalar aadaklardr:
1.nsann traf tbii mhitdn knar mvcudluunun qeyri
mmknly:
2.Hr hans bir antropogen failiyytin traf tbii mhit
tsirinin labdly:
3.Insan v tbitin qarlql tsirinin iqtisadi asllq
zrurti.
4. Insan v tbitin qarlql laqsinin tarixi
rtlnmsi.
Bu prinsiplri sosial-flsfi chtdn thlil etdikd m-
lum olur ki, briyyt z hyat v faliyytini davam etdir-
mk n traf tbii mhitdn daim asllq zrurtinddir.
nsan tbit mnasibtlrindki iqtisadi asllq prinsiplrini
hyata keirrkn hm z iqtisadi inkiafn tmin etmli, hm
d traf mhitin mdafisi msllrin diqqt yetirmlidir.
nsanlar tbii ehtiyatlardan istifad edrkn antropogen faliy-
tin traf tbii mhit tsirini minimuma endirmk haqqnda
ciddi kild dnmlidirlr. nsan tbit mnasibtlri
rasional formada mtlq hqiqt axtar il mul olan fls-
fnin tarixn sas tdqiqat obyektlrindn olmudur. Ekoloji
problemlrin hllind flsfnin rolunu mxtlif cr rh edn
tdqiqatlar insan tbit mnasibtlrinin aradrlmasnda da
mxtlif baxlar irli srmlr. Yaxn kemid ekoloji -
raitin yaradlmasnda flsfi yanamalara ehtiyacn olmamas
fikrini irli srn tdqiqatlar da az deyildi. ndiki informasiya
srind insan tbit mnasibtlrinin aradrlmasnda sosial-
207
flsfi tdqiqatlarn hmiyytini daha da yksltmidir. Bu
aadaklarla rtlnir:
nsantbit mnasibtlrinin aradrlmas konkret
elmlrl flsf arasnda krp rolu oynayr.
Sosial-flsf d ekologiya kimi subyekt-obyekt mna-
sibtlrinin mrkkb strukturuna btv yanaman yrnir.
Elmi dbiyyatn thlili v tarixi tcrb gstrir ki,
insanla tbit arasndak qarlql mnasibtlr elmi-texniki
trqqinin srti il bal daima mrkkblmkddir. Bu
baxmdan insantbit mnasibtlrind sas msl optimal
variantn seilmsidir. Ekoloji problemlrin sosial-flsfi cht-
dn aradrlmas yolu il insan tbit mnasibtlrinin opti-
malladrlmasnn tviq edilmsinin hmiyyti aada-
klarla rtlnir.
1.Flsfi tdqiqat vasitlri ur v materiya arasndak
ziddiyti aradrma yolu il ekoloji tinliklrin yaranmasnn
daxili sbblrini aqlayr.
2. nsan tbit mnasibtlrinin kskinlmsinin s-
bblri, masir istehsaln xarakteri v insanlarn hyat raiti
il rtlnir ki, bunlar da sosial-flsfnin sas tdqiqat obyek-
tidir.
Hazrki raitd indiki v glck nsillrin hr bir z-
vnn salam traf mhitd yaamaq hquqlarnn mhafizsi
insantbit mnasibtlrinin optimalladrlmasn tlb edir.
nsantbit mnasibtlrinin optimalladrlmas is tbii sr-
vtlrdn smrli istifad, traf mhitin mhafizsi v btv-
lkd davaml inkiafn sasdr. Elmi-texniki trqqinin hazr-
ki srti gstrir ki, insan tbit mnasibtlrinin optimalla-
drlmas bu mnasibtlrd hquqi v mnvi amillrin
vhdti olmadan mmkn deyildir.
Bu baxmdan insan-tbit mnasibtlrinin optimalla-
drlmasnda hquqi amillrin rolunun artrlmas n aa-
dak msllr diqqt yetirilmsi mqsd uyundur.
1. lkmizd mvcud ekoloji qanunvericiliyin Avropa-
208
nn ekoloji qanunvericilik standartlarna uyunladrlmas.
2. traf mhitin mhafizsi il bal olan Beynlxalq
Konvensiyalarda irli srln sas prinsiplrin Respublikam-
zn ekoloji qanunvericiliyind tsbit olunmasn hyata keir-
mk.
3. Bak Tiblisi- Ceyhan v Bak Tiblisi rzurum
neft-qaz layihlrini hyata keirrk respublikann ekoloji
qanunvericiliyi v beynlxalq konvensiyalarn prinsiplrin
ml edilmsini tmin etmk
4. lkd faliyyt gstrn xarici firma v irktlr
trfindn respublikann ekoloji qanunvericiliyin riayt etm-
sin slahiyytli respublika tkilatlar trfindn ciddi nza-
rtin hyata keirilmsi.
5. lknin neft- qaz strateqiyasnn hyata keirilmsi
prosesind TM (ctimai Tminat Msllrinin)-nin optimal-
ladrlmas n hqiqi amillrin prioritet olduunu daim n-
zartd saxlamaq.
TM-in optimalladrlmasnda hqiqi amillrl yana
mnvi amillrin d roluna ciddi diqqt yetirilmlidir. Bunu
n aadak vziflrin hyata keirilmsi mqsd m-
vafiqdir.
1.Gnclr arasnda traf mhit mnvi mnsaibtin
alanmas v bu yoll gnclrin ekoloji urunun formala-
masna tsir etmk.
2. nsan hyatnda lverili traf mhitin rolunu geni
tviq etmk.
3. lkmizin zngin tbit, qiymtli bioloji mxtlif-
liy malik olduunu insanlarn uruna atdrmaq v traf
mhitin mhafizsind onlarn falln yksltmk.
4. traf mhitl bal Davaml nkiaf Konsepsiyasnn
sas mddalarn geni tbli etmk.
5.Uaq v gnclrimizd ekoloji etika v ekoloji m-
dniyytin formalamasna nail olmaq v bu yolda QHT-lrin
yardmna arxalanmaq.
209
IX FSL.
YKSK EKOLOJ MDNYYT NSAN
MNVYYATININ SASIDIR

Ekoloji iqtisadi mdniyyt v obrazllq. Mdniyyt v
incsnt insanln keyfiyyt gstricilrin aiddir.Kemid
Mdin hrind yaayan insanlarn hyat trzinin formasna
mdniyyt deyilmidir.Tbiidir ki, mdniyyt anlayna bu
cr mnasibt indiki dnyan tmin ed bilmz.Masir cmiy-
ytin hyat trzin ekoloji tlblr lav olunmaldr.Bunu
nzr alaraq demk olar ki,insanlarn zn,bir-birin v traf
mhit qayke mnasibtin mdniyyt deyilir.Bunlardan n
tini hr ksin zn qayke mnasibtidir.Bunu bacaran
insan he bir shv etmz,yni zn drk edr.sl mdni
insan gec qocalar, salam v xeyirxah olar.
Mdniyyt hr ksin nmunvi daxili almidirs, inc-
snt-mdniyytin tzahr formalardr. Mdniyyt yksk
insani dyrlrin duyuda, hissiyyatda v idrakda ks ifad
formalar v nmayi qaydalardr. Mdniyyt formaca frdi
xarakter dayr,hr ksin mdniyyti sciyyvi ola bilr,
incsnt is sasn kollektiv xarakterlidir v qrup effekti yk-
skdir. Ona gr incsntin ekoloji aspekti mzmunca mumi,
formaca s mxtlif ola bilr. Misal n insanlarn zn,bir-
birin v traf mhit qayl mnasibtinin bir sra formasn
gstrmk olar:
Mnasibtin etik normalara uyun olmas. Bu, o
demkdir ki, ya aac ksmk, qu yuvasn datmaq, sahy
od vurub yandrmaq, torpaa qaynar su tkmk, krl
balqlara v onun krplrin tor qurub tutmaq, balqlar
amanal partlatmaqla qrmaq, heyvanlar vertalyotla ovlamaq,
boaz heyvana gll atmaq, boaz at minmk v ya faytona
qomaq v bu kimi hrkt etmk olmaz.
traf mhitdn qnatl faydalanaraq, gndlik hyat-
mzda v mitimizd bu xlaqi keyfiyytimizi nmayi
210
etdirsk, birinci ulu tanr qarsnda sonra cmiyyt qarsnda
zmz a, bamz uca olar. Olar.Gndlik geyimimizi, evimi-
zin yalarn dbin tsirin uyun olaraq dyidirmk, bznib
dznmk istyirik.Hr cr bzklr ekoloji rait uyun
olmaldr. Dizayn v baqa sliq-sahman lazmdr v fayda-
ldr. Lakin hr cr bzklri moda ad altnda tez-tez dyi-
dirmk artq tbii srvtlr tlb edir, mhsula qar israflq
yaradr.Msln,hr il yeni mebel almaq, evin divarlarnn
rngini hr il tzlmk, hr gn yeni paltar geyinmk, san
formasn gnd bir df dyidirmk v bu kimi hrktlr
moda deyil, israflqdr.
Bu cr israflq yarlar aily, lky, xalqa iqtisadi
zrr verir, kasbla qar mbarizni lngidir. Bunlar gnclr
bilmli v z hyatndan knar etmlidirlr.Gnclrimiz
xeyirxah vrdilr yiylnmli,tbiti qorumaq n mxtlif
vasitlrdn istifad etmlidirlr. Bunun n traf mhitin
tmiz v salam saxlanmasna klassik rsmlr hsr etmli,
klassik musiqilr bstlmli, komediya v dram srlri
yazmal, shnldirmli, kino filmlr, televiziya filmlri yarat-
maldrlar.Yaz v airlrimiz z yaradcln, poeziyasn
tbitin qorunmasna,onun trnnmn hsr etmlidirlr.
Azrbaycan xalqnn milli dyr nmunlri olan Qasm by
Zkirin, Molla Pnah Vaqifin, Dd lsgrin srlri, Dahi
Smd Vurunun Muan poemas Ceyran eri buna yax
misaldr.
nkiaf etmi lklrd traf mhiti qorumaa dair sz-
lrini v musiqisini z yazb, z alb, z oxuyan snt-
karalr var.Bellrin ekolijilmi insan deyilir.
nsann insana vurulmasnn kknd bioloji tlbat
durursa,insann traf mhitin gzlliyin vurulmasnn sasnda
is geni insanlq duyular, tmiz mnviyyat dayanr.
Aq snti ox qdimdir. O, xalq trfindn ox sevilir.
Bu sntin sasn da,insan sevgisi, tbit sevgi, vtn v
vtn srvtlrin olan sevgi tkil edir. Bu baxmdan aq
211
snti ekoloji maariflndirm v ekoloji trbiyd ox byk
hmiyyt ksb ed bilr.Yuxarda adn qeyd etdiyimiz lmz
Aq lsgr qomalar fsunkar tbitimizin trnnmn hsr
edilirdi. Dd lsgr tbiti oxaya-oxaya, sev-sev vt-
ninin tbitin olan sevgisindn sz ard.
traf mhit dair xalq mahns v xalq rqslri oxdur.
Lakin bunlarn ksriyyti gzllik tsvir edir, traf mhitin
fal qorunmasna ar xarakteri dayan mahn v rqslr
qurulmaldr.
Hl mktb qdr mssislrd uaqlrn trbiysind,
ylnmsind istifad ediln oyunlar, rqslr, tapmacalar,
atmacalar tbit qay, tbit sevgi zrind qurulmaldr.
traf mhitin irklndirilmsin v onun qorunmasna
dair atmaca v tapmacalar, shnciklr yazlmaldr.
Qdim tarix malik olan Azrbaycann qdim mdniy-
yt v incsnti xalqlar irisind sevilmi, dnya mdniy-
yti rivsind daima geni yer tutmudur.Masir dvrmz-
d d Azrbaycan xalq dnyvi v bri ideyalar znd
cmldirn, onlar trnnm v tbli edn mdniyyt v
incsnt yaratmaldr. Bu gn dnnin stnd qurulur.Bu
gnki hyatmz, iqtisadi v sosial tminatmz, bizim ekoloji
mdniyytimizdn v ekoloji mnviyyatmzdan ox asldr.
Ekoloji mdniyyt.Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi
mdniyyt insann keyfiyyt gstricisidir.Birind ox, baqa-
snda az ola bilr.Yalnz heyvandan v ruhi xstlrdn he bir
mdniyyt gzlmk olmaz. nsann mdniyyti maddi
dvltl,geyim v kosmetika il,tutduu vzifsi v ad-san il
llmr.Ham zn mdni bilir.Ona gr ki,mdniyyt
qarsnda konkret l vahidi ttbiq edilmir.Gman edirik
ki,zn, baqa insanlara v traf mhitin canl-cansz kompo-
nentlrin qayke mnasibt gstr biln kslr mdni
insanlardr.Bu tlblrdn n tini qayke olmaqla eyni
vaxtda, eqoistlikdn knarda qalmaqdr.Orta mktbi bitirn
qdr zmz qar etdiyimiz shvlr cavabdeh valideynlr
212
v mllimlrdir.Sonrak shvlr zmz msuliyyt da-
yrq. Gnclrin oxunda zn qay mdniyytinin zif ol-
masn desk, ox da shv fikir olmaz.Mdniyyt irsi proq-
ramla glir, xsi hyat is sosial raitdn asl olaraq gcln
d bilr, zifly d bilr.
Mdniyyt briyytin iki byk tdbirini inkiaf
etdirir: dini tdbirlr v elmi-dnyvi tdbirlr. Elm il dini bir-
birin ks qoymaq shvdir. Onlarn hr ikisinin bir mqsdi
var. nsanlar heyvan xisltlrindn uzaqladrb, hr ksd
insani siftlri gclndirmk. Bu sahd dinin xidmti az deyil.
Allah yolu tkaml yolu il eynidir, hr ikisi yararldr, inkiaf
etdirlir.Dinin elmi mzmunundan xbri olanlar bunu yax
drk edirlr.nsann drk ed bilmdiyini inkar etmy haqq
yoxdur. Cnnt-chnnmin yoxluunu mzakir etmk insana
he n vermir. Chnnmin varlna inanmaq insanlar haqsz-
lqdan, qddarlqdan, bir-birin qar yrtclqdan uzaqladrr,
xeyirxah olmaa, vicdana-insafa svq etdirir. Elmi-dnyvi
biliklr v etika qaydalar da bunu tlb edir.
Ekoloji mdniyytin trkib hisslrindn biri masir
ovuluqdur. ndiki vaxtda insafsz-dadc ovu yox, mdni
ovular lazmdr.Dnyann btn xalqlar kimi Azrbaycan
xalq da ox qdimdn ovuluq etmidir.sl ovuluq insan
salam, ayq-sayq, csartli, mrd, dzml, sbrli, iradli ,
tdbirli, qnatil etmi v mnvi dyrlr, Vtn urunda,
namus-qeyrt urunda dmn qarsna xmaqda hmi
grkli olmudur.
Min illrin snandan xm sl ovuluq tbit n
zrrli ola bilmz.Ona gr ki, heyvanlarn nsil vermk imkan
biz grdymz qdr deyil, oxdur.Mdni ovuluq raitind
ov heyvanlar daha ox nsil verib artr.
Bir sra ov heyvanlarnn nslinin ksilmsi v saynn
kskin azalmasnn sbbi onlarn yaama yerinin dadlmas-
dr,evindn-eiyindn mhrum edilmsidir. kinci sbb,
daltli ov qaydasnn pozulmas, yni acgz ovularn peyda
213
olmasdr.Ulu babalarmz balal heyvana v krt qua ox v ya
gll atmazd, krlmy gedn bala tor qurmazd. Heyvan
srsn ox v ya gll atmaq namrdlik saylrd. Heyvan
avtomobil il qovub barn partlatmaq, vertolyot v tyyardn
at ab ktlvi qrmaq, suda amanal partladb balqlar mhv
etmk ovuluq deyil, insafszlq, acgzlkdr.Tl qurub
heyvan tutmaq mrdlikdn ox uzaqdr.
Dnyann inkiaf etmi sivil lklrind ekoloji ylnc-
lr masir mdniyytin geni yaylm formasdr.traf mhiti
tmiz v salam saxlamaq mdni insann daxili tlbatdr.
Bel insanlar arasnda air-ekoloq, mnni-ekoloq olanlar
oxdur.Ekoloji mdniyyti yksk olan insan haraya gedirs,
orada yer atlm siqaret qutusunu, bo butulkalar, sellofan
torbalar v bu kimi zibili yb xsusi ayrlm yer tkmkl
znn insanlq borcunu yerin yetirir.Ham bel ed bilr.Tki
tbit qay, yaradana inam v sevgi qlblrd yer tuta bilsin.
Azrbaycann sas turizm zonalar. ki-Qax-Zaqatala.
Bu regionun razisi Byk Qafqazn cnub yamacnda yerlib
fstq, vls, abald, qoz, pald v digr aaclardan ibart olan
melrl rtlmdr. Burada yerlmi Zaqatala, lisu v
Tryanay qoruqlarnda oxlu nadir heyvanlar yaayr v tbii
raitd nadir Eldar am bitir.
Burada bitn bzi inarlarn ya 500 ildn oxdur.
Zaqatala hrindki Dd Qorqud parknda is 8 inardan
birinin ya 700 il atr. kidn imalda Glrrsn-Grrsn
razisind l dyilmmi melr uzanr, bura tmiz hava il
nfs almaa glirlr. sas 2600 il vvl qoyulmu ki hri
ox sayl tarixi abidlri il turistlri zn clb edir. Byk
memarlar trfindn tikilmi qdim yaay yerlri, qalalar,
qlllr, mscidlr, ki xan saray, XVIII srin karvan
saraylar, hminin Hac Muradn qbri, ki rayonunun Ki
kndind sas II srd qoyulmu Mqdds Yenisey kilssi -
n qdim alban mbdi qalmdr.
ki sntkarlar zlrinin digr ilri, dulusuluq nmu-
214
nlri, metal v aac suvenirlri, ipk paralar v xalalar il
mhurdur. Zngin ki mtbxi, xsusil onun irniyyatlar
Azrbaycandan uzaqlarda da mhurdur.
kid ki-Karvansaray, ki-Olimpik mehman-
xana komplekslrini, Marxal, Sadt, Glrsn-Grrsn
istiraht zonalar, Sahil, mehmanxanasn, Zaqatala Lzzt
istiraht zonasn, Qaxda lisuistiraht ocaqlar faliyyt
gstrir.
Zaqatala rayonunun razisind, ekoturizimin inkiaf n
vzsiz, 1929-cu ild tkil olunmu (razisi 23800 ha).
Zaqatala Dvlt Qoruu, Zaqatala lalsi, Xalaxi gl,
Malarasa arm, lk v rayon hmiyytli 108 tarix-
mdniyyt abidsi var. Onlardan Mamrux kndi razisindki
II-IV srlr aid alban abidsi, V-VII srlr aid Zaqatala sddi,
Car kndi razisind XVI sr aid Cingzqala, 1830-cu ild
tikilmi Zaqatala qalas v s. gstrmk olar.
Zaqatala rayonunun Muxax kndinin tbii raiti v
gzlliyi, halisinin mehribanl v zhmtkeliyi, milli adt-
nnlri glib-gedni valeh edir. Byk knd razisi hali
trfindn Da dibi, Gnli, Lzgi obas, Przivan, Beycivan,
Vrn, manqulu v s. kimi adlarla adlandrlr. Muxax
mtbxi regionda xsusi il seilir.
Quba rayonu Azrbaycann n ox inkiaf etmi knd
tsrrfat rayonlarndan biridir.Burada yetidiriln meyv v
trvz mhsullar paytaxt bazarlarna aparlr, yerli konserv
snayesi mssislrind emal edilir, hminin baqa lklr
ixrac olunur.Quba rayonunda yetidiriln meyv v trvz
nvlrinin ox olmasna baxmayaraq hr bir azrbaycanl
Quba dedikd onun alma balar yada dr.Bak bazarla-
rnda alma satan adamlar z mallarn triflyrkn onun Quba
almas olduunu vurulayrlar. Zngin floraya malik olan Quba
rayonu hm d drman bitkilrinin geni spektri il tmsil
olunmudur.Burada yemian,ardc,piikotu, andz, dvdaban,
effedra v bir sra baqa drman bitkilri yetidirilir.
215
Qubann trafnda mnzrli glr oxdur. Qr,
Balbulaq, hminin drinliyi 400 metrdn 600 metr qdr olan
Tngalt yaran xsusil populyar olub turistlrd daha ox
maraq dourur.
Quba hri Qudyalay aynn sahilind v Byk
Qafqaz silsilsin daxil olan ah dan imal-rq yamaclarnda
yerlir.Quba rayonunun inzibati mrkzi olan Quba hrinin
halisinin say 140.000 nfr, Bakdan msafsi 168 km,dniz
sviyysindn ykskliyi 600 metrdir.Quba hrinin v Quba
xanlnn tarixi,bu diyar mhurladrm insanlar bard yerli
tarix mzeyind trafl mlumat almaq olar. Azrbaycann
mhur ictimai xadimi, yaz v maarifi Abbasqulu aa
Bakxanovun ev-muzeyi d buradadr.Bakxanovun kitablarn-
dan biri-Glstani-irm sri Azrbaycann tarixin hsr
edilmidir. Mahiyyt etibaril bu kitab Azrbaycan tarixin aid
ilk elmi srdir.Qubada xalalq mrkzi d var. Bu zonada
toxunan Cici, Sirt cici, Qimil, Cimi, Yerfi xalalar
dnyann bir sra muzeylrinin v xsi kolleksiyalarn bz-
yidir.
hrd Skin xanm mscidi,Cm mscidi ,16-c sr
aid mqbr, qdim rq hamamlar kimi tarixi abidlr qoru-
nub saxlanlmdr.18-ci srin birinci yarsnda indiki Quba,
Dvi, Qusar, Xamaz, Xz v Siyzn rayonlarnn razisini
Quba xanl klind birldirilmidir. vvlc bu xanln
mrkzi Xudat hri idi,lakin az sonra Quba xan Hseynli
Quban z xanlnn mrkzin evirdi v z iqamtgahn
Qubaya krd. Quba xanlnn hkmdarlarndan n mhuru
olmu Ftli xan alrd ki, Azrbaycann praknd xanlq-
larn znn rhbrliyi altnda birldirsin. O, Drbnddn
Lnkrana qdr btn imal-rqi Azrbaycan zn tabe
etmidir.Hmin dvrd yhudilr Qubaya, Qudyalayn sol
sahilind mskunlamaa dvt edilmidir. vvllr Yhudi
Slobodas adlanan bu yaay mntqsi 1926-c ildn Qrmz
Qsb adlanr.
216
Quba kiik hrdir, lakin Byk Qafqazn imal-rq
yamaclarnda yerln indiki Quba rayonunun razisi son d-
rcd mnzrlidir v hrdn knara xan kimi bu gzl-
liklr almin qrq olacaqsnz. str azrbaycanl, istrsd
cnbi turistlr bu regionu he vaxt diqqtdn knarda sax-
lamrlar. Bakllar is, xsusn Qubada istiraht etmk n
oraya z manlarnda glnlr ox vaxt Qubadan Yalama dniz
sahilind, Qubadan ox da uzaqda olmayan istiraht zonasna
da ba kirlr.Yalamada (Nabran) istiraht ednlr d z
nvbsind Xzr sahilind istirahtin zvqn Qubann da-
tyi melrinin lzztini, oxsayl bulaqlarn v tbii mn-
zrlrin seyr edilmsi frstini ldn vermirlr. Quba rayonu
lkmizin n gzl gulrindn biridir.Onun paytaxta yaxn,
me zonasnn Xzr sahillri il qonuluqda yerlmsini,
burada oxsayl turist bazalar v istiraht zonalar olduunu da
nzr alsaq bu rayon lknin rekreativ zonas kimi ox byk
hmiyyt ksb edir.
Qubaya glnlr buradak ahda mehmanxanasnda,
elc d yaxn vaxtlarda tikilmi Olimpiya Kompleksinin
kotteclrind v mehmanxanasnda qala bilirlr.Olimpiya
kompleksind rtl zglk hovuzu (uzunluu 50 m), aq
sma altnda stadion, komanda idman nvlri n nzrd
tutulan rtl stadion, trenajor zal, tennis v mini futbol
meydanalar vardr.
Qusar rayonun halisinin say 183.500 nfr, rayon mr-
kzi Qusar hri, onun halisinin say 15.800 nfrdir. Das-
tanla hmsrhdd olan Qusar rayonu Aszrbaycann imal-
rqind Xudat dmir yolu stansiyasndan 35 km msafd
yerlir. Rayonun ad Qusar sz vaxtil bu razid yaam,
sonradan tarixi etnogenez nticsind yox olmu Xisar
qbilsinin adndan yaranmdr. ndi bu rayonda sasn lzgi
milltinin nmayndlri yaayr.
Bu diyarn landaft melrl rtl dalarn v dr-
lrini bir-birini vz etmsi il lamtdardr.Burada enliyarpaql
217
aaclar-vls, pald, qayn aaclar daha ox yaylmdr. ay-
yataqlarndak, Tuqay-melrind zgil, sumax, yemian,
itburnu, yaban meyv aaclar, yaban zm, mxtlif nv
drman bitkilri yetiir. Burada Alstan baba mesi deyiln
qayn mesi (sahsi 7 hektar) dvlt trfindn mhafiz
olunur.Qusar rayonunun faunas da zngindir. Burada canavar,
ay, qaban, da keisi, qartal, bayqu v digr qular v
heyvanlar yaayr. Faunann ov v ov snaye nvlrinin qoru-
nub saxlanmas v onlarn ba saynn brpa edilmsi mqsdi
il Qusar yasaql yaradlmdr (sahsi 15 min hektar).
Da drlrind gzl lallr var. Onlarn n ox
populyar olanlar Laza v ahnabaz lallri turistlri v
qafqazn yaban tbitinin hvskarlarnn buraya ox clb edir.
Qusar rayonunun dalar v zirvlri alpinistlri clb edir.Yerli
lallr is son illrd q fslind buzlu dalara drmama
sevn idmanlarn yar yerin evrilmidir.
Ekoloji turizm marrutu zr Qusar hrindn Laza
lalsi istiqamtind piyada gednlr nik kndind drg
sala bilrlr.Bu kndin yaxnlnda 13-c sr aid qala di-
varlarnn qalqlar,qdim mscid binas yax vziyytd qal-
mdr. Laza kndinin yaxnlnda is Suvar istiraht
bazasnda qalmaq olar.
Qusardan Suduq kndi istiqamtind marrutun uzunluu
75 km-dir. ah dan yamaclarnda Hzr kndind Azr-
baycan Sfvilr dvltinin banisi ah smayl Xtainin babas
eyx Gneydann(16-c sr) mqbrsin tamaa etmk olar.
Btn Azrbaycan torpa kimi Qusar torpanda da bu
xalqn qdim mdniyytinin v hyat trzinin sbutlarn
grmk olar.Hzr, Hil, Balaqusar, nik, Yasab, Khn Xudat,
Gndz qala kndlrind qdim mqbrlr, mscidlr, qdim
insan msknlrinin v qalalarn qalqlar qorunub saxlanmdr.
Qusar rayonunu inzibati mrkzi Qusar hri Bakdan
183 km msafd yerlir. Byk rus airi Lermontov vaxtil
bu hrd olmudur. ndi burada onun adn dayan muzey
218
yaradlmdr.
Qusarda xalq snti nvlrinin n geni yaylan xal-
alqdr. Hm ev raitind, hm d hrin mrkzind tkil
edilmi sexd toxunan xovsuz Sumax xalalar daha ox m-
hurdur. Respublikada n byk xala dzgah bu sexd qura-
drlmdr. Hmin dzgahda 10 nfr qdr xala eyni
vaxtda ily bilr.
Qusara glnlr Qarabulaq, Qayabulaq, Suvar istiraht
zonalarnda hm geclmk, hm d yaxca nahar etmk
imkan ld edirlr.
Salyan rayonun halisinin say 115.600 nfr, rayon
mrkzi-Salyan hri halisinin say 36.100 nfrdir.Salyan
rayonu Azrbaycann cnub-rqind, bnzrsiz mdni-tarixi
nnlri, unikal bitki almi il seiln, uzun mrl sakinlri,
balq xrklrinin stnlk tkil etdiyi znmxsus mtbxi
il ad xarm n qdim dvrlrdn mskunlam Lnkaran-
Astara regionunda yerlir.
Respublikann sas aylarndan biri Kr ay Salyan
rayonunun razisindn axr.Rayonun rq hisssi is Xzr
dnizinin sahillrin qovuur. Dniz v aya yaxn yerlmsi
bu razinin sakinlrinin milli mtbxinin xsusiyytlrini
rtlndirmidir.
irvan milli park burada yerlir. Qoruq z 1969-cu
ild irvan ovalnn sciyyvi bitki kompleksinin qorunub
saxlanmas v oxaldlmas mqsdil tkil edilmidir. Burada
yerln Bndovan yasaql 1961-ci ild salnmdr. 30 min
hektar sahy malik olan bu yasaqlq iki inzibati rayonun
Salyan v Qarada rayonlarnn razilrinin bir hisssini tutur.
Yasaqlq ceyranlarn v su qularnn mhafizsi v ba saynn
brpa edilmsi mqsdil tkil edilmidir.
Bu rayonda tunc dvrndn balam erkn orta srl-
rdk zaman ksiyini hat edn bir sra arxeoloji obyektlr d
var.Onlarn arasnda Marml nekropolu, Krngi kndind
kp qbrlri nekropolu, indiki Noxudlu v Mahmudabad
219
kndlrind qdim insan msknlrinin xarabalqlar xsusi
qeyd edilmlidir.
Rayon mrkzindn 5 km. msafd Azrbaycann ox-
sayl palq vulkanlarndan biri Babazanan vulkan yerlir. Bu
vulkandan pskrn paln malicvi xasssi yerli sakinlri
hl d clb edir.
Salyana atmaa az qalm Dagil adlanan razid dniz
sahilinin yaxnlnda daha bir palq vulkan nzr arpr.
Dagil yasaql da burada yerlir. O,su qular ovlamaq,
ktm, sazan v Xzr dnizind yaayan digr balq nvlrini
ovlamaq n mnasib yerdir.
Salyan rayonunun inzibati mrkzi olan Salyan hrinin
Bakdan msafsi 126 km-dir.Budara 19-cu sr aid ediln
qdim dvlt trfindn mhafiz ediln memarlq abidsidir.
Hazrda buraya gln syahtilr v turistlr masir Kar-
vansarann xidmtlrindn istifad ed bilrlr.Burada yerli
qdim Azrbaycan mtbxinin xrklrini dadmaq mmkndr.
Salyan rayonuna glnlr Bak-Salyan yolunun stnd,
Salyana atmaa az qalm, dniz sahilinin yaxnlnda yer-
ln Kaliforniya motelind d qala bilrlr. Salyann znd
nahar etmk n Tndirxana restoranna v ya aq havada
faliyyt gstrn oxsayl kafelrdn birind istiraht etmk,
qlyanalt etmk mmkndr.
Masall rayonunun halisinin say 180.300 nfr, rayon
mrkzi-Masall hrinin halisinin say 9.400 nfrdir. Ma-
sall rayonu bu regionun sas nqliyyat arteriyas-Azrbaycan
paytaxtndan cnuba, rana doru gedn magistral yolun z-
rind yerlir. razinin relyefinin mxtlifliyi dalar v d-
znliklr (Lnkran oval),burada iqlimin d xeyli dyikn
olmasn rtlndirir. Bel ki,rayonun iqlimi yayda quraqlq,
mlayim isti havalarla,hminin subtropik iqlim xas olan
cizgilrl lamtdardr.Rayon razisindn axanVil, Alvaday
vTatyan aylar Xzr dnizin tklr.
Masall rayonu mineral su bulaqlar il zngindir.Onlarn
220
arasnda termal sulu olanlar da var,buz kimi soyuq suyu il
seilnlr d.Bzi bulaqlarn suyunun trkibind oxlu kkrd
v digr mikroelementlr vardr.Rayonun mnzrli dalq
gulrindn birind STSU mineral bula yerlir.Bu bulan
suyu malicvi xasslr malikdir.Buraya malic olunmaa
glnlr d var,el-bel istiraht etmy glnlr d.Termal su
lalsi v asma krp bu yerlr xsusi gzllik verir.ox
populyar malicvi mineral su olan stisu qabladrlaraq
lknin apteklrind satlr.
Masall hrinin razisind mvcud tarixi-memarlq
abidlri 19-cu srd tikilmi mscid,qdim hamam,rkivan
qllsi v Diyarnaslq muzeyinin binas tmsil edilir.Digah
v Boradigah kndlrindki 16-c sr aid mscidlr, Seyid-
sadq mqbrsi d maraql abidlrdir. nnvi xalq snti
mmulatlar (hsir, bayaylqlar, dulusuluq v aac mmu-
latlar, xalalar, corablar) Musak, Trkoba, Qriblr, Kola-
tan, Sda v baqa kndlrd hazrlanr.
Masalldan Lnkrana gedn yol boyunca, Xzr dni-
zinin cnub-qrb sahillrind Qzlaac qoruu yerlir. Bu
qoruun razisi krfzin btn akvatoriyasn, elc d yaxn-
lqdak quru sahlrini hat edir. Qoruq 1929-cu ild su-ba-
taqlq v l qularnn mhafiz edilmsi v oxaldlmas, k-
ri qularn qlama yeri olan su v yarmshra tbii kom-
plekslrinin mhafizsi mqsdil yaradlmdr. Burada yaa-
yan 248 nv qu v 54 nv balq arasnda Qrmz kitaba daxil
edilmi nvlr d var.
Lnkran rayonunun razisi Xzr dnizinin rq
sahillrini v Tal dalarna qdr olan hissd Lnkran
ovaln hat edir. Xzr dnizinin buradak sahillrind
oxlu rahat qumlu imrliklr salnmdr.Rtubtli subtropik
iqlim, qn srt kemmsi, quru v qzmar yay gnlri, yal
payz fsli bu regionun zngin flora v faunasn rtln-
dirmidir. Lnkranay, Verapvul , Qumba, Bolad aylar
yazda v payzda sasn ya sular hesabna dar, yayda is
221
sakitlir v nzr arpacaq drcd dayazlarlar.Buna gr
d bu razid knd tsrrfat bitkilrinin suvarlmas mqs-
dil Xanbulanay su anbar yaradlmdr.
Lnkran rayonu Azrbaycann daha bir mhm knd
tsrrfat regionudur. Onun znmxsus iqlim raiti burada
ay naringi, xurma, feyxoa v bir ne limon nv il tmsil
olunan subtropik bitkilr becrilmsini rtlndirmidir. Ln-
krann mhur ay z keyfiyytin v trin gr klassik
Hindistan ayndan he d geri qalmr.
Tsadfi deyildir ki, burada mahir oyma ii ustalar yetiir.
Ax bu diyar nadir v endemik nvlr d daxil olmaqla unikal
aac nvlri il zngindir. Mhur dmiraac, propka aac,
mxmri qayn aac, hirkan midi, ipk akasiya, pald,
evkalipt, bir d Tal dalarnn sas me aac saylan enli-
yarpaq pald bu melrin bir nv rmzidir. Bundan lav Ln-
kran melrind oxlu yaban meyv aaclar,drman otlar
v kollar bitir. Buna gr d tccbl deyildir ki, Lnkran
rayonunu razisind iki qoruq v bir yasaqlq yaradlmdr.
Qzlaac qoruu Xzr dnizinin cnub-qrb sahill-
rind Qzlaac krfzi rayonunda yerlir. Bu qoruun razisi
Qzlaac krfzinin btn akvatoriyasn, kiik Qzlaac kr-
fzinin imal hisssini, elc d sahilyan zonann yaxnlqdak
hisslrini hat edir. Qoruq 1929-cu ild qlayan v kri
su,bataqlq v l qularnn mhafiz edilmsi v oxaldlmas
mqsdil yaradlmdr. Burada 248 nv qu v 54 nv balq
vardr.
razisinin sahsi 21.435 hektar olan Hirkan qoruu da bu
rayonda yerlir. 2004-c ild hmin qoruq Hirkan milli
parkna evrilmidir. Milli park Astara v Lnkran rayon-
larnn razisinin bir hisssini tutur.Kiik Qzlaac yasaql
1978-ci ild kiik Qzlaac krfzind qlayan,kri su,
bataqlq v su traf sahd yaayan,o cmldn nadir v mhv
olmaq hddind olan qularn mhafiz edilmsi v onlarn ba
saynn brpa olunmas mqsdil yaradlmdr. Bu yasaqlq
222
Qzlaac qoruu il hmsrhddir.
Lnkran rayonunun inzibati mrkzi Lnkran hridir.
halisinin say 193.700 nfr,Bakdan msafsi 268 km-dir.
hrin lverili corafi mvqeyi mnbit torpa tbii ehti-
yatlar hmi adamlar buraya clb etmidir.hrin ilkin ad
Lngrknan olmudur.Bu szn mnas lvbrli dayanacaq,
yni liman demkdir.
Brd rayonu Qaraba dznliyinin mrkzind Kr-
Araz ovalnn imal-rq hisssind,Trtrayn sahilind
yerlir.Xan ay da bu rayonun razisindn keir.Kr ay
is rayonun srhddi boyunca axr.Yuxar Qaraba kanal
burada tikilmidir. Brd-Trtr yolu boyunca iki gzl gl,
Brdnin yaxnlnda is daha bir gl (Aal gl) var.
Rayonun inzibati mrkzi olan Brd hri Bakdan 314
km msafd yerlir.Rayonun melrinin sahsi 6856 kv.m-
dir.Burada oxlu nadir aac nvlri,hminin pald, vls,
qaraac, qoz v inar aaclar bitir.Yerli fauna canavar, tlk,
aqqal, qaban, dovan, qrqovul, qaz, turac v digr heyvan v
qu nvlri il tmsil olunmudur.Burada heyvan v balq ovu
il mul olmaq mmkndr.
Rayonun tbii raiti burada bostan bitkilri becrmy,
taxllq v pambqlqla mul olmaa imkan verir.
Klbcr rayonu Kiik Qafqaz dalarnn tklrind
yerlir.Rayonun inzibati mrkzi Klbcr hrinin adnn
mnas hndr arm,yksk razi demkdir. Klbcr
hrinin Bakdan msafsi 445 km-dir.
Bu diyar znn mineral, o cmldn termal sular il
mhurdur. n mhur mineral su olan stisu bula trafnda
salnm kurort da stisu adlanr. Trtr aynn sahillrind,
dniz sviyysindn 2000-2400 m yksklikd yerln bulaq-
lar da z faverici xasssi il stisudan o qdr d geri qalmr.
Bu mineral sularn kimyvi trkibi dnya hrtli karlovivar
suyunun trkibi il demk olar ki, eynidir, bzi gstricilr
gr htta ondan da stndr.
223
Ekologiya v mdniyyt arasnda sx qarlql laq
vardr. Mdniyyt v incsnt insanln keyfiyyt gstri-
cilrin aiddir. nsanlarn zn, bir-birin hr ksin zn
qayke mnasibtidir. Mdniyyt yksk insani dyrlrin
duyuda, hissiyyatda v idrakda ks ifad formalar v nmayi
qaydalardr. Mdniyyt formaca frdi xarakter dayr. Hr
ksin mdniyyti sciyyvi ola bilr, incsnt is sasn kol-
lektiv xarakterlidir v qrup effekti ykskdir. Ona gr inc-
sntin ekoloji aspekti mzmunca mumi, formaca is mxtlif
ola bilr.
Bel nticy glmk olur ki, Azrbaycan turizm zonalar
il zngin lkdir. Hr bir turizm zonasnn znmxsus fauna
v floras, torpaq rty var.





















224
X FSL.
EKOLOJ MAARFLNDRM
V EKOLOJ TRBY

halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi dvlt siya-
stinin traf mhitin mhafizsi sahsind n vacib istiqamt-
lrindn biridir. Ekoloji thsil v maariflndirm sisteminin
inkiaf il bal ilri tbit mhafizsi orqanlar z zrin
gtrb. Ekoloji thsilin Azrbaycann Ekologiya v Tbii
Srvtlr Nazirliyinin v Thsil Nazirliyinin bdc vsaitlri
hesabna maliyyldirilmsi byk hmiyyt malikdir.
Fasilsiz ekoloji thsil sistemind mllim kadrlarnda ekoloji
hazrln olmas, bu ixtisas zr dvlt thsil standartnn
hazrlanmas hmiyytlidir.
Ekoloji biliklrin yaymnda kitabxana v kitabxana
mssislrinin rolu olduqca bykdr. Ekoloji maariflndirm
prosesind tbit elmlri mssislri, dvlt tbit qoruqlar v
milli parklar, zooparklar, botanika balar fal itirak etmlidir.
Azrbaycanda ekoloji layihlri hyata keirn beynlxalq
tkilatlar ekoloji thsil v maariflndirm prosesin z dst-
yini tlim xarakterli seminarlarn, treninqlrin, konfranslarn
keirilmsi, mlumatlandrc, thsil materiallarnn nri kimi
tdbirlri lav etmlidirlr.
Hal-hazrda lkd ekoloji thsilin v maariflndirmnin
inkiaf prosesi lng gedir.
Azrbaycan halisinin ekoloji thsili v maariflndiril-
msinin sonrak inkiaf perspektivlrini nzrdn keirrk
aadak txirsalnmaz msllri hll etmk lazmdr: Nor-
mativ-hquqi bazan tkmilldirmk,
1. Sistemin idar edilmsinin effektiv mexanizmlrini
yaratmaq,
2. Elmi-metodik v vsait-texniki bazalarn inkiaf
etdirmk,
3. Mlumatlandrma tminatn yaxladrmaq,
225
4. Maliyyldirm problemini hll etmk.
Aydndr ki, dvltin dstyi olmadan bu msllr hll
oluna bilmz.
Masir dvrd ekologiya bir elm kimi geni tdris edilir.
Ekologiyann tdrisinin sviyysi lkdn v mktbdn asl
olaraq mxtlifdir.Bir ox lklrd ekologiya orta, nata-
mamorta v ali mktblrd srbst fnn kimi tdris edilir.Htta
ekologiya kafedras,ekologiya fakltsi v ekologiya uni-
versiteti olan lklr d az deyil. El lklr d var ki,orta mk-
tblrd ekologiya ayrca bir fnn kimi tdris edilmyib,baqa
fnnlrin tdrisi prosesind nzr alnr.Bizd d son illr
qdr bel olubdur.
Azrbaycann orta mktblrind mumi biologiya
tdris edilrkn ekologiyann saslarv Biosfer tlimi adl
fsillr ekologiyadan bhs edirdi.Bunun az olmasn nzri
olaraq mumi biologiyaya ekologiyadan lavlr adl vsait
yazlm (Babayev v Mustafayev,1992) v tdris proqramna
lav edilmidir.Son vaxtlar IX-XI siniflrd Ekologiyann
saslaradl ayrca fnn tdris edilmsi mslht grlmdr
(Mmmdov,.Suravegina,2000).2003-c ild Milli Mclis
Azrbaycanda ekoloji thsil v maariflndirm haqqnda qa-
nun qbul etmi v lk prezidenti frman vermidir.Bu qanuna
gr Azrbaycanda fasilsiz ekoloji thsil tkil edilmlidir,
yni ekologiya uaq evlrindn,mktbqdr mssislrdn
balam doktoranturaya qdr geni tdris edilmlidir. Hr
ksin dili sz tutandan mrnn axrna qdr ekoloji tlim
trbiyy almas tlb olunur.
Azrbaycann ali mktblrind ekologiyann tdrisi
1950-ci illrd Bak Dvlt Universitetinin bzi kafedralarnda
balamdr.1960-ci illrd biologiya, corafiya v kimya
ixtisaslarnn tdris planlarna Tbitin mhafizsiadl fnnn
daxil edilmi v az sonra drs vsaiti apedilmidir (Musta-
fayev,1970).1970-ci illrdn balayaraq kimya v corafiya
ixtisaslarna traf mhitin mhafizsi, biologiya ixtisaslarna
226
Ekologiyann saslar,hquqnas ixtisasna Ekoloji Hquq
tdris edilir.Son illrd demk olar ki,ali mktblrin hamsnda
mxtlif ad altnda ekoloji biliklr tdris edilir.Htta zl
ekoloji litseylr, kafedralar v universitetlr almdr.
Dnyada ekologiyann tdris edilmsin byk hmiyyt
verilir.Bu problemin icrasna BMT-nin nkiaf proqram
xttil nzart edilir.Mxtlif lklrd konqreslr keirilir v
tvsiyylr verilir.
Orta v orta-ixtisas mktblrind ayr-ayr fnlrin tdris
proqramlarnda ekologiyann tdrisini nzr almaq metodu bir
sra tinlik trdir. Biologiya, kimya, fizika, tarix v s.fnlri
tdris edn mllimlrin z ixtisas kimi ekologiyan da bilmsi
asan deyil. Buna nail olmaq n ali mktblrd btn ixtisas-
lar zr hamya lav olaraq ekologiya da yrdilmlidir.Ali
mktblrd ekoloq-mllim hazrlamaq v orta mktbd
ekologiyan ayrca fnn kimi tdris etmk daha yax ntic
verr.
nsann traf mhit mnasibtd etdiyi shvlrin say
hesab yoxdur.ndiy qdr yol verilmi shvlri dzltmk v
bir daha shv etmmk n ekologiyan hamnn bilmsi
vacibdir: biri az, baqas ox.Cmiyytin inkiafnn el bir
sahsi yoxdur ki orada ekologiya lazm olmasn.
Ekoloji proseslrd canl orqanizmin itirak mtlqdir.
Ona gr ekologiyan yax bilmk n biologiyan (botanika,
zoologiya,insan,mumi biologiya) drindn yrnmk lazmdr.
Unutmaq olmaz ki, hr ksd traf mhit dzgn
mnasibt ekoloji bilik nticsind formalar.Adamn ekoloji
mnasibti onun ekoloji msuliyyt hissini inkiaf etdirir.ndiki
vaxtda dnyann hr yerind ekoloji mdniyyt ox byk
ehtiyac var.Ekologiyan bilnlr bilmynlri yrtml, ekoloji
mdniyyti olanlar biganliyi atb, hamn ekoloji baxmdan
mdni etmy almaldrlar.
Biz hammz doma yurdumuzu sevirik. Eyni vaxtda
baqa lklr hrmt edirik.Ekologiya srhd tanmr. Bizim
227
bir dnyamz var.Bu evimizd yaamaq n Yer planeti ha-
mmzn mumi evimizdir.mumi evimizd yaamaq n
tbii srvt olmaldr, imk n tmiz su, nfs almaq n
salam v tmiz hava bii srvtlrdn el istifad etmliyik,
el texnologiyalara sahib olmalyq ki, glck nsillrimizi d
bu srvtlr tmin ed bilk.Btn bunlara sahib olmaq n
insanlarn ekoloji biliy malik olmas, insanlarn maariflndiril-
msi cmiyyt qarsnda byk vzif kimi durur. Azrbay-
cann H.liyev, B.Budaqov, Q.Mmmdov, .Gyayl,
Q.Mustafayev v.s kimi grkmli ekoloq alimlrin elmi th-
lillri v tvsiylri cmiyytimiz n ox dyrlidir. Ekoloji
maariflndirm v ekoloji trbiyd bel elmi dyrlr sas-
lanaraq ondan istifad etmk cmiyytimiz byk fayda
verr.Bu baxmdan grkmli alimimiz Q.Mustafayevin ekoloji
fikirlri tqdir layiqdir. O, ekoloji thsil sisteminin qurulma-
snda bir sra amillri gz nn gtirir.

228


kil 10.1. Ekoloji thsilin formalar.(Q.Mustafayev)
l.lkdaxili thsil;2-lklraras thsil;3-birbaa thsil;4-
vasitli thsil;5-yazl thsil;6-ifahi thsil;7-passiv thsil;7.1-
ekoloq ailsind yaamaqla;7.2-ekoloqla dostluq etmkl;7.3-
zngin ekoloji raiti tez-tez grmkl;7.4-tbiti dncli
sevmkl;7.5-ekoloji disputlarda passiv itirak etmkl;8-fal
thsil;8.1 -ekoloji kurs v seminarlarda itirak etmkl;8.2-
mxtlif ekoloji forumlarn iind itirak etmkl;8.3-ekoloji
dbiyyatla tan olmaqla; 8.4-ekoloji tdqiqatlar aparmaqla;
8.5-ekologiyan tdris etmkl
229


kil 10.2 Ekoloq kadrlarn yetidirilmsi formalar:
l.ekologiyann srbst elm kimi tdris edilmsi;1.1-ekoloji
tdris msslrind;1.2-ekoloji fakult;1.3-ekoloji kafedralar-
da; 2-ekologiyan baqa elmlrin tdris plan trkibind tdris
etmkl;2.1 -konkret elmlrin proqramlar trkibind;2.2-hu-
manitar elmlrin proqramlar trkibind;3-nnvi proqramla
ekoloq yetidirilmsi.3.1-ekoloq-bioloq;3.2-ekoloq-torpaq-
nas; 3.3-ekoloq-kimya;3.4-ekoloq-corafiya v s;4-inteq-
rasiyal proqramla ekoloq yetidirilmsi;4.1-ekoloq hquq-
nas;4.2-ekoloq-jurnalist;4.3-ekoloq-iqtisad;4.4-ekoloq-dil-
i; 4.5-ekologiya baqa elmlrl inteqrasiyada
230
Ekoloji mdniyytin formalamasnda sas vasitlrdn
biri mqsdynl ekoloji thsil olmaldr.
Ekoloji thsil ehtiyac insan hyat n lverili mhitin
tmin edilmsin olan zrurtdn yaranmdr.traf mhitin
keyfiyyti, salaml insann sas hququnu v sivilizasiyann
inkiafnn sas mqsdini myyn edir.nsann mvcudluu
v inkiaf n zruri olan tbii zminsiz btn sosial m-
sllr z hmiyytini itirir.Ona gr d ekoloji thsil tkc
thsil sistemin daxil olmaqla kifaytlnmmli, onun sas
hisssin evrilmlidir. gr dbiyyat v tarix mdni dyr-
lrin, tbitnaslq tbii qanunauyunluun mnimsnilmsi
n lazmdrsa, ekoloji thsil tbit hqiqi insani mnasibtin
formasndan irli glir.Ekoloji thsil spesifik sosial-tbii qa-
nunauyunluqlar v davranlarn normativlrini mnimsmk
ndr.Bununla da glckd insann mvcudluu v inkiaf
mmkndr.
Ekoloji mnasibtlr sisteminin deformasiyas, glck
qarsnda msuliyyt hissinin olmamas ekoloji bhranlarn
mnbyidir.Ali v orta mktb mzunlarnda v btvlkd
halid tbit istehlak mnasibti mvcuddur. hali arasnda
traf mhiti yrnmk, onun yaxladrlmasnda itirak etmk
tlbi d z inkiafn tapmamdr.Ona gr d ekoloji thsilin
mqsdi tbit msuliyyt mnasibtinin formaladrlmasdr.
Ekoloji thsil dedikd mumi ekoloji mdniyytin, hr
planet sakinind ekoloji msuliyytin formaladrlmasna y-
nlmi fasilsiz thsil, trbiy v inkiaf prosesi., planetimizin
sakininin ekoloji msuliyyti baa dlr.
Mtxsislr msuliyyt xsiyyt v cmiyytin qar-
lql asllq v universal laq formas kimi baxr.xsiyytin
formalamas lknin v yaxn adamlarn, doma diyarn v
btn planetin taleyi n msuliyyt hissinin trbiy edilmsi
il baldr.
Ekoloji msuliyyt znnzart, znn hrktlrinin
traf mhit tsirinin yaxn v uzaq nticlrini grmk qabiliy-
231
yti, zn v baqalarna tnqidi yanamaq v s. il baldr.
Tbit mnasibtl xlaqi tlblr riayt edilmsi mmkn
czaya gr qorxu v traf mhit trfindn mzmmt deyil,
mhkm etiqadn inkiafn gstrir.
z faliyytlril tbii mhit v insanlarn salamlna
zrrli tsir gstrnlr zruri ekoloji hazrlqdan kemlidirlr,
bel ki, bunu onlar vzify tyin edn zaman, hminin
attestasiya zaman nzr almaq lazmdr.Bel hazrla malik
olmayan xslr i buraxlmamaldr.gr nzr alnsa ki,
insann istniln btn faliyyti qeyri-smrli olduqda onun
tkilatl traf mhit n thlkli ola bilr. Onda aydn
olur ki, praktiki olaraq hr bir ii dvlt hakimiyytind v
idard mvafiq mumi v professional ekoloji hazrla eh-
tiyac duyur.
Bununla laqdar olaraq pedoqoji iilri beynlxalq
ekoloji thsili mumithsil sistemind aparc istiqamt kimi
tanyr, dvlt v hkmtlr qlobal ekoloji bhran raitind
thsil sahsind uyun siyast hazrlama mslht grrlr.
Ekoloji thsil il thsil sisteminin ekologiyaladrlmas
bir birindn frqlnir.Onlar qarlql laqd olsalarda,ekoloji
thsil mxtlif xarakterli v sviyyli ekoloji biliklrin bila-
vasit mnimsnilmsidir.
Ekoloji thsilin iki sas istiqamti ayrlr: traf mhitin v
insann mhafizsinin mumi ideyalar ruhunda trbiy, tbii
v antropogen ekosistemlrin varlnn mumi qanunauy-
unluqlar haqqnda xsusi peakar biliklrin ld edilmsi. Hr
iki istiqamt qarlql laqddr, nki onlarn arasnda ekoloji
qanunauyunluqlarn drk edilmsi, yanamas prinsiplri du-
rur.
Thsil sisteminin ekologiyaladrlmas ekoloji ideyalarn,
anlay,prinsip,yanamalarn baqa tlimlr nfuz etmsini,
hminin ekoloji chtdn bilikli mxtlif sah mtxsislrin
hazrlanmasn nzrd tutur.
232
Thsil sistemi elmi tdqiqatlardan hmi geri qalr.ox
vaxt hlli operativlik tlb edn ekoloji problemlrin xsusiy-
ytini nzr alsaq bu cr gerilik minimuma endirilmlidir.
Bldiyylrd ekoloji thsil v maariflnmnin masir
vziyyti.Yerli znidaretm qurumlarnda ekoloji thsil v
maariflndirm il laqdar - ekoloji qanunvericilik, ekoloji
maariflndirmni hyata keirmk mqsdi il aada
gstriln qanunlar qbul olunmudur:
Ekoloji qanunvericilik bazas:
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas,
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman v
Srncamlar,
Azrbaycan Respublikasnn Qanunlar,
Azrbaycan Respublikasnn Cinayt Mcllsi,
Azrbaycan Respublikasnn nzibati Xtalar Mcllsi,
AR Torpaq Mcllsi (1999),
AR Su Mcllsi (1997),
Azrbaycan Respublikasnn Me Mcllsi
Bu qanunvericilik bazas bldiyylrin ekologiya
sahsind hr-hans problemin hquqi baxmdan hll etmy
imkan v rait yaradr.
Bldiyy zv v qulluqularnn maariflndirilmsi
Konstitusiyadan balamaldr.
Ekologiyann hquqi saslar, Azrbaycan Respublika-
snn Konstitusiyasna gr, tbii ehtiyatlar hr hans fiziki v
ya hquqi xslrin hquqlarna v mnafelrin xll gtir-
mdn Azrbaycan Respublikasna mnsubdur (14) . lknin
tbitini Azrbaycan dvlti qoruyur (16). sas qanunda daha
sonra gstrilir KI, hr ksin salam traf mhitd yaamaq
hququ var:"Hr ksin traf mhitin vziyyti haqqnda
mlumat toplamaq v ekoloji hquq pozmalar il laqdar onun
salamlna v mlakna vurulmu zrrin vzini almaq
hququ vardr (39), tarix v mdniyyt abidlrinin v traf
mhitin qorunmas, hr bir xsin borcudur (77,78). traf
233
mhitin mhafizsi sahsind yerli znidaretm orqanla-
rnn slahiyytlrindn biri d yerli ekoloji proqramlarn qbul
v icra edilmsidir (144).
Birinci bldiyy sekilrindn tn mddtd aparlan
mahidlr gstrdi ki, Azr baycan Respublikas Konstitu-
siyasnda onlara verilmi slahiyytlri yerli orqanlar lazmnca
hyata keir bilmmilr. Bu birinci nvbd ekologiya
sahsind kadr atmazl il laqdar idi v indi d beldir.
znidaretm qurumlar ekoloji qanunvericilik aktlar
il yana mumi ekologiya haqqnda biliy malik olmaldrlar.
Tbiti mhafiz v tbitdn istifad etmk n tbitin nec
yarandn v onun hans qanunlarla yaadn v inkiaf
etdiyini bilmk lazmdr. nsan tbit mdaxil etdikd t-
bitin insann hrktlrin nec cavab verdiyini bilmk la-
zmdr. nsan tbitdn istifad edrkn, bilmlidir ki, tbitl
cmiyyt arasnda hans qanunauyunluqlar var, cmiyyt,
tbit hans yol veriln hdd qdr mdaxil ed bilr ki,
ekosistemlrin (biogeosenoz) tarazln saxlaya bilsin.
Cmiyytd ekoloji bilklrin v mtxssis kadrlarn
pe hazrln yksltmk mqsdi il mktbqdr, mktb,
orta ixtisas v ali thsilin btn mrhllrind mtxssislrin
hazrlanmas v ixtisaslarnn artrlmasn hat edn ekoloji
trbiynin v thsilin ardcll v fasilsizliyi qanunla tmin
edilmidir.
Nhayt ki, halinin ekoloji thsili v maariflndiril-
msi haqqnda AR qanunu 10 dekabr 2002-ci ild iq z
grd. Bu qanunun 6 maddsind yerli znidaretm or-
qanlarnn hquqlar v vziflri myynldirilmidir. Bun-
lar aadaklardr:
1.razi hdudlar daxilind ekoloji thsilin idar edilmsi
zr strukturlarn yaradlmasnda itirak etmk;
2.Qanunvericiliy uyun olaraq ekoloji thsil v maarif-
lndirmni tkil etmk, bu sahd tdris faliyytini hyata
234
keirn hquqi xslri yaratmaq, dvlt v bldiyy thsil
mssislrindn, mlumat-tdris bazasndan istifad etmk;
3.halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi zr
dvlt v regional proqramlarn ilnmsi v tkmilldirilmsi
baxmndan tkliflr irli srmk, qanunvericilikd nzrd
tutulan qaydada bu proqramlarn hyata keirilmsind itirak
etmk, ekoloji thsilin inkiafna kmk etmk.
Nzr alsaq ki, halinin ekoloji thsili v maarif-
lndirilmsi haqqnda qanun on ildir qvvy minib, ancaq bu
mddtd hl ciddi bir i grlmyib. Kadr hazrl zif
aparlr. Bldiyylrin is bu sahd tcrblri azdr. Buna
gr d onlar ekoloji biliyin gr attestasiyadan kemlidirlr.
Bel hazrla malik olmayan xslr i buraxlmamaldr.
gr nzr alnsa ki, insann istniln btn faliyyti qeyri
smrli olduqda onun tkili traf mhit n thlkli ola
bilr, onda aydn olur ki, praktiki olaraq hr bir ii dvlt haki-
miyytind v idard mvafiq mumi v profersional ekoloji
hazrla ehtiyac duyur. Ekoloji kadr hazrlnn hans sviy-
yd olduunu tsvvr etmk tin deyil.
Ekoloji kadrlarn hazrlna, xsusn dvlt v qeyri-
hkumt tdris mrkzlrind v digr mssislrd kadrlarn
hazrlanmasna xsusi diqqt yetirilmlidir. Ekologiya sah-
sind ekoloji proqramlarn hazrlanmas n vacib msllr-
dndir, bu proqramlarda aadak problemlr gstrilmlidir:
tdris planlarnn v mzmunun yerli problemlrin
tlblrin v beynlxalq standartlara uyunladrlmas;
metodika v mzmun chtdn masir drs vsaitlrinin
hazrlanmas ;
ekoloji thsil zr model kurslarn ilnib hazrlanmas;
xsusi dbiyyatlarn nr edilmsi.
ekologiya sahsind mlumatsz halinin bu kurslarda
itiraknn tmin olunmas;
Ekoloji thsilin sas mahiyyti ondan ibartdir ki, hr bir
insan onun salamln myynldirn v hyat faliyyti il
235
bal normalar anlasn, salam traf mhitd yaamaq hqu-
qunu bilsin, mumiyytl konstitusiya il bal ekoloji qanun-
lar v digr qanunvericilik aktlarn yrnsin.
Ekoloj thsilin nzri saslar tbitin mhafizsi biolo-
giyasnda, insann ekologiyasnda, sosial biologiyada v hm
d mhndislik ekologiyasnda, aqroekologiya v digr mn-
blrd gstrilmidir
Ekoloji thsil mk bazarnn dzgn qurulmasnda, ha-
linin sosial-iqtisadi, ekoloji vziyytlrinin yaxladrlma-
snda, ixtisasn v mulluun artrlmasnda, insanlarn gli-
rinin oxaldlmasnda, ekoloji intellektualdan istifad edib
praktikada faydal layihlr hyata keirmkd bldiyylr
tbbs gstrmkl bilavasit bel layihlrin sifariisi v
itiraklar olmaldlar.
Insanlarn hyat sviyysinin yaxladrlmasnda ekoloji
thsilin rolu v hmiyyti haqqnda mlumatn yaylmas, bu
sahnin rhbr orqanlarda, ictimaiyyt arasnda tbli edilmsi
d sas vziflrdndir. Eyni zamanda beynlxalq mkda-
ln, srhdsiz pekar dialoqlarn qurulmas (ekologiyann
srhdi yoxdur) kooperasiyann yaranmasna kmk edr. Yu-
xarda sadalanan problemlr ekoloji sahni tam hat etmir.
Ekoloji problemlrin hlli kompleks tdbirlrin hyata
keirilmsini tlb edir: bunlardan n nmlisi, ekologiya el-
minin saslarnn yrdilmsinin v ekoloji urun beyinlr
hkk olunmasdr. Tbitin mhafizsi sahsind, tbii ehtiyat-
lardan smrli istifad v insan hat edn mhitin salam-
ladrlmas ekoloji konsepsiyaya saslanmaldr.
Respublikada antropogen tsir nticsind xarici mhitin
mxtlif fiziki v kimyvi amillrl irklnmsi getdikc artr.
Bu, bioloji mhsuldarln azalmasna, snaye v rzaq mh-
sullarnn keyfiyytinin pislmsin, insanlarda xstliyin
oxalmasna, irsiyyt pozulmasna, insan mrnn v sosial
faliyytinin qsalmasna sbb olur. mumiyytl, ekoloji
problemlr zminind ictimai grginlik ekoloji cinaytkarla
236
gtirib xarr Ekoloji chtdn saslanm, xarici mhitin yax-
ladrlmasna ynldilmi strategiya xsusi ekoloji grginliy
malik olan regionda (Bakda, Sumqaytda, Gncd v s).
mumi ekoloji sabitliyi tmin edr. Bu birinci nvbd ekoloji
vziyytin yaxladrlmas n kompleks msllri hat
etmlidir. Bu gn insann biosferd gedn proseslr nfuz
etmsi zruridir. Onun glck proqnozunun hazrlanmasna
masir tbit elmlrinin sviyysi v elmi-metodoloji bazas
kifayt edir. Ona gr d bu problemlrin hllin daha ciddi
yanamaq lazmdr.
Respublikamzda el sahlr var ki, halinin bu sahlr
haqqnda mlumat azdr v ya yoxdur. Msln, halinin ra-
diasiya thlksizliyi haqqnda AR Qanunu (1997). stehsalat
v mit tullantlar haqqnda AR Qanunu (1998). Bu sah-
lrd maariflndirm ilri aparlmasna ehtiyac var.
Ekoloji thsil, uaq baasndan, orta v ali mktb
qdr regionlarda seminarlar, ixtisasartrmalar, praktiki ilrin
hyata keirilmsi mstvisind aparlmaldr.
halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi haqqnda
Azrbaycan Respublikasnn10 dekabr 2002-ci il qanunu
aadak mddalar irli srr.
II fsil. halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi
sahsind idaretm
Madd 5. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind
dvlt hakimiyyti orqanlarmm hquqlar v vziflri
5.1. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind dvlt
hakimiyyti orqanlarnn hquqlar v vziflri aada-
klardr:
5.1.1. ekoloji thsil v maariflndirm sahsind dvlt
siyastinin sas istiqamtlrinin myyn edilmsi v onlarn
hyata keirilmsi;
5.1.2. ekoloji thsil v maariflndirm sisteminin tkil
edilmsi;
237
5.1.3. ekoloji thsil v maariflndirm sisteminin infor-
masiya v elmi-metodik tminat;
5.1.4. sah qanunvericiliyinin digr normativ hquqi
aktlara uyunluunun tmin edilmsi;
5.1.5. thsil v ekoloji thsil proqramlarnn uyun-
luunu tmin etmk n dvlt ekspertizasnn aparlmas;
5.1.6. ekoloji thsil v maariflndirm sahsind dvlt
v yerli znidaretm orqanlarnn, qeyri-hkumt tkilat-
larnn, mvafiq hquqi v fiziki xslrin faliyytinin laq-
lndirilmsi v istiqamtlndirilmsi;
5.1.7. ekoloji thsil v maariflndirm sahsind dvlt
ekoloji proqramlarnn hazrlanmas, tsdiqi v hyata ke-
irilmsi;
5.1.8. ekoloji thsil v maariflndirm sistemi n
mtxssis-ekoloqlarn, elmi, pedaqoji v digr kadrlarn ha-
zrlanmas v ixtisaslarnn artrlmas;
5.1.9. ekoloji thsil sahsind beynlxalq mqavill-
rin v proqramlarn, dvltlraras sazilrin hazrlanmas v
yerin yetirilmsi;
5.1.10. ekoloji thsil v maariflndirm sahsind
faliyyt gstrn hquqi v fiziki xslrin, cmldn qeyri-
hkumt tkilatlarnn faliyytlrinin stimulladrlmas.
5.1.11. ekoloji thsilin v maariflndirmnin tbii ehti-
yatlardan smrli istifad, traf mhitin mhafizsi v onun
brpa edilmsi zr faliyytin tmin edilmsi;
5.1.10. ekoloji thsil v maariflndirm msllrinin
mvafiq dvlt proqramlarna daxil edilmsi;
5.2. Ekoloji thsil v maariflndirm zr dvlt proq-
ramlar mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn
ediln qaydada hazrlanr, qbul edilir v drc olunur.
Madd 6. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind
yerli znidaretm orqanlarnn hquqlar v vziflr
6.0. Yerli znidaretm orqanlarnn bu qanuna uyun
olaraq z slahiyytlri daxilind ekoloji thsili v maariflndirm
sahsind aadak hquqlar v vziflri vardr:
238
6.0.1. razi hdudlar daxilind ekoloji thsilin idar
edilmsi zr strukturlarn yaradlmasnda itirak etmk;
6.0.2. qanunvericiliy uyun olaraq ekoloji thsil v
maariflndirmni tkil etmk, bu sahd tdris faliyytini h-
yata keirn hquqi xslr yaratmaq, dvlt v bldiyy
thsil mssislrindn, mlumat-tdris bazasndan istifad
etmk;
6.0.3. halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi zr
dvlt v regional proqramlarn ilnmsi v tkmilldirilmsi
baxmndan tkliflr irli srmk, qanunvericilikd nzrd
tutulan qaydada bu proqramlarn hyata keirilmsind itirak
etmk, ekoloji thsilin inkiafna kmk etmk.
Madd 7. halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi
sahsind fiziki xslrin, qeyri-hkumt tkilatlarnn v
digr hquqi xslrin hquqlar v vziflri
7.1. halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi
sahsind fiziki xslrin, qeyri-hkumt tkilatlarnn v
digr hquqi xslrin hquqlar v vziflri;
7.1.1. dvlt siyastin dair tklif v layihlrin, dvlt
proqramlarnn hazrlanmasnda, ekoloji thsilin keyfiyyti zr
aparlan monitorinqd, sah zr beynlxalq mkdalq proq-
ramlarnn ilnmsind v hyata keirilmsind itirak etmk;
7.1.2. thsil prosesini tmin etmk mqsdil tlb
olunan ekoloji mlumatlara dair soru gndrmk v onu ld
etmk;
7.1.3. mlumat-tdris v ekoloji thsil bazasn yarat-
maq v ondan istifad etmk;
7.1.4. ekoloji biliklr yiylnmk;
7.1.5. ekoloji thsili qanunvericiliy mvafiq olaraq
dvlt thsil standartlarna uyun hyata keirmk;
7.1.6. hr ksi tbit qay v msuliyytli mnasibt
bslmk ruhunda trbiy etmk.
7.2. Ekoloji thsil il mul olan hquqi v fiziki
xslr bu sah zr mvafiq snd malik olmaldrlar.
239
Madd 8. halinin ekoloji thsili v maariflndirilmsi
sahsind faliyytin laqlndirilmsi
8.1. Dvlt hakimiyyti v yerli znidaretm or-
qanlar v qeyri-hkumt tkilatlar halinin ekoloji thsili v
maariflndirilmnin tkili, onun hyata keirilmsi sahsind
z faliyytlrini laqlndirirlr.
8.2. Bu faliyytlrin laqlndirilmsi mqsdil m-
vafiq icra hakimiyyti orqan trfindn sahlraras komissiya
yaradlr. Bu komissiyann faliyyti hmin orqann tsdiq
etdiyi sasnam il tnzimlnir.
8.3. Sahlraras komissiyann trkibin traf mhitin
mhafizsi, qanunvericilik, elm, thsil, mdniyyt, ktlvi
informasiya vasitlri, iqtisadiyyat, shiyy, hquq- mhafiz
v digr dvlt orqanlarnn, habel bldiyylrin, qeyri-
hkumt tkilatlarnn nmayndlri daxil ola bilrlr.
Madd 9. Ekoloji thsil v maariflndirm zr mslht
uralarnm yaradlmas
9.1. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind hquqi
v fiziki xslrin ekoloji thsili, traf mhitin mhafizsi v
tbii ehtiyatlardan istifad msllri zr mlumatlandrlmas,
onlara elmi-metodik mslhtlrin verilmsi mqsdil
mslht uralar yaradlr.
9.2. Mslht uralar ekoloji thsilin v maarifln-
dirmnin tkili v icras il mul olan mvafiq hquqi xs-
lrin, icra hakimiyyti v yerli znidaretm orqanlarnn
nzdind yaradlr.
9.3. Mslht uralarnn faliyyti mvafiq icra ha-
kimiyyti orqannn tsdiq etdiyi sasnam il tnzimlnir.
III fsil. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind
standartlar v iqtisadi tnzimlnm
Madd 10. Ekoloji thsil sahsind dvlt thsil
standartlar
10.1. Ekoloji thsil zr dvlt thsil standartlar mvafiq
icra hakimiyyti orqan trfindn laqdar dvlt orqanlarnn
itirak il hazrlanr v tsdiq edilir.
240
10.2. Ekoloji thsil sahsind thsil mssislrinin
tiplri, thsilalma formalar v mrhllri n nzrd tutulan
icbari ekoloji thsil proqramlarnn mzmunu mvafiq dvlt
thsil standartlarna uyun myynldirilir.
10.3. Ekoloji thsil zr dvltin thsil standartlar
ekoloji thsilin keyfiyytinin yksldilmsi, bu sahd mt-
xssislrin bilik sviyysinin myynldirilmsi mqsdil
aparlan attestasiya sndlrind sas gtrlr.
Madd 11. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind
iqtisadi tnzimlnm
11.1. Ekoloji thsil v maariflndirm il bal faliy-
ytin maliyy mnblri aadaklardr:
11.1.1. dvlt v yerli bdclrdn ayrmalar;
11.1.2. dvlt ekoloji fondlarnn vsaitlri;
11.1.3. qrantlar, ianlr v qanuna zidd olmayan digr
daxilolmalar.
11.2. Maliyy vsaitlri aadak mqsdlr n
istifad olunur:
11.2.1. traf mhitin mhafizsi, tbii ehtiyatlardan
smrli istifad il bal dvlt, regional v digr proqramlar
zr ekoloji thsilin v maariflndirmnin maliyyldiril-
msin;
11.2.2. ekoloji thsil v maariflndirm sahsind dvlt
siyastini yerin yetirn hquqi v fiziki xslr n maddi v
mnvi stimulladrma sisteminin tkilin.
IV fsil. halinin ekoloji thsil v maariflndirilmsi
sahsind qanunvericiliyin tlblrinin yerin yetirilmsin
nzart
Madd 12. Qanunun yerin yetirilmsin nzart
12.1. Bu qanunun yerin yetirilmsin dvlt nzartini
mvafiq icra hakimiyyti orqanlar hyata keirirlr.
12.2. Mvafiq icra hakimiyyti orqanlar hr il halinin
ekoloji thsili v maariflndirilmsin dair hesabat hazrlayr v
onu drc edir.
241
12.3. Qeyri-hkumt tkilatlar bu qanunun icras il
bal ictimai nzartin hyata keirilmsind itirak ed,
hminin sahlraras komissiyaya v mslht uralarna bu
sahy aid tkliflr ver bilrlr.
Madd 13. Qanunun pozulmasna gr msuliyyt
13.1. Bu qanunun pozulmasna gr msuliyyt mva-
fiq qanunvericilikl myyn edilir.
13.2. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind mba-
hislr qanunvericilikl myyn ediln qaydada baxlr.
V fsil. Beynlxalq mkdalq
Madd 14. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind
beynlxalq mkdalq
14.1. Ekoloji thsilin v maariflndirmnin smrli
tkil edilmsi mqsdi il dnya tcrbsindn istifad, l-
knin mumdnya ekoloji thsil v maariflndirm, informa-
siya mkanna daxil edilmsi msllri ekoloji thsil sahsind
beynlxalq mkdalq prinsiplrin saslanr.
14.2. Ekoloji thsil v maariflndirm sahsind bey-
nlxalq mkdalq Azrbaycan Respublikasnn qanunveri-
ciliyi, beynlxalq mqavillr v sazilr sasnda hyata ke-
irilir.
14.3. Beynlxalq mkdalq dvlt hakimiyyti orqan-
lar trfindn balanan mqavillr, sazilr, konvensiya-
lara, habel Azrbaycan Respublikasnn v xarici lklrin
hquqi v fiziki xslri arasnda razlamalara uyun hyata
keirilir.
Heydr LYEV. Azrbaycan Respublikasnn Prezi-
denti Bak hri, 10 dekabr 2002-ci il. 401-IIQ
BMT-nin traf mhit v inkiaf zr konfrans trfindn
qbul olunmu XXI srin gndliyind d qeyd olunur ki,
formal thsilin, halinin mlumatlandrlmasnn yksldil-
msini v pekar hazrl el bir proses kimi tanmaq lazmdr
ki, bu prosesin kmyil insan v cmiyyt z potensialn
btvlkl akar ed bilsin. Maarifilik, lklrin davaml
242
inkiafnda, traf mhit v inkiaf msllrinin hllind im-
kanlarn genilnmsi n byk hmiyyt ksb edir. Eko-
loji thsilin quruluu 80-ci illrd H..Iiyev, .Q.QIazaov,
A.N.Zaxlebn kimi ictimai xadim v alimlr trfindn ifad
edilmi metodoloji prinsiplr saslanr. lk tsvvrlr gr,
briyyt znn ml glmsi, mvcudluu v glcyi il
tbitl baldr; briyyt tarixi, tbit tarixinin bir hisssidir;
tbii mhitinin taml biosferd tbii hyatn sasn tkil
edir. Ekoloji chtdn salam olan mhitin keyfiyyti, sosial
raitl yana insann fiziki v mnvi salamlnn sasdr;
mk, insann cmiyytin tbitl qarlql laqsinin sas,
tbitin dyimsinin sbbidir; tbii mhitin dyimsi la-
bddr, lakin onun hdudlar var, ona gr d urlu insan
faliyytinin mqsdlrind, tbit qanunlarnn tzahrlri hr-
trfli nzr alnmaldr v s. Alimlr trfindn ekoloji th-
silin spesifik prinsiplri ilnib hazrlanmdr: idrak - duyu-
faliyyt birliyi prinsipi; fasilsizlik prinsipi; ekoloji prob-
lemlrin thlilin v hlli yollarna olan qlobal v milli yana-
ma arasnda qarlql laq prinsipi; fnlraras laq prinsipi
v ekoloji thsilin sasn tkil edn digr prinsiplr. Spe-
sifik qrupa daxil olan birinci prinsip, mllimlri, tbitin
urlu drk edilmsini v insann tbitdki yerini uyun-
ladrlmasna istiqamtlndirir.
Fasilsizlik prinsipin, mllr sistemind, elc d
ictimai-faydal myin btn nvlrind insann traf mhit
msuliyytli mnasibtinin tkkl v inkiaf prosesini
tmin edn tkilati pedaqoji rt kimi baxlr. Ekoloji tsirin
mzmununu bilik v dyrlr istiqamtlndirm kimi vacib
komponentlr tkil edir.
A.N.Zaxlebnnn fikrin gr, ekoloji thsil sisteminin
zyi, bir-biri il qarlql laqd olan drd komponentdn
ibartdir: drketm v dyrlndirm komponenti tbit v
cmiyyt arasnda qarlql laqnin sciyysi, qlobal ekoloji
problemlr v onlarn hlli yollar haqqnda sas ideyalar v s.
243
Dyrlndirm komponenti - tbitin oxchtli ictimai
v xsusi hmiyyti il bal dyrlrin istiqamtlndirilmsi;
normativ komponent - tbitdn istifadnin mnvi v
hquqi normalarnn saslar, traf mhitd davran qaydalar;
faliyyt komponenti - ekoloji xarakterli drk etmnin v
mli bacarqlarn formalamasna ynldiln faliyyt nvlri
v sullar.
Ekoloji thsil btn thsil sisteminin hm keyfiyytini
artran, yalnz tbit deyil, hm d cmiyyt, insana (eko-
humanizm) baqa mnasibti formaladran tbii v stn his-
ssidir. Thsilin ekologiyaladrlmas yeni dnya anlaynn,
hminin noosfer- humanitar v ekoloji dyrlrin formala-
masna saslanan faliyyt yeni yanamann tkkl tapmas
demkdir.
Hal-hazrda ekoloji thsilin metodikas kifayt qdr
yaylmasa da, bu sahd, bhsiz, irlilyi mahid olunur.
Ekoloji mvzularn mntzm genilnmsi, cmldn ali
thsil sistemind onlarn sosial bazasnn mhkmlndirilmsi
mvcuddur. Ekoloji thsilin hmiyyti qanunvericilik aktlarn-
da tsbit edilmidir. Ekoloji thsilin nzri v praktiki sah-
sind aparlan elmi tdqiqatlarn hcmi xeyli artmdr. Nti-
cd demk olar ki, ekoloji thsil btn ekoloji thsil sisteminin
islah edilmsinin vacib amilin evrilir. Ekoloji thsilin ali
mktblrd kifayt qdr inkiaf etmmsi onunla izah olunur
ki, tarix llri baxmndan, hl indi yaranr. Elm v
tdrisin predmeti olaraq, ekologiyann bir ox sahlrind olan
problemlr, onlarn hll ednlrdn daha oxdur. Nticd
ekologiyann tdrisinin smrsi hllik qeyri-qnatbxdir.
Mllim - ekologiya zr mtxssis ixtisas kimi ixtisaslar
zr kadr hazrl hl balanc mrhlsinddir. Ekoloji
thsil il bal problemlrin hlli, onun elmi saslar btv
strukturunun formalamasna kmk ed bilrdi. Aparc mt-
xssislrin ryin gr bel struktur bir sra elementlrdn
ibart olmaldr: pedaqoji ali mktb tlbsinin ekoloji thsili,
244
onun mumi mdniyytinin tbii elementi kimi; ekoloji m-
dniyytin inkiaf etmsinin rti kimi ali mktbd humanist
mhitin formalamas; thsilin pekar hazrl sviyysind
drs demk n mllim-ekoloqlarn hazrlanmas.
Qrx il yaxndr ki, ekoloji thsili sahsind ilr apa-
rlr. Bu dvr rzind ekoloji thsilin mqsdinin dyimsinin
thlili gstrir ki, 1970-ci illrin vvllrind o, yalnz
maarifilik kimi baa dlrd.1980-ci illrin ikinci yarsnda
ekoloji thsilin mqsdi, ekoloji mdniyytin formalamas v
tbii mhitin mhafizsin qay sviyysin yksldi. 1990-c
illrin vvvllrind tbit msuliyytli mnasibtin formala-
mas v ekoloji tfkkrn tkkl n plana kildi. Hazrda
ekoloji thsilin mqsdi ekoloji mdniyytin (dnyagr,
xlaq v hquq normallar, insanlarn nsiyyt formalar v
sullar, biliyi, vrdilri daxil olmaqla) traf mhit v z
salamlna qar msuliyytli mnasibtin yaradlmasndan
ibartdir. nsanlarn zn realladrmas v xsiyytin inki-
af, onun ekoloji urunun tkkl, ekoloji problemlrin
hllind onun xsi itirakn tmin etmk n zruri bilik v
bacarqlarn mnimsnilmsin chdlrin vacib olmasnn drk
edilmsi d nmlidir.
Ekoloji thsilin tcrbsind istifad olunan metodika,
ox vaxt fundamental ttbiqi ekologiyann nzri saslar
sahsind xsusi biliklrin verilmsin ynldilir. Bununla
yana mlumdur ki, insann traf tbii mhit sahsind olan
bilik sviyysi il ona qar urlu v diqqtli mnasibt ara-
snda laq yoxdur.
Xsusi biliklrin verilmsin istiqamtlnmi metodikaya
saslanan ekoloji thsil modeli, glckd, rti olaraq, n-
nvi adlandrlacaq. nnvi model insann direktiv mlu-
matlandrlmas (biliklrin bilavasit mllimdn thsil alana
verilmsi) zrind qurulub, buna gr d direktiv informasion
modeli kimi sciyylndiril bilr.
245
Ekoloji thsilin humanist modeli (ETHM) insann zn
realladrmasnn v xsiyyt inkiafnn sas rtlri olan traf
mhit qay gstrilmsin v sosial-ekoloji problemlrin
hllin istiqamtlnir. Ekoloji thsilin direktiv informasion
modelindn humanist modelin srtli keidin zruriliyi ekoloji
raitin grginlmsin, biosferann, dnya iqtisadiyyatnn
glck vziyytin v insanlarn rifahnn aa enmsin dair
hycanl proqnozlardan irli glir.
EHTM - in ideyalar nnvi modeli znginldirrk, hr
yerdn mllimlrin tcrbsin nfuz edir. EHTM mvqe-
yindn myynlmi mqsd nnvi modelin mqsdindn
daha genidir. Burada xsiyytin inkiaf nzr alnb. traf
mhit v z salamlna qar msuliyytli mnasibt (n-
nvi model) kimi xlas edilmi fikir, bir trfdn, faliyyt
istiqamtli qlobal tfkkr mvqeyindn ifad olunan mu-
miyytl traf mhit qay alt mqsdin, digr trfdn hyat
keyfiyytinin yksldilmsi st mqsdin uyundur. Hyat
keyfiyyti yalnz salamlqla deyil, hminin hyatn taml,
traf mhitin vziyyti v ekoloji problemlrin hllindn asl
olan insan tlbatlarnn dnilmsi drcsi il myynlir.
hmiyytlidir ki, ETHM-in mvqeyind mqsd thsil alanlar
trfindn myyn xsusiyytlrin formalamasna tlbin
olmamas kimi yox, onlarn tkkl n raitin yaradlmas
kimi grnr. Ekoloji thsil - insann z v glck nsillri
n daha yax hyat keyfiyytini tmin etmk mqsdil
insanlarn tbitl ahngdar yaamaa can atmas demkdir.
Ax hyatn keyfiyyti - varln taml traf mhitin vziy-
ytindn v ekoloji problemlrin hll olunmasndan asldr.
Ekoloji thsil sosial-ekoloji problemlrin hlli n zruridir.
Ekoloji thsil davaml inkiaf n lazm olan sosial
bazann formalamasna kmk edir. Bu mrhld ekoloji th-
silin mqsdi davaml inkiafn reallamasna qadir olan nslin
formalamas n raitin yaradlmas kimi baa dl bilr.
Mvffqiyytin ld edilmsi n tdris proqramlar, ekoloji
246
thsilin mqsdlrin v dyrlrin daha uyun olan thsil ya-
namalarna saslanmaldr. Proqram yalnz pedaqoji texnolo-
giyalar vasitsi il yenidn drk edildikd maraq dourur. Bel
olduqda o, mllim v tlb faliyytinin vacib mhsuludur.
Bu halda pedaqoji texnologiyalar dedikd tlimin forma, metod
v vasitlrin cmi nzrd tutulur.
Ekoloji thsilin smrlilik meyar nsillrin nvbl-
msi mddti il mqayis oluna biln vaxt rzind yerli
ekoloji vziyytin yaxladrlmas ola bilr. Lakin ekoloji
thsilin qarsnda bymkd olan nslin dnyagrnn
dyidirilmsi mqsdi d qoyulur. Ekoloji thsil iki vuruun
hasili kimi baxmaq olar: onlardan birincisi nyi yrtmk,
ikincisi nec yrtmkddir (tdris metodologiyas).
Davaml inkiaf konsepsiyas antroposentrik v ekosen-
trik yanamalarn nisbti mslsinin mrkzi yer tutduu
tbitl cmiyytin qarlql tsiri nzriyysinin masir in-
kiaf mrhlsidir.
Masir ekoloji dnyagrnn sasn antorposentrizmin
v ekosentrizmin bir-birinin qarlql tamamlanmas v
tnzimlnmsi haqqndak tsvvr tkil edir ki, bu da z
ksini davaml inkiaf konsepsiyasnda tapmdr. Davamll-
nn saslarnn (bhranlarn v inkiaf proseslrinin idar
edilmsinin, dayanql vziyytd keidin qanunauyunluqlar
v mexanizmlri) ilnilmsin xsusn kibernetika, sistem-
lrin mumi nzriyysi zntkil nzriyysi baxr.
Davaml inkiaf n thsilin etik saslarnn ilnilmsi
ekoloji etikann zrin dr. Ekoloji etika yalnz insanlara v
traf mhit gr deyil, hminin glcy v hl doulmam
nsillr gr msuliyyt dayr, nki bu nsillrin d azad
inkiafnn zmini olan tam yararl traf mhit hququ var.
Fundamental v ttbiqi biliklrin nisbti mslsind davaml
inkiaf n thsil konsepsiyas iki fikr saslanr.
1. Dnyan anlay trzinin sasn tkil edn lkmizin
mktblrind nnvi tdris olunan fundamental biliklrin
247
yrnilmsin thsil alanlarn istiqamtlndirilmsinin sax-
lanlmas zruriliyi.
Bununla laqdar, konsepsiyada dnyan anlay trzi il
tanlq nzrd tutulur. Davaml inkiaf n thsil masir
thsilin humanistlm, sosialogiyalama, ekologiyalama,
sntnaslq v digr hrtrfli sahlrin inkiafna saslanr
ki, onlar da gnc nslin dvlt thsil standartlarna uyun olan
mumi mdniyytinin tkkl tapmasna kmk etsinlr.
2. Davaml inkiaf n thsil, gndlik praktik hyatn
saslarndan biridir. Buna gr d ttbiqi bilik, bacarq v
vrdilrin formalamas, mrkkb sistemlrin idar edilmsi
msllrind thsil alanlarn sritsinin artrlmasna yar-
dmn vacibliyi vurulanmaldr.
Davaml inkiaf konsepsiyasnn sas potensial ttbiqin
siyasti v tcrbsinddir. Davaml inkiaf n thsil, yalnz
v bir qdr nzriyyni deyil, aadaklar tklif etmlidir:
konsepsiyann realladrma perspektivi haqqnda anlay; yerli
cmiyytlrin sabitliyinin tminat onlardan hr birinin v
btvlkd cmiyytin traf tbii mhitd olan tsirinin azal-
dlmasnn tminat n lazm olan tlabatlarn nzr aln-
mas; inandrma sritsi v tcrbsi, yerli cmiyytin nma-
yndlrinin ox hisssinin qrar qbul etm prosesin clb
edilmsi (yerli znidaretmnin inkiafna uyun); tlbatn
urlu surtd mhdudladrlmasna saslanan dyrlrin
mnvi sisteminin tkkl n rait, kmiyyt artmna
deyil, keyfiyytli inkiafa istiqamtlndirilm. Tdqiqat pred-
metini sosial-ekoloji iqtisadi sistemlrin sabit raiti, taraz-
ladrlm planladrma v mhlli qurumlarn, resuslarn,
tsrrfat sahlrinin davaml idar olunmas tkil edir.
Ekoloji thsilin davaml inkiaf n adi thsildn kkl
frqi ondadr ki, sivilizasiyann masir qlobal bhran ma-
hiyyti ekoloji bhran kimi yox, idaretm bhran kimi baa
dlmsinddir. Davaml inkiaf n thsil rivsind
strateji planladrmann (v mxtlif maraqlarn nzr aln-
248
mas metodu kimi strateji marketinqin) yrdilmsi, traf
ictimai - tbii mhitd lln msbt dyiiklrin ld olun-
masna ynlmi tdris layih faliyytinin hyata keirilmsi
zruridir.
Davaml inkiaf n thsili ekoloji thsildn frqlndirn
sas msl halinin btn tbqlrinin davaml idaretm
sahsind praktik hazrlanmasdr. Davaml inkiafn realla-
drlmas n sas mexanizm: dnya birliyi, dvltlr, region-
lar, yerli cmiyytlr qarsnda duran ictimai, iqtisadi, ekoloji
problemlrin kompleks hlli prosesind cmiyytin btn
sektorlar-dvlt orqanlar, sahibkarlq strukturlar, ictimaiyyt
nmayndlrinin qarlql tsiri olmasndadr. Bu mexanizm
davaml inkiaf konsepsiyasnn tcrbd tdqiqi nticsind
tkmilldirilmi v razilrin, resurslarn, tsrrfat sahlri-
nin davaml inkiaf etdirilmsin dair milli v yerli layihlrd
znn daha geni ksini tapmdr.
Ekoloji thsilin v davaml inkiaf n thsilin yr-
nilm predmeti v vziflri frqlnir. Thsil msllri hll
olunmayb, buna gr d metodikann xeyli tkmillmsi tlb
olunur. Ekoloji thsil olub, var v olacaq, nki ekosistemlrd
cryan edn proseslrin drk edilmsinin, tbiti hissetm v
anlamaq qabiliyytinin, tbit diqqtli mnasibtinin v traf
mhitin vziyyti il bal tviin ekoloji problemlrin hllin
doru chdlrin tminatna ancaq ekoloji thsil imkan
yaradacaq. Ekoloji thsil v davaml inkiaf n thsil birg
inkiaf etmk iqtidarndadr v bu, onlarn borcudur.
Bu gn Azrbaycanda ekoloji problemlrin say az deyil.
Problemlrin sas sbbi traf alm, onun quruluu sabitlik
qanunlar haqqnda kifayt qdr mlumatn olmamasndadr.
Lakin ekoloji bhran he d xlmaz vziyyt v ya dnyann
sonu deyil, Hr bir bhran kimi, bu da hanssa khnliyin sonu
v hanssa yeniliyin balancdr. Yenilik, mhitin keyfiy-
ytinin pislmsi, tbii biogeosenozlarn deqradasiyas, ehti-
yatlarn tknmsi il sciyylndiriln yeni rait, insanlarn
249
mdni srtd uyunlamas n yollarn axtarlmasndan
ibartdir. Hr hans bir bhrandan x, dyrlrin yenidn qiy-
mtlndirilmsi, vziyytin baqa cr drk edilmsi, faliyyt
yanamalar v prinsiplrin dyidirilmsi il onlar is z
nvbsind, yeni bilik v onu qavrayan insanlarla baldr.
Ekoloji bhrann digr bhran nvlrindn sas frqi
ondadr ki, cmiyytdki hyatn btn sahlrini bryr.
nsanlarn bir-birin olan mnasibti insanlarn heyvanlara v
bitkilr, yaay yerin olan mnasibtlr, bunlarn hams
ekoloji mnasibtlrdir v bellikl hreyin sasnda hamnn ,
xsusil bymkd olan gnc nslin ekoloji thsillndirilmsi
durur.
Ekoloji thsilin yeni funksiyas yaranr: cmiyytin
ekoloji chtdn thlksiz vtnda dnyasna trf addm-
lamasn tmin edn davaml inkiaf n thsil evrilir. Eko-
loji thsil respublikamzn ekologiya sahsindki siyastind
sas yer tutmaldr. Ekoloji thsilin strateji mqsdi ekoloji
etika olmaldr v bu etika cmiyytd normaya evrilmlidir.
Bunun n Azrbaycanda halinin btn qruplarn hat edn
fasilsiz ekoloji thsil, trbiylndirm v maariflndirm sis-
temlrinin yaradlmas v inkiaf etdirilmsi tlb olunur. Baza
thsili bir sra aspektlr zr zmin yaradr ki, hali traf
mhitin vziyytinin pislmsin tab gtir bilsin, qidalan-
mann keyfiyytini yaxladra, yoxsulluq problemlri il daha
fal mbariz apara bilsin. Baza thsilinin sviyysinin yk-
sldilmsi v thsil almaq imkanlarnn genilndirilmsi sa-
lamln mxtlif aspektlrin d byk tsir gstrir. Bu
baxmdan davaml inkiaf n konseptual saslanm maarif-
lndirm iqtisadi, ekoloji v ictimai aspektlri hat edn
blmlraras msl kimi tqdim olunur. Respublikamzn
ekoloji vziyyti, insanlarn shhtin byk tsir gstrdiyin
gr onlarn mlumatlandrlmasnn yaxladrlmas, salam-
ln mhafizsi v uaqlarn, hminin onlarn valideynlrinin,
250
sosial mdafisi zr mtxssislrin hazrlanmas ii ox
vacibdir.
Ekoloji thsil, mumiyytl thsil kimi insan hquq-
larndan biri olub Azrbaycanda davaml inkiafa nail olmaq
kimi mqsdlrin reallamas n vacib vasitlrdn biridir.
Ekoloji thsil ilk nvbd ali thsil mssislrind mtxs-
sislrin hazrlanmasndan asldr. Bu sahd bizim problem-
lrimiz az deyil. Birincisi, lkmizin pedaqoji ali mktblrind
ekologiya sahsind ixtisaslar he nzrd tutulmayb. Eko-
logiya sasn corafiya v bioloqlar trfindn tdris olunur.
Qeyd olunmaldr ki, srf ekoloji problemlr yoxdur, btn
problemlrin hm iqtisadi, hm d ictimai kklri var. Ekoloji
thsild ictimai v iqtisadi elmlrin yrnilmmsi qeyri
mmkndr. Bellikl, ekoloji thsilin digr fnlrl laqsi,
corafiya v baqa tbii elmlr, sahsindki biliklrln qarlql
tsiri daha geni baa dlmlidir.
Problem hminin ondadr ki, bilik v bacarqlarn czi
bir hisssinin yrdilmsi vzifsi, yni xsiyytin inkiafna
kmk etmk vzifsini realladran ali mktblrimizin i
tcrbsind ekoloji thsilin vziflrin yer yoxdur. Ekoloji
tdris kurslar, traf mhit antropogen tsirin azadlmas n
adi hyatda, nyi nec dyidirmk lazm olduunu aydn-
ladran gndlik tcrb il az baldr. Ekoloji thsilin, eko-
loji mdniyytin artrlmas mqsdin real nailolma meto-
dikas yoxdur.
Ekoloji thsili aadak formada hyata keirmk olar
1. Ekologiyaya urlu mnasibt v tbii resurslara eh-
tiyyatl yanamann formalamas n Respublikada insanlarn
ekoloji maariflndirilmsi sahsind apanlan ilri gcln-
dirmk.
2. Azrbaycanda insanlarn ekoloji thsilinin mqsd-
ynl formalamasnn zruriliyini qbul etmk.
3. Ekoloji thsil zr elmi-tdqiqatlarn aparlmas n
metodoloji saslar ilyib hazrlamaq
251
4. Yeni pedaqoji v informasiya texnologiyalarnn tt-
biqi

vasitsil tdris prosesini tkmilldirmk.
5. Tdris prosesinin smrliliyinin artrlmasna xidmt
edn maddi - texniki bazan tkmilldirmk.
6. nsanlarn pe seimind ekologiya il bal pelri
stn tutmas n stimulladrc sistemi ttbiq etmk.




























252
XI FSL.
TRAF MHT MNASBTN EKOLOJ
HQUQ REJM.

Hazrk dvrd briyyt insann traf tbii mhitl
mnasibtlrini dyin dramatik hadislrin ahidi olmaqda-
dr. Yer krsi halisinin srtl artmas, habel elmi-texniki
trqqi insann traf tbii mhit tsirinin intensivlmsin
sbb olur. Briyyt drk etmlidir ki, onun planetimizl
qarlql laqsinin xarakteri dyimkddir, bunun nticsind
ba vern traf tbii mhitin dalmas is qlobal nticlr
gtirib xara bilr. Bel vziyytdn yegan x yolu traf
tbii mhit tsir yox, onunla qarlql laqdir.
ndiki dvrd bel bir real thlk yaranmdr ki, yaxn
glckd insan z hquqlarndan istifad ed bilmyckdir,
nki briyytin zlynd inkiaf insann glcyini real
thlk altnda qoyur. El bu sbbdn d xsiyytin hquq v
azadlqlar arasnda yaamaq hququ, elec d salam traf
mhitd yaamaq hququ n plana xmdr.
Hazrki dvrd insann yaamaq hququnun - n tbii v
sad hququnun tmin edilmsi ekoloji problemlrin beynl-
xalq hlli olmadan mmkn deyildir.
Beynlxalq ekoloji hquqi anlaylar. Azrbaycan Res-
publikas Prezdentinin 2003-c il 18 fevral tarixli, 1152 sayl
Srncam il tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikasnda
ekoloji chtdn dayanql sosial-iqtisadi inkiafa dair Milli
Proqramda deyilir ki, 1992-ci ild Birlmi Milltlr T-
kilatnn tbbs ii Rio-de-Janeyro hrind keirilmi
beynlxalq konfransda qeyd edildiyi kimi, dnyann glck
inkiaf ilk nvbd ekoloji problemlrin nec hll olun-
masndan asl olacaqdr. Bu konfransda dnyada mvcud olan
traf mhit problemlrinin hlli yollar ox ciddi kild
nzrdn keirilmi v mhm qrarlar, o cmldn artq btn
beynlxalq ekoloji tkilatlarn proqram sndin evrilmi
253
Dayanql inkiaf konsepsiyas qbul edilmidir. Bu kon-
sepsiyada iqtisadi inkiafn ekoloji tarazlqla vhdt tkil et-
msi, burada stnlyn traf mhitin qorunmasna verilmsi,
ekoloji problemlrin ilk nvbd hll olunmas, glck nsil-
lrin imkanlar mhdudladrlmadan ada nsillrin rifahnn
yaxladrlmas n xtt kilmidir. Buna nail olmaq n ilk
nvbd iqtisadiyyatn smrliliyinin yksldilmsi v traf
mhitin qorunmas tmin olunmaldr.
Beynlxalq ekologiya hququnun predmetin aadak
msllr daxildir. 1) traf mhit mxtlif mnblrdn dyn
zrrin qarsnn alnmas, azaldlmas v aradan qaldrlmas;
2) tbii ehtiyatlarn ekoloji baxmdan saslandrlm rasional
istifadsi rejiminin tmin edilmsi; 3) traf mhitin mhafizsi
il bal dvltlrin elmi-texniki mkdal.
Beynlxalq ekologiya hququnun milli ekologiya hququ
il qarlql laqsi kifayt qdr mrkkb sistem tkil edir.
Mrkkblik ondan ibartdir ki, milli ekologiya hququ
mvafiq dvltin vahid iradsini ifad etdiyi halda, beynlxalq
ekologiya hququ bir ne dvltin v ya beynlxalq tkilat-
larn iradsini ifad edir. Lakin beynlxalq ekologiya hqu-
qunun v milli ekologiya hququnun laqsi n sas prinsip-
lrdn biri ondan ibartdir ki, beynlxalq hququn normalar
stnly malikdir.
znd mxtlif dvltlri birldirn beynlxalq ekoloji
tkilatlar rivsind hyata keiriln mavirlrd,
konfranslarda v baqa tdbirlrd mhm ekoloji problemlr
mzakir edilir. Bzi hallarda hmin toplantlarn qbul etdiyi
sndlr normativ akt qvvsi verilir v onlar bu sndlri
imzalam v ratifikasiya etmi btn dvltlr amil edilir.
Beynlxalq ekoloji standartlarn n yax v n s-
mrli ifad formas beynlxalq mqavillrdir. Hal-hazrda
traf mhitin mhafizsinin mxtlif aspektlrin dair 500-
qdr beynlxalq sazi mvcuddur. Onlarn irisind ikitrfli,
regional v universal sazilr, traf mhitin qorunmasnn mu-
254
mi msllrin v ya ayr-ayr ekoloji sistemlrin-dniz m-
hitinin, atmosferin, yertraf kosmik fzann mhafizsin hsr
olunmu mqavillr vardr. Lakin bu sahd bu gn qdr
vahid mcllldirilmi akt ilnib hazrlanmamdr.
Beynlxalq ekologiya hququnun mnblri srasna
aiddir beynlxalq mqavillr, sazilr v konvensiyalar bey-
nlxalq konfranslarn, maviralrin qrarlar tvsiy xarakteri
dayan xartiya v byanatlar.
Bu sahd oxtrfli (universal) mqavillr misal ola-
raq aadakrlar gstrmk olar Dnizin tullantlarna v digr
materiallarla irklndirilmsinin qarsnn alnmas haqqnda
1972-ci il Konvensiyas; Gmilrl irklndirmnin qarsnn
alnmasna dair 1973-c il Beynlxalq Konvensiyas; Vhi
fauna v florann yox olmaq thlksind olan nvlrinin
beynlxalq ticarti haqqnda 1973-c il Konvensiyas; traf
mhiti dyiikliy uradan vasitlrdn hrbi v ya istniln
digr dmn mqsdlrl istifad olunmasnn qadaan edil-
msi haqqnda 1976-a il Konvensiyas; Dniz hququ zr
1982-ci il BMT Konvensiyas; Ozon qatnn mhafizsi haq-
qnda 1985-ci il Vyana Konvensiyas v bu Konvensiyaya la-
v olunmu 1987-ci il Monreal Protokolu; Bioloji mxtliflik
haqqnda 1992-ci il Konvensiyas v s.
Beynlxalq ekoloji-hquqi msuliyyt.Dnya ictimaiyyti
oxdan drk etmidir ki, traf tbii mhit v onun trkib
hisslri briyytin mumi srvtidir. Bu mhitin mhafizsi
v onun ehtiyatlarndan smrfi istifad masir dvrn qlobal
problemlrindndir. Hmin problemin hllinin sas rtlri
dvltlr arasnda etimadn v qarlql anlamann olmas,
traf mhit dair btn dvltlrin vahid siyasti hyata ke-
irmsi, hr bir dvltin z razisind traf tbii mhitin m-
hafizsi zr zruri tdbirlri hyata keirmsi v tbiti m-
hafiz qanunvericiliyinin inkiaf etdirilmsidir.
traf mhitin beynlxalq-hquqi mhafizsi n xarak-
terik olan prinsiplr srasnda onun qorunub saxlanmasna gr
255
beynlxalq msuliyyt sas yerlrdn birini tutur. zlynd
beynlxalq hquqi msuliyyt anlay sciyyvi mahiyyt
malikdir v daxili hquq zr hquqi msuliyyt anlayndan
frqlnir. Balca frq beynlxalq hdliklri pozmu subyekt
n bel pozuntunun hquqi nticlrindn ibartdir. Beynl-
xalq ekoloji-hquqi msuliyytin sas lamti beynlxalq
hququn subyekti olan v hquq pozuntusuna yol vermi dvlt
zrin baqa subyektlr, bzn is htta hquqi v fiziki
xslr yetirdiyi zrrin vzini dmk vzifsinin qoyul-
masdr. Beynlxalq hququn subyektlrinin beynlxalq-hquqi
msuliyyt mslsi BMT-nin Nizamnamsind, Dniz hququ
zr BMT Konvensiyasnda v baqa aktlarda tsbit edilmidir.
Beynlxalq hququn subyekti n beynlxalq-hquqi
msuliyytin yaranmasnn sas qismind beynlxalq hquq
pozuntusunun trdilmsi x edir. Beynlxalq hquq pozun-
tusu beynlxalq hququn subyekti trfindn beynlxalq hquq
normalarnn v ya z beynlxalq hdliklrinin pozulmas
olub, baqa subyekt v ya subyektlr qrupuna, yaxud btv-
lkd dnya ictimaiyytin maddi v ya qeyri-maddi xarakterli
zrr yetirir.
Beynlxalq ekoloji-hquqi msuliyytin subyektlri qis-
mind dvtltlrl yana beynlxalq tkilatlar da x ed
bilr.
Beynlxalq hquq pozuntular kordinar hquq pozuntu-
larna v beynlxalq cinaytlr blnr. Hquq pozuntusunun
sas elementlrindn biri hquqa zidd davranla yetirilmi
zrr arasnda sbbli laqnin olmasdr. Hquq pozuntusuna
yol vermi dvltin tqsiri d mhm hmiyyt dayr. Lakin
beynlxalq hquqda tqsirsiz (obyektiv) msuliyyt d mv-
cuddur.
Hazrda traf tbii mhitin mhafizsi sahsind qvvd
olan mqavil v sazilrin ksriyytind dvltlrin bu v ya
baqa tbit obyektlrinin mhafizsi zr hdliklri myyn
edilmidir. Baqa szl, hmin beynlxalq hquqi aktlar ilkin
256
(maddi) normalar myyn edir v bir qayda olaraq, hmin
normalarn pozulmasnn hquqi nticlri tsbit edilmir. Bu,
onunla laqdardr ki, beynlxalq hququn mumi nzriy-
ysin mvafiq olaraq, dvltlrin msuliyytinin yaranmas
n beynlxalq hdliyin pozulmas fakt kifaytdir.
Bununla yana, ekoloji zrr traf mhitin mhafizsi
sahsind beynlxalq msuliyyt msllrinin ilnib hazr-
lanmasnda sas problem olaraq qalr. Bu istiqamtdki ara-
drmalarn sas predmeti bel zrrin xarakteri v hcmi, onun
yerin yetirilmsin gr dniln vzin hcmi, zrrin hesab-
lanmas metodikas v s. bu kimi msllrdir. Beynlxalq
tcrb gstrir ki, traf mhit zrr yetirilmsi, bir qayda
olaraq, yalnz birbaa zrrin vzinin dnilmsin gtirib
xarr.
Beynlxalq hququn subyektlri traf mhtin mhafizsi
zr normayaradc faliyyt prosesind nzr almaldrlar ki,
dvttlrin tbiti mhafiz zr mkdaln tnzimlyn
mqavillr aydn ifad olunmu maddi normalarla yana,
mqavil hdliklrinin pozulmas hallarnda traf mhit
vurulmu zrrin dnilmsi qaydasn tsbit edn normalar
kompleksini d ks etdirmlidir. Lakin tcrbd hllik baqa
crdr. Bel ki, msln, Aralq dnizinin irklnmdn m-
hafizsi haqqnda 1976-c il Konvensiyasnda Maddi msu-
liyyt v kompensasiya adl xsusi madd olsa da, hmin
maddd Konvensiyadan irli gln hdliklrin pozulmasna
gr msuliyyt myyn edn normalar yoxdur.
Beynlxalq ekoloji-hquqi pozuntuya yol vermi bey-
nlxalq hququn subyekti barsind digrlri il brabr
restovrasiya kimi msuliyyt formas da ttbiq edil bilr.
Restovrasiya hquq pozuntusuna yol vermi dvlt trfindn
hr hans maddi obyektin vvlki vziyytinin brpa edilm-
sidir (msln, onun tqsirindn irklnmi suyun tmizliyinin
brpa edilmsi).
Beynlxalq hququn el bir znmxsusluu vardr ki,
257
beynlxalq msuliyytin mxtlif forma v nvlrinin mvcud
olmasna baxmayaraq, hmin msuliyytin myyn edilmsi-
nin v hquq pozuntusuna yol vermi dvltlr ttbiq edilm-
sinin dqiq mexanizmi yoxdur. lkdaxili qanunvericilikdn
frqli olaraq, beynlxalq hquqda ekoloji hquq pozuntularna
gr vurulmu zrrin hcmi v xarakteri il bal, onun
vzinin dnilmsi sulu v hesablanmas metodikas il bal
msllr dqiq hquqi tnzimini tapmamdr. Hazrda btn
mvcud mddalarn yenidn ilnmy v tkmilldirilmy
ehtiyac vardr. Yer krsi briyytin vahid yaay mkan
olduuna gr dvltlrin ekoloji sahd daha sx mkdal,
ekoloji bhrann, ekoloji flaktlrin, traf tbii mhitin an-
masnn qarsn almaq n daha ciddi sylr gstrmsi zru-
ridir. Eyni zamanda traf tbii mhit zrr yetirn beynlxalq
hququn subyektlrinin hquqi msulliyytinin daha ilk v
tsirli mexanizminin qurulmas gnmzn vacib tlbl-
rindndir.
Tbiti mhafiznin hyata keirilmsinin sas rtlrin-
dn biri ekoloji nzartdir.Ekoloji nzart dvltin ekoloji
funksiyalarindan biri olub traf mhitin zrrli tsirlrindn
qorunmas v tbitdn smrli istifad edilmsind mhm
hquqi ldr.Ekoloji nzart ekoloji qanunvericiliyin tlb-
lrin ml edilmsi v onlarn yerin yetirilmsind slahiytli
subyektlrin faliytidir.
Ekoloji nzartin sas flsfi v hquqi mahiyyti traf
tbii mhitin v btn tssrrufat subyektlrinin ekoloji thl-
ksizliyinin tmin olunmas qaydalarnn yoxlanlmas, eyni
zamanda vtndalarn ekoloji tlblrinin yerin yetirmsin
nzartin hyata keirilmsindn ibartdir.
Ekoloji nzartin sas mqsdi tsrrfat v baqa faliy-
ytlrin tsiri nticsind traf mhitin dyismsinin mahid
edilmsi, onun saglamladrlmasi v mhafizsi tbii ehtiyat-
larn brpas v smrli istifadsi, keyfiyyt normativlrinin v
ekoloji tlblrin yerin yetirilmsin nzart edilmsidir.
258
Ekoloji nzartin sas vzifsi tbii ehtiyatlarin smrli isti-
fadsi v traf mhitin mhafizsind hquqi ekoloji tlblrin
yerin yetirilmsinin tmin edilmsidir.
Ekoloji nzartin funksiyalar. Ekoloji nzartin h-
quqi chtdn funksiyas vardr: xbrdaredici, mlumat-
verici v czaverici.
1.Xbrdaredici nzart funksiya konkret obyektlr
zr ekoloji qanunvericilik aktlarnn yerin yetirilmsi il
nticln bilck hrktlrin aradan qaldrlmasna ynlmi
nzart prosesin deyilir.Xbrdaredici ekoloji nzart formas
insan tbit mnasibtlrinin hm hquqi, hm d mnvi
aspektlrini hat edir.
2.Mlumatverici nzart funksiya traf mhitin vziy-
yti, texnogen v antropogen tsirlr nticsind traf mhitd
ba vern mnfi dyiikliklr haqqnda vaxtar olaraq , traf
mhit nzart slahiyytlrini hyata keirn mvafiq dvlt
orqanlarna mlumat verilmsi prosesin deyilir. Hquqi v
fiziki xslr trfindn hyata keiriln bu proses hquqi as-
pektlrdn ox mnvi aspektlri hat edir.nki mlu-
matverici prosesin hyata keirilmsind adamlarn ekoloji ur
sviyysi ,ekoloji msuliyti vtndalq mvqeyi mhm rol
oynayir. Mlumatverici nzartin hyata keirilmsi hr bir
frdin tbit mnasibtinin mnfi trflrinin gstricisidir.
3.Czaverici nzart funksiya is, ekoloji qanunvericilik
aktlarnn tlbrini pozanlarn czalandrlmasna ynlmi
mcburi dvlt tdbiridir.Czaverici nzart formas 1999 cu il
30 dekabr tarixli qanunla tsdiq edilmis v 2000 ci il 1 sen-
tyabrda qvvy minmi Azrbaycan Respublikasinin Cinayt
Mcllsinin mvafiq maddlrind tsbit olunmu v ekoloji
cinaytkarla qar hyata keiriln mxtlif cza tdbirlrini
nzrd tutur.Dnya tcrbsin gr tbiti mhafiz siste-
mind ekoloji nzartin nv : dvlt, mssis v ictimai
nv vardr.Azrbaycan Respublikasnn qanunverciliyin
gr ekoloji nzart sistemi dvlt, mssis v ictimayt
259
trfindn hyata keirilir.
Dvlt ekoloji nzartinin hquqi mahiyyti, mqsd v
vziflri, formalar traf mhitin mhafizsi haqqnda
Azrbaycan Respublikas Qanununun 70-74 c maddlrind
tsbit olunmudur. Bundan baqa tbii obyektlrin mhafizsi
il laqdar ekoloji nzartin istiqamtlri ayr- ayr sahvi
qanunlarda z ifadsini d tapmdr.Msln, Azrbaycan Res-
publikasnn Su mcllsi,Torpaq mcllsi, Me mcl-
lsi, v.s qanunlarda ekoloji nzartin sahvi istiqamtlri tsbit
olunmudur.
traf mhitin mhafizsi haqqnda ki sas Qanunda
ekoloji nzarti hyata keirn dvlt orqanlarnn slahiyt-
lrini aagdak kimi qurupladrmaq olar:
hr hansi bir obyektd ekoloji chtdn qanun pozun-
tularn akar etdikd onun aradan qaldrlmasn tlb etmk v
myyn edilmi mddt rzind tbit qoruyucu tdbirlri
hyata keirmk;
tbitdn istifady icaz vermk, normativ v limitlr
qoymaq, dvlt ekoloji ekspertizasn tyin etmk;
ekoloji chtdn ziyanl obyektlrin faliytinin mh-
dudladrlmas, dayandrlmas v xitam verilmsi bard q-
rar qbul etmk;
ekoloji qanunvericiliyin pozulmasna gr myyn
olunmu miqdarda inzibati crimlr qoymaq, tbii obyektlr
dymi ziyana gr dmlr bard iddia qaldrmaq v g-
nahkarlarn cinayt msuliytin clb olunmas n material-
lar mvafiq inzibati orqanlara gndrmk.
Qanunvericiliy gr mlkiyyt formasndan v tabe-
iliyindn asl olmayaraq dvlt orqanlarnn bu slahiytlri
btn tsrrufat subyektlrin amil olunur.
traf mhitin mhafizsi sahsind dvlt nzartini
mvafiq icra hakimiyti orqanlar hyata keirirlr. Dvlt
mahid xidmti traf mhitin monitorinqini v dvlt ekoloji
ekspertizasn hyata keirir.
260
Dvlt nzarti is tbiti mhafiz sahsindki qanun-
vericiliyin icrasnn hyata keirilmsin ynlmidir.
Dvlt mahid xidmtind dvlt monitorinqi m-
hm hmiyt ksb edir. Respublikamzn ekoloji qanunveri-
ciliyind terminoloji chtdn tbii mhitin monitorinqi : ha-
va, su, torpaq, mhitlrinin vziytlrinin qiymtlndirilmsi
v proqnozladrlmas mqsdil onlarn kimyvi trkibini,
irklnm drcsini, radioaktiv, hidrobioloji xsusiytlrini,
fiziki xasslrini tyin edn mntzm mahid v tdqiqatlar
sistemi kimi rh edir:
Respublikann ekoloji qanunvericiliyind dvlt moni-
torinqi aagidaklar hat edir:
traf mhitin v tbii ehtiyatlarin vziyyti v onlara
antropogen tsir edn mnblrin zrind mahidlr ;
Ekzogen proseslrin yaylmas, inkiafi v dinamkasn
oyrnmk n mahidlr;
razilrin seysmik falln yrnmk v zlzllrin
proqnozunu vermk n mahidlr;
Mahid obyektlrinin vziytinin qiymtlndirilmsi
v onlarn ilkin rait nzrn dyimsinin aradrlmas .
Ekoloji qanunvericilikd traf mhitin mssis moni-
torinqi d nzrd tutulmudur:
1.Hquqi xslr (tbitdn istifadilr) traf mhitin
mssis monitorinqini, onlarn hyata keirdiyi ekoloji cht-
dn thlk trd biln tsrrfat faliytinin traf mhit
tsirinin uotunu v hesabatn aparmaa borcludurlar.
2.traf mhitin mssis monitorinqind istifad ediln
l vasitlri standartladrmann v meterologiyann tlb-
lrin uyun olmaldr.
3.Mssis monitorinqinin gstricilri bard hesabat
traf mhitin mhafizsi sahsind AR-nin mvafiq icra haki-
miyti orqanlarna onlarla razladrlm mddtlrd tqdim
edilir.
Bundan baqa ekoloji qanunvericiliy gr traf mhitin
261
ayr - ayr sahlri zr monitorinqi sahvi dvlt orqanlar
trfindn hyata keirilir. Msln, Azrbaycan respublika-
snn Su Mcllsind su obyektlrinin dvlt monitorinqi
traf mhitin dvlt monitorinqi sisteminin trkib hisssi kimi
rh edilir.(madd 24)
Azrbaycan Respublikasnn Me Mcllsinin 40-c
maddsind gstrilir ki, melrin monitorinqi , me fondun-
dan istifad, onlarn mhafizsi, qorunmas v melrin br-
pas, onlarn ekoloji funksiyalarnn artrlmas sahsind dvlt
idaretmsi mqsdil me fondunun vziytinin v dinami-
kasnn qiymtlndirilmsi v proqnozladrlmas sistemindn
ibartdir.Bu qanunun 45 ci maddsind is me fondunun
vziyytin, istifadsin, mhafizsin, qorunmasna v me-
lrin brpasna dvlt nzartinin sas vzifsi fiziki v hquqi
xslr trfindn me fondundan istifadni, kkst oduncaq
buraxln, mebrpa v aralq istifad qurumlar v digr
qurum qaydalarn qanunvericiliy uygun tmin etmkdn
ibartdir. Qanunvericilikd ekoloji monitorinqin hquqi mz-
munu eyni olsa da, ayr- ayr sahlr zr qanunlarda formaca
mxtliflik vardr.
Msln: Hidrometerologiya faliyyti haqqnda AR
Qanunda tbii mhitin monitorinqi mvafiq maddlrd z
ifadsini tapmdr.Bu qanunun 15 ci maddsind gstrilir ki,
hidrometerologiya v tbii mhitin irklnmsi zr ma-
hidlrinin v tdqiqatlarnn thlili nticsind hazrlanan
proqnozlar, xlaslr, araylar, soru mlumatlar, xrit v
blletenlr hidrometerologiya v tbii mhitin monitorinqi zr
mlumatlar hesab edilir. Hidrometerologiya v tbii mhitin
monitorinqi zr mlumatlarn qeydiyyat atmosferd, yer
sthind v su obyektlrind ba vern proseslrin nticlrinin
uotunu aparmaq, hazrlanm mlumatlarn mnbyin v
dzgnlyn nzart etmk mqsdil hyata keirilir.
Respublikamzda ekoloji nzartin hquqi v sosial
ekoloji vziytini yrnmk mqsdil faktlara mracit edk.
262
2002 ci ild Ekologiya v Tbii Srvtlr Nazirliyinin moni-
torinq xidmtlri trfindn respublikada 1893 mssis ma-
yin edilmidir.Mayin zaman mlum olmudur ki, hr 12
mssisdn birind su hvzsin atlan irklndirici madd-
dlrin miqdar, hr 11 mssisdn birind is, atmosfer
atlan zrrli maddlrin miqdar yol veriln qatlq hddindn
artqdr.traf mhitin dvlt monitorinqi sisteminin trkib
hisslrindn biri d su obyektlrind balq tsrrfatnn mo-
nitorinqidir.Balqlq haqqnda AR Qanununun 26 ci mad-
dsind gstrilir ki, su obyektlrinin balq tsrrfatnn mo-
nitorinqi balqlq hmiyyti dayan su hvzlrind ba ve-
rn neqativ proseslrin vaxtnda akara xarlmas, qiymtln-
dirilmsi, bu proseslrin inkiafnn proqnozladrlmas v
zrrli tsirinin qarsnn alnmas mqsdi dayr. Eyni za-
manda, gstriln obyektdki monitorinq balq mhafiz td-
birlrinin smrliliyinin tmin edilmsi mqsdil sularn
hidroloji, ixtioloji v hidrogeoloji gstricilrin mntzm
olaraq mahid sistemindn ibartdir .
Son illrd mvafiq orqanlar balqlq sahsind ekoloji
nzarti gclndirmidir.Bel ki, Nazirliyin mtxssislri
qanunsuz balq ovunun qarsn almaq n myyn hquqi
tdbirlr hyata keirmilr.Bu mqsdl 2002 ci ild 394 reyd
keirilmi v bu reydlr zaman 4632 kq. balq v 7.76 kq kr
msadir edilmidir.Mtxssislrin hesablamalarna gr,
lknin balq ehtiyatina 268 milyon manat zrr vurulmudur.
Dvlt ekoloji ekspertizas.Dvlt ekoloji nzartinin
digr trkib hisssi Dvlt ekoloji ekspertizasnn hyata
keirilmsidir.Ekoloji ekspertiza ekoloji nzartin srbst bir
nv kimi faliyyt gstrir v onun vzifsi hr hans bir
tsrrufat obyektlrinin traf mhit v insan salamlna tsi-
rini yrnmkdir.Ekoloji ekspertizann dvlt, mssis ictimai
v elmi formalar vardr. Qanunvericiliy gr slahiyytli
dvlt orqan trfindn tkil olunan dvlt ekoloji eksperti-
zasnn gldiyi nticlri btn digr dvlt orqanlar mza-
263
kirsiz icra etmlidirlr. Dvlt ekoloji ekspertizas ekoloji
nzartin hquqi sasn tkil edir.Dvlt ekoloji ekspertiza-
snn mahiyyti, mqsdi, vziflri, obyektlr, ekoloji eksper-
tizann keirilmsinin forma v sullari traf mhitin mha-
fizsi haqqnda Qanunun 50-54 c maddlrind gstrilir.
Dvlt ekoloji ekspertizas aadaklar rhbr tutur:
1.Beynlxalq hquqi hdliklr
2.Qanunuluq, elmi sasllq, akarlq, sosial, mhn-
dis, texnoloji, arxitektura v baqa qiymtlrin inteqrasi-
yasi prinsiplri
3.Btn insanlarin salaml v rifahi n lverili
traf mhit malik olmaq hququ
4.ndiki v glck nsillrin mnafeyi namin ekoloji
tarazln, genefondun v canl tbitin rngarngliyinin
saxlanlmas v tmin etmk zrurti
5.Qzalarn ba vermsinin mmknly
6.traf mhitin qorunub saxlanlmas cmiytin inki-
afnn ayrlmaz trkib hisssi kimi qiymtlndirilmsi v.s
Buradan grndy kimi Qanunun 53 c maddsind
ekoloji nzartin hquqi v mnvi aspektlri ekoloji eksper-
tizasnn saslar kimi vhdtd rh edilir.
Ekoloji ekspertizann formalarndan biri d mssis
ekoloji ekspertizasdr.Mssis ekoloji ekspertizas mvafiq
nazirlik, komit, irkt v.s rhbrliyi trfindn tyin olunur.
Mssis ekoloji ekspertizasnn nticlri dvlt ekoloji eks-
pertizas il ziddiyt tkil etmirs yuxarda gstriln hmin
dvlt orqanlarnn btn strukturlar trfindn icra olunur.
Qanunun 72 ci maddsind gstrilir ki traf mhitin mha-
fizsi sahsind mssis nzarti mvafiq icra hakimiyti or-
qanlar trfindn tsdiq ediln sasnamlrd hyata keirilir.
Ekoloji nzart sisteminin digr formas ictimai nza-
rtdn ibartdir.traf mhitin mhafizsi sahsind ictimai
nzart sas qanunun 73 maddsind tsbit olunmudur.Burada
qeyd olunur ki, ictimai ekoloji nzart tbitdn istifadilrl
264
mvafiq icra hakimiyyti orqanlar arasnda mqavillr zr
ictimai biliklr trfindn onlarn tbbs il hyata ke-
irilir. Qanunvericiliy gr ictimai ekoloji nzartin aparlmas
qaydalar ictimai birliklr trfindn onlarn nizamnamsin
uyun myyn edilir.
stehsalat v mit tullantlar haqqndaAR Qanununda
tullantlarla bagl faliyyt nzartin formada dvlt
nzarti (madd 15), istehsalat nzarti (madd 16) v ictimai
nzart (madd 17) formasnda hyata keirilmsi nzrd
tutulmudur.Tullantlarla bal faliyyt ictimai nzart
ekoloji nzartin sosial mnvi aspektini hat edir.Qanunun 17
ci maddsind gstrilir ki, ictimai nzart qanunvericilikd
myyn olunan qaydada ictimai birliklr, mk kollektivlri
v vtndalar trfindn hyata kerilir. Tullantlarla bal
faliyyt ictimai nzartin mqsdi dvlt orqanlar v bl-
diyylr, elc d hquqi v fiziki xslr trfindn bu qa-
nunun tlblrinin yerin yetirilmsini aradrmaqdan iba-
rtdir. Buradan grndy kimi vtnda cmiyytinin qurul-
mas prosesind ekoloji nzartin sosial mnvi aspektlrin
diqqt yetirilmsi qanunvericilikd mhm hmiyyt ksb
edir. Bu hm d traf mhitd insanlarn sosial mnvi m-
nasibtlrinin formalamasna hquqi raitin yaradlmas
demkdir.
Sahvi ekoloji qanunlarda ictimai nzartin geni tsbit
olunmas halinin ekoloji nzart prosesind ,o cmldn eko-
loji problemlrin hllind birbaa, yaxud dolay yolla itirak
demkdir.nkiaf etmi lklrin ekoloji qanunvericiliyind
halinin ekoloji nzart prosesind itiraknn hquqi tminati
oxdan z ifadsini tapmdr.ctimai hyatn btn sahlrind
Avropa standartlarna doru addmlayan Azrbaycanda insan-
larn ekoloji problemlrin hllind, ekoloji hquq sahsind
fal itirak etmsin hquqi tminat yaradlmasnn vaxt ox-
dan atmdr.
Respublikamzda ekoloji nzartin hyata keirilmsi il
265
laqdar bir ox hquqi qaydalar ttbiq edilmidir. Bunlardan
biri 23 oktyabr 2003 c il tarixli prezident frman il tsdiq
edilmi Torpaqlarn mnbitliyinin tmin olunmasna dvlt
nzartinin hyata keirilmsi qaydalari dr.Respublikada
torpaqlarn mnbitliyinin tmin olunmasna dvlt nzartinin
mqsdi torpaq mlkiytilri, istifadilri trfindn knd
tsrrfat tyinatl torpaqlarn qorunub saxlanmasn, habel
onlarn keyfiyytinin yaxladrlmas, mnbitliyinin brpas,
artrlmas v mhafizsi sahsind qanunvericilikd myyn
edilmi norma tlblrin ml olunmasn tmin etmkdir. Bu
qaydalarda dvlt ekoloji nzartinin hquqi saslar, nzarti
hyata keirn orqanlarn slahiyytlri, hquq v vziflri
rh edilmi nzartin hyata keirilmsi mexanizmlri gs-
trilmidir. Bu Qaydalarn 6-c maddsind qeyd olunur ki,
dvlt nzartini hyata keirn orqan torpan mnbitliyi haq-
qnda qanunvericiliyin pozulmas nticsind vurulan zrrin
dnilmsi mqsdil qanunvericilikd myyn edilmi qay-
dada fiziki v hquqi xslr qar iddia qaldrmaq hququna
malikdir.Buradan grndy kimi, bu qaydalar ekoloji n-
zartin hquqi aspektlrini znd ks etdirn mhm snd-
lrdn biridir.
ctimai nzartin faliyyt sahlrindn biri ictimai
ekoloji ekspertizadir. ctimai ekoloji ekspertiza traf mhitin
mhafizsi haqqnda sas Qanunun 58 ci maddsind tsbit
olunmudur. Burada gstrilir ki, ctimai birliklr v ya ha-
linin digr qruplar ictimai ekoloji ekspertiza apara bilrlr
.ctimai ekoloji ekspertiza ictimai tkilatlarn tbbs il
tkil olunur, nticlri is tklif v tvsiy xarakteri daiyir.
Ekoloji ekspertiza nzarti funksiyalar aadak
hquqi, ekoloji tdbirlr vasitsil hyata keirilir:
_Ekoloji normaladrma
_Ekoloji standartladrma
_Ekoloji sertifikatladrma
_ Ekoloji lisenziyaladrma
266
_traf mhit tsirin qiymtlndirilmsi
_traf mhit tsird yol veriln qatlq hddinin
myynldirilmsi.
nsann traf tbii mhit tsiri hmi olmudur. Lakin,
insan tbii mnasibtlrinin indiki sviyysini cmiytin uzun-
mddtli sosial iqtisadi, mdni maraqlarn v tbitin kmiy-
yt v keyfiyyt xsusiytlrini nzr almaqla traf tbii m-
hit tsirin elmi chtdn saslandrlm hddinin myyn-
ldirilmsi optimalladrlmasnda sas mqsd kimi qbul et-
mk olar.Gstriln bu mqsd atmaq n ekoloji norma-
ladrma v standartladrma kateqoriyalarndan istifad edilir.
Rus alimlrindn Korobkin V.N v Peredelski gstrirlr
ki, traf tbii mhitin keyfiyyti dedikd onun xarakteristikann
insanlarn tlabatna v texnoloji tlblr uyunluq drcsi
baa dlr.Bu baxmdan btn tbiti mhafiz tdbirlrinin
sasnda traf tbii mhitin keyfiyyt normaladrlmas prin-
sipi durur. Bu termin insann traf tbii mhit tsirinin yol
veriln hddinin normativlrinin myynldirilmsini ifad
edir.
Ekoloji normaladrma tbitdn istifad v tbiti
mhafizsi sahsind slahiyytli dvlt orqanlar trfindn
qanunvericiliyin tlblrin uyun gln ekoloji normalarn
myynldirilmsidir.Standartladrma is tbitdn smrli
istifad v traf mhitin mhafizsi zr tlb olunan hquqi
ekoloji standartlarin myynldirilmsidir.Bu baximdan eko-
loji normaladrma v standartladrman tbitdn istifad v
tbiti mhafizd ekoloji nzartin sas tdbirlri v altl-
rindn biri kimi qiymtlndirmk olar.
traf mhitin ekoloji normativ v standartlar sis-
temin aadaklar daxildir:
traf mhitin keyfiyyt normativlri
traf mhitin vziytin zrrli tsirin yol veriln
hddinin normativlri
Tbii ehtiyatlardan istifadnin normativlri
267
Ekoloji standartlar
Mhafiz sanitar zonalarnn normativlri
Ekoloji normaladrma v standartladrma tbiti m-
hafiz qanunvericiliyi vasitsil tnzimlndikdn sonra hquqi
xarakter dyr. Bu o demkdir ki, ekoloji normaladrma v
standartladrma tbitdn istifadilr trfindn mcburi h-
dlik kimi qbul edilir. Demli, ekoloji nzartin hquqi mexa-
nizminin sas mqsdi ekoloji hquqi normalarn realla-
drlmasdr.
Lakin, ekoloji qanunvericilikd nzrd tutulan btn h-
quqi normalar oldugu kimi icra olunmur. Buna gr d ekoloji
nzartin sosial flsfi mahiyytin ciddi diqqt yetirilmsin
zrurt yaranr.Bu baxmdan ekoloji qanunvericilikd ilkin
baza hesab olunan tbitqoruyucu hquqi normalar halinin
uruna atdrmaa v onu geni tbli etmy ehtiyac vardr.
Tbitqoruyucu hquqi normalar ekologiya sahsind sas
qanun saylan taf mhitin mhafizsi haqqnda AR
Qanununda aadak kimi qrupladrlmdr:
Prinsip normalar (3 c madd)
Prioritet (ncl) normalar; (sahvi qanunlarda)
mperativ (mcburi) normalar (14-15 maddlr)
Qarantiya (zmant normalari). Bu zmant btn ekoloji
qanunlarda iqtisadi, sanitar, gigiyenik, ekoloji nzart v.s
tsvir vastlri il hyata keirilir.
Ekoloji nzartin hquqi v sosial flsfi mahiyyti hali
arasnda ekoloji hquq mdniyytinin yksldilmsini tlb
edir. Ekoloji hquq mdniytinin yksldilmsi ekoloji hquq
normalarn mnimsmk v onlar dzgn hyata keirmk
demkdir.Ekoloji qanunlarn pozulmas v ekoloji cinaytlrin
ba vermsi sasn ekoloji hquq normalarn bilmmkdn,
yaxud onlara ml etmmkdn irli glir. Buna gr d tbit-
dn istifadilr ekoloji qanunvericilikd irli srln ekoloji
normaladrma v standartladrman drk etmli v ona ml
etmlidirlr.
268
Msln:traf mhitin mhafizsi haqqndaAR Qa-
nunun 10 cu maddsind tbitdn istifadnin normaladrl-
masna gr limitlr v kvotalar myyn mddt n tbii
ehtiyatlarn istifadsinin, traf mhit atlan zrrli maddlrin,
mit v istehsalat tullantlarnn yerldirilmsinin son hd-
lrini myyn edir Qanunvericilikd traf mhitin mhafizsi
sahsind standartladrma v sertifikatladrma obyektlrin
ekoloji thlksizlik baxmndan halinin hyat salamlna,
tbii ehtiyatlarn brpasna v smrli istifadsin thlk
yarada bilck Respublikada istehsal olunan v Respublikaya
gtiriln mhsullar v texnalogiyalar ayrd edilir.
Qanunda ekoloji nzartin hyata keirilmsind traf
mhitin mhafizsi sahsind standartladrmann (madd 20)
v sertifikatladrmannn hquqi trflri z ifadsini tapm-
dr. Qanunvericiliy gr traf mhitin mhafizsi sahsind
mvcud standartlarn v texniki tlblrin pozulmas il mh-
sullarn ilnmsi, hazrlanmas, saxlanlmas, danmas, sat
qadaan edilir. Qanunun 21- ci maddsind is gstrilir ki,
traf mhitin mhafizsi sahsind mhsullarn, ilrin, xid-
mtlrin texniki tlbr uyunluunun myyn edilmsi
n qanunvericilkd myyn edilmi qaydada sertifikatla-
drma hyata keirilir.
Heyvanlar almi haqqnda AR Qanununda da heyvanlar
alminin mhafizsi v istifadsin dvlt nzarti (madd 43)
v ictimai nzart (madd 46) hquqi chtdn tsbit olun-
mudur.
Ekoloji normativlr myyn edilrkn heyvanlar al-
minin mhafizsin dair tlblr qanunun 37 ci maddsind z
ifadsini tapmdr. Burda qeyd edilir ki, ekoloji thlksizlik
normativlri, traf mhit atlan v axdlan irklndirici kim-
yvi maddlrin, zrrli fiziki v kimyvi tsirin yol veril bi-
ln son hdlri myyn edilrkn heyvanlarn yaay
mhitinin mhafizsi tlblri nzr alnmaldr.
Bu qanunda heyvanlar alminin mhafizsind halinin
269
itirakn hquqi chtdn tmin etmk n hquqi xslrl
yana, fiziki xslrin v ictimai tkilatlarn da hquq v
vziflri tsbit olunmudur.
nsan tbit mnasibtlrinin optimalladrlmasn tmin
etmk, ekoloji tarazln pozulma drcsini myynldirmk
tbiti mhafizd ekoloji nzartin smrliyini artrmaq n
hyata keiriln mhm tdbirlrdn biri d traf mhit insan
tsirinin qiymtlndirilmsidir. (MTQ) traf mhit tsirin
qiymtlndirilmsi tsrrfat faliytini planladrarkn ekoloji
tlblrin nzr alnmas prosedurasdr. MTQ tsrrfat v
digr faliyyt nvlri nticsind ba ver bilck lverisiz
ekoloji raitin qabaqcadan aydnladrlmas v bunun qar-
snn alnmas mqsdil hyata keiriln hquqi ekoloji
tdbirlr plandr.
Son illrd qlobal miqyasda insan - tbit mnasibt-
lrinin grginlmsi sosial v flsfi baxmdan traf mhit
antropogen ykn yol veriln hddinin aradrlmasna diqqt
artrlmdr. traf mhit antropogen ykn yol veriln hddi
tbii komplekslrd ekosistemin tarazlnn pozulmasna g-
tirib xarmayan maksimal miqyasda tsir deyilir. Hazrda
ekosistemin mumi davamllna antropogen tsirin qiymt-
lndirilmsi n aadak gstricilrdn istifad edilir.
1.zvi maddlrin canl v cansz ehtiyatlar.
2.Bitki rtynn, biomhsullarn, yaxud zvi mad-
dlrin, meydana glmsinin smrliliyi
3.Biomxtlifliyin nv v strukturu
traf mhitin keyfiytinin tnzimlnmsi antropogen
ykn myynldirilmsindn ibartdir. Bu baximdan isteh-
salat razi komplekslrinin formaladrlmasnda snayenin in-
kiafnda, tikintid, hrsalmada, antropogen ykn yol veri-
ln normalarnn ttbiqi ekoloji qanunvericilikd hquqi h-
dlik kimi nzrd tutulmudur. traf mhit antropogen y-
kn myynldirilmsi tbitd ekoloji tarazln pozulma
drcsinin nizamlanmasna xidmt edir.
270
Bu hquqi hdliklr traf mhitin mhafizsi haqqnda
AR Qanunun mvafiq maddlrind (Vl fsil 30-34 c mad-
dlrd ) z ifadsini tapmdr.Qanunun 30-cu maddsind
gstrilir ki, traf mhitin ekoloji chtdn nizamlanmasnn
mqsdi tbii ehtiyatlarn smrli istifadsini v brpasn,
traf mhitin irklnmsinin qarsnn alnmasn tmin edn
elmi chtdn saslandrlm traf mhit yol veril biln tsir
normalarnn myyn edilmsidir.Qanunun 31 ci maddsind
traf mhitin keyfiyyt normativlrinin sas gstricilrin
aadaklar aid edilir.
traf mhit atlan v axdlan zrrli maddlr, ss-k-
yn, vibrasiyann, elektromaqnit alanmasnn, radiasiya tsiri
sviysinin miqdarnn yol veril biln hdlri
traf mhitd zrrli maddlrin konsentrasiyasnn yol
veril biln qatlq hddi
Mhafiz, sanitar mhafiz v digr qoruq zonalarnn
vziyytlri v.s
Bundan baqa ekoloji nzarti hyata keirmk n
Qanunun Vll fslind ( 35-43 maddlr) tsrrfat v digr fa-
liyyt sahlrin qoyulan ekoloji tlblr z ifadsini tapmdr.
Burada tbii ehtiyatlardan istifady (madd 35), lahiyl-
dirmy (madd 36) snaye, energetika, nqliyyat v rabit
obyektlrinin istismarna (madd 42) qoyulan ekoloji tlblr
ayr-ayr maddlrd z ksini tapmdr.Qanunda irli srln
ekoloji tlblr tkc hquqi xarakter damr.Bu tlblr eyni
zamanda, traf mhit mnasibtd sosial mnvi xarakter
dayr. Bu baxmdan qanunun 35 ci maddsind gstrilir ki,
tbii ekoloji sistemlrin pozulmasna sbb olan, habel
insann, bitki v heyvanlar alminin genetik fondunun mhv
edilmsin, halinin hyat v salaml n thlkli olan
xsusi faliytlr icaz verilmir.
Qanunun 43-c maddsind hrlrin v baqa yaay
mntqlrinin lahiyldirilmsi tikinti v yenidn qurulma-
snda halinin yaay v istirahti il laqdar lverili
271
raitin tmin edilmsi n myyn ekoloji tlblr nzrd
tutulmudur.Burada gstrilir ki, hrlrin v baqa yaay
mntqlrinin lahiylndirilmsind v tikintisind mit
kommunal tullantlarnn ylmas, emal, zrrsizldirilmsi,
istifadsi v basdrllmas nzrd tutulmal v hyata keiril-
mlidir.
Mlumdur ki, bldiylr qanunla myyn edilmi razi
hdudlar daxilind yerli znidaretm orqandr. Bldiylr
mvafiq qanunvericilik aktlarna uyun olaraq z slahiyt-
lrin daxil edilmi yerli hmiytli msllri mstqil surtd
hll etmk hququna malikdirlr.Bldiyylrin sas slahiyt-
lrindn biri yerli ekoloji proqramlarn hyata keirilmsidir.
Azrbaycan Respublikasnn Konistitusiyasnda (madd 144)
yerli ekoloji proqramlarn qbulu v icra edilmsi bldiy-
ylrin slahiytlrindn biri kimi tsbit edilmidir.
1999-cu il 2 iyul tarixindn qvvy minmi Bl-
diylrin statusu haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanu-
nuda bldiylrin ekoloji faliytlrinin hquqi aspektlri
geni rh edilmidir.Qanunun Yerli ekoloji proqramlar
adlanan 6-c maddsind gstrilir ki,Yerli ekoloji proqramlar-
da mqsd dvltin hyata keirdiyi ekoloji proqramlarda
nzrd tutulmayan v ya onlara lav olaraq yerli hmiyytli
ekoloji tmizlik msllrinin hllin yerli halinin hamlqla
clb edilmsidir.
Hmin proqramlara yerli raitd mvcud olan ekoloji
tarazln qorunub saxlanlmas, bldiyy razisinin yalla-
drlmas v abadladrlmas v.s suyun, havann, torpan, hr
cr irklnmdn qorunmas, qonu bldiylrl birg ekoloji
tdbirlrin hyata keirilmsi v yerli hmiyytli digr td-
birlr daxil edil bilr. Bldiylr dvltin ekoloji proqra-
malar il yerli ekoloji proqramlarn laqlndirilmsin, my-
yn hallarda birg tdbirlrin hyata keirilmsin yardm
gstrirlr.Bu qanunun 48-ci maddsind traf mhitin mha-
fizsi d daxil olmaqla bldiyy qrarlarnn icra edilmsinin
272
mcburiliyindn bhs edilir v gstrilir ki, bldiyylrin z
slahiytlri daxilind qbul etdiyi qraralar tkilat-hquqi
formasndan asl olmayaraq, bldiylrin razisind yerln
btn hquqi v fiziki xslr trfindn hkmn icra edil-
mlidir.
Lakin mahidlr gstrir ki,qanunvericilik aktlarnda
nzri chtdn z geni ifadsini tapmasna baxmayaraq, bzi
bldiylrin ekoloji faliyyti mli chtdn masir tlblr
cavab vermir.Daha dqiq desk, bzi bldiyylr traf mhitin
mdafisi il laqdar z slahiytlrini qanunvericilik aktla-
rna uyun kild yerin yetirmir. Bununla yana qeyd edk
ki, son illrd rtaf mhitin mhafizsi il bal respublikada
qbul edilmi qanunlarda yerli idaretm orqanlarnn faliyt
istiqamtlri aydin kild tsbit edilmidir.Msln Xsusi
mhafiz olunan tbit razilri v obyektlri haqqinda
Azrbaycan Respublikasi Qanunun 15-ci maddsind xsusi
mhafiz olunan tbit razilrini v obyektlrini idaretm
sahsind bldiylrin slahiytlri aydn kild rh edil-
midir. Ekoloji thlksizlik haqqndaAzrbaycan Respubli-
kas Qanunun (8.Vl-1999) 6-ci maddsind ekoloji thl-
ksizlik sahsind yerli znidaretm orqanlarnn slahiy-
ytlri hquqi chtdn tsbit olunmudur.
Respublika qanunvericiliyind bldiyylrin ekoloji
faliyyti tkc suyun v torpan mhafizsi il mhdud-
lamr. Qanunvericilikd yallqlarn, melrin qorunmas
atmosfer havasnn mhafizsi sahsind bldiylrin slahi-
ytlri, hquq v vziflri z ksini tapmdr.z razilri
hdudlarnda yallqlarn qorunmas fondundan istifad, onun
mhafizsi,qorunmas v melrin brpas sahsind bl-
diyylrin slahiytlriAzrbaycan Respublikas Me Mcl-
lsinin 29 cu maddsind tsbit olunmudur.
Xsusi mhafiz olunan tbit razilri v obyektlri
haqqnda Azrbaycan Respublikasinin Qanununda xsusi m-
hafiz olunan tbit razilri v obyektlrinin idaretm sah-
273
sind bldiylrin slahiytlri aydn v dqiq rh edilmidir.
Msln:Heyvanlar almi haqqndaAzrbaycan Respubli-
kasnn Qanununda (4.Vll 1999) heyvanlar alminin mha-
fizsi, istifadsi sahsind bldiylrin itiraki (madd 10),
heyvanlar alminin mhafizsin v istifadsin bldiy n-
zarti (madd 45) tbiti mhafiz v bldiylr haqqnda
Azrbaycan Respublikasnn mvafiq qanunvericiliyi il my-
yn edilmidir.
Azrbaycan Respublikas mstqillik qazanddan sonra
hyatn baqa sahlrind olduu kimi ictimai ekoloji nzart
sahsind d vtndalarn fall ykslmidir. Hazrda Res-
publikamzda 100- qdr ictimai ekoloji birlik ,ekoloji mr-
kz, assosasiya, qeyri hkmt tkilat ictimai ekoloji fali-
ytl mul olur ki, bu da vtndalarn ekoloji fallnn
yksldiyini gstrn faktlardr.sas faliyti traf mhitin
qorunmasna ynlmi qeyri hkmt tkilatlarndan Rzgar
ictimai ekoloji birliyi, Ekoloji qayictimai birliyi, Azrbay-
can tbiti mhafiz cmiyyti, Ornitoloqlar cmiyyti,
Heyvanlar mhafiz cmiyyti, Yallqlar hrakat Ekosos,
Ekoskop tkilatlari, nsan v mhit ekoloji cmiyti,
Davamli inkiaf urunda ictimai birliyi v.s gstrmk olar.
Gstriln bu QHT-lrin Respublikamzda ictimai ekoloji
nzartin hyata keirilmsind myyn rolu vardr.
Bellikl,ekoloji nzartin hquqi aspektlri ekoloji
qanunvericilikd tsbit olunuu halda onun mnvi aspektlri
sasn ictimai ekoloji hrkatda ,ayr-ayr vtndalarn ,QHT-
lrin ictimai ekoloji birliklrin tbiti mhafiz faliyytind
zn gstrir. Hazirki raitd dvlt ekoloji nzart siste-
minin v ictimai ekoloji nzarti hyata keirn QHT- lrin
faliytinin laqlndirilmsi dvltin ekoloji siyastinin sas
istiqamtlrindn biri olmaldr.
Dorudur, respublikamzn ekoloji qanunvericiliyind
insan-tbit mnasibtlrinin demokratiklmsi istiqamtind
myyn irllyilr vardr. Digr trfdn, qanunlarn sosial-
274
flsfi thlili gstrir ki, ekoloji nzartin hyata keirilmsind
hquqi-ekoloji aspektlrl yana sosial mnvi trflr d
diqqt yetirilir.Lakin, bunu btn ekoloji qanunlara aid etmk
olmaz.
Xarici lklrin tcrbsi gstrir ki,ekoloji raiti yax-
ladrmaq n vtanda cmiytinin mhm trkib hisssi
kimi gcl tbiti mhafiz hrakatnn yaradlmas labddr.
Mstqil respublikamzda vtndalarn ktlvi tkilatlarndan
biri olan hmkarlar ittifaqlar baqa ictimai v qeyri-hkmt
tkilatlar il birlikd halinin ekoloji trbiysind mhm rol
oynaya bilr.Qeyd edk ki respublikamzn hmkarlar ittifaqlar
traf mhitin mhafizsi, iilrin texniki thlksizliyinin t-
min edilmsi vtndalarn salamlnn qorunmas v is-
tirahtinin yaxladrlmas sahsind myyn ilr grr.
mummilli liderimiz Heydr liyevin tbbs il ba-
lam v prezident .liyevin grgin zhmti nticsind l-
kmizd geni miqyasl neft strategiyasnn hyata keirildiyi
bir vaxtda tbiti mhafiz qanunvericiliyinin yaradlmasnda,
hakimiyyt v idaretm orqanlarnn ekoloji siyastinin
myynldirilmsind v bu sahd qbul ediln qrarlarn
yerin yetirilmsind hmkarlar ittifaqlarnn faliytinin daha
da gclndirilmsi vacibdir.
Bundan baqa Azrbaycan Respublikasi 1995-ci il noyabr
aynn 12-d qbul olunmu Konistitusiyasna Ekologiya zr
aadak maddlr daxil edilmidir:
Madd14.Tbii ehtiyatlar.Tbii ehtiyatlar hr hans
fiziki v hquqi xslrin hquqlarna v mnafelrin xll
gtirmdn Azrbaycan Respublikasna mnsubdur.
Madd 39.Saglam traf mhitd yaamaq hququ.Hr
ksin salam traf mhitd yaamaq hququ vardr. Hr ksin
traf mhitin sl vziyyti haqqnda mlumat toplamaq v
ekoloji hququ pozma il laqdar salamlna v mlakna
vurulmu zrrin vzini almaq hququ vardr.
Madd78.traf mhitin qorunmas.traf mhiti qorun-
275
maq hr bir xsin borcudur.
Madd112.Fvqlad vziyyt ttbiq edilmsi. Azr-
baycan respublikasnn Prezidenti tbii flakt, epidemiyalar,
epizootiyalar, byk ekoloji v baqa qzalar ba verdikd ,
habel Azrbaycan respublikasnn razi btvlynn pozul-
masna, dvlt qar qiyama v ya dvlt evriliin ynl-
diln hrktlr edildikd, zoraklqla mayt olunan ktlvi
itialar yarandqda, vtndalarn hyat v thlksizliyi,
yaxud dvlt tsisatlarnn normal faliyyti n qorxu tr-
dn digr mnaqilr meydana gldikd Azrbaycan Respub-
likasnn ayr-ayr yerlrind fvqlad vziyyt ttbiq edilir v
bu bard qbul etdiyi frman 24 saat mddtind Azrbaycan
Respublikas Milli mclisinin tsdiqin verilir.
Respublika Konistutsiyasinin mvafiq maddlri sasinda
tsdiq edilmi Ekoloji thlksizlik haqqnda Azrbaycan
Respublikasinin 677Q sayl Qanunu 8 iyun 1999 cu ild ts-
diq edilmidir.Bu qanunun mqsdi insan hyatn v salam-
ln, cmiyyti, onun maddi v mnvi dyrlrini ,traf
mhiti, o cmldn atmosfer havas, kosmik fza, su obyektlri,
yerin tki, tbii landaftn tbii v antropogen amillrin tsiri
nticsind yaranan thlklrdn qorumaq n hquqi
saslarn myyn etmkdir.Qanunun 4-c maddsi Ekoloji
thlksizlik sahsind dvltin siyastinin sas istiqamtlrini
myyn edir.
Qanunun 11-ci maddsind Thlkli ekoloji vziyyt-
lrin nticlrinin aradan qaldrmasnn yerli icra hakimiytinin
yerli znidaretm orqanlarnn slahiytlrin aid olmas
gstrilir. Nticlrin aradan qaldrlmas n maliyy
mnblri qanunvericilikd konkret olaraq gstrilmidir.
traf Mhitin Mhafizsi haqqnda qanun 8 iyun
1999-cu ild Respublika prezidenti trfindn tsdiq edil-
midir.
Bu qanun traf mhitin mhafizsinin hquqi,iqtisadi, v
sosial saslarn myyn edir.Qanunun mqsdi tarf mhitin
276
ekoloji tarazlnn mhafizsi sahsind ekoloji thlksiz-
liyin tmin edilmsindn, tbii ekoloji sistemlr tsrrfat v
baqa faliyytin zrrli tsirinin qarsnn alnmasndan, bio-
loji mxtlifliyin qorunub saxlanlmasndan v tbitdn istifa-
dnin smrli tkilindn ibartdir.Bu qanun traf mhitin
kefiytinin yaxladrlmas, tbii ehtiyatlarn smrli istifa-
dsi v brpas, traf mhitin mhafizsi sahsind qanunu-
luun v hquq qaydalarnn mhkmlndirilmsi mqsdil
cmiyytl tbitin qarlql laqsini tnzimlyir.Qanun 14
fsildn ibartdir.l fsil traf mhitin mhafizsi zr termin-
lr, anlay v prinsiplr hsr olunmudur.Qanunun ll fsli
traf mhitin mhafizsi zr terminlr, anlay v terminlr
hsr olunmudur.Burada traf mhitin mhafizsi sahsind
dvltin, vtndalarn,ictimai birliklrin hquq v vziflri
,yerli znidaretm orqanlarnn slahiytlri verilmidir.
Qanunun lll fsli tbitdn istifady aid olunmudur.Bu
qanunda tbitdn istifadilr myyn edilmi v bununla
laqdar limitlr v kvotalar, tbitdn istifadilrin hquq v
vziflri verilmidir.
traf mhitin Mhafizsi Qanununun lV fsli traf mhi-
tin, tbii ehtiyatlarin dvlt kadastr v monitorinqi, standart-
ladrma v sertifikatladrmaya aiddir. Burada sahlr zr
dvlt kadastrnn aparlmas qaydalarnn mvafiq icra haki-
miyyti orqanlar trfindn tsdiq edilmi sasnam sasnda
myyn edilmsi gstrilmidir.Bu qanunda hminin traf
mhitin mhafizsi sahsind standartladrma v sertifikasiya
obyektlri, mhsullar v texnologiya nvlri myyn edil-
midir.
Atmosfer havasnn mhafizsi haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn qanunu 27 may 2001 ci ild tsdiq olun-
mudur. Bu qanunun atmosfer havasnn mhafizsinin hquqi
saslarn myyn etmkl halinin lverili traf mhitd
yaamasna v traf mhit bard dqiq mlumat almasna dair
hquqlarn hyata keirmy ynldilmidir.Qanunda atmosfer
277
havasnn mhafizsi sahsind dvlt tnzimlnmsinin sas
prinsiplri, dvltin vziflri, yerli znidaretm orqan-
larnn, hquqi v fiziki xslrin, qeyri-hkmt tkilatlarnn
hquqlar v vziflri verilmidir.
Su tchizat v tullant sular haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn qanunu 28 oktyabr 1999-cu ild tsdiq olun-
mudur. Qanunun mqsdi halinin, mssis, idar v tkilat-
larn dvlt tkilatlarnn dvlt standartlarnn tlbin cavab
vern keyfiyytli v lazmi miqdarda su il tmin edilmsi v
tullant sularnn axdlmas sahsind mnasibtlrin tnzim-
lnmsidir.
Qanunda su tchizati msslrinin vziyyti , mit-i-
mli , istehsalat ,ictimai ehtiyaclar n lazim olan su il tc-
hizat msllri , su tchizati zr sanitar mhafiz zonalar ,su
tchizatnn sabitliyi,su tchizatinin keyfiyyti,sudan istifady
mvqqti qaydalar v.s trafli rh edilmidir.
Torpain mnbitliyi haqqinda Azrbaycan Respubli-
kas qanunu 30 dekabr 1999-cu ild tsdiq olunmudur. Bu
qanunda dvlt, bldiyy v xsusi mlkiytd olan torpaq-
larn mnbitliyinin brpasnn, artrlmasnn v mhafizsinin
hquqi saslar verilmidir.
halinin radiasiya thlksizliyi haqqnda Azrbay-
can Respublikasnn 30 dekabr 1997 ci ild qbul etdiyi qa-
nun radioaktiv a mnblri sahsind qzasz faliytin,
halinin radiasiya thlksindn qorunmas v salamlnn
mhafiz edilmsinin hquqi saslarn myyn edir.
Qanunda radiasiya thlksizliyinin tmin edilmsi sah-
sind hquqi tnzimlnm, thlksizliyin tmin olunmasnn
sas prinsiplri ,thlksizliyin tmin olunmas v bu sahd
dvlt orqanlarnn yerli znidar orqanlarnn vziflri
verilmidir. Qanunda hminin radiasiya thlksizliyi raiti-
nin qiymtlndirilmsi, ionladrc a mnblri il i zaman
radiasiya thlksizliyininin tmin edilmsin dair tlblr,
tbii radionuklidlrin tsirindn halinin thlksizliyinin tmin
278
edilmsi, qida mhsullar istehsal v istifadsi zaman radia-
siya thlksizliyinin tmin edilmsin tlblr, tibbi rengen-
radioloji prosedurlar keiriln zaman halinin radiasiya th-
lksizliyinin tmin edilmsi, frdi alanma dozasnn uotu
v ona nzart v.s z ksini tapmdr.
onladrc a mnblrindn istifad edildikd Azr-
baycan Respublikas hdudlarnda alanmann aadak sas
gigiyenik normativlri myynldirilmidir.
hali n illik yol veriln doza 0,001 zivert bra-
brir. nsan n btn hyat dvrnd (70 il) yol veriln
doza 0,07 zivert qbul olunur. Ardcl 5 il rzind orta illik yol
veriln doza 0,001 zivertdn artq olmamaldr.
stehsalat v mit tullantlar haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn Qanunu 30 iyun 1998-ci il tarixd qbul
olunmudur. Qanunda tullantlarla bal dvlt siyastinin
prinsiplri tullantlarla bal faliyyt mnasibtlrinin tnzim-
lnmsi sahsind hakimiyt orqanlarnn vzifsi, tullantlarla
laqdar mlkiyyt mnasibtlri, tullantlarla bal istehsalat
prinsiplri tlblri,tullantlarn emal rtlri, tullantlarn yer-
ldirilmsin tlblr, yaay mntqlrinin mit tullantla-
rndan tmizlnmsin tlblr, tullantlarn danmasna t-
lblr v tullantlarla bal faliyyt dvlt nzarti z ksini
tapmdr.
Qanunda sasn istehsalat prosesind fiziki v hquqi
xslr tullantlarla bal faliytlrini xsusi razlq sasnda
hyata keirmli, az tullantl texnologiyalar ttbiq etmli,
tullantlarla laqdar qza hallarnn qarsn almal, ekoloji
tarazln pozulmasna sbb olan qza thlksi yarandqda v
ya ba verdikd bu bard mvafiq icra hakimiyyti orqanna
v haliy mlumat verililmlidir.
Azrbaycan Respublikasinin Cinayt mcllsinin
247-261 ci maddlri ekoloji cinaytlr hsr olunmudur .
Cinayt mcllsind ilrin yerin yetirilmsi zaman
traf mhitin mhafizsi qaydalarn, ekoloji chtdn
279
thlkli maddlrin v tullantlarn dvriyysi
qaydalarn,baytarlq qaydalarnn v bitki xstliyin v
ziyanvericilr qar myyn edilmi mbariz qaydalarn
pozma, suyun,atmosferin, dniz mhitinin irklnmsin
,torpa korlama, yerin tkinin qorunmas v istifadsi
qaydalarn pozma v.s zr cavabdeh olan xslr n
vurulan zrrin arlq drcsindn v msuliytin
mzmunundan asl olaraq myyn vzif v ya faliyyt
hququndan mhrum edilm v ya myyn edilmi mddtd
azadlqdan mhrum olma czas il myyn edilmidir.
traf mhitin mhafizsi il laqdar Azrbaycan Res-
publikasnda aadak Beynlxalq Konvensiyalara qoulmaq
zr qanun qbul edilmidir.
-Avropann canl tbitinin v tbii mhitinin qorun-
mas haqqnda ;
-traf mhit il bal msllrd mlumat ld
edilmsi ,ictimayytin qrar qbul edilmsind itirak v
dalt mhkmsinin aq keirilmsi haqqnda BMT-nin
konvensensiyasi
-BMT-nin Bioloji mxtliflik haqqinda konven-
siyasi;
-BMT-nin Srhddn ken su axnlarnn v Beynl-
xalq gllrin mhafizsi v istifadsi zr konvensiya;
-Bitki mhafizsi haqqnda Beynlxalq konvensiya;
-Birlmi milltlr tkilatinin qlim dyidirilmsi
haqqnda riv konvensiyasina dair Kioto Protokolu
-YUNESKO nun sasn su qularnn yaama
yerlri kimi Beynlxalq hmiyyti olan sulu bataqlq
haqqnda konvensiya
-BMT-nin Thlkli tullantlarn srhdlraras da-
masna v knarladrlmasna nzart haqqnda Bazel
konvensiyas
-Byk msaflrd havann transsrhd irklnmsi
haqqnda konvensiyas
280
Bzi Beynlxalq Konvensiyalara qoulmaq haqqnda
Azrbaycan Respublikas qanunu olmadqda bel onlardan
mli faliytd istifad olunur.mumiytl Azrbaycan Res-
publikas indiy qdr traf mhitin yaxladrlmasna dair
20-dn artq Beynlxalq konvensiyaya qoulmudur.





























281
XII FSL.
BOMXTLFLYN QORUNMASI.

Tbitin biz bx etdiyi srvtlr xsusi qay il
yanamaq, bel misilsiz xzinlri briyytin glcyi namin
qorumaq zrimiz dn balca vziflrdndir. (Heydr
liyev) Yerin bioloji resuslar briyytin varlnn tmin
edilmsind onun iqtisadi v sosial inkiafnda ox mhm v
vacib hmiyyt ksb edir.Artq briyyt bioloji mxtlif-
liyini misilsiz v vz olunmaz xzin olduunu,onun ninki
ekoloji, hminin genetik, irsi, iqtisadi elmi, trbiyvi, mdni,
rekreasiya v estetik hmiyytini qeyd edir.Bu (trbiyvi,
mdni)mddalar Azrbaycan Respublikasndan da qoulduu
Biomxtliflik haqqndak Konvensiyada z ksini tapmdr.
Mhz buna gr d bioloji mxtliflik ly glmz dyr
malik mumibri srvt hesab edilir.Hesablamalar ntic-
sind yuxarda sadalanan indiydk biz mlum olan funksi-
yalarn yekun dyrinin 35 trilyon AB dollar olduu
myyn edilmidir ki,bu rqm d btn dnya lklrinin
istehsal etdiyi illik mummilli mhsuldan (18 trilyon AB
dollar) txminn 2 df oxdur (Robert Kostauza). Bioloji
mxtliflik hm d byk maddi srvtlr inkiaf etmi
lklrd xsusi mhafiz olunan tbit razilrind glir
xrclr nisbti 100:1 nisbtind olduu gstrilir(Endr Balin
Ford).
Masir ekologiyann problemlri irisind n kskin
problemlrdn biri biomxtlifliyin getdikc azalmas prob-
lemidir. Tbii ekosistemlrin ktlvi mhvi v canl orqanizm
nvlrinin yer zrindn silinmsi artq thlkli hdd
atmdr.Quru hissnin 20%-d tbii ekosistem ya tamamil
mhv olmu ya da kkl dyiikliklr mruz qalmdr.Son
400 il rzind 484 heyvan v 654 bitki nvlrinin mhvi qeyd
alnmdr.2000-ci ild is artq 9000 heyvan v 7000 bitki
nv Beynlxalq Qrmz kitaba salnmdr.Ken srin 70-ci
282
illrind mmlilrin qu nvlrinin orta mhv olma srti il
rzind bir ne yzidis 2000-ci ild bu gstrici on minlrl
llmy balamdr.Reallq is daha acnacaqldr.Bel ki,
nv mxtlifliklrinin byk ksriyytinin tsnifat aparlma-
dndan mhv olan v mhv olma thlksi altnda olan
nvlrin faktiki miqdar dflrl oxdur.Biomxtlifliyin son-
rak kskin azalmas biotann dalmaa,biosferin tamlnn
v onun mhitin sas amillrinin balans nisbtinin saxlamaq
qabiliyytinin itirilmsin gtirib xara bilr.Bu gn artq
hamya bllidir ki,canl sistemlrin mxtlifliyinin saxlanlmas
insann Yer zrind yaamasnn v sivilizasiyasnn dayanql
inkiafnn sas cmidir.
Masir cmiyytin sivilizasiyasnn davaml inkiaf
konsepsiyasnn aparc prioritet olmas v onun hyata ke-
irilmsi btn dnya lklrinin v nfuzlu Beynlxalq tki-
latn n ncl v md vzifsi saylr.Bu konsepsiya 1992-ci
ild Braziliya Rio-de Janeyro hrind BMT-nin traf mhit
v inkiaf zr konfransnda qbul edilmkl,XXI Gndliyi
yaxud Rio Bynnamsiv digr sndlr sasnda keirilir.
Rio konsepsiyasnda qbul ediln sonuncu snd sasn H-
kmtlr mvafiq Beynlxalq tkilatla mkdalq raitind
(Davaml raitd) davaml inkiafn milli strategiyasn qbul
etmlidir
Bioloji mxtliflik. Dnyann bioloji mxtlifliyi v ya
canl orqanizmlrin mxtlifliyi ekoloji, genetik, sosial,
iqtisadi, elmi, tdris, mdni, rekreasiya v estetik baxmdan
byk hmiyyt ksb edir.BM biosferin tkaml hyatiliyinin
tmin olunmas sisteminin saxlanlmas n mhm hesab
edilir. BM-in saxlanmas v dayanql istifadsi Yer halisinin
daima artan bir sra tlbatnn (rzaq,drman vasitlri v
s)tmin edilmsi n xsusil vacib saylr.BM traf mhitin
vziyytini v ekosistemin dayanqln qiymtlndirn n
obyektiv amillrdn biridir.BM platenimizdki btn hyat
formalarnn birliyi olub bununla da onu Gn sisteminin digr
283
planetlrdn frqlndirir.BM znd heyvan,bitki v orqanizm
nvlrini, ekosistemlri, landaftlar v onlarda gedn
proseslri camldirir. BM-d iyerarxik kateqoriya (sviyy)
ayrlr:
1.nv mxtlifliyi 2.genetik mxtliflik 3.ekosistemin
mxtlifliyi,yni yaay yerinin,biotik qruplamalarn v bios-
ferd gedn ekoloji proseslrin mxtlifliyi.
Nv mxtlifliyi. Konkret razid nvlrin say onlarn
frdlrinin rastlama drcsini ks etdirir.Alfa,beta v qamma
mxtliflik ayrlr.
Alfa mxtliflik-myyn biotada(ekosistemd) nvl-
rin say, beta mxtliflik-myyn vilaytin btn biotala-
rnda nvlrin say,qamma mxtliflik-alfa v beta mx-
tlifliklrini birldirn gstricidir.
Nvmxtlifliyinin gstricisi nvlrin say il onlarn
xsusi qiymti (miqdar,bioktl,mhsuldarlq)arasnda olan
nisbt v ya nvlrin saynn vahid sahy nisbti hesab
olunur.Nvlr nvn arealnn bir hisssini tutan yarmnvlr
blnr.Bir-birin yaxn nvlr cinslrd,cinslr fsillrd,
fsillr dstlrd (heyvanlar n) v ya sralarda (bitkilr
n) dstlr v ya sralar siniflrd,siniflr is tiplrd
(blr) birlir.
Nvlrin saxlanlmasnn balca vzifsi onlarn inven-
tarizasiyas (siyahya alnmas),ikinci vzifsi is hmiyytin
gr brpas v saxlanmasdr.
Yer zrind nv mxtlifliyinin say hl indiy qdr
ayr-ayr tdqiqatlar trfindn mxtlif gstrilir.Bitki v
xordal heyvan nvlrinin 80-90%-i digr qalan taksonlarn is
yardan da az nvlri tsvir olunmudur.Mxtlif mlliflr
trfindn nvlrin mumi say 3.6 v 112 mln arasnda olduu
gstrilir.Bu qdr byk frqin olmas sasn hrat nvl-
rinin saynn 2-dn100 mln arasnda qiymtlndirilmsidir
BM- daha etibarl qiymt 1500 mtxssisin itirak il
1995-ci ild YUNEP trfindn verilmsidir.Bu qiymt sasn
284
nvlrin n ehtimal say 13-15 mln tkil edir,onun yalnz 1.75
mln nv,yni 13 %-dn az tsvir edilmidir.
Genetik mxtliflik-olduqca byk olub nvlr arasnda
genlrin variasiyalar demkdir.Genetik baxmdan nvn dyri
(hmiyyti)onun digr nvlrdn n drcd seilmsi il
tyin olunur(sasn taksonomik xsusiyytlrin gr)
Hr hans bir nvn populyasiyas z areal daxilind qal-
maqla yana ona hm d yeni yanama raitind rast glinir
v mxtlif ekoloji snacaqlara yiylnrk oxlamas n
mxtlif yerlrdn istifad edir.Bu zaman ekoloji mxtliflik
ba verir.Bel halda msln bitkilrd iklm, heyvanlarda
is ctlm vaxt uyun glmir.Seilm nticsind popul-
yasiyann genetik trkibi dyiir, bir ne nsildn sonra bel
dyiknlik yeni nvlrin ml glmsin sbb ola bilr.
Nvlrin myyn qdr dar diapazonda faliyyt gstr-
my uyunlamasna baxmayaraq nvn populyasiyas ox
vaxt sub populyasiya v ya ekotiplr (ox vaxt bir sra fasi-
lsiz iqlim,edafik,senotik dyimlr daxilind bitki v hey-
vanlarn ekoloji irqlr v nvdyiknliyi) blnr. Ekotiplrin
populyasiya sturukturunun daha mfssl analizin kemsi,
kiik lokal populyasiyalar daxilind dyiiklik ayrmaa imkan
yaradr.Bel dyiknlik polimirfizm adlanr.Polimirfizm bir
nvdaxilind xarici grnn gr kskin frqlnn v keid
formalar olmayan frdlrdir.Bel formalar ikidirs,bu hadis
dimorfizm adlanr.Bir v ya mxtlif populyasiyadan olan
frdlrin xarici grnndki frdlr d polimorfizm daxildir.
Eyni yaama raitind iki v daha mxtlif nv formalarnn
mvcudluu genetik polimorfizmdir.Populyasiya daxili poli-
morfizm ox hallarda tbii sem il saxlanlr.
-Biomxtlifliyin n yksk,iyerarxik sviyysi ekosistem
v ya landaft biomxtlifliyi saylr.Dnyann v kontinent-
lrin kiik miqyasl zonal landaft tiplri xritsi bioloji mx-
tlifliyin yksk iyerarxik sviyysini ks etdirir. Aadak
landaftlar n yksk nv mxtlifliyi il frqlnir:mlayim
285
quran rtubtli ekvator melri, korollov riflri,quru tropik
melr,mlayim quran rtubtli melri, okean adalar,
Aralq dnizi iqlimi landaftlar,mesiz landaftlar (savanna,
bozqr). Rtubtli ekvator melri daha zngindir.Msln,
ndoneziyada 200 ha med aac nvlrinin say imali Ame-
rikann btn tropikdn knar razisind bitn aac nvlrinin
say qdrdir.Korollov riflri d yksk nvmxtlifliyi il
seilir.
1996-c ild Bonn Universitetind (Almaniya) Qlobal
mxtliflik xritsi trtib olunmudur.Bu xrity sasn fito-
mxtliflik ekosferd fundamental rol oynayb quru ekosis-
temlrinin bioloji mxtlifliyini myynldirir. Dnyada ali
bitkilrin mumi say 400 min olub biomhsuldarlq v bio-
mxtliflik baxmdan dominantlq edir.Onlardan 20 min nv
konsument v redusent orqanizmlr olub zvi maddlrin srf
edilmsini v paralanmasn tmin edir.Orta hesabla bir borulu
bitki nv txminn 66 heyvan,gblk v bakteriya nvnn
hyatn tmin edir.
Qlobal biomxtliflikxritsi BM-in 2sas qlobal
qanunauyunluunu ks etdirir:
1.Biomxtliflik drcsinin zonal landaft zonalarndan
aydn srtd asll,rtubtli ekvator v tropik melrd
fitomxtliflik drcsi n yksk olub 10000 km
2
sahd
3000-5000 nv,tayqa v qarq melr zonasnda 500 nv,
tundra v shra zonalarnda is 200 nvdn az tkil edir.Yerd
qalan zonal landaft tiplri fito v biomxtlifliy gr qanuna-
uyun kild aralq qiymt dayr.
2.Bir sra tropik v subtropik rayonlarn spesifik tbii
raiti relyefin,torpan, iqlimin oxmxtlifliyi,hminin bu
razilrin tarixi inkiaf il laqdar tbii vziyytin kskin
dyimsi zonann nvlr n snacaq rolunu oynamas da
xritd ks olunur.Bunun nticsind biomxtlifiyin maksi-
mum qlobal mrkzi v digr yksk biomxtliflik mrkzlri
qeyd olunur.Fitomxtliflik xritsinin mlliflri 6 maksimum
286
qlobalmxtliflik mrkzlri ayrr.Hr mrkzd 10000km
2

sahd 5000 nvdn ox borulu bitki nv mvcuddur.
1. oko (Kosta Rika)
2. Tropik (rqi And)
3. Atlantikyan Braziliya
4. rqi Himalay (nd Yunan yalti)
5. imali Bornev
6.Yeni Qvineya
Yksk biomxtliflik mrkzlrin Aralq dnizi traf,
Tyanan, Pamir, Alay, rqi Afrika Rift vadisi, Kop mrkzi,
Madaqaskar, Qvian dal v baqalar aiddir.
Struktur mxtlifliyi - Masir biogeosenozlarn regional
sviyyd trkibi v strukturu konkret biotann formalamas
tarixi,iqlim xsusiyytlri,ekotopun spesifikliyi,hminin antro-
pogen tsirlr v facili xarakterli tbii hadislr (yann,tufan
v s.) il myyn edilir.Fito-,zoo-,hminin mikogen (gb-
lk) mozoik(mxtlifliyi),antropogen raitdn vvlki il v
abiotik pozulmalarn mozoikliyi (mxtlifliyi)il birg razinin
mxtlif sahlrinin formalamasn tyin edir.Bu,z nvbsin-
d bioloji mxtlifliyin btn(qamma) uyunluqlarnn mv-
cudluuna sbb olur.
Struktur mxtlifliyin xsusiyytlrini bitki obyektlrinin
misalnda izlmk olar. Mlum olduu kimi bitki rtynn
mozaikliyinin (mxtlifliyinin) elementlrindn biri klimoks
qruplamas v ya inkiafnn son mrhlsind nisbi stabil,
dayanaql vziyytind olan bitki qruplamas hesab olunur.
Klimaks nv suksesiya qruplamalarna daxil olduqca
mxtliflik artr.Hmd suksessiya nvlri klimaks nvlrl
he d sxdrlmr v onlarla birg mrkkb sistem yaradaraq
sinamik tarazlq vziyytind olur. Bel ki suksessiya kompo-
nentlrinin inkiaf il brabr klimaks komponentlrinin d
nisbtn yksk sviyysi saxlanlr.Tarazln monoklimaks
istiqamtind qarmas il laqdar suksessiya nvlrinin
sradan xmas nticsind qruplamann mxtlifliyi bir qdr
287
azalr(sadlir)
Struktur mxtlifliyi obyektiv olaraq ekosistemin mx-
tlifliyi il laqdar olub mxtlif tiplri, bitm raitini
qruplamalar v ekoloji proseslri znd ks etdirir.
BM-in yrnilmsind flora v faunann znginliyinin
myyn edilmsi, onlara uyun toksonomik xarakteristikann
akar edilmsi zr mumi metodlardan geni istifad olunur.
Bioloji mxtlifliyin ekoloji v iqtisadi hmiyyti. BM-in
qorunub saxlanlmasna getdikc daha ox diqqt ayrlr. Bu
problem masir dnyada n mhm problemlrdn biri hesab
olunur v mntzm olaraq byk qay tlb edir.
Bitki,heyvan v mikroorqanizmlrin BM-i briyytin
yaamas n sasl mhm faktordur.BM-hyatn tminat
sistemini formaladran rzaq v digr resuslarn mnbyi kimi
vz olunmaz rol oynam oynayr v oynayacaqdr.
Mlum olduu kimi BM-in byk hisssi tbii ekosis-
temlrd cmlmidir v onlarn mvcudluu yksk drcd
daxili mxtlifliklrindn asldr.
Vhi faunann v yaban florann nv v genetik mx-
tlifliyinin nadir v tknmkd olan heyvan v bitki nvlrinin
qorunub saxlanmas tbitdn smrli istifadnin sas
vziflrindn biri olub,onun hlli n ayr-ayr lklrd
mhm sndlr,qrarlar qbul edilir.Nadir v mhv olmaq
thlksi olan bitki v heyvan nvlrinin qorunmasn gcln-
dirmk mqsdil Qrmz Kitab trtib olunur v bu nvlr
kitaba salnr.
Bioloji mxtliflikproqram hazrlanaraq ora layih
daxil edilmidir.
1.Bioloji mxtlifliyin inventarizasiyas
2.Bioloji mxtlifliyin monitorinqi v qorunub saxlan-
mas
3.Bioloji mxtlifliyin komponentlrindn dayanaql
istifad
Bioloji mxtlifliyin effektli qorunub saxlanlmasn
288
tmin etmk mqsdil vhi tbit fondu rivsind qorunur
v Milli parklarn inkiaf strategiyas hazrlanr.
Bir ox nsillrin tkaml nticsind yaranan v yalnz
zn xas olan xasslri il birlikd itiriln hr hans bir nv
yalnz elm n deyil, hm d praktika n itki saylr.Bu itki
ona gr byk itki hesab olunur ki, ara sra yaban bitkilrin
faydal xasslri haqqnda ox ey hl indiy qdr namlum
olaraq qalr.Msln,M.O.Baxromeyevann (1988)mlumatna
gr adi bitki saylan byk dmirotunun trkibind olan
madd bioloji obyektlri rnglmk n boyaq kimi iln
bilr v o, xasslrin gr indiy qdr mlum olan
analoqlarndan stn saylr.ehduran bitkisindn aminlr
sinfin aid olunan madddn ziyan verici hratlara qar
mbariz vasitsi kimi istifad oluna bilr.
AB-da xasssin gr neft yaxn olan madd almaq
n yararl bitki axtar aparlr.Mlum olmudurki neft kar-
bohidrogenlrin (gr) yaxn olan karbohidrogenlr iki sdl-
yn bitki nvnn trkibind vardr.
Trkiyd taplan yaban budann hibridlmsi il drd
pas xstliyin qar buda sortlar yaradlmdr.
Madaqaskarda, Barvino bnvsinin taplan yaban
nvndn alnan preparatlar i qar tsir malikdir.
Genefondun itirilmsi bioloji nvlrin yox olmas il
laqdar olub,tssrfat n ziyandr, bel ki nticd onun
effektivliyinin potensialn aa salr.
Qeyd etmliyik ki,akar ediln hr bir nadir v ya mhv
olmaq thlksi olan nvn smrli istifadsi v mhafi-
zsinin z sistemini hazrlamaq lazmdr.Bu ilk nvbd endem
nvlr aiddir.Biosfer resuslarn insan trfindn istifadsi tx-
minn 40%- atmdr v bu tlbat durmadan artr.Bu pro-
sesin qlobal miqyasda nizamlanmas vacib msl hesab
olunur.
Qeyd etmk lazmdr ki, hazrda insanlarn rifahnn yax-
ladrlmaq v traf mhitin mhafizsini gclndirmk n
289
bioloji resuslarnn knd tsrrfatnda v shiyyd istifad
sahsins yksk iqtisadi nticlri tsdiqedici msbt tc-
rblr vardr.
M.Kitinq(1993)bioloji mxtliflikdn sosial iqtisadi glir
ld etmk zr dlillr gtirir.
1.AB-n mumi milli mhsulunun 4.5%- qdri (txmi-
nn ild 87 mlrd dollar)yaban bitkilr v vhi heyvanlarn
hesabna ld edir.
2.Efiopiya arpasnn bir geni,Kaliforniya arpasnn btn
mhsullarn sar karlik virusundan mhafiz edrk ild 160
mln dollar qazanc gtrlr.
3.Qardalya qohumluu olan qdim Meksika yaba
bitkisinin qardalnn masir sortlar il arpazladrlmasn-
dan dnyann fermerlri ild 4.4 mlrd dolar qnat etmi olar.
4.Dnyada yaban bitkilrdn hazrlanan drmanlarn v
tbii mhsullarnn dyri ild 40 mlrd dollar tkil edir.
Asiyada XX srin 70-ci illri genetik yaxladrma buda
istehsalnn ild 2 mlrd ltiyin is 1 mlrd dollar artrd;bel
nticlr bu dnli bitkilrin alaqboylu sortlarnn yaradlmas
v istifadsi saysind ld edilmidir.
bhsiz ki,hazrda genetik mxtlifliklrin hamsndan
deyil onlarn az bir hisssindn istifad edilir.Hazrda bioloji
resuslarn hmiyytinin qiymtlndirilmsin hllik sasn
onlarn qorunub saxlanmas nqteyi nzrdn baxlr.Xsusi
mhafiz olunan tbii razilrin smrli bksinin yara-
dlmas bu mhm vzifnin mmkn hlli sulu hesab edilir..
Biomxtlifliyin saxlanlmasnn rtlri v Beynlxalq Kon-
vensiyalarn hmiyyti.Bioloji nv genetik baxmdan qapal
sistemdir,yni dnyada olan milyonlarla nvn hr birinin
znmxsus irsi xsusiyytlri var. Hmin irsiyytin day-
clarna genlr deyilir. Bunuda bilirik ki, nvlr cinslri, cinslr
fsilni, fsillrd dstni, dstlr sinfi, siniflr tiplri ml
gtirilr.Saydmz tsnifat kateqoriyalarnn mumi ad
taksondur. Demli taksonlarn irsi xsusiyytlrinin dayclar
290
cm halda genetik fond yaradr.Ayr-ayr corafi razinin v ya
lknin genetik fonduna(insandan baqa)adtn flora v fauna
deyilir.
Genetik fondun qorunub saxlanlmas dnyada olan
canl taksonlarn qorunmas demkdir ona gr qlobal problem
hesab edilir v BMT-in nkiaf proqramadlanan tdbirlr
kompleksin daxildir. Dnyann genetik fondu corafi region-
larn v lklrin genetik fondlarnn cmidir ona gr d ge-
netik fondun qorunub saxlanlmasna BMT nzart edir;istr
genetik fond olsun istrsd regional.
Genetik fondu saxlamaq o demkdirki,dnyada olan he
bir tsnifat vahidini (takson)mhv etmk olmaz.Bir sra ziyan-
vericilr v alaq bitkilri insana zrrli hesab edilir.Onlara qar
mbariz aparlb,aparlr v yen d aparla bilr.Lakin indi
zrrli hesab ediln bioloji nv glckd ox faydal htta
insann xilaskar ola bilrlr.ndi n ox zrrli hesab etdiyimiz
orqanizmin trkibind glck nsillrimiz n byk drd-
lrinin drmann tapa bilrlr.Onlara gr d he bir bioloji
nv tamam mhv edib paleontoloji qalqlara v ya muzey
eksponatna evirmk olmaz, onlarn nmayndlri dnyann
hr hans bir gsind (zrr ver bilmdiyi halda) qalmaldr.
Nsli ksilmi mamont,dniz inyi v nvlr indi bizim btn
drdlrimizin drman olsalar da onlar brpa etmk mmkn
deyildir.Glck nsillrimizi bu cr tinliklr qarsnda
qoymamaq n indidn tdbir grb he bir nvn mhv
olmasna imkan vermk olmaz.
Bioloji nvn genetik fondunu qfsd,volyerd,parkda
v baqa sni raitd saxlamaq olar.Hen ed bilmynd,
bioloji nvn irsiyyt dayclarn soyuq temperaturda kon-
servldirib min illrl saxlamaq olur;buna genetik bank yara-
dlmas deyilir.Tbiidirki genetik bank masir insann tbit
qaysnn son tdbiridir.
Dvrmzn sas tlbi genetik fondu bioloji mxtliflik
raitind saxlamaqdr.Bioloji mxtliflik konkret corafi ra-
291
zid btn taksonlara daxil olan orqanizmlrin (frdlrin) nor-
mal saydr. Msln, Xzr dnizinin,Qafqazn,Taln v bu
kimi yerlrin bioloji mxtlifliyini gstrmk olar.Corafi bio-
loji mxtlifliklr dnyann bioloji mxtlifliyini ml g-
tirirlr.
Bioloji mxtlifliyin qorunub saxlanmas o demkdir ki
orqanizmin milyon-milyon illrd uyunlam olduu tbii
raitd yaamas tmin edilmi olsun.orqanizmin tkaml
prosesind uyunlad canllar v canszlar alminin laqli
vhdtin onun tbii raiti deyilir.Canllar arasndak qarlql
mnasibt formalar daha byk rtdir.Ayrlqda ceyran
saxlamaq genetik fondun qorunmas problemin daxildir.Lakin
hmin ceyran canavar il eyni razid qoruyub saxlaya bilmk
tdbirlri bioloji mxtliflik problemin daxildir.Demli bioloji
mxtlifiyin qorunmas tbitin btn obyektlrini qrlql
laq raitind saxlamaq demkdir.Bu laq olmasa tbit
grdymz mxtliflikdn mhrum olar,minlrl bioloji nv
vzin bir ne nv dnyan tutar;hyat yeksnk olar v uzun
mddt qala bilmz.Yqin bilmk istyirsiniz ki,bioloji mx-
tliflik ndn qorunur.lbtt insandan qorunur.Bioloji mx-
tliflik insansz n az iki milyard il yaayb inkiaf etmidir.
nsann qoruyucu gc bioloji mxtlifliyi onun dadc
gcndn qoruyub saxlamaa alr.Bu sahd inkiaf etmi
lklr zif lklr kmklik edirlr.Msln,Xzr dnizinin
v Qafqazn bioloji mxtlifliyinin qorunmasna Avropa lk-
lri iqtisadi yardm edirlr.Dnyann bioloji mxtlifliyinin
qorunmas nkiaf proqramna daxildir v buna is BMT
mumi rhbrlik edir.Bu sahd son vaxtlar QEF fal itirak
edir.
Bioloji mxtlifliyin qorunub saxlanlmasnda mhm
vasit-xsusi mhafiz olunan tbii razilr (XMT) hesab
olunur.XMT-tipin v nadir landaftlar,heyvan v bitki almi
mxtlifliklrini mdni irsi qoruyub saxlamaq mqsdil
ayrrlar.
292
Masir beynalxalq tsnifata 10 XMT kateqoriyas daxil-
dir (Sokolov v b-1997)
-Ciddi rejimli tbii elmi rezervatlar
-Milli parklar
-Tbit abidlri,diqqtlayiq(maraql)tbit obyektlri
-Tbit mhafiz tyinatl rezervatlar,tbitin idar olunan
rezervatlar,vhi tbitin snacaqlar
-Mhafiz olunan landaftlar
-Resursqoruyucu rezervatlar
-Antropoloji rezervatlar
-Resursqoruyucu razilr v oxmqsdli istifad razilri
-Biosfer rezervatlar
-Dnya irsli (tbii) yerlr.
Azrbaycanda bioloji mxtlifliyini qorunmas problemi.
Bioloji mxtlifliyin gr Azrbaycan dnyada znmxsus
grkmli yerlrdn birini tutub, burada zngin bitki v heyvan
nvlri cmlmidir.Masir Azrbaycan faunas 18000 can-
ldan ibart olub mmlilrin 97 nvn hat edir,bunlar 7
dsty 22 aily v 39 cins daxildir.Tkc onurallar fauna-
mzda 700 nvl tmsil olunmudur.Qrmz kitaba yarasa-
larn 3, yrtclar 7 v drnaqllarn 4 nv daxil edilmidir.
Azrbaycann Qrmz kitabna daxil ediln mmlilrdn
ceyran, bbir, safsar, zolaql kaftar v vajak gstrmk olar.
Respublikann ornitofaunasn 357 nv v yarmnv hat
edir.
Qrmz kitaba 9 dsty aid olan 36 nv daxil edilmidir.
Azrbaycann su hvzlrind balqlarn 10 dsty 16
aily aid olan 100- yaxn nv v yarmnv yaayr. Onlarn
d biri ancaq dniz hyat trzi keirir qalan hisssi irin su
hvzlrind yaayr. Azrbaycann Qrmz kitabna 5 nv
daxil edilmidir: qzlxall balq, ilan bal, poru, qlncbalq v
dniz sf, amfibiya v reptililrin 67 nv v yarmnv res-
publikamzda yaayr. Qrmz kitaba 13 nv v yarmnv daxil
edilmidir. Onlardan kiik asiya grzsi, adi triton, eskulap
293
ilan, qafqaz xalcas, girdba yovanlq krtnklsi,aralq
dnizi tsbaasn v s. gstrmk olar.
Azrbaycann hratlar almi son drc zngin olub 25
min yaxn nv hat edir.Qrmz kitaba 40 nv pulcuqlu qa-
nadllar, srtqanadllar v prdqanadllar dstsinin nmayn-
dlri daxil edilmidir.
Azrbaycan Respublikas razisind demk olar ki, bitki
rtynn btn tiplrin tsadf edilir.Qdim me boreal
florasna Talda, Kiik v Byk Qafqaz dalarnda, kserofil
Qafqaz bitki tiplrin v srf boreal bitki tipin is, Respub-
likamzn btn blglrind tsadf edilir. Shra bitki rty
sasn Kr Araz oval v Aberon yarmadas n sciy-
yvidir. Gstriln bitki tiplri bir ox bitki qruplamalar
ml gtirir.
Azrbaycann ayr-ayr corafi landaft blglrinin flora
znginliyi mxtlifdir. Naxvan MR-n razisi bitki nvlri il
daha zngindir.Burann bitki nvlri floramzdak bitki nv-
lrinin 40%-ni, Kiik Qafqazn mrkzi dalq hisssi 34.5%-
ni, Byk Qafqazn rq massivi 29.4%-ni,Taln dalq
hisssi 27%-ni tkil edir.Kiik Qafqazn imal yamacnda bitki
nvlri nisbtn azdr.Kiik Qafqazn dalq hisssinin aa
dattyi massivi, Byk Qafqazn dalq massivinin qrb
hisssi, Kr Araz oval floras orta drcd bitki nvlri il
zngindir. Kr-Araz oval , Aberon yarmadas , Qobustan,
Samur Dvi florasnda bitki nvlri azdr
Azrbaycann yaban dendraflorasnda 460-a yaxn aac
v kol nvn tsadf olunur ki, bu da respublika florasndak
bitki nvlrinin 11%-ni tkil edir.Onlarn 70-i endemik nv
olub Respublikamzdan knarda bitmir.Azrbaycan florasnda
nc dvr aid olan relikt aac v kollar bitir.Onlardan Eldar
am, dmiraac, ipk akasiyas, xzrllyi v b. gstrmk
olar.Nadir v kk ksilmk thlksi altnda olan bir ox aac
v kol nvlri Azrbaycann Qrmz kitabna daxil edilmidir
onlara ipk akasiyas, Xzrllyi, budaql danaya, dmiraac,
294
qarmaqvari am, hirkan nciri, qanadmeyv yalanqoz, adi aba-
ld, raddi tozaac, sar rododendron, qafqaz rododendronu aid-
dir. Azrbaycan florasna mxtlif drman efiryal, dekarativ,
meyv, texniki v digr faydal bitkilr daxildir.
Tsfl qeyd etmk lazmdr ki,insann uzunmddtli
dnlmz tsrrfat faliyyti nticsind Respublikamzn
bitki rtynn bioloji mxtlifliyi deqradasiyaya mruz qal-
m, dyiilmi, kasatlam, azalm, bzn mhv edilmidir.
Bitki rtynn bioloji mxtlifliyinin pozulmas v ya
mhv edilmsi il laqdar Respublikamzn bzi regionlarnda
masir bitki rtynn BM-i masir iqlim uyun glmir.
Me ekosistemlrinin BM-nin intensiv deqradasiyas v
mhv edilmsi Respublikamzn btn dzn regionlarnda
Kr-Araz oval, Samur-Dvi dznliyi, Qanx-Htran va-
disi v Lnkran ovalnda ba vermidir.Bu razilrd me-
lr mhv edilrkn knd tsrfat sahlri v meyv balar
v ya sni landaftlarla vz olunmudur.
Respublikann btn da sistemlrinin yksk dalq
zonasnda subalp melri mhv edilmi ora uzunmddtli in-
tensiv yay otlaqlar kimi istifad olunduundan menin yuxar
srhdi 400-1000 m aa salnm nticd burada stnlk
tkil edn tozaac,rq pald, acaqayn aaclqlarnn BM-i
tamamil mhv edilmidir. Onlarn BM-nin antropogen seri-
yalarna yalnz dik qayal yamaclarda tsadf etmk olar.
Qoruqlar, yasaqlqlar v milli parklar bioloji mxtlifliyin
qorunmasnda mhm rol oynayr.
Azrbaycan Respublikasnda BM-in qorunmas v da-
vaml istifadsin dair Milli Strategiya v Faliyyt Plan Azr-
baycan Respublikasnn Prezidentinin 2006-c ild 24 mart ta-
rixli srncam il tsdiq edilmidir. Bura aadaklar daxildir:
Biomxtlifliyin qorunmasna ynldilmi btn beynl-
xalq konvesiyalara v digr lklraras v regional mqavil-
lr qoulmaq ;
Bioloji mxtlifliyin hmiyytli komponentlrinin m-
295
yynldirilmsi v onlarn qorunmas n lav tdbirlrin
hazrlanmas v hyata keirilmsi;
Xsusi mhafiz olunan razilrd mxtlif qoruma sta-
tusuna malik bitki v heyvanat alminin brpas n mvafiq
raitin yaradlmas;
Nadir v kk ksilmk thlksi olan bitki v heyvan
nvlrinin siyahsnn dqiqldirilmsi, onlarn genefondunun
qorunmasnn tmin edilmsi v onlar xsusi qorunan tbii
razilrd, nbatt balarnda, zooloji parklarda saxlanlmas
n raitin yaradlmas;
Azrbaycan Respublikasnn Qrmz Kitabnn ikinci n-
rinin tkili:Bzi hrlrd yeni nbatt balarnn yara-
dlmas;
Biomxtliflik n thlknin v bunun nticsind ilk
nvbd tsir altna d bilck tbii bitki v heyvan nvlri-
nin proqnozladrlmas;
Zngin BM-y malik olan ekosistemlrin myyl-
dirilmsi v qiymtlndirilmsi;
Knd tsrfat bitkilrinin v heyvan nvlrinin vziyy-
tini qiymtlndirilmsi v qorunmas;
BM-in qorunmas zr elmi tdqiqatlarn aparlmas;
BM-in inkiafnn tkilinin tmin edilmsi n torpaq-
larn yaxladrlmas, smrli istifadsi v mhafizsi;
Xsusi mhafiz olunan tbit razilrinin genilndiril-
msi;
Melrin BM-nin qorunmas v smrli istifadsi;
Nadir v mhv olmaq thlksin mruz qalm bitki v
heyvan nvlrinin z tbii msknlrindn knarda qorunmas
v brpas;
halinin ekoloji maariflndirilmsi v thsil sviyysinin
artrlmas.
BM-in qorunmas v davaml istifadsin ynldiln bu
v ya digr tdbirlr Milli Strategiya v Faliyyt Plannda ge-
ni rh edilmidir.Bu proqramn hyata keirilmsi il laqli
296
Xususi Mhafiz razi vTkilatlar yaradlmdr.
Azrbaycanda XMT aadak kateqoriyalara ayrlr:
-Dvlt tbii qoruqlar
-Milli parklar
-Tbii parklar
-Dvlt tbii yasaqlqlar
-Dendroloji parklar v botanika ba
-Malicvi salamlq yerlri, kurortlar v s.
Azrbaycanda bioloji mxtlifliyin qorunmasnn inkia-
fna ynldilmi tdbirlr kompleks xarakterlidir.traf mhitin
v onun ayr-ayr komponentlrin qorunmas qanunuluu,
mhafiz olunan razilr sistemlrinin faliyyti Azrbaycann
mumi razisinin 6.5%-ni tkil edir. Bunlardan baqa ekoloji
parklar, zooloji parklar, nbatt v dendroloji parklar, kurort v
baqa malic salamlq yerlri znn sas vzifsi il eyni
vaxtda ,biomxtlifliyi qoruyub saxlamaa xidmt edirlr.
Lakin Ermnistann ial etdiyi razid Bsit ay v Qara gl
dvlt tbit qoruqlar, Daalt, Lan, Qubadl v Araz boyu
Dvlt tbit yasaqlar bir sra nadir v qiymtli tbit abidlri
(44.3 min ha sahlr) talan edilib.
Ekologiya v Tbii Srvtlr Nazirliyi sistemind traf
mhitin sas komponentlri zrind Milli monitorinq xidmt-
lri yaradlmdr.Ekoloji tdris proqramnda biomxtlifliy
geni yer verilir.Respublikamzn btn rayon v hrlrd
faliyyt gstrn ekoloji tdris v trbiy mrkzlri bio-
mxtlifliyin qorunmasn n plana kirlr.Ekoloji drnk,
klub v baqa birlmlrin proqramlar nr edilmidir. Bir
sra hkmt v qeyri-hkmt tkilatlar biomxtlifliyin y-
rnilmsin v qorunmasna kmk edirlr.Azrbaycanda
faliyyt gstrn 60-dan ox qeyri hkmt ekoloji tkilatlar
da biomxtlifliyin qorunmasn diqqt mrkzind saxlayr.Bir
ne Beynlxalq layihlr Azrbaycanda biomxtlifliyin
yrnilmsin maddi yardm edir v metodiki kmklik gs-
trirlr. Eyni vaxtda lk daxilind parlament, Ekologiya v
297
Tbii srvtlr Nazirliyi, Knd Tsrfat Nazirliyi, Milli
Elmlr Akademiyas, Thsil Nazirliyi biomxtlifliyin yrnil-
msind v qorunmasnda fal itirak edir.
Azrbaycan Respublikasnn hkmti Genetik ehtiyat-
larn qorunmas n Dvlt komissiyas yaratmdr. Komis-
siya BMT-nin Bioloji mxtliflik haqqnda Konvensiyasna
uyun olaraq Azrbaycanda biomxtlifliyin qorunmasn
tmin etmk n kompleks tdbirlr hyata keirir.
Arxeoloji qazntlar gstrir ki, Yerin tarixind hyat
balanandan bri be df bioloji nvlrin mhtn mhv
olmas ba vermidir, buna sbb mxtlif tbit hadislri
olub.n balca sbbkarlar is biz insanlarq. nsanlarn bioloji
mxtlifliy mnfi tsiri bykdr, bu mnfi tsirlr is
biomxtlifliyin azalmasna v nticd mhvin gtirib xa-
rr. BM-nn azalmasnn qarsnn alnmasnda qorunub sax-
lanlmasnda beynlxalq Konvensiyalarn hm byk h-
miyyti, hm d faliyyti genidir.
Bir ne Beynlxalq layihlr Azrbaycanda bioloji
mxtlifliyin yrnilmsin maddi yardm edir v metodiki
kmkliyi gstrilir.
Bildiyimiz kimi, dnyann genetik fondu corafi region-
larn v lklrin genetik fondlarnn cmidir ona gr d
genetik fondun qorunub saxlanlmasna BMT nzart edir.
BMT-nn traf mhit v inkiaf zr konfransnda qbul
edilmi XXI srin Gndliyi yaxud, Rio-Bynnamsi, bio-
loji mxtlifliyin qorunmasna aid digr sndlr sbut edir ki,
bioloji mxtlifliyin qorunmasnda beynlxalq konvensiyalarn
faliyyti bykdr.






298

XIII FSL.
AZRBAYCAN DVLTNN EKOLOJ
STRATEGYASI.

Tbit, cmiyyt, texnosfer arasndak qarlql laqlri
yrnir. Bu laqlr arasnda optimal balans yaratmaq n
yeni-yeni ekoloji qanunlar tlb olunur. Ona gr insanlarm
yaratdqlar mxtlif sviyyli sosial ekosistemlrin dayanql
inkiaf n zruri olan raitlr myyn edilmli, cmiyytin
inkiafnn haraya v n cr getmsi aqlanmaldr.
Sosial ekoloji qanunauyunluqlar z nticsin gr iki
qrupa ayrlr: ekoloji reqressiv v ekoloji proqressiv qanunlar.
Reqressiv qanunlar biosferin v briyytin ziflmsin, htta
mhvin sbb ola bilr. Proqressiv ekoloji qanunlar biosferin,
cmldn briyytin mhv olmasnn qarsn alr, onun
inkiafna sbb olur. Tbitdn istifad olunarkn tbit, c-
miyyt v texnika arasnda dadc laq formalarna deyil,
yaradc (qurucu) qanunlara stnlk verilmlidir. Optimal
ekoloji strategiyann mahiyyti proqressiv qanunlarn seilm-
sindn ibartdir. Bu cr qanunlar sisteminin akar edilmsi
sosioloji ekologiyann sas vzifsini tkil edir.
Cmiyytd sosial-iqtisadi sviyynin qeyri-brabr in-
kiaf il laqdar nc minilliyin balanc znmxsus
xsusiyytlrin gr aadak kimi frqlnir:
ilk nvbd texniki-iqtisadi inkiafn nailyytlrindn
bhrlnmkl dnya halisinin myyn hisssinin hddindn
artq varlanmas, digr hisssinin is yoxsuluq iind qalma-
snn getdikc drinlmsi, habel insan sivilizasiyasnn v
onu hat edn qlobal traf mhitin sabitliyinin thlk altnda
qalmas il;
digr trfdn is, dnyanm mxtlif regionlarnda
iqtisadiyyatn coqun inkiaf srti il traf mhitin mhafzsi
problemlrinin uzladrlmamas v bu sahd mvcud olan fr-
299
qin daha da artmas nticsind qlobal ekosistemlr mnf
tsirin gclnmsi il.
Masir dvrd atmosferin ozon qatnn dalmas, iqlimin
getdikc istilmsi, shralama prosesinin zaman tdkc daha
geni razilri hat etmsi, bioloji mxtlifliyin kskin azal-
mas, traf mhitin irklnmsi il laqdar mxtlif xstlik-
lrin geni yaylmas briyyti narahat edn n qlobal prob-
lemlrdndir. Zaman kedikc bu qeyd olunan problemlrin
hll edilmsi n txirsalnmaz msllrin hyata keiril-
msi daha da aktuallar. Vaxtnda hllini tapmam, kiik bir
tbit hadissi kimi izah olunan problemlr indi artq briyyt
qarsnda qlobal, qarsalnmaz flaktlrl baa ata bilck
proses evrilmidir.
1992-ci ild Birlmi Milltlr Tkilatnn tbbs il
Rio-de-Janeyro hrind keirilmi Beynlxalq konfransda
qeyd edildiyi kimi, dnyann glck inkiaf ilk nvbd
ekoloji problemlrin nec hll olunmasndan asl olacaqdr. Bu
konfransda dnyada mvcud olan traf mhit problemlrinin
hlli yollar ox ciddi kild nzrdn keirilmi v mhm
qrarlar, cmldn artq btn Beynlxalq ekoloji tkilat-
larn proqram sndin evrilmi "Dayanql nkiaf konsep-
siyas qbul edilmidir. Bu konsepsiyada iqtisadi inkiafn s-
tnlynn ekoloji tarazlqla, traf mhitin qorunmasna veril-
msi, ekoloji problemlrin ilk nvbd hll olunmas, glck
nsillrin imkanlar mhdudladrlmadan ada nsillrin
rifahnn yaxladrlmas n xtt kilmidir. Buna nail
olmaq n ilk nvbd iqtisadiyyatn smrliliyinin yksl-
dilmsi v traf mhitin qorunmas tmin olunmaldr.
Rio-de-Janeyroda keirilmi bu konfrans ekoloji problem-
lrin hllind hr bir lknin traf mhitin qorumnas prob-
lemini mm bri kontekst xartmdr. Bu gn artq traf
mhtin mhafzsi msllri aparc Beynlxalq tkilatlarn
proqram sndlrind z ksini tapmdr. Bel ki, bu yaxn-
laradk htta NATO, ATT kimi tkilatlar bel yalnz mhlli
300
mnaqilrin hlli v thlksizlik problemlri il mul
olurdularsa, indi d onlar ekoloji problemlri ciddi kild
gndliklrinin balna xarrlar.
Azrbaycan Respublikasnn milli ekoloji proqramnda
gstrilir ki, Azrbaycan Respublikas son illr sosial v iqti-
sadi sahlrd kifayt qdr nailiyytlr ld etmidir ki, bu
trqqi d milli v beynlxalq sndlrd tsdiqlnmidir. So-
sial v iqtisadi sahlrdki nailiyytlrin artmasnn dayanql
olmas lk trfindn sas prioritet kimi qbul edilmidir.
Nzrd tutulur ki, daha optimal nticlr ekoloji chtdn da-
yanql sosial-iqtisadi inkiafa dair Milli Proqramn hazrlan-
mas v hyata keirilmsi sasnda ld edil bilr.
Mtrqqi briyytin qbul etdiyi "Dayanql inkiaf
konsepsiyasnn prinsiplrinin hyata keirilmsin xidmt
edn Milli Proqram "Azrbaycan Respublikasnn 2002-ci il
dvlt bdcsi haqqnda" Azrbaycan Respublikas Qanununun
ttbiq edilmsi bard Azrbaycan Respublikas Prezidentinin
2001-ci il 26 dekabr tarixli, 612 nmrli Frmannn 19-cu
bndin sasn Azrbaycan Respublikas Ekologiya v Tbii
Srvtlr Nazirliyi trfndn hazrlanmdr.
lknin mumi inkiaf strategiyasnn ayrlmaz hisssi
olan bu Milli Proqramn ilnmsi traf mhitin qorunmas
sahsind faliyytin koordinasiyasnn gclndirilmsi yolu il
milli, regional v beynlxalq sviyylrd tbii ehtiyatlarn
mhafzsi, elm saslanan inkiaf prinsiplrinin ttbiqi, iq-
tisadi v insan resurslarnn istifadsind davamlln tmina-
tna ynlmidir.
Bu Milli Proqram dayanql inkiafn sas istiqamtlrini
myynldirmkl mvafq tdbirlr sistemini hat edir.
Milli Proqram dayanql inkiaf sahsind dnyada top-
lanm n yeni biliklr nzr alnaraq zamann snandan
xm ekoloji prinsiplr, milli mdniyyt v tcrby
saslanr.
301
Milli Proqram Azrbaycan Respublikas n mvcud
problemlrin hllinin ilkin mrhlsi olaraq, 2003-2010-cu
illrd v daha sonralar hyata keirilck tdbirlr plann
hat edir.
Bu proqrama sasn mxtlif sahlr zr dayanql in-
kiaf prinsiplrin saslanan faliyyt planlar hazrlanmaldr.
Milli Proqramn mqsdi Azrbaycan Respublikasnda
indiki v glck nsillrin ehtiyaclarnn tmin edilmsi na-
min mvcud ekoloji sistemlrin, iqtisadi potensialn qorun-
masndan v tbii ehtiyatlardan smrli istifad edilmsindn
ibartdir. Bunu gerkldirmk mqsdi il tbii ehtiyatlardan
istifad yollar ilnib hazrlanmal v iqtisadiyyatn inkiaf
davamllq prinsiplri sasmda hyata keirilmlidir. Ntic
etibaril hmin potensialn eidini kifayt qdr artrmaq,
tkmilldirmk v keyfiyytini yksltmy xidmt edn
iqtisadi bazann formalamasna nail olmaq mmkndr. Bu
zaman iqtisadiyyatn mxtlif sahlrinin inkiaf etdirilmsi v
yeni i yerlrinin yaradlmas mqsdi il iqtisadi potensial-
lardan v tbii ehtiyatlardan smrli istifad edilmsi nzrd
tutulur.
Milli Proqram tdbirlr plann hyata keirilmsind
kompleks yanaman tlb edir. Buraya lknin ekoloji v
iqtisadi ehtiyatlarnn milli, regional, beynlxalq saslarla idar
olunmas yollarnn axtarlmas, mvafiq raitd hr hans bir
amilin qiymtlndirilmmsi nticsind traf mhit v iqti-
sadiyyata dyck potensial ziyann mahiyytinin drk edilmsi
v qarsnn alnmas daxildir.
Inkiafn ekoloji baxmdan dayanql olmasn tmin et-
mk n iqtisadi faliyyt zaman meydana xan ciddi ekoloji
problemlri aradan qaldrmaq, onlar mhdudladrmaq zru-
ridir v Milli Proqram mhz buna ynlmidir.
Milli Proqramn mqsdlrin, bir-biri il qarlql la-
qd olan aadak vziflri yerin yetirmy nail olmaq olar:
302
traf mhitin keyfiyytinin yaxladrlmas n iqtisadi
v insan potensialnn idar edilmsinin mvafq sllarndan
istifad edilmsi;
indiki v glck nsillrin rifahnn yaxladrlmasn
tmin edn, stimulladran iqtisadi modellrin, texnologiyalarn
yaradlmas v istifadsi;
eyni v mxtlif nsillrin nmayndlri arasnda tmi-
natn daltlilik prinsiplri sasnda hyata keirilmsi;
insann hyat faliyytini tmin ed bilck sistemlrin,
ekosistemlrin v biomxtlifliyin qorunmas.
Bu vziflrin hyata keirilmsi aadak prinsiplr
saslanr:
qsamddtli v uzunmddtli iqtisadi, ekoloji v sosial
nticlr v ehtimal ediln fsadlar nzr alnmaqla qrarlarn
qbul edilm prosesinin hyata keirilmsi;
dayanql inkiaf v traf mhitin mhafzsi sahsind
qrarlarn qbul edilmsi prosesind alternativ variantlarn
nzr alnmas;
traf mhitin hr hans komponentinin brpa olunmayan
drcd pozulmasna sbb ola bilck iqtisadi, sosial v
ekoloji layihlrin hyata keirilmsinin qarsnn alnmas;
traf mhitin qorunmas, dayanql inkiafn tmin edil-
msi n mvaflq vsaitin ayrlmasna imkan yaradan gcl
v oxaxli iqtisadi inkiafn tmin edilmsi;
dayanql inkiaf v taraf mhitin mhafzsi sahsind
qrar qbul etm prosesind qeyri-hkumt tkilatlarnn
nmayndlrinin clb edilmsinin genilndirilmsi;
Milli Proqramn icras zaman i prinsiplrinin biri digri
zrind stnlk tkil etmmlidir. Milli Proqramda my-
yn edilmi btn komponentlr bir-biri il laqlndirilmi
kild ttbiq edilmlidir.
Qeyd ediln vziflrin yerin yetirilmsi n ilk nv-
bd Azrbaycan Respublikasnn dvlt orqanlarn, iqtisadiy-
yatn ayr-ayr sahlrinin v ictimaiyytin dayanql inkiaf
303
haqqnda mlumatlarla tmin edn informasiya sistemlrinin
yaradlmas vacibdir.
Azrbaycan Respublikasnn Ekologiya v Tbii Srvtlr
Nazirliyi Milli Proqramn btvlkd yerin yetirilmsi n
lazmi metodiki gstrilrl, riyazi proqramlarla v elmi
mlumatlarla hazr olmaldr.
hali eyni zamanda hm istehsal, hm d istehlak
kimi cmiyytin sasn tkil edir. 2001-ci ilin statistik mlu-
matna sasn Respublika halisi 8.1 mln. nfr olmudur.
Bunun 51 faizi hr, 49 faizi is knd halisindn ibartdir.
Zngin tbii v mk ehtiyyatlar olan Azrbaycanda
insan inkiaf n yksk potensial vardr. Bu potensialdan
dzgn istifad edrk halinin salamln tmin edn ekoloji
mhit yaratmaqla dayanql inkiaf tmin etmk mmkndr.
traf mhitin keyfyyti insanlarn salaml n ox
mhm amildir. Lakin snaye v knd tsrrfatnn inkiaf
tmin edilrkn ekoloji amillrin nzr alnmamas il laq-
dar lkmizin ciddi problemlrl zlmsi, Respublika razi-
sinin byk bir hisssinin ial altnda qalmas v insanlarn
yaay yerlrindn didrgin dmsi traf mhitin mhafizsi
sahlrindki problemlri daha da drinldirmidir.
lknin n ciddi ekoloji problemlri dvlt orqanlar il
brabr, qeyri-hkumt tkilatlarnn v beynlxalq tkilat-
larn da diqqtini clb etmy balamdr. Hazrda problem-
lrin hll edilmsi v lknin traf mhitinin mhafzsi sah-
sind idaretm qabiliyytini gclndirmk mqsd il oxsayl
faliyyt proqramlar ilnib hazrlanr. ay sularnn irkln-
msinin qarsnn alnmas, atmosfer havasna atlan zrrli
maddbrin azaldlmas, Xzr dnizinin ekoloji vziyytinin
yaxladrlmas, ozon qatnn, biomxtlifliyin qorunub sax-
lanlmas kimi son drc mhm hmiyytli ekoloji problem-
lrin uurlu hlli n regional v beynlxalq mkdaln hr
zaman davam etdirilmsi olduqca zruridir.
304
traf mhitin keyfiyytinin yaxladrlmas il brabr,
iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind alan halinin i raitinin
yksldilmsi btvlkd halinin mumi salamlna xidmt
edn balca amillrdndir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki,
respublikada mvcud olan snayenin sasn tkil edn bir ox
mssislrdki i raiti ekoloji, sanitar-gigiyenik baxmdan
mvafq tlblr cavab vermdiyindn, orada alan insan-
larn salaml thlk qarsnda durur. Bel vziyyt xsu-
sil neft-kimya, manqayrma mssislrind daha qabarq
kild tzahr edir.
Uzun illrdn bri mssislrin baxmsz vziyytd
olmas, khnlmi avadanlqlarn masir texnoloji avadan-
lqlarla, elc d qaz-toz tutucu fltrasiya sistemlrinin yenilri
il vz edilmsi problemin hllinin qeyri-mmkn edir.
halinin salamln tmin etmk n is i raitinin
yaxladrlmas sas rtlrdn biridir.
Hazrk dvrd mvcud vziyytdn x yolu, khn
mssislrin rekonstruksiya olunmas yolu il hm iqtisadi,
hm d ekoloji baxmdan masir tlblr cavab vern ms-
sislrin yaradlmasndan ibartdir.
n balca chtlrdn biri d ondan ibartdir ki, mk v
mk ehtiyatlarndan dzgn istifad olunmasnn hquqi sas-
lar tam ilnilmmidir. Mtxssislrin hesablamalarna gr
indiki dvrd halinin bir milyona qdri isizdir. Hmin
isizlr mk qabiliyytli halinin 27 faizini tkil edir. sizlik
xsusil keid dvrnd yaayan dvltlr n sciyyvi hal
olsa da, Azrbaycanda indiki qdr isizlrin olmas qeyri-adi
haldr. Yeni iqtisadi siyastin hyata keirilmsind isizliyin
tdricn aradan qaldrlmas dvltimizin sas vziflrindn
biridir. Hazrda respublikmzda hquqi dvltin yaranmas il
laqdar bu problemlrin hlli istiqamtind mvafq tdbirlr
hyata keirilir.
Azrbaycanda dayanql insan inkiafna nail olunmas
hmiyytli drcd lknin hm shiyy, hm d traf m-
305
hitin mhafzsi sahlrindki problemlrin hllindn asldr.
Hr iki sah sabit iqtisadi irlilyi v yaay sviyysinin
ykslmsin tkan vern normativ hquqi aktlardan bhr-
lnmlidir.
Azrbaycan Respublikas zngin tbii srvtlr v inki-
af etmi snaye sahlrin malik olan bir dvlt kimi geni
imkanlara malikdir. Lakin uzun illrdn bri ylb qalm eko-
loji problemlr vaxtnda z hllini tapmad n Respub-
likann traf mhiti hddn artq irklnmidir. Hazrda Res-
publikamzda hllini tcili tlb edn bir sra ekoloji problemlr
vardr. Bak v digr iri hrlrd imli suyun atmazl,
su hvzlrinin, cmldn Xzr dnizinin mit v snaye
sularnn tullantlar il irklndirilmsi, sviyysinin dyimsi
il laqdar vurulan ziyanlar, snaye mrkzlrind atmosfer
havasna zrrli qazlarn yol veriln normadan artq atlmas,
knd tsrfat n yararl torpaqlarn eroziyaya uramas v
oranlamas, iri snaye v yaay mntqlrinin mit tul-
lantlarnn mtmadi qaydada ydrlmamas, tlb olunan
qaydada yerldirilmmsi, utilldirilmmsi v s.
Qeyd olunan ekoloji problemlrin hlli yollarn dayanql
inkiaf prinsiplri sasnda myynldirmk n onlar
thlil etmk zruridir.
mli suyun mhafizsi. Mlumdur ki, Azrbaycanda
halinin imli suya olan tlbatn v knd tsrrfatnn
ehtiyaclarn dmk n potensial baxmdan kifayt qdr su
ehtiyatlar yoxdur. Bu, bir sra rayonlarda, xsusil Aberonda
suyun atmamas su ehtiyatlarndan kifayt qdr smrli
istifad edilmms il izah edilir. Su bk sisteminin at-
mamas, bir ox kmrlrin uzun illr istismar nticsind sra-
dan xmas, mvcud texniki tlblr cavab vermmsi il
laqdar tqribn 40-50 faiz qdr imli su itkisin yol veri-
lir. Su atmamazl il laqdar yaranm problemlri aradan
qaldrmaq n mvaflq tdbirlr grmkl myyn msbt
nticlr ld etmk olar. Lakin bir msly xsusi diqqt
306
vermk lazmdr. Artq ne illrdir ki, htta imli su ehtiyat-
lar il bol olan lklrd hr bir mnzil su sayac qoyulur.
Bunun nticsidir ki, hmin lkbrd hali mnzilin gln
sudan maksimum sviyyd qnatl istifad etmy alr.
Azrbaycan kimi imli suyu ox qt olan bir Respublikada is
bu i istniln sviyyd hyata keirilmir.
Azrbaycann n byk aylar olan Kr v Araz ay-
larna qonu, dvltl - Grcstan v Ermnistan, cmldn
Respublikamzn yaay mntqlri v snaye obyektlrindn
tmizlnmdn axdlan mit v snaye tullantlar vasitsil
hddindn artq irklnmsi, hllini tlb edn mhm prob-
lemlrdndir. ayn Xzr dnizin tkln yerind suyun
keyfyyti yalnz snayed istifad n yaraldr.
Sutmizlyici qurularn vziyyti d qnatbx deyildir.
Respublikann 75 hrindn yalnz 35-d sutmizlyici
qurular vardr. Onlar da yalnz mexaniki tmizlm vasitlri
il tchiz olunmudur. Bak hrind mitdn atlan irkli
sularn mumi hcmi sutkada 1,2 mln. kub m. tkil edir ki,
ondan da yalnz 50 faizi tmizlnir. Snaye v mit su
tullantlarnn tam tmizlnmdn su mnblrin, cmldn
Xzr dnizin il rzind 250 mln. kub m. axdlmas z nv-
bsind digr ekoloji problemlrin yaranmasna sbb olur. Hr
il Xzr dnizinin hvzsin btn mnblrdn tullant sular
il orta hesabla 1,5-2,0 min ton neft mhsullar, 15-20 min ton
asl maddlr, 60-65 min ton sulfatlar, 250-300 min ton xlo-
ridlr, 15-20 tona qdr fenollar v digr irklndirici maddlr
daxil olur.
Xzr dnizind su sviyysinin qalxma-enm prosesi
uzun sirlik tarix malik olmaqla sahil dvltllri n m-
tmadi olaraq bir sra iqtisadi-sosial v ekoloji problemlr do-
urur. 1930-1977-ci illr rzind Xzrin sviyysi 28 m tra-
fnda trddd etmidir.Son 15-16 il rzind is onun sviyysi
ild orta hesabla 12-14 sm qalxmaqla 26 metr atmdr. Xzr
dnizind suyun sviyysinin qalxmas Azrbaycan Respub-
307
likasnn 825 km-lik sahil zolan tamamil z tsiri altna
alm, flakt zonasnda Azrbaycann 800 kv.km-lik razisin,
7 hri v halisi 1 mln-dan ox olan 35 yaay mntqsin,
120-dn ox heyvandarlq v bir sra xalq tsrrfat obyekt-
lrin, 15,3 min ha otlaq, 1,2 min ha zmlk v 120 kv.km
kin yaral torpaq sahsin zrr vurmudur.
lkd su ehtiyatlarndan smrli istifad edilmsi sah-
sind mvcud olan problemlr irisind su mnblrinin ciddi
sanitariya mhafzsi, su mnblrin v imli sularn keyfy-
ytin nzarti hyata keirmk n beynlxalq normativlr
uyunladrlm milli dvlt normativlri sistemi yaradl-
maldr.
Su ehtiyatlarnn qorunmasnn v smrli istifadsinin
dayanql inkiaf prinsiplri sasnda hyata keirilmsi, su
ehtiyatlarnn idar edilmsi zr milli v regional proqramlarn
realiz edilmsi n aadak tdbirlrin grlmsi zruridir:
su ehtiyatlarndan smrli istifad edilmsi istiqamtind
dvlt proqramnn hazrlanmas v hyata keirilmsi;
mumi nzart sasnda bu ehtiyatlardan smrli istifa-
dnin stimulladrlmas;
imli suyun keyfyytinin yaxladrlmas v mvafq
standartlara uyunladrlmas;
su ekosistemlrinin faliyytini tnzimlyn mvafiq
normativ hquqi aktlarn tkmilldirilmsi;
transsrhd aylarn irklnmdn mhafizsi v onlarn
hvzsind yerln dvltlr trfindn su ehtiyatlarndan
smrli istifad etmsi mqsdi il regional v beynlxalq
mkdaln genilndirilmsi;
su atmazlnn aradan qaldrlmas mqsd il, snaye
v digr obyektlrd suyun tkrar istifadsinin genilndiril-
msi n qeyri-nnvi sulardan (tmizlnmi tullant, kollek-
tor-drenaj v s.) mqsdynl istifad edilmsi istiqamtind
tdbirlrin hyata keirilmsi.
308
Atmosferin mhafizsi. Respublikamz mustqillik ld
etdikdn sonra yaranm keid dvr il laqdar mvcud
iqtisadi laqlr pozulduundan bir ox snaye mssisilrinin
faliyyti dayandrlm, bzilri is istehsal gcnn 10-20
faizi hcmind faliyyt gstrirlr. Bu baxmdan stasionar
mnblrdn atmosfer havasna atlan zrrli maddlrin miq-
dar 1990-ci ill mqayisd xeyli azalmdr. Bel ki, 1990-ci
ild stasionar mnblrdn atmosfer havasna 2,1 mln. ton
zrrli maddlr atld halda, 2000-ci ild bu gstrici 515
min ton olmudur.
Qeyd etmk lazmdr ki, snaye mssislrind mvcud
olan qaz-toz tutucu qurularn ksriyyti yartmaz vziyyt-
ddir. Yaxn glckd gcl snaye potensialna malik olan
Respublikamzda bu mssislr faliyytlrini tam brpa etmi
olsalar, onda iri snaye hrlrimizin atmosfer havas nvbti
df ekoloji flakt drcsin atdrla bilr.
Avtomobil nqliyyatndan atlan zrrli qazlarm miqda-
rnn artmas xsusi narahatlq dourur. Khn, istismar md-
dti oxdan baa atm, ucuz qiymt xarici dvltlrdn al-
nb gtirilmi texniki chtc yarasz nqliyyat vasitlrinin
istismar nticsind hrlrin havasna klli miqdarda norma-
dan artq zhrli qazlar buraxlr.
hr srniindama sistemind son illr ba vern pros-
selr d ekoloji baxmdan midverici deyildir. Bel ki, srniin
avtobuslar sradan xdqca onlarn yerin daha az tutumu olan
mikroavtobuslar buraxlr ki, bunun da nticsind yollarda
txaclar yaranr, havaya buraxlan zhrli qazlarn miqdar daha
da artm olur. Sevindirici haldr ki, artq bu mikroavtobuslarm
vzin iri tutumlu avtobuslar buraxlmaa balanmdr.
Qeyd olunan problembrin hll edillmsi n aadak
tdbirlrin hyata keirilmsi zruridir:
snaye mssislrind qaz-toz tutucu qurularn sasl
tmir edilmsi v yenilri il vz edilmsi;
309
nqliyyatda quruunsuz benzindn (etilsizldirilmi)
istifad olunmasna tam keilmsi; tlblr cavab vermyn
khn nqliyyat vasitlrinin utilize edilmsinin tkili;
ekoloji tmiz srniin nqliyyat nvlrinin ttbiqi, hr
daxilind "piyada" zolaqlarnn genilndirilmsi;
snaye mssislrinin razisind, onlarn sanitar-mha-
fiz zonalarnda, yollarn knarlarnda yallqlarn artrlmas;
lky idxal olunan avtomobillrin mhrriklrinin kata-
litik qaz neytrlizatorlar il tmin edilmsin v Avropa uras
lklri n myyn edilmi toksiklik normalarn uyunlu-
una nail olunmas.
Torpan mhafizsi. sas ekoloji problembrdn biri d
knd tsrrfat n yararl olan 4,1 mln. Ha (respublika
razisinin 47,7 faizi) torpaqlarn tdricn sradan xmas.Bu
torpaqlardan hazrda 3,6 mln. Ha razi eroziyaya mruz
qalmdr. Bunlardan 3,1 mln ha zif, 1,16 mln. ha orta v 1,14
mln. ha yksk drcd eroziyaya uramdr.
Torpaqlarn oranlamas prosesi d ox byk narahatlq
dourur. 1,5 mln. ha-dan ox torpaq sahsi artq oranlamdr.
Aqrotexniki qaydalara tam ml olunmamas, melrin
sistemsiz , qrlmas, suvarma suyundan qnatl v smrli
istifad edilmmsi, kolxoz, sovxoz v knd tsrrfat ms-
sislrinin balansnda olmu daxili tsrrfat suvarma v kol-
lektor-drenaj bklrin baxmszlq zndn brbad vziyyt
dmsi v s. eroziya v oranlama prosesini srtlndirn
amillrdndir.
Mineral ehtiyatlarn istismar, xsusn neft istehsal v
boru kmrlrinin kilmsi tqribn 30 min ha. torpan irk-
lnmsind sasl rol oynamdr. Torpan deqradasiya prob-
lemind n kskin vziyyt Aberon yarmadasndadr. Uzun
illr traf mhitin mhafzsi nzr alnmadan myyn dvr-
lrd mdnlrdn neftin amansz drcd hasil edilmsi il
laqdar mazut gllri yaranm, 10 min ha torpaq sahsi neftl
irklnmidir.
310
Qeyd olunan problemlri aradan qaldrmaq n dvlt
trfindn xsusi yardm gstrilmlidir. ks tqdird yararl
torpaqlarn sradan xmas il brabr Respublikamzda knd
tsrrfatnn inkiaf etdirilmsi n imkanlar mhdudla-
maqla ekoloji vziyyt daha da grginl bilr.
Hazrda beynlxalq maliyy tkilatlarnn (Dnya Bank,
Avropa ttifaqnn TASS proqram) v xarici dvltlrin k-
myi il neftl irklnmi torpaqlarm tmizlnmsi, tlb
olunan avadanlqlarn myynldirilmsi sahsind layihlr
ilnmkddir.
Torpaqlarn neft mhsullar, digr snaye tullantlar, pes-
tisidlr, mineral gbrlrl irklnm sviyysini, elc d bir
sra tullantlarn, cmldn neft tullant v laklarnn thlk-
liliyini myyn edrk qiymtlndirmk n normativlr v
elmi-metodik nzart baza sistemi yaradlmaldr.
Ekoloji baxmdan dayanql inkiaf prinsiplrin mvafq
olaraq torpaq ehtiyatlarndan smrli istifad olunmas n
aadak tdbirlrin hyata keirilmsi zruridir:
knd tsrrfatna yararl torpaq ehtiyatlarnn mhafz
edilmsi v mnbitliyinin artrlmas mqsdi il milli faliyyt
plannn hazrlanmas;
eroziya proseslrinin qarsnn alnmas v oranlam
torpaqlarn meliorativ vziyytinin yaxladrlmas n m-
vafq tdbirlrin hyata keirilmsi;
neftl irklnmi torpaqlarda rekultivasiya ilrinin da-
vam etdirilmsi, tortpaqlar neftli birlmlrdn tmizlyn
istehsalat qurularnn yaradlmasna stnlk verilmsi;
mvcud drenaj-kollektor v suvarma bkbrinin inver-
tarladrlmas v onlarn texniki vziyytinin yaxladrlmas;
da-mdn ilrinin, yeralt v yerst xtti qurularn
tikilmsi zaman mnbitliyi pozulmu torpaqlarn dvri moni-
torinqinin keirilmsi v onlarn rekultivasiya olunmas n
mvafq tdbirlrin grlmsi;
311
iri snaye mrkzlri trafnda (Sumqayt, Gnc) lam
saxlanlan tullantlarn traf mhit vurduu mnf tsirin ara-
dan qaldrlmas mqsdil tdbirlrin grlmsi;
tbii v antropogen amillr nticsind ml glmi sni
glm v bataqlqlarn qurudulmas v torpaq sahlrinin
mnbitldirilmsi.
Melrin mhafizsi. Azrbaycan Respublikas az me-
li razilr aiddir. Bel ki, lk razisinin 11 faizi melrl
rtldr. Keid dvrnn iqtisadi problemlri, hrbi mna-
qi, qaqn v mcburi kknlrin problemlrinin tbit,
cmldn melr tsiri nticsind melrin sahsi hm
azalr, hm d sanitar v ftosanitar vziyyti pislir. Melrin
su v torpaq qoruyucu funksiyalarnn, iqlimin formalamasna
tsiri nzr almaqla, bu potensialn qorunmas v smrli
istifadsi olduqca vacibdir. Eyni zamanda lknin torpaq-iqlim
raiti yeni me zolaqlarnn salnmas n olduqca lve-
rilidir. Bel me zolaqlarnn salnmas yeyinti v aac emal
snayelrini xammal il tmin etmk n hmiyytlidir v
yeni i yerlrinin almasna tkan ver bilr. Bu mqsdl
mvafq layihlrin hazrlanmas tlb olunur.
Keid dvrnn dourduu problemlrdn biri d yerlr-
d enerji qtlnn mvcud olmasdr. Rayon kndlrind yana-
caq enerjisinin atmamas il laqdar yerli hali mit prob-
lemlrini hll etmk n me aaclarn qrrlar ki, bu da z
nvbsind me sahlrinin ilbil azalmasna gtirib xarr.
Me ehtyatlarnn brpa edilmsi v genilndirilmsi v yeni
me zolaqlarnn salnmas, cmldn tsrrfat hmiyytli
bitkilrin istifadsi yolu il problemlri qismn hll etmk olar.
Lakin halinin alternativ yanacaq mnblri il tmin edilmsi
problemin hll edilmsind balca rol oynamaldr. Bu mq-
sd nail olmaq n:
melrd qanunzuz aac tdark v digr me qr-
malarmn qarsnn alnmas il laqdar tdbirlrin grlmsi;
312
melrin masir vziyytinin yrnilmsi, inventariza-
siya olunmas, yeni me quruluu layihlrinin hazrlanmas;
melrin brpas n tdbirlrin hazrlanmas v hyata
keirilmsi;
brpa olunan me ehtiyatlarndan (meyv, drman v
digr bitkilr) smrli istifadnin tkili;
rekreasiya hmiyytli me sahlrinin myyn edil-
msi, onlara yol veriln tzyiq hcminin myynldirilmsi,
bunun sasnda turizm ynml rekreasiya potensialnn tyin
v istifadsinin tkil edilmsi;
yeni kinilik sisteminin tlbatlarna cavab vern tsr-
rfat hmiyytli me-balarn layihldirilmsi v saln-
mas;
me razilrind yerln yaay mntqlrind m-
ulluq probleminin hlli v tbii me ehtiyatlar il laqdar
olmayan mulluq sahlrinin yaradlmas;
inaat v mebel snayesi n yararl oduncaq istehsal et-
mk mqsdi il mvafiq keyfyyt malik olan v tez byyn
aaclarn becrilmsi v istismar;
melrd yann hadissinin qarsnn alnmas mq-
sdil xsusildirilmi operativ kimyvi-yannsndrm stan-
siyasnn yaradlmas;
melrin fitosanitar vziyytinin myyn edilmsi,
mxtlif xstliklrdn v zrrvericilrdn mhafz edilmsi
mqsdil mtmadi olaraq mvafq tdbirlrin vaxtnda hyata
keirilmsi zruridir.
Gstriln strateji istiqamtlrin hyata keirilmsi aa-
dak ekoloji, iqtisadi v sosial msllrin hllin ynlmidir:
tbii melrin brpas, qorunmas v dayanqllnn t-
min edilmsi; yeni me-balarn salnmas v istifadsi;
me-balarn iqtisadi, ekoloji v sosial potensialndan s-
mrli istifad edilmsi; yaban meyvlrin emal zr yeni
mssislrin yaradlmas.
313
Me ehtiyatlarnn istifadsi sahsind gstriln ilrin
hyata keirilmsinin sosial nticlrindn aadaklar gs-
trmk olar:
traf mhitin keyfyytinin yaxladrlmas v rekreasiya
potensialnn artrlmas nticsind halinin salamlq gstri-
cilrinin , yaxladrlmas;
yeni i yerlrinin yaradlmas v bununla laqdar yoxsul-
luun aradan qaldrlmas v halinin rifahnn yaxladrl-
mas.
Balqln inkiaf. Azrbaycan Respublikas balql-
n inkiafi n zngin potensiala malikdir.
Bu onunla izah olunur ki, qiymtli balq nvlrinin tbii
ehtiyatlarnn artrlmasna v istismarna, hm d lk iqtisa-
diyyat n yeni olan bir istiqamtd balqlarn Xzr dni-
zind sni yolla yetidirilmsi mmkndr.Bu istiqamtlrin
inkiaf n hm lverili tbii rait, hm d bu sahlri idar
etmy qadir olan insan potensial mvcuddur. sas problem
Xzr dnizind v daxili su hvzlrind balq ehtiyatlarnn
qorunmas, brpas v tsrrfat hmiyytli bioloji ehtiyatlarn
artrlmasndan ibartdir.
Problemin hlli n ilk nvbd nrkimilrin ehtiyat-
larnn qorunmas v artrlmas mhm hmiyyt ksb edir.
Dnyada bu qiymtli balq nvlri sasn Xzr dnizi hvz-
sind yaayr. Bununla laqdar bu sahd beynlxalq mk-
daln xsusi hmiyyti vardr. Bel mkdaln yeni
sviyyd inkiaf hm balq ehtiyatlarnn, hm d balq eko-
sistemlrinin yaxladrlmasna tkan verckdir. Digr bir
mqsd lkd ilk df olaraq balq ehtiyatlarnn artrlmas sa-
hsind balq nvlri yeni olan marikultur istiqamtinin inki-
afdr.
Bu mqsd atmaq n qiymtli nr balqlarnn o-
xaldlmasnn v istismarnn dayanql inkiaf prinsiplri sa-
snda idar edilmsinin tmin olunmas zruridir.
314
Bu mqsd nail olmaq n aadak tdbirlrin g-
rlmsi zruridir:
Xzr dnizind nrkimilrin ehtiyatlarnn qiymtln-
dirilmsi;
balq ehtiyatlarnn artrlmasnn idar edilmsi;
balq ehtiyatlarnn artrlmas v bu ehtiyatlarn istismar
sahsind beynlxalq mkdalq;
daxili su hvzlrind balq ehtiyatlarnn oxaldlmas v
yetidirilmsi;
Xzr dnizind sni balqartrma istehsalnn geniln-
dirilmsi.
Mit tullantlar. Snaye v mit tullantlarnn uzun
ilr ylb istifadsiz qalmas z nvbsind grgin ekoloji
vziyytin yaranmasma sbb olmudur. Bel ki, Sumqayt -
hrind yerln Sthi aktiv madlr zavodunun razisind y-
lb qalm tonlarla civ maddsi hmin razini ekoloji flakt
zonasna evirmidir. Bu maddnin torpaa tdricn szmas,
digr trfdn is havaya buxarlanmas halinin salaml
n byk thlk yaradan mnbdir.
ri yaay mntqlrind, xsusn snaye mrkzlrind
mit tullantlarnn danmas v yerldirilmsi d xsusi na-
rahatlq dourur. Bak, Sumqayt, Gnc kimi hrlrin knar-
larnda saysz miqdarda qanunsuz tullant poliqonlar yaran-
mdr ki, bunlar da traf mhiti irklndirmkl brabr, hm
d insanlarn salaml n thlk yarada biln xstlik
mnblrin evrilmilr.
Tullant sahlrind tmizlnm ilri aparlmadan hmin
sahlr radiasiya thlksizliyi nqteyi-nzrindn tdqiq olun-
mal, radiaktiv irklnm olduqda onlarn aradan qaldrlmas
zr xsusi layihlrin icrasndan sonra adi tmizlnm ilri
aparlmaldr.
Artq bir ox lklrd bu problemin hlli yollar tapl-
mdr. halisi six olan razilrd zibilyandrma zavodlar tikil-
mkl, orada mit tullantlar yandrlr. Zibillrin yandrl-
315
masndan alnan enerji hesabna trafdak yaay mntqlri
istilik v elektrik enerjisi il tmin edilir. Yandrlm tullan-
tlarn qalqlarndan is kompost dzldib gbr kimi torpaq-
larn mnbitliyini artrmaq mqsd il geni istifad olunur.
Grndy kimi, kompleks hmiyyti olan bel zavodun
tikilmsi Azrbaycan n d ox zruridir.
Ekoloji baxmdan dayanql inkiaf prinsiplrin mvafq
olaraq tullantlarn idar olunmas n aadak tdbirlrin
hyata keirilmsi zruridir:
thlkli snaye tullantlarnn yerldirilmsi n yeni
poliqonlarn yaradlmas;
mit tullantlarnn eidlnmsi, utiliz edilmsi v
tkrar emalnn tkili mqsdil mtrrqi tcrbdn istifad
olunmas;
tullantlardan bioqazn alnmas n mvafq sullarn
ttbiq edilmsi;
enerji alnmas, elc d kompost alnmas mqsdi il
zibilyandrma zavodunun tikilmsi.
Uzun illrdn ylb qalm bu v ya digr ekoloji prob-
lemlrin hll edilmsi n ilk nvbd klli miqdarda maliyy
vsaiti v masir avadanlqlar tlb olunur. Bunlara nail olmaq
n is iqtisadi keid dvr yaayan Azrbaycan masir
tlblr cavab vern ekoloji siyast yrtmkl beynlxalq v
maliyy tkilatlar, donor dvltlr il laqlri genilndir-
mli, traf mhiti mhafiz sahsind dvltlraras mqavi-
llr balamaqla mvafq hdlikllrin tlblrini yerin ye-
tirmlidir.
Azrbaycan dvltinin Beynlxalq Konvensiyalar
qarsnda hdliklri.Ekoloji tarazln saxlanlmas v traf
muhtin mhafzsi sahsind msbt nticlr ld edilmsi
n masir tlblr uyun qanunvericilik bazasna malik ol-
maq tlb olunur. Qanunvericilik aktlarnn Avropa standart-
larna cavab vern trzd ilnilmsi vacib rtlrdndir.
316
Bu baxmdan son illr Azrbaycan Respulikasnda m-
hm hmiyyt malik bir sra normativ hquqi aktlar qbul
edilmidir.
Qbul olunmu qanunlarn hr birinin ttbiq edilmsi
bard Azrbaycan Respublikas Prezidentinin mvafiq fr-
manlar imzalanm, aidiyyti dvlt orqanlarnn slahiyytlri
v hmin normativ hquqi aktlarn icra mexanizmi my-
ynldirilmidir.
Mvcud qanunlara mvafq olaraq, laqdar tkilatlar
trfndn bir sra normativ sndlr tsdiq edilmidir. Hazrda
digr normativ hquqi aktlarn hazrlanmas zrind ilr
davam etdirilir.
Uzun illrdn bri tbii srvtlrin sistemsiz istismar,
sni xammal ehtiyatlarnn alnmas n texnologiyalarn tt-
biqinin genilndirilmsi, halinin yksk templ artm nti-
csind tbit olan mdaxilnin d artmas v digr antropo-
gen amillrin tsiri nticsind hazrda dnyada bir sra qlobal
ekoloji problemlr meydana xmdr. Buna misal olaraq
iqlimin qlobal dyimsini, biomxtlifliyin azalmasn, shra-
lama prosesinin daha geni razilr yaylmasn, ozon qatnn
daralmasn v s. problemlri gstrmk olar.
Azrbaycan Respublikas 1995-ci ild BMT-nin qlim
dyimlri zr riv Konvensiyasn ratifkasiya etmi,
2000-ci ild bu Konvensiyaya lav olunan Kioto protokolunu
imzalamdr. Konvensiyadan irli gln hdliklrin yerin
yetirilmsi n "Azrbaycan Respublikas trfindn 1995-ci
il yanvarn 10-da tsdiq edilmi Birlmi Milltlr Tkilatnn
qlim dyimlri zr riv Konvensiyasna uyun Azr-
baycan Respublikasnn qbul etdiyi hydliklrin yerin ye-
tirilmsinin tmin edilmsin dair tdbirlr haqqnda" Azr-
baycan Respublikas Prezidentinin 1997-ci il 30 aprel tarixli,
560 nmrli srncam il qlim dyiilmllri zr Dvlt
Komissiyas yaradlmdr. Konvensiyann trfi kimi Azrbay-
can iqlim dyimlrinin gzlniln tsirinin azaldlmasna
317
ynlmi milli v regional proqramlarn hazrlanmas, hyata
keirilmsi v nr etdirilrk ictimaiyyt atdrlmas kimi
hdliklr gtrmdr.
Konvensiyann tlblrin uyun olaraq 1998-99-cu illr-
d "qlim dyimlri zr birinci milli mlumatlar" layihsinin
I mrhlsi, 2000-ci ild is II mrhlsi yerin yetirilmidir.
Layihnin I mrhlsi rivsind Respublikann razisind
masir iqlim dyimlrinin tendensiyas myyn edilmi,
gzlniln iqlim dyimlrinin senarilri (5 ssenari) hazr-
lanm, iqlim dyiikliklrinin neqativ tsirlri nticsind ba
ver bilck itkilrin azaldlmas n milli adaptasiya plan,
qlobal istilmy sbb olan parnik qazlarnn Milli Kadastr,
parnik qazlarnn tullantlarnn azaldlmasna dair milli
faliyyt plan hazrlanmdr. Layihnin II mrhlsind
Azrbaycan Respublikasnda parnik qazlarnm azaldlmas
n texnologiyalara milli tlbat myynldirilmi, iqlim
zrind sistematik mahidlrin hazrk vziyyti v
potensial qiymtlndirilmidir.
qlim dyimlri zr milli sviyyd aadak strateji
vziflrin yerin yetirilmsi zruridir:
istilik effekti yaradan qazlarn tullantlarnnn statistik
hesabat, qiymtlndirilmsi, mnblri v toplayclar haq-
qnda mlumatlarn analitik-informasiya sistemlrinin yara-
dlmas;
dayanql sosial-iqtisadi inkiafn tmin edilmsi n
iqtisadiyyata v tbii ekosistemlr iqlimin thlkli tsirlri
bard mlumatlarn toplanmas, thlili v mumildirilmsi
zr dvlt informasiya sisteminin yaradlmas;
iqlim dyimlrinin halinin salamlna tsirinin qiy-
mtlndirilmsi v mvafq adaptasiya tdbirlrinin ilnib
hazrlanmas;
Azrbaycan Respublikas Qafqaz lklri v btvlkd
Avropa zr n zngin biomxtlifliy malik olan lklrdn
biridir. Azrbaycanda bir ox bitki v heyvan nvlri endemik
318
olmaqla digr lklrd rast glinmir. Bu zngin bioloji mx-
tliflik bir ox tsirlr nticsind thlk altndadr. Trtib
olunmu Qrmz Kitaba gr, Azrbaycan Respublikasnda
yzlrl bittki v heyvan nv thlk altndadr v mxtlif
qorunma statusuna malikdir. Azrbaycanda biomxtlifliyin
qorunmas hm milli v regional, hm d qlobal hmiyyt
malikdir. Bu, eyni zamanda miqrasiya edn heyvanlara da aid-
dir.
Bioloji mxtlifliyin qorunmas v bu mqsdl ekoloji
proseslr v sistemlr nzart edilmsinin tkmilldirilmsi
sas problemlrdndir. Bu problemin hllinin sas strateji
istiqamtlri aadaklardr:
biomxtlifliyin qorunmasna ynldilmi btn beynl-
xalq mqavillr qoulmaq;
bioloji mxtlifliyin hmiyytli komponentlrinin my-
ynldirilmsi v onlarn qorunmas n lav tdbirlrin
hazrlanmas v hyata keirilmsi; biomxtlifliyin vziyy-
tinin monitorinqi n lk flora v faunasnn Qrmz v
Yal Kitablarnn trtibi v yenildirilmsi;
xsusi mhafz olunan razilrd mxtlif qorunma
statusuna malik olan bitki v heyvanlar alminin brpas n
mvafiq raitin yaradlmas;
nadir v kk ksilmkd olan bitki v heyvan nvlrinin
genefondunun qorunmasnn tmin edilmsi v onlarn xsusi
qorunan tbii razilrd, botanika balarnda, zooloji parklarda
saxlanlmas n raitin yaradlmas;
biomxtliflik n thlknin v bu thlk nticsind
ilk nvbd tsir altna d biln bitki v heyvan nvlrinin
proqnozladrlmas;
biomxtlifliyin qorunmas mqsdil milli parklarn
yaradlmas.
Azrbaycanda son dvrbrd iqtisadi gstricilr ykslir,
bir ox istehsal sahlri masirlir v yenidn qurulur. Nailiy-
ytlrin ld edilmsi il sosial-iqtisadi gstricilrin artmas v
319
bunun nticsind insanlarn rifahnn daha da yksldilmsi
dvlt trfndn sas prioritet gn, klk v bioqazdan istilik
v elektrik enerjisi alnmas imkan vern ekoloji chtdn
tmiz texnologiyalarn Azrbaycana gtirilmsinin stimulla-
drlmas;
ozondadc maddlrdn istifad olunmasnn tdricn
aradan qaldrlmasnn baa atdrlmas.
Azrbaycan Respublikas BMT-nin Shralamaya qar
mbariz Konvensiyasn 1998-ci ild ratifikasiya etmidir.
Shralama zr mbarizy dair milli faliyyt plannn hazr-
lanmas layihsi zrrind ilr davam edir. Layihnin yekunu
kimi shralamaya qar milli faliyyt plan hazrlanacaqdr ki,
bu da znd konkret tdbirlr sistemini birldirmlidir.
Bu Konvensiyann tlblrinin hyata keirilmsinin
respublikamz n byk hmiyyti vardr. Qlobal iqlim
dyimlri nticsind ba vermis istilm, melrin qanun-
suz qrlmas, torpaqlarn deqradasiyas, su mnblrinin azal-
mas quraqla gtirib xarr ki, bu da shralama prosesinin
srtlnmsin sbb olur.
Shralamaya qar mbariz zr milli sviyyd aa-
dak strateji vziflrin yerin yetirilmsi vacibdir:
shralama prosesinin tsirin mruz qalm torpaqlarn
inventarladrlmas;
shralamaya qar mbariz zr milli faliyyt plannn
hazrlanmas v hyata keirilmsi;
shralamaya qar mbariz ilrinin smrliliyinin
yksldilmsi mqsdi il proqnozladrma v halinin mlu-
matlandrlmas sisteminin yaradlmas;
qlobal ekoloji problemlrin qarlql mnf tsirinin
qiymtlndirilmsi v mvafq tdbirlrin hyata keirilmsi;
mesiz razilrd me zolaqlar v yallqlarn yara-
dlmas.
traf mhitin ekoloji-iqtisadi konsepsiyas. Azrbay-
can Respublikasnda havan, torpa v suyu ciddi irklndirn
320
mnblr, xsusil Sumqayt v Bakda yerlmi yanacaq-
energetika v neft-kimya komplekslridir. Khnlmi texno-
logiya, qza nticsind tez- tez dayanmalar, irklndirmni
azaltmaq n avadanln atmamas v byk miqdarda
irklndirici maddlr hasil edn aa keyfiyytli xammaldan
istifad bunun sas sbbidir. Snaye mhsulunun istehsalnn
hcminin azalmas il traf mhitin vziyytinin hiss olunacaq
drcd yaxladn nzr alaraq demk olar ki, irkln-
mnin sas obyektlri khn mssislrdir.
lknin bir ox snaye sahlrind tbii v sni radio-
aktiv mnblrin toplanmas v istifad olunmasn nzr ala-
raq, radiasiya thlksizliyin diqqt artrlmaldr. Radiyasiya
mnbbrinin vaxtar inventarladrlmas, tullantlarn xsusi
ayrlm yerlr thvil verilmsi, radiyasiya fonuna nzart
dayanql inkiaf konsepsiyas rivsind yenidn tkil
olunmaldr.
Snaye mssislri trfindn traf mhitin irkln-
msinin qarsn almaq n ekoloji menecmentin inkiaf
etdirilmsi, mxtlif proqram v layihlrin, cmldn "tmiz
istehsalat" proqramnn ttbiq edilmsi zruridir.
Bellikl, gr snaye mssisbrind traf mhitin m-
hafzsi sahsind tdbirlr hyata keirilmzs, 1996-c ildn
balayan snayenin brpas prosesi il mtnasib olaraq traf
mhitin irklnmsi prosesi d artacaqdr.
Respublikamzda traf mhiti irklndirn sas sahlr
mhz yanacaq-energetika kompleksinin payna dr. 1969-80-
ci illrd snayenin srtli inkiaf nticsind su mnblrinin,
havann v torpaq ehtiyatlarnn irklnm drcsi daha da
artmdr. Planl iqtisadiyyat dvrnd ekoloji problemlrin
hllin ikinci drcli msl kimi baxlmas, indiki vaxtda
txirsalnmaz tdbirlrin hyata keirilmsini tlb edir.
lkmizin, xsusil Aberon yarmadasnn, Xzr dni-
zinin Azrbaycana aid olan sektorunun zngin neft-qaz ehtiyat-
larna malik olmas kiik bir razid gcl yanacaq-energetika
321
kompleksinin inkiafna sbb olmudur. Lakin uzun illr
istifad olunan texnoloji avadanlqlarn khnlmsi v istismar
mddtinin bitmsi mvcud ekoloji problemlrin hll edilmsi
n txirsalnmaz tdbirbrin hyata keirilmsini tlb edir.
Enerjinin istifadsi v enerji mnblrinin strukturu eko-
loji v davaml inkiaf prinsiplrinin hyata keirilmsi n
vacib amillrdn biridir. Istehsalat v qeyri-istehsalat sahlri
n istifad olunan brpa olunmayan enerji mnblri v
mumi daxili mhsulun (DM) yaradlmas n srf olunan
enerji masir iqtisadi v ekoloji indikatorlara aiddir. Bu indi-
katorlar inkiafn davamllq prinsiplri sasnda hyata keiril-
msindn xbr verir. lkd nnvi enerji mnblrinin isti-
fadsinin genilndirilmsi n byk potensial mvcuddur.
Mvcud problembrin hll edilmsi mqsdil brpa olun-
mayan enerjinin istifadsinin smrlildirilmsi, brpa olunan
enerji mnblrindn istifadnin genilndirilmsi n aa-
dak tdbirlrin hyata keirilmsi zruridir:
istilik-elektrik stansiyalarnda yksk effektli texnologi-
yalarn ttbiqi v enerji sisteminin strukturunun optimalladrl-
mas;
istehsalat v qeyri-istehsalat sahbrind masir enerji
qoruyucu texnologiyalarm istifadsinin stimulladrlmas; mi-
td enerjiqoruyucu vasitlrin (termoslar, temperaturqoru-
yucu qurular v s.) istifadsinin geni ttbiqin ynlmi milli
v regional proqramlarn hazrlanmas v hyata keirilmsi.
Bu problemin hlli iki sas mqsdl laqdardr:
l) Enerjiy qnat edn sistemlrin istifad olunmasnn
tmin edilmsi. Bu mqsd nail olduqda milli glirin hr bir
vahidi n srf olunan enerjinin azalmas tmin edilir. stehsal
olunan mal v xidmtlrin maya dyri azalr v iqtisadiyyatn
smrliliyi artr. Eyni zamanda traf mhit olan tsir d
azalr.
2) Energetikann inkiaf v brpa olunan enerji mn-
blrindn istifad olunmas.
322
Bu mqsdlrin hyata keirilmsi n aadak td-
birlr grlmlidir: kiik hidroenergetik obyektlrin sxeminin
yaradlmas v ttbiqi; gn v klk enerjisinin istifadsin
dair milli faliyyt planlarnn hazrlanmas;
Klk enerjisindn istifad edilmsi v mvafq quru-
larn qularn nnvi miqrasiya v konsentrasiya razilrindn
uzaq yerlrd quradrlmas;
Frdi obyektlrd v bldiyy obyektbrind bioqazn
istehsal v istifadsi.
Faliyyt planlarnn hyata keirilmsi dayanql inkiaf
tmin etmkl yana, istehsaln smrliliyinin artrlmasna v
yeni i yerlrinin yaradlmasma da xidmt edckdir.
Snaye mssislrinin oxu Bak v Sumqayt hrl-
rind cmldirilmidir. Mvcud mssislrin texniki tchi-
zat, cmldn tmizlyici qurularn ksriyytinin yararsz
vziyytd olmas, qaz-toz tutucu avadanlqlarn sradan x-
mas traf mhit normadan artq tullantlarn atlmasna sbb
olur. Bel vziyytin yaranmas, tbii ehtiyatlardan istifad
edilrkn byk itkilr yol verilmsin sbb olur.
Snaye sahsind sas mvcud problemlrin hll edilmsi
n iqtisadiyyatn gclnmsin tminat vern dayanql in-
kiaf prinsiplri sasnda faliyyt gstrn, brpa ediln v
brpa edilmyn ehtiyatlardan smrli kild istifad edn,
rqabt davaml v yksk ixrac potensialna malik olan sna-
yenin formalamas tlb olunur.
Buna nail olmaq n, dayanql inkiaf v traf mhitl
bal mhsul v xidmtlrin stimulladrlmas sahsind me-
xanizmlrin yaradlmas v tkmilldirilmsi tlb olunur.
Hmin mqsdi hyata keirmk n traf mhit atlan
tullantlarn mnblri v miqdar haqnda mlumatlarn top-
lanmas, sistemldirilmsi v onlarn analitik informasiya
sistemlrinin yaradlmas zruridir.
Bu tdbirlr sistemind Azrbaycan Respublikasnn ra-
zisind traf mhit atlan tullantlarn mnblrinin btn
323
nvlrini hat edn mlumatlarn tkmilldirilmsi v
kompyterldirilmsi, mumi daxili mhsulun (DM) hr
bir vahidin srf olunan enerjinin smrliliyinin artrlmas v
traf mhit atlan tullantlarn azaldlmas potensialnn qiy-
mtlndirilmsi nzrd tutulur.
Snaye mssislrinin irklndirm mnblrind mv-
cud texnologiyalarn qiymtlndirilmsi v ekoloji chtdn
tmiz texnologiyalarla tmin edilmsin qismn nail olunmas
n aadak tdbirlrin hyata keirilmsi nzrd tutulur:
kimyvi maddlrin istifad olunmas sahsind ekoloji
thlksizlik baxmndan vahid dvlt proqramnn yara-
dlmas;
hr bir snaye mssissinin faliyyt sahsi zr traf
mhitin idar edilmsi modellrinin hazrlanmas;
dvlt v bldiyy mssislrinin, zl mssislr
mhsul v xidmtlrl bal ekoloji iddialarn irli srlmsinin
yeni prinsiplr sasnda hyata keirilmsi;
istehsal n tklif olunan yeni snaye mhsullarnn
ttbiqinin dayanql inkiaf prinsiplrin uyunluunun my-
ynldirilmsi;
istehlaklarn hquqlarnn qorunmas sahsind traf
mhit dair qanunvericilik bazasnn tkmilldirilmsi v bu
zaman dayanql inkiaf prinsiplrinin nzr alnmas.
Azrbaycan lvan v qara metallurgiyann inkiaf n
kifayt qdr mineral xammal ehtiyatlarna malikdir, qara me-
tallurgiyann sas xammal bazas Daksn dmir flizi yataq-
lar, lvan metallurgiyann sas xammal bazas is Zylik alunit
filiz yataqlarndan ibartdir. Bu yataqlarda olan xammal ehti-
yatlar lkd da-mdn snayesinin inkiaf n uzun illr
kifayt ed bilr.
Lakin hazrda istifad olunan istehsal texnologiyalar
fziki v mnvi chtdn khnlmi avadanla saslanr ki, bu
da istehsaln smrliliyini aa salmaqla brabr, traf mhit
324
mnf tsir gstrir. Khnlmi avadanlqlarn istifad olunmas
tbii srvtlrdn smrli istifad edilmsin imkan vermir.
Bu sahd ekoloji baxmdan dayanql inkiafn tmin
edilmsi aadak tdbirlrin hyata keirilmsini tlb edir:
yeni texnologiyalarla tmin edilmkl metaln v metal
mhsullarnn, hminin ferrorintilrin qapal istehsal silkl-
rinin yaradlmas;
vahid mhsulun istehsalna srf olunan enerjinin miqda-
rnn azalmasna gtirib xaran az enerji tutumlu texnologi-
yalarn ttbiqi;
tbii ehtiyatlardan smrli istifad olunmasn tmin
etmk n xammal mnblrinin istismar zaman maksimum
drcd itkilrin qarsnn alnmas mqsdi il masir me-
todlardan istifad etmkl mvafq tdbirlrin hyata keiril-
msi;
istismar baa atm yataqlarn razilrind rekultivasiya
ilrinin aparlmas.
Ekoloji baxmdan dayanql inkiaf tmin etmk n
tikinti snayesinin masir texnoloji imkanlarmdan istifad et-
mkl, halinin normal mnzil-kommunal raitinin yaxla-
drlmas yolu il yaay sektorunun imkanlarn artrmaq
mmkndr.
qtisadi artm raitind hm snaye obyektlrinin, hm
d yaay evlrinin tikilmsi artmaqdadr. Bir sra hallarda in-
aat zaman dayanql inkiaf v ekologiya sahsind olan ma-
sir nailiyytlr kifayt drcd nzr alnmr. Dayanql inki-
af baxmndan bu sahd olan sas problem ondan ibartdir ki,
mhsuldar torpaqlarda tikinti ilri aparlmasna yol verilir.
Tikinti zaman istifad olunan material v konstruksiyalar bina-
larn temperaturunu tlb olunan sviyyd qorunmur. Prob-
lemin digr aspekti ondan ibartdir ki, ktlvi surtd tikiln
binalarn element v materiallarnn xsusiyyti eldir ki, bu
binalarn istismar mddti bitndn sonra onlarn utilizasiyas
problem evrilir.
325
Eyni zamanda bu sahd regional xsusiyytlr v n-
nvi biliklrdn lazmi drcd istifaf edilmir.
Tikinti zaman davaml inkiaf prinsiplrinin istifdsi
sahsind strategiyann yaradlmas v hyata keirilmsi sas
problemlrdndir. Bunda sas mqsd, ina olunan obyektlrin
yerlmsinin, binalarn quradrlmasnn v traf sahlrin
planladrlmasnn iqtisad v ekoloji baxmdan optimalla-
drlmas n tdbilrin hyata keirilmsidir.
Azrbaycan Respublikas zngin turizim potensialna ma-
likdir. Bu, lknin zngin tarixindn, yksk mdniyytindn
v rngarng tbitindn irli glir. Azrbaycanda nnvi
turizml yana yeni turizim xidmtlrinin inkiaf nd
lverili rait mvcuddur.
Turizim infrastrukturunun ekoloji zrri minimuma
endirn sulla inkiaf v davaml inkiaf prinsiplri sasnda
idar edilmsi sas problemlrdndir. Bu mqsd nail olmaq
n ekoloji baxmdan davaml inkiaf konsepsiyasna mvafq
olan milli, regional v ixtisaslam turizmin inkiaf etdirilmsi
il laqdar aadak tdbirlrin hyata keirilmsi zruridir:
milli turizim proqramnda dayanql inkiaf prinsiplrinin
nzr alnmas;
hr bir zona n traf mhit maksimum yol verilck
turist tzyiqinin myynldirilmsi v onun yerin yetiril-
msin nzart edilmsi;
ekoloji turizmin v cmldn turizmin yeni formalarnn
inkiaf etdirilmsi.
XXI sr qdr sivilizasiyann kediyi 40-50 min illik
uzun mddtd briyytin sosioloji inkiaf ox ziddiyytli
olmudur. Bunun nticsind sosial-iqtisadi inkiaf tbit
vurulan zrblrin v ekoloji raitin dalmas hesabna ba
vermidir.
ndi tbit il insan cmiyyti arasndadak ziddiyylri
sosial-iqtisadi inkiaf lngitmkl hll etmk olmaz, bel
edilrs, insanlarn adt etdiklri masir hyat sviyysini aa
326
sala bilr. El edilmlidir ki, tbit v cmiyyt hr ikisi har-
monik inkiaf yolu tuta bilsin, yni briyytin dayanql in-
kiaf tmin edilsin. Bunun n tbitin, cmiyytin v tex-
nikann qarlql tsirinin qanunauyunluqlar drindn yr-
nilmlidir.





























327
dbiyyat

Azrbaycan dilind

Azrbaycan Respublikasnn ekoloji konsepsiyas.
Bak, Dvlt Ekologiya komitsi, 1992.
Azrbaycanda traf mhit tsirin qiymtlndirilmsi
prosesi haqqnda sasnam. Bak, Dvlt Ekologiya
Komitsi, 1992.
Azrbaycan Qrmz kitab. Bak, iq, 1989, 543 s.
Azrbaycan ekologiyas , tbiti mhafiz (1968-1998).
Bak, Dvlt Ekologiya komitsi, 1993. 160 s.
Azrbaycan Respublikasnn Milli qlim Proqram
Azrb. Respublikasnn Ekologiya
v Tbii Srvtlr Nazirliyi. Bak. 2002. I cild. sh. 404.
II cild. sh. 424
Azrbaycan Respublikasnn Ekoloji chtdn daya-
nql sosial-iqtisadi inkiafna dair milli proqram. Azr-
baycan Respublikasnn Ekologiya v Tbii Srvtlr Nazirliyi.
Bak, 2002.
Azrbaycan Respublikasnn traf mhit dair qa-
nunvericilik toplusu. Azrbaycan Respublikas Ekologiya v
Tbii Srvtlr Nazirliyi. 2002. 1-ci cild 424 sh.
Bayramov M.. Ceyranl otlaqalt torpaqlarn ekoloji
mnbitlik modeli. Disser. Avtoref. K.t.e.n.Bak, 2002, 17 s.
Behbudov A.. Azrbaycann mn-otlaq tsrrfat.
Azrnr. Bak, 1986, 136 s.
Budaqov B.A. Landaftnaslq. Corafiya elmi 50
ild. Bak Elm 1996.
Budaqov B.., Mikaylov A.A., Tbii landaftlarn an-
tropogenlmsinin sas istiqamtilri. Azrbaycan Respub-
likasnn konstruktiv corafiyas. Bak. Elm-2000, s: 159-165.
328
Budaqov B.., Quluzad V.. Srm v uqunlar.
Azrbaycan Respublikasnn konstruktiv corafiyas. III cild.
Bak-Elm-2000, s. 96-101.
Cabbarav M.A. Byk Qafqazn Cnub yamacnda klli
miqdar yantlar ml gtirn sinoptik rait. Elm nr,
1978, 142 s.
Engels F. Tbitin dialektikas. Bak. 1966. sh. 152.
liyeva R.., Mustafayev Q.T. Ekologiya (drs vsaiti),
Bak, BDU nriyyat, 2004, 431 s.
liyeva R.., Mustafayev Q.T., Hacyeva S.R. mumi
ekologiya (drslik), Bak, BDU nriyyat , 2004, 530 s.
liyev F.. Azrbaycan Respublikasnda ekzogen geoloji
proseslr, onlarn yrnilmsi metodu v proqnozu prinsiplri.
Bak, 2025. 210 s.
liyev H.., Axundov N.H. Me srvtdir. Bak. Elm
1982. 56 s.
sdov A.., Axundzad L.T., Quluyeva Z.N. Ekolo-
giya hququ. Azrolu Bak 2007.
traf mhitin mhafizsi zr milli faliyyti plan.
Dvlt Ekologiya v tbitdn istifady nzart komitsi.
Bak, 1998. s. 22-25.
yyubov .C., Rhimov X.. lverisiz atmosfer hadi-
slri v onlara qar mbariz tdbirlri. Azrbaycan Respub-
likasnn konstruktiv corafiyas. III cild. Bak-Elm-2000, s.
38-55.
zizov Q.Z., Quliyev . Azrbaycann orlam tor-
paqlar, onlarn meliorasiyas v mnbitliyinin artrlmas. Bak,
1999.
Gyayl .Y. traf mhiti mhafiz, tbii ehtiyatlardan
smrli istifad. Drs vsaiti. Bak. 1996.
Hsnova S.M.ki-Zaqatala zonas (Zaqatala qoruu
timsalnda) biosenozlarnn ekoloji chtdn
qiymtlndirilmsi.Bak.2007.
Hsnova S.M.Heyvanlarn ekologiyas.Bak.2008.
329
Xlilov. M.Y. Bitki rty. Otlaqlarn vziyyti v prob-
lemlri. Azrbaycan Respublikasnn regional-corafi prob-
lemlri. ki-Zaqatala iqtisadi rayonu. Bak. 2003. sh.99-113.
Xlilov. M.Y. Bitki rtynn antropogen dyiilmsi v
brpas. Azrbaycan Respublikasnn konstruktiv corafiyas.
Bak. Elm. 2000. sh. 131-159; 241-252.
brahimov T.O. Kr-Araz oval landaftnn
mhafizsi. Bak 2002. 213 s.
Qasmov .H. Xzrin canl almi v onun qorunmas.
Bak. 1979. sh. 69.
Quliyev B.. Mharib v ekologiya. Bak. 2004. sh.
106.
Mmmdov Q. Azrbaycann torpaq ehtiyatlar. Bak,
Elm, 2002, 132 s.
Mmmdov Q.. Azrbaycann ekoetik problemlri:
elmi, hquqi, mnvi aspektlr. Bak Elm. 2004. sh. 377.
Mmmdov Q.. Azrbaycan torpaqlarnn ekoloji
qiymtlndirilmsi. Bak Elm. 1998. sh. 280.
Mmmdov Q.. Azrbaycanda torpaq islahat: hquqi
v elmi-ekoloji msllr. Bak Elm. 2002. sh. 410.
Mmmdov Q.. Xlilov M.Y. Azrbaycann melri.
Bak Elm. 2002. sh. 472.
Mmmdov Q..Xlilov M.Y. Ekologiya, traf mhit v
insan.Elm 2006. Sh.607.
Mmmdov N.M., Suravegina .T. Ekologiya.
Azrbaycan dilin trcm ednlr: Q..Mmmdov v M..
Babayev. Bak, Maarif-2000. 420 s.
Mmmdov R.M. Xzr dnizinin sciyysi. sosial
bilgilr informasiya blleteni, 8-12, Bak 2001. S.3-31
Mmmdov R.M. Xzrin bdi problemi. Sosial
bilgilr informasiya blleteni, 8-12, Bak 2001, S.40-58.
Mmmdov R.M., Hmbtov A. Xzr dnizinin
sviyysinin dymsi problemi. Azrbaycan Respublikasnn
konstruktiv corafiyas. Bak, Elm, 1996. S. 197-206.
330
Musayev M.. Azrbaycanda zooloji tdqiqatlar v
zoologiya nstitunun yaranmas. Azrb. SSR EA Zoologiya
nstitutu 50 il. Bak 1987.
Mustafayev Q.T. Ekoloji hquq. Bak, Futuroloq,
1999, 72 s.
Mustafayev Q.T. Ekologiya. Bak Ozan, 2001 126 s.
Mustafayev Q.T. nsann ekologiyas. Bak, BDU, 1999.
197 s.
Nbiyev N.. qtisadiyyat, cmiyyt v ekoloji mhit.
Bak Arda nriyyat. 2000. sh. 696.
Mustafayev Q.T., liyeva R.. Ekologiya. Bak. 2004.
BDU nriyyat. sh. 432.
Rstamov S.H. Azrbaycan SSR-in aylar v onlarn
hidroloji xsusiyytlri. Bak, Azrb. EA nr, 1960, 168 s.
Yusifov E.F., Hacyev V.C. Hirkan biosfer rezervat.
Bak, 2004. 167 s.
ki-Zaqatala zonas

Rus dilind

.. . 1. ,
1977. 158.
.. -
: . .
. 1963, 30.
..
. ., 1986.
.. . 1977.
.. () . ., 2002,
264 .
.., ..
(1:200000), , 1984.
.., .. .
. . , 1985.
331
.. . .
1952. 631.
. . ., ,
1988, 208 .
, 6 .., ...
.., .. , ,
. -, 2003, 332 .
Cernobl tr.wikipedia.org/ernobil_reaktr_kazas
ru.wikipedia.org/wikipedia.org/wiki/__
_
























332




Mndricat

Giri ........................................................................................ 3
I Fsil.Ekoloji biosferd insan amili ...................................... 7
II Fsil. Azrbaycann torpaq v bitki rtyn
antropogen tsir .................................................................... 20
III Fsil. Azrbaycan sularnn masir vziyyti ................... 47
IV Fsil. Atmosferin irklnmsi ........................................... 92
V Fsil. Texnogen ekoloji qzalrn traf mhit tsiri ......... 115
VI Fsil. Qlobal ekoloji bhranlar ......................................... 135
VII Fsil. Ekoloji tbii mnb xstliklri ............................. 155
VIII Fsil. traf mhit v sosial ekologiya ............................ 174
IX Fsil. Yksk ekoloji mdniyyt insan mnviyyatnn
sasdr ................................................................................... 209
X Fsil. Ekoloji maariflndirm v ekoloji trbiy................ 224
XI Fsil. traf mhit mnasibtin ekoloji hquq rejimi ...... 252
XII Fsil. Biomxtlifliyin qorunmas ................................... 281
XIII Fsil. Azrbaycan dvltinin ekoloji strategiyas ......... 298




333