Melikov Behruz

Mhazir 1
GR
Yer krsinin tbiti uzun mddtli inkiaf mrhlsi kemkl, ox
mrkkb raitd formalab. Yeri btvlkd v ya hisslr zr aadak Yer
elmlri yrnir: Planetin formasn, onun hrkt qanunauyunluqlarn, digr
sma cisimlri il qarlql laqsini geodeziya v astronomiya. Yerin daxili
quruluunu v trkibini geologiya v geofizika, atmosferi, orada ba vern
hadislri v yer krsinin iqlimini meteorologiya v iqlimnaslq, hidrosfer,
onun trkib hisslrini hidrologiya, okeanologiya v qlyasioloqiya, bitkilrin
corafi paylanmasn biocorafiya, yer sthinin relyefini geomorfologiya, torpaq
rtyn, torpaq corafiyas, tbii komplekslrin, landaftlarn inkiaf
qanunauyunluqlarn lanndaftnaslq v s. yrnir.
Fiziki corafiyan yrrdiyi mkann hdudlarn v onun digr yer elmlri il
sx laqsini yrnmk hmi tdqiqatlarnn diqqt mrkzind olmudur.
Bildiyimiz kimi fiziki corafiyanan tdqiqat obyektin Yerin bir-biril
qarlql laq tsird olan xarici tbqlrin (yer qab, hidrosfer, atmosfer,
biosfer, corafiya tbq) aiddir.
Planetin daxili maddlrinin differensiasiyas hesabna yer qab v hidrosfer
ml glmidir. Yer il gnin qarlql tsirindn qaz tbqsi atmosfer
yaranmdr. Yerin qdim xarici tbqsini qarlql tsiri nticsind hyat
meydana glmi v biosfer yaranmdr Yerin bu xarici tbqlrinin arasnda ba
vern madd v enerji mbadilsi nticsind corafi tbq yaranmdr. Tqribn
50-55 km qalnlna malik olan corafi tbq mrkkb qurulua malik olan
vahid blnmz tbiii geokomplekslrdir. Btn bu tbqlr birlikd fiziki
corafiyann tdqiqat obyektidir. Lakin ayrlqda gtrlm bu tbqlrin
yrnilm sistemi btvlkd aydnlamr, onu tamamil drk etmk n ayr-
ayr tbqlri btvlkdn ayrmaq lazmdr.
I corafi obyektlr mxtlif sviyyd yrnilmidir.
II Fiziki corafiya xsusi corafiya elmlrindn regional corafiya v mumi
yernaslqdan ibartdir.
 Melikov Behruz

IIICorafiya btv hiss olan mumi yernasln corafi tbqsini vahid

tbii sistem kild yrnn yegan elm sahsidir.
IV Burada corafi tbqnin yrnilmsi zaman ona daim inkiafda olan tbii
sistem kimi baxlr.
Corafiya elmlr sistemin hminin d kartoqrafiya, lknaslq, hrbi
corafiya, tibbi corafiya v s. elm sahlri daxildir ki, bunlara da birlikd
corafiya elmlri sistemi deyilir.
 Melikov Behruz

Mhazir 2
Yerin gn sistemindki mvqeyi
Gn v onun planetlrinin daxil olduu ulduz sistemi qalaktika v ya
khksan adlanr. Bildiymz kimi, Qalaktika trkibin 100 milyardan ox ulduz,
qaz v toz olumanlqlarnn daxil olduu mrkkb qurululu sma sistemdr.
Qalaktikann mrkzi mstvisi qalaktika ekvatoru adlanr. Qalaktikann mrkzi
mstvisi bizim gn sisteminin mrkzindn ox uzaqda 30000 iq ili
msfsind yerlir Gn Sistemi qalaktikann mrkzi simmetriya oxu trafnda
saat qrbinin hrktinin ksi istiqamtind saniyd 250km srtl dvr edir v
tam dvrnitqribn 180mln il baa verir.
Gn sisteminin z bir ulduzdan v 9 planetd (hal-hazrda 8 planet v bir
crtdan planet - Pluton) v oxlu sayda digr sma cisimlrindn (peyk meteorit,
komet, asteroid, qaz v toz dumanl) ibartdir. Gn sisteminin yegan ulduzu
olan Gnin diametri 132000 kmdir, onun ktlsinin 70% hidrogen, 29% helium
v 1% digr qazlar tkil edir. Gnin sxl 1,41q/sm3 dir. Onun sthind
temperatur 5-7 mln C arasnda mrkzind is 18-20mln C arasnda dyiir
Gn atmosferi 3 laydan ibartdir (aadan yuxar) I 100-300km arasnda
fotosfer, II - 14000 km- qdr ykskliydk xromosfer v III yer sthin qdr
glib atan gn tac. Btn planetlrin Gnl birlikd gtrlm kisinin
99,8%-n malik gn nhng cazib qvvsin malik olmaqla gn sistemin
daxil olan btn cisimlri z tsir zonasnda saxlayr. Gn sistemind olan
planetlr 2 qrupda birlmidir: Yer v ya daxili planetlr qruppu (Merkuri,
Venera, Yer, Mars), xarici v ya nhng planetlr qrupu (Yupiter, Saturn, Uran,
Neptun). Crrtdan planet olan Pluton da xarici planetlr qrupuna aiddir. Gn
sistemin daxil olan planetlrin bir qrupunun onlarn trafnda hrkt edn
peyklri var Merkurnn v Venerann peyki yoxdur. Yerin -1 (Ay), Marsn 2,
Yupitern 16, Saturunun 19, Urann 15, Neptunun 8, Plutonun 1 peyki
var. Yer tipli planetlr ar elementlrdn ibartdir. Lakin onlarn ls byk
deyil Nhng planetlrin is ksin sxl azdr. Gn sistemi v ona daxil olan
planetlrin yaranmas daima tdqiqatlarn diqqt mrkzind olmudur. Bu haqda
 Melikov Behruz

oxlu sayda kosmoqonik frziyylr irli srlmdr. Elmin inkiaf

mrhlsindn asl olaraq gn sistemin daxil olan planetlrin ml glms
haqqndak frziyylrin mahiyyti d dyimidir. Gn sisteminin mnyi,
trkibi, quruluu haqqnda ilk elmi frziyylr bizim eramzndan vvl yaranmaa
balamdr. Gn sisteminin quruluu haqqnda ilk frziyyni eramzn II srind
yaam Ptolomey irli srmdr. znn Astronomiyann byk riyazi
quruluu srind o btn planetlrin yerin trafnda dair zr hrkt etdiyini
gstrmidir v bellikl d geosentruk nzriyynn sasn qoymudur. Bundan
sonra 1543-c ild polal alim Nikolay Kopernik Gy ixmlrinin frlanmas
srind ilk df olaraq heliosentrik nzriyyni irli srmdr. Bu nzriyyy
gr yer d daxil olmaqla, btn planetlr gn trafnda hrkt edirlr. Bu
nzriyyni ilk mdafi ednlrdn biri d italyan alimi Jordano Bruno olmudur
(1548-1600). Heliosentrik nzriyy z tsdiqini Qalileo Qalileyin (1564-1642)
teleskopunun ttbiqi il tapd Alman alimi Kepler planetlrin hrktinin dqiq
sxemini trtib etdi. Nyuton (1643-1720) is mumdnya cazib qvvsini ksf
etmkl, planetlrin gn trafnda hrktinin mexanizmini amdr. Mhz bu
dvrlrd Gn sistemin daxil olan planetlrin v Gnin yaranmas haqqnda
oxlu kosmoqonik frziyylr yaranmaa balad. Bu frziyylri mzmununa gr
II qrupa blmk olar: I frziyynin trfdarlarnn fikrin gr gn v gn
sistemin daxil olan planetlr tqribn 4,5 5 milyard il bundan vvl qzmar
kosmik qaz v toz dumanlndan ml glmidir. Bu fikrin trfdarlarnn
rasna qrmaz dumanlq nzriyysinin banisi olan Kant v isti kosmik
dumanlqlar nzriyysinin davams olan Laplas aiddir. Bu frziyyy gr
qzm kosmik qaz v toz dumanl trkibind mumdnya cazib qvvsinin
tsiri il ba vern xaotik hrkt nticsind maddi hisslrin ifrat hdd qdr
cmlmsi ba vermidir. Bu hrktin mrkzind daha byk ki v ktly
malik olan gn, onun trafnda is qzmar atmosferdki maddlrdn yaranan
planetlr v digr sma cisimlrini tkil edn maddlrin sxlqlarnn artrmas v
yaranan qarlql mrkz qama v mrkzdn qama tcillrinin tsiri il onlalr
gn trafnda z masir mvqeylrini almlar.
 Melikov Behruz

II kosmoqonik frziyynin trfdarlarnn fikrin gr gn sistemin daxil

olan planetlr gndn xeyli sonra tqribn 6-7 (5-6) milyard il bundan vvl
gn yaxnlndak soyuq kosmik qaz v toz dumanlnda ba vern nizaml
lng, hrkt nticsind gn sistemin daxil olan planetlr, o, cmldn d Yer
Krsi ml glmidir. Bu frziyyy gr planetlr he bir vaxt tam rim
mrhlsindn kemmilr. Bu kosmik frziyynin masir elmi saslara syknn
variantn midt v trfdarlar yaratmlar.
Bu frziyyy gr gn sistemin daxil olan planetlr sonradan bir-birindn
kskin frqlnn planetar v geoloji inkiaf mrhllrini kemilr. Aparlan elmi
tdqiqatlar nticsind myyn edilmidir ki, yaranm ilkin soyuq Yer z oxu v
gn trafnda srtli hrkti nticsind vvlc onu tkil edn maddlrin
seilmsi prosesin mruz qalmdr. Nticd yer sthin xan silisum aliminium,
maqnezium v s. kimi yngl birlmlr ilkin yer qabnn bnvrsini
yaratmlar. Dmir, uran, radium, miss v digr ar maddlr is soyuq yerin
mrkzin toplanmlar. Mrkzd yaranan byk arlq qvvsinin tsiri
nticsind radiaktiv maddlrin zncirvar paralanma reaksiyas ba vermidir.
Yni Yerin qzmas prosesin start verilmidir. Yer sthin yaxn yerln
maddlr vahid ktl yaratmadndan mrkzd riyn maddlrin ykk tzyiq
altnda yer sthin ktlvi xmas ba vermidir. Bu zaman nisbtn byk cazib
qvvnn malik olan yer sth xan rimi maddlrin yer traf kosmik fzaya
yaylmasna imkan vermmi, onlar z trafnda toplayaraq karbon trkibli ox isti
ilkin atmosferi yaratmdr. Yerin tbii peyki olan Ayda da bel ktlvi
pskrlm hadissi ba vermidir. Lakin, nisbtn kiik cazib qvvsin malik
olan Ay rimi maddlrin trkibindn ayrlan su buxarn v mxtlif qazlar z
trafnda saxlaya bilmmidir. rimi maddlrin ktlvi sth xmas prosesi Ay
eras adlanr. Sth xan rimi maddlrin tdricn soyuqmas prosesi nticsind
yer sthinin ilkin brk tbqsi yni paleo yer qab yaranmdr. Yaranan yer
qabnn sahsi, ktlsi v qalnl artdqca, Yer sthin xan rilmi maddlrin
miqdar tdricn azalmaa alamdr. Nticd atmosfer havasnn temperaturu
aa dmy balamdr. Tqribn 4 4,5 milyard il bundan vvl atmosferd
 Melikov Behruz

ilk df ba vern kondensasiya prosesi nticsind ilik su damlar, onlardan is

ilk buludlar ml glmi v ilk df ya yamdr. lkin yalar fasilsiz olaraq
milyonlarla illr rzind davam etmi v nhaytd yer sthinin soyumas
nticsind il ilkin dnya okean Pantalass yaranmamdr. Bu Yerin planetar
inkiaf mrhlsinin sonudur.
 Melikov Behruz

Mhazir 3
Yerin z oxu v gn trafnda hrkti.
Planet kimi yarandqdan sonra Yer krsi digr sma cisimlrinin (gnin v
digr planetlrin) v z arlq qvvsinin tsiri altnda znn xyali oxu v
gn trafnda imal qtbbundn baxdqda saat qrbinin ksi istiqamtind dvr
etmy balamdr. Hminin Yer Ayla birlikd sistem kimi mumi arlq
mrkzi trafnda da hrkt edir. Yerin frlanma oxu hazrda ekliptika mstvisin
2326,6 meyillidir. Bu kmiyyt sabit deyil v hr il 47san kiilir. (Gnin gy
qbbsind grnn illik yoluna ekliptika deyilir). Bu gy sferasnn yer orbit
mstvisi il ksimsin uyun glir. gr dnyann imal qtbundn baxsaq yer
z oxu trafnda qrbdn rq v ya saat qrbinin hrktinin ksin frlanr. Ox
trafnda tam dvr etm vaxt sutka, hm gn, hm d ulduzlara gr myyn
olunur yerin tam hqiqi frlanma vaxt 23 saat 56 dqiq 4 saniyydir. Yerin
frlanma surti saatda 15, xtti srti is ekvatorda 464 m/san v qtblr doru
azalr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Yerin Gn trafnda hrkt surti d sabit olmayb
orbitin mxtlif hisslrind frqlidir. Bildiyimiz kimi yerin gn trafnda
hrkt orbitinin uzunluu 934 mln km, frlanma srti 29,8 km/san+dir. Bu zaman
frlanma orbiti ellips formasndadr. Ona gr d il rzind gndn yer qdr
olan msaf dyiilir. Yerin gn n yaxn olduu nqt periheli adlanr. Bu
zaman msaf 147 mln km olur (dekabrn 22). Yerin gndn n uzaq olduu
orbit hisssi afeli adlanr. Bu zaman msaf 152 mln km olur (iyun 21). Yer Gn
trafnda tam dvrni 365 sutka 6 saat 9 dq 96 san baa vurur ki, bu da ulduz ili
v ya siderik il adlanr. Tropik il dedikd is gnin il rzind 2 df yaz
gec-gndz brabrliyi xttini kemsi nzrd tutulur. Tropik il sidelik ildn 20
dq 24 san qsadr. nki yaz gec-gndz brabrliyi nqtsi hr il gnin illik
hrktin doru yaxnlar. Yerin orbit zr frlanmasnda ml gln bu vaxt
trddd yerin xyali frlanma oxunun orbit mstvsin nzrn mvqeyinin
dyimsin sbb olur. Tam yer dyim sikli 26 min il brabrdir. Yerin gn
trafnda tam dvr etmsi nticsind siderik (tropik) ill brabr fsillr, yeri
 Melikov Behruz

istilik v iqlanma quraqlar yaranr. Sutka rzind gec v gndzn

davamiyyti dyiir, bu zaman aadak lamtdar hadislr ba verir. I yaz gec-
gndz brabrliyi, II yay gndnm, III payz gec-gndz brabrliyi, IV q
gndnm. Tam dvr etm mddtind gn ancaq 2327 mal v cnub
enliklri arasnda zenitd olur. Bu paralel evrlri mvafiq olaraq mal v cnub
tropiklri adlanr. Tropik sz geri qaytma nqtsi demkdir. Yerin gn
trafnda hrktinin bir nticsi d mal v cnub qtb dairlrindn balayaraq
qtblr doru qtb gec v gndz hadissinin ba vermsidir. Yerin frlanma oxu
onun ktlsinin (nvnin) mrkzindn ken dz xtt deyilir. Yerin frlanma
oxunun yer sthi il tmas nqtlrin is corafi qtblr deyilir. imal qtb el
qtbdr ki onun trfindn baxdqda yer saat qrbinin ksi istiqamtind dvr
edir. Ekvator mstvisi frlanma oxuna perpendikulyar olan byk evr xttin v
ya qtblrdn brabr uzaqlqda olan evry deyilir. Mstvilri ekvator
mstvisin paralel olan kiik konsentrik evrlr paralellr deyilir. Hr bir
nqtnin ekvatordan uzaql onun corafi enliyidir. Corafi qtblri birldirn,
ekvator mstvisin perpendikulyar olan yarm evr xttin is meridian
deyilir. Bildiyimiz kimi rti olaraq Qrinvi rsdxanasndan ken meridian kimi
balanc meridian gtrlr (vvllr balanc meridian kimi Kanar
adalarndak Ferro burnu, Paris, Berlin meridianlar, Rusiyaya Sankt-Peterburqdak
Kunts-kameradan ken meridian 1839-cu ildn sonra is Pulkovo
rsdxanasndan ken meridian gtrlmdr.). Balanc meridiandan veriln
nqtdn ken meridiana qdr olan msaf corafi uzunluq adlanr. Yerin z oxu
trafnda tam dvr etmsinin asadak hmiyyti var: I sutka gec-gndz
yaranr.
II hrkt edn cisimlr imal yarm krsind saa, cnub yarmkrsind
sola meyl edirlr III Yerin Gn radiianas trafnda frlanmas tbii zonalarnn
qrb-rq uzunluunu myyn edir. IV Yerin frlanmas nticsind mxtlif
razilrd qrarlam qalxan v enn hava cryanlar sasn spiralvar hrkt
formas alrlar. imal yarmkrsind spiral sola, cnubda saa meyl edir. V Yer
krsind yerin z oxu trafnda frlanmas nticsind vaxt mxtlifliyi anlays
 Melikov Behruz

yaranr. Bildiyimiz kimi , 1884-c il qdr yer krsind vahid vaxt anlays yox
idi. z oxu trafnda yer qrbdn rq doru hrkt etdiyindn gn sualar
rqdn balayaraq meridianlar zr yer sthini iqlandrrlar. Bu zaman yerin
frlanma srtindn asl olaraq gn sualar rqdn qrb doru 4 dqiqd 1
surt il hrkt edirlr Yni 1 qrbd yerln meridian rqdkindn 4 dq sonra
gn ualar dr. Bu is qonu meridianlar arasnda vaxt frqi yaranmasnn
sbbidir. Mlumdur ki, corafi enlikdn asl olmayaraq bir meridian xtti
zrind vaxt eynidir. Bu yerli vaxtdr. Demli meridianlar arasnda yerli vaxt frqi
4 dq olmaqla rqdki meridiann vaxt hmi qaba olur. Yer kr olduundan
1=lik frq nzr alnmaqla 360 yerli vaxt mfhumu anlay mvcuddur. Yerli
vaxtla bal olan mrkkbliyi aradan qaldrmaq n 1884-c ild Yer krsind
vahid vaxt anlays quraq vaxt anlays qbul olunmudur.
Bu mqsdl Qrinvi meridian mrkz olmaqla qrbdn rq doru yer
krsi hr biri 15 olmaqla 24 quraa ayrlmdr. Bu zaman hr bir quraq
daxilind vaxt onun orta meridianna gr hesablanr, yni orta meridiann yerli
vaxt yerldiyi quran quraq vaxtna uyun glir. ki qonu orta meridian
arasndak drc frqi 15 drc olduundan qonu quraqlar arasndak quraq
vaxt frqi 1 saatdr. Gn yer krsini rqdn qrb doru iqlandrdndan
rqd yerln quran quraq vaxt qrbdkindn bir saat irlid olur. Saat
quraqlar qrbdn rq doru nmrlnirlr. Bu zaman rti olaraq qbul
olunmudur ki, yer krsind hr bir yeni sutka 180=lik meridiandan balayr v
qrb doru irlilyir. Bu meridian sutkann dyiilm xtti kimi qbul
olunmudur. O he bir yerd quru sthini ksmir. Bu xttin qrbi il rqi
arasndak vaxt frqi bir sutkadr.
Yerin gn v z oxu trafnda Ayla birlikd sistem klind hrktinin
digr nticsi d qabarma v kilm hadissidir. Qabarma v kilmnin hr
birinin davamiyyti tqribn 6 saat 12 dq, 30 saniydir. Hr bir qabarma v
kilm sikli tqribn 12 saat 25 dq-dir. 2 qabarma v kilmdn ibart tam sikl
is 24 saat 50dq -dir. Yni 1 sutka rzind tqribn 2 df qabarma v 2 df
kilm hadissi olur.
 Melikov Behruz

Bu tbit hadissinin yaranmasnn sas sbbi ayn cazib qvvsidir Dnya

okeannda qabarma v kilm amplitudas orta hesabla 5-10m arasnda dyiir.
n yksk qabarma hadissi (18m) imali Amerikann imal-rq sahillrind
Fandi v Men krfzi sahillrind msahid olunur. Qabarma v kilm hadissi
materiklrd d msahid olunur (rqi Avropa platformas daxilind). Okeanlarda
nisbtn zif qabarma v kilm daxili dnizlrd mahid olunur (Aralq, Qara,
Baltik). Xzr dnizind qabarma v kilmnin amplitudu 10-20 sm arasnda
dyiilir.
 Melikov Behruz

Mhazir 4-5
Yerin daxili quruluu. Yerin geoloji inkiaf tarixi.
Planetar inkiaf mrhlsinin sonunda yni tqribn 4-4,5 mlrd il bundan
vvl ilkin nazik yer qabnn ml glmsindn sonra yerin geoloji-inkiaf tarixi
balanmdr. Bu mrhlnin vvlind yer qab htl ox mthrrik idi. O
asanlqla mantiyadan qalxan rimi maddlrl paralanrd. Lakin sthd soyuyan
lavalarn qalnl artdqca yer qabnda byk qalnla malik olan nisbtn sabit
hisslr yaranmaa balad. Hmin sahlrd sth xan lavalarn miqdar kskin
azaldndan sth yaxn drinlikd intruziv mnli maqmatik sxurlarn
yaranmas ba verdi. Bu dvrdn balayaraq yer qab quruluuna v mnyin
gr bir birindn kskin frqlnn iki trkib hissy: qaln, sabit, nisbtn az
paralanm platformalara v mthrrik vulkan pskrmlrinin v zlzllrin
fal ba verdiyi geosinklinallara blnd. Bundan sonra yer qabnn geoloji
inkiaf tarixi bu iki trkib hisssi arasndak, mbariz tarixidir. Geoloji inkiaf
tarixinin ilk mrhlsindn yni arxey erasnda artq yerin daxili quruluu
formalamc oldu. Bildiyimiz kimi, yerin mrkzind qalnl 3500 km- atan
daxili v xarici nvy blnn temperaturun 3500-5500C y brbr, atmosfer
tzyiqi 1000000-300000 atmosfer arasnda dyiiln ox ar nv yerlmidir.
Onun trkibindki rimi lakin brk vziyytd olan maddlrin 85-90% dmirli
birlmlrdn ibart olduu gman olunur.
Nvni hr trfdn qalnl 2800 km-dn artq olan maddlri rimi, lakin
plastik vziyytd olan mantiya hat etmidir. Fiziki v kimyvi
xsusiyytlrin gr mantiyan 2 hissy alt v st mantiyaya blrlr. st
mantiyada yer sthindn 100-135 km drinlikd astanosfer yerlmidir. Orada
maddlr rimi, lakin yumaq haldadr. Faliyyt gstrn vulkanlarn vulkan
oca v drin fokuslu zlzllrin hiposentri astenosferd yerlir. Mantiyann
trkibi sasn maqnezium olan maqnezium oksiddn dmir oksiddn, silisium
oksiddn ibartdir. Oradak maddlrin 8% - i dmirli birlmlr olduu qbul
olunmudur. Sthdki brk tbq is qalnl 1-5 70-90km arasnda dyin
yer qabdr. Yer qab il mantiyann arasndak srhd bazalt tbqsi il
 Melikov Behruz

astanosfer arasnda olan srhddir v o Moxo srhddi adlanr. Bazalt tbqsi

il qranit arasndak srhd Qutenberq, km sxr il qranit arasndak srhd is
Konrad srhddi adlanr. Bellikd yer qab laydan ibartdir: km, qranit,
bazalt. Okeanda is tdricn qranit tbqsi yoxa xr. Yer qabnn n nazik
hisssi orta okean silsillrind olan rift drlrinddir. Orada mantiya yer sthin
1-3 km dk yaxnlar. Drin Sulu okean nvlarnda is okean tipli yer qabnn
qalnl tqribn 5km-dir. Okean yata dznliklrinin yaxnlnda yer qabnn
qalnl 10-15km-dk artr. Dznliklrd yer qabnn qalnl 15-35km,
Qafqaz dalarnda 50-55 kmdir, Mrkzi Asiyada 70-90km-dir. Vulkan
ocaqlarnn v drin fokuslu zlzl ocaqlarnn yerldiyi st mantiyann st
hissn il birlikd yer qab litosfer adlanr. Onun qalnl 50-90km-l 200-
250km arasnda dyiilir. Litosferin st mantiya il alt srhdi Benyoff srhd
adlanr. Litosfer btv bir tbq olmayb drinlik qrlmalar vaistsi il ayr-ayr
hisslr: litosfer tavalarna blnr. Bu tavalarn tmas zonasnda ba vern
endodinamiki proseslr yer qabnn v yer sthinin masir strukturunu myyn
edir.
Son 4,5-5 mlrd il rzind ba vern geoloji proseslri tdqiq edn
mtxssislr yerin geoloji inkiaf tarixini akarlamlar. Bu hadislrin ba verm
mexanizmini amaq n is mxtlif geotektonik nzriyylr irli srlmdr.
Bunlardan n geni yaylanlardan: geosinklinallar nzriyysi, materiklrin dreyfi
nzriyysi, rotasiya nzriyysi, konvensiya v XX srin 60-c illrind inkiaf
etdiriln yeni qlobal tektonika v ya litosfer tavalar nzriyysini gstrmk
olar.

Yer maqnitizmi haqqnda

Srtl frlanan plastik elektrik keirn maye yer nvsind srtl hrkt
etmkl yerin trafnda yaranan maqnit sahsini induksiyaladrr. Yerin maqnit
sahsi yer traf fzada bir ne yer radiusu qdr msafd yerlir. Yerin
geomaqnit sahsi Gn klyi il laqy girrk Yerin maqnitosferini ml
gtirir. Bu tbq yer sthini hyat n thlkli olan ykl gn klyindn
 Melikov Behruz

qoruyur Yer sthindn tqribn 4400km msaf d zflyir 90000km msafd is

onun tsiri itir. Bu yer maqnitosferinin st srhddidir. Maqnitosferin ilkin
yaranma tarixi ay erasna yni tqribn 4-4,5 mlrd il bundan vvl tsadf edir.
 Melikov Behruz

Mhazir 6-7
Yer qabnn quruluu. Litosfer tavalar nzriyysi.
Bildiyimiz kimi yer sthinin brk cisimlr kompleksin yer qab deyilir
Kant-Laplas frziyysin gr Yer qabnn ilkin rimi yerin soyumas
nticsind ml glmsi gman edilirdis, masir elmd is onun mantiyann
rimi maddsinin yer sthind soyumas nticd ml gldiyi fikri qbul olunur.
Eyni zamanda sth xan lavadan su buxar v yngl qazlar ayrldqdan sonra
ilkin bazaltdan ibart olan brk yer qab formalamaa balamdr. Bildiyimiz
kimi, yer qabnn ml glmsi v inkiaf haqqnda ham trfindn qbul
ediln tektonik nzriyy yoxdur. Onlarn arasnda aadaklar qeyd etmk
lazmdr.
I Fiksizlr nzriyysi (hrktsiz, dyimyn)
Onun trfdarlarnn firin cr materiklr hmi hazrda onlarn tutduqlar
yerd qalmlar. Onlar relyefin, paleo iqlimin v zvi almin btn tarixini bu
mvqedn izah etmy alrdlar.
II Mobilistlr (hrktli) nzriyysi
Bu nzriyynin trfdarlar sbut edirlr ki, litosfer tavalar mvcddr.
Onlar daim hrkt edirlr v yer sthind gedn btn endogen proseslrin kk
litosfer tavalarnn hrktinddir. Bu frziyy znn tsdiqini okean dibindn
ld olunan n yeni faktik materiallarda tapmdr.
III Okean dibinin hesabna materiklrin bymsi nzriyysi
IV Geosinklinallar nzriyysi: dalar ml glmsi yolu il quru sahsinin
blnmsi
V Rotasiya nzriyysi
Madam ki, yerin formas riyazi sferoid sth il uyun glir v qeyri-brabr
frlanmas il laqdar olaraq baqa cr qurulur, frlanan planetdki zonal zolaqlar
v meridional sektorlar tektonik chtdn istr-istmz eyni qiymtli olmur,
yerdaxili proseslrin trtdiyi tektonik grginliklr mxtlif fallq drcsind
reaksiya verirlr.
Yuxarda sadatanan I-si nzr alnmr Yer qabnn ml glmsi vvlc
 Melikov Behruz

nazik bazalt qatnn yaranmas il balanmdr. Bu zaman onun sthind

temperatur 100S-dn yksk olmudur. Su tutarlar, demli, su eroziyvs yox idi.
Fiziki asnma intensiv gedrd.
Yer qabnda yaranm ilk materik qabnn (Pangeya) yeri dqiq mlum
deyildir. mumiyytl mantiyann deformasiyas hr yerd eyni il getmmidir.
Yerin bir trfind ar maddlr drinliy enmi v byk okean kkliyi
(Pantalas) ml glmidir. lkin bazalt qat tqribn geoloji inkiaf mrhlsinin
vvlind materik v okean qabna blnmy balamdr. Okeanlarn ml
glmsi il yer krsind rtubt dvran balamdr. Materiklrd axar sular
meydana glmi v denudasiya prosesi balamdr. Suda fiziki v kimyvi
proseslr gclnmi, ovuntularn (qrnt mhsullarn) danmas srtlnmidir.
vvlr vulkan proseslri il yaranm kkliklrd km sxurlarn toplanmas
prosesi srtlnmidir. Bazalt qat aa baslm, km sxurlar yksk
temperatur v tzyiq raitin drk metomorfiklmy mruz qalmdr.
Qranitin mnyi yni ml glm raiti mbahislidir (intruziv v ya
metamorfik)
Bizim n vacibi odur ki, okean dibind qranit yoxdur. Qrqlarn
bnvrlri qranit nvvlri zrind ml gtmidir.
ndiki dvrd yer qab materik v okean tipli yer qabndan ibartdir.
Okean tipli yer qabnn palnl 5-15km (rif drlrind 1-4km)-dir. st tbq
dniz mnli km sxurlardan ibartdir (1-1,5km). Bazalt tbqsinin qalnl
(1-25km). Ondan aadak alt v ya qabbro tbqsinin qalnl 5km- qdrdir.
Materik tipli yer qabnn qurulusu daha mrkkbdir. Onun qlnl orta
hesabla 35-40km-dir. Maksimal qalnl is 70-90km arasndadr. Qalanl 20km-
dk olan alt tbqnin bazaltdan tkil olunduu guman olunur. Materik tipli yer
qabnn sas qat rti daraq qranit tbqsi adlanr. Onun qranit v qneysdn
tkil olunduu iddia olunur. st tbq is qalnl 3-10km arasnda dyin
km sxur laydr. Platforma qalxanlarnda bu lay yox olur. Qranit lay bazaltdan
Konrad srhdi il ayrlmdr. Burada seysmik dalalarn srti 6,4km/sandn
7,6km/san qdr artr Yer qab il mantiya arasnda srhd olan Moxorovi
 Melikov Behruz

srhdind seysmik davlalarn srti 8km/san dk artr.

Yer qabnda keid tipli sahlr d mvcuddur. Onlar materik dayazlqlarna
v ya elf zonalarna ayrlrlar. Orta okean sra dalarnda is yer qab il
mantiya arasndak srhd yni Moxo srhdi yoxdur. Burada mantiyann rimi
maddlri rift drlril yer sthin maksimum yaxnlarlar.
Masir elm yer qabn v astanosfer qdr n st mantiyan litosfer
adlandrr. Drinliy getdikc temperaturun hr 100m dn bir artma kmiyytin
geotermik qradiyent deyilir. Temperaturun 1I artmas n lazm olan
msafy is geotermik pil deyilir.Litosferin quruluu, orada ba vern fuqi v
aquli hrktlrin mexanizmi v onlarn nticsi litosfer tavalar nzriyysi
trfindn izah olunur. Bildiyimiz gr yer qab st mantiya il birlikd litosferi
mlgtirmkl yer sthind ba vern btn endogen proseslri
istiqamtlndirirlr.
Ayr-ayr hisslrdn materik v okean tipli tavalardan ibart olan bu
tbqnin trkib hisslri astanosfer zrind nvdn qalxan rimi maddlrin
gcl tsiri il fuqi hrkt edrk konvergent v divergent zonalar
yaradrlar. Bu tavalarn inkiaf tarixinin brpa edilmsinin nticsind ilkin quru
sahsindn Pangeyadan balayaraq bugnk materiklr qdr quru v okean
sahsinin inkiaf tarixi akarlanmdr.
Geosinklinallarn inkiafnda mrhl ayrlr:
1. lkin mrhl razi tektonik yilm y mruz qalr. Bu mrhld razi
dniz altnda qalr v dniz mrhlsi d adlanr.
2. vulkan pskrmlri mrhlsi. Bu mrhld gcl vulkanizm proseslri
ba verir. Hm quruda, hm d suda vulkanlar pskrr.
3. Orogen (da ml glm mrhlsi) Bu mrhld nhng dalar ml
glir. Da ml glm zaman sxurlar mxtlif cr yatm formas alrlar:
1.Fay, 2.Horst, 3.Qraben, 4.antiklinal-sinklinal, (qrqlq) 5.pillli, 6
stglm v s.
Qrmz v l dnizin, Baykal, Tanqanika, Nyasa gllrinin kkliklri
qrabend yerlir.
 Melikov Behruz

Platformalar geosinklinallarda falq dayandqdan sonra ml glir. Bu

sahlrd ml glmi dalar zaman kedikc denudasiya prosesin mruz qalr
dznliy evrilir. Yni platformalara dznlik sahlr uyun glir. Platformalar
kristallik bnvr v km sxur qatndan ibart olur. Kristallik bnvrnin yer
sthin xmasna qalxan v ya sipr deyilir. Msln: rqi Avropada Baltik
Ukrayna qalxan, Sibir platformasnda Aldan, Anabar qalxan v s.
Platformalar geoloji yalarna gr 2 yer blnrlr:
1.Qdim platformalar: arxey, qismnd proterozoyda ml glmidir.
Msln:imali Amerika, Snubi Amerika, Afrika-rbistan, .rqi Avropa, Sibir,
Avstraliya, Antarktida, Hindistan, in-Koreya, Cnubi in, Tarm.
2. Cavan platformalar Paleozoy-Mezozoy eralarnda yaranblar. sasn
qdim platformalarn knarnda v ya onlarn arasnda yerlir. Msln: Qrbi
Sibir, Turan oval, n Qfqaz dznliyi, Braziliya, Anadolu ran yaylas.
Qalxma sahlr antekliz, km sahlr sinekliz deyilir.
 Melikov Behruz

Mhazir 8
Yer krsinin relyefi morfoskulptiur v morfostruktur anlaylar
Bildiyimiz kimi, yer sthinin endogen v ekzogen qvvlrinin qarlql tsiri
nticsind yaranan nahamarrlqlarn cmin relyef deyilir. Yer sthindki relyef
formalar qabarq v kk olmaqla bir birindn llrin, mnlrin, yalarna,
hndrlklrin v digr lamtlrin gr frqlnirlr. Relyef formalar llrin
gr aadak 4 sinif blnrlr.
1. meqarelyef v ya planetar relyef. Bura sasn okean tipli litosfer tavalar
zrind formalaan okean kkliklri v materik tipli litosfer tavalarna uyun
gln materik massivlri aiddir.
2. Materiklrin makrorelyefi. Buna dalq lklr, byk dznliklr, geni
ykskliklr Msln: Qafqaz, Himaly dalar, Qrbi Sibir, Amazon oval,
Braziliya yaylas
3. Mezo relyef formas. Orta lsl relyef formalarndan, kiik
dznliklrdn, ay drlrindn, dalq razilr daxilind ayr-ayr sra dalardan
v s. bartdir (Ba Qafqaz sra dalar, Yan sislsil, Muan dz, Qaraba
vulkanik yaylas)
4. Mikro relyef. Hr yerd geni yaylm relyef formalarndan estuariy,
meandr,deltalardan, yaranlardan, qobulardan v s. tkil olunmudur.
Yer qabnda ba vern btn relyef ml gtirici proseslr morfogenetik
proseslr deyilir. Mnyin gr bu proseslr endogen v ekzogen mnli
olurlar.
Litosferin daxili maddlrinin qarlql tsiri il relyefd ba vern proseslr
endogen proseslr deyilir. Btn endogen proseslr damlglm, maqmatik,
dalarn yaranmas, zlzllr, zostasiya, yer qabnn aquli hrktlri, litosfer
tavalarnn fuqi yer dyimlri, maqmatik v km sxurlarn metamorfizmi,
planet daxilindn gln stilik axn hrktl genetik laqddir.
Corafi tbqy yerdn xaric materiya v enerji glmsi il myyn olunan
proseslr, ekzogen (xarici mnli) proseslr adlanr.
Bu proseslr lk nvbd gn radiasiyasnn trtdiyi hadislrd (rtbt
 Melikov Behruz

dvran v suyun grdy i, bitkilriniz atmosferin biogen qazlar, temperatur

trddd, klk, daimi donuluq) z ksini tapr. n mhm ekzogen hadislr
srasna qabarma srtnmsi yaradan ayn v gnin qravitasiya sahlri aiddir.
Endogen v ekzogen proseslr il sx laqd faliyyt gstrirlr. nki kild
endogen v ekzogen proseslrin tsiri yoxdur. Endogen proseslr ekzogen fonda
ekzogen proseslr is endogen raitd ba verir. Msln quru damlglmy
endogen proseslr v sbb olur. Lakin ml gln dalarn relyefnin xarici
grnn, yni morfologiyasn ekzogen Q rlr myyn edir.
Ekzogen proseslr xaman asnma v denudasiya kimi relyefmlgtirici
proseslr aydn tzahr edir. Sxurlarn atmosferl, hidrosferl v canl
orqanizmlrl qarlql tsiri nticsind dolmas, dyimsi proseslrinin
mcmusuna anma deyilir. Su altnda ba vern anma halmioris adlanr. V or
okean suyunun tsirindn dniz mnli km sxurlarn dyimsindn ibartdir.
Bildiyimiz kimi quruda anma litosfer maddsin tsir narin gr, fiziki, kimyvi
v bioloji xarakterd ola bilr.
Fiziki anma relyeffin msbt formalarnn mexaniki, surtd xarici tsir
nticsind qrntlara paralanmas deyilir. O, sxurlarn temperatur trddd
nticsind yni qzmas v soyumas nticsind ba verir. n intensiv fiziki
anma kontinental iqlim raitind ba verir. Temperatur o trafnda hrkt
edrk asnmada suda itirak genilndirir v onun tdricn paralanmasna sbb
olur. Buna axtaanma deyilir. Kimyvi anma bu zaman sxurlarn kimyvi
trkibi dyiir. Daha davaml minerallar ml glir. Kimyvi anma fiziki anma
il birg ba verir. O, humid (rtbtli) iqlim malik razilr n xarakterikdir.
zir anma hm bitkilrin kklri il sxurlarn mexaniki dalmasndan v
hm d canllarn hyat faliyyti nticsind onlarn kimyvi trkibinin
dyimsindn v qrntlara blnmsindn ibartdir.. Anmann kateqoriyalara
blnmsi rtidir. Uca da massivlrind anma materiallar arlq qzsinin v
digr gvvlrin tsiri altnda yamac boyu danr. Arid iqlim raitind yaranan
anma materiallar il uzaq msaflr danmayaraq yaxn drldri v
kkliklri doldurur.
 Melikov Behruz

Anma materiallarnn danma v aparlma proseslrinin mcmusu

denudasiya (lpaqlama) adlanr. Denudasiya dar mnada anma mhsullarnn
sxurlarn sthindn danmas geni mnada is yer sthini hamarlandran btn
proseslri hat edir (Anma v ana materiallarnn danmas).
Denudasiyann arlq qvvsi kimi universal agentindn baqa eroziya,
ekzarasiya, abraziya v deflyasiya agentlri d vardr.
Eroziya hr yerd faliyyt gstrir v 3 sinf blnr. 1. Mikro eroziya
zn yamaclarn sthi axnla v kiik rnaqlarla yuyulmasnda gstrir. 2) Mezo
eroziya ay drlrini yuyub dadan yataq axnlar il icra olunur. 3.
Makroeroziya. Dalq lklri alaldr. Dznliklri ml glmsi il nticlnir.
Uzun mddtli denudasiya prosessi bir-birin ks olan 2 hissy, paralanma v
plapatsiyaya blnr.
Cavan dalarda anma nticsind son mrhld hamarlanma dzlm
sthlri yaranr. Onlar damlglm mrhllri arasnda relyefin nisbtn sakit
inkiaf dvrlrind formalarlar.
Endogen qvvlrin tsiri minimuma endiyindn hakim ekzogen qvvlr
relyefin nahamar yerlrini hamarlayrlar. mumiyytl sthin hamarlanmas 2
yolla ba verir.
Peneplen Dalq razinin yerind yuxardan anma v denudasiya yolu il
ml glmi hamar relyefi, alaq v dalal sth deyilir.
Pedeplen is quru iqlim raitind da yamaclarnn denudasiya nticsind
paralel olaraq kilmsi il formalaan hamar sthlrdir.
Hamarlanma (dzlm) sthlri izostatik qalxma, il anma arasndak
dinamik tarazlq raitind ml glir.
Bellikl anma v denudasiya proseslri damlglmnin, ksindir.
Tektonik proseslr nticsind dalar yaranr. Amalar is anlar peniplendirlir
(hamarlandrr) orqonizmdn sonra denudasiya dahada srtlnir.
 Melikov Behruz

Mhazir 9
Relyefin genetik tsnifat.
Mnyin gr masir relyef formalar 2-3 qrupa blnr:
1. sasn endogen qvvlrin stn tsiri il formalaan relyef
formalarna morfostrukturlar deyilir. Bura materik v okean kkliklri, dalq
quraqlar, dznliklr, ykskliklr, vulkanlar v s. aiddir. n byk
morfostruktura geotekturalar deyilir. (Materiklr v okean kkliklri).
2. Ekzogen proseslrin stn tsir il yaranan relyef formalarna
morfoskulpturlar deyilir. Bura ay drlri v onun nvlri karst, buzlaq relyef
formalar, barxan dyun v digr relyef formalar aiddir. Materik tipli yer qabnn
sasn platformalar v geosisnklinallar tkil edir. Buk imi platforma yer qabnn
kristallik sxurlardan v km sxurlarda tkil olunan tektonik hrktlrin zif
intensivliyi, il sciyylnn qdim, geni, hamar sabit, hisslrin deyilir. Hr
materikd 1, Avrasiyada 5 sas platforma vardr. Qdim platformann bnvrsi
yerin geoloji inkiaf mrhlsinin vvlind yni kembrij qdrki dvrd
formalamdr. Onlarn m srasna, m+ Amerika, m + Avropa, c+ in,
platformalar aiddir.
C srasna Afrika, rbistan, Hindistan, Avstraliya, Antarktida.
Cavan platformalar Q+ Sibir, Turan.
Platformann quruluu qrq, kristallik, bnvrnin sth xd qabarq.
Qalxanlar Labrador, Baltik, Anabar, Kanada.

Geosinklinal v qarq daml glm proseslri.

Geosinklinallar dniz dibind yer qabnn drin ensiz v ox uzun
kmsin deyilir. Adtn tektonik snmalarla ayrlr. Uzun mddt qaln km
sxur qatlar v vulkanik sxurlarla dolu rv tektonik hrktlr nticsind qrq
dalar silsilrin evilir. Geni mnada geosinklinallar v geosinklinal quraqlar
yer qabnn mthrrik sahlridir. Paralanm qrq quraqlarna dalar
deyilir. Onlar n aquli v fuqi hrktlrin geni miqyasda yaylm intensiv
qrq ml glmlr vulkanizm v seysmik proseslr sciyyvidir. Quraq ml
 Melikov Behruz

glm mrkzlri:
1. Baykal (Arxey, Proterozoy, Kembriy, Ordovik)
2. Kaledon (Silur, Devon) Skandinaviya, Appalai, Prebaykalye, Zabaykalye
3. Hertsin (Da kmr, Perm) Ural, Tyan-an, Altay, Sayan, Cnub Appala
Kebriyd yarananlar Sixote Alin, Cerskiy, Verxoyanskiy, imali Asiya
dalar.
Yenidn cavanlam dalar Tyan-an, Altay, Sayan, Zabaykalye.
Yeni trnmi dalarn relyefinin n sciyyvi chti vvlici hamarlanma
sthinin aquli hrktlr nticsind yenidn ykskliy qaldrlmas ox
yamaglarla nticlnmsidir.Buradak peneplenlr suayrcnn yuxarsnda geni
dznliklr yaranmdr. Bu dalarn dadrlrinin geni qrabenlridir. Yer
qabnn hrktlri masir dvrdd davam edir. Bu hrktlr neotektonik
hrktlr deyilir. Bu hrktlr qalxma v enm proseslrd, zlzl v vulkan
proseslrd zn gstrir. Zlzl yunanca, seysmos szndn gtrlm,
litosfer tavalarnn hrkti nticsind yeralt tkanlar v yer qabnn st
laylarnn trpnmsin deyilir. Litosfer tavalarnn srhddi boyunca bu proseslr
intensiv gedir. Ms: sakit okeann snma zonas.
Vulkanizm Mantiyann rimi maddsinin drin qatlarndan yer sthin
qalxmas v onunla lagdar proseslrin mcmusuna deyilir. n sad vulkan
formas maardr. Maar yalnz buxar v qaz pskrr tiplrin gr.
Havay tipli vulkanlar (bazalt pskrr). Lava sakit axr v soyuduu n
geni msflr axr. Onlar qalxan killi rtk ml gtirir. Onlar n byk
hamar qabarq sah mvcuddur. Mrkzdn pskrn vulkanlarn ksriyyti strata
vulkan (Vezuviy) tipin mxsusdur. Onlar su buxar, qazlar, byk kl vulkan
bombalar, soyumu lava paralar lapillalar maye lava pskrrlr. Bunlar layl
quruludarrlkan konusu ml gtirir. Axan lava laylar v yumuaq materiallar
nvblnirlr (Klyuivskaya Sopka, Fudziyama). Onlar drin rmlarla v ya
barankoslarla ksilmidir. Genilnmi krater kaldera adlanr.
tipli vulkanlarda lava turdur. Silsium oksid tqribn 55% tkil edir.
Pskrmdn sonra lava boaz tixayr v ondan donmu mil klind xr. Bzn
 Melikov Behruz

maqma sxr qatlarna sxlr v st laylar qaldrr, lakin yer sthin xmr,
bellikl intruziv sxurlar yaranr. Faliyytd olan 800 yaxn vulkan var. n ox
Sakit hlqsind, Appenin quranda, slandiya (rif zonas), Havay adalar.
Dznliklr. Yaxn msaqd nisbi hndrlk frqi 200-dn az olan hamar
sth deyilir.
Dznlik aralq, yksklik, yaylalara ayrlr. Bu razilr platformalara
uyun glir.
Mnyin gr layl, denudasion, akkumulyativ olur.
Layl 2 mrkzdn ibartdir.Kembriydn qdim, Kaledon v Hertsin yal
kkliklrdir. Rusiya dznliyi, Sibir, Baltik qalxan xntlarda antekliz, km
sahlr sinekliz adlanr. Denudasion dznliklr qdim dalarn hamarlanmas
nticsind ml glir.
Morfoloji xsusiyytlrin gr dznliklr dz sth malik dznliklr
(meyillik 1 km-d 10m dir). Maili dznliklr (meyllik 1 km-d 10-m dn artq).
kk dznliklr (Turan aral).
Qabarma dznliklr.
Tpli dznliklr.
relyef formalarn v onlarn morfoloji morfogen komplekslrini aadak
ekzogen proseslr yaradr.
a) su erroziya, su akkumulyasiya
b) buzlaq v ya kriogen
c)qdim buzlama
d) masir buzlama
e) daimi donuluq
f) eol
a) arid denudasion v akkumulyativ
b) sahil formalar
c) abraziya akkumulyasiya
 Melikov Behruz

Mhazir 10
ATMOSFER.
Hndrly doru atmosferin sxl v tzyiqi azalr.
180km-d 40 df
80km d 75 min df
Atmosferin olmasna aadak faktorlar tsir edir.
20-25km sdgi buludlar
80km gm buludlar
122km-d meteroid axnlarnn yannn, grnmsi
220km d qazlarn seyrlmsi, in dalmas
1000-1200km-d qtb parltlar.
Bu korpuskulyar hisslrin ionlamas il laqdardr.
Atmosfer 20000km-d yer tacn ml gtirir. O, hiss olunmadan dalaraq
planetlr aras fazada qaz atamlar quyruq formas ml gtirir.

Atmosferin trkibi, quruluu gn radiasiyas.

Yeri hr trfdn hat edn qazvar hava tbqsin, atmosfer deyilir
(yunanca buxar demkdir). yer atmosferi geoloji inkiaf mrhlsind uzun inkiaf
yolu kemidir. ilkin mrhld karbon qaznn stn olduu atmosfer canllarn
inkiaf il tdricn oksigen. atmosferi il hat olunmudur. Geoloji inkiaf
mrhlsinin dvrnd atmosferin alt tbqsinin qaz trkibi aadak kimidir.
azot 78,08%; oksigen 20,94%, arqon 0,93%, karbon 0,03%, digr tsirsiz
qazlar 0,02%. Havnatda geni yaylm hidrogen v heliq yer atmosferindn
srbst halda ox azdr (0,0015% - dn az). Ona gr d yer atmosferi geokimyvi
anomaliyadr.
Geoloji inkiaf tarixinin balancnda yer onu gn klyindn, tcrid edn
maqnitosfer saysind znn karbon atmosferin yaratmdr.
O vaxt intensiv vulkanizm v orogenik zaman yerin daxilind klli miqdarda
karbon qaz ayrlmdr sonradan hyat hmin atmosfer raitind yaranmdr. lk
canllar, karbon qaz qbul edn bitki mnli orqanizmlr olmudur. Hyat inkiaf
 Melikov Behruz

etdikc atmosferd qaz trkibi dyimi, oksigenin v azotun miqdar kskin

artmdr. Frz olunur ki, Devondan balayaraq masir oksigen atmosferi tam
formalamdr. Atmosferd tqribn 1015 ton oksigen vardr. Canl madd vasitsi
il d o qdr oksigen mbadild itirak edir.
Fotosintez prosesi atmosferin qaz trkibi tnzimlyir. Atmosferd oksigen
ozon klind d olur. O, oksigen mollekullarnn ultra bnvyi alar v elektrik
yklri il atomlara paralanmasndan ml glir. Ozon davamsz v q rtli
oksidldiricidir. yer sthi yaxlnda ozon ox az olur. Yantl havada sonra
ozonun miqdar artr sas ktlsi 10km-l 6-km arasndadr.
22-25km arasnda ozon ekran ml glir. O, gndn gln ifrat drcd
ox ultrabnvyi, alar udaraq canllar alanmadan qoruyur. Azot yaylmasna
gr gn sistemind H, H2 v azotdan sonra 4-c elementdir. sas ktlsi
(4*1015 ton) atmosferd srbst haldadr. z adna baxmayaraq (azot cansz
demkdir) azot bigen elementdir. O, zlalarn v nklein turularnn trkibin
daxildir. Yer atmosferinin hakim elementidir.Karbon qaz yer atmosferin vulkan
pskrmlri nticsind daxil olur. Bitki fotosintezi v heyvanlarnn tnffz
atmosferd oksigenl karbonun mvazintini saxlayr. Son illrd snayenin srtli
inkiaf nticsind karbon qaznn miqdar durmadan artr. Alt atmosferd havann
vacib trkib hisssi sudur. Btn atmosfer suyunun 90%-i troposferin 5 km,
qalnla malik olan alt qatnda toplanb. Yer atmosferin ilkin su vulkan
pskrmlri nticsind lavann trkibindn eyrlmaqla daxil olub. Atmosferd
hminin klli miqdarda mineral toz, yanma mhsullar, bitki toxumu toz dmir
duzu zrrciklri v vardr. Hesablanmdr ki, yer atmosferin il rzind 1000t-na
qdr kosmik toz daxil olur. Havadan asl v ziyytd olan zrrciklr atmosfer
ayrazollar adlanr. Snayeldirm nticsind onlarn miqdar ksgin artmdr.
Myyn edjilmidir ki, atmosfer yer sthindn 30-100km ykskliy qdr z qaz
trkibini sabit saxlayr. Onun bu hisssi homosfer (yunanca eyni) adlanr. Ondan
yuxarda olan qat is heterosfer (yunanca mxtlif) adlanr.
Yer atmosferinin yksklikdn asl olaraq fiziki xsusiyytlrinin qaz
trkibinin dyiilm xsusiyytlrini nzr alaraq onun trkibind aadak
 Melikov Behruz

tbqlr ayrlr.
1. Troposfer alt srhddi yer sthidir. Ekvatorial enlikd qalnl 17km
mlayim enlikd 11km, qtb traf razid 8km-dir (orta qalnl 11km-dir).
Burada btn atmosfer havasnn 80%-i, su buxarnn is 90-95% cmlnmidir.
Troposferd havann qzmas yer sthinin tsiri il olur Gndn ald istilik
hesabna qzan ykr sthin toxunan troposfer havas konvektiv qarsma yolu il
istiliyi yuxar qatlara keirdiyi n, burada temperaturun sthdn uzaqladqca hr
100m-d 0,6 aa dmsi mahid edilir. Bu hadisy havann temperaturunun
aerotermik dyililmsi deyilir. Bu xsusiyyt troposferd havann hm aquli
(konvektiv) v hm d fuqi istiqamtd btn enliklr boyunca qarmasna rait
yaradr. Yer sthinin orta illik temperaturunun dniz sviyysind 14-15 olmasn
qbul etsk, onda troposferin st srhddind havann temperaturunun ekvatorda
70, orta enliklrd 55-60, qtblr zrind is 40-43-y enmsi aydn olar.
Troposferd havann fuqi v aquli qar mass meteroloji hadislrin v
havann brqrar olmasna rait yaradr. Troposferin yer sthi il n ox laqd
olan, tqribn 1000m hndrlydn hisssin surtnm lay deyilir. Meteroloji v
aerotermik qradiyent gstricisin gr srtnm lay troposferin st hisssindn
xeyli frqlidir.
Troposferin st srhdind, onunla stratosfer arasnda 1-2km qalnla malik
olan hisssi tropopauza adlanan keid tbqsi yerlmidir. Tropopauza
stratosferl troposfer arasndak hava mbadilsind itirak etmkl yanas, hr iki
laya oxar xsusiyytlrin olmas il frqlnir.
Stratosfer Yuxar srhddi 55 km-dn Keik 20km-dn balayaraq stratosfer
havann temperaturu yksklikdn asl olaraq artmaa balayr. nki havaya yer
sthindn istilik atmr. Onlar istiliyi gn sualarndan alr gr 20km yksklikd
stratosfer havasnn temperaturu -60-701-y brabrdirs, 55km yksklikd o, 0-
y brabrdir. Stratosfer daxilind ozon ekran yerlmidir. O, yer sthindki
canllar Gnin mhvedici sualarndan qoruyur. Stratosfer daxilind hava ox
seyrkdir. Orada buz kristallarndan ibart olan gmsu buludlarn mvcudluu
mlumdur stratosferl mezosfer arasnda stratopauza keid qat yerlmr.
 Melikov Behruz

Mezosfer, Yuxar srhddi 80km-dn keir. Burada yenidn havann

temperaturunun -90C-y dmsi mahid edilir. Atmosfern 80-90km
hndrlynd mezopauza Qat yerlir. Bu da sabit v alaq temperaturu il
frqlnir (-180S-y dn).
Termosfer: 800-1000km-dk yksklikd yerlir. Burada havann
temperaturunun kskin artmas mahid olunur 150 km yksklikd temperatur
220C, 600km yksklikd is 1000C-dn artq olur. Burada 80-400km daxilind
yer sthini rentgen sualarndan qoruyan ionosfer tbqsi yerlmidir.
1000 km-dn yuxarda is ekzosfer yerlmidir. Burada hava demk olar ki,
yoxdur. Ekzosfer daxilind mvcd olan elementar ykl hissciklr elektronlar,
planetlar, neytronlar. II kosmik srt alaraq (11,2km/san) yer atmosferini trk
edirlr yni burada yerl aq kosmos arasnda maddlr v enerji mbadilsi ba
verir.
Yerin cazib qvvsini df edn. H molekullar yer trafnda 20000km
ykskliydn olan hissd tac ml gtirirlr.
Atmosfer trkibi v quruluu haqqndak biliklrimizi mumildirrk
aadak nticlr glmk olar.
1. Atmosfer yer sthinin btn tbqlri il birlikd inkiaf edir.
2. Bitkilr v heyvanlar fotosintez v tnffuz n atmosfer havasndan
istifad edrk onu yaradblar. Yni atmosfer qazlar biogen mnlidir.
3. Biosfer atmosferdki maqnitosfer, ionosfer v ozon gkran vasitsi il
kosmosdan tcrid olunmudur.
4. Corafi tbqnin yni biosferin st frhddi tqribn 20 km yksklikdn
yni ozon ekrannn altndan keir.
5. Atmosfer qazlar yuxar tbqd yeri trk edir. Yerin tki is mantiyann
siliyasas nticsind atmosfer kll miqdarda hava verir. Yer nticd il rzind
tqribn 1 mln qaz atmosfer daxil olur..
Gn radiasiyas.
Yer glib atan btn gn materiyasnn v enerjisinin mcmusuna gn
radiasiyas deyilir. O 2 hissdn ibartdir:
 Melikov Behruz

1. istilik radiasiyas
2. iq radiasiyas
Gnd ba vern nv reaksiyalar nticsind istilik enerjisi a enerjisin
keir. Yer sthin lsn gn ualar yenidn istilik enerjisin evrilir. Bellikl
gn radiasiyas yer istilik v iq gtirir. Gn ualar mxtlif dala
uzunluuna malik gn spektrini yaradr. O
ultrabnvsyi (dala uzunluqlar 0,17mkm-0,35 m km) grnn (0,36-0.75)
v infra-qrmz (0,76m km 4 m km) diapazonlarna (zonalarna) blnr.
Gn radiasiyas yer atmosferini kerkn xeyli dyiir v zylyir. Yer
atmosferin qdr olan gn radiasiyas gn sabiti adlanr.
Yer atmosferindn knarda gn ualarna perpendikulyar yerlmi sahsi 1
sm2- brabr olan mstvi sthin 1 dqiq rzind dn gn radiasiyas
(1.94kal/ sm2 dq) gn sabiti adlanr. Gn sabiti z adnn ziddin olaraq sabit
qalmr. O, daim dyiir. Troposferin hr km2 i ild orta hesabla 2,6 *10 5
kal
miqdarda istilik alr ki, bu da 400000 t Da kmrn yanarkn verdiyi istiliy
brabrdir. Btn yer il rzind 1.37*10 24-kal istilik alr.
Atmosfer daxil olana qdr gn radiasiyasnn paylanmasna solyar iqlimi
deyilir. Yerin frlanma axnn meyilliyi v illik hrkti onun gn trfindn
qeyri brabr ualanmasna sbb olur.
Bildiyimiz kimi sentyabrdan marta qdr cnub yarmkrsi, martdan
sentyabra kimi is imal yarmkrsi daha ox gn uas qbul edir. Buludsuz
smada atmosferdn ken gn ualar dz gn radiasiyas adlanr.
Atmosferdki qaz mollekular v ayrozollarn tmas nticsind splnn
gn radiasiyas yaranr. Bellikl Yer sthin duz v splnmi radiasiyalar
daxil olur. Bunlarn mcmunsu mumi radiasiyan ml gtirir ki, bu da
troposferin istilik rejimini myyn edir. Atmosfer gn radiasiyasnn 1 hisssini
udaraq v splryrk onu xeyli zyldir. Zylm kmiyyti sf faflq
msalndan asldr. Bu msal yer sthin n qdr gn radiasiyas atdn
gstrir. gr troposfer yalnz qazlardan ibart olsayd sffaflq msal 0,9-a
brabr olard v troposfer yer gln gn radiasiyasnn 90%-ni yer sthin
 Melikov Behruz

buraxard. Lakin havada hmi mxtlif qarqluqlar olduundan orada sffaflq

msal 0,7-0,8 brabrdir. Yer sthi vahidn ln ua enerjisinin miqdar
corafi enlikdn asldr. Buludluluq onu azaldr. n ox gn enerjisi tropik
enliklr alr (200-220 kkal/ sm2 ). Ekvatorda buludluluq bu kmiyyti azaldr (100-
140 kkal/ sm2 ), qtb, qtbtraf zonada (60 kkal/ sm2) ox olmur.
Onun miqdar fsillrdn asl olaraq dyiil. mumi gn radiasiyas torpaq
v su sahlri trfindn qismn udulur v istiliy evrilir. Bu istiliyin xeyli hisssi
su hvzlrind buxarlanmaya sbb olur. Bir hisssi is atmosfer v su sthiniz
ks etdirdiyi radiasiyaya ks olunan radiasiya v ya albedo deyilir. O, gn
ualarnn dm bucandan, sth rtyndn asldr. Mtlq qara cisimlr btn
radiasiyan udur. Bel razilrd albedo kiik olur Mtlq a cisimlr, xsusil tt
yam qar is gn radiasiyasn demk olar ki, tamamil ks etdirir (100%).
Gzg sthind is gn ualarnn ks olunma kmiyyti gn ualarnn dm
bucandan asldr v Q 2%-l 90% arasnda dyiir.
Udulan radiasiya sas iqlim ml gtirn amildir. Yer sshi trfindn
qzdrlan atmosfer havas z istilik verir. Onun bir hisssi yer sshi trfindn
qzdran ualanmasna qar glir. Bu mqabit ualanma adlanr. Yer shinin
mxsun ualandrmasnn kmiyyti orta hesabla 0,6 kal/ sm2 dq olan zaman
mqbul ualanma 0,2 kal/ sm2 dq olur.
mxsun ualanmas il atmosferin mqbul ualanmas arasnda frq effektiv
ualanma adlanr. raziy daxil olan ktllrinin tsiri htilsind yksklikdn
asl olaraq havann temperaturunun artmas inversiya hadissi ba verir onun
aadak nvlri vardr.
I) Adiabatik inversiya yksklikdn enn hava ktlsinin sx hava ktlsin
srtnmsi nticsind qzmas hadissidir.
II) Radiasiya inversiya gn batdqdar sonra vvlc yer sthi soyuyur,
atmosferin yuxar hisssi is soyumaa macal tapmr.
III) Oroqrafik inversiya Drlrd ar soyuq havann aa enmsi
nticsind isti havann yuxar qalxmas ntiicsind olur.
Advektiv inversiya isti hava soyuq raziy daxil olarkn soyuq sth il
 Melikov Behruz

tmasda olan alt hiss soyuyur st hiss is isti qalr. Yer sthinin ald istilik
daima dyiirlir, atmosfer v rosfer trfindn yenidn paylandrlr. istilik sasn
buxarlanmaya, atmosferl turbulend istilik mbadilsin v ayr-ayrlqda
gtrlm akvatoriya v razilrd hidrosfer v atmosfer sirkulyasiyasna sbb
olur istiliyin ox hisssi okean v materiklrdn suyun buraxarlanmasna srf
olunr. Btn planetd gn radiasiyasnn 80%- buxarlanmaya, 20%-is turbulend
istilik mbadilsin srf olunur. Suy un buxarlanmasna srf olunan istilik buxar
kondensasiyass zaman gizli buxar ml glm raitind istiliy keir.
Buxarlanan su vahidin srf olunan istiliyik miqdarna gizdi buxar ml glm
istiliyi deyilir. Bu proses havann qzmasnda v hava ktllrinin hrktind
balca rol oynayr.
Radiasiya istiliyi atmosfer hm d havann turbulent istilik mbadilsi
vasitsmi il d daxil olur.
Yer krsinin istilik balans aadak sturla hesablanr.
Q=LE+P+A
Burada: Q istilik balans
LE buxarlanmaya istilik srfi
L gizli buxarlanma istiliyi
E buxarlanma
P yer sthi il atmosfer arasndaki turbulent istilik mbadilsi
A istiliyin torpaq v yaxud su hvzsinin drin qatlarna trlmndir.
gr corafi tbqdn istilik rejimi yalnz gn radiasiyasnn paylanmas
il myyn edilsydi v bu radiasiya atmosfer v hidrosfer vaistsil
yaylmasayd onda ekvatorda havann orta illik temperaturu 39C, qutblrd is
44C olurdu. Bu halda artq 50m v cn enliklrindn balayaraq daimi donuluq
yaranard. Bildiyimiz kimi hqiqtd ekvatorda orta illik temperatur 260C, imal
qtbnd is -2-C-dir. qlim xritlrind istiliyin paylanmas izotermlr vaistsi
il gstrilir. Bu zaman ksr hallarda yanvar v iyul izotermlrindn istifad
olunur. Yer krsind n yksk orta oxillik temperatur (+27C) ekvatorda deyil,
10 sm enliyind mahid dunur ki, bunada termik ekvator deyilir. Btn yer
 Melikov Behruz

krsi n sthdn 2 m yksklikd orta illik temperatur 14C dir. (Cnub

yarmkrsind 13,39 imal yarmkrsind 15,2C).
Yer krsind istiliyin paylanmasndak sas qanunauyunluq yni onun
zonall istilik v ya temperatur quraqlarn ayrmaa imkan verir.
1. sti quraq (30 m v cn enliklri arasnda) 20C orta ildlik izotermii
il hatlnir.
2. Mlayim quraqlar . n isti ayn 10C izotremlri il hat olunur.
3. Soyuq quraqlar. Onlarn qtb srhdlri n isti ayn 0C izotermlri tkil
edir. Tundra zonasna uyun glir.
4. Qtbtraf daimi axta quraqlar. stniln ayr temperaturunun )C dn
aa olduu razilri hat edir.