UVOI) I .

POC] JCI ( PRE,

KONSTANTI NA)
Tek
j e
nal a gcncr aci i a uncl a svet l o Lt i si t i t i va: r . j c na. j st ar i j c l t l i i i ar r skc
umet nost i Evrope. Evropska i st ori j : r t t nt ct nost i t t ' eba, po
l ednogl asnrt rn
mi 5l i eni u svi h i st ori i ara umet nost i ocl r-rgl ecl a, da poi i i rj e od bi t kc na
Mi l vi j sl i om most u, dakl e bai ocl l ada od l <r da
j e, po n- r i Sl j enj u l 9. vcka.
poi i ni al a dekadcnci j a i nr r ei t t o doba cr ' ' ' ol - r skc t r mct t i o; t i . Dr l t ns s, j I l r ol ( '
i a
pouzdani crn
l ei i da i e
pn' o
vel i ko i kl asi i no cl oba st arol ri ' i i c' anskc
unr Lt nost i ust var i doba l i or r st nnt i r r skc di nast i j c, e sl ar ohl i i t : anskr dr l ar '
na umet nost se moZe, kombi nui ui i zakoue gc' nel aci j a i l i t at -. t vt ' l cova,
podel i t i u t ri epohe: konst ant i nsku
(I V vel i ), t codosi . j ansku (V vek) i
j u-
st i ni j ansku (VI vek). Kori sno
j e hri 5i ansku umet nost ovi h vekova nazi -
vat i vi zant i j skom (u smi sl u carske vl adai ui e umet nost i ) i ograni di t i nj c-
no vreme t rai auj a od Konst ar. rt i novog st uPan. j a na vl ast cl o st nrt i I ral <l i j a.
Ti me se probl em prekonst ant i nski h podet al <a hri i i anske umet nost i Evro-
pe post avl j a sa nove t adke gl edi 5t a. Za posl cdnj i h t ri deset godi na st vo-
rena
j e pri vremena j asnoi a i o t ome. I spi t i vat i podet ke hri 3i ernske umct -
nost i znai i danas i st raZi vat i Ll rnet nost I I I vel i a. Uprkos mnogi h prest rd-
nih novih nalaza i isliopavanja, starohriSiansl<a ume tuost, diji su podeci
ranije stavijani
joS u vreme Zivota Petra i Pavla, moZe se pratiti una.zad
do ne5t o pr e 200. god. posl e Hr i st a. Poi t o
i c
ncdnt ' t r o t r spcl c, da sc i
1r c, -
det ak poznoant i dh6 umet nost i vrat i rt nazad od p<; det aka i ct rarhi j e
(275)
u vreme Komoda i u doba stuba Nlarl<a Aureliia, proizilaze nove para-
l el e i zmedu ri mske pozne ant i kc i ranohri i i anske umet nost i . Dok sc
unct nost pozne ant i kc I I I r cka sl ) t l st i l a, pod l ui ni r i r cl t r evi nr a, sa vi si t t e
drZavne umet nost i pri nci pat a i z pn, a di t : r vcl i a u ni zi nu i edne kt t l t urc
bez pravca, ranohri Si anska umet ncl st se razvi
j al a
anol ri mno, t akorci i kao
podiemni pokret u iednom ttgroZenot.r-r vrerr-renLr, sa obeleZiima socioloiki
neudvr5Cene narodske umet nost i ; mcdl rt i nr, ona sc, Ll suprot nost i sa opa-
daj ui om dri avnom umet noSi u zvani i nog Ri rl ra, raz-r, i j al a r. ravi i c. Ovaj
proces na poeetku rimske umetnosti, lioja postaje hriScanska, ozrladio
je
Gerhart Rodenvai t l api darni m redi ma: >Provi nci . i e koradaj r-t na Ri rnu.
Dobro i emo udi ni t i al i o prekonst ai l t i nskt l cpohl r
i )oznoant i i i t c
i nast a. i ui e
st arohri 5i anske umet nost i podel i n-ro u dct i ri gcrt craci i c i poi ucnro neJt :
i zl aganj e sa t i m odel j kom,
j er
se na t aj nar)i n i oi
vi Sc i st i dc sucl i ronos; t : r
godi na vel i kog cvropskog prcokret a
(313).
l ' r ' c i or r r r - r l i r l si i o. j cl r l r r vnoi ui l ci nosl i , ko
j i
r l o: i c cl a sc ul vl di r r cl r - r l ; a
L-ont ocl a Lt st i l u i dul rr-L st uba Nl ari i a Art rel i . j a kao i u promcni st i l a cr: l o-
ku1-rne ant <. rt ' t ; nsl i c um. Ll l ost i , cl al cko
j c prcsudni j i od onog prel orna posl . -'
Gal i j c-na. Ol i r-r 200. rocl . r. l ol azc cl r, r i zl al aj a unrct ni i ka meri l a l i oj a srr sc:
uvek nai : r ; : i l a sl i r i r ci l r r - r r i nr si : <- r . j r i mct nosi i , i koj a su r , r r epi r bl i l t anskr - r m,
a narodi r, o rl f i avi . j cvsl ' c. rnt \ ' ] ' urnenu
1' )ri bavi l a
sebi znai aj j ecl nog po] l rci a
povczanos su na! ' o. l on-r; sacl a sr. r ona obl i l <or, al a i st ori i ski rel j ef i zvan. i d-
nr l ui l r ct nost i t i nr c ni - cs' . i cl no cl cl ui t r na dal . i u sudl t i nu r i ms. l <e pl ast i kc,
a kasni j e
. j e
i si t svi nr . sama ocl rccl u j l r.
Zbog vel i kog opacl an j a ci rzavni h spomeni ka i carske umet nost i u ul ct -nr
st ' ni sl u, t -t osi oci unl c: l rri -l <og ; azyi t i <a post aj u sarkof azi , i ako u srsyi m dn-r-
gor n
obi nr u r l r u l l r c l : r : . Or r i seda pl c r r z i maj u t r l ogu k oj a j c
l ani j e pr i .
padal a i st ol i . i skom rel j cl ' u i t ri j r-rmf al noj umet nost i , a t emat ski i po kont .
pozi ci j i su pci cl nj i hovi n ut i caj em. Ovaj prcol t ret u ri mskoj drl avno, j
l i l net nost i
prori z: rol rn. i c ue samo promenLt st i l a i kompozi ci j e, r' ei prc:
svega i t enrat i kc,
Ako pogl edaruo razcl obl . i e ocl smrt i Marl i a Aurel i j a do Konst ant i novog
st upanj a na prcs' "o, ukazuj c sc naj pre pred nama zamri ena sl i ka prel oma
i raski cl an. j a sa t radi ci j r, rrn; Ll o' , i om na. j probl emat i dni i cm veku umet nost i
ri msl t o_si carsl i og cl oba.
--
koi e j c i . prcvi raj ui c doba kri za
-
preki d sa
t radi ci . j orn, p<. rj rrva r-cai t ci . j c i t cl n, i a l i a novi m osi varenj i nra prcdst avl j aj u
snagc hoj c sc mccl usobno borc al i i prol i mai Lr. To i e vcl c u kome se Ri m
nai radi kal ni . j c t ' azrai ' unava sa I st ol i onr, rral ' t -ri i t o sa grdl i o-mal oazi j sl i onr
unl ct t -t oi i l r. i i rrl -rt poTi g[ j s i t na. j r-r t t a. j l ccc cl -i rncrt zi j c, al i i st ovrcmel t o zal t at -
5k a \ ' ( ' i , i i n: t i uL. r ; t n: I i , , o* r t : ; ut i e s t i l l , l " ; . u. i i s Lt u Ri nr u r no, ' l i da z as nu. j u
I t or-rt i rrr-ri 1ct z-ah' , i ai i rr j rrci
: ; t t ; t u i ' l o. s u
i t ri ncl i ; t at u,
ni su bi l i cl -orasl i i ako er-
gar l 1: i l ( i i n
Pl o. j cl i i i i r l
i pl ar r or i l na u - s. u r , i i on bezvl aSi Lr u ci cba voj ni C-
l <i h car c' " ' a. I ) r ' i l t azuj c sc
( l - r l cl i
u s\ ' ( ) nt pol t osnom t r i j umf u; al i t om he-
roj sl . -orn naLt : ovci ' ur-rsi vn sc vi (c i ' t c I ' c; ' i i . j c,
j cr-se
u uri t ci nost i poj ai ' l j uj c
nj cgov pr ot i vni i i : t - r , . i pot ct ka i zgr - r bl j cn, si r or l ai an, bcc. l an i : ovck, bezi men.
Ll ovoj t r nl ci r t osi i zj api p' l l x1- r 1ct c: ol ci anst r , a, koi i . j oj
l t r yo
cl a. j e ogr omni ,
sl i or o l eant i i ki ni t por r , cl a bi posl c cl ovco cl o l <r ' aj a ant i l <e. U pozadi ni
pol i t i i r l i i h zapl ct a, u l i o. j i i r r a
i c
skor o svaki car bi o ubi ca cl a bi i sanr
bi o r - r bi j cn, Ll l r ct l t ost
l t ohazuj c
j ccl an
cl o t ada ne1; oznat t i p r l oyeka, J<oj i
ol i i ava ni St avi l o i i l ot . a r-r <l cl n, . , : ; u prcnl a sl l f t i , co, "' cka k<i 3i
1c
nagri i i n
od 1c: ni St avnost i . l )ok pl ecl st a, . ' c i ri i r-Lt nf at or. a post ai Ll sve ri -ranj c- vero-
dost oj nc, orra t rurct nost posl i Ze t ant o gcl c sc r-r umi rLi ci m r, an, ari nt a, za-
pl ai cni m Zenar na r : l t cgt ' i sr nr r t nor - , t r r - ' l , . cu r at ni l <a i l ovaca sasvi m ne-
l rcrot ' ski i t . ra), zt . ' ' zr pq. ssi ct l rt l rt cut t i , orra. j l ornrat koj i j c srocl an precl st ar. arna
l aspt -. i a pozr-re got i kc.
ovci c se nal azi osovi na t r r net nosi i I I I r , cl <a i i st ovr cmcno ni eno i edi nst vo
Lr Pl ' ! ; 1r ' ' : r oi s uPr - ol nos l i pr l i v nc a. Ona
Pt , k : r zr r i c
t ol uk n' : , . i i , , :
i c dnosmi -
1
j
sl enog i nepri kosnovenog, vcc u kraj nost i r. na nj egorrog post oj an. j a, u nj e-
govoj sl oml . i enost i i prcdocl recl enost i za smrt . I za t oga st oj i i i l ozof i j a
supr ot nost i >smr t - Zi vot <, koi a j e post al a pr akt i i na r el i gi j a i koj a j e vec
na dvor u Jul i j e Donr nc nai l e svoj e pr i st al i ce r ' ; r cr l r r c l vor eni ma i umet ni
. - - - _. __F5
ci ma, u vrenf e kt rde srl t amo poui aval i Di on i Fi l gg_! 4t . Ona j c u Ri mu,
podev od Pl ot i na, zavl adal a ne samo r-i l y-dr' ai a' ni m cl ul -rovi ma mui ki h i
Zenski h f i l ozoI a- t r i eni ka i masom ver ni l i a, r , ei i t cnr at i kom i kour poz- i ci -
i om r . r met nosLi . Pr ci om t r f i l ozof i j i . j e r - r sl ovi o i pl cl om Ll umeLnost i .
( Jd
Vr cmena st l t pnu j a r l a
l ) r cst o
Konr oci a, sa s\ . ahi nr ci l r enl sc. sve
. j asni . j c
i st ra(ni j e i spol ' j aval o, i ro sc i G. -i f ; : l o nasl ut i t i z. r vrenrc pt . rsi cdnj i l r
godi na ret ovanj a I {arl i 4-. , \ rt . t -' cl i , j : r, da vi i c ne rna spa' ; a i cl a saznan j c o
l i r aj u, l i 5eno i l uzi i a, pr ecl st avl j a u. j ccl no i posl ccl n. j r L nr udr ost . Car i r ual i
br oj ar i st ol i r at a dr " r ha. st oj i dhi nast xr j cni h, pot vr cl i va. i i sr - r ovaj kr aj r c, j -
ni dl <om r ezi gnaci j om. A r l asa n: r r oda. j c, r - r oi - aj u ovc i zgr - r bl j enost i , vapi l a
z-a besmrl noi i u i sal i r-rpl j al a sc na l rgovi nt a l t acl a bi put uj r-ri i l <i ni i ki
apost ol i nudi l i sr eci st va i l ekovc za bcsnr Lt nost . 1' o St o se Pcr egr i n Pr oLej
sam spal i o na l or nai i , da bi sc pl cd oi i n' r a nar ocl ni h nasa r , i nl r o u bcs-
- l r r r t nost , bi o j c znak za nov pogl ccl na svct I I I vcka: , Pl t ocr t i . t
l al i . r
ct t t t * .
. Umet nost ol <o 250. gocl i ne pr i kazu j c i ovcka, i i j a j e l i zi onomi j i i post al a
l ast r gr nr i , r azl i r cr r ; r i i ' cst o bczobl i dna. St o sc vi Se bl i Zi mo kr aj u ovci g
veha, port ret na Ll met nost sve
l )ot resl t i j e
ot kri vl i l i l < i ovck: r unt i rLl ac i rn-
t i ke. To su upl ai eni l . j r - r cl i , zal t r i nut i i pl i t c( n. j cni kao pod ol uj nom sud-
bi nonr , l j udi i zbor ar . r a i cl a i asi mct ni dni h f i zi onour i j a, l j ucl i ko. j i vi Se ne
znaj u za ravnot ei u mi hrokosmi dl <i h snaqa ni t i za zakonc r. akrokosmosa,
pa se st oga boj e sudbor. rosni l ' r si i a. To sl r l . j rrdi koj i sr-r i zgubi l i harmurri j u
i koj i na sarkof azi ma sa predst avama i z borbe i l ova ponckad i zgl ccl aj u
l i ao kost uri prcko koj i h j e prcvui ena l j ucl ska koZa kl ro rnaska, bol csr. ri h
l i ca i z koj i h gl eda sn' rrt . Umet nost
j c
nemi l osrdno i st al no predoi ar, ' al a
ovog, i oveka: u rascepl j enost i i l rcsi gunrosl i , i zgLrbl j cnog i do smrt i bcz-
naceznog.
Al i baS ova umet nost j e na zi cl ovi ma grobni h odai a i r. ra del i ma sarkof aga
dodaraval a i j ednu sasvi m drl rgu sl i ku. U or-ro vreme kad
j e
Peregri n
krenuo u smrt na l omadi , kad sr-r umet ni ci st uba l vl arka Aurel i , j a po prvi
put dai i i zraz novoj ckst azi smrt i , kada su vo. j skovocl e Marka Aurei i j a
cl al i da se kl e5t r sarkof azi na koj i ma j e ropac Markomana ci obi o pot rcsni
i zraz, t ema o Di oni su. j e doZi vel a svoj ncsl ui cn Ll spol r; na t akvi m sarl i o-
f azi ma dovek se bukval no kroz i gru uvl adi u svo. j u pravu boZansl <u egzi -
st enci j u. Oko 200. godi ne
. j ecl na
ar i st ol i r at sl i a por - odi ca cl al a j c cl a se, u
grobni ci nj i hove umrl e ki crdi cc Okt avi . j c P; Lr-i l i ne, pl edst avi sl i ka ncbes-
kog r uZi i nj aka. Unr ct nosl na t r anscccl enl al an nadi n
l ) r ct var a
Ti bul ove st i -
hove: , ' l l or c odor ut i s t cr r a but i gr t t L r csi . s< t r ova. j El i si r - r nt . Ovant o cl ovoci i
Her mes dui u t nal e Okt avi j c Paul i ne, a sl i dna ovoj j c t cma Psi he u r ' r j u
u gr obni ci u f i l i st ej skor n Ti r r - r , koj u
j e
si i kao. j ccl an l nncl ni k St o. j c do( ao
ovamo 200_ godi na posl c l {ri st a, l i ada j c ocl svoj i i r sopst r, eni h zeml j al i a
ovAnl o t rt eKao.
U. t aki ' i nr . . i i i ! : LJl n gr obr r i r r r ot i aj ; - ur r : t st ej r i i i s r r s er kt , l ez i : e Nt ' r ' r ' j i dar r r a,
al i sada pot pr, i uo nol , og t i pa u odnosrr na , "' csel c
konrpozi ci j c rrl ora na
hadr i . i anski n" r l cl j cf i nt a. Tamo g- cl e sc t r I I l cl <t r r i si ccl i ni vi cl cl a br acl at a
L
si : rr, a Oceruro. s-a, i z i i j i h j e uvoj al <a i brade t ckl o more na obe st rane, sql l l l
nr or ski kcnl ar - r r i i zdi 2u i z. nad vodc popr si c umr l og. I - mct r l ost s- sJada
o?nosTl skl i Li i ' i r' o na covekaT-l i i ee"ovu-dnrrf f i arkc, f al i sa i rt t aqo Cl i pcat a
si mbol i zui t i r . r r Ai l . an. i u' dus. i z' r nhr i r i j i t hi ' | i l i ni eni h cl cmcnat e u naj \ i st
ncbo (o{adoa. s). Smrt i El i si um su r-r f i l ozof i . i i i umet nost i poi c-rvi , ko-i i
i mei u svoj c srcdi i t c t l poz)l om obl i ku i cdt ' re t ranscccl ent al no c-rdrede I l e re-
l i gi oznost i , l i o j i i
l c
' . . i i c
t el ni a za bcsmr t n. , ( cu t r o ob. i t kt i l na nauka o
ir c.rgov irt-l it.
L i st ol i . ] i l ur cl nr r sl i I I I vcka I t ) r Jl r : u sc, po g. - t l avni m t emama pl ast i kc, ' ar -
i i r r l t i gu, r ' i t zi l i l or ' : r t i t r t t pc! ' i { ) cl i r , ) i t - i j e : t t ot ' : t t t t o na. j p, r e ocl r cdi t i cl a bi pr - . r sl c
mr r gl i l u' i i ct ni sl i r i Lu- r cl r r ost u nast : t . i ar - r . i u cl a t aspot ' edi t no Lt ni z scl . t ct ' a-
ci j l r . l ' r ' i i or ; r c Dt - r l t zi t n, r oi l osnovnr - , - q zal i or t : i r - t nl e' t ni c' l . . : og r azvi l ka or oi l
vl : cr r i cnu, Ji c,
1e
, , . l nr , l c ot eko l ot ' nr ul i sat i : u post anl i u i r azvi t ku j cdnc
Ll nr ct n( ) st i koj a pl ocl i r c
od i ' r ' r i t a cl o t r anscecl ent al nc i dej e, a bi vi r t t oSct t a
L, ' r l j cdr r c \ ' ! ' : , t c r l on( ) t ci st i i l i c r cl i gi oznost i ,
I ) r i pr ema
sc, t - t cl obe \ ' ( ) j l l i i -
l . - i h cal e va, t i L' zl r hr i i i ar r sl i r t umct nost .
, . \ l i o pl t ! r l ct l l r r r r ( r i : . 1( ) r ' ; i Ll t - t t t r t t l r ost i r r pe r - i oci t t od Kcl r r r ocl , : - r l c sl l r r t . i dr - l
K^r . r nst ar r i i nol ol r sl up: r n. j e t t : r vl asl ,
1t t ' oi zi l azi
snl ena ecncr aci j a, kc, j a se
Lr pl e: ; i i r : r s: i i ' l . , , l l r r : t r . : i : t i t t l
i : r st t r t
t t l l zc ' , r l r ccl i t i l l a. sl al l kol r vcl i ki ] l t i '
poYa s: r f l ( ot i l gi r :
, ' 1. I z: nr ccl u i 90. i 221) . gocl . : r , cl i ki sar hol ag sr pl ' cd. \ t at om bi t kc;
2. I znr ccl r - r 220. i 250 gc. , d. : s: Ll l <of azi sa pr cdst avom her oj sl i og l ova na
l avovc;
i 3. l zmccl u 250. i 280. eocl . : sal l i of : r zi sa t i l ozof sl i r - r m t er nat i kon' r ;
t
4. I zr nc, l . r 280. i 310. i c, ci . : sar l i of f l zi sa i r ar ocl ski m sccnama i z Zi vot a pa-
! -
s t i t . t , l ur ' . t r ' r r i l i bar : e.
! U vr cnr e poznoant or r i nsl ( . r umct nost i
( od
Kor l oda do Kar akal e) r ' i r . cl a no-
vost vorcni gi gant ski sal ki -rf ag sa prccl st avom bi t ke, ko j a j c
ocl raz t ri j Ll m-
f a; oval i . av t r i . i ur r r f sc
l r ohazuj c
i na st ubu A4ar l i a Aur el i i a, boZanshog car a.
t rl ove unrct rri i kc t cZn
j c p<. rcl razumcva j r-r ogrc-rnrnc razmcre sarl i of aga, uvc'
canj c proporci j a f i gr-rra, koj e odgovaraj u vi si ni sarkof aga, sve r, ei a ccn-
t r al i zaci . j a r - r r t l spor cdi r , an. l u i kompozi ci
l i
i st i can. j cm i i coni m pr i kazi -
v anj c r r r s r c t l r . i . . r r l i r ne I i c ul t ' ; r at i l n s t upn
j c r
i t o l eder r . i e f i er r r a i pr cpl i -
t anj c nrasa t cl csa, kt -r. f c odgor' : rra pal osu cl cmonsl : og duha borbc, z-at c-
sr - i ut a oj ai ' an j a ugl oi r r pomoi t r vcr t i kal no post ar , l j eni h znahova pobcdc,
r ezl i l i c- r vr n. i c po r , - l i i i r i i nasPr anr no pr ecl sl er , l j anj c l i ca, I za t oga se na-
l azi st t pr ot nost i zn. i cci r , r I l i nr l . j ana koj i l ako pobcduj u i van' ar a koj i ur ni r u
i l epi . l t r , l i ao i su1- r r ' oi r ' : osL i zr - ncc1u pobcr i c i st r r l t i t r sr ed boj ne t r e- ve, dok
sc u sl edi ni nal nzi , ne l l i l <nr Lt ocl si ' cr c snr r t i , l r i j Ll nr I al o11 Sn' r i szr o c. r ' , c kom.
pozi ci . j c ni j e l i i c bi t ke r . r vi r l r - r l i l i ovnop pocl noi cn. j a i zr ; ei t aj a, \ , ci j r - sar ' -
l <ol aq pt - r sl ac. r poi asni sponl cni k voj skor ' <l r l i , spor - ncni k koj i i r r r a i st i smi -
sao kar , . , i t r i . j r - r nr I al ni l uci i pod: r sni st ui ; r . ni koj i se pocl i l Ll pobcdonosni r n
ca rcv i rt r n.
al J peri <rcl i r od, 22O-250. gocl i nc, . ' l i . rda t cn' ra heroj sl i og I ova n: t l avovc. Pt . ' t -t -
z i nt e. j r . r s i o[ ) i t r l pl l r v i i e, k o. i ; t t r - r st v ur ' ( ' r ] r r . : pr ul l ) { , ( i r ) ( ' i s t i J sk r r j c pe5i ,
l l r nr i i t o
( t o
: ; c l i i c l ' r znr ( ' r ' r r i zr r ui t n j e r r . t l nj e i ' i gur c. l ) ol < sc sacl a vi i e
l ' l
ne kori st i vei i na ni t ol oi ki h mot i va, ko j c
i c
f i l hel enski I I vck vol co, t crrra
mi t ol o3kog l ova sa t ragi i ni m i shodorn (Hi pol i t , Adoni s, I \ 4el eagar) cl o' i -i v.
l j ava u I I I veku i nt enzi vno poj ac*avanj e, kao St o t o, napri mcr u cl oba
velikih sarkofaga sa gfedstavom bitke,.doZivljava tema Pentesileje koja
umi re u rukama Ahi i a. Mi t ski . i unaci snf t ri u srecl i ni ovakvi h kompozi ci j a
nose sada
?grtletne-ert*e-Bg-hp.jnika,
III vek donosi preokret u shvatanju
mi t a. l On daj e prednost mi t ovi ma r. r koi i ma se moi c pri l i azat i srnrt
i )o-
i edi nd6' ,
a st ra5ni t renurt ak sml t i st avl i a na i st aknut o mest o. On pret vara
tragidnog junaka r-r slikr-r umllog, koga porodica i u smrti zadrTava. u se.
i ani u. Na t aj nadi n se j oi j ade nagl a5ar, a i z. raz, bol a u neumi t nost i snrrt i .
Sarkof ag sa predst avom hcroj skog l ova na l avovc prcnosi , na gradanski
svet, carsku simboliku koju je
&fatata
obnovio Lr svom lovadkom spo-
meni ku. Lov j e, kao dokaz nregal o psvcl ri n, t esno povezan sa f i l ozof i j om
; mrt i i sa t emom oba Di oskura. Na t al . . r, i m f i l ozof ski n-r sarkof azi ma sa
predst avom l ova nal azi se mot i v grobni h vrat a. Bcsmrt ni par Di oski l qa
st oj i I t ao okvi r ; l ovac koj i s, ' bol i sa l avour pl ct l st evl j a nr uZe, a ! i r { r - 1s
i coj a ga sl edi j e nj egova sl rprLrga. \ l ot i vn dva boZansl <a brat a, koi i od
; acl a kao duvar i gr obr r i h l r at a si r nbol i i u l r ako pl ocl nost t al t o i pr i nci p
opost anka i nest ankan, Dsnrrt i i 2i t ot a. , nr-i cl rr-rZuj c se na sarl l of azrnra
t ema godi 5nj i h doba, u koj oj se odraZava kasnoar-rt i dka mudl ost da sc
l r aj nost moi . c nai i sl l r no r l l ci ' i t oj pr . r t ucni cl cnr cnnt a pl i nr c i osck. ' .
Fl eroj ski l ov na l avove sc oko 250. gorJ. sve vi 5c l i Sava srrog grdkoe mi t o-
i oShog ruha i post aj e sl i ka real nc borbc za opst a; rak. Nl ot i v l ava poi i n. j c
1a se i zdvai a. Na kanel ovani m sarkof azi ma cl c: ; t oi anst ' , ' cna zver l <oi a raz-
l i re svoj pl en post aj e zast ra5uj ui a sl i ka srnrt i . Ni ugl c. rvi nra sarl t ol ' rga s: r
i rredst a' t rom l ova rre nal aze sc vi 5c kao poj adanj a vi t ke pri l i kc Zcvso. . ' i i . r
' i no' r' a, vei gl ave l avova, prot omi , vi t al ne nrasl t c smrt i ko"l n nap: ' dr,
Doba De=-i a j e nai bogat i j c i i ri zama. To post a. j c Dot rcsno j asno i z pi sai ra
koj e Ki pri j ari pi 5e.i z i vog skrovi 5ta pri j i tcl j i ni a- koj e Ki pri j an pi 5e i z svog skrovi 5t a pri j at cl j i ni a i op5t i ni . Port ret i i z vre-
mena Deci-ja pokazuju tip doveka kb.ii ie konaino postao nesiguran; fi-
zi onomi j a j e raspl i nut a, poj edi nadni obl i ci sr-r rrni St eni i samo se sa t c! -
i nena Deci j a pokazuj u t i p doveka ko. i i i e konai no post ao nesi guran; . f i -
zi onomi j a j e raspl i nut a,
qoj edi nadni obl i ci sr-r rrni St eni
i
r1. To se sa t c! - , l OnOmUa
Je
raspl l nut a, poJect rnacnr obl l cl sl l Ll nl st enl I samo se sa t cs-
(om
mukom saduval a cel i na. St rahovi t o DoDu5t ani c
pl ast i dnost i zasno- (om
mukom saduval a cel i na. St rahovi t o DoDust ani c
pl ast i dnost i zasno-
r ano j c na pol i t i dkoj i r el i gi oznoj ncsi r : ur r r osl i vr cr ) r ( : nl r . Sl i kar sr l o
. j e
r dr az ovi h pr i l i ka, j er pol <uSava da sl oj i m i spr eki dani m zcl cr r o- cn' cni nr
i nearni m st i l om osl obodi od
prost or"a
bel o okredene rrrost ori i e, da t ako
, ' ano j c na pol i l i dkoj i rel i gi oznoj
>draz ovi h pri l i ka, j er pokuSava da svoj i m i spreki dani m zcl ert o-crvcni nr
i nearni m st i l om osl obodi od prost or"a bel o okredene prost ori j e, da t ako
;tvori bezgrani dne prostol c u koj i ma oko nc mo2c di nade odrnor, vci
.uta od
j ednog do drugog rasutog moti va.
Woti v tri j urmfal nc bi tkc i l akc pobccl c
.j e
odavno ncstac. Il croj ski l ov na
luta od i
irr.lirl.ij' -i".tiit"" uiitEl-h[,.lioE.ii.
j"
oa"u"o ncsrac. rlcrojski lov na vl ot rv t rrl umt ahc bl t kc r l akc pobccl c
. l e
ocl avno ncst ac. l l croJst r i ov na
t " '
l avove
post ao j e l al l j i pakr o. r ' cl i i ar r st veni l i k cal skc zver i post ao j e
naska smrt i , koj a se ceri , a port ret samog cara post ao j e si nrbol st raha
ni 5t avnost i l j udsl i og roda. S druge st rane, ova j e umet nost st vori l a
)snovu za nove rnogui nost i : za obl i kovanj e sl oml . j cnos i ovel (a, onakvog
(akav
zai st a j est e, narnest o heroj skog kakav t reba da bude, i st varauj e
l l i si uma kao drugog svet a, l (oi i se, net aknut od sml t i , kao ol i denj c nc-
. rrol aznost i ,
suprost avl i a i ovcdanst vr-r koj e
j e podl oZno smrt i . Od t oga
/ rcmcna (e
pnssi o l nunarra ost at i uvcl i u evropskoj umet nost i j cdan ocl
ni eni h zadat aka i i skl i udi vo cc- da vl acl a kr i zama i nr el azr . r i r n ncr i odi nr a
' bd i cl ci onr Vani t as.
r e ( umr l a 336) . Ri m, Vat i kar l ski nuzeJl .
Ssl ecl ei a generaci j a (250-280) j e u snal noj reakci j i prcma ovakvom shva-
t anj u umet nost i . Sarkof ag sa f i l ozof i rna j e nai vaZni j i svedok umet nost i u
vremc careva
lpqjumusa,_i -G-aliiena. Ova gcneracija odbija sve motilc
borbe i l ova i poku5ava da obnovi umet nost grdki m i dej ama kao i Ca
obnovi f i l ozof sl i u si mbol i ku i f i l ozof ske l i dnost i . Ona st avi i a red umest c. r
prqt ei eg haosa, pri rr. rdnu st al oZenost umcst o pre t eranost i , unut arnj i
obuzdani pat os umest o dramat i ke koj a j e rast rgana di sonancanra. Umct -
nost l i ao i f i l ozof i j a su pod ut i caj ern Pl ot i novi h i dei a.
Pri hv: rt aj u sc pozi t i vni si mbol i prct hodne ger. rcraci j e, poj ai ani i preobra-
Zeni . Lav u novo. j povczanost i cl el u. j c ka<-r si mbol srnrt i ; grobna vrat a
l )o-
I J
I r of f i r nj saj kol ag
s. t aj u pl cdnr et l r o- si n' r bol i dno
sr ccl i st c ol c Lr i nct nost i . NI ot i r . i gocl i i ni i i r
doba oznacava. j u pl odni 2i vor , r . Di uskt r l i snl i : r ( r br r r k: r .
Baj ka o Amonr i Psi hi . u i i t cr at ur i ( u her nr ct i i ' ni nr s1: i si nt a) opet cl obi j a
ozbi l j nost i pr asr . ui sao, koi i j oi j c ncl i . r d. dao PI or i n. Oi r . j c o, " : r - L ba. j kr _r opcr
l r di n. i o ar gl i nt et l t unl - on1 sr , o. j c nar r kc o bcsnul r r ost i , pa sc l ako' ovu. j
' za-
l j Lr b) j cni par
. . r . r a
sa. r ' l <, - ' l i zi nr r . l <ol i
. l
i ) u\ r r i i
J i l , ' , z , r l s l , i
Por l
i r l . l i r r n
sl t t r t i -
upol l cbl . j ar a l ; l t , si r r r l t c, i , r . l obcr l . l r r i a cl uS- . i z ni r , nl upl r . t t , r r r i st r
sa ma. t er i j om; , on. u. pr r cr . r . j c i n p, , r ' r ' ; r t uk ze l nr l j sko: l ( . ovt ' l i t
r r r r , - , b, . r l , t r
I r r . l r
post o. l bl nu, u I <oi oi ponovo post t r i r ' p| ar
i eovt . k.
U ot o l r cnr e ni si r i i l ozof sl i i sar n, r " sar kol azi sl r t ( , l nol r t f i l , , z , , l : l i ol . k r r 1, 11.
i l i sa pr edst avor n { i l ozof ske Skol e sa r - r i ' i t cl j cnr r r sl cci i ni , ' " ci si r t o na,
pr-ost o svi sarkof azi . Za t o j e si mpt omari dan por. ast sl i . ul t i ne sarl . i of al : a sa
c/ l par s- om l r sr edi ni , u kome kr i l at e Vi l i t or i j e uznosc pokoj ni ka. or , l al sl i
sarkof azi opet i maj u t ri j t rnrf al ni kei -akf er. oni prcr-rzi rna. f r, i si nrbol cr t ri -
j umf a
i z carsl i og kruga, koj i su r-r srccLri cr-r-r carct ' Lr j oi
bi l i ograni ceni
n: l al l ot eozl r i rnperat ora, i i i nc od n. j i h gracl anskc si rnbr; i c na oi no' , i l e-
l i gi oznost i . . Pocl ut i caj enr Pl ot i r r ovc f i l ozof i j c mi t ovi , l i o- j i t unr l de sLr st i pr r
coreka, . obj ai nj avaj rr_sc 11a nov nat i l . Naroi . i t o sLr oni i l . j er-ri i l r r-ror, orrr
ubJ i ku cl at i mi t r >vi o Fae t onl u i Pr . omr ' l . ' i u.
D. ok su na rani j i m sal kof azi ma
-dc' l : r
ori og cl onosi oca vat rc i spri dana u
vi i c scena. u ncpl eki dnor n r r i zr r . l i . <r t l r r ovt - r ! - { Li l l a l l l r ck: t r r sr . ci cl i i t c ser .
k ol aga dol azi st r er l nj e i ovt . kl r . Na s er kof azi r l a t r hl I i t oj i r r s Lom r l uze j r r
u Ri mu i u Naci c-. rnal nont mt rzc. i u r-r Napr, rl j u, si r, rbol i i ' n. -r sc ol t l aSnj al a
zi vot i ovcka, i zr necl u r oc- l en. i zr i sr - r r r t i , k: i o i nj ceol a sucl bi na u hosr r r usu.
Sedr 2aj , ovakr
j I
kt nr po; : i ci j a
. j c
sucl bi na
psi i ' r cl
kr - . j a
Pl i l i l i . on' r r ocl cr j r
r t l azr 11 i r 1' 1c i dovodi i ovcl t a u
1>ost oj l ni e. Snt i sao; i i t i . : t t r c. r _r . , . cl i u, f : l . o zc_
nr al i skog bi ce kol r - . j r ' Pr or nc1. - ' j sr vl r r i o i z cl enr ci r l l a, j cr t c t l a nc i ; r sr r bi
c cZt t j t i . r r
. l ) l - l pusi oi bj i t , " r i .
i z l i u j e
i . ' Psi l r r ' u t t . \ ' nu{ j i t r r . , , r l l i r j r . i . l l r
k l , ,
l cpt i r. sni sao sn-rrt i
. i c
racl o: ; ni i zl azak Psi l rc, Jl r. i a sc sl rrl l . . i z svcl a
poscj -
i . 9nl
i - Cci e , i z s\ ct ; r i l t i l t q t - i i e .
i r <- . r r r ur ' , r
r r , , r l i Z! ' l i r , , / . . l r ' l r r .
l , , r j r i
f r . r ' r u1i -
I i ku. j t r Mt r zu. Ll ( ) . r ] ( 1r ) ( ' t . \ , pl acl , , 1ne1 1111r r l t r l t r .
Pl ot i nov duh, l i oi i r ' l acl l r >r ' onr Ll l l er nuj cu. r ' l r . l : r i r ) ; r r ' : u' \ l ( ( ) l l l c l . , or r r , i z l r
I . , l ! 5o
l r cnr e 5u por t l et i _opct zadobi l i . sl oi u r - al not ch- r .
por t r cl i
ml adog
Gaf . i ena l i i e na port rct e P] ot i na i n. j euor, c l kol c, rc sanro po nor. om ui vrl -
Sc' i var i j u obl i l t a, kci i or oi zi l aze i z si r aznoe cl or l i l a sa sr . i l t om
l r oi : l 1or 1r : ur .
t : \ gt " , r ' ec i po' nci cnor n dr Zanj u i pl i r ncr i t o' i zl r azr . r r ni r a i l cpor c.
St i l r azl aganj a j e pr oi ao. I zi dno sl i kar st r , o u i znenacl ' . snr pr col : r ct u skr c-
ce t -rd ukrasavanj a i z-l ornl . i ene cn, eno-zcl cnc l i ri earr-rost i , i vr-ri a sc ant o-
rrrnskon-t si st ent l r zat l orcl l c uol i r, i renost i i sl i l i c za posmai r, : t n. i c (nast r-
pr ot r asl l t om mot i vu) , _ pa. t ako post epcno st l al a pr r l c osuovc- obuol l j c-
nog monumcnt al nog ar hi t ekt onskog sl i kar st va. Kompozi ci j c opct pci st al u
sl r Ka l r ar monl t e_
ovu i deol ogi j u odraZavaj r n: r sarkof azi rna i sl a' c [ i l c, zol ' a. U nosni i , I ri -
zuri i i zgl edu brade j oi vl ada l j ubav l <a ki ni i }; om t i pu. Na rakvi m i i crma
pr . ost o moZe da se pr odi t a br i ga i na. j dubl j e pi t r nj c l j uJskog r oda. I st a-
l e5i na i edne anone u Ost i i i i r. rj cgor, a Zcna pbkazr_rj u, na skoro neant i dki
r r ai i n, na sv<- l r : r sel l <o[ agu neZnost r r zaj ar i r no. u r nzunr ct ar r . j a, saznan. i t ,
k l aj a i ncZnt r k' pot r r . sr r h- s/ r i ' ci , , t t t t t t r i . <. Li l . ot " ' no\ ' ( , sL. nc l l ci
1. ' ni i e ob. -
i t /
' ^
:
J
l cze11 ror' u r-rccrl rl at o' i z' rorn, \ ' cc j c
i sl , rrrcmcno i i sk: rz- da j e dor, ck ocl -
r ccJen za snr t , al i dl u n. i oj . i j c i zgubl j en, r , ei da t ck kr oz' i mr t dol azi
9: , ^t ) : , i
q11, oC
posr oj anj a. Ni l <ecl a' sc i l ani j e r r i _i edan i i l ozoi r l i pr or o.
nr J c l ak oJ as no <, r dr az i o r - l umer r usr i , k au s ac l i or dc na kr a
j u
ant i k c. s3mo
l c. I r l ozol r Ja
-
ko. i r L
i . Pcr st al e ncl l a . r - sr a . r r odr r e r cl i gi j c zahval j uj r r ci
onrm, u ranom carst *u t a. ko prcz. r-cni rn, put uj ui i rn prop-ovedni ci mi
i ki -
ni i ar i ma -
pgst ^ t ako da zar l ade ccl okupnom , e- c. obnom unr ct noi cu
r da pr i pr emi t l . na. l i om. c s u. r nogl i da ni Lnu r al r i t ai anst v eni znac i l r r i i -
cans k e r r mel nos t i u k at ak onr bema.
ost al o^ j c ' s amo r a ov oi k r at k r j r cr c s ar s i , koj a
i . ' r ec u z adr r i i nr r c di -
nama Gal i j cna pokazi val a svoj e nzr pr sl i ne. Li k i i r ozot a . p. t l . r i i , ' i " ' ; , ; ;
ni ce mot i va zegr obnt ' umct r r o- sr i . Si * bol i l . r gun. i ent r nr cgo. c . aul i r , r c
mcdut r m zadr 2avaj u. i baS nj i h pr i sva. j a j u
ni Ti sl oj evi ni , . oda. Al i or . c
posl eonJe Kompozr cl Jc t r i . i unr l a bcsmr t nost i del uj r - r u post - eal i j er r . koj
r r met nost i nago i si r o. . r . Vi kt or i j c, I <oj e su nckacl a" pr i no' r i l . F" r , . , . " . r r -
sKl
. l ovor ov
venac, nosc sada l i k s. , i h umr l i h. I de j a apot eozc
i c kor r acno
spal a u, nul l i i g si oj cve i Vi kr or i j c gubc sr . oj e cai skJ i or l o- i " ' n" r r r u , , "
r cr nu, uKocr vsl sc u r uzne kl i i cj c.
po. t r et
na sar l i of az- i ma ukol i ko j e br oj _
:jj'-:::tlla'li:
q*j.""
vrsnoci. ri obilja simborir." U"rm.i"orli
b.oUi:'o
se napr cd. mot l v uzdi zanj a cl uj e. On se pr of ar r i Se i pr ol ct er i zr - r i c. ' Sar kt -
r ag sa goot snJl l n dobl ma. i zr ai a. ya r r a l j upki j i nai i n i dei u veci t c pr t _r menc.
u pr onal ascl ma
sc nc oskudeva, al i se sr . c' i i e eubi r . eza sa f i l ozof i . i om,
a posl edi ca tgea j e. ckl ckti ci zarn. si rnboi i zi uotai c-komurr*
i "' * si mbo-
l i ma smrti . Ncrci i dc-JasFl Tm6dr
l avl j i ], rj l a' a; croti godi tnj i h-,i oba, tri
911.i j ."
i l i Amor' i Psi ha stoj e i zmecl -i i arbva smrti .
Ni l i sl oj c' i narocl a postai u i r,c vi !c nosi ocr ovc Lrretnosti . Nai vna i di l a
smenj uj c
. st r ogost
ui en. i a o besmr t nost i .
pr i povccl ni
el emenai
- i zbi i a
na
r r o' r ' i i nu r z' a. or l r r c unr cr . osr i . Tako s
j , . t l . cl
st r . ane d" l ; r i a; i ; ; ' ; . k;
nej asnog kao i opasno,g si mbol i zovanj a, a
"u
ar"goi ;.3]1"| :.i ; narod-
,
. . [ gg. pr - cdocavanj a i ozi t l j avanj a ukr uccr r i h , hr i , l . C. l , " . " . i i l ' i znr ccl u
4, l uu. r Jl u. . c( ) d. pol i usa' a ci a nai - l c p' t e\ e koi i r t , r l c i z or . , q r ascepa. s j ecl -
ne strane se r^sc' etava posl ccl r-rj a vcl i ka ni i toroska skol a, radi oni ca gi _
gantski h sarkofaga sa.pr-ccl star,om Faetonta, s"r.,r"-i "p."o-"i i :1.' r.ri o:
i "
podaren
dus i i vot do dub_oko-u IV ' e k, al i pi oc"f i r,.,;"d; hr;;l ' "-i umenj a
ut i snuo j oi Je nei zbr i si . ' Zi g. S, dr . , g" ; i ; ; nl , po pr ui put r _r ant i dkoj umet -
nosti nastai c narorl rri
Prarac
kol i ,' rni nro ,.,,,i i ., .i ",,troi i p;,k;;;l ;
ni r sar-
kofazi ma si rer.ri sr,et sri akodrc' nog zi ' ora: zi t<ri i o.' :,cu' J;l ;r";;
zei e' c,
l
r i ba. a na obal i r cl <e. i pasr i r a. t oi , : oyi *
st " ar " r ^ pr a, " ; ! r i i " i . i a;
zi r - or l
sel j aka sa kol i ma l <o.i a' r,r-rktr.,' oi o' i ,
ft:i
z.r,' i i l i bJr-Li , zi r.i ^' i i ,i "tri r" r^
vremc obavl .i an j a
zarrara
Vel i di na i t cmc sar kof aga sc ( ) pct povecar . a j u
i na1: l aSava j Lr ;
kompt - r zi ci j c
opet daj u predrrost
Zi vi m sccri a' ' ro
"-for.i "t";
sa narodni m srcdst,,,i ma
se ponovo u' odi nadel o-s-l Je' rast.g
.d3nj n fi g"ra i i doi ru i S"".ra, f.o;"
j e nekad
rtJo$ero
na oronrsrJsr(rm sarkotazl ma' i ' a ro.k;i ;ri l ;-so r.".r-
s_tavom,bi tl c.[.Al i pravi -zi voi tet]' arhi j skc
unrcrnosri nc pursi i a .i l {' *a
:Ll.*::l :.Tf,,ao_"
i, koj a
.
j e p-oFfi-.iarc ii o g i po k re t lj i v.g i^. L a i
"""
j"
ceroKupnog svakodncvnog Zi vota, pu.rra svczi nc u i zmi si j anj ' u i obi l j u i i r-
pr ovi zaci j a,
kak' e r i mski anr i ka' ni kad ni j e poznaval i . r i u; i l u
"
su- i ,
1-5
ri barenj e na nroru, l c, r' at ka. gozba srL p-' eeu. j cnr di vl j cg r, cpra i vi nom poi l
ci r vecem u a; uml , . gozba nn obal i se l r l cbor ] r i l i bor n, zi vot past i r a i sel i aka,
rad, i ocl mor' , r' adost i
j ad
n-ra-] og i . ovcl i a, r' oJoi , skrr hol a cl r. vosci c,
I l osct a
gl adu ' svedani m sci j ai l i i m ko] i ma, r' csel i p, r' ra. t ai i u st rosku l i ui rr, pa-
st i r i pr i r r t ul i , z ami SJ j c ni decuci ho
j i .
osl Lr . l i r r
j u
1; 1i . , . , .
r , r l eJi t i l i r j j i q[ u1r . j , ,
i - r past i r sku s' i r ahr ( si r i nks) , pogr bl j cni sr ar t i l <oi i sc , sl anj aj r i na st ap,
past i r i koj i vr aca. j LL kucl i i zgr - r bl j cnu o\ , cu, st al ci past i r i koi l i ni r zLr kozc
i l i zami Sl . i eno l t . r ' anc
Psn,
sel j ar r kc l i ol , ' l i r r l i r r i t r cl e. r r r r l r kol . . r r i r r r r r , r nl r l | . . .
koj c doj e dei akc, : ei i aci l i r , f i or u, sl Lr _r e l i oj e Z: Lr r . j r _r , r ul ucl o i sLar g ua
berbi groZda i masl i na, r. radzo' ' ni ci r, ' r. L. _gc, r, oi u sa' pol j ski nt t . adni ci ma,
vodeni i ari , pekarni cc.
t ol ovi zr o' cc, sl -r' Lr. r. c i : ol i bc, l i on
j i ,
l <r. ave, kozc
i ovce na pa5i
-
t o. j c nci scr pna r i zni ca mol i vzt ol c nar - <; i l qc l r mct l ost i .
Pl as t i c na v cs t i l t a i z gl c t i : r r r r : t l l i : r r r r r . . t r r i t . i s r ' i . ; l r , r nx r nr
I ) r ( ) l r Ji . t 2- r r . j c r r r
nr u.
t i va i bogat st vom pokrct a, l i ao i sl i l i ar-sl t i nr zai . roni ma r. ri t l i kovanj a' rcl j cf a.
osl obada. i r i se t r adi ci i c i knf i ga uzor : r , . . Lr i i r e l i i ca va. i a' a i nf i i i ovi h po-
magada j c
sai l o posmat r anj c. pr - i r odc. Rct ho d: r
i ecl an
r : not i v l i di na dr r i gi ,
a svaki m: r j st or ski por noi ni h pr cdst al l i a na dr Lr gi nai i n st og goni i . a
vol ova.
Pri t orrre. se i z
l rregal i j cnsl i og
vl ' ci rl e l l i r pl cuz. i i rra nac' el 9 st cpcnast og rc-
danJa, al l ust vr r i
1' r t ci nadeno
i l r si r l cr r i e nu. Tul i o. nl sI a. ] e r i soki sar . kuf ag
sa pr eds t avom pas t i r a, vc l i ki _h di r r r c nz i j a, sa sl i l i ovi t i nr st uPcnas t i m r . r : .
danjern pejsaza; prcdeo u reijefu
je
u raz' ovrsnirn mciiusobr-rim oclno-
si ml sa pcj saZom zi dnog. sl i kar st r . a. , l i o
j i
sc r al i c, t l c po' o' o poj ar l l Lr j c.
l ol l l cne scenc su r aspor cder t c na. nt ' p| ar i l i r o
l r ost avl j cni nr
vi i unama pr c-
dcl a. Pol j hr onr i j or n se doi ar ar ' . r i l uzi uni sr i eki Sar r ' r r i pr ed. o, i i o' j i j e
ei st ,
sl l karski . Kada u krut g ove ni rrocl ne ul nct nost i r. rl azt r-ni t ol oshe i eme, kao
zaspal a Ar i j adna na Naksu, onc sc
l l ot pr . l r { ,
l i Savaj u nr i t oi ogi j e i pr e-
t ' araj u se u i di l u. Ari j adna spava kco ri eka past i ri i a u l i ' pk"oj okori ni
u koj oj se,
l ) o
r cr avr or n t cr ; r r u, odi r r . el r r i u vcscl c t l i oi r i i i i si u sccr u
Tza ovc t escl c bukol i kc kr i
l c
sc
Pr i j at r i a
pl Jr l sr a' a r aj a. To
l c
ur nr . r nusr
r ni l a i r adost i , skr onr r r ost i i bc; : azl r : i r osr r . uzi vanj a u Zi vot u i i . i t r br r i pr . c-
l / l na nl al om.
TF- mF odg. ov ai ' u i
.
t et r i r r hi j sk , r .
I ) or t i e
r l r i l r . r l t \ ' r l t us( . Or , : r pr r . i l ; r z u j e r i l r
coveka k oj i
. j c
- s l odar r
. or ) on) ' -
t i pi r i z t l c ba ' oj r r i i l i i l r . nr ev a, i k r j i ' opc t
ga; i gr i ' kt r i dcal no. t gal i j t ' r r ske r ' ! nr ' sau. i e. Tcr i e . . r vgl i l . , r j i vi i c r r , . ' ' r ' e; i r i . .
sebi , pa n1. aka1 sc zt ao i Di okl eci j an.
Li cc t l ct r; rri ri j skog
i ol cl . a rri i e r. r-rzi i r>
u nat r-rral i st i i hoi n snri sl u, r' cc
. j c
i zraz
i r: cl i ro, :
rj i ' cnrt i , ra i i o j c
i c
i rc; zn1-
dc2no. osucl c- no na pr opast . El cgi - na sct a, cl i l i l i r . , a bcspc, nr oci r , r r t . . , , . ur . "
l r: Znoct a, pat ol oSka pol l ar. ' i r<. ; st , nr. i re t ost ci o l rrdi l a, r' zvorcnost bcz spasa
' -
t o su ni j ansc t et rari i l ski h l i ; : i onon-ri j a.
l i . ' ' zi a! . rarj e cl cI al j a l i ca, koj c
. j c
na vr huncu l ' cc za vr emc Dcci . j a, pl i bi i l ava, , c i acl n kl a. j g. - { - r r r o i ovcr r a
' i q
samo rr: pa, nj egova Lrst a su
j ech' a
vi ci l j i v: r ci : t zr i zrnecl u dvej u bu(ot i na.
Pl ast i i ni
ob] i k i i r, ' i -o<l . ncgat i va. Vcl i l t c br-r! <-r1i nc t i ' cba cl a ol rczbcdc zi vot
oblika tirnc Sto ih sanio ogruniinva
j' .r.
!,llir-q.rl,o-,s-Ls.lcma naboi-a na tlia-
ni ui , . odcca sc karral i ma bLr: l cn. j zr vi 6c r: rsccnl i u. j c rro
(Lo
sc rasi l anj u. i c,
kanal i ost aj u. i st i . onal i vi
. kako. i h
j c sv. di c-r l t anai i : r, . r. . , al c-, a cl a ni j c
ni ' r. ra j -
manj e posredoval o i znrcdu ovi h braz: cl a i rrzcl i gnut i h mcst : L
povr. i i i rc.
S cl ruge st ral t e, ari st okrat ski si st cur t e t rarhi l -c' r-l ops: ; i si i si , i pr cl rgqai : l i i t
dvor-sku urnct nost , z: rhval j rrj ui i t csno. j vezi cara sa narodom, koj a
j e
od
pocct ka pr i nei pet a bi l a kr i t cr i j um. Ovcl c
j e
vi dl j i v nov zakon, kol i Ce
pt ' odret i -u pozni j e vrcnrc. Ta. j zakon se vci i spol j ava u. Di okl cci j anovom
novom dvorskr>m ccremoni j al u, a obel cZen
. j e
persi j skom no5nj onr, vel i -
'
konr rasko5i i hi j erat ski m cel emoni j al om. Avgust vi 5e ni j e pri i ceps koj i
korada i sprecl svog naroda i koga narod sl edi , -vei
j e
aut okri t or kol i , r' ei
za Zi vot a kao di vt rs i prcdst avni k svo. j e di nast i j e i bogova-zaSt i t ni ka, st oj i
naspram svoj i h naroda, i pred koj i m' svi t reba da pai aj u na kol ena. Tri -
bca i di j adema, , brokat i zl at o nj egove odecc, kao i l vet i ambl enri nl cgove
nl oi i , vl c i i ne cl a j e
nj egov zeni al ' j ski l i k nei t varno u. r' el i dan i da zi ht eva
Por f i mi sar l <of ag l ( onsl r nce, cer ke Konst ant i nr Vel i ] { og ( u) nr l a 351) . I V vek. Vi si na 2, 25 m,
s l r l n a 2 . 3 3 n r - l z c r l i \ ' { t S! c l c Kl r n s t a n ( : e . Rl n t , Va t i k a n s k l n r u z e . l i . Up . 5 t r a n e I 9 . 9 2 .
l ( .
41
(
l )ot di Dj avanj e.
Cal t , l i i no i l i u svoj i n' r pt -rl t rcri nra) ni . j c vi Se i ovek, ncgcr
zast upni k j ccl rre vi : ' e si l e i predst avni k snagc del ot vornc sveop5t e carskc
rroi i . Kao St o
. j e
na Gal eri j evom t ri j umf al nom l ukr-r u Sol unu pri kazan
t akav car kako st ol uj e ne sanro mcdu svoi om cl vorskom prat nj orn, r' ec
i medu svoj i m boi anski m snagama i vrl i narna, koi e j c personi f i koval a
urnet nost , t ako sada prest ol na sl i ka ni j e samo pri kazi vanj e samog cerc-
rnoni j al a, vei sl i ka koj a podsei a i sl i ka koi a t raZi pobol nost . Ona ni j e
samo odr az st var nost i , uego sc, pomocu pcr soni f i kaci j a i al egt - ' r i j a, uz. -
di Ze u vi 5u duhovnu sf cru. Purpur j e uvck i grao i zvesnu ul ogu u cercnro-
ni j al u kao i u i zracl i carsl <e st at uc i carski h sarkof aga, a od sada post aj e
i skl j udi vi i j ecl i ni si mbol aut okr: at ora. Tek t ct rarhi j ska t rmet nost pravi
od porf i ra car"ski sar-i (of ag sa predst avom borbe, koj i se pogre5no na-
z-i va Jel eni ni m sarl i of agom. U nj egovoj t i ' adi ci i i j e i porf i rni sarkof ag
Korst ancc, l i oj i j c cl anas u Vat i kanskom muze. j u smi Sl j eno post a\ / l
i erl
nasprarn
11. , j 99: , l . ! t l gf ag
$on91a: rce. pot i de. . i z
mauzol ej a car-skc ki eri , i
unl cst o r at r r i i ' l ci l r t ( , mr pokazuj c mocnc vr eZe evhar i st i i nog dokot a i j a-
_gl rj e koj e se Zrt vu. i e. Posl e se od konst ant i nskog do j ust i ni j anskog vre-
nrena nc preki da l anac ovi h carski h porf i rni h sarkof aga. Mnogi st oj c
cl anas anoni mni u dvori St u Naci onal nog muzei a u I st ambul u, a nekada
su pohr ar r j i val i t cl o car a i l i car i cc. Ovi t et r ar hi j sl i a t r adi ci j a dopi r c dcr
porf i rni h grobova Fri ci ri l ra I I i nj egove supruge Konst ance, koj i se nal azc
u kat edral i u Pal crmu.
I port ret i t c{rarhe su pravl . i cni od porf i ra. Obe sadnvane grl l pe, ona u
Yatikanu-j-.ola..na-,f;isadi Svctog.Marka u Vcneciji, razlikovanjem oba
augl rst a od oba ccz. al -a i i cdi nst vom brat skog zagrl j aj a, kao i i zdvoj e-
no5i u l i udski h crt a u l i zi ononri j i l i ca, koj c
j e
post i gnut o gl adanj em gor-
nj e povrSi ne, ol i dar, aj u nadel o t et rarhi . l skog obl i ka drZave, u konre i n-
st i t uci i a st oi i i znad l i t nost i , a. si st em i znad i st ori i e, dok j e rrrSenj c dui i -
nost i i znad dovedncrst i .
Sa t i me se sl aZe i di nj eni ca da j e t ct rarhi j ska monarhi j a, suprot no od
vremena voj ni dki h careva, i zi ski val a novo monument al no gradevi narst l o.
Spomeni ci sa st r-rbovi rna i t ri j umf al ni l ukovi post aj u opet znaci carsl i c
moi i , u Ri mu kao i u Spl i t u. Nast al i su monument al ni r-rnut radnj i pl o-
st ori carski h mauzol ej a, al i pre svega t 4i bqni l l ne bazi l i ke i bazi l i ke za
pri j em, sa kaset i rarri m svodovi ma i vi soki m kupol ama, monument al nc
pal at e, kao u Spl i t u, i reprezent at i vne seoske vi l e, kao u Pj aca Armerj na.
Vel i ko del o t et rarhi j ske urnet nost i ne sast oj i sc u -zi danj u hramova, i i j e
j e vel i ko doba konadno pro5l o, vei u i zgracl i vanj u carski h unut raSnj i h
odi j a. To j e zaht eval o rencsansu gri kcg i st arori msl <og obl i kovanj a pro-
stora..Ponovo se pojavljuju tri vc.like vrste stubova-
f
iSc pg_q-t4ju por,' od
obnavljanju monumentalne plastike, a mermerna inkrustacija i ra5d1a-
nj i vanj e u kaset e pono\ / o su obavezni . U Sol unu kao i u Mal oj Azi j i , t r
Ri mu kao i u Af ri ci , i z osnova se obnar' l j a vi soki st i l monument al nog
arhi t ekt onskog sl i karst va, koj i j e uSao u i st ori . j u umet nost i kao drugi
pompeja]rsll-*il-,i to qrrvi plrt po haclrlianskom i severijanskonl uzorll
Konst ant i n Vel i ki i e nast avi o ovaj pravac i posl e bi t ke na Mi l vi j skorn
most u. Za t ri rreka carsko-l -rl i i i ansl i c vl acl a. i ui c umet nost i , koj a sc naj -
bol j e oznadava kao l t on. st zrnt i nsl i o cl oba, ol a vcza
j zmecl u
carsl t o. g dt or-
T! \ E
I i r ' i j ci 1' r t r ar hi sx l i l i ovi l r a car avr r Di ol i l Pci . i al l o. N{ i l l i si nl i . i . l l r ' r
ci j r i T. t l i or a. o) i o 3{ ) 0 qod. For f i r ' 1r i \ i n! I - r 0 Dr ' \ f ar l cci j a,
l l ar l i a t , ' i st r anu l ! .
19
' +
\ k o g c c r e n l o r r i j a l l L i u Rl ' s k r ' l l l o n u me r r t l r l r ) c u n r e t n o s l i p o s t a l a j c r r s r t '
vei oj meri obavezna, a svi -rl (a i nt pcri . j al na unl et nost Zzt pacl a
-
i umet nost
Karol i nga, Ot ona i St auf a
-
nadot ' czu. j c se na ovaj zakon carskc unret -
I rost i , t ako da i e svaka rert ot : ut i o i t t t pcri i doncl a s: r soborl i rcncsansrr
ovi h i mperi j al ni h zakona t rmct nost i . U t ome i l eZi
. "' cl i ki
zrl adaj t et rar-
hi i ske dvorske umet nost i , u koj o. j sc unut ar svet ske umct nost i Ri ma po
.
prvi put proZi maj u I st ol < i Zapad na nai vi i cm ni vol l .
f Jnt et nost t et r ar hi j e, onakva kakva sc nama pokazr - r j c, nt oZc sc l r r zr r nr ct i
samo iz njenih suprotnosti. Plglp-i!dVpfsk"a-j--narorL:.a--u111e.tnost, a obc
-srr razdr. ' oj ene svet bvi ma. Al i t i va; arodni rrm. ' t n<rst dopi ri : i i ri acl i oni cc
dvora. Konsol e koj e su nel i acl pl i padal e arhi t ekt onsko. j pl ast i ci M: rkscn-
ci j et e bazi l i ke na i i mskom l ' ori rmu, a u X veku sr-r upot rebl j ene zi Ki c-
sccnci j evu kui r-r (Casa di Pi l at o), radi l i su kamcnorcsci obudeni za yt l a-
st i ku sarkof aga. Par Amora i Psi he na i ednoi t akvo. j konsol i , u i zrezu
i st i l u kao da j e i skodi o sa boi ne st r ane sar kof aga sa pr cdst avom Amor a
i Psi he, da bi u l et u i zvr5i o svo. j u apot eozu na cai : skoj grader, i ni . Ne moZe.
da zacudi , pored j akog ut i ca. j a t et rarhi j ske umet nost i na umet nost I t ri S-
i anskog razdobl j a, da j e hri Si ansha umet nost , koj a nast aj e, u ovom \ rre-
menu kadal (311) Li ci r-ri j e i zdaj e svoj edi l i t rr t ol eranci j i hri Si ana, i zvrSi l a
svoJ st varnr prodor Ka ot vorenom razvol u.
Na3a pcri odi zaci j a unrct nost i I I l l cka or-r' rogt rcu. j cr nan' r cl a t raZi ut o t rorc-
Ji l p l t r i i canskc r r t net nost i , hat - r i ut l e o pe t
I r - \ . l i on\ l t r l l l i r , . ki h
. - . r . . r r e
r ec: i i i
- . . . - _. ,
poznc anTi ke u nj enom na-St ankr. r. Kao pt rt puno i zgrai l cna drZavna unt et -
l -l ost ona se razvi l a 1ck od Konst ant i n: r Vcl i l t os. Sudeci DO cl anaSni i nl
mat eri j al ni m nal azi ma, hri 5i anska Lrmet nost ni j i post c-, j ai a n pr. , , zr dva
vcka princip.ata. -Iekp4_[Ia1-rl
!
r'cka na]azc s_9 p_r_r,1-pocr:ci-,u-grq!ni-
_._p+el!e!yt.Lt
I.b i-
Udst l c I pr ot zt l aze, ol t samog pocct ka, st s\ . l nt dr Lr ga ni r ' r i l : r i st ar r ovi i t a
za I ' anu i st ori j u hri Si anske Ll mct nost i . Ni t i ona i ma svoi zacet ak r-r ol i vi -
ri ma pol i t i dkog i l i pri . r' rednog Zi vot a, ni t i u okvi ri ma kul t a boeova i l i
r, l adara. Ona ne nast aj e ni pod pri mat om arhi t ckt ure, r' ec j e unret nost
gr oba i i ma svoj u pol aznu t adkr r r , r pocl zcmni nr kr r r kcr ml r er na j ccl nc pl t - r -
go-nj ene rel i gi ozne zaj edni ce; st oga
i e u svoj o. j suSt i ni got ovo paracl t >k-
sal an preokret svega onog St o
i e
Grk i l i Ri ml i ani n poci razumevao pod
urnet noi i u. Ars chri st i ard u svoi i m podeci ma
ne
poznai e
: rrhi t el <t l rr. t r.
Ono St o j e od prekonst ant i nski hbdai ' a zasl uZi val o da t roi i
j rrr"
hri 5can-
ske kapel e t ako j e neznat no po kol i di ni i vrecl nost i cl a se i z t oga ni l t a
ne moZe zakl j udi t i za i st ori j u umet nost i . U prva dva vel t a hri Si ani su se
verovat no sast aj al i u odaj ama, koj e su i mui ni j i
dl anovi brat st va st avl j al i
na raspoi aganj e u svo. j i m kui arna, na i st i nai i n kao i t r praza. j cdni ci u
Jerusal i mu; hl eb se l omi o u l i ui ama t u i t amo; na t al i vi rn sast anci rna
se del i l o sve St o se i mal o i sr. c i e bi l o zai cdni dko.
Tamo gde su u pogr ani dni m bor i vi 5t i ma r i mske voi skc. por cd zvani dnog
kul t a cara moral e da pcst oj e i zavi i aj ne rel i -ui j c, novopi t aqorej ske sckt ct
j evrej ski
kul t i Mi t ri n kul t voj ni ka
-
usl ccl
. i ako
i znt cl ane soci ol oSkcr
st r l r kt ur e
-
i nj i hovi kul t ovi i kul t nc ocl aj c, t u. j c hr i i dar r ska kapcl a vl l r - -
skr omnog i zgl ecl a, nr cr l u l - r t ' bl ci sl ' i nr i
1. , ' r ' si . j si i i r r r
vcl i l <i m l cl i gi j ai na, l i oi c
I \ r vr k. Por l i r - Ravci l a, , \ r l r i ef i sl i opski nr uzt ' j . Dcsno:
vel i . Muzej u l i f ( ' su ( I p. st r anu 1?
J
T"^^;\^y
) A - l
su razvi j al e monul rl ent al nu i konograf i j u. Jedna t akva oda. j a, oskudno <-rp-
reml j ena i na naj pri mi t i vni j i nadi n i sl i kana, nal azi se u kui i vavi l onskog
t . i j e post oj al a ui j cdna
Pl ckonst an-
.
t i nska crkt ena gracl cvj na koj abi mog-l a t i a post anc vrcl o l rri Sdanskog si i
j i karst ' , ' a, akamol i pl ast i ke. Grobna umct nost hri 5i ana i ma svol ' e korene
I
u oni m poznoant i dki m obl ast i ma si mbol a koj i svedode o novom vi cl u
f i
smrt i . Dok
i e mi t na sarkof azi ma I I veka pot vl i l i vart smrt l <ao i . el ez, ni
J
zakon svega post oj anj a, na mi t ol oski m sarkof azi ma I I I vcka nast aj e i ko-
I
nograf i j a smrt i , koj a ne obel el ava zavrSci ak nego pi t anj e i pozi vl Marko
Aurel i j e u svoj i m samorazmat l anj i ma vi cl i Zi vot sa t adke smrt i . Pol azei i
od smrt i , on zaht eva duZnost . No nj cgova pi t anj a se nc zaust avl j aj u pred
smri u, vei se dot i du i oni h st vari koj e su posl e t oga. Posl e nj egove smrt i ,
si mbol i ka smrt i post aj e st varal adko nadel o u nadgrobnoj umet nost i . Na
{i -oni si j ski m
sarkof azi ma se, kao rani j e u vi l i I t em kod Pompcj a, r. ni st e-
rii a*Eesrnrrnosrt-f posraian j a b o go m, .ibi avli ui?ftro m i m uz i kom. X4 i s ta
-
gogija, sada, Lr III veku, postaje alegoritna a istovremeno budi veru. Pra-
vi mi st agog j e smrt , koj a j edi no moZe da osl obodi du5u i z synt pl egma
rnaterije, i da je uvecle u besmrtnost. Pokojnik, koji je u svojoj kultnoj
zajednici kroz mnoge ekstaze alegoridno doZiveo svoje postajanje bogom,
postao je i u smrti bog, i prikazuje se na svom sarkofagll srodnicima Lr
svoj oj boZanskoj egzi st enci j i kao Di oni sl Li k ovog Di oni sa j e port ret rrr-
zovoljnog gradanina, i odraZava zemaljsku telesnost ljudi, koja
.le
pod-
loZna smrti. Celokupna dionisijska kompoziciia prikazr.rje boZansku eg-
zistenciju du5e, podev od trenutka njenog napu5tanja tela.
Tamo gde je ranije na sarkofazima sa Nerejidama predstavljana glava
Okeana koji izranja iz talasa, sada se in\ago clipeala uznosi iznad ele-
nrenat a u agdo(l s. To j e
cnaj i st i preobraZai , koi i doZi vl j avaj u i mi t ovi
sa pri kazi vanj em neke ot mi ce. Ova sada post aj e znak ot rgnui a duSe na
onaj svet : Prozerpi na, Leuki pi de, Gani med. I za t oga se l <ri j e duh novo-
pi t agorej st va, koj e se i skazui e u podzemnoi bazi l i ci i spred Port a Macl ore
n Ri mu vei u I veku. Svi si mbol i duSe, koi a
j e
ot rgnut a na onaj svct ,
zat voreni su u ovaj kul t ni prost or, a prot umadeni su i rragl ai eni kon. rp<-r-
zi ci j om u apsi di : Saf o j e ovde sl i l <a dui e, ni en skok sa l euhadske st ene
predst avl j a sl i ku smrt i , u koj oj se du5a osl obada svi h, od Erosa rocl eni h
st rast i , t e se kao di st i zrak vrai a u svoj u pradonovi nu. Orf ej post aj e
onaj koj i usrecuj e Lr carst vu El i sej sl <i h pol j a. Pl ut ou odvodi Prozcl pi nt r
prvo pred sud, i samo dobri prol azekroz vrat a u raj . U j cdnoj grobni ci
kat akonl Le Vi bi j a, na sl i ci suda i e, porcd umrl c i enc koj a st oj i pred
. # ' "
svojlm boZanskim sudijama, predstavljena i Alkesta, potpuno van dra-
matskih dogadaja, kao sirnbolidna figura. Zena
(e
biti puStena u raj, jer
j e dobra kao i sama Al kesta. Ona ovde ni i e vi Se mi tska fi gura vei za5ti t-
hica dobre du5e, koju sada bontts angelui uzima za rukul odvodlu raj.
Poreklo hriSianske umetnosti treba traZiti u ovim novim idejama.fDaljim
i spi ti vanj em postaj e j asno da u katakombama naj pre nastaj e zi dno sl i -
karstvo kome, podev od poznoseverijskog vremena, oklevajuii skrivcno
sl edi hri 5danska skul ptura na sarkofazi ma. Nai stari j e freske u katakom-
bama u flavijevskoj galeriji
D-o-rnU{e, u obema grobnicama Lucinine ka-
taliornbe, .t rakra.neritalniia fapElami i u papskom klugu u-Sr,eioi'ii'Ka-
)
l i stu, sl i kane su u tzv. crveno-zel enom l i nearnom sti l u, koj i j e potkrepl j en
_
-mnu5tvom
datovanih kuia i grobnih odaja, u vreme izmedu ,tO.
'
259<t=-
godi ne. Isti sti l kao i naj stari i e katakombe pokazuj u: j edna bogata ri m-
ska vi l a i spod Svctog Sebasti j ana, grobne oda.j e Aurel i j e na Vi al e Man-
jo r r i_ s a s v i n oli6TEZlnnl-jcffi g f1 a-m r slffi t;a;i'e j fR ; ka t a k o mb a To d
E4t,ci al da!i ni ,
di l ovi
i redagogi j uma
na Pal ari ntr,
j edna
voj ni i ka krdma
l ) e Kapi t ol u, sr obovi I noker r t i i cvaca pocl
Svet i m Scbast i i anom kao i . u
. . . . _ r - _ _ - _ - . . t
. . , - - , - - - - ; > _ T _ _ _ _ _
l l l vcKu oozl oanr . ( i cl ovr u
qr oDnl cl
l 1. l o( l l t a l l er ma-
Ot l j st i l j e sesvi r n j cdi nst v- : n i r r i mskoj i st or i j i umet nost i . On i z. umi l e
j o5 pre Gal i j enove smrt i , i ako su nj egove t endenci j e (narodi t o u ekl ek-
t i dni m kompozi ci j ama t avani ca) nast avi l c da Zi ve do u I V vek. Vci u
t ct rarhi j sko vreme smenj uj e cn, eno-zel eni l i ncarni st i l sa bel om osnovom
t eSko arl . ri t ekt onsko sl i karst vo. ' *
Gl edaj ui i unazad, moZe se i zvrSi t i ograni davanj s 6d*a, nf oni nskog ol pa-_
@ogs t i l a. Cr v eno. Zut i ar hi t ek t ons k i s t i l Komodo.
Vog vremena pojavljuje se na iedntit' tJsdinom mestu u zidnom slikar-
st vu hri Si anski h grobni ca: na podzcmni m, i zduZeni m pl odi cama od opeka,
i spod poda bazi l i ke
Mui eni ka
u Nol i (Ci mi t i l e), gde sa crvene i pl ave
osnove blistaju, u stiiu antoninskog iluzionizma,-mealusobno povezanc
TB(
scene Adama i Eve u raju, kao i scene iz trilogije o Jonib frror
Dekorativni sistem crveno-zelenog linearnog stila ne sleili neposredno
clve.no-Zutom arhitektonskom stilu iz poznog vremena Antonina. Njega
Eak-Sia-Ti3e predodava severi.ianski dekoratiini sistem sa c4r-qqo--p[i"uiim
prugqpa na.beloj osnovi, koji nalazimo u grobnim odajaini-Qk,Etj: i
ior6dice
Polemanti, a u naro-dito lepom na-inu i u nedavno oiklivenrm
odajama-sverijske Lateranske palate. Sistem ie disto geometrijski: kva-
drati, rombovi, l<rug6v1l m an dbFlElT-brnamentika postaj e apstraktno-geo-
met ri j ska: z-upci , I i ni j e. Nasuprot t ome napust a se ant i dka ornameni i ka
( kyt r nt i on) .
Geomct r i j sl <i si st em pol j a sada vi 5e ne r aSdl ani ui e povr 5i ne
i ne st vara st rr, rkt r-rm; nest aj e pi avougaonost dekora; sl m"et i l . l i uop5t e
ni j e vi 5e pri nci p, a asi met ri j a se dest o s! ' esno nagl ai ava. Pri nci p prt . ga
se sprorrodi na taj nadin 3to glavnu crvenu prugu naideSie prate dve
l eLcnc
j l r-pl arq-l i . , t i i ". vot i ui si u geomet ri j sl i i m"pol j i ma razbacuj u po
bel om zi du. Ova umet nost ne poznai e ni zat vorenu zi dnu sl i ku, ni t i uokvi .
renu sl i ku za gl edanj e. Kroz r: asut oi t mot i va smanj uj e se nj i hovo bogat -
st vo na l et ei e Erot e i geni j e, i gradi ce i druge poj edi nadne f i gure; pored
t oga se kao rasut i mot i vi j avl i aj u i pol egal e ovce, del f i ni u skoku, kan-
t aroi sa_ pl odovi ma, cvet ne i ai i ce, maske, si mbol i godi Snj i h doba, pt i ce.
Nadi n sl i kanj a j e uvek samo povrdno naznaden. Al i i ovi rasut i mot i vi se
i dal j e svode; cvei e post aj c sve apst rakt ni j c i naj zad ga zamcnj uj e geo.
metrijska apstrakcij a.
Ovai stil ukra5avania Ovaj stil u anj a vrSi presudni preokret ka si i karstvu prostori j a u
rri padai ur nai rani i e hri Si ansl <e freske u katakombama. I I I veku, kome pri padaj ur naj rani j e l t ri 5i ansl <e f reske u kai akombama
kt ura z-i da, napu5t a se t radi ci onal na Ravnomerno5iu pruga se negira struktura z-ida, napu5ta se tradicionalna
podel a u zone, vi 5e se ne obel eZava smenj i vanj e fri za i sokl a, a ukl apa-
njem tavanice u sistcm zidnih poija izbrisarra je
raziika izmedu zidova
i t avani ce. U Ri mu se ni j e rnogl b naci sl i karst vb u kat akombama ovoga
stila, ali se ono nalazi u slikarstvu tavanice pn' e Januariieve katakombe
79
-f:=N_gp_g!iu,
koja po prugastom ukrasu i rasutim motivima odgovara se-
veri i ski m st i l ski m nadel i ma. Medu rasut i m mot i vi ma ove t avani ce nema
ni j ednog hri 5i anskog mot i va. St i l nai st ari j i h kat akon-rbi Ri ma st vara se
tek u sledeioj generaciji razblaiivanjern pruga i svoclenjem palete na
kompl ement arne boj e, crvenu i zel enu, kao i uvodenj em i spreki dani h
sporedni h l i ni j a. Zamagl j i vanj em st rukt ure nast aj u sada odaj e bez z)do-
r a i bcz t avani cn. Cn' cna gl avna r nr cZa l i ni j a. j c asi r uct r i i na. U nj oj se
nal azc u ncprcgl -: cl nom obi l j u zcl cne sporcdnc l i ni i e: cr: t c, pol ukrugovi ,
t ai ke, t rougl ovi , ronbo. , ' i , pravougaoni ci , kao i svi mogrri i gcomet ri j ski
obl i ci , i ccl va koi i sl i dan dr ugom pa i bez. vi dl j i vi h namct ar t j a obl i k: r . Ova j
st i l ni j e ogr ani den na kul t nc pr ost or i . j e, r - r i t i . j c za n. j i l r pr oner l cn. On. j e
i ak, 5t a vi 5e, t vorevi na gcncraci j e koj a
i e
pred unrct nost post avi l ur zacl a-
t ak da, naspr am sl oml j cnog i ovci anst va, pr i kal e r ai .
Ako se baci pogl ed na mot i ve naj st ari j i l "r hri Si anski h kat akombi , onda
naj pre pada u odi j edna vel i ka grupa, l <oj a pokazuj e da se u kat akot . t . r-
bama ponovo j avl j a i i t av svet ri mski l ' r rasut i h rnot i va: od j ednost avne
crt e do gol uba u l ct u, od apst rakt nog cvct a do Sarcnc gi rl ande i od ap-
st rakt ni h morski h dudovi 5t a do i di i i dni h mrt vi h pri rocl a sa Zi vot i nj ama.
Ova vedr a i di l i dnost i ar enog svet a bi l i aka i l i Zi r " ot i nj a. i e zai edni dka cr t a
svi h prost ori j a l <oj c su osl i kane i zmedr-r 220. i 250. godi nc. Vcdri na zavi si
naj zad i od kombi naci j c t r i j u boi a
( gnol ql zql cr r o- hcl t - , ) , kc, l i nr a ncdost aj c
sve negat i vno i t c5ko. Na bel oi osnovi l ebdi sr Ef
- pi i ca,
zi vot i nj e i gcni j i
kao u bezgrani dnom nebeskom prost oruJ.
Mccl u ovi m mot i vi ma nal aze se naj st ari j e hri Si anske sccne: Hri st ovo kr-
St enj e u Jordanu, pecad sa pi sci ct Ll i Chri st i , Moj si j evo dudo sa i zvorom
u pust i nj i , bol esni k od kost obol j e koj i nosi kui i svoj krevet , Vaskresen. i r'
Lazara; Avramova Zrtva, evharistidki obed u raznim varijantama, obcd
Sedmori ce za st ol om u obl i ku si gme, obed koj i predst avl j a obed bl aZeni h
u raj u, orant i u evhari st i dkom pokret u; ci kl us spasavanj a Jonc koj i j e
prvo baden u more, zat i m ga j e ki t povrat i o t e se spasao, i l i koj i spava
snom pravedni ka u hl adu pod t i kvama; uvek sc nanovo predst avl j a i Da-
ni l o u j ami sa l avovi ma.
Ovo boeat st vo mot i va na zi dovi ma svet i h kapel a i na zi dovi n-ra u Luci ni -
ni m grobni cama uzet o j e i z Bi bl i j e, al i j e pome5ano sa ost al i m rasut i m
rnot i vi ma i poj cdi nadni m f i gurama. Grobari se predst avl j aj u na svoj i m
radni m mes[ i ma, a mecJu scenama i z Bi bl i i e sede i l i st oj e f i l ozof i . Bi bl i j -
ske predst ave i maj u dakl e i di l i dan karakt cr i govore
. i czi kom
ost al i h ra-
sut i h scena i mrt ve pri rode. Ni gde se u ovi m na. i st ari i i nl kat akombama
ne poj avl j uj e op5i rna i l r-rst raci j a Bi bl i j e i l i uokvi rcna sl i ka.
Sve kompozi ci j e su svedene na naj krai u f ormul u. Tu pored st el e st cj i
dovck sa St aporn
-
t o i e Moj si j e. Tu negde t rdi i ovek sa post cl j crm na
pl ei i ma
-
t b j e bol esni k od kost obol j e. Onamo odcvet r dovek
_pomaZe
nagom ml adi cu i l i dei aku da i zadc i z vodc
-
t o j c Hr i st ovo l <r St cnj c
i l i - kr St enj c nel i og hr i Si ani ua. Tu i zmcdu gol r , r bova u l ct t r l c2i nng spavac
pod zel eni m venj akom, kon. re duge t i kve r-rl aze Lt Lrst a
-
t o j e sPascnl
iona. Formulacij' e imaju konciznost mrtve prirodc; one deh"riu kao lo-
z-i nke di i i smi sao neDrosvei eni t ek t reba da odgot . ret nu.
Si mpt ori rat i dni kraj ni i pri mer ovog naci na koi nponovanj a j e predst arva
I
evharistiike mrt' r' c prirode u
!ucdnoj_g;o.b-Li-c,L-
tc.r je kotarica za hlcb
sa r. r-rrl j om od vi na, koj a se nal azi na l ecl i rna zcl cnc ri bc. Mot i v nc prcd-
st avl j a prost o skrai cnj e bi bl i i ske pri de o hranj enj u pet hi l j ada l j udi hl c-
bom i ri bama. St a vi Se, hl cb i vi no pri kazuj u Hri st ovo t el o i krv, a ri ba,
St o nosi oba l cka za besmrt r-rost , zast ul l a i me l ogos-a: I sus Hri st os, si n
Bol j i , Spasi l ac. [ i t akvi m si mbo] i t ni nr mr t vi m pr i r odar r a, koj e su i st o-
\ r r cmcno t aj ni gol or znuci r na, nal azi sc supr ot ni pol n: r r at i r , noj umct n<, r st i
i l ust r ovunj a knj i ga i l i i st or i . j skog r cl j ef a.
r
Nedavno su ot kr i vcnc c, r ' akve bi bl i i ske scenc u Ri mu, t r kat akonr bi na
Vi a Lat i r r a. Onc svc pr i pl daj r , r naj r ani j e sr ccl i ni I V veka. Nj i hovo obi i j c
3t d-rri -t l t r i nra. sc, rr, rrc sccnc rnora da i n"ra. j u i st o t ako dul ru t radi ci j t r kao
i i h- r st r aci j e Kvccl l i ni r ut ' i l i c- I t al c s kr aj a I V vcka i l i ci kl us sccna u naosl r
Sant a \ l al i . j f N4adi cj r cTLi - Ri mu. Na dva mest a sc u Ri mu mogu bar na-
sl ut i t i t al i vi ci l i l r - r si sl i ka, koj i ukazu. j u na post oj anj e nar at i vnog bi bl i . j -
skog ci kl r - r - . a u kont i nui r anonr st i l u. Oba spomer - r i ka su i st i na puna ue-
- - r i nr ski I r
r : l cr r cnul a.
T' o su, s
. j cdnc
st r anc, sccnc bogat e l i gul anr a u t z\ . gnost i ckoj kat akonr bi
S,a
st avl j en l i k Do6i og pr st i r a ko. i i se vr aca st adu sa i zgubl j enom ovcom, a ' " - ' - ' J " " _ - -
r ' - - _ _ -
i sprcd nj cga i st r6avai u dva suscda sa i sprr-rZeni m rukama da bt i z. razi l a
svoj r-L racl ost z-bog spersene ovce. Nasuprot ovo. j sl i ci predst avl j eno j c- i ' u-
cl ot vorno hran. i cni c pet l -ri l j ada l j udi na Genezaret skom
. i ezeru.
Ol cl e i c
st ari r-r-rot i v obcda bl aZcni h za st ol om u obl i ku si gme upot r"ebl j en kao
umct ni i k: r osnova za kompozi ci j u bi bl i j ske pri de o dudu: pet t akvi h st r-r-
l ova j e porecl ano
. j cdan
i znad drugog i oni ukazuj u na masu l j udi kr-rj a
sc ul ogori l a u zel cni l u oko
j ezera.
Hri st os i nj egovi apost ol i i ci u i zmedu
r cdova, st var a. i uci l . r r anu i bl agosi l j aj ui i i e. To su j edi ne dve bi bl i j skc
kr-rj i i evne kompozi ci . j e rr sl i karst vu kat akombi , a i st ovremeno i naj st ari j t
bi bl i i ske l i ompozi ci j c u hri Si anskoi umet nost i r-rop5t e.
Obe su moZda nast al e u vrei l rc kada j e Ori gi nes boravi o u Ri mu na car-
skom dvoru. Sl i ka sa l i kom Dobros past i ra i ma svoi u nai bl i Zu paral el u
u sl i ci apsi de mal c l -rri Scanskc kape' i c^u Dura Europosu, kb3a
; el sl i kana
232. god. (verovat no od Sasani da). Jedna dal eko vrsni . j a radi oni ca i sl i -
kal a j e, zat i m 245. godi ne Si nagogu u Dura Europosu i ona nam prul a
obi l j c st ar ozavci ni h ci kl usa ( koj i se di t aj u s desna na l evo) , da nam se
di ni kao da di t amo i z samog Sedmoknj i Zj a. Po5t o su i zabrane s t eokrat -
skog gl edi 5t a i rasporeder-re Ll prost oru, mora se za o\ / e sl i ke pret post avi t i ,
da j e post oj ao mnogo st ari j i hel eni st i dki ci kl us Bi bl i j e, koj i j e sredi nom
I I I veka u Dura Europosu prevederl r-ra sasani dski st i l . Novozavet ne sccnc
ove vrst e nal azc sc na
pocl uZni m zi dovi ma hri i i anske kapcl e: vel i ki mor-
ski pcj saZ sa Hr i st ovi m hodom po m( ) r u. pl cdst ava bol esni ka od ku' t u-
bol j e u dve sccne, Mi ronosi ce na grobu i , verovat no, borba Davi dzr si i
Gol i i at onr. I z ovog svet a bi bl i j ski h kompozi ci j a, ni j c' dan put ne vodi u
naj rani j u ri msku Ll met nost kat akombi . Ovdc se, i t a vi Sc, u poj edi nai noj
f i guri bol esni ka od kost obol j e saZi ma cco i skaz o spasenj u l j udi , a u
mrt voj pri rodi sa l . rl ebom i vi non. r
-
ccl okt rpn: r mi st cri j a t aj nc pri i eSi a.
a
) -
,fo
' l ' r' i l ogi . i a
o Joni se t akt -rcl c ne l l l oZc t i rnl adi t i u snri sl u sl al ozavcl . nc prl i cu.
U kat akombarna I V veka i na i asni m t rpczanl a V I ' eka zai st a sc
; rri i a
ova i st ori j a: ona podi nj e bekst vom pl oroka Jonc od Jchove, nzrst avl j i . i se
ukrcavanj em u l adu i udesom n3 moru, podi i ' anj em u hl adu od t i kava, ci a
bi se zavr5i l a ponovnom zapovei i u Boga i predsf al om pokaj ni dl i c bescde
Lr Ni ni vi . Ba5 ovaj pr i povedai - ki kont i nui t ct r . r cdosl a j c l r r Anonr sl i kar st vu
i i at akon. r bi . Tr i l oei i a o Joni
. j c
ovcl c st : r l na, bcz ot r zi l l r l a l i j c i zl ol cr r a
u l i zt r i i i r aspor ecl cna na t r i z- i cl a, kao pl i nr cl i ; o2anr ; l i c chr n- r e spascr r j e
duSe: odl azak u sr nr t
( br canj c
u l nol c) . ve: ; kl sen. j c ( i zbl ci r ' : r ; r 1c: )
i pr i . r
t t L' l L' r ' ni l i t t par ndi so ( hl r d
od t i kavu) . Kr r ko n. ' cl osi t i . ' r nu l l ak vo- r r l t az l i a-
I r j c na Hl i st a, ne t r cba t r - r t l aZi t i ni l <akl o hr i st oi oSl t o t umai : cr r i c, uLol i ko
pr c. St o se svi st ar ozavct ui pr i mer i ovc vr st c ( Ncr . j c, Suzane, Dani l o, ' l ' r ' i
ml adi i a u uZar cnoj pei i , Jona) l i t er aL' no i l i kovno r l dnosc na spasun. j e
at t i t na t : l ui st i t ut a pon' r oi u Hl i st a, u smi sl u uskl Sni c sl uZbc.
Kako su se razvi j al e cl r, e si rr-rbol i dnc ki nt kc sccnc Lr sl i Jral sl vrr l i at al i ornbi
moZe se zakl j udi t i na ol i no\ r u mot i va sozl t c bl aZci t i h ( r cl r i t ai r l r l r ) ko. j Lr
j c hri Si ansl i a umet nost pl euzcl a i , pocl r-rt i sl i oni bi l t l i . j skc pri i e o cuci es-
nom hr anj enj r - r , pr eobr azi l a r - r cvl - r ar i st i i ' ki obcr l . ' f o. i c obccl r - r sl obodno. j
pri rodi , a u Sv. Kal i st u sc r-ral azi r-r t esr. ro. i vczi sa f i gr-rronr pe (aca koj i sccl i .
Odgovaraj ui i zakoni ma l -asut i h mot i va, u na. j rerni . j er-n hri ! dan-skom sl i k: rr-
st vu dol azi do det i r i si mbol j i na obl i koi ani a i de j c o hr i i i anskont obci l r - r .
Naj op5i rni j i obl i k raoZe se sl i vat i t i kao prci nakt r ant i i l i og si mp<. rsi oi -ra r
prcobraZaj skracenj a na at i ki grobni ce Kl odi j a
I ' l crma. r\ nt i i ki t ri pot ! t t s
(t ronoZac) doZi vl j ava l i t urgi j sko prci nai ren. j c (u smi sl r-L prct \ raranj a u ol -
t ar ) kada bi va post avl j cn i zmccl u oni h l <oj i sl ui e i mol i Lcl i ki ; ovn pr ccl -
st ava ot el ovl i r r j e hr i Si ansku r - nol i t vt r zahval nosl i
( er r l t t r i . st i i L
u nai ul cnr
sl t t i sl t r ) . No cr l u. j t r - ono2ac nr ozc r l a l ) ud( '
I ) r
( ' ( l sl r r I j r ' r r i I r . ' z i kakve l ' i : : r r r t .
sasvi m sam i zmedu sedam kot ari ca sa hl eb<. i rn, t c t al i <-r post aj c prc(l rnei ni
si mbol evhari st i dkog obeda. Posl ccl nj rr dogradn. j u i naj vei e nagl a! avan j , -,
nal azi mo onda (kao St o
i c
t o vccl rcden<-r) u si rui rol i dni nr rt rrt vi t n pri r-o,
dr mu sa l i bor l , l r l ebonr i l i nor n.
U ovakr , i r n okvi r i ma sc pokazu. i c t r ansccci cnt ; r l r - r a pr i r oda r r aj st al i j e hr i ! -
i anske umet r. rost i , koj a svoj e j edi nst vo i skazr-rj c i dej om bcsmrt nost i , cl a-
1om u Hri st u. Ri bar koj i sedi pri evhari st i dkom obcch-r
j e
l ovac na l i ucl c;
rrj egove ri be su l rri Si ani , koj e vei Tert ul i j an obel cZava kao pi sci ct l i Chri -
st i . Zat o se t aj ri bar rnoi e povczat i : ; a t aj nom kri t enj a r. r konrpozi ci onc. r
j ecl i nst vo. Tamo gde se Hri st os k; : St ava u Jordant r, opet sccl i ri bar koj i
peca l j ude. On, dakl e, ni u l i orn sl udaj r. r ne ol i i ava l i i nost hri Sdansl cogt -
mi si onara, vci t aj nu post ai anj a hri Si ani nom.
Cel okupni s\ ret rasl l t i h l -rri 5c' anski h mot i va moi c sc ob. i asni t i , pol a; ucdi od
mi st eri j e besmrt nost i u Hri st u. I (rSt crn. j e i pri dc: I c<c su obj ekt i vno j emst \ / o.
N, l oj si j evo drrdo sa i zvoronr j e zr-rai i t t qt t n vi t ut : i , sl ecl st veno 1ome, nal azi
sc na zi du zaj edno sa obcdon' l i l i barem. Fl ri st ova i ucl a, l i o. j a su t rpaci l . j i -
vo r ct ko upot r ebl i cna, pr cdst avl j ai u vi cl l j i vc zt ) al ( c spascl r j a ( boi csr r i k
ocl
I t crst obol j e, Lat ar). St arozavet ne sccl t c sLl ' . rst vi rri nasi i l <anc l l t ol i l vrr z: t
spas ( Dani l o) i l i obr azac ( par adi gn' r al a, pr opeci cr t i ka) pr - r t a, I i o. j i m i ovck,
poi t o post ane l i r i Si ani n, kor ada u vci i t o bl zr i cnst vo l i l oz snr l t i
l l r ch
( t r i -
l ogi j a o Joni ) . Al r amova 2r t va ozr r ar i t r va hr i ( cur r sk t r i t t vi r i i r na j l sr i r r
.,:"\
l , i r ' :
i i ski j udi vu vczl l sa i cl c. j ont evhari : ; t i j e, a Ar, rar-u i I : ; ak ni sr-r ni u kont sl u-
i ' aj r r pr cdst avl . i e r r i pr i l r t vovanj u si na, r ' et : podi l t r r uke
( kao
svc! t cni k
Lr ol t ar t r ) ; t : r ko su oni pct a var i . i anl a cvhi Lr i st i Ckc- sl i ke. Sar l ar j anka na
i rt t nanr i z-l t oval a ] I l i st u l ri l l l st \ , r' nc t ' ci i o vocl i Li vot t \ . LI prccl st avi pe-
Si i kar st vo na t avani ci u kubi ! i Ll l umr l
1 2 0 . 4 0 . 1 . t l p . c l r a n u 2 l l
/ ) \
cada j e, za hri Si ar. rc ovde sahranj cnc, zakl . j Lrdena mi st cri j a post aj anj a
hr i 5i ani nom. Ovi r asut i hr i i i anski r l ot i vi dai u t r ansccdent al ni m pr ost o-
ri j ama st ari j i h kat akon. rbi r. rj i hovu nczarncnl . i i vrt qual i t as. Bcl c o<i aj q su
naj de5i e det vorougaone, l ebdecc pri rode, a ut i sak nj i hovog Si renj a u bes'
koiadnost iatno i? slaie sa hri$ianskor.r"r simbolikom. O-yi-iimbbli izgle-
daj u, na nemat eri j al noj bel oj -pozadi ni , kao da l ebde ncgdc na nebu--i l i
u obi aci ma. Kud gbd Ul uai pogl ea verni ka, svuda se zadrl aya na mol i t vi ,
na j cdno. j sccr t i , na j cdnoi f i gt r r i , a svi obj avl i uj t r
samo. i ccl no: bcsmr t nost
u Hr i st u. St oea su- hr i Sci ni - i bi l i i r oni dno nai i vani , l ' r r - oi aci obl aka. od
svoj i h pagansl i h savremeni ka.
Kad bi
"broj at i
obl akau podi gl i svoj e odi ka sredi ni t avani ce u odaj i
katakombe, videli bi centralni simbol, sr' ,oj,e _r' -c_1-e*naslikal.
g-!1tgu.
Qd
ugl ova zi dova i nj i hovi h sredi na t ede crt ' eno-zel eni si st em' oSol Tna ka
koncent ri dni m krr-rgovi ma t a' "' ani ce, koj i se t ako suZavaj u da srednj i
(naj -
manji) krug izgleda oku i kao najudaljeniji. Oyaj osorzinski-sistem-taya-
ni ce preuzel a i e hri Si anska umet nost i z poznoant oni nskog. vremena. Raz-
vitak ovog stila tede od tavanice kakva je ona u grobu Naze:rilivac-a,
preko ona"i<ve kakva je u kolumbarijumr,r porodice F.
plmalti,
do sklopa
i avani ca Fl avi i cvske sal er i i e u kat akombi ' Domi ci l c. - . -
Osovi nski ei i . t Fri i -"1rTf o-V' ai rl a sa kvadrat ni rn i l i kruZni nr ccnt rol n t ava-
ni ce, sveden j e ovde na naj j ednost avni . j u f ormul u. Trapezoi cl ne, t anko i z-
vudene di j agonai ne l i ni j e oi i vl j ene su vi soki m da5i cama cvet ova i l i bi -
i j aka sa i graj ui i m Erot i ma, koj i svi
. j asno
st remc Lr pravcu srccl i nc t a-
vani ce. U pol i i ma za sl i ku, kao i u mecl uprost ori nra razvi j a se si st cm
apst rakt nog
9l ' et a
gi rl andi , pt pt qva, pt i ca i maski , koi i , ocl govara rasLt t i m
mot i vi ma na zi dovi ma. Umet ni dka svrha ovi h cvet no-cl i sci ski h n-rot i r' -a
t avani ce j est e da sav sl i kani sl et ove pr ost or i i e doi i t t c cl o z eni t a, koi i
del uj e kao gornj e nebo, i ako j e t avani ca pot pl l no ra\ / na.
U ovom zeni t u l ebdi , i zmedu obl aka, Eros u l et u. I bez ovog i l uzi oni st i d-
ko-kal i graf skog obel eZavani a obl aka, mi bi
-
narodi t o kada uporeduj emo
rasut i mot i v sa oni m i z I I veka
-
odmah mosl i da shvat i mo da i e ovde
u pi t anj u nebo. U hadri j anskoj grobni ci u Kai vano (Cai vano) i u kol unr-
bar i j umu Pol i nr ant i u zeni t no pol j c j c st avl i cna ot ca; u gr obt r l [ azo- ni j c
ono j e i spunj eno kr i l at i m
B" SSr ol n. -
Zer r i t na pol j a f l avi j cvske
l al ef i e
narodi to j as n o pokazuj u pr6loi-Ta-Gansccdcntilno cl isej s ko j umctnos ii.
:
Ovde se uvek poj avl j uj e i ako l ebdei i Erot , koj i ovaj bcst eZi nski prost or
uzdi i e do neba. l zraz j e ovde
j oS uvek uop5t en, skoro ncut ral an i samo
skri veno hri Si anski . Naj bol j e j e da se ovai st i l ski st upan. i sl i karst va u
kat akombama nazovc kr i nt o- hr i Si anski mt
Izvanredna tavani ca u Lui i ni noj grob!i qt u krugu Kal i kstovi h katakom-
bi , pokazuj e sl edei i si upan]-F.i i sti 1-ani zaci j e. Onal e svoj i m bogati m ukra-
som od fi gura, maski , gi rl andi i ornamenta j o5 vrl o bl i ska antoni nski n-r
kompozi ci j ama na tavani cama. Verti kal no-hori zontal ni koordi natni si "
stem pokri ven
i e anti dkom ornamental nom si mbol i kom: u unutra5ni em
krugu su mask;, u segmentima kantaroi i cveie, u spoljnom krugu ieb-
dei i Eroti . Geometri j ski si stem
j e spoj en gi rl andama i neznatno raste-
rei en. Eroti poj adavaj u el i si j ski karakter. Nagl asak j e na di j agonal nom
,11
si sl er r r r r , l i o. j i vor l i ka sr cdi ni . Pr i r oda i , enj aka i zeni t a j c j asno i zr ai - cna
pomoi u oba konccnt ri i na kruga ponavl j anj em udr, oj enc. rg koordi nat nog
si st cm. r u l t r ul nom pr sl Lr nu. U zeni t al nor n kr ugu sc pr - cdst avl . j a. j cdan od
naj i zrazi t i . j i h pri mcra koj c j e proi zvel a hri Si anska sot eri ol ogi j a, a koj i
smo vci sr et al i na Zr l vcni r n kapel ama
-
Dani l o mei Ju l avovi ma r - r j ar ni
smr t i . Podi zanj c pogl ccl a ka naj vi Soj sr edi ni pr ost or i j e oznacava, dakl c,
u gr obno. j ocl aj i pogl ed na spasenj e i n Cl r r i st o.
Tst i nsl ro st varal ai ko cl cl <-r, l i oj e proi zi l azi i z savl acl i vanj a ovakvi l ' r komp<. , -
zi ci j a na t avani cr , pr cci st avl . j aj u obe si ni bol i t ne f i gur . . r - r r r ski n. r t r apczoi d-
ni m pol j i ma di . j agonaLt og si st ema. Na cvet ni m pol . j i nr a, na koj i ma su
l ani j r - , i i nar ' e na i st om mest u, i gr al i Er ot i i l i su se nal azi l i pauni i l i j e
ni cal o vi t ko dn, ci e, ovde l ebde, naspramno post avl j eni r, i t ka f i gura pa-
st i r a, k oj i nos i s pas c nu ov c u na r amr ' ni ma, i f i gur a l c ne k oj a, mol c . , i s c
na st ari nadi n, podi Ze ruke prcma past i ru, donosi ocu spasa. Odat l c vode
porekl o past or bonus i orans. To i e vreme u kome poj avu hri 5i anski h
raj ski l i mot i va u umct ni i kom zanat u pot vrduj u Tert ul i j an i Kl i ment
Al eksancl ri i ski . I st ovremeno, prot umadena j e i f i gura koj a nosi ovcu u
grobu (l g{j a_}I g14ga_g-Brn-ru. i u grob. noj . ni Si kapel e r. r, vavi l onskoj kui i
u Dura, _Euref SSU. U oba sl udaj a u pi t anj u j e, prcma bi bl i j skom pore-
i l enj u sa Dobri m past i rom, past i r koj i donosi spas i koj i sr, oj u ovcu i rai a
st adu. Na r. ' ei i ni sl i ka u kat akombama i zdvoi ena j e f i gura past i ra-spa-
_3_. PE_cS_tr!Cg, 50 r;: !3mr.:u+qBt_9j4do.
I U KOm SI UCa J U n l . l e I r Su r a Ku l a n J s l uzor pr eosr avc uoDr og pasr r r a nl u Kom sl ucaJu nl Je t l gur a Kol a nost
ovcu, j er su t c f i gur c r adene u mer mer u i br onzi st ai al e u I ' r t ovi ma bo-
gat i h r ' ' i l a R. i nl j ana i Gr ka, koj i su ove bukol i i ske sl obodne skul pt ur c
vi i e vol el i oci f i gura bogov: r i hcroj a. Formal ne sl i dnost i , koj c proi zi l azc
i z Lrz, ora u pl i rodi , nc t reba cl a pomut c pogl ed za cl ul t ovnu razl i ku unet -
ni dki l - r mot i va Pn' i past i r nosi ovcu kao i dr ugi , al i i pal i post oj i r azl i l <a
ako na sar kof azi ma sa pr cdst ar . ar na godi Sn j i l . r doba t akva f i gur a, i zr nedu
JcSeni i Zi r nc, ol i i ava bul i ol i i no spokoj st vo vr t a punog cvCi a uz zvukc
vodeni h or gul j a, i l i pak pr edst avJ. j a sl i ku boZj eg spasenj a. Na t avani ci
Lucinine grobnice, pastir drZi u ruci ovcu a podiZe svoiu desEiE[-rlTnaF
-p_ozdi a\ ' a
Spasenj a kao odgo. "' or mol i t veno podi gnut i m-rukama i -cri e, po
-st avl j cnc
na. p. an. ' n. j cga. bel o, pak, koj c bog-i pasi t cl j obci ava dc, i ' ek. '
i _! a nj emt r i zvr Sar r a, post al o j e, pr eko pt ' edst ave Daui l ovog spasen. j a,
sl i ka u zeni t u.
* i I . 2t <" +
t t l ol l : cl j ka
5c razvi I a, i z t i pa ant i cke_ruq! -! -ei f \ cr_\ a sal koi azrnra su pred-
s_l avl j eni poboZr r i l j Lr cl i sa podi gnr - r t om desnom Fukom pl t ' d vr at i ma gr oba
i l i nek og dr ugog, s i mbol a s mr t i i s i mbol a s ar ' l adj v ar r i l s r l r t i . To
. j , l
s r e, '
pri mol i t vi , st av koj i m se sveSt eni k pri bl i Zava bogu i l i Zrt veni ku. U hri i
canskoj kapcl i t r Dul a Eur . oposr ' , t r i Zenc st o. i e, u uskr i r r j oj noi i r r a gr . obu
Gospoduj em, sa podi gnut i m desni r n r ukanr a u pol oZaj u r nol i r r . c. Vec u
paganst vu j e ovaj st av opi san kao pi et as i na
j ednoj
f resci hri Scanske
grobne kapel e u El Bagavat u, pored mol i t el j ke j e dopi sano samo , eucl t en
(mol i t va).
I
U
l uci ni l oi . erobl i gj
_Orrurs, . predsravl j a
ol i i enj e covei anst va osudenog
I na
smr t , koj e nt ol ci i se podi l e r uke pr cma Bogu- spasi t el j u koj i se pr i -
f bl i Zava i z raj a u vi du oobrog past i ra. U ovomi rporcdnom pai u Pai t or
'r't
?J
!<?.
7S
Slil{arstvo na tavaDici u ,Odajj Dobrog pastjr.r" u Cedr,:teriium ur"r,,rrrl
.liT.r"J.
"Tj:lil
bort Lt s i Orart s, l i ri Scansl i a umL. l "nost obl i kuj e i dc. j u
l t ovrat l i . a
dui c r-r raj
uz po. moi Hri st a, nasl rprot paganski m prcdst arranra El i si j uma i Di oni sa
i grael anski m apot eozama, u oi t roi sgprot nost i sa
l rort . roari t i dkom i cl ej om
post aj anj a bogonr . Ant i dki dovek vi di sebe i obl i kLr i e se u l i ku boea, al i
,l
Z
l i r r i scani r r
vi di scbe i obl i kr r l c sc, za. i cci no sa svi nr l i udi ma, u l i ku [ , l ol i t cl i
I
hc koj a t r aZi spas. ova. i r - r r oc- l eni pol ar i t ct na. i st ar i i e hr i i i anskc umer nosr
l nroT-. c se st t -r3a opi sat i samo l cdi nra n. j cne t col ogi j c, kao zi rrot i snrrt , i z
gubl i cnost i spas, gr ch i r ni l ost .
Past i r i Zena r r nt ol i t ' , ' i st oj c. j ccl an pr - cnr a dr u- r onr , kac_, St o n: r spr anr r r r
s t oj c i - i r i s t os i i ov c i : r ns r i o, s pas c r r . i e i nr t . r i i t l a. U t c , . r nr snr i s l u gr ob pr ed
s t ev l j a pt . i ec l . r i i , r ' : r r j s t ar ' ; l e hl i i c ar r s k e r . r met nos t i , i . i j a s c nei s r ai i i a s v c c l , ,
a. ur st vr l mogu n: r i i
Poci
zcnr l j on' r i u na. j dr i bl j oj t i r nr i mr r l i h odi j a u ka
t akonr b: r r na. Pl at cr na o' c, ur r et nost i j e cor ei anst r , ' r ; ko. j c se r r ol i pr cc
l oggm
l t oj i dor o. si : ; pas. Ona ' l a<l a cl l okl r i r ni m pr ekonst ant i nski nr ' r . az
cl obl j cm kako r-r sl i karsh, r-r t akt -r i r-r Dl ast i ci .
Porekl o hri . i i anskc Lunet nost i rno2ci -sc rra j bol j e
obj asni t i sa osnor, i cr
skept i i nog ant i i kog svel a i z vl er nena r . o j ni i ki h
. a. " , ' n i pr ogona l . r r i ( i ana
k oj i j c s v e r i ( e i v i ( r ' s v c s t an s v og n! . z ai l r 2i v os pr opadani a. - Ki pr i i an, pr i
st asa hri si ana za vremc
Jrogora 1; ocl
ca. em
-Di ci j i nr,
t t j ' azi o
i " i u. pot o
7. cnj c pr opa. dar r j a u sr or r r sPi su o. ) i nl t nost i ( Dc t i or t al i t r t t c) . on. i c znac.
da se nal azi na nr i evi nama ant i i l cog svet a i , naspr al n i cl cj e o I r r r per t t r t t
Ror r t at t t t r r t , pc. r st ar " i o. j e
i dej u o car st r l u koi c ni i c od ovosa i vct a ( , par r i ut t
nos. t t os. t r ai l t pcu' adi st ur t . cot l . pLt t et nLt s" / .
on_ j 9 pozvao- svci u hr i j cansk, .
braiu cl4, kad urrre r.rjihov sabrat, obuku b"elu sveda' u odecu i da mu
poZel e dobar r, et ar za nj egov povrat ak; i st o t ako i da radosno pozcl rave
Dobrog past i ' a J<ade prekr-r obl eka_opet nekog vraca kuci , a sebi i a pozel e
cl a bucl u i st o r ako bl zo odvcdcni . Rei i cl kvcnog ui i t el i a i z Kar . t asr nc sr
I pravo. obj as. l j enj e, ci . rr pa. sror bont rs i r. , r' arrs-prcd-st avl j aj l st ol cr-nc
f r. asi m
J
go, " l r z KoJl n sc obJasnJava cel okupno j edi nst vo pr ekonst ant i nskog hr i (
' cansKoe
sl l Kar st va.
obj ekt i vni si mbol j est e past i r l <oj i donosi spas. on j c u ' aj sr ar i . i oj umet
nost i kat akombi odr ecl en da se pr edst avl j a
samo na t avani ci . Ri znor r sn
bi bl i j ski pr i mcr i . spasenj a uzdi 2u se, r akor eci , . od zi doi a i . . ouol r i gui
u zeni t u, . u koj oj sc kri j e sam Hri st os. Spasi t el j u zeni t l r
-
t o i e t emz
stropnih. kompozicija u vrcn-ienu izmeclu 220. i 250. god., r' remenJpr,,.ro.,
l l apona i odl uka. u z' r r er oi . kapel i u sr ' . Kal i st u s" t oj i Spasi t el j i zmedr
det i ri si mbol a. spascnj a, . . od kuj i h
99
j os mi -err j asno"r: aspoz' raf i
e' hari
st i dni si mbol i Jona, koj i spar' ; r u hl ahu od t rrava.
Na
j edno. i
nc5t o
l t ozt i i j e i sl i kanoj t avani ci u Luci ni noj grobni ci
i na ra
) ; ?. 1i . i
u, t zr ' . odaj i
, Dc, br og
pasr i r a u kat akonr bi Domi ci l e spr or . ocl er r j t
dr Jagor al ni . oso' i r i sl <i si st cnr j oS dosl cdni j e i shemat ski i e. I ci r de pot i sal
i * , - { l . sr edi ni , . pol azei i
od i ct i r i umcr ka u r r gl ovi ma, ' kol i su
- sl
punc
smi sl a i spunj cni mot i vom l c-t cci l r gol ubora s. a
[ ranorn
rnas"l i nc u kl j r-rnu
ud ovog st cci St a zeml j c i ncba t cku di j agonal ne r i ni j c, u obl i ku mani or l t
l t r apcza, Ka ncbcskom kr ugu t r zeni t u, pr ol azeci kr oz konccnt r i cnc kr u
gove' . u. zeni t u se kao j cdi na. hr i ( canska- f i gur a
na t avani ci nal azi past i r
- spasi t el
i , usr ed gol ub_ova' l et u,
r ' i t kog d- neca, cvei a, gi r . l andi i mr t . ' r
pr l r ode sa pt r canr a, odvoj en kr t r i nom I i ni j onr od svcga sf t l j c oko i i spc_r c
rrj cga' Nasuprot neograni denost i zi dnog ukrasa st oj i " sl obo"ci nu, ot uo. . n,
r
Ja_sng struktLlra tavanlce, lioja sc p' cnra gore zaivara . lznad mnoStr,;
si mbol a spasenj a, koj i ol i i ' avaj n ] ' t i l . l i dost t uf ru mori t vu eo' , , "cot . rri * . , n.
vol l r , st ol t , zat vor cn sa svi h st r al t a l <^r ' t i nr l i ni j ama, Bo; 1 Spasi t cl i , i st o
:;
':
9-
1, 1
i 0
giafija oife.la kodpt"arlh hilscana ne-nadovezuie se na ovaj, u'ivrip-idbT,- graf i i a Orf ei a kod st ari h hri 5i ana ne nadovezui e se na ovaj , u cvrrpi cl ol r-
iRb6-s ;;tii pl66;;it-lu anti dk o m s n i s I u do v c da n lit,
"q.S-lgleggy93ry
vremeno sredi r-ra i vrl -r, j edan i zt t ad raznol i kost i , kao
. i emac
besmrt nost i
svet a koj i on j edi ni spasava.
U ovom
-slikardtvu
Bog Spasiteli
se
odeva trlit pravog-tlrfeja. Pevad Eii-
si i uma i i oi l u zeni i u-t avani cc
-kai akombe
kao^i Dobrl past i r. Kl asi dna
rri ret nost Grka saduval a
j e spomen na nj ega u el cgi j skom rel j cf u sa t ri
figure, u predstavi njeggvog tragidnog rastanka sa Euridikom
,4,Uj\9!9-
t 5
kod koj i h j e poi eo peri od hri st i j ani zaci j e, post aj u nosi oci razvi t ka: f kade
sa suprot st avl j eni m poprsj i ma l avova, i i i parom l avova koj i razdi ru ul ov-
l j enu-. di vl j ad, . kao i asarkof azi sa f i l ozof i ma, koj i su u doba. Gal i j ena_za-
menili temu lova na lavove.
Lav kao donosi l ac smrt i i zrai ava, kao ni j edan
drugi si mbol , duh umet -
nost i ovog doba, st rasnom, razornom f i zi onomi j om svog mocnog l i ka.
Od kanei dvani h kada, u di j oj st rukt uri i l avl j i m poprsj i ri a sa al ki ma u
ust i ma moZe j oS da se prepozna kao uzor kaca za mul j anj e groLd. a, na-
st aj e u poznoant oni nskoj i severi j skoj eposi di oni si j ski sarkof ag vel i ki h
razmera, koj i i zmedr"r gi gant ski h boi ni h l avl j i h gl ava pri kazuj e di oni si j -
ske mi st eri j e. Ovi m zveri nj i m gl avama u I I I veku i zrast a. i u t el a, t e sada
l avovi drZc mccl u svoj i m kandZama di vl j ad u begu, gai el u, di vokozu,
konj a i l i me dveda. U i zraz. u ovakvi h l avova sve vi 5e i vi 5e se ol i i ava neo-
i eki vanost i st rahot a smrt i . Tu nast aj e preobraZaj heroj sko-grdki h t ema
l ova t t krvoZednu i smrt onosnu komf ozi ci j u l ova na l ari ove, *koj a j e i st o
t ako karakt eri . st i i na za vrcrne Deci j a, kao St o su vel i ki sarkof azi sa pred-
st avom bi t kc kar al t t cr i st i i ni za vr eme Sever A. Medu ovi m znaci ma neu-
mi t ne smrt i u sredi ni sarkof aea se poj avl j uj u kompozi ci j e i l i znaci , koj i
t umai e smrt k. ro ponovno ui l anj i vanj e i ovcka u beskraj ni proces cel i ne
svet a: kao npr. umrl i dedak i zn-recl u Pana i Amora, apot eoza u obl i ku
i rnago cl i pcat a koj u nose l et ei e Vi kt ori j e, Erot i godi 5ni i n aoba kao sl i ka
t raj nost i u prol aznost i . Ako j e nekad l av kod Grka bi o si mbol muSkost i ,
a kod Ri ml i ana sl i ka car ske Vi r t us, sada, u poznoant i dkoi
umet nost i sar -
l <of aga, on post ai c si nr bol snase smr t i . Samor azmar r anj a" Mar ka Aur cl i j a
o l ck"ovi t ost ' i , nedmi i nosTi -i l i Ei i i nl u smrrr odgovarat u
-
xi da sc sh, . ari
povezanost svi h st vari na svet u kao osnovni zakon vi Se harmoni i e
-
ovi m kompozi ci . j ama l avova i st o kao i nj egove mi sl i o promenama
"osno-
ve mat eri j c radi odrZavanj a cel i ne svct a: nTako j e i l avl j e Zdrel o dodat ak
dost oj anst venom, dobrom i l epom svet u<. Tako j e
car-f i l ozof i rao. Ovaj
. j ezi k j e razuml j i v kada ume da se di t a kompozi ci j a sa l avovi ma na sar-
kof azi ma I I I veka. Uzno5el j e du5e se odi grava i zmedu l avova koj i raz-
di ru medveda. Novi t i p sarkof aga sa dt i t om preuzi ma t emu sa l avo. , ' i ma.
Sve se, medut i m, moLe zameni t i i nekom druqom si mbol i kom smrt i . i er
,
i ma i sl . o znai enj e kao i geni j i smr t i koj i spuSl aj u svoj e bukt i nj e, i l i
f ar
l-Anora
i Psihe koji se grle, akoje smrt razdvaial
"
Tu zapodi nj e hri 5i anski razvi t ak. Na prednj oj st rani kanel ovani h kada
i oval ni h sarkof aga post avl j a se sl i ka past i ra koj i spasava svoj u ovcu: na
vel i ki m kadama se on nal azi medu l avl i i m maskama, a na ni ski m oval .
nim kanelovanim sarkof azima
-
izmedu celih fisura lavova koii razdiru
di vokoze i l i i zmedu poprsj a l avova sa al kom u ust i ma. Past i i se uvek
nal azi u sredi ni , -i t o i l i i spred Zl j ebova i l i u narodi t om srednj em pol j u,
al i on i t u sl uZi
l ao
mal a f j gura 2a i spunj avanj e prost ora u mal oj ' mi n-
dorl i u sredi ni . On j e ml adoi i k i i ma kovri avu kosu koj u j e vet i r raz-
baru5i o, a svo. i u or. cu nosi obcma rukama. Odeven u t urri ca' exomi s, nai -
dei i e st oj i . i zmedu dva dn' et a, dok dve ovce pored nj egovi h nogu ozni -
/
cavaJll staoo.
l l
-
Prvi ni z hri Si anski h sarkof aga zapodi nj e kompozi ci j om past i ra koj i nosi
' l
. pu. , pri kazanog mcdu l avovi ma. Cent ral ni hri si anski
j i -bol
ski "nut i e
l\' ti (. r.,r,; i
za lik boZanskog- pevata, i,ija muzika
.
oko
.
njega ol<u plii31G-Ziioti-EiE
sveta. ukrocui e i h i pretvzl ra u mi rol i ubi v skup. sveta, ukroi uj e i hl pretvurra u mi rol i ubi v skup
t
t
svet a, ukroi uj e i h i pret vzl ra u mi rol i ubi v skup.
I st i nski Orf ei i z naj st ari j eg hri Si anskog sl i karst va i pl ast i kc sarkof aga
ne sakupl i a oko sebe di vl i e zver i ; Zi vot i ni a kr ai nj cgovi l ' r nogt t
j e
samo ne sakupl j a oko sebe di vl j e zver i ; 2i vot i ni a kr af nj cgovi l ' r nogu j e samo
ovca. i ei i amo u t akvom pravom Orf ei r-r moZe da se uobl i di Hri st os. Kl i -
n-rent Al eksandri j ski , odmah na poi et ku svoj i h opomena pagani ma, na-
zi va Hri st a i st i ni t i m Orf ej em, koj i ne sakupl j a i ne ukroi uj c di vl j e zveri ,
vei pret vara l avove Ll ovce, a gordi l . j udski rod pret vara u poni znc pred
Svemogui i m di j e carst vo ni j e od ovoga svet a. Tako Hri st os post aj e pl avi
Orf ei i sa zcni t a neba pozi va u Zi vot mrt vo dovedanst vo.
Naj rani j a hri Si anska unret nost , dok
j e
. i o3
bi l a podzemni pokret , i z. r' rSava
i t r ecu vei i ku pr omenu. Ona st vanr sl i ku Nepqbc' di vr t g sunca / so1 i r t l i c'
t r r s) . Usr cd pcr si j ski h r cl i gi j a svet l a, omi l i eni Tr Lbi l T6f , onat a l i mskc voj -
skc, i usr ed kui t a sunca
-
kont e su bi l i nakl onj cni r i mski car cvi na t aj
nadi n St o su na svoi i m novci ma nosi l i zrakast u krunu i podi zal i hramove
bogu su.ncu
-
nastala jc, pocev
9d fg51{la.ngggjpplSCel+s0i,,ideja
prema koj o. j pravi bog svet Ja ni i e ni pei ' sf f i i -bog sunce komc' Mi l ra
kol j e bi ka, ni t i ri mski car sunca, vei Hri st os, Nepobedi vo sunce, so/ l l t -
st i t i ae. Ot uda se ovai i st i ni t i Hel i i e pri bl i Tava zeni t u kri vi na u arkosol -
ski m gr obovi ma, kao St o se i i zni d' sccna sa JQl l om, ko. i c pr edoi avaj u
sudbi nu spasenj a hri Si ani na, on post avl j a u zeni t grobni ce, gde moi ni
dokoti loze, kao simboli Zivota u Hristu, izrastaju ka pravom bogu sunca.
Ovo i edi nst vo
na. i st ari j e hri 5i anske umet nost i moZe se naj bol j e shvurt i t i
poj mbvi ma t ert dl i i ani , koj e on razvi j a i z i dej e hri 5i ansi va kao prave
f i l ozof i j e. Bi bl i j a j e i st i nska knj i ga mudrost i ; Hri st os, apost ol i i proroci
su i st i ni t i f i l ozof i ; Hl i st os
j e
i st i nsko sunce pt ' avcdnost i , i st i ni t i Pr omet ej ,
i st i ni t i Orf ej . Od ovi h i dej i Zi vi apol oget ski -mi saoni svet st arohri Si anske
umetnosti i literature u III veku. Ta starohri5ianska umetnost ne Zeii da
i znosi bi bl i j ske pradogadaj e, ni t i da sl i kovno real i zuj e t aj ne vere i l i dog-
me, kao ni da sl i ka El i si j um di vi ni zovani h l j udi . Nj en st oZerni pramot i v
j e posl edi ca t eSkog vremena progona, koj e j e i st ovremeuo i doba kri ze
Ri mskog Carst va. U naj st ari j em sl i karst vu kat akombi t , i di mo i zgubl j er-ro
i ovedanst vo, ol i deno u vi du Orat t s, u mno5t vu nj egovi h mol i t vi u ncvol j i ,
pr edst avl j eni h bi bl i j ski m pr i mer i ma, pr ed j cdi ni m Bogc, nr - Spasi t el j er n,
iie-jj_5g uvek samo ooka-zqg_ otl93gq.11@
HelLia._-
U-generaci j i , u koj oj st t nast al a prva svcdoi aust va ranohri i cansk<t g sl i -
karst va u kat akombama, i oS
ni j e ut vrdena hri Si anska pi ast i ka. Ona se
pol ako razvi j al a u poznoant i Cki i r radi oni cama sarkof aga u predznakrt
si mbol i ke smr t i i besml t nost i . Nar odi t o dva t i pa paganski h sat ' kof aga,
, r ' :
-r.2
> \ r
a B. . 5 e
' , ' i '
- , \ i ' '
- t { - \ C'
\rlk.1,:rt
sa zeni t a t avani ce u kat akombama i nadi n. j en i e sredi 5t em kompozi ci j e
sarkofaga. Airo u ovoi povezanosti krilati Puti mogu da girlandama kite
l avove, bnda t o ni u kom sl udaj u ni . i e zat o da bi se smrt pravi l a beza-
zlenom u smislu cirkuske igre, vei izja5nienje (kao na sarkofagr-r de-
voj di ce_i z. kat akombe
&t sf l ")
da i Zdrel o l ava. preds. t avl j a. . dodat ak
l epom Hri st ovom svet u, i da j e za nral u hri 5i anku, koj a st oj i i zmedu
ovi h l avova kao Dani l o u l avl j oj j ami , smrt zai st a i zgubi l a svaki uZas.
Past i r-Spasi t el j i zvodi j e i z sml t onosnog l avl j cg Zdrcl a i odvodi u prc-
deo ra' i a. Umrl i hri Si ani n se prcdst avl j a i u l i ku Dani l ; r u l avl . j oj j ami ,
a umeito imago clipeata moie sada, klo apoteoza, da se nalaz-i Danilo,
koji je izbegao larnovima, i koga Viktorije odnose u clipeus-u, preko
hyLe. u nebo.
Motivi smrti mogu da se meniaju, ali Dobri pastir se zadrLava u prekon-
st ant i nskoi grobi oi pl ast i ci . On se nal azi i zmedu geni j a smrt i sa-spu5t e-
nom buktiii.l"om na"ohom mestu gde inade Viktorije diZe pobednidlii Stit'
Jedan hri Si anski sarkof as u dvori 5t u Pal at gFarneze pokazui e hri Si ansku
met amorf ozu ove i dej e.
-Brat ni
par i i -ddf f i ' Tdf ruhvai en
i e
St i t om,
al i ga ne uznose l et ei e Vi kt ori j e; 5t i t , koi i se nal azi medu t uguj uci m
geni i i ma smr t i , poi i va na l i gur i past i r a ko. i i vr aca svoj u ovcu i odvo-
i i si sobom i bi aani par . P- r ava' si mbot i ki smr t i sve vi se ncst aj e Lt
t oku ovog razvoj a, a kao
j edi ni mot i v ost aj e Dobri past i r u srcdi ni . Na
pJodi mrt vadkog sanduka Li vi j e Pl i mi t i vc, Past i r
. i e
uokvi ren . si dron' r i
i i born. Verni ci i og u. e. nend su t o-t i rmadi l i kao nadr, r uprard. i enu nzr
vcl i ku ri bu, na Sot cr. Jesus Chri st z. t -s, si na BoZi cga, koj i se pri bl i Zava r"r
vi du nasti ra.
-
Dok i e tako Lr vreme severi j ske pl asti ke sarkol aga Dobri pasti r postao
centrl l ni i j ednostrani si mbol , dotl e u obl ast kompozi ci j a na sarkofaz.i rna
ul azi , pod stal ni m uzaj amni m uti caj em stropnog sl i karstva u k-atakornba-
ma, i fi gura Zene u m<j l i tvi . Tada j e ona postavl j ana naspran-I fi gure koj a
nosi ovcu, pa. j e. t ako nast al a naspr am! a kompozi ci j a sa i dej om da. do- i ' -
vedanstvo, mol ei i se, stoi i i spred Boga-Spasi tel j a. U drugoj gcneraci j i se
pastir u sredini takodc sineSia u okriir diiave j6dne pastirske idile. Ideja
pravog Elisijuma hri5ianskog raja k_ompozici-ono se proSiruje i tumadi
scenama sDasenra rz Staroe za\teta. Kao i u slikarstvu u katakombama,
sada se zai odi nj e sa predsi avl j enj em Joni ne, tri l ogi j e u okvi ru pasti rske
teme. Na j ednom sarkofagu u Pi zi , Joni na tri l ogi j a, po prvi put u pl asti ci ,
uokviruie centralnu siniBoh6eu-lguru Pastira-spasitelja. Joni i Danilu se
pridruZrije i Nojev ko'r'ieg. Mala-filijana je na poklofcu mrtvadkog san-
duka, koii
je zatvarao njen grob u zidu, predstavljena kao Zenski Noje u
mal om koi degu, koj i i z bui nog mora smrti hrl i "spasonosnoj obal i -pa-
stirskog raja. Na beogradskom Joninom sarkofagu stoji Dobri pastir
usred draniati6nih zbivania smrti i spasenia. Tal<o ova kriptol'rri5ianska
central na l i dnost otkri va moti ve i z Bi 6l i j e, i l i ne kao i stori j dku gradu, vei
kao
.
predoiavanje n j cgovog. i i na. spasenj a.
S +.
to+,?q,, r?.eoge-ragiic-no
S.to i e stupi o na pozorni cu i stori j e umetnosti ka,o bi bl i j ska l i i nost, kri j e
t r I i f t i r bast i r a- sbi si i el i a. Ovai t r ast i r u umet nu. st i I ] l vcka ne smc se za-
meni ti
' sa
pozi i i ni -l i tovi ri ra
fasti ra
u hri 5canskoj trmctnosti , koj i prcd-
stavl j aj u i l 1 al egori j r.r Hri sta i l i al egori j u epi skopskog zvanj a, koj e j c on
ust anovi t ' Dobri past i l I I _I veka predst avl j a naprot i v pral i k, koj i j e shvat -
l j i v i z i dej e o besmr t nost i l Ot uda i c ni cgov pr i ' obi t ni ' supr ot ni " pol or . ans,
dr ugi pr al i k r al i ohr i ( i anske umet nost i , i r komc se ol i d. ai a mt l i i i . a i zeub-
l j enog dovci anst va, koj a t reba da spase l . j udski rod.
P, rema t ome, past i r-spasi t el j u naj st ari j oj hri Si anskoj umet nost i mora se
shvat i t i u smi sl t r Tert ul i j ana l <ao, st ui ut i a" i st i ni t e f l l ozof i i e. l \ 4i srnrj ga
na5l i u kat akombama mcrf u rasut i m mot i vi ma na zi dovi ma kako di t a-u
j cvar r dcl j u, kao i st i nskoj knj i zi f i l ozof i j . c. D_cr - b1r p61st i r . j c sr oga, u pl . r -
st i ci sarkof ag$I gl ' el l . l
t +_-l i ] oZpl skm--kqmpbzi ci j anra
i zat o j i . . esro rr
ccnt r u t i l ozol ski h scena. Umet ni i ka gcner aci j a i zmedu 250- 280. god.
st vori l a j c sarl ol ag sa [ i l ozof i ma. Kod ove vri t e sarkof aga hri st i j an*i za-
ci j a dol azi do savrSenst va. Pl ast i ka
. l e
ovde, nasuprot sl i karst vu, ' naj sa-
l i , , . i 1
nr ost al ni j d. , . - - - _
r-
sarkofag utM+agjgjgl]pgB-lprcdstavlja osnovni tip sarkofaga sa filo-
zofima., To je kolnnozici1"a-Ti1ozofskog gLgpgj Muze iu sasvim-potisnute
Y\ l
zotlma., Io
Je
l(oryp_ozicija
t_rlozo.lskog g$Ugj l{gr" r^y. sasvim porisnute
u pozadi nu, t ako da j e' pravi smi sao predst ave di st o f i i ozof ska rasprar. a.
Tema ne proizilaz,i iz zanimanja umrlog; dak je filozofski braini par dat
u filozofskom ruhu i ba! na grobu se izia5niiva za filozofiju kao nauku
<t st (\ o besmrt nost i . U ovom skupu ni su predst avl l eni pl at oni dari f i l ozof i po
siruci, veC kinidari, lutajuii .rorodtri uporioii. ro' a;;;ffiL filozofskih
skupova. ni kad ni j ^c. i zos^t avl j cn sunc_A! i i l i pei i ani sat . Tu brai nj par sedi
pr edst avl j cn. kao f i l ozof i Muza sa suni ani m sat om mcdu l avot j ma koj i
razdiru divokoze
-
\ou
Sto je to sh-rdaj na jednom sarkofagu u mana-
st i ru Sv. Pavl a f i -rori l e mura u Ri mu
-
i l i i e
pri kszan
i zmedu Amora i
Psi he, kao i medu cl rugi n. r si mbol i ma smrt i . Rani j e se veroval o da
l edan
port rct ni , r-rarodi t o upedat l j i vo pri kazan, f i l ozof ove vrst e predst avl i a
osni -
vada novopl at onskc f i l ozol i j e o besmr t nost i na dvor u car a Gal i j ena. sa-
mog Pl o. t i na, koj i j e nr i t o Er osu i Psi hi l i Si <. r nj cgovog i uki j ani kog ka.
, ,
-
. , rakt era_baj ke i rri i ni o, ga si mbol om uzdi zanj a duse kro? smi t u og1oas. -
Y
-
Za dal ekoseTni r r t i cnj koj i j e i zvr Si l a pl ot i nsl i a [ i l ozof i i a na umct nost ovc
gener aci j e kar akt t ' r i st i i r r o. j c 5t o sada L- r l 0or i r . gr . cbr 1l h vr al n, koj i j e i z-
dvoj en- i2 svo j e prvo-b i tne' ,)' eze, moLe a r iEEo?fillio-ffi metn i" si mbol
za prol al ' n. i e du5e kroz smrt . Na sarkof azi nl a vel i koe f ormat a, srobna
vr at a se nel azc usr e<l l i l ozof ski h scena i l i sl uze kao oi i vi r Zcni koJa i i ni
pokr et pi et as. Rel j cf ni ukr as ovakvi h' r at a sast oi i se od n' r aski l a. , u" u
i . r aj ski h gi r l encl i . . Kg; 1i j e su hr i Sca_ni si mbol u smr t f , ol i i enom u gr ob.
ni m vrat i ma, dodal i i f i guru past i ra koj i donosi spasf Na paganski n"spo-
meni ci rna moZe da se u ot voreni m vrat i ma poj Cvi i bda-drl 5e, Hermes;
-3li-\rjicani*roz. o,va vrata ne idu u smrt vei ih, kroz njih, pastir-spasitelj
uvocll u ral:l
Cel okupni
. F-ompl eks
f i l ozof i j e i nj eni h obel eZj a u poznoant i dkoj pl ast i ci
sarkof aga i zrai ava mi sao da samo [ i l ozof i i a moZe' da osl obodi bd uZasa
smrti. U To vTem-e nas-iaju hri5ipnski sarkoTatili filolbfima, ko.ii-iv?ko
poznaje:_ovalni s-arkofag u Spi' da-Marija Antika u Rimu, sarkofag iz La
palo.la (La Gayolle) u Proi' ansi i deiiji sarkofag u Raveni, koji-potide
iz Rima.
Zo' Sarkof ag u obl i ku kade, naden na Vi a Sal ari i a kod Ri ma, vezui c se za
t i p sarkof aga sa f i l ozof i ma, od koj i h se. j cdan i al azi u dvori St rr Bel veder-e
' pax
chri st i ana. Presudni preobraZaj ove f i l ozof ske t ri l ogi j e sast oj i se u
tome Sto se stojeia prijateljica umrlog pretvara u hriSiansku orans, a
1dmga,
koj a gl eda u Dobrog past i ra, i zgl eda. sa nj i m spoj ena u grupu od
i dve
f i guref Nova kompozi ci ona i dej a, . puna. napona, . nast aj e kada se ovaj
pol ari t et dvede u post oj ecu st rogu si met ri j u t ri l ogi j e.
Kada
i e
u Gal i i i , u t o vr eme, vl adao Post umus, nast ao j c t amo j edan od
-
najlep"Sih i najitarijih hri5ianskih sarkofaga, koji je poreklom iz grdko-
-maloazijskog
umetnidkog pravca. Ovaj sarkofag je otkriven u ranohri5-
ianskoj grobnici yJlQF*q]rti gluu^tg danas_u B.riniolu (Brignolles). On
olidava grdku varijanTd-kaile iz Via Salarija. Srednja grupa sa tri figure
njegove kompozicije moZe se danas nazvati klasidnom tvorevinom hriS-
i anske pl ast i ke I I I veka: i st i ni t i f i l ozof se nal azi i zmedu Dobrog past i ra
i iene u molitvi. Tajna njegove filozofije zra(i iz ova dva prasimbola
hri Si anske umet nost i . Ova hri 3i anska t ri l osi i a nal azi se i zmedu Dersoni -
f i kaci j a Hel i j a i boga pl ani ne; sasvi m
i e, - d" akl e,
pot pal a pod kbsmi i ki
nadi n mi Sl j enj a neopl at oni zma. Pored Mol i t el i ke l eZi kot va kao t aj anst ve-
ni simbol hriSiansl<e nade, a inade uobidajenoj predstavi velike ribe od-
govara ovde f i gura pecada; ova vodi porekl o i z apol oget ske predst ave
svet a, koj a poi cv od Tert ul i j ana kruZi oko vcl i ke ri be (Hri st os), nj egovi h
mal i h ri ba (hri 5i ani ) i mi si i ske sl uZbe pecada na l j ude koj u j e ust anovi o
Hri st os. Opet post aj e j asna veza sa naj st ari j om i konol ogi j om u kat a-
. kombama.
*- Kanelovani hri5ianski sarkofazi sa filozofom u sredini su nosioci daljeg
razvi t ka. U ugl ovi ma t u st oj e j edan prema drugom orans i past or bonus,
i l i Dobri past i r i pecad. Ovaj posl ednj i onda st upa u bl i Zu vezu sa t aj nom
kr5t enj a, dok st ado obel ei ava Past i ra kao bl i Zeg rai u. Si mbol i dna f i gura
pecada ukazuj e na osl obodenj e doveka i z svet a i nj egovo udl anj i vanJe u
eccl esi a mi l i t ans; nasuprot t ome, Past i r ol i dava def i ni t no spasenj e u smr-
t i i udl anj i vanj e u eccl esi a cael est i sl Za j ednost avni i e kanel ovane sarko-
fage, dija se struktura zadrLava do IV veka, stvaraiu se tako sledeii oa-
. o"ul ' si mboheni h f i gura: Dobri past i r-orans, Dobri pi st i r-pecai , f i l ozof -Do-
bri pastir, frlozof-orans, pecat-orans.
Trodl ana kompozi ci j a sa sarkol aga i z La Gaj ol a sc onda, prvo na sarkof a-
gu u crkvi Sant a Mari j a Ant i ka na ri mskom f orumu, proi i ruj e bogat i m
mot i vi ma i z bi bl i j ski h scena spasenj a, koj e su vei bi l e ost varene u sl i kar-
,$
Egi di j ev sar kol ag, Peni da ( Peni gi a) . Det al j sr ednj e gnr pe: I l r i st os na pr est ol u, Ekl ezi j a i apost ol :
Up . s t r a n e 8 2 , 1 1 3 .
st vu kat akombi . Pored Mol i t el j ke, kao sadrZaj nj ene mol i t ve, st avl j a s
dvodel na i konograf i j a Jone. N-a past i ra-spasi t el j a se nadovezuj e pri de,
okg. Jordana sa krSt i ni em Hri st a i si rnboi dr. rom scenom ri barenl a. Takc
dakl e, po prvi put u pl ast i ci , st oj e r-r ant i t ezi St ari i Novi zavet ,
i edan
na
spram drygog kao mol i t va i i spunj enj e, i l i kao obei anj e i spas, -al i i ka,
pri meri l j udske bede i spasenj a BoZi i eg. Tu se i st ovremenoot kri va sm
sao t akve bi bl i j skc umct nosr i u naj st ar i j oj pl ast i ci . Ni j c u pi t anj u pr i r
ci p i st or i j e ( r es gest ae) ni t i doksol ogi i a' Hr i i r ovog i i ni spai eni a, vec s
na ovi m gal i j e-nski m sarkof azi ma, u ei . j i m sc kompozi ci j ama Hi i st os ka.
l i dnost i ne-nal azi , poj avl j uj u bi bi i i ski mot i vi kao' argument a, kao zaht e
i . obei anj e hr i 5i anskog udei r i a o bbsmr r nost i . Sr oga
" ovakvi
bi bl i j ski mc
t i vi . ne preovl aduj u, _ ni t i zadobi j aj u i skl j ui i vost . Oni , St a vi 5e, oi t aj u rt ,
zani u op5toj ikonologiji.
S / . , ' , i
r ' )
>'f
Ali baS na podrudju hri5ianskih sarkofaga sa filo-zofima nastaje p-rodor
ka hristoloiki usmlrenoi umetnosti sarkofaga. SadrZaj ove istinite filozo-
f i i e i est e Bos hr i Si ana, nai avl i en kr oz Bi bl i i u, a hr i 5i anski f i l ozof , ona-
ki v kakav
i e* pr i kazan
na sar kof azi ma, obj avl j uj e, pr ema j evandel j u, da
i e i st i ni t i t i l oi ot u nai vi Sem smi sl u onaj koj i ne samo da propoveda be-
snrt nost , r' ec. i e kroz 6i n vaskrsen j aI ' azarevog, i zvrSava na l j udi ma. Tako
[ i l ozc-rf odai c u l i l t ovnom skri vani u Fl ri st a u sl i ci Dobrog past i ra, i st i ni t og
Orf c. j a, i st i ni t og Apol ona l <ao i i st i ni t og f i l ozof a' rU l i ku ovog posl ednj eg
Hri si os po prvi pi t i zl azi i z shri venost i i pret vara se u umct ni dki i ndi vi -
dual nu f i -eui ' u. On rt osi kosu i bradu, ogrt ad i
, sandal e
poznoant i dkog f i -
l ozof a, drTi kn. l i gu i st i ni t e f i l ozof i i e kao svi t ak u ruci ; kao znak svoj e
dudot vorne snagJ nosi St ap ki ni dki i r f i l ozof a, koj i su nj i me st varal i i uda,
l edi l i bol esne i vaskrsaval i mrt vel
Jedna hri5ianska ploda sa loktrltrsa r-r Kaprto[nslror:r--nuzeju u Rimu baca
i asno
svet l o na t aj r azvoj , hoj i sadr ' 2i l o$f ni zakon nuZnost i . Fi l ozof - i c
i zal ao i ' z sredi St a, a hri Sc"i nski prasi mbol i (past i r i orat t s) nedost aj u' On
ovde ne st oj i r-rsrccl svoj i h a. gzrrnent a vet . j c kor. nponovan u si obodnoi
si met l i j i i post avl j cn nasprarn gl avnog dokaza svog udcnj : r o besmrt nost i ,
koi e ni i e vi Se uopst eno, l t ego se i zt aZal e novo. / . l t vct l ) ol l l scenom Lazat ' e-
vog uaskrse. ri a. Ovom bi bl i i skom scenom se, i st ovrcmcuo, umcst o j gdnog
si ri bol a besmrt nost i i l i l j ddskog cl i vi ni zovat ri a, o5t ro st t odava bi bl i j sko
dudo o l askr senj u t el a.
Na t aj nadi n Hrl st os st upa, pn' i pt rt , u kn-rg l . rl i Scanske f i l ozof skc korn-
pozi ci j e, u punom dej st vu, pri merni m i udorn vaskrscnj a i z mrt vi h; on
sam je istiniti fllozof
,' philosopluLs
philosophortnn. To oznadava brzi kraj
mot i va hri 5i anskog f i l ozof a u umet nost i . On
l e
Hri st a i zveo na scenu i
povukao
se kada se Hr i st os i r oj avi o. Al i ovai Cl t r i st t t s pl t i l osophi cus ( c1' -
i ri cus) ni j e vi 5e skri veni l i k, ' i eC l i dnost -koj a zrai i aut ori t ct . Svi t ak
j evan-
del j a u nj egovoj ruci ni j e vi Se samo knj i ga i st i ni t c mudrost i vei dokaz
njegove apiotntite punomoii, a svojim iu-dotvornim Stapom on vraia iz
smi t i u Zi vot . Nast anak t i pa Chri st t t s phi l osophi cus ne samo 5t o j e naj -
veci dogadai u prekonst ant i nskoj umct nost i , -vec
j e on doveo i , do naj -
radi kal rl i j i h"posi edi ca. eak i pasi i r moZe sada da post ane phi l osophus
l t ert $, a u sl i i arst vu kat akombi , kao i na nai st ari j i m sarkof azi ma sa Jo-
nom, Lazarevo vaskrsenj e j e gl avna scena i ona t o ost ai e vekovi ma. JoS
u vreme kada je Teodorih Veliki dao da se ukrasi mozaicima njegova
dvorska crkva u Raveni, na njenom severnofit zidu, u poprednoj osovini
naosa, nal azi l o se u sredi 5t u Vaskrseni e Laz. ara. Kada sc pri da o Samar-
j anki na kl adencu sl i ka na zi dovi ma kat akombi I I I veka l <ao grupa sa dve
f i gure, onda t o ni j e vi Se uobi daj ena bi bl i j ska t erna, r' ei j e u vezi sa sot e-
ri ol o5kom i konol ogi j om, kao f i i ozof ska t ema o i st i ni t oi vodi Zi voga i i -
vot a. Tako t ema i st i ni t e f i l ozof i j e proZi ma ccl okupnu prckonst ant i nsku
umet nost , koj a j e usl ed t oga, kao ars st t i generi s, pot puno nczavi sna od
carske umet nbst i u opadanj u, i koi a i e kao podzcmni pokret u bukval nom
smi sl u redi i znudi l a svoj sopst vcni razvi t al i od t et i l i serrcraci j e.
-+
Po5to su detiri simbolid-ne figure
-
ligura
istinitog filozofa, Dobrog pa-
, i
st i r a, or ans i pccada na l i udc" - post al Jst al ni t i povi i di ni oci kompoi i ci i e
Ir
pl asti ci sarkol aga, i zvr5ava se u detvrtoj generaci j i prekonstanti nske
hri 5i anske umetr.rosti , podev od 280. god., vi 5estruko kombi novanj e. Na
sarkofazi ma sa apoteozom, u i i j oj sredi ni se nal azi Sti t, u ugaoni - po-
l j i ma stoj e naspramno Dobri pasti i i fi l ozof. I orans (ustvari p"i etas) moi e
da se suodi sa fi gtrrom pecada u ugaoni m pol j i ma. Prvobi tno naspramno
_
pos_tavl j anj c
Dobrr,rs pasti ra i orans osta j e i dal j e.
"
*t r t r ol i t cl j l <a" sc
onda, ' oko 280. gr - ' d. , post avi j a , r r . " di St " sar kof aga Ti mc i p
,
naj j asn' i i c obel czerro udrtrpui l " oi .pi i i t-ri ror.fr[' h ;;;;.' 47;;,; j ;;t:
f
kvi rena ki ni cki m l i l ozofj ma. i , pasti roh-spasi tel j em. O-vaj ri p, koj i
j e
za-
st up. l j en na. j cdnom t ct rarhi j skom kanel ovanorn sarkof agl u u Muzel d Tor-
l oni j a, -pre. dst avl j a prcl aznu poj avu, koj a brzo i zumi re. Sredi 5nj a kompo-
zicija Molitcljke najlepSe je izra' zena na sarkofagu, narlenom ni_\{ia_Liu-
gar a. Hl i Si ar r ska Mol i t cl j ka sr avl j ena j e na post ol j e, ar hi t ekt onski i or na-
ment al no i st aknr r t a. i okr uZena gol ubovi ma. Ona ni l e vj 5e post avl i ena
na-
spr?p1 past j l . a l i ao u l -uci ni nof grobni ci , vei j epost al a si m6ol i t nai zdvoj e-
, 1
sprarrr
l rLrsu| zr
I rZLO u t -ucrnl no. l groonrcl ,
vec
Je
post ai a sl mboi l cna t zdvoj e-
- - t
na. l i gur a, Ci j c sc znacen. i c moTc vj Sc put a podvui i . Or ans se st avl i a psd
arkadu koj a, u ri mskoj drzavrroj umCt nost i , uvq-k i mi l Zt i set n-kai aki i i ;
^(
ona-Eoze ?"a s-e na-laz,i usred mashnor;-og drvcca--i ai u"a" .pt"i.;"""
j":
a
l ubovi ma, . si , mr : ol i ma pax chr i sl i ana i n. f t ar adi so. Tamo gde i t ol i " i zme?u
pccada i Dobr og pasl i r a, ovome se dodaj e st ado nj egovo. e r ai a, a mot i v
pccai a se ob. i aSnj ava scenonl Hr i st ovog- kr st eni a.
- o/ ans\ e
u" umcr nost i z
i zmedu 220. i 280. god. bi l a si mbol i ovi i anst va koj e j e pbdl ozno smr t i , -
ot el ovl j enj e deZni e i a raj em, mol i t va u nevol i i boel i Si asi t el i u.
promena
u t umadcnj u, koj a j c nast al a oko 280. god. , j e t emel j na.
l Novi , or ansn i e</ :
r zmakl a sl cr i smr r i ; ona j e si mbol hr i Scanst va koj e
j e
i zabr ano kr St enj em,
- ' -
ol i denj e verske si gurnosi i , hri Si anske securi t as i "pax chri st i aza u carst vu
koj e. ni j e od ovoga svet a. Orans (euche) ni j e
vi 5e zo! za pomoi , vei i z-
i a5nj avnj e i oboZavanj e.
9vd6
se" naj bol j e pot azuj e st varal adko del o generaci j e oko 2g0. god.
Umetnost u pravom smislti
-postaje
umetnost raja. Nestije nadelo sup-rot-
nost i i napet ost i , a mot i v f i l ozof a post aj e sve
-redi ;
si mbol i ka smri i se
odst r anj uj e. I . za' mer nost
i e smr t upl et ena u pobedu. St r oga poj edi nad-
na f i gur a Dobr . r g pasr i r a moZe- da se udvoj i , ' a si mbol sp- ur " n1l da , "
pr ol i r i u past i r sk. i pej saz. Sar kol azi sa or anr i ma i z t et r ar hi i skog vr cmena
pokazuj u, shoro bcz i zuzet ka, orart s i zmed. dva Dobra pai t i ral
Ne samo
na podrudj u i di l e pej sal a, nego i -u nosnj i i bl i skost i o' i h past i rski h pred-
st ava zi vol u. poznoant i dka narodna umet nost st qpa na m-est o st rogosi m-
bol i i ni h obl i ka. t l kol i ko s. e vi se gubi veza sa
_f i l ozof i
j om,
ut ol i k"o j ada
- - -
z cl j e z a v ar i j ac i i nma, pr onal al c nj i r na mot i v a i i di l i i ni m r r r eds t er . l i ani " - -' -
sai kofazi sa pasri ri mi sada op"t i *ai u u"i i t" Ji .""ri j ;-i ;;;;' ":;i ;;-
danj e predel a, sadrze. nadcl a koj a su
"bi l a
razvi j ena i u"severi j skol umei -
nost i . Li j r i j e pr cdel a, koj c su si mct r i i no post avl i cne, p. " t . - ur ui , , i el o sar -
kg. t aga u Sar cni p. r ccl eo, , u_no' i obl i k r cl j ef a, koj i se nal azi negde i zmedu
sl i kar s. t ' a i pl asr i kc. U i di l i cnom sar cni l u i pokr ct u, por pomog- nut i m pol i -
lg;ott:.t&
nt kol a nc. izb3g els_11' -Zl,ila, odvi j a
-sc
nai vn i' s,.et pasii.a, sclialia
l l ovaca, pr r Kazal l l l r t ( r oz mi l e_t l gur c, u t r vek novoi zmi i l j cni m scenama
35
i z svakodnevnog Zi vota. Takve sl i kovi te kompozi ci j e sa stepenasti m prede
lom traZe izolovane stojeie fig:ureza centar i uglove; svojom velidinom, us-
pravnim drZanjem i simbolidnim sadrZajem, one nagla5avaju kompoziciju.
Jedna od najizrazitijih tvorevina ovog. vremena je
lri^iianski
sarkofag
sa pastirima, koii u Late+anskom-rruze.ju nosi broj
\l$0.
Bez naglaSene
sredine, razastire se pieko povr5ine, po asimetridnim)iniluma p"ejsaZa,
ditav jedan Sareni i nevini svet pastirskog i seljadkog iivota'. stado na
odmoru, uspavana jagnjad,
ovnovi u borbi, pastiri koji muzu, vinogra-
dari pri rezanju, volovska kola sa vinom; doveduljci kao Puti koji nose
pelerine, trenutne scene i slike sa rada u vinogradu i na pa5i. Rad i radost
iu utopljeni u Sareni predeo, dija je vesela idila joS pojadana polihromi
jom,
iz koje blista zlato na krznu Zivotinja i u kosi ljudi, u liSiu drveia
i u naborima ljudskog odela. Kompozicija prikazuje uzdrzanje siroma5nog
sveta u viSu sferu, vedru idilu zadovoljstva koje je izraZeno naivnim sred-
stvima narodne umetnosti, bez veze sa ma kakvom tradiciiom. Ovakve
kompozi ci j e, i i j e zakoni t ost i u posl ednj e vr eme sve bol j e poznaj emo na os-
novu novih na\aza, na Lateranskom sarkofagu sa pastirima su narodito na-
gl aSene verti kal ni m fi gurama na ugl ovi ma . Orans i pastor bo,rrrrs stoj e j e-
dan prema drugom, a uokvi ruj u i predskazuj u raj ski vesel i svet. Obe pra-
hri Si anske si mboi i dne fi sure stoi e kao okvi r rai a, i stovremeno snaZne i
ozbi l j ne, stroge i uspravi e. Uokvi ruj ui i i daj uci i mi sao, one nagl a5avaj u
i di l u si romaStva, a kompozi ci j u di ne predstavom hri Si anskog raj a.
-
Naj pl odni j e posi edi ce i mao j e nadi n komponovanj a, koj i se nastavl j a u
tetrarhi j sko vreme, i i i j i j e rezul tat sarkofag sa predstavom pasti rskog
raj a. Tema sarkofaga sada ni j e vi Se al egori dna fi gura pastor bonus-a, vec
kompozicija pejsaZa pastirskog raja. Tu pasu u miru, jedni pored drugih,
volovi i koze, jaganjci i ovnovi. Pastiri muzu, odmaraju se naslonjeni
na Stap, sl u5aj u pti ce, hrane svog psa, svi raj u u si ri nks; seoskom Zi votu
se pridruZuju drvosede koje dovlade drva i seljaci na svojim kolima. Tu je
i pastir koji nosi ovcu najde5ie predstavljen kao uspravna figura u sre-
di ni . Al i on sada ni j e vi Se znak spasenj a u sferi smrti , vei se nal azi usred
drugih pastira i usred sveta nevinih, siroma5nih, kojima pripada carstvo
nebesko.
l\o
j" pasto.r bonus pr.vobitno uvek bio mladiiki golobrad, sada
se izmenjuju razni tipovi pastira, dak i tamo gde su upotrebljeni kao
uspravne, srediSnje i ugaone figure. Pojavljuje se i bradati pastir koji
nosl ovcu.
--llSto
dalje napreduje tetrarhijski umetnidki pravac, utoliko vi5e se asime-
tridne linije predela izravnjavaju u horizontalne, gube svoju neusmere-
nost vezujuii se na vertikalnost ugaonih figura. Tako se u kompoziciji
pojavljuje tadna pravougaonost, a u poznotetrarhijsko vreme nastaje ra-
skoSni sarkofag sa dve zone. Orans ie u sredini poznotetrarhijskih sar-
kofaga sa pred;tavffiEj;Jredstavnici ove vrste sarkofaga nilar" r" ,t
Vjla
Medidi
u Rimu, u katakombi Sv.
Kalista.
Stepenovani predeo pre-
tvara sE:fi*ttrOpojasni i horizontalan; sistem sa Jri..usp-1,4ype figure se
potpuno udvr5iuje.
lgaone
figure pas.tira sve vi5e ulaze u ce loku.pnu kom-
pozi ci j u raj a; na tal nadi n j edi na si mbol i dna fi gura ovi h sarkofaga sa
raj em j este sredi Snj a orans, koj a j e nagl aSena i i zdvoj ena antependi j u-
mom, a pored koj e se nal azi kovi eZi i sa svi ci ma
j evandel j a.
1+
Sada Dobri past i r koj i nosi ovcu post aj e j edna od mnogobroj ni h vari
j ant i . past i r a: por c' d br adat og st ar ca koj i - se- poSt apa, ml ad- og past i r a koi i
se osl anj a na svoj St ap i bradat og past i ra sa prekr5t eni m n' ogama i r. ei i -
ki m dZepom na ogrt aau, past i ra koj i sede na kl upi cama i parova past i ra
koj i razgovaraj u. Svi ovi past i r. i , pa. i onaj ko; r nosl ovcu, mogu u ovi m
narodnim predstavama umesto tunike da nose osrtad. Umest"o ozbiline
f i gure past i ra-spasi t el j a koj i zaht eva poi t ovanj e, i ovi m raj ski m pr. d"-
l i ma. past i ri , vode pri sne komsi j ske razgovore, i i i su pak preci st avl j eni pri
drugi m posl ovi ma, u radu i odmoru. Na kraj u ovog ri zvi t ka ni l azi se
disto pastirski sarkofag, ranog IV veka, kakav poznaJemo sa jednog
od-
l omka, u predvorj u Sv. Mari j e u Trast everu. Past or bbnus i ori ns pot pu-
no nedost aj u; u sredi ni se nal aze past i ri u razgovom, u vi du dve grupe.
Ove kompozi ci j e raj a nasravl j aj u-da i i ve, u Ja2et om obl i ku, j oS"u I V
veku na kanel ovani l n sar kot azi ma sa past i r i ma, a da u ovom umet ni i kom
Krugu ne nastaJu nove rcleJe.
LI oZemo da ukaZemo i na j edan
dr ugi put ka pr ekonst ant i nski m sar ko-
t azi ma sa predst avom rai a. Jedan vi so-l <i i arkof ag sa st epenast i m nadi nom
komponovanj a i vert i kal ni m t roj ni m si st emoml koj i se nal azi u mal om
gradskom. muzej u u. Vel et ri , pokazuj e u sredi ni vi soku f i guru Mol i t el j ke,
dok. j e sedei i zami 5l j eni past i r, kao qgaona f i gura, post l avl j en naspram
past r r a koj i nosi ovcu. ^Raj past i r a sveden j e na naj manj u mer u i sme5t en
j e oko. desne ugaone f i gure past i ra koj i razmi i l j a". St ef enast i predeo j e,
napr ot i \ ' , sa. svi m i spunj en bi bl i j ski m scenama: Dani l o u l avl j o. y' j ami ,
j o-
ni na t ri l ogi j a, Noj e u kovdegu, Adam i Eva, si mbol i dno skr: ai ei i a scena
duda sa hl ebo' r, i ma. Kao na zi du sa sl i kama, ovde oZi vl i ui e si mbol i ka
spasenj a i besmrt nost i prenet a sa sl i karst va u kat akomba"mi , el l i i e duh
verno odu' an na sarkof agu i z Vel et ri . Kompozi ci i a bi bl i i ski h si eha od-
govara rasut i m mot i vi ma sa zi dova kat akombi . ri ' i sl mb6l i ene vel i ke f i -
gure s. u. odj ek si nrbol i l <e na t avani ci kakru smo vi del i napr. u Luci ni noj
grobni ci . Draz ovakvi h kompozi ci j a u sl i karst ' u kao i u pl ast i ci
l eZi ri
sr azmer i napona i zmedu poj e^di nai ni h f i gur a i bi bl i j ski h scena spascnj a.
I z ovog odnosa i z' redu sarkof aga i z Vel ei ri i -svet a kat akombi obj aSnj ava
se i to da istiniti filozof. sedi kao jedan
medu
,mnogima
usrea bibtiiititr
scena kakve se ne poj avl j uj u na zi dovi ma kat akomEi . on se nal azi usred
st mbol a spasenj a, - koj e i Sdi t ava i z Jevancl el j a, i i za koj i h on sam uzmi de.
Qvg
sf v. ai a. r-r j e o
. pl t i l osopl t us
uerus pgkt apq se sa def i i l ci j om Tert ul i j ana,
da i st i ni t i f i l ozof ne t reba da bude di sci pi l us graeci ae vi c di sci pul us cae-
I i , ne operat or verborum vec operat ar
f i ct ordn,
ne veri t at i s i nt ' erpol at or,
vei i nt egrat or i st i ne. sarkof ag i z*Kki ri j asno pokazuj e da se t akav f i l o-
_29f,-|ojiuzmide
iza objekata svojTffi-vi, i u-umetnoiti tam iskljuduje.
Hri5ianska umetnost sve vi5e i viSe
ir.eds-tavlja umesto hrisiantog
"fi-
I ozof a nj egova
f
act . a; al i t o. su. ona del a obj ekt i vnog spasenj a i z hri si ai ske
rel i gi j e, koj a se nal aze u Bi bl i j i .
ost aj e pi t anj e, y i emu se sast oj al a unut rasnj a pri nuda za st varanj e bi bl i j -
ske umet nost i koj a j e. poi el a ri me 5t o su hri si ani sl i kal i pri mere i pasenj l
na zi dovi ma kat akombi i , St o su pri kraj u, za vreme poi l "dn. l i h p. ogu' u
hri 5i ana, nast al i vel i ki sarkof azi sa predsi avom Jone, Noj a i Si rzane.
41
Kako nas poudavaj u spi si Ki pri j ana, hri Si ani su, kao i drugi , gs.efl i -p1e1
t ci i kr ai ant i dkoe" svei a; al i , si r no oni su u pr opast i svet a vi dcl i bl i ski
dol azak"carstva b"oZj eg koj e ni j e od ovog sveta. oni su usred osl arel og
po."i t
i koi i se rusi i i del i svo' i zadatak u tome da stoj e uspravno pod
i uSevi nama l j udskog roda, da podi Ztr ruke ka Bogu-Spasi te.l j u i da ne
,l "Ze ;; zeml j i i spruTeni zaj edno sa on-i ma koj i subez nadeu.(Tertul i j an).
Tamo gde j c, u kr i zi vr cmena, r ei o- bi t i i l i ne^bi t i , , qr at l cvi na, l j udskog
shvataija nije vise dovoljna. zadatak istinite filo.zofije nije dakle vise
l i udsko' i strdZi vani e vei i zdvai ani e facta
di vi na, koj a su nezavi sna od
*i h t i udr t i n mi Sl i eni a i koi a
j e
sam / ogos obj avi o u di vi r t ae scr i pt ur ac.
I umdtnost ovog i oba posti j e
f
actum operata, dakl e pozi ti vi s-ti dka kao
i filozofiia Tertirliiana,
-metalizika
Origena i moralna teorija Kiprijana.
Ona sal rr"s Romae
(sahl s i ntperi i l stavl j i nasl rprot sal u.s vi .tae. Bi bl i j a up-
r avl i a i vodi f i l ozof a kao i ' umet ni ka u t ai ne- spi se i pr adomovi nu du3e'
Tako bi bl i i ski mot i vi , na mest u gde vl ada i mr t , pr edst avl j aj u ukazi vanj e
na taj nu bLsmrtnosti , koj a j e doi eku obei ana pri krStenj u, data.u evhari -
st i i i i ost var ena u smr t i . U- Mol i t el j ki
j e nasl i kan pogl ed ka nebu u mo-
l i tvl . l ta Mol i tel i ku, kao i na umrl e, naJonu, Noi a i Dani l a, Suzanu i sve
hrisiane na najitarijim sarkofazim?, mogq se primeniti reii Tertulijana,
koje je upotre6io u ivom Apologetikumu, kao i u. svom spisu 'De oratio'
nen: >Deut t t t angi nt uS Of al ' t t es<. Za p, agane Su Svl St ar ozavet nl I I Kovr r a-
nohri 3i anske uri etnosti sarkofaga ,broj ati obl akao, koj i na grobu i u
srobu tl -aZe odi ma Pasti ra-spasi ' i el i a stb dol azi i z obl aka. Pri svakom
Sdnoseniu nove duse od stfane D'obrog pastira, oni zai.ele sebi dobar
i ' etar. DLvoj di ca, koj a umi re pre svoj i h rodi tel j a,- po' "' erava. se pasti
ru, a na kovdegu s6 l i l i Noi a pretvara dak i u l i k i edne vi rgo..orans'
DuSa beZi od sri rrti kao Dani l o od l ava i ne susti Ze i e poZuda donj i h si i a,
kao 5to ni Suzanu ne sti Zu vuci , u koj e s-u se pl etvori l a oba s.tarca.
U postgal i j enskom vremenu se na sarkofazi ma sve^desce prcdstavl j aj u bi -
bl i i ski i roi i vi . Nosi oci razvi tka postai u sada sarkofazi sa Jonom, koj i naj -
deSi e
pl i padai u ti pu kanel ovani h sai kofaga sa srednj i m i tnago cl i peata'
Tu j e
' tema
pi vobi tno carske apoteoze, koj q j e bi l a. na put.u dg postane
eradanska
-l
na tai anstven nai i n postal a hri si anska. Medu si mbol i ma
l mrti
-
kao
(to
su i avovi , godi 5nj a doba, geni j i sa spuSte-nom bukti nj om
i Eros i Psi he
-
moti v bl a2enos' Jonc u rai skoi senci od ti kava, koj i
j e
preuzet i z Joni ne tri l ogi j e sa sl i karstva u katakombaqS, Postavl j a
se^pod
cl i pt us, i spod kosa - oi 6 da se nal azi i Past i r - spasi t el j i l i r aj past i r a. ovdc
se-predsti vl j a pi edeo odvodenj a dui e u nebo, stoga tu nema.mesta za
dri mati ku baci ni a u more. Ipi k se seni ci od ti kava cl odai e gl ava ki ta;
smi sao ovog skrai i vanj a postaj e,j asan ako se poveZe sa.apoteozom. u i ti -
tu: du5u uzi ose u rai kri l ate Vi kl ori i c i l i nagi Eroti , gde i e bi ti bl aZena
kao i Jona u senici od tikava.
Na i ednom sarkofacu, koi i i e sada uzi dan u Vi l u Mccl i i i u
,Ri mu,
Psi he
osl obodena tel a poi azi na-put u raj , koj i j e predstavom Jone Sto spava
oznai en kao hri Si anski . Tu se borc dva sl i dna svcta: paganska i hri Si an-
ska umetnost predstavljanja raja. Umetnost ovde postupa isto onako kao
Sto Tertulijanbbrazlaze u ivom Apologetikumu: elisejska polja paganske
mi tol ogi j e"ni su ustvari ni sta drrrgo db spekul ati vna skretanj a sa i dej e
1f
praraj a, koj u j edi no l . rri Si anst vo moZe verno da pri kai e. Ovde j e red o
dopuni ove i cl c. j e u smi sl u I I I veka. Hri 5i anska umet nost st avl j a, nai z-
gl ed beznadaj ni rn mot i vom bl aZenog Jone, svoj pci at i dej i o ui di zanj u
du5e. Kao 5to jc Jona ponovo izaiao iz Zdrela kita i iz mora smrti, da bi
u vedi t om bl aZcnst vr"r podi vao u seni ci od t i kava, t ako i e i dui a, u t rcnut ku
kada se odvoji iz svoje syntplegnu sa materijom (antor), otiii u raj kroz
vrata smrti, a u dunu Zivota preko podzemne reke smrti. Ovde smo u mo-
gui nost i , St o i nade ni smo ni u j ednom pogl edu, da prepoznamo proces
hri st i i ani zaci i c u ol <vi r-u t eme aDot eoze.
Dal j i -st upanj razvoj a pokazuj e-kanel ovan sarkof ag sa St i t om u Luki .
Cl i peus se ne nal azi vi 6e r-rsred si mbol a smrt i , vei medu past i ri ma, a si m-
bol i ka spasenj a i e ovde poj adana. U St i t u sa apot eozom umest o port ret a
se predst avl j a umrl i u l i ku Dani l a u l avl j oj j ami ,
koj i se spasao. Cl i peus
l ebdi i znad Jone u seni ci od t i kava: t i me i e i zredeno da i e ani ma sal vat a
pri spel a do svog ci l j a, u hri Si anski raj . Ni j ednom
sarkof agu ovog ranog
t i pa sa predst avom raj a, koj i se danas nal azi u Sant a Prasede u Ri mu,
takav clipetts obuhvata scenu sa Jonom u senici od tikava. Verovatno srr
takve kompozicije sa Stitom, zahvaljuj6uii metafizidkoj bezbednosti, i
dalje dugo Zivele u IV veku, usred biblijskih scena na ranim sarkofazima
sa frizom i na dvopojasnim sarkofazima sa klipeusom. Tada su u umet-
nosti vei odavno vladali novi tipovi sarkofaga i hristolo5ki motivi. Na
mesto ove kompoz.icije mogu da stupe i drugi simboli spasenja, pa i Tri
mladiia u uZarenoj peii. Oni tada ne oznadavaju nevolju u smislu ljud-
ske egzistencije, vei hrabro izjaSnjavanje protiv laZnog kralja ovog sveta.
Ono Sto ispod Stita iskazuje scena sa uZarenom peii, treba vei gledati sa
st anovi St a edi kt a cara Li ci ni j a, koj i j e 311. god. dozvol i o hri 5i ani ma da
ne moraj u udest vovat i u kul t u cara, ai i da se mol e svom bogu za spas
cara i carst va. Tri ml adi i a u ui arenoj peci , koj i pevaj u hi mnu pravom
kral j u na nebu, i zraZava. j u spremnost na mui enj e i radost i zj aSnj avanj a.
Ono St o u umet nost i predst avl j aj u sarkof azi sa Jonom u vreme progona
hri5iana pod Decijem, to u umetnosti druge tetrarhije oznadava uZarena
pei . Taj smi sao post aj e sasvi m
j asan
na dvopoj asnom sarkof agu sa 6t i -
t om i z crkve Sv. Marka i Marcel i na, koj i se danas nal azi pod zeml j om u
krugu Kal i kst ove kat akombe. Ovde i e kompozi ci j a donj eg poj asa i spu-
nj ena t ri l ogi j om: t ri i evrej ska ml adi i a odbi j aj u oboZavanj e si mul acnrm-a
vavilonskog kralja Nar,r-rkodonosora; tri mudraca sa istoka, odeveni kao
i ova t ri Jevrej i na, kl anj aj u se budui em pravom kral j u, koj i i m se na-
gi nj e l i ao prest ol onasl edni k sa Mari j i nog kri l a; t ri dovcka u uZarenoj
pei i pevaj u svoj u hi nrnu , di vnom kral j evskom prest ol u, koj i mora da
se sl avi i hval i za vedna vremena(.
U pl ast i ci I I I veka t ema sa Jonom
j e
i gral a i sasvi m drugu ul ogu. Na
beflinskom sarkofagu sa Jonom, sa"lab-avim raSdlaniivaniim pr6stora,
gi adeni m po t i pn ki de i z Sant a Mari
l a
Ant i ka, t ema i eni ce od i i kava i e
pro5i rena u kompozi ci j u raj a. Al i post oj i dvopoj asni obl i k kompozi ci j e
sa Jonom, koj i i e ograni den samo na pl ast i ku. Ova kompozi ci j a sadrZi
scenu Joninog bacanja u Zdrelo kita i njegovog izbacivanja iz ldrela u
senicu od tikava. To je stoZerno saZimanje, pod idejom >smrt-Zivot<, a
ogranideno samo na III vek. Ova najstarija predstava Jone pojavljuje se
Ll .
narodi t o na t avani cama poent i l i st i dkog st i l skog kruga. Ova scena j e na
sarkof agu i z Sant a Mari j a Ant i ke sa puno smi sl a post avl j ena naspranr
predst ave kr3t enj a koj e j e, po t umadenj i ma ranog hri Si anst va, ol i daval o
i st i pol ari t et smrt i (pot onut i , >sa Hri st om bi t i sahranj en u smrt i o) i i i -
vot a (opet i zroni t i , ou Hri st u uskrsnut i o), t e. i e t i n-re si rnbol i sal o t aj nu
post aj anj a hri si ani nom. U sacrant t ent unl aquae (Tert ul i j an, De bapt i st t Lo)
kr5t cni pri ma nat rag duh boZi j i , koj i i e bi o udahnut l j udskom rodu kroz
Adama, t e t ako opet post aj e i nngo (ei kon) pri l i ka. Tako hri 5i ansl <a
umet nost , sa ovog st anovi 5t a o kri t cnj u i Joni , mcnj a i mi t o Promet ej u.
Na napul j skom odl omku sedi Hri st os kao i st i nl t i Promet ej na sarkof a-
zi ma sa Promet ej em; dok na suvremeni m paganski m sarkof azi ma Pal ada
At i na udahnj uj e du5u u obl i ku l ept i ra i oveku koga j e st vori o Promet ej ,
usred skupa bogova koj i odreduj u Zi vot , dot l e i st i ni t i Promet ej na hri i -
i anski m sarkof azi ma udahnj uj e Adamu sam duh boZi j i i t i me budi do-
veka u Zi vot . Mi si i l o se na l {ri st a i nj egovog novog Adama.
-Dve
predst ave Jone se u poznom I I I vcku nai dcsi e spaj aj u j oS sa j ed"
nom drugom scenom, hri Si anski m obedom, koi i t reba evhari st i dki t uma-
di t i . Ovu vezu naj j asni j e pokazuj e Hert of i l i n sarkof ag sa St i t om, koj i se
nal azi u Di okl eci j anovi m t ermama u Ri nru, a di j a deona kompozi ci j a
oi i dava i dej u past i rskog raj a. Na pokl opcu su, kao si mbol i gl avni h cr-
kveni h svet i h t aj ni , naspramno post avl j eni hri 5i anski obed i predst ava
Jone. U sceni na moru ol i dava se t eol oSka i dej a o doveku koj eg gut a smrt ,
dok j e u raj skoj seni ci od t i kava ovapl oi eno vaskrsen. i e i z mrt vi h. Na
t akvi m kompozi ci j ama sa Jonom moZe da se nal azi na obal i i svet i oni k
koj i daj e znake spasenj a. Naj st ari j a kompozi ci j a sa Jonom i zrast a ovde
sa osnove bukol i dkog pri morskog predel a, koj i i ma si mbol i dno znadenj e.
St oZerna i dej a spasa i ma svoj e porekl o u pl ast i ci , u sl i ci ri bara u. opa-
snosti i u slici idlle pastirskog Zivota. Ovce iznad senice od tikava i ketos
na obal i obj aSnj avaj u skri veuost ovakve bukol i i ko-pri morske veze. Ka-
sni j e obed za st ol om u obl i ku si gme post aj e pravi i j edi ni suprot ni pol
predst ave sa Jonom. Agape sa hl ebom, ri bom i vi nom, odrZavana po-ne-
kad pod vedri m nebom, a ponekad sa pevadem hi mni , uvek j e si mbol
Hri st ovog sakrament a hl eba. Na poki opci ma sarkof aga sa past i ri ma na-
rodi t o j e-omi l j eno naspramno predst avl j anj e agape i Jone. Na j . ednom
sarkof agu i z Nl pul j a ovo suprost avl j anj e
j e prenet o i na del o sarkof aga.
Apot eoza hri Si anskog bradnog para, na ovom sarkof agl r sa St i t om, uo-
kvi rena j e si mbol i ma obei u svet i h t aj ni . Kompozi ci j a i skazuj c da su ovi
hri Si ani -(kao i Jona) kr5t enj em bi l i sahranj eni u smrt i , i da su dobi l i
put nu hr anu ( vi at i ct ur t ) za nebcsko put ovan. i c, r r a koj c kr ecr t na pi cci ma
i t ast i ra-spasi t el j a, koj i ' se predst avl j a nu pokl opcu i znad ni i h,
-i zmecl u
agape i scene sa Jonom. I Dani l o j e ovde, kao i i nade, ukl j udcn u ovu
povezanost . Odnos ove umet nost i prema Bi bl i j i j e j asan: bi bl i j ski mot i v
se nal azi umest o ol ans, i preuzi ma nj enu f unkci l u. Prai dej a hri Si anske
umet nost i ponovo j e obl i kovana u bi bl i j skom ruhu da bi pri kazal a do-
vedanst vo, podl oZno smrt i , u svoj oj mol i t vi pred Bogom-spasi t el j em.
U vreme narodnih umetnidkih plavaca nastaje treca velika grupa sarko-
f aga sa predst avom Jone. Sa t rf scene, st epenast o komponovane, naj bol j e
j e zast upl j ena u duvenom sarkof agu i z Lat eranskog muzej a (119). Tema
{ ' }
i e
preuzet a sa sl i karst va u kat akombama, pa se, ot uda, ona mora prot u-
madi t i u i st om smi sl u. I z l i t erat ure hri 5i anski h ot aca
proi zi l azi .
samo oo
sebi , da j e kod ove si mbol i ke smr t i i vaskr senj a obul Lvai ena i smr t Hr i -
st a i uskrSnj e j ut ro;
ni u kom sl udaj u se Jona ovde ne moZe smarrarr
kao pr. aet ' i gurat i o Chri st i , ni t i pak Joni na t ri l ogi j a kao al egori j a dogacl aj a
na Gol sot i .
Pod ut i caj enr sarkof aga sa scenama i z Li vot a naroda i sa st epenast i m na-
di nom konr ponovanj a cl oi l o j e,
na sar kof azi ma sa Jonom, do i di l i dnos
obl i kovanj a obal shog pr edel a: na obal i oZi vl i ava f l or a i f auna moi var c- :
puZcvi i guSt t ' ri se penj u po zeml j i 5t u; barske pt i ce t raZe ri be r crve;
ri bari pecaj ! -r i pokazuj u ul ov
. j edan
drugom; i spred kamenog t ora st oj i
past i l por cA st ada koi e sc odmar a. U pi t anj u j e, dakl e, pr i r i or ski pan-
dan bukol i dki m sarkof azi ma sa predst avom raj a. I st e mot i ve i ma i Joni n
sarkof ag nacl en u Ri mu na Port a Anrl el i ka, koj i se danas nal azi u Ni -Karl s-
berg-gl i pt ot eci ; samo St o ovde, na ugl ovi ma, st oj i po j edan past i r-spasr-
t cl j u st rogo si rnct ri i nom pol oZaj u, kao i na sarkof azi ma sa f i -i zom. Ovaj
odr r os, pun smi sl a, i zmedu pasr or bor t r t s- a i Joni ne t r i l ogi i e, ne samo
da i n. ra bukol i dko-pri morske osnove, vei nagl a5ava vezu Joni ne t ri l ogi j e
sa kr5t cni em, kao-i mi sao da Dobri past i r i Tnosi dui u i z vodd smrt i "na
obal u koj a cl onosi spas. Tako na panonskom sarkof agu sa Jonom i z Beo-
grada Past i r-spasi t el j st oj i na obai i vodi smrt i gde se odi grava Joni na
sudbi na, a na sarkol agu i z Vel et ri Joni na t ri l ogi j a (zaj edno sa Dani l om
i pravi m f i l ozof om) nal azi se i zmedu uspravni h f i gura Zene u mol i t vi i
Past i ra-spasi t el , j a, koj i su medusobno povezani pogl edi ma i koj i post aj u
nosi oci mi st e, ri i e koj a se i zmedu nj i h bi bl i j ski obj avl j uj e.
Na ovi m sarkof azi ma sa Jonom bi bl i j ske scene, koj e
-su
u f i l ozo{skoj
umetnosti bile
facta
(exempla, argumenta, paradignnta) simbolike be-
smrt nost i , sada su se osamost al i l e. Bi bl i j ski mot i v post aj e sada gl avna
kompozi ci j a, dok opSt a met af i zi dka si mbol i ka i ma samo ul ogu ol i vi ra i
t umada. Ti me j e Bi bl i j a po prvi put merodavno, sa j edni m vel i ki m mo-
t i vom, st avl j ena pred odi verni ka. Joni n sarkof ag sa t ri scene, nal azi se
t ako, - u svom prvobi t nonr obl i ku, i zmedu dva vi emena. Nj egov pol oZaj
u obl ast i narodne umet nost i j e pot puno i zdvo. j en, uprkos sveg si odst vi
koj e se pri mei uj e_u j edi nst vu' predei a,
sl i karskom shvat anj u rei j et a i st e.
penast om Dadi nu komponovanj a. On j e vi Se no samo opi si vanj e i di l i dni h
st ar r j a. Dok
i c
nr sar kol azi nt a- . a pasi i r i ma i di l i cna Sumska l i vada sast a-
j al i i t e st ada, r acl no mcst o dr voseda i pr i sno mest o past i r a
koi i svr r a u
f r ul t r , i dok se posao u vi uogr adu moZe okupi t i oko posedni ka vi nogr ada,
i l i se mnogobroj nc scene i z razni h pozi va ni ogu skuf i t i oko pekara u ne-
preki dnom ni zu
-
a na sarkof azi ma sa hai kbm, ni j edi nst venoj pozor-
ni ci Sumc, . mogu da se opi suj u, sa sveZi m darom i zmi 5l j anj a i smi sl om za
t renut no, borba sa medvedom i l i hvat anj e j el ena
u mr"eZu", ol >ed sa pece-
nj em di vl j eg vepra posl e zavrSenog l ova
-
dot l e j e osobenost sarkof aga
sa t ri scene o Joni u t ome, st o se dramat i dni doeadai od t ri di na i st ovi e-
meno saZi ma u i edi nst vo prost ora sa
j cdnom
duhovnom i dej om.
pri da
i z
knj i ge o Joni ni j e t cme povod, nego si mbol i ka spasa i paradi gmat i i ni me-
t od suvremene l eol ogi j c. Ovi s_arkof azi sa Jonom vi Se ne ob-l i kuj u i dei u
spasa u smi sl u f i gur al nog znaka, vec samo dr amu u duhovnom- smi sl u.
. i-.-
4J
3
zo
Oni opi suj u put duSe od zerr-ral j skog Zi vot a, kroz srrrt i vaskrscnj e, t r
vedni Zi voi . St ara i dej a hri Si anskog spasenj a, u okvi ru poznoant i dke na-
rodne umetnosti, dov-ela je ovde do jedne sasvim nove tvorevine' Sarko-
f azi sa Jonom predst avl j aj u hri 5i anski vrhunac poznoant i ckc narodne
umet nost i . Sa nj i rna j c, j -ednom za svagda, uspeo prodor u bi bl i j ske mo-
tive. Neiscrpnoit bo/at-tikog spisa (Tei' tulijan) pokazuje se ovde i lcao
izvor motiva Lr umetnosti.
Obi l j e scena obel eZava poznot et rahi j sku umet nost i u i "rri i i anski m radi o-
ni cama, kao St o t o pokazuj e sarkof ag i z Vel et ri . To znadi i porast bi bl i j -
ski h scena u narodni m radi oni cama, i ' rarodi t o posl e progona l -rri 5i ana pod
Di oki eci l anorn (305) i posl e Li ci ni j evog edi kt a (311). Sl i karst vo
-u
kat a-
kombama predst avl i a i zvor mot i va kod pri rai t aj : r bi bl i i skc gl ael c u t ' a-
di oni cama sarl i of aga. I sarkof azi sa Jonom podl eZr-r ovi m ut i cai i n. ra. Prvo
i h, po5t o odgovaraj u pri morskoi pri rodi , pret t zi t na. kovdggl Kal i o sc t ada
probi o dvopbj asni - si st em, sarkof azi ma sa . I onot n sc cl or-l ai c l \ ' {oj si j , : v<r
Sudo sa i zvorom, r' askrescni e Lazara i pesma Tri ml adi i a l t uZarcnoj
pei i . Na pokl opci ma sarkof aga sc ne nal azi vi Sc scct l a agape, odnosnrr
i ef ri geri j uma, naspram predst ave Jone, r' cci uZal ena pci i drugi mot i rri i z
St arog i avet a, l <ao Dani l o, Noj e i Suzana. Kao i u naj rani j em. sl i karst vr-r
u kat i kombama, poj avl j ui u se sada u pl ast i ci pral odi t cl j i i j udskog rocl a,
Adam i Eva, u vezi
-sa
sot erj ol oi ki m scenama, t akorei i da obrazl oZe po-
t rebu spasenj a. Naj i e5i e j e t o scena sagre5cnj a sa zmi j orl t ra drvct u
Al i i pri da o Post ani u se sacl a prvi put f ormul i Se u kamcnu: I l ri st os, po-
moi u boZanskog duha, kao i st i ni t i Promct ei st vara i oZi vl j uj e doveka.
Ti me j e st voren zakon srednj ovekovne umet nost i , koj i vl ada vckovi na
narodi t o u umet nost i i st odne crkve: Bog St arog zavet a predst avl j a se r-r
vi du Hri st a; podev od Post anj a svet a, I sus Hri st os del a kao Bog i zabra-
nog naroda, liao Bog Avrama, Isaka i Jakova, i kao Bog careva i prorolia.
Tako nast aj u, u posl ednj oj decer-ri j i pre bi t ke na Mi l vi j skom most u, naj -
stariji biblijski sirkofazi ia frizom. Oni se mogu prema svom srednjem
del u-podel i i i u t ri grupe: bi bl i j ske sarkof agc sa f ri zom kod koj i h se u
sredi ni nal azi f i l ozof , sarkof age sa Dobri m past i rom t l sredi ni , i one sa
Mol i t el i kom u sredi ni .
Naj rani j i bi bl j i ski sarkof azi sa f ri zom su oni sa f i l ozof om u sredi ni . Ta-
kav ie Euvena--kada iz crkve Santa+4asi+eAn+ika, Iz IV veka ne postoji
ni j edan pri merak ove skupi ne. Al i od ovog t i pa vode pol ' ckl o od-l omci
dvdpoj asri og sarkof aga sa f ri zom, koj i sc ual ai i u muzCi u u Di okl eci i a-
uorri rn t erm-ama u Ri mu. Ovde se Hri st os poj avl j uj e
-
u scenani a i zl e-
denj a, umnoZavanj a hl eba i propovedi na
l oi i
-
kao bradat f i l ozof ki '
ni di r , gol i h gr udi . Nj egov l i k i c, bez obl i ka i l epot en; on- j e apost ol si -
. o-usi i h mJd. , nai si rJmasni j i m, on ol i dava onog koi i j c dbsao ne zbog
zdravi h vei zbog bol esni h, ne-zbog bogat i h vei zbog. si rornai r. ri h, nc zbog
si t i h vei zbog gl r . dni h. I na pl cdst al i Lnzar cvog t a, skr scni . r ne zat vl r ei ' :
l okt r l usa u
pi l at i
l i ot t zcr l at or a, l <ao i na onoj - sa l at cl ar r skog sar kof aga
sa Jonom, ovaj Chri st i t s pl t i l osophi cas i e Hri st os sa bcscde. na gori , oko
koga sc u kn-rgu okupl j a si roma5ni svct . Ni kad vi Sc sc n l i kovr-roj r-rmct -
noi t i . r e moi e t ako koi r geni j al no osct i t i pt ' opovecl r l a sor i , l <ao na pol i -
hrorl ni rn odl omci ma. Takvog su ga vi del i crkveni oci Just i n, Tert ui i j an
i Kl i mcnt Al cksandri j ski . Ovaj Hri st os ni i e i mao u svol l zemal j skom t el u
dak ni , hoest us huni ana", a kamol i nebeski sj aj (cael est i s cl i ri t as). Bai
zat o j e Cel zus i smevao ovu sl i ku I l ri st a kod st ari h hri 5i ana, suprost ar
l j aj ui i i m ant i dku predst avu o l epot i i vel i danst venost i sj aj nog boga.
Sl i ka ubogog Hri st a na pol i hromni m odl omci ma odgovara
-onohe
St o
Tert , nl i j an (De carne Chri st i ) o nj emu govori : ' On ni j e i mao ni t el o i j ud-
ske l epot e, ni t i t el o ncbeskog sj aj a. Gl adovao j e pred odi ma davol a; -bi o
j c Zedarr u pri sust vu Samarj anke; pl akao
i e nad Laz, arom; boj ao se gl e-
daj uci smr t i u oi - i , j er j e t el o sl abo, uzvi knuo j e on, a na kr aj u j e pr ol i o
svoj . u krvn. Samo rrerni hri 5i ani , kao Tert ul i j an prot i v Marci j ana, mogl i
su da kaZu precl j edni m t akvi m Hri st om
- predi t avl i eni m na poi i hrom-
ni m f ragment i ma kako l edi bol esni ke od vodene bol est i i od kbst obol i e,
l cako t cSi si l or. na5nc i daj e i m hl eb, kako budi i z smrt i devoj i i cu
-
onr a kekal i bi o n. j cgor bedni cor pt t sct i l t ut t , i baS zat o 5t o l e i mao
t akav l t abi t ri s i t akar. ' i zgl cd, t ako neznat an, obi dan i neugl edan, bi i e on
n. ro. j I Jri st os" (t aLi s eni rn l nbi t u et aspect l t annunt i abat ur). To j e naj st a-
ri j ri pr-cdst ava I {t -i st a r-r evropskoj um-et nost i , Chri st us phi l osopi t i ct Ls' (cy-
rt i ct rs), prasl i l i a si romai t rra kakvu su ocrt al a
j evandel j a,
a i st ovremeno
naj o5t ri j i l i kovni prot cst prot i v predst ava bogova hod Grka i Ri ml i ana,
n okvi ru hri i i anskog podzcrnnog pokret a, u nai t eZem vremenu kri za Ri m-
skog Carst ' , a.
Dr uga vr st a naj r ani . i i h bi bl i j ski h sar kof aga sa f r i zom i ma u sr edi ni Do-
brog past i ra. Na urezano. j kompozi ci j i i z Ki i l j a\ . i ne . kat akombe Dobri
past i r sc n: rl azi i zurcdu A4oj si j evog duda sa i zvorom, kao si mbol a kr-
St eni a, i Lazarcl og vaskrsenj a kao si mbol a vaskrsenj a t el a. Na j ednoj
pl oi i kovecr a_ i z Lat cr anskog muzej a, u bukol i i ' noj povezanost i , sj cdi -
nj eni su u t ri l ogi j u Dobri past i r, sagresenj e Adama i Eve i Dani l o u' l av-
l j oj
l emi . Ncdavr r o nadeni sar kof ag sa f r i zom i t r i scene, i z kr i pt e Sr . .
Maksi mi na r, r Tri j eru, okupl j a, oko srednj eg Dobrog past i ra, sagi esenj e
prvi h l j udi i pesmu o uZarenoj pei i .
Po i dej ama nai bogat i i u kompozi ci j u na j ednom
bi bl i j skom sarkof agu sa
f ri zom, a sa predst avom Dobrog past i ra u sredi ni , pokazuj e sar[ of ag
sa pet scena i z kri pt e crkve u L Ma d' Er (Le Mas d' Ai re). I spred Dobrog
past i ra ot upl j eni -sLJ baba, mai ka i det e; maj ka se vei nal azi u raj u, a
mah-r i erku dovodi baba Dobrom past i ru kako bi j e on odneo na nebo.
Ova porodi dna scena sub speci e nt ort i s uokvi rena i e st arozavet ni m pred-
st avama prvi h l j udi i Dani l a medu l avovi ma. U ovom kruzu smrt i , koi i
j , e si mb-oi i zovan st arozavet ni m pri meri ma, odi grava se dudo povrat ka
cl uSe. St era smrt i j e
"obavi j enau
krugom Li vot a, koj i j e si mbol i dno pred-
st avl j en obema st arozavct ni m scenama u ugl ovi ma: pored Adama i Eve
r r al azi se Hr i st ovo kr ! t cn. j e u Jor danu, St o znadi da si por ed st ar og Ada-
ma nal azi novi Acl anr, a pored scene Dani l ovoespasenj aj eLazaret , o vas-
l i rscnj c. Kao St o se na sarkof agu i z Sant a Mari j a Ant i ka, po prvi put u
i st ori j i umct nost i , Novi i St ari zavet ant i t et i dno odnose i edan
prema dru-
gom, t ako se na sarkof agu_ i z L Ma d' Er St ari zavet poj avl j uj -e oduvan u
No-vom zavct u. Tako j e ot kri vena nova mogui nost i i omponol ' anj a, koj a
pol ako prodi rc, a dri j i -rezul t at i e bi bl i j ski si rkof ag sa f ri zom oa
3ea"og
"1+
-
l .tr
ili dva pojasa, sa gusto zbijenim scenama, dije doba cvetanja pada tek
u vreme Konstantina Velikog. Filozof i Dobri pastir se sada povlade iza
bi bl i j ski h moti va i ne stvaraJu vi Se sredi Ste. Sdmo orans,koj i j e u toku
prvih triju generacija ranohri5Canske umetnosti pretrpela vi5estruku pro-
menu znadenja, ostaje i dalje usred biblijskih scena. Ona postaje anima
christiana (anima salvata), na koju se odnose obeianja Starog i ispunje-
nja Novog zaveta. Tamo gde se pojavi na biblijskim sarkofazima pozno-
tetrarhijskog vremena, ona olidava elettatio animae in caelum. Moliteljka
nije vi5e postavljena naspram Dobrog pastira, ali isto tako ona nije viSe
predstavl j ena ni kao si mbol i dna poj edi nadna fi gura i otel ovl j enj e mol i -
ive, vei de sada nalazi izmedu dva"apostola koji je podiZu ri n6bo. Na
jednom sarkofagu u Saragosi, prema njoj se pruZa boZanska ruka. Ova
orans na sarkofazima sa frizom iz IV veka oznatava ono isto Sto na sar-
kofazima sa apoteozom iz III veka izralava imago clipeafa,' umesto Vik-
torijd, koje uznose du5u, pojavljuju se sada pomoine figure apostola.
Meclu mnogobrojnim biblijskim scenama sada se sa velikom ljubavlju
upotrebljavaju dve simbolidne scene: dudo sa izvorom (za kr5tenje) i La-
zarevo vaskresenje (za vaskresenje ploti).
Time Sto je, narodito posle ustanovljavanja praznika ustolidenja Petra,
Petrovo dudo sa izvorom potisnulo u plastici Mojsijevo
-
a ecclesia ca-
tholica, koja je smatrala da je osnovana na steni-Petru, jedina polagala
pravo na kr5tenje i obeianje vednog Livota
-
stupio je, pored Hrista, lik
prvog metlu apostolima, jo5 pre Konstantina Velikog, u literaturu, him-
niku i umetnost. Najstarija grupa tetrarhijskih sarkofaga sa frizom je
gnrpa sa Hristom i Petrom, a najotmenija skupina se po ugaonim scena-
ma naziva
-
skupina sa Lazarom i dudom sa izvorom. Njena kompozi-
ciia podiva uvek na triloeiii >Lazar-orans-dudo sa izvoromn. Na tetrar-
hiiskim kanelovanim sar[oiazima moZe da se nade i dudo sa vinom u
Kini (umesto evharistije) naspram duda sa izvorom koji zastupa kr5te-
nje. Obe svete tajne se onda odnose na anima salvanda et salvata, koja
je olidena Moliteljkom u sredini.
Pod uticaiem ove ideje u osnovi se menja slika Hrista. Nestaje Christus
philosophicus (cynicis), a novi tip Hrisia je mladolik, golobiad; nepre-
kidnim sistemom kovrda jasno je obeleZen kao heros, u smislu pozno-
antidkih sarkofaga sa Hipolitom. Palium i sandale on preuzima od Chri-
stus-a philosophicus-a, ali pre lidi na Dioskura no na liinidkog Zevsovog
sina; ovaj tip ostaje ograniden samo na soter-a; ni jedan od pratedih
figura apostola ili lidnosti iz biblijskih prida nema taj tip. Kao kontrast
bradatom tipu Petra, diie sam najstarije tipove otkrio u katakombi ispod
Sv. Sebastijina, izvr5ilic boZanskih dudotvornih dela, koje
je Bog n-alo-
Zio, deluie beskrajno mladoliko, snaZno i kao okruZen tajanstvenom
doia. Ako je pesiriistidko shvatanje Christus philosophicus-a postalo -
na osnovu"Jeieja,53, i na osnovrf apologetske literiture
-
u svesnoj
suprotnosti sa antidkim shvatanjem Apolona, onda se hri5iansko shva-
tanje ovog novog tipa Hrista bliZi idealu lepote i snage apolonske pred-
stave boga u tom vremenl.t. U Vita S. Caecilie Cypriani per Pontium Hri-
stos se pojavljuje kao opreko svake mere snaian mladiio. On pretvara
vodu u vino, donosi zdravlje i Zivot, izvr5ava duda po boZanskom oVla-
L 1
Sienju i ne nalazi se viSe usred najsiroma5niiih medu siromaSnima kao
j l dan
od nj i h, vei dol azi k nj i ma ui mi sl u proi oga Jovanovog j evandel j a:
oRed postade telo i
beSe
medu nama i mi vjdesmlo njegovu divotu.. time
su pol oZene osnove konstanti nskoi pl asti ci .
Iz i dej nog sveta naj stari j e hri 5danskb umetnosri obj aSnj ava se sada neo-
bidna tvorevina ranog IV veka, koja je do danas osfala 2agonetka
-
sar-
kofag sa. Nojem u Trljeru. On nij6 iiabrao motiv predstaie Nojevog po-
prsja u kovdegu, nego se na njemu nalazi predstavljena osmodlani No-
jeva- porodica. Ona je data, kao Sto pokazuju frizuie, u vidu jedne tri-
jerske porodice ranog IV veka. Stanovnici kovdega pozdravljaj:u goluba
kao vesnika spasenja. Bezrazloino se ovo neobidno siroko preditailianie
smatralo kao narativno ili epsko proSirenje prasimbola. fako, metlutiir,
u pridi Ge.neze, broi osam ne igranikakrri nagla5enu ulogu, ovaj broj se
mora simbolidno objasniti u smislu prvog P6trovog pisita.
po"tome
je
u kovdegu samo malo njih, tj. svega osain du5a, Jpiseno iz vode, kao
5to se to_ dogad-a i pri krStenju. Po Kiprijanovim piimima sam
petar
je
ovim redima otkrio tajnu jedinstva
crkve. Po njima je Nojev kovdeg ta-
janstveni uzor Hristove crkve. Kao Sto su spaseni samo oni koii su"bili
u kovdegu, dok su svi van njega propali u potopu, tako Ce se spaiti samo
oni . koj i se. nal aze u brodu Hri stove crkve. Tri j erski sarkofagsa Noj em
olidava, dakle, stav vere ecclesia catholica, koii ie Kipriian prv-i put
ov"ako
formul i sao: >sal i s extra eccl esi am non est<<. Kada
^i e
kovi ee, koi i ovde
zauzirna Siroku sredinu na delu sarkofaga izmettu dva stuba,llika-Crkve,
onda se ni u kom sludaju ne mogu onisto vezuju girlande i sede jedan
naspram-drugog u ugaonim poljima, a pored togi su jo5 i nagi, objisniti
kao reljeti u vezi sa pozivom umrlog; oni se moraiu
pridodati
ideii oven-
Cane Crkve (beata eCclesia,
flores,
corona ob glor[ani, Iila, rose), ri o.tom
smi sl u-u koj em na tavani cama naj stari j i h katakombi gi rl ande, ruZe i l j i -
ljani obeleZavaju nebo. Vernici tcoii ZivL u crkvi, biie"stavljeni radi svo-
j .i h r.asl uga, kao l i i l i ani , u cvetni ukras nebeske crkve, a r' adi svog mu-
deni5tva, kao- ru)e. Na trijerskom sarkofagu sa Nojem kovdeg predsiavlja
sliku ov-e pobedonosne, siavom oventanelvedito ivetajuie ictlesia, koja
je-ukraYna girlandama pobede. Ovde dakle istorija ideja umetnosti IiI
veka dolazi do vrhunca. Ovim izjaSnjavanjem za
ledimi
blaZenstvujuiu
crkvu,.trijerski sarkofag s_a Nojem, s6 nalazi na pr-elomu ka novoj eposi
e.yrop9l.<9 um-etnosti. Ova kompozicija crkve ukazuje na sudbonosnu go-
dinu 313. y kpjoj je, posle biike na Milvijskom mostu, prvi hri5daniki
car sam odredio sudbinu rimske umetnosti u smislu hri5iahstva kao nove
drZavne religije.
45 +8
I I . OD KONSTANTI NA DO GRACI JANA
, Sucl bor t ost t a got l i t t a 3l 3, t t r i l nskoj car skoj . ur net nost i
Kacl a j e car l {onst ant i n posl c uspci nog rat nog pr-rl -roda, u bi ci za Ri m
izvojevao konadnu pobeclu na-Mjlytblom-mesirL i kao pobcdonosni im-
pcrat or sl avi o u Ri mu svoj advent u. s, pc, del o i e i za ri msku drZavnu i st o-
ri j u umet nost i novo razdobl i e, koj e se t i ho, al i Lrporno ogl asi l o vec pod
t et rarsi ma, a t ek sada se mogl o pot puno razvi t i . Ova umet nost j e ozna-
dena kao prva evropska ars chri st i ana i obel eLena i e kako sl i kom hri 5-
i anskog cara t ako i carskog Hri st a.
Na Vic sacra rimskog forun-ra, odmah desno poito se prode trijumfalni
Ti t ov l uk, car Maksenci j e j e sagradi o vel i danst venu t robrodnu bazi i i ku,
zasvedenu kaset i rani m svodovi ma, sa snaZnom i st urenom apsi dom, kao
carsku trijumfalnu odaju, sudnicu i dvoranu za prijem. Ovoj velidan-
st venoj gradevi ni , koj oj su ravne samo one u Spl i t u i Tri j eru, novi t ri
j umf at or, car Konst ant i n, dodao j e 313. god. poprednu osovi nu, t ako da
sc u nju ulazi kroz purpurno predvorje sa VicL sacra, a pored toga je
gradevini dodao, u toj osovini, dr-ugu gigantsku apsidu.
Tu jc u godini trijumfa postavljena ona kolosalna statua cara, diji su
glava i udovi, posle pronalaZenja u Maksencijevoj bazilici, preneti u dvo-
riSte Palate konzervatora, gde i danas u svom fragmentarnom stanju sve-
doi e o vel i di ni , sj aj rr i ozbi l i nost i _nai st ari j eg -h-ri 5i ans-l og carskog por-
t rct a-(Up. Umet n-ost u svct u": H. f hr, Ri m*rl o C*Jt uo, -i t i ke ni st ru-
nama 215. i 217).
Jo-i pri kraju II veka je Aurelijan podigao hram bogu sunca, kao znak da
cal kao nanresni k sol i t t vi ct t t s-a t reba da i emdi srei u caf st va u saecul um
aLt reLLl l t . Car se t i mc st avl j a rr red ri mski h pri nci pes, koj i su vl adal i kao
opunomoi eni ci bogova i boga nj i hove di nast i j e, da bi onda u apot eozi
i sami bi l i pri rnl j eni u boZanski krug. Car Konst ant i n, koj i j e st aj ao i
r, l adao u svoj oj bazi l i ci na ri mskom f orumu, nema vi 5e ni deg zaj edni dkog
sa ovom idejom principata. Orr svojom natprirodnom velidinom, strogom
f ront al noSi u, apst rakt ni m obl i kom l i ca sa koga kao da j e i zgnan sav Zi vot
i prevelikim odima natprirodnog izraza i zahteva, otelovljuje novi ideai
cal ' a. I mperat or kao pont i l ex rnaxi nt us ne korada napred sa naj ot meni -
j i nr
del om svog narocl a da pri ncse Zrt vu bogovi ma kao pri mus i nt er pa-
res, ved stoji u previsokoj ni5i kao atttokrator sudelice celom narodu.
Kad j e posl e svoj e pobedc na Mi l vi j skom most u drZao svoj vel i ki mi -
rovni govor sa st are rost ra-e f oruma, bi o j e on, i st i na i zmeCl u f i gura vl a-
dala iz dinastije Antonina na prestolu, ali su se iza njega uzdizali tri-
j umf al ni l uci Sept i rni j a Severa i st ubovi t et rarha kao spomeni ci j ednog
novog vremena isto tako snaZno kao Sto se i Maksencijeva graclevina
snaZno zasvodaval a u znak carske moi i .
I(ad-4 je car Konstantin ponovo uveo monarhiju, on je doduSe golobra-
doSCu-i frizurom obnovib izgled prvog rimskog PrinZeps Auguitus; ali
istovremeno je pojadao a' .rtokratorstvo koje je za vreme tetrarhije dobilo
5l
Di vovska st at ua cara Marki j ana ({50-45?). Bronza. Vi si na oko 5 m Barl et a
i spr ed cr kve San Sepol k. o ( San Sepol cr o) . Up st r ane 53 124
? t
g
svoj oblik u porfirnim grupama avgusta i cezara. Ovaj car stoji izabran
i nst i nct t t di vi no na st l ani q4qog Boga; on zasni va svoj u moi u uprav-
ljanju svetom Stvaraoca-sf,i-E-TiEfoua koii ga je ip,biao za svog' vica-
ri us-a u pol i t i dkom upravl j anj u zemal j skog carst vaf Car
j e pret vori o t e-
t rarhi j sku bazi l i ku u j ednu vrst u prve hri Si anske p' al at e. D2i novska st a-
t ua u poprednoj osovi ni
-
koj a sada post aj e gl avna osovi na
-
ni j e no-
si l a sanro zemal j sku l opt u vei i l abarum, novu zast avu ri mskog carst va
sveta, koja se r-azvila iz crux sancta i koja u lovoroyo-m vencu nosi mo-
nogram Hri st a u di j e
j e i me car ui ao u Ri m. Ti me j e
bi l a povudena po-
sl edi ca Li ci ni i evoe edi kt a i z: 311: , eod. Takozvani Mi l ansl <i edi kt i z 313.
god. prouirolEua5 jd
noni-poliiiek"i
iezik
simbola, diji je prvi dokaz di-
vovska Konst ant i nova st at ua u nj egovoj bazi l i ci na f orumu. Na St i t ovi ma
i Sl emovi ma voj ni ka od sada se nal azi Hri st ov monogram. Lovorov venac
i z carskog t ri j umf a pokazuj e, umest o znaka za sreZu, i me hri 5i anskog
Boga. Crut i t t t t i ct a (gernmat a)
se razvi . i a i z krst a sa Gol got e. Ovaj ve. ri l -
I t un Cl ri st i post aj e si mbol smrt i i vaskresenj a. U Lat eranskoj pal at i ga
je danju i noiu duvala deta carske telesne garde. Stari drZavni simboli
sol i l r nt a podr eduj u sc sada kr sl u. Vi ct or i a r or r t ar t a se t csno povezuj c sa
l j uj e vi Se prvi of i ci r t el esne garde, vei sam car. Po st arom obi daj u st av-
l j aj ui i nogu na pobecl enog varvari na i l i na l ava i vasi l i ska, on nosi dr-
Zavni st eg, koj i sada vi 5e ne predst avl j a carsku zast avu, vei oznadava
rimskog at{okratora kao vicarius Christi, zamenika Pantokratora na
zeml i i .
To j 6 bi l o osnovno st varal adko del o u 313. godi ni u Ri mu. Od t og j e vre-
mena za ceo svet postala vidijiva slika hri5ianskog cara. Ona
je ispo-
det ka, vei u I V veku, vari ral a na naj raznovrsni j e nadi ne, bi l o kao pol i -
tidka figura, stojeii ili sedeii na prestolu, bilo na hri5ianskim trijumfal-
nim stubovima i lucima, bilo u arhitektonskom i mozaidkom programu
carskih palata. DZinovska bronzana glava Konstantina II piedstavlja
ostatak isto takve divovske statue; u tblosu iz Barlete ie takva sratua rA
jo5 potpuno oiuvana_. Verovatno je-i-spred
c_arslg palate u Carigradu sta-
rtr.s-r
jao Imperator arnbulans super apsidem et basiliscum, a tragovi u sitnoi
umetnosti dokazuiu da su i statue cara na koniu sa krstom u ruci, nasta-
l e i z shvat ani a ovakve vrst e. Kad su Gal a Pl ai i di i a i l i Just i ni i an pot kre-
pljivali zahtev za dostojanstvom avgustu t' t ."toil i"elstOnffarstvu za
sebe, i svoj u di nast i j u, di ni l i su t o carski m mozai ci ma, koj i su j edi ni
ol i
davali ideju namesniStva prenerog na carsrvo. Predstava hriSianskog cara
sc sada ot el ovl j uj e r razvi j a na zl at nom novcu i kont orni j at i ma, u bi bl i -
j ama
i kal endai "i ma, na zl i t ni m povezi ma i kori cama od si onove' kost i sa
rukopi sa i di pt i ha.
Codi i ra : ! ) 6i l a j e u ovom smi sl u podet ak novog j ezi ka
si mbol a, sudbo-
nosni preokret r-r ri mskoj drZavnoj umet nost i ; i st i na ne podet ak ars chri -
t$alg:
koja je u mraku grobnica I katakombi vei imala za soboE-raZVi:
tak u to,ku triju generacija,
sli
j-e-.!o
svakako.bio__poietak. jedne javne
hriSianske umetnosti pqd qk1iljem drZave. To je
dalekoseZni znadaj po-
st avl j anj a di vovske st at ue prvog hri 5i anskog cara u Maksenci j evoi bi zi
l i ci , koj a od t ada nosi Konst ant i novo i me. U bukval nom smi sl u i e caru
5jl
"It"
l,-
:' *,\
1
.,\ ,.\,
,., ,,1
,
\i
",..*u.^S
vei u 313. godi ni ovon, predst avom bi l a pl i znat a t t t ul a Cot t sl at t t i rt t r. s Mc'
gryJt s. U ovom predst avl j anj u l rri Si anskog cara sl ede ga n. i cgovi si novi ,
-gturs.
U ovom predstavljanju hri5ianskog cara siede ga njegovi sinovi,
Teqdssije-r, Arkadije i Honorije, a posle podele carstva 395. god. Teodo-
si j eva di nasti j a V-vekd, ca-' i &-i -od Marki i ana do Anastasi j a I, Teodori h
Teqdssije-r, Arkadije i Honorije, a posle podele carstva 395. god. Teodo-
sijgya
4:gaqtijg__V
veka, ca-'iev-i-od Markiiana.do Anas-tasija,I,
Jeo_{o.r.ih
si j eva di nasti i a V-vdkb, carevr
. , " r . r . ' : # ,
Vcl i ki ,
! ust i ni i anl i
n. j egova cl i
i ' - . . + . . . ' <
si j eva di nasti j a V veka, ca-revi od Marki i ana do Anastasi j a I, Teodori h
valiki,
ilqsififianli
njegova clinastija do lraklija. Kada se Karlo Veliki
, r
" . . ' ! r . - s _ '
oorucl o
qa
Dosrane succcsor i nt perat orunT ronl al l orLun chri st i anort Lnt ,
-2}-
l ej a, na mi t ol oSki usnrcrcno. j radi r. rost i srebra i sl onovaee, kao i u gl i pt i ci
novca i mcdal j a.
Ko pri svcmu t ome posmat ra program Konst ant i novog l uka samo sa rL--
st aurat i vne st rane mora da ga^osudi kao umet ni dko ci el o konadne deka-
denci j e, kao St o se dest o i deSaval o u rani j i m i st ori j ama umet nost i . Kon-
st ant i nov l uk vaZi kao i zraz nemoi nog ekl ekt i zma, kao vrst a monurnen-
t al nog zanr agl j i r anj a i st or i j c, sa var vai ski m upot l cbl j avanj cm odl omaka
sa poruScr. ri h, uni i t eni h i sada opct up<i t rcbl j cni h dri avni h spon' reni ka i z
sj aj ne epohe ri mske umet nost i .
Tek novi j a i st r aZi vanj a su udost oj i l a ovaj spomcni k na t aj nadi n i t o sr r
ga st avi l a na podet al < novog razdobi j a i oceni l a ga kao del o koj e odrecl uj c
pr avac i koj e
l e
zasnoval o i udvr st i l o zakone za t r i veka, pod Konst an-
t i novom, Teodosi j cvom i Just i ni j anovom di nast i j om. I st i na, pr ogr amu
ovog i uka kao osnova sl l rzi st ara zal i ha rani j i h spomeni ka i mot i va (rat na
l rror-ri ka, pol i t i dko zast upanj c, l ov i bi t ka, al l ocut i o i l i beral i t as, proel i ut t
i l r ( r . r , s t at uc Vi k t or i j c i v ar v ar a) , al i ov ai pr ogr am se podr eduj e nov om,
apsl r - akl non. r r t i ci nu mi Sl j en j a
i ni j c r - r t ol i koi mer i sl i ka i hr oni ka, kol i ko
sporrreni k i i zraz j edr. re nadrecJene drZavne i dei e.
Bl r r nt ' r r i t ost dogadaj i me l l l Konst ant i novom- l t r ku poi . i va na
j pr c
na ni -
zarrj u spor-r. rcni ki proSl ost i , koj i po ut vrdenorn zakonu odredu"j r-r t l odcl ni
skl op l uka: rcl j ef i i z Traj anove bi t ke odreduj u srednj i prol a2, pol i t i aki
rcl j cf i Mal l <a Aurcl i j a at i ku; r-r osam Hadri . i anovi l ' r rnedal j ona, rj a sever--
rroj i j uZnoi st rani l uka, sadrZana j e carska rri sao l ova, paracl ei sos-a,
kakav j c poccv od Al eksandr a Vcl i kog do Kar akal i nog l ovai kog sponr cni .
ka uvek ponovo ost vari van, a sada post aj e sast avni , nerazdvo. i ni cl eo pro-
grama carski h rnauzol cj a, ot mcni h sarl <of asa i drZavni h di pt i ha u l i on-
s t a n l i n s k o . i i t e o d o s i j a n s k o . i u me l n o s r i . Ni Ko r r s t a n t i n o t o m l u k u n i j c
rcd, dakl e, o el <l eht i dnom spaj anj u f ragment arne proSl ost i vec o kompb-
zi ci j i t j . l i kovnorr uspost avi j ani i ri msf t e i st ori j sk-e sl i ke.
Zadat ak radi oni ce bi o i c di ui rt ost avi vezu i z"medu cai a Konst ant i na i
v r emc na k oj c . i c ponov o pr obudeno u Zi v ot , i da kao t r ak a i st or i j c , koj a
uj edi n j u j c- ,
uci ni vi dl j i vom i dej u Ront a at Lr ea i bl agost anj a t mper i ; e. Vi k-
t ori j e se dodaj u arl <adama i post ol j i ma st ubova; one ne nose samo st u-
bovc, vcc i zar obl . i cnc val var e koj i r a5t l anj uj u at i ku i ovde manj e pr ed.
st avl j aj u si mbol e. pokoravanj a, a"vi Se si m6oi e podel e svet ske drZave po
obl ast i ma.
Na f asadama l uka se urezuj r-r Posej don i Gej a, kao i det i ri godi Snj a doba.
Kao el ement i . pr i r ode i nj 6ni h pl i ha i oseka, oni ne ol i i i vaj u samo j e-
di nst vo svet ske drl ave, vei i st ovremeno i zai <on, da se t raj nbst samo u
vei i t oj pr omcni mo2c shvat i t i i mer i t i . Mi sao o t r ai nost i svet ske dr Zavc
zasni va se na del anj u el ement arni h snaga svet a, a obel eZava se ne kao
st at i dan vei kao di nanri dan zakon promenl . j i vost i . Si mbol i ka godi Snj i h
doba i si mbol i ka i et i r i cl ement a ost aj e nepr i kosnovena, j er pr i pal l a mct a-
f i zi dkom bl agu mot i va t r mct ni dki h pr avaca I V veka. Konst ant i nov l uk
i ma j uZnu
i severnu f asadu; posl ednj a j e okrenut a sel u, a prva gradu. Na
l aj
nadi n.
j c
l uk po. st arom obi daj u obel eZen kao pravi znak p6mi renj a.
St rana okrcnut a scl u j c f asada rat a, ona okrenut a gradu j e f a. sada mi i a.
Ov: r supr ot nost sc Ll r acl i oni ci Konst ant i novog l uka pr odubl j uj e u st al ni
odlutio' ?6*i6IGi e sitci cs o r intper at onu' t7 r onl an o rLun clu is tianortLnt,
preneo j e ovu konst ant i nsku predst avu hri Scanskog cara u Ahcn i udi ni o preneo
Je
ovu konstantrnskl l prectstavu l l rl scansKog cara u Ahcn I ucrnto
j c si mbol om novc i mperi i e, koj a j e pod ovi m vcti l l utn Cl ri sti , crur san'
c/c, dal i e razvi i al a i dei u konstanti nske ci vi tas Del u
predstavama oton- cl c, dal j e razvi j al a i dej u cl c, dal j e razvi j al a i dej u konst ant i nske ci vi t as Del u predst avama ot on-
sl i e, sal i j ske i St auf ovske di nast i j e, i nadi ni l a si n-rbol om moi i Svet og Ri m-
sliog Carstva nernadlic naciie. Istoriia uryrq-tqos!!-eir,1s-!-o-hriSians,kp-g-za-
p a di p odi
{ 9, tUUg,-
gq4!q'l!3--iii fo nl iri Li- fi nffi l
*
Kada j e, posl e bi t he na Mi l vi . j skom most Lr, scnat i narod Ri ma post at i o
pobcdonosnom voj skovocl i i novom avgust u, Konst ant i nu, onaj t ri j r-t m-
f al ni l uk i zmedu Kol oseuma i Ti t ovos i uka
popredno na osovi nw Vi rt
sacra, koj i j e t rcbal o da obj avi novi z' i at ni t "' . k, ' a i st ovrent ct ro da ol i i i
znadaj nu grani cu i zmedu rat a i mi ra, obr-rovl i ena i e st ara cczarska t ra-
di ci j a znakom svesne umet nost i pod okri l j en' r drZave; bi l a j e t o t radi ci i a
koj a j e i st i na za vremc voj ni dki h carcva bi l a u nercdu i raspadanj t r, e
oko di j eg su se obnavl j anj a t rudi i i vei i t et rarsi , Gal eri j e u Sol unu i Di o-
ki eci j an na f orumr-r u Ri mu (Up. Umet nost Lr svet u: Kel er, Ri msko Car-
st vo, sl . na st rani 191). Po st i l u, a i shvat an. i u i kompozi ci onom redu,
ri mska radi oni ca koj a j e bi l a zaduZena da pocl i gr-rc Konst ant i nov l uk,
sl edi ovom poznot et rarhi j skom umet ni dl i orn pra\ I cl r. Odust aj e se orl sva-
ke hri st i j ani zaci j e i dej e t l i j umf a. Careva pol i t i ka i vodenj e rat a se sal no
sasvi m uop5t eno dovode u vezu sa rel i gi j om monot ei st i dkog ko' r, a (i nst i rt -
ct i di vi no). I st ovremeno se mora nst anovi t i dcmi t ol ogi zaci j a kao i odst u-
panje od dinastidke glorifikacije. Naodigled istovremene raznovrsne hri5-
iansk"e umetnosti graclenja crkava, carskoj simbolici, rimetnosti' sarkofa-
ga. i zi dnom sl i karst vur, neut ral no drZan. j e u programu Konst ant i novog
l uka t reba razumet i samo kao kompromi s. P. i mski senat j e kao daval ac
nal oga kraj nj e uzdrZl j i v. Samo onaj koj i t o pri mecuj e na l (onst ant i no-
vom l uku, spoznaj e konst ant i nsku umet nost u cel i ni . Hri 5i anski I V vek
ostaje vek teSkih razdora. Usled toga njegova umetnost od samog podet-
ka ima tri struje:@radikalnu hri5iinsliu"umetnost, diji su nosiocf irkve,
mauzol ej i i krdt i oi -i ce, i di j g-pe bogat st vo mot i va , orui i u na sarkof azi ma
sa f ri zom i sa st ubovi ma; {Q)radi kal na pagansl <a st r-uj a i ' i j i su nosi oci
stare rimske porodice, a kdia je u staroriirskom, desio i iilhelenskom
ubedenj u, u umet nost i u sl onovoj kost i i na kont orni j at i ma, nasuprot Bo-
gorodi ce hri Si ana st avl j al a svet Al eksandra i nj egove mai ke Ol i mpi j e,
pri zi val a duh Nero redi t ' i vt t s-a, opct oZi vel a kul t I zi de i vest aJl i i i , na
kl aj u, sagradi l a kapi t ol i nski m bogovi ma j oi
. j cdan
novi hram; ' 3) umet -
ni dka st ruj a i zj ednadavar. ri a svet ske neut ral nost i i kompromi sa, koj oj j c
konst ant i nska di nast i j a bi l a i st o t ol i ko nakl onj ena kol i l i o i kasni j e papa
Damasus, a di j i program se moZe prodi t at i na t ri . i uml al ni m l uci ma i pre-
t eodosi j anski m t ri i umf ahri m st ubovi ma i n. j i hovi r-n post ol j i ma, kao i na
pro[ Jramu porf i rni h sarkof aga i n-rozai ka na svocl ovi l na carski h T] ral l zo-
l-t
I
54
)\
zakon. I st ori j ski rel j ef i , radeni u konst ant i nskoj radi oni ci , provl ai c sc:
kao spoj ni ca, sa gust i m sccnanra i sa nt nogo f i gura, oko cel og l uka i
ost avl j aj u srednj i prol az sl obodan. Pogrei no
. i e
u ni i ma vi det i rel j cl e
narat i vnog i l i kont i nui ranog st i l a, koj e nal azi mo na Traj anovom i Mar-
kovom st ubu, hao i na i uku Sept i mi j a Scvcr a. Oni se, St a vi Se, mor aj u
oceni t i kao i zabrani vrhunci t adai n. j e sl l vremcne i st ori j e. Na st rani rat a,
l evo od gi avnog ul aza, predst avl j ena j e prva vel i ka l at na odl uka u gor-
nj oj I t al i j i (zauze(e grada), desno prcsndna bi t ka na Mi l i ' i j skom most u.
Ako su ovde el enent arno suprost avl j eni pod. ct ak i kraj of anzi vc, oncl a
ovaj zakon post aj e
i oS
j asni i i , kacl se uzmu u obzi r i zapadna i i st oi na
st rana. SadrZi na f ri za na zapadnoj st rani j e pol az-ak u rat ; on j e dakl e
usmeren od grada ka sel u, i obuhvat a pokret cel e voi skc, ukl j uduj ui i i
vo-i nu pol i ci j t r i komoru, dakl e sve ono St o i e sc ubuduci e u svi m i m-
peri j al ni m umet nost i ma svet a, sve do poznobarokni h rel j ef a u bcdkom
dvorskom Burgu, predst avi j at i pod opSt i m poj mom prof ect i o. Sl edeci na-
sl edni ci ove pro' f ect i o su sarkof azi I V vcka, koj i predst avl j aj u i zl azak
Jevreja iz Egipta, prolaz kroz Crveno more i propast faraonove vo.iske.
Rel j ef na i st odnoj st rani ni j e samo obi dan nast avak bi t ke na Mi l vi j skom
most u, vei podet ni t akt scene sa predst avama na f asadi l uka okrenut oj
gr adu. Nj en sadr Zaj j e ono St o se od t og vr emena u svoi i mper i j al noj
Lrmet nost i nazi va advent us; t o i e vi Se no povrat ak i z rat a. To j e prodor u
novo doba, koj e sada car, kao duvar mi ra, obj avl j uj e sa govorni ce (r' o-
st ra) na ri mskom f orumu. Kao 5t o
i e
prof ecl i o poi et ak t ri l ogi j c rat a,
t ako advent us obrazuj e poi et ak t ri l ogi j e mi ra.
Fasada l uka sa obema scenama ol <renut a
j e gradu i obcl cZcna j e kacr n! c-
gova st varna gl avna st rana i st rana za gl edan. j e. Precl st avl j cne srt obc t l a-
di ci onal ne scene koj c pr i padaj u r epcr t oar u pol i t i i ki h r l ot i va r i n' r skc
unl et nost i : al l oct rt i o cara na govorni ci (rost ra), i zmcr-l t r sccl ci i l r sl at ua Ha-
dl i j ar r a i AnLoni na Pi j a, l <ao i bazi l i l <a na r i nr sl <or n f ol ur nu, a i spl gd pc' 1
st ubova t et rarha; car se pri kazu. i e narodu kao gospodar mi ra- Nasprat rt
ovog svei anog di na poSt ovat ' r . j a nar oda pr cma t at ' skont pr cst o) u, st t . r . i i i z-
nad drugog l uka l i beral i t as i l t t perat ori s, ' vel i ko prai t an. j e porcski h cl ugo-
va na podet ku zl at nog veka predst avl j eno. j e na neposredan nadi n: f i gr, rr' . -
su poredane u dva ni za i st oj e u unut raSnj ost i i edne bazi l i ke.
Obe scene pri kazuj u carsko precl st avl . j anj c; nasuprot srodni h nr<l t i va ove
vrst e u srednj em carst vu, sacl a su u pi t anj u sasvi m r"rovi zakoni kompo-
zi ci j e, sa koj i ma umct nost i i spi t i vani e umct nost i . zapot i ni t r no\ I o raz-
dobl j e, koj e obi dno obel eZavamo kao poznoant i dkol Ni cgt - r r i kl i t cr i j i su
pot puna usr edsr cdenost kompozi ci j c, f r ont al nosl gl avnc car skc l i i nost i ,
kao i znadaj ni h l i dnost i dvora i l i i st ori j e, zat i m si met ri i no povezi vanj e
svi h bodni h l i dnost i sa sredi nom, st rogo razl i kovanj e odnosa vel i i i na ne
t ol i ko sa st anovi 5t a prost ora kol i ko sa st anovi 5t a duhovnog z. nat aj a; za-
t i m nagl aSavanj e svedanog ceremoni j al a st upnj evi t oSi u odei e i oznaka,
obel eZavanj e st at i dne mi rnoi e, odmerenost i reprezent at i vna svedanost i ,
r-raj zad, novi odnos prema posmat radu. Posmat radu ni j e vi Se namenj ena
samo ul oga di t ada sl i ke, vei j e on unet i u zami sao sl i ke kroz odeki van
z. aht ev cara u sredi ni , St o pro5i ruj e krug pokl oni i kog rraroda pri kazanog
na rel j ef i ma, t e t ako posmat rad post aj e ui esni k svedanost i .
Ti me j c st l or eni l poznoant i i ka r cpr czcnt at i vna sl i ka, a i st ovr emeno i
srcdnj cvekovua sl i ka pred ko. j onr sc mol i . Tako se kasni i e prl kazuj u car
Teodosi j e i nl egovi si novi t r naj zvani i ni i i m pr edst avama kol ski h t r k' a,
pol i t i dki h odl uka i pokl on j e nj a \ / arvara, ka. o, na pri mer, r. ra Teodosi j evom
post ol j u koj e j e,
na hi podromu u Cari gradu, nosi l o carski obel i sk. Takcr
se pri kazuj u carevi u dvopoj asni rn kompozi ci j ama na srebrni rn mi sori j r. r-
mi ma, kao na onome Tcodosi . j evonr u Madr i du, koi em sl ede konzul i l <ao
Aspar Ardabur.
Takve sl i ke, pr cd l <oj i nr a sc mol i , t r aZe svci ano opt odavanj c i ol t vi r , koj i
sc t akode pr vi put poj avl j uj e na Konst ant i novom l uku. Po dr . a st t r ba
ut vr duj u bokove obe sccnc mi r a, a svaka od nj i h i ma boi no po dve Vi k-
t ori j c i po dvc st at uc varvara. U hori zont al nom raSdl anj i vanj u podredena
su i m, u manj i m unr eci ma l uka, po dva el ement a, po dva hadr i j anska
t onda sa prccl st avom l ova i po dva ar-rt oni nska rel . j ef a sa predst avonr
i rt ve i mi ra. To daj e rel j ef u karakt er Zrt venog posvei i vanj a i neku vrst u
nadzemal j skog uzvi 5avanj a. Takva nadel a su, neposredno pre Konst an-
t i novog i uka, bi l a vi dl j i va vei na Gal eri j evom l uku u Soi unq. Porcd precl -
stava 6itaka, ratnih beseda i pokoravanja-+eprijareljaf5?de*su scene 2r-
t vovanj a i i i st o st at i i ne predst ave avgust a i cezara na prest ol u, pot puno
st oZerno i f ront al no komponovane; pol i t i dki poj movi i karakt eri st i i ne
osobi ne i mperat ora dodaj u se real ni m l i i nost i ma kao real ne poj avc, t ako
da se i st or i j sko zbi vanj c uzdi l e u bezvr emcnost , a l i l < za gl edanj c post aj c
spomeni k. Oba avgust a secl c na prest ol u i znad nebeskog svoda i ne pri -
kazuj u se vi Se kao ri nrski pri t t ci pes, vei kai ; avt okrat ori sa nadzemal . j -
ski m pr ar , om vl adanj a. Ovaj st av pr est ol ne sl i ke ko. j i zal . r t eva po-
boz nos t i pr , I r ' 1- 3t r ni " nr l l as r n
l c
s t r ogi m hur i z . ont al ni nr l ai cl an. i i v a-
nj e: m post ol j : r t r i . j ur r r l ' al nog l t r ka kao i t i me 5t o sc, u donj oj zoni , kao
u dvor ani sa scd: r nr ni i a ocl ar l <ada, sakr ai i zu. i t r Vi kt or i j e. U t ome j e pr c-
cl uj ml j r : no nat cl o st nr kt r r r e hr i i i anski h sar kof aga sa st ubovi ma. I st ovr c-
meno, r l eut r al r r o i zr al eni monot ei zam i i ni pozadi nu i ovog t r i j unr f al nog
l uka, sanr o St o sc i za n. j cgi r ne nal azi r i msko shvat ani e, vec per si j ski
kui t svct l osl i .
Ako sc gl cda. j u sa t e t adke gl cdi St a, onda oba i <onst ar. rt i nska t onda sa
zapadr-rc i i st oi nc st ranc Konst zrnt i novog l u)i a i maj u presudan znat aj za
t umadenj e pr ogr anr a. Kousl ant i n, koj i
i e
doneo i st or i j ski pr eokr et , po-
j avl j uj e se sada i kao gospocl ar i st ori j e svoga naroda, nj egov l i k se po-
j avl j uj e u preracTcni n' r Tra. i anol i m r-at ni m sl i kan. ra i u scenama i ova r
Zr t vovanj a na hadr i . i anski m t ondi ma. Hr i Si ar . r ski i st or i dar Evsevi j e ga j e
neSt o kasni i e oznai i o kao pravog novog Moj si j a svoga naroda. Ovde
. j e
moZda porekl o l <onst ant i nski h sarkof aga sa predst avom prol az-a kroz
Crveno more i prcl aska i zabranog narocl a u svet u zcml j u. Ot uda u pro-
gramu mozai ka u apsi dama carski h hri 5i anski h crkava, bi l o u Raveni i l i
na Si naj u, vci i ka l i i nost vode i zrai l j skog naroda, Moj si j a, st oj i uvek u
naj t e5nj oj kompozi ci onoj vezi sa carem. Kada j e Gal a Pl aci di j a svoj t r
vel i ku zavet nu crk' r, u u Raveni i spuni l a l i dnost i ma svoj e di nast i j e, Kon-
st ant i n Vel i ki se nal azi o naspram Teodosi j a. Za mi t o Konst ant i nu ne
t reba, dakl e, ni u kom sl udaj u zahval i t i t ek karol i n$koj renesansi , j er j e
on zasnovan vei na nj egovom t ri j umf al nom l uku. Posl ednj u ari st ohrat -
. I
l ; f
57
c \
skr , r kar i ku ovog l ar nca u ant i ci pr edst avl l ai r l cal ski t ' uozai ci t r San \ / i -
t al e u Raveni .
' f ondo
na zapadr. ro j st raui Konst ant i novog l uka pl i kazu. i c t ncscc l <oj i i dc
ka moru. Predst ava koj a
j e
<-rl <renut a prema scl rt , sa puno snri sl : t j c t t r"; zi
sa ocl l askom
( pr of ect i o) , ai i i st o t ako i sa nebcski m pr avcen noi i . NI a-
spr al n ovc pr edst ar , c, na i st odno. j st r ani t r i . i umf al r t r , r g l t r ka, t r i st t - r t akt - r
vcl i konr l ondu, i <r ' ei c } - l el i j c u
l ) r - a\ / cu
gl ada. Ol a scct r a i c
t t . supt ' ol t l osl i
sa nocnom p| ccl st avom l t t nc, a i st ovt ' ct ncno kr t t r l i Sc at l t , ct t l t t s, t j .
l l oee-
t ak r ni r a. Ako sc / r r r a ocl nosi na t r i l oei j u r a1a, ot t da j c I l cl i j c vl acl ar t r i -
l oei j c rri i ra. Ono St o car ol t . i avl j uj e t ra govort t i ct (rost ra) i ot ro St o u svo-
i oj
l i ber al i t a. s si mbol i i no c' i t r i pr i pr ai t an. j u por czi r , obj a( nj e no
j c,
ast r al -
nom f i gur om Apol ona, kao svet l o dana, sur t dcv si r . . i , I ni r i l adcr st . Kr ' <- r z
supr ot nost sol i l t ma moZe se nai ch- r bl j e shvat i t i pokr et adka r el i qi ozt r r L
osnova Konst ant i novog l ul <a. U pi t anj u j c konst anl i nska i konol ogi j a,
koj a r ani j e ni i t : post oj al a na podr udj u pr edst nvr t r i j unr I e. Pr cdst ava
Cel usa na Gal eri j evorl l uku u Sol unt t , ko. j a i l na svo. j e zakor-ri t c nasl crl -
ni l i e na hri Si anski m sarkof azi ma r-r vat i kanski t ' u pci i uant a i u Pcrr. rcl i
s t om razl i kom St o j c f i gura na prest ol u sadzi Hri st os, rnogl a bi sc
smat rat i paral el om, al i
j e i konol ogi j a sunca i nt r' scce drr-t ge
' r' rst c.
Or, ' cr
st varal adko dcl o na l (onst ant i uovot r l uku rnora cl a
i c
u I V vcku bi l cr
r. apaLeno, j er j c ono vei pod sami m Konst ant i nom zasr-roval o l -rri i -
c' ansku i konogr af i j u sol - ' a i I t t r r ct - e, koj a j e u ccl onr sr edn. j cm veku ost ai r
obavezna.
U t emenu mal og svoda mauzol ej a, koj i
. 1e
posl t ' Drugoe svel skog rat : r
ot kri ven i spod crkve Sv. Pet ra, i znacl scene sa spasenj em Jone, a usrcd
dokot a vi nove l oze koj i obei ava besmrt r"rost . pre' dst al l i c-na su Hel i . i cva
kol a, i st o kao i u l <r i vi nama i l i net ar na konst ant i nski h kat akombi t t l t r ut -
gr r Domi ci l c. Poj an- r sol i nvi cl t t s. i c ovde dat ka. o i r r a Konst ant i novol n
l ukr-r kroz pot puno ar. rt i dhi j ezi k, a o nj egovo. j pri padnost i l . rri Si anst vr-r
nt oZe se zakl j udi t i samo na osnovu opSt eg i konograf skog ocl nosa. Por-rz-
cl ano
j e
cl a. i e na ovi m pr edst a, , ' ama Hel i . i a i zvr 5en pr cobr ai aj nr i t a u sl j kr . r
Hri st a kao nepot redi r, og, i st i ni t og sunca. Sano ocl ovakvi l -r osnova pol a-
zei i , ci j l r
j asnr-r
pol azr-ru t adku predst avl i a Konst ant i r-ror, l uk, mol l rro
. i c
papa Damasur; da sc usudi da prazni k I -I ri sl ovog roc-l crr. i a st avi , za s\ : a l rc-
mena l . r r i 5i anske i st or i j e, na dan zi mskc- sol st i ci . j r ' ( l <r at ko cl i r cvi cc) .
Naj r acl i kal ni i a posl edi ca i konogr af i i e sol a i l t Lt t t ' na Konsl ant i r . t ovonr
l uku post aj e vi dl j i va poi ev od konst ant i nskog vr enr cnl nl r r i mski r n sar -
kof azi ma koj i pri kazui u I {ri st o' r' put st radanj a, Pet rov pl rt l (a krst Lr i
pogubl j enj e Pavl a, dakl e t ri l ogi j u prvog hri Si anshog put a Lr smrl . Na
. l cdnom
sarkof agu, nadenom u Sr' . Sebast i j anu, koj i danas t t Lat cranskom
nr uzcj r r nosi br oj 171, s t oj i u s r ecl i ni l akvi l r s cc na cr r . ( i t t t ' i c l a, k o j a s c
i st ovr cmeno sa r i j i m r azvi l a i z Konst ant i novog l abar unt a. Dva voj ni ka
dt r vaj u st r aZu i spocl ovogvexi l l t Lt n Chr i st i , dok cal ski or ao spuSt a ne kr st
l ovorov venac koj i sadrZi mor-rogram Hri st a, i l <omc se sa krakova krst a
pri bl i Zuj u dva gol uba, i skazuj ui i mu poSt ovani e. Trcba sc samo st : Li t i
Traj anovog orl a u predvori t r Sv. Apost ol a u Ri mr-r, i l i pcbccl onosnog orl a
u bi ci , sa t r i j umf al nog st r - r ba Mar ka Aur el i i a, da i r i sl . n' at i l i kako sc, na
t akvi m pr edst avama kr st a car ski si nr bol i or l a i r , enca, Ll svome ncl r cs-
,. l ,
- l.'
! '
r q
kom znadenj u kao ncuvel ost pobede, prcnose na kompozi ci j c ovakvi h sar-
kof aga i na Hri st a koj i j e verus rex. Presr-rdno. j e St o na ovom konst an,
l i nskom sarkof agu u Lat eranskom muze. j u ni su (kao St o j e t o kasni j c
uobi daj eno) predst avl j ene zvezde, vei su prcdst avl j cni sol i l t nn kao na
Konst ant i novon"r l uku i na srebrnom mi sori . i umu i z Parabj aga (sa Ki be-
l om i At i som). Oni kroz ceo sredni i vek ost aj u obel cZj c krst a i kasni j e
su, narodi t o u l t al ol i ni kom urnet ni dl i om knrgu, oduvani u svoj oj st aroi
suprot st avl j cnost i (l uxl or). U obema apsi danra u Sant a Mari i a Ant i ka.
sol i l t ma su at ri but i raspei a. Zagonet ka o paral cl i razl udi vanj a ovaca od
j ar aca, pr edst avl j ena na sever nom zi du u San Apol i nar e Nuovo t r Raveni
rei ava se kada sc' odl ui i mo da u cn' enom anc-l el t r vi cl i mo sunce, a u
Pl a-
vom mcsec. I r r p| ccl st avi st l ' a2c andcl a po| cd t l . r 1. r . qL' ni l t t Lt r d ne zcr nl j i -
noj l opt i , i znad raj skog i et vororednog brega, nal aze se sunce i nrcsec
l zmecu zvezoa,
Tondi sa suncem I mesecom na Konst ant i novom l r-rkr-r omosni ui u cl al i l e.
dubl j i uvi d u nast anak hr i si anskc i konogl ei i
i e na pc, dr ui l t r vl adaj t ' . c
Carske umet nost i . Ranovi zant i i ski zl at ni n-recl al j on
i z Mersi r-re u Ermi t aZrr
u Lcn j i ngr adu pl i kazr l j e hr i Scanskcr g car a sa , ' r t r . t l t ast r t t t t r r a zvczdanor n
nebu, a boZanska ruka ovendava cara l ovorol i nr vcncem zbog n. i egove
pobedc nad Zi vot i nj anr a smr t i . Car u sc s dc- sna i s l eva s post ovani L- nr
pl i hl ; 2. , . i u sol i l t nt a. Tu j c- u j ecl nom poznol l cl el r. r carske si t ne unret -
nost i , i dej a pobcde ( hao pobeda nar l smr cu i l at om) si mbol i zovana
ast ral ni m si mbol i n-ra sunca i meseca. To
l e
u ant i ci bi l o prei mr-ri st vo
Hri st a i nj egovog cara na zeml j i , a ni ko drt rgi no l \ l i l <el andcl o, kl oz shva-
t anj e svog oDanau i svoj e oNoi i n, preneo ga j e na vi soke pl erni cc Me-
di dej ske l oze. Ovde i c moZda naj j asni j e ocl kakve j e epol . ral ne snage zra-
denj a bi o, od samog podet ka, t ri l umf al ni l uk Kor"rst ant i na Vel i kog, koj i
i e sagraden u sudbonosni m godi nama vel i kog preokret a 312-313. god.
hao znak pobede i opomene.
Trei i vel i ki dogadaj j e usl ovi o pr-eokret svet skc i st ori j e posl c pobede
Konst ant i na nad Maksenci j em. Konst ant i n
. i c
cel o podrudj e carske pa-
l at e
-
koj e j e nosi l o i me po st aro, j ri n. rsl <oj porodi ci Lat erani , di
i e 1e
zi dno sl i karst vo I I I veka, sl i kano na bel oi osnovi , ot kri vc-no i skopava-
nj i na pret hodne generaci j e -
pokl oni o ri mskom epi skopu na dar. Car
j e odnrah posl e svoj e pobede podeo sa gradcn. i em prvc raskosne hri 3i an-
skc cr kve, koj a j e nazvana po l at er anskoj pal at i , a koj a j e u51a u i st o-
r i j u kao >A4ut er eccl esi ar ur t t n i kao osnovni t i p r askoi nc car ske bazi l i ke.
I Jprkos poZara i razaranj a u XI V vcku, i prczi di van. j a ocl st ranc Fran-
i eska Bor ont i ni , j a, j oS sc moZe r ekonst r ui sat i
nr . t i , r e. r r r r er r i r ' p' <-
324.
god. zapodeo .a' gr' "a"rj"*-ailt" ;' l*;,- i;].i";:'
;";il' ;;;;ril' k^,r' ,.,-
St i j u kneza apost ol i , posvet i o Pet r u, a koj r r j c I ( onst ant i n I I dovr Si o po
shemi l at eranske bazi l i ke. I ova st arol t ri Si anska crkr, a o; rl a i e kao Zrt va
novogr adnj e Jul i j a I L Nj en skl op, kao i skl op l at cr anskc b: i z. i l i kc, vci t o
ol <o moZe da ot kr i j e i z br oj ni i r r enesansni h cr t cZa, koj i za nas i r . naj r r
l i ar akt er dokumenat a. Nai zad, Konst ant i n Vcl i ki i c sasl adi o t r obr odr . r u
gr adevi nu, i zvan zi di na Ri nr a na Vi a Ost . ' r t ; i s, kt - r i u i c t i r kodc pc- r sl c pr t - r -
nal ai enj a moi t i j Lr ) posvct i o knezu apost ol i , Pavl l . Pr ema s| cmi l at er a. -
( c
skc_ bazi l i kc pr oSi r i l i su j c Val ent i ni j an I I i Tcodosi j e, dovr Si o j e, posl e
pode I c Carst va, Honori j e, a ukrasi l i mozai ci ma Gal a' Pl aci di j a. "
Ova vel i danst vena grarl evi na st arog hri Si anst va predst avl j al J
l e,
do po-
l ara 1823, dok i onl ni j e r-rni 5t ena, "prat i p pet obrodne koni t ant i nske i ar-
ske-bazi l i ke, a i danas rnoZe, kao j edi na gradevi na hri 5i anskog ranog
razdobl j a, u svom no\ rol n obl i kt r da t umadi prost orne odnose ri nohri S--
cnr r sk og z dar r . j a.
St ar a l at er ansl <a bazi l i ka
i e,
dakl e, i u evr opsl <oi i st or i i i ar hi t ekt ur e i
umct nost i , u br - r kval nom smi sl u t l nt er eccl esi ar t nr t . Pr e Kbnst ant i na bi l o
. j e. dost a_manj i h
sakr al ni h odaj a u pr i vat ni m kui ama bogat i h hr i 5i ana,
u kr u. nl r kat akombi i i spod zeml i e, i l i samost al ni h mal i h dvor ana, naj r az-
l i i i t i j f h obl i ka, koj e u i mi sl u gr i ke, r i mske i sr ednj ovekovne umet nbst i ,
ni su i mal c r - r i kakav ar hi t ekt onski st i l . Ako j e nauka r ani j e pr et post avl j al a
dzr se hri Si ansko sakrahro gradi t el j st vo pol ako razvi l o 6d^naj i nanj i h"ob-
l i ka i p. r i mr r i vni h poccr al t a do t l obr odnosr i i pet obr odnost i , danai j e i z-
vesno cl a j e monument al no grade' r' i narst vo, kako nam se pokazuj e
-kroz
l r i r i r nsk c baz i l i k c, bi l o v el i k o dcl o pr t og hr i Si ansk og c ai a, k oj c j c on
svesno okoni ao posl c svoj c t , el i ke pobede nad Maksenci . l em i t et i arsi ma.
Na podet hu i st ori j e hri Si anske crkvene arhi t ekt ure nal azi se carski mo-
nurncnt ahri obl i k. I z nj ega proi st i du kl eri kal ne, pre sveqa epi skopske nor-
mal nc c r l i r c sa sv oj a r r i br uda, z nt i nr
. j oS
s kr omni j c monaSke" bazi l i kt ' ,
a k r ' or n. l r l r o. r r r l c dt r l l c i i u l azr i i aj u se mar r j i i naj manj i obl . i ci gr obni h i
mcrnori j al ni i r crkava st t b cl i t , o na podruc j i n. ra
ri mski h kat akombi .
prar. i
k ul t r r i . pr os t or I I I vc k a vec odar no ni j e bi o r i msk i hr am, v ei mi t r c j voj -
ni k a, k oj i r r i j c s mc o da i zos t aj c ni u i ednoi l eei i i , ma qde s e ona naj az i l a
u vcl i koj dr - z. al i r oj ni i ki l r car er a. - Uzr l i Sen
j
ar h' i r Lkt onsf i obl i l < sc i z nj eea
i st o t ako mal o razvi o kao i i z
j evrei ske
si nasoge.
--Tri , pet obrodne
vel el epne bazi i i ke Ri ma, sa"Si i oki m t ransept om i j ako
nagl aSenom apsi dom, svoj on' r sl i dnoi i u, odaj u snaZnt L j edi nst venu vol j u.
Ovc uzvi Senc,
( i l okc
kul t ne pr ost or i j e, koj c zr a( c vel i danst venoSer r . nr cr l -
st avl j aj u u konsrant i n; k; ;
' r; ; a; bi j ; ,
; ; ' ; r; . I a. i ". , ' r, ! pi t t l pl ' r i r". ,
ono St o j e. za vreme Avgust a u pri nci pat u bi o ri mski hram, koj i j e i st o-
vremeno sl uZi o i caru i kul t u bogova. Monarh koi i smat ra da i i i i cari us
Cl t ri st i , ovont eradi t el j skonr umel noSi u obj avl i uj e st oj u vol j u" i
j zra2at a
svoj aut ori t et zasnovan Hri st om. Sada se, po prvi put , l t admei ui i se vi -
soki nr st i l om, st avl j . a hri i a_anski t enLpl um nasuprot kapi t ol i nskog. Nova
monumcntalna gradevina l-rriSianstva pretvara paganski hram, koji su
Ri ml j ani sarno prei nadi l i , u nj egovu st rogu suprol nost , i t ako post ai "
sposobna da zameni grdko-ri mski hram. Kada Sul pi ci j e Sever hval i kao
naj vei u zasl ugu svct aca 5t o su uni St i l i paganske hrarnbve, onda i e t akav
sud bi o n-rogui zat o, St o se sl i ka ri msl i i l i gradova sasvi m promeni l a t ri
t eneraci j e pre t oga, mnoso rani j e od Konst ant i novog l l i l anskog edi kt a.
Carski gradovi , kao Tri j er i Ri t . n, Cari grad i Jerusal i m, ni su vi i e u svom
skl opu bi l i odredeni hramovi ma, vec hri 5i anski m porodi cama crkava.
nMa. f l <3 ovi h vel i ki h gr ader , i nan bi l a i e Lat cr . anska' bazi l i ka, kao pr va
Konst ant i nova st var al adka er adevi na, a cr kve al r ost ol ski h kneZeva' bi l c
st r n_j c r r i r r as l edni c i u. Ri nr u. Ako paZi j i r o sl edi m<_r r r . aso\ c nj i hovi h oi t , ' -
i eni h i Lr ni st eni h st r ukt ur zr , onda i z nj i h pr oi zi l azc.
kao suDi ot nost i r i m-
..v
1
J
\rLi
!,,
.
| . ,.
,
-.-}.' t !i 4 ,.. ;_u..,t
I
skonr hramu, sl edcce zakonsk{ pravi l nost i , koj e post aj u mcrodavnc za
hr i scansku i st or i i u ar hi t ekt ur e: ' konst ant i nska bazi l i ka
j e unut r asnj i pt o-
st or, a t o, pre s' r, ega, odreduj e i nj en spol j ai nj i skl op' Hram
j e. monumen-
. -
i ' vi
t al no pl ai t i dno de' i o, koj e zri di ka spol j asnosi i , a nj eg1rv. poredak si ub. va
st vara prost or i i st ovremeno
j e reprezent at i van. U hri scan-skoj baz-i l i ci
su st ubbvi smei t eni i skl i ui i vo" u unr-rt rasni ost i . Ovakva raskosna gracl c-
vi na pokazui e spol i a samo zi dove od opeka; nekad su zi do| i i od nai znr e-
ni i no poredi nog ki men, i opeka. Mi ne znamo da l i su t akvc gradevi nc
spol i a' bi l e t osui * bez ukrasa, Zakl j udci i z pot onj eg t eodosi j anskog cr-
kvenog gradi t el j st va dozvol j avaj u nam
-da
pret post avi mo ponekad po-
st oi anl el mozai ka na f asadi , a na port al i ma i hori zont al ni m zavrSeci ma
vral a post oj anj e skromnog pl ast i dnog ukrasa. Ai i osobenost gradevi ne,
kao k6vdegi odredenog po.-vi5inama,- ostaj-e strogo saduvana. Tu razliku
moramo iirati najpre pred odima ako Zelimo da shvatimo suprotnost
i zmedu ouog pornoi i m Jkog i ranori mskog shvat an
j a umet nost i .
. Ranori
m-
sko shvatarij6 umetnosti
fovezano
je sa aristokratskom
jednako5iu bo-
gova i careva, a zasnovano
j e u pri nci pat u; poznori msko sc t enl el j i na
Eri 5i anskom apsol ut i zmu, . - vezui e se
-za
cai sku svest da gradi pal at u
svom gospodai u Hri st u, u koj oj i avt okrat or moZe da vl ada kao ' st rrrt -
uut s e"pi si opusn i t ' i cari us Ci ri st i . U konst ant i nskoj bazi l i ci st ubovi su
unut ra, kao u st arori mski m vel i ki m dvoranama na t rgu, sudni cama. i dvo-
ranama za pri j em. Post avl j eni u det i ri reda, po dvadeset do dvadeset i
det i ri u suakom od nj i h, oni obrazuj u pet dugi h st aza: j edut r srednj u,
Si roku, a I evo i desno po dve, upol a uZe. Svi h pet st aza (u srednj cnl ' r' eku
nazvanih brodovima) ulivaiu se u popredni Sirolii prostor tako 5to sc na
sranici Det staza uzdiLe zid sa iednim velikim i detiri mala trijttmfalna
i uka koi i odvai ai u t ransept od
pet obrodnog naosa.
To su t ekui e ar i ade, nepi eki dni ni zovi st u6ova kod koi i h
-
bi l o da su
u obl i ku spol i j a (t j . del ova prenet ] h i z pomseni h st ari j i h gradevi na), bi l o
da su novonaf ravl j eni
- preovl aduj e kori nt ski , i j onski arhi t ekt onski po-
redak, kao i i <ompbzi t ni l i api t el . Dorski kapi t el , karakt eri st i i an za gri ki
hram, stalno se, i' otuda nam"rno, izbegava. Dugi niz stubova ne podnosi
preki danj e, i ot uda ne podnosi ni kakvu podel u poduZnog prost ora na
odel . i eni a. Karakt er vi a sacra j e pot puno oduvan a podvuecn
Jc
I l l nrzorl t
arkai a"- kao u svi m brodovi mi Li t eranske i Pavl , ove crkve
-
i l i t oko-
vima greda, kao u srednjem brodu crkve Sv. Petra.
Ravnolmeran izgled otvorene tavanice od.greda
jemd' i jed.instvo prostora.
Slednji brod i iransept su iste visine, a oba se-nalaze pod krovomrta dve
vode, i ok su po dva 6odna broda st avl j ena pod j ednosl i van krov. Tako j e
4astalo
dvojrio osvetljavanje prostorije kroz niz prozora sa ludnim za-
vr5eci ma. Oni su post dvl j eni , , . t i st om razmaku, na 2i dovc spol j ni h boi ni h
brodova. Ne5to v;ii i poioZeni okrugli prozori
Postavljeni
su na gor-njem
spratu srednjeg brodi, neposredno-iznad
jednoslivnog krovafTri bitna
dcl a odreduj u gradevi nu spol j a i i znut ra: snaZna srednj a dvorana naosa,
zat i m 5i roki t ranscpt i st e-vi si ne, koj i spol j a i zl azi van okvi ra naosa, i ,
nai zad, na ni ega nadot ezana pol ukruZna, i spupdcna apsi dal f
Ovb t roi st vo"ci l okupnog crkvenog prost of a vi Se l i t i na dvor!nu t ri bunal a
i l i car sku sal u za p. i l em nego nal aganski hr anr . Pr ost ol i c
posvccen pr i -
j crnu na naj vi Sen' r ni vou, a pri t ome
. j c
i sudni ca. Nj egovo t roj no j cdi n-
st vo i ma dvc grani ce: j ednu, i zmedu poduZnog i poprednog prost ora -
na koj cm mest u se razvi j a si st em arct t s nt ai or, koi i se i st i na t ek u sred-
n. i em vcku nazi va t ri . j umf al ni m l ukom, mada
j e
vei i spodet ka i mao ka.
rakt cr t ri j umf al nog l uka
-
i cl rugu, i zmedu t i ansept a-i apsi de, gdc na
st aj c dconi zi cl , koi i prost o i z, az, i va da se, za. j edno sa t ri j umf al ni m l ukorl
smat ra j ednom
cel i nom. Ako ovo grani i no obel eZj e uzmemo t ako ozbi l i
no kao St o sl l sa ozbi l j no uzi mal i st ari hri 5i ani , post aj e i t eori j ski j asno
da j e u ncraSi l anj enom konst ant i nskom t ransept u
-skri veno
pri sut an
srednj i kvadrat ; t o i e u dal j em razvi t ku i mat i ki o posl edi cu ra5i l an. yi -
vanj e. t ransepl a, podev od sredi ne, kao i nagl aSavanj e i i zdvaj anj e ovog
srednjeg quadratum s(rcrun7. Na granici izmedu transepta i apiid6 nalaz-i
se Zrt veni k u obl i ku st ol a, i za koga se zasvoduj e pol ul i rug apsi de; u nj e-
f pj
osovi ni st oj i prest o epi scopus-a, a oko nj ega se nal azi zaj edni dka
kl upa pre-sbyt cr-a, napravl j ena kao pol ukrug ri mskog pozori 5t al Smi sao
ovakvog l rri 5i anskog-synedri on-a opi sao j e vei I gnj at i j e Ant i ohi j ski re-
di ma: , Kao St o Hri st os sedi na prest ol u u vencu svoj i h apost ol a, t ako
i epi skop sedi u krugu svoj i h svei t eni ka<.
Tr i del a konst ant i nske bazi l i ke su dakl e komponovana po mer i , obl i ku,
s. vrsi _ i st cpenu svet ost i . Troj st vo prost ora se bol j e shvat a pol azei i od
dna ka izlaz.u, itcgo obrnuto: apsida je vei po svom obliku icclesia ,_' ae-
l csri s U nj oj sc za
-vreme
l i t ui gi j e i al azi i ccl esi a mi l i t ans Dei , a t o j e
epi skop. z: r
. svo. j om
kal cdro, t rt , usred sr. og presbyt eri unz-a. Ceoni zi d af -
si dc i e i l i _r - r kazi vanj e na nebo, i l i gest kal eml i i . - I spod t r i j umf al nog l uka
apsi cl e nal azi sc hri Si anski Zrt veni k, st o, na kome se drugadi j e Zi -t vuj c
no na vel i l <om j l rost oru i spred hrama bogor. a. Na ovom Zrt veni ku se prr-
likom, s' r' ake cvl.raristije, koju samo kler
froslavl
ja iz synedrion-a kao cl.a
sa-neba si l azi , i zvrSava ovapl oi enj e Hri st a. Tu
i e,
daki e, grani ca i zmedu
r r cba i zcnr l j c, koj u j e Bog post avi o i koj u car poSt ui e u svol ol gr adevi ni ,
. ; er
sc pokol ava svom Pant okr at or u.
O znaden. i u t ransept a sc mnogo zagonet al o. Danas se moZe smat rat i i z-
vesni m da j e t ransept bi t an sast avni deo prvi h crkveni h gradevi na kon-
st al t i nskog vl ' emena. U cars. koj bazi l i ci u akvi l el l t ransept . pri vi dno i <. =-
duhovno st oj i na mest u apsi de, t ako da se, dosl edno t omi , i - mest o za
Zrt veni k pomeri l o l i a grani ci i zmedu t ransept a i naosa. Transept moZe da
bude i samost al no obi t aval i i t e nekog mui eni ka, kui a uspomene i poi t o-
vanj a nekog sveca; t o j e narodi t o sl udaj u grdki m i mal oai i j ski m crkvama
st arog doba; al i i u st aroj crkvi Sv. Pet ra t ransept j e t esno povezan sa
conf essi o kneza apost ol a. Pravi smi sao Si rokog t ransbpt a konst ant i nski h
r asko5ni h bazi l i ka odr cden j e nj egovi m pol oZl j em u i r edi ni i zmedu st a-
t i dnog neba apsi de i svet og zemai j skog put a verni ka, koj i j e ol i den nao-
som. Ovde se posl e evhar i st i i e odr Zaval a apape; na ni u i ul mal i Dr i st uD
verni l ai ci . Tu' su, takoi te, sl i zbi bozi i oi p.' i i i ' i i uouui i
ei ""i i i i .i -i ' ,l i i ""i
voj ska, i t u su odr Zavani car ski pr i j emi . '
Tako su se_ postepe-no redale odaje prema naosu. Kroz zapadne portale
verni naro^d-j e prodi rao, poSt uj ui i ovo novo t roj st vo, kroz pet bi odova,
do t ri j umf al nog l uka, kako bi se t amo pokl oni o svom Hri st u, svom caru
1 Svom epl sKopu.
63
Car Li ci ni . i e
i e vci 311. god. suSt i nski ul i l oni o s t ar i r i l ns ki k ul t c ar a.
Konst ant i n ga u t ome ni j c j ednost avno sl cdi o. U nol om r - nonar hi . j skor n
t t r edenj r - r , car
. i e
kacl zamcni k I - l r i st ov na zcml . i i ncogr ani i cni eospocl ar .
Cerska rec j c i mal e ncobori vu zapovednu snagu i karal <t cl konai ne ocl -
l ukc i u st var i ma cr kvcnc cl ogr nc, kao npr . t r bczi zl aznonr : ; t . r nj l r l <l di i sc
cpi skopi na sabonr t r Ni kei i ni su mosl i sl oZi t i . r k o obi i k a, Vj el r r . i r r , . .
Cr kvc koj e j e
car podi gao bi l e su, dakl c st anovi Boga, koj i sc ot kno u
l : l ri st u, mest A na koj i ma j e poSt ovan car,
-
komc sr-r zaj ccl no i skazi val i
l roSt ovanj e
ri n-rski st al eZi i kl er
-
i svet ane crl i ve za cccl csi a rni l i t ans
u Ri mu. U ovom smi sl u sl r one vei bi l e i zraz hri Si ' ansi i c prccl . st a\ rc rt Bol -
j oj
drZavi , rnnogo pre no St o j e Avgust i n pi sao svoj c dcl o
"De
cl ui -
t at e Dei <.
Takva nova arhi t ekt onska t vorevi na post avi l a
i c
sacl a umet nost i
-
koj a
j e, prenra ri rnskoj est et i ci i pol i t i ci , t rebal o da sl ui i arrhi t cl i t uri
-
pot -
puno nove zadat kc. Vreme ant i dki h st at ua bogova bi l o j e prot ekl o, a t i rnc
i pravo cvet anj e ri mske sl obodne skui pt ure. U prof ar-ri rn carski m gradc-
vi nama, kao St o su pal at e, gi mnazi j e i t er me, ost al o i e, i st i na, dost a me-
st a i rnogui nost i da se post avc st at uc cara i vo. j sJ<ovoda, konzul a i cl rugi h
i i novni ka, al i u konst ant i nskoi crkvi nema mest a ni za ki p cara, ni t i
bi sc ovdc nr oq' l a zant i sl i t i st at ua Hr i st a i l i uj cgovi h anost ol ski h l <neZeva.
Bi l o bi bl zopl et o sasvi nr i skl j ui i t i mogucnoi t hri Si ari ske pune pl ast i ke;
prot i v t oga govorc knj i Zevni i zvori , Evsc' "' i j e i drugi crkveni pi sci . Al i one
su i zgl eda st ai al c pod vedri m nebom
-
kao Hri st os i nj egov pet ao -
na
t l rL' st i rna nal oci t i h uspomcna u Svct oi zenl l j i , i l i i sprcd carski h crkava
-
kao ki p cara na konj u i sprcd Svet e Sof i j c u Cari gradu
-
r. r dvori St i n. ra
car-ski l r pal at a -
kao Cl t ri st t t s t urt bul art s -super apsi cl cnt et ba-si 1i scun7,
i sprecl carske pal at e u cl ar. nom gradu Carst va.
Nove unut ra5nj e carske odai e zaht eval e sl l , naprot i r' , sasvi m dmge vrst c
umet nost i , nai n-re sl i karst vo i mozai k. Vci t et rarhi
j ska
Ll met nost ukraSa-
vanj a unnt l aSnj eg prost ora i mai a i c za posl edi cu procvat dnrgog pompc-
. j ar. rskog
st i l a u obl i ku prave renesanse. U zi cl nom si i karst vu, pored podra-
Zavanj a i nkrust aci j e, oZi Vi j ava i prava i nkrust aci . i a, kao i st i l vel i ki h ar
hi t ekt onski h kul i sa i vrt ni h pej saZa ranori mskog vrerrl ena. I kaset i ranj e
post aj e opet moderno. Zi dni mozai k sve vi 5e pot i skr"rj e u ranom l V veku
prol azni j u f resko-t ehni ku.
l ako i e u l ri ma vel i ki m raskoSni m Konst ant i novi nr bazi l i kama u Ri rrru
i 5dezao svaki t l ag kor-rst ant i nskog zi dnog sl i kal st va, u nauci sc i pak u
posl ednj i rn deceni j ama gomi l aj u dokazi i z novi h konst ant i nski h nal a-
zi St a. Odavno su poznat e, i ako naudno nedorrol i no i skori 5i ene, i nkrust a-
ci i e i arhi t ekt onsl i o sl i karst vo r. ra zi dovi ma si ari i e. scverne bazi l i ke u
Akvi l ej i i si i ke monument al ni h vrt ova u st i l u Li vi i i ne kui c u j uZnoj ba-
zi l i ci , baS na onom mest u gde se zbi l a hri st i i ani zaci j a st arori mskog vrt -
nog pej saZa uvodenj em orant a. U Tri j eru su nedavno rekonst rui sane ka-
set e t avani ca konst ant i nske pal at e, di i i su odl omci nadeni i n sl l a i spod
konst ant i nske kvadrat ne gradevi ne sa upi sani m krst om. Kat akomba po-
rodi ce Jordani severno od Ri ma daroval a nam
. i e
vel i ki broj podzemni h
grobni ca i kapel a sa bogat i m arhi t ekt onski m sl i karst vom. Carski krug
(t
Pct ra i Marcel i rra i necl avno ot kri vena kat akomba na Vi a Lat i na dopu-
nj r - r j u sl i ku konsl ant i nskog nonument al nog st i l a kao r enesanse dr ugog
pompc j anskog ar i r i t ekt onskog st i l a. Neposr edne zakl j udke o opl at t unu-
i ra5ri j cg prost ol a konst ant i nski h raskoSni h crkava dozvol . i ava, dal j c, bap-
t i st cr i j um kod Lat cr anske pal at e, koi i pr i pada Lat er anskoj cr kvi , kao
i mauzol ej Konst ance, i er ke Konst ant i na Vel i kog, u kr ugu kat akombi
sv. Agnese, i spl ed kal t i j a Ri ma, i i j a j e t r obr odna bazi l i ka u svom pr vo-
bi t nj m i zel cdu t akodc konst ant i nska gradevi na. Ti me se moZe dobi t i i z-
vesna predst ava o kost uru unut raSnj eg ukrasa raskosni h Konst ant i novi h
crkava. I nkrust aci j a i sl i ke vel i ki h st ubova bi l i su gl avna nadel a ovog
monument al nog sl i karst va.
N{nogo j e pak vaZni j e ot kri t i t ragove konst ant i nske i konol ogi j e prost ora.
Pn' o pi t anj c mora da gl asi : koj e nove zadat ke su t ri obl i ka prost ora
konst ant i nskc bazi l i ke post avi l a mozai ku t j . sl i karst vu? Ako su se rani j a
i st raZi vanj a zadovol j aval a opi snom i konograf i j om, i t o naj i esce osl obo-
denom f ormal ne esi et i ke, gi avni zadat ak-moderne nauke-o i konol ogi j i
sast oj i se u t ome da proudi usl ovl j enost i povezanost mest a i l i kovnog
Programa.
Naos svoj i m podu2ni m zi dovi ma, i zmedu r edova st ubova i gor nj eg st r oj a,
omogucuj e sl edcce zadat ke: vel i ke podul ne t r ake zi dova zaht evaj u
-
sl i dno kao i spi ral ne t rake t ri j umf al ni h st ubova
-
program nepreki nu-
t og pri povednog i zl aganj a svet e pri de, saobrazno sa St ari m i Novi m za-
vet om. Prema vi si ni ovog zi dnog ot seka i zmedu st ubova i prozora, moZe
se pri da o spasenj u predst avi t i u j ednom redu i l i u dva reda koj a t eku
j cdan
i znad drugog. Sudei i po st ari m sl i kama, i zgl eda da j e u Laf e. ran. s--. --.
skt rl gcrkri - post o j ao. j e_d1n red-, a u, crkvama Sr' . Pel ra i Sv. Pavl a dvj t reda.
Ni u j ednoj cr ' l i vi nl - su oeuvani ni kakvi t r agovi : al i se moZe pr i hvat i t i da
ukras V veka, koj i nam j e oduvan u barokni m kopi j ama, ust vari pred-
st avl j a obnovu narat i vnog ci kl usa i z vremena cara Konst ant i na. St ari
zavct , a narodi t o pri da o Post ar. rj u, bi o j e i z-el eda dost a zast upl j en. Pri da
o pat r i j ar si ma, o l Moj si i u i I susu Navi nu si gur no ni j e st vor ena t ek u
V veku za mozai ke u Sant a Mari j a Madore. Uzori vat i kanskog svi t ka
I susa Navi na seZu dal eko unazad. I u kvedl i nbur5koi I t al i i mamo, kra-
j em I V veka, i konogr af i j u Savl a i Sol omona, koj a mor a i mat i dugu t r a-
di ci j u. Freske u kat akomban-ra I V veka pokazuj u, pre svega, st arozavet ne
scene koj e se ne mogu vi 5e t umadi t i j edi no kao si mbol i spasenj a, kao St o
j e
t o sl udaj sa st ari m sccnama sa Jonom i Dani l om, vei kao odsj aj i i l i na
pogr e5no mest o st avl . i ene sl i ke i z vel i ki h bi bl i i ski ci kl usa, koj i moZda do
seZu u I I I vek, a noZda su dak zavi sni od t akvi h ci kl usa u si nagogama ka-
kve j e i znel a na svet l ost si nagoga u Dura Europosu, na naj vei e dudenj e
j ednog met odski r-ri mal og st rudnog svet a. Naj zad, t reba odust at i i od t oga
da se
porekl o
svi h narat i vni h f resaka i l i ci kl usa mozai ka i zvede t z ci kl usa
mi ni i at ura u Bi bl i i ama. Zbos st varal adke osobenost i konst ant i nski h ras-
ko5ni h bazi l i ka moZe s" bar pret post avi t i da su se i zbor, vel i di na i kompo-
zicija biblijskih zidnih slika ravnali prema strukturi zida, pol,oiaju (da li
su namenj ene bl i zi ni ul aza i l i hora), kao i prema nai el u raSi l anj i vanj a zi -
dova. Po5t o u sl ednj em brodu t akvi h bazi l i ka naspramno st oj e dva ogrom-
na zi da, dobi j aj u se u osnovi dve mogui nost i za rei l anj e ci kl usa sl i ka: na
kr
65
jednom zidu izlaganja teku u hronolo5kom nizu od ulaza ka horu, a na
naspramnom od hora ka ulazu. Tako ie to bilo i u staroj crkvi Sv. Petra,
a sigurno i u San Paoli fuori le mura. PoloZaj zbijeno postavljenih stu-
bova, koji naglasava stazu u poduZnom brodu, omoguiava, stoga, nepre-
kingt ciklus, o kome se moZe stvoriti predstava u crkvi Sania Malija
Madore, iako su njeni mozaici poreklom iz sredine V veka.
Druga mog_uilost je ostvarena u vreme Teodoriha u San Apolinare Nuovo
u Raveni . Ovde naspramno st oj e po dvc sl i ke sevcl nog i j uZnog zi da, pa
ge mogur prost orno i duhovno, -dovest i u vezu. To, me?ut i m, pi et post av-
l j a podel u naosa na odel j ke, dakl e manj i broj st ubova i si st em arkada,
St o se vi 5e razvi . i a na. qrdkom i st oku. Ci kl usi n konst ant i nski m raskoSni m
bazi l i kama Ri ma bi l i -su, po svoi verovat noi i , pri povedno nepreki dani ,
di me sl ede zakon i st ori j ski h rel j ef a na ri mski m i ri j umf al ni m st ubovi ma.
Na poduZni m zi dovi ma konst ant i nske bazi l i ke post oj i j o5 j edan deo na
kojem se moZe razviti ikonografija u mozaiku ifresCi; 1o su visoka pra-
vougaona polja iznad prozora. Po5to se ovo ra5dlanjivanje pornoiu pro-
zora na gornjenl deiu nije bitno izn-renilo u toku ranohri5ianskog razvit-
ka, moZe se zakl j udi vat i i na osnovu pozni j eg mat eri j al a. Vei su u
Konst ant i novi m bazi l i kama, i zmedu prozora, verovat no na pl avoj osnovi ,
prikazani kao cele deono postavljene figure, stajali belo obudeni crkveni
svet i t el j i , osobi t o apost ol i Novog i proroci St arog zavet a, mudeni ci i de-
vi ce st i re crkve. Ovde i e mest Jnast anka i kone i a st oi ei i m l i kovi ma. I
danas u zoni gde_su pro2ori u San Apol i nare Nrrovo nal a"zi mo t akve f i gurc
{post ol a
i proroka u mozai ku. I kona sa l i kom u cel oj f i guri , sl i kana na
drvetu, poreklom je sa gornjih delova starol-rriSianskili sakralnih pro-
st ori j a. Ona odgovara pl ast i dni m ki povi ma i z ni 5a poznoant i dki h unu-
tra5njih prostora.
Jednom st voren kao t i p, ovaj st oj eci svet i t el j poj avl j uj e se u naosu i
t ransept u i na sl i dni m mest i ma, na pri mer na ul aznom zi du u Sant a Sa-
bina u Rimu, kao velike figure episkopa u San Vitore u Milanu, kao
svedoci
-kr5tenja
u San Dovani in Fontd u Napulju, u narteksu i na fa-
sadi Eufrazijeve bazilike u Poredu, kao duvari pr-estola ili krsta na deo-
ni m zi dovi ma apsi da, kao pobodne f i gure uz sedi St e u svet i l i 5t u, kao St o
su t o vel i ke sedei e f i gure j evandei i st a u San Vi t al e, kao i kone na st up-
ci ma, razme5t ene u prost or, kao na pri mer u crkvi Sv. Di mi t ri j a rr So-
l unu. I ako j e razvi t ak previ zant i j ske svet i t el j ske sl i kc t ol i ko raznovr-
st an, nj eno prvobi t no i odgovaraj ui e mest o nal azi se na gornj em dcl u
konst ant i nske bazi l i ke
PoduZni zi dovi bazi l i ka i maj u i t rei e mest o na komc se neunri t no razvi l a
novi i konograf sl i i obl i k. To su umcci i zmedu l ul <ova. Obl i k koi i se ovde
razvi j a j est e t ondo (medal j on) sa poprsj em sveca i l i vodede l i dnost i dr-
Zave i l i crkve, a pri ki adan j e za t ekui i ri t am arkada, za narat i vni ci kl us
i sl i ke st oj ei i h f i gura na gomj em del u zi ci a. Papski medal j oni i z crkvc
Sv. Pavl a, -koj i sri srei noni okol noScu spai eni , pbt vrcl uj u dugu t radi ci j u
ovog obl i ka sl i ke rr l ongi t udi nal ni m crkt ' ama. Or, aj ni z t onda podi nj e i st i -
na t ek u V veku, kad i e . Lav Vel i ki obnovi o sl i kc, al i
j e
i zvesno da i ma
st aru t radi ci j u. Nj egovb Si rerrj c u sredn. i cm veku bi l o
j c
t ol i ko t i pSt e da
se mora pret post avi t i znadaj no zaj edni dko porckl o. U l ongi t udi nal ni m
\
I
,(
I
I
I
I
A
a>
gradevinama, kao Sto su San Apolinare in Klase, otonska bazilika
9
Raj-
henau i i i Sv. Pet ar na Moru kod Pi ze, poj avl j uj u se ovakvi nepreki nut i
ni zovi t onda, a u hri Si anskoj ant i ci se t akvo poprsj e u medal j onu upo-
t rebl j ava u naj razl i di t i j i m kompozi ci oni m povezanost i ma, u Raveni sko-
ro u svakoi crkvi .
Obl i k t onda ni i e prvobi t no nast ao u mozai ku i l i sl i karst vu, vei i u re-
l j ef u u ri mskoj ant i ci . U hri Scanskoj umet nost i u sl onovoj kost i , on j e
bi o, kao St o pokazuj e l i psanot eka u Bre5i , j ako raSi ren vei u I V veku. Eq
Kako su ovakvi rei j ef ni medal j oni bi l i post avl j eni na gradevi ni post aj e
j asno sa predst ave Svet og groba na t akozvanoj Raj derovoj pl odi u Mi n-
henu. Oni su ovde nameSt eni i zmedu arkada na spol j noj st rani gradevi ne. {t l -
Odskoro se pret post avl i a da su i snaZni rei j ef ni t ondi sa poprsj i ma de-
t vori ce j evandel i st a, koj i se danas nal aze u muzej u u Cari gradu, prvobi t -
no bili postavljeni izmedu arkada unutra5njeg prostora Konstantinove
crkve Dvanaest apost oi a. Ovu crkvu
. i e
car Konst ant i n odredi o da bude
uspomena na dvanaest apost ol a medu koj i ma i e sam car, kao t ri naest i
Hri st ov apost ol , da naal e mest o svog vednog pokoj a. Ot uda, dozvol j en
nam j e zakl j ucak da i porekl o mozai dnog t onda t raZi mo u konst ant i nsl i oj
bazi l i ci sa arkadama.
i - \ ' r
i Ceoni zi d, odnosno ar ct t s mai or , pr vobi t no l uk i znad ol t ar a i mest o l r i
umphus chri st i anus,
j est e drugo zahval no mest o za nast anak naj st ari j e cr-
kvene i konograf i j e u prost oru. U ovom sl udaj u
j e,
zbog uni 5t enost i ob-
j ekat a, naroi i t o t e5ko i znosi t i pret post avke. Jedi ni t ri j umf al ni l uk sa
i
mozai kom i z t ri j u rasko5ni h bazi l i ka di j i su neznat ni ost aci i zdrZal i ru-
!
i enj e, j est e onaj i z San Paol o f uori l e mura. Pi smeno posvedoden kao
I
- ' - ' * - - - _
i zave5tanje carice Gale Pfacrdlj!;on-lE-3to-Ealstovremen sa duvenim tri-
,
,J jumfalnim lukom iz Santa Magja Madore u Rimu, koji je posle sabora
(
u Efesu (431) podieao--S-rk-st-iTl]-kao-i-sa trijumfalnim iukbm iz Santa
;.
Sabine. koji ie moZE rekonstruisati na osnovu
jedne
gravire iz Xvii*va[t
' Po5t o
j e, pak, arhi t ekt onski obl i k ovog apsi dal nog deonog zi da Konst an-
tinova tvorevina, a carska tradicija se, vei zbog odrlavanja dostojanstva
avgust a, st al no narodi t o negoval a, kao St o se naj zad i i konograf ski obl i ci
u naosu, uprkos fragmentarnih tragova, mogu pouzdano smatrati Kon-
st ant i novi m, st oga se sme sa si gurnoi i u rei i da j e hri 5i anski arcus mai or
nast ao u rasko5ni m Konst ant i novi m bazi l i kama. Nj egov program j e od
samog podet ka bi o usagl a5en s nj egova dva podnoZj a i nj egovi m t ei ne-
nom, zbog dega i e rasporedi vanj e kompozi ci j a u poj aseve bi l o naj pri rod-
ni j e. PoSt o arcus t t t ai or i st ovremeno i pre svega i st i de, i spod svog zcni t a,
dasnu t rpezu, ot ud i spodet ka proi zi i azi i nj egova i konol ogi j a. Zat o St o se
na ol t aru pri l i l <om l i t urgi j e i zvr5ava ponovno post aj anj e l ogosa i o' ; c-
kom, pr oi st i i e pot r eba da se na t r i j umf al ni m l uci ma obl i kuj e pr ogr i r m
epi f ani j e nebeskog l ogosa. To se moZe predst avi t i na dva nai i na: pol <l o-
nj enj em nebeskom gospodaru svet a (Pant okrat oru) i si l askom l ogosa na
svet . Prvi obl i k se naj bol j e i skazuj e kompozi ci j om Al i l uj a i l i parousi a,
a drugi kompozi ci j om i nkarnaci j e. Pr-va j e oduvana u crkvi Sv. Par. l a, a
druga u crkvi Sant a Mari j a Madol e. Obe kompozi ci i e podi vaj u na s, . r-
sret u neba i zeml j e, boZanskog prcst ol a i ol t ara, Boga i doveka. Odat l e
66
proizllazi treii nadin ukraSavanja trijumfalnog luka
-
kompozlcija ec-
Zl esi a cael eg i s, apostol ska praci kva, i u nadvi Sava zemal j skuzcc_l esi a mi -
Ii?a-rzs Io-ialsl;od luka za oltarom, izvr5ava postajanje logofai'6or"ekom.
Ovai . trei i na8i n ukra5avani a tri i umfal nog l uka, ostvaren j e na deonom
zi du' apsi de u Santa Sabi na. Kao pri nrer ovakvi h komp.ozi ci j a s-a tri j um-
falnih^lukova mogu se upotrebiti-tri vrste-slika,- nastale_,pod.Konstanti-
nom, kao Sto to j i sno pcl kazuj u tri tri j umfal na l uka i z IV veka' Prva j e
centialno komponovani slika
i-oklonjenja,
prestola. ili.epifanije, kakva se
poi avl i ui e na Konstanti novom l uku na i epi ezentati vni m pri kazi ma mi ra,
ira'strinl okrenutoj gradu. Izgradena na nadelima centralnosti, simetrid-
nosti i veieg broia"z6na, ona ie u konstantinskim crkvama razvija u ob-
rednu sl i kfkoj a i zi skuj e poboznost. Druga vrsra sl i ka su stoj ei i l i kovi
svetaca i l i apoi tol a koj i i skazuj u po-boZnost.
N?j zad,
to su. tonda.l a po-
prsi em. Na i ai nadi n ni staj u tri vel i ke tri j umfal ne kompozi ci j e e,pi fani j e
i ra i ri i umfal ni m l uci ma ranog hri Scanstva. U San Paol o fuori l e mura
Pantoi <rator
j e predstavl j en i spred nepobedi vog sunca koj e i spuSta svoj e
zrake. Pri kazan j e u poprsj u, u krugu koJi l ebdl rznacl zenrta l uKa, l z-
pobeda nad pet ca(eva. v vek. Mozai k u naosu sant a Marl j a l {adore, ni m. up. st ranrr 67 I
v
medu krilatih biia iz jevandelja i njihovih snaga. Pomoiu krsta u krugu
obeleZen je kao onaj Hristos koji se vraia sa zemlje veditoj parousie.
Njemu odaju poStovanje u trostrukom stepenovanju dva andela kao za-
stupnici nebeske vojske, dvadesetidetvorica staraca koji prinose svoje
vence u velikom aliluja i kneZevi apostola Petar i Pavle. Ova velika tema
mora se smatrati nepatvoreno rimskom, i nije sludajno da je sam Pas-
halis opet preuzima u savr5enoj renesansi za crkvu Sankta Praksedis.
Ovde kao i tamo horizontalna podela traka, koja ostaje jedan od osnov-
nih zakona oblikovanja trijumfalnog luka, sluZi hijeratskom stepenova-
nju. To je prvi put sprovedeno na Galerijevom trijumfalnom luku u So-
lunu, a uobidajeno je u predstavama koje su nastale iz duha nove monar-
hi j e podev od Konst ant i novog l uka. Posl edi ca ovakvi h kompozi ci j a u
carski m rasko5ni m bazi l i kama j est e ono St o kasni j e Di oni si j e Areopagi t
pravi mistidnim kosmosom nebeskih hijerarha: u zenitu, na najveioj vi-
si ni , nal azi se Hri st ovo mest o, oko nj ega l ebde nj egove snage, koj e su
osnovale crkvu pomoiu detiri jevandelja. Dvadesetidetvorica staraca, kao
blaZeni drugog neba, ukazuju po5tovanje Hristu u srednjem pojasu; iz-
meclu njega i sunca logosa posreduju andeli kao najbliZi prvom nebu.
Na podnoZj u, St o znadi naj ni Ze i bl i zu zeml j e, kneZevi apost ol a, Pet ar i
Pavle, podiZu u znak poStovanja desnu ruku prema Pantokratoru u te-
menu. To j e vel i ki t rougao u kompozi ci j i t ri j umf al nog l uka, koj i spaj a
nebo i zeml j u. I spod hi pot enuze ovog t rougl a, koj a spaj a Pet ra i Pavl a,
nal azi se ol t ar a hi pot enuza i nj ega ukl j uduj e u sl i ku nebeske epi f ani j e.
Tako t ri j umf al ni i uk daj e ol t aru nj egovo t umadenj e i smi sao.
Ako kompozi ci j a t ri j umf al nog l uka i z crkve San Paol o f uori l e mura t ako
j asno pokazuj e t ragove umet ni dkog shvat anj a Konst ant i novog vremena,
onda se i za t ri i umf al ni l uk i z Sant a Mari j a Macl ore moeu i znet i ovakve
pret post avke. I i ej a koj a svoj program xyt us epi scopui posvei u j e boi , -
jem narodu (plebis Dei) jeste ideja inkarnacije logosa. Za obja5njenje
programa uzimano je u obzir
-
isuvi5e kratkovido i iskljudivo
- po-
Stovanje Marije, o kome je odludeno na saboru u Efesu. To nije samo
program o Mariji kao Bogorodici, vei program epifanije, posveien samo
logosu kao ovaploienoj hipostazi trojedinog Boga i devici Mariji; ona
igra svoju
-
od Boga joj naloZenu
-
ulogu, a ova se nalaLe i sveSteniku
da i e i zvrSava: da Bog post ane dovek.
Kada se ovo obl i kovat i i e^ i aei e i nkarnaci i e osl obodi vremenske usl ovl i e-
nosti, postaje jasno forinalno i duhovno srodstvo sa lukom sa epifanijom
u San Paolo fuori le mura: medalion u zenitu, detvorostruko stepenova-
nj e podev od naj avl j i vanj a l ogosj na nebu, preko poznavanj a i si i nskog
kralja na zemlji, mudeniStvo nevine dece i dva grada Svete zemlje,
Jerusalim i Vitlejem, kao mesta roclenja i smrti logosa.
Krug u temenu, oko koga lebde detiri krilata biia, a kome se Petar i Pa-
vle pribliiuju sa poStovanjem, obuhvata prazan presto; krst i golub ga
obeleZavaju kao sediSte logosa. To je presto kome se vraia u Vitlejemu
rocleni, a u Jerusalimu na krstu umrli /ogos. To je duboki smisao trougla
na t ri i umf al nom l uku u Sant a Mari i a Madore.
Ni j e pot rebno obrazl oZi t i , s obzi rom na i st ori j sko-umet ni dki mat eri i al ,
da on proizilazi iz duha Konstantina Velikog. Konstantin je ponovo iz-
/ ' - 1
gradi o Jerusal i m, poru5en od Ti ta; ovaj novi Jerusal i m sada ni j e vi 5e na-
i el i e l i udi vei grad Isusa Hri sta, di j i zemal j ski put treba da se podi zanj ern
mrioeobrojnih spomenika uzdigne za sva vremena za razmiSljanje.
Crkvi Hri i tovog rodenj a nastai l a j e i znad pei i ne u Vi tl ej emu' Ona prcd-
stavl j a suprotni stoZer-Grobnoj ci kvi
9
Jei usal i mu, tako da svuda u cr-
kvenbm piogramu, narodito na trijumfalnim lucima i u apsidi, predstave
ovih gradovi u zlatnom preobraZaju, oznadavaju introitus logos-a u svet
i nieg-ov exodus, niegovo rodenje i smrt, njegovu inkarnaciju i povratak
na' pi esto. U apsi di i rkve Santa Pudenci j ana u Ri mu, i u j ednoj skoro
nezapaienoj sli,ci grada Vitlejema na ulaznom zidu male kapele Sankta
Matrona u
-crkvi
San Prisko u Kapua Vetere, predstavlja se Jerusalim sa
mestom na kome
je Grobna crkva i sa crux gemmata koja se izdiie sa
brega u zvezdano nebo. Najzad, geografsk-a karta Svete
?emlj.e,
predstav-
l i en-a na podnom mozai ku-crkve u Madabi , ne pri kazuj e vi 5e Pal esti nu
liao svetuzemliu izabranog naroda lzraela vei kao svetu zeml.ju hri5ian-
sta sveta onakvu kakvu
je prvi hri5ianski car zamislio izvanrednim po-
detkom hri 5i anske gradevi nske del atnosti , a koj u j e Justi ni j an dovrSi o.
Proudavaniem indicija moiemo da pretpostavimo, polazeii od Konstan-
tinovih raikoSnih baiilika, da su Vitlejem i Jerusalim narodito desto pred-
stavliani na podnoZju hri5ianskih trijumfalnih lukova i deonih zidova
apsi da i da su spoi eni u trougaonu kompozi ci j u sa predstavom epi fani j e
u zeni tu. Iz takvi h-- teol oi ki zasnovani h i otuda potrebni h
-
odredi va-
nj a i povezanosti mesta, proi sti i e j edi nstvo crkvene umetnosti u hri Si an-
skoi i nti ci . Kompozi ci .i a-Vi tl ej em-Jerusal i m
poj avl j uj e sc za vreme svi h
tri i u vel i ki h di nai ti i a pbd koj i ma
j e cvetal a hri Scanska umetnost. U Ri mu
se"ona moZe dokai ati na mozai ci ma podev od crkve Santa Sabi na do
crkve Santi Kozma e Damj ano,.pod Justi ni j anom u San Vi tal e, onda u San
Apol i nare i n Kl ase, kao r u svl m nrzovl ma
l aganj aca
sa mozai ka.Pasha-
lisove renesanse, a mogu se pretpostaviti na osnovu crteZa ili gravira i za
mradna meduvremena. Kada ie u Konstantinovoi krstionici u Lateranu
pri dodata kapel a svetog Venahci i a, i znad sl i ka svetaca koj i su predstav'
i i eni u cel oi ^fi euri otkl ri vene su i vel i ke arhi tektonske sl i ke ova dva
sveta grada; ovJ slike su nam ostale saduvane zahvaljuj-uii jednom Cam-
pi ni i evom crteZu. Oni uokvi ravaj u i eti ri kri l ata bi ca l ogosa, Sto j e sa-
i vi m u smi sl u starohri Si anski h tri j umfal ni h l ukova.
Posledice ove kompozicije doseiu neizmerno daleko. Na
'luku
u Santa
Mari i a Madore se,-i spred ova dva urbes Chri stl , sakupl j aj u dvanaest
aoosiolskih iasaniaca. Na ravnom zavrietku vrata rasko5ne ulazne dvo-
r i . r " . , st ar oi
- Sv. - Sof i i i
u Car i gr adu, koi u i e
posvet i o Teodosi j e I I , j a-
eani ci i zl aze"i z obei u i radski h
-kapi i a
prema temenu ul aznc kapi j e koj a
i e ti i i umfal no okrei e. Postaj e
j asno, da j e ovde u Cari gradu, stari mo-
zaidkiproeram iz vremena Konstantinovog osnivanja, car Teodosijeve di-
nasti j e preneo u carsku arhi tekturu porti ka crl <ve Sv. Sgfi j e-..Konstan-
tinski piogram trijumfalnog luka nastavlja se na. teodosijanskim sarko-
fazi ma- sa-sl i kom i erusal i ma; sarkofazi predstavl j aj u Hri stovo kral j ev-
stvo u novom Jerusal i mu. Sveti grad hri Si anstva u Pal esti ni , koj i j e
sagradio car Konstantin, projektuje se u nebo kao simbol carstva. koje
ni j e sa ovoga sveta, verovatno pod uti cai em i dej e svetog Amvrosi j a i z
Prel az Jevrej a preko Cryengg mora. Zl dno sl l karst vo I V veka u novoj kat akombl na Vl a Lai l na
l r Ri r r t u . Up . s t r a n L l l l ? .
Milana. Vei stoga ove slike gradova, koje nalrazimo tek u rarrem..V veku,
moraju biti iz. vremena Konstaltina, a-u doba najstarijih-suiliofagu .u
kapi j ama gradova, one i maj u dugu tradi ci j u. U ve"l i ki m del i ma kamene
pl asti k-e,-na sarkotaz,i ma u Mi l anu, Ankoni , Denovi i Marsej u Zi vi , dakl e,
tri j umfal na i dej a vi tl ej em--Jerusal i m, koj a j e preuzeta sa i rozai ka u cr-
kvama. Trei i ri mski tri j umfal ni l trk V vcka-poi naj emo sa Campi ni j evog
bakroreza i z XVII vel <c; l uk se nal azi o u trbbrodnoi bazi ri ci d"ntu su-
?4
bi na u okrugu starog ri mskog Armal ustri j uma, vi soko i znad Ti bra na
Aventi nu. Medal j on u temenu predstavl j a poprsj e Pantokratora. On j e
okruZen sa Sesnaest poprsj a u medal j oni ma, koj i se di Zu od podnoZj a
l uka, dodi r uj ui i j edan dr ugog; umeci su i spunj eni l j i l j ani ma. To j e po-
l ukrug sastavl j en od poprsj a apostol a u medal j oni ma, u i i j oj sredi ni se
nalazJ tri meialjona'si pirp.sjima Hrista, Peira i Pavla.- C)vaj luk sa
apostol i ma ograni den j e sveti m gradovi ma, Jerusal i mom i Vi tl ej emom,
koj i se uzdi 2u snaZno i vel i danstveno, tako da j e i spunj en zaj edni dki za-
kon ranohri 5i anski h tri j umfal ni h i ukova. Ovi l uci sa medal j oni ma nal aze
se i nade na kri vi nama koj e nose svod, kao napri mer u arhi epi skopskoj
kapeli kod katedrale u Raveni, sagra-lenoj za vreme Teodoriha, ili na kri-
vi nama koj e razdvaj aj u prezvi teri j um od mesta za verni ke, kao u San
Vi tal e; i sto tako se nal aze i u kri vi nama koj e di ne prel az ka apsi di
-
kao u Eufrazi j evoj bazi i i ci u Poredu
-
i l i kao poi asevi koj i uokvi ruj u
gl avnu sl i ku apsi de, kao u Katari ni noj crkvi na Si naj u. Kad j e Pashal i s
dao da se mozaikom ukrasi glavni ulazni zid Zenono-ve kapele na njegovoj
omi l i enoi gracl evi ni Santa ?rasede u Ri mu, ponovo j e- uzeo sti rohri S-
i ansi <i pi i ni i p l uka sa medal j oni ma u dvoj nom obl i ku.-U spol j nj em l uku
se predi tavl j i j u poprsj a dvanaest apostol i koj a se okupl j aj u,-d6dl rui uci
se medusobno, u tondima oko velikog centralnog medaljona sa Panto-
kratorom. Zavisnost od trijumfalnog luka iz Santa Sabina pokazuje se i u
tome Sto i u temenu postoj i tri l ogi j a medal j ona sa poprsj i ma Hri sta,
Petra i Pavl a. Ispod se, u skri venoj paral el nosti , nal azi dmgi , strmi j i l uk
oko feni strel e; on u j edanaest tonda, koj i se nepreki dno di Zu, pri kazuj e
Bogorodi cu u temenu, i zmedu dva medal j ona sa sveci ma i po deti ri po-
prsja svetica.
'crdire (um 450)' prednta
;";3"t:::
"""'"1"#
iJ.";T*: .li"i,*i"3?:
3L
Tradi ci onal ne zaj edni dke crt e i omi l i enost t onda sa poprsi em
u arhi t ek-
t onskoj pl ast i ci u
j erusal i mskoj
crl i vi Sv, Groba, ki o- i u Cari gradu u
crkvi Dvanaest apost ol a
-
koi c smo prepoznal i u st arohri Si anskoi shemi
t ri j umf al ni h l Lrkova
-
predot avaj u da i t ri j umf al ni l uk sa t r"p. eki dt . t i -
medal j oni ma Pant okrat ora, apost ol a, Bogorodi ce i mudeni ka i devi ca t re-
ba povezat i sa t radi ci j om
Konst ant i novog vremena.
Ovaj l ogi dni zakl i udak moZe se
j o5
vi Se-dokazat i mat eri j al om i z Kon-
st ant i nove epohe. U vreme Konst ant i na, kada
j e
zl at ni novac bi o ukra-
Savan hri Si anski m ambl emi ma i si mbol i ma, carski medal i on i e r; rodro
i u mozai k. Poprsj e cara u medal j onu j e sa novca vei odavho prenet o na
geme i kamej e, a onda i u monument al nu t ri i umf al nu pl ast i ku. U Kon-
st ant i novo vreme su nast al i t ondi sa suncem i mesecom (predst avl i eni
kako. g cel oj f l guri t ako i
--naj vi 5e
u sl edecoj eposi
-
ki o poprs. l a) I
medal j oni sa Hr i st onr , j evandel i st i ma
i apost ol i ma.
popr sj a
dl i nova car -
ske porodi ce su omi l j ena u carski m pal ai ama i u zi dnom-sl i karst vu kao
5t o. . t o pokazuj u kvadrat no uokvi rena Zenska poprsj a Konst ant i nove p<_r-
rodi ce, nacl ena u odl omci ma t avani ce u t akoz-vanoi
j el en. i noj
pal at i i spod
Konst ant i nove saborne crkve u Tri i eru.
U vezi sa ovi m se sada u sasvi nr novom svet l u pokazui u popr si a
u meda-
l j oni ma sa podnog mozai ka u j uZnoj bazi l i ci u Akvi i e; i . Noul ru i st raZi -
vanj a su. pokazal a da j e kod ove gradevi ne rei o carskoj zaduZbi ni kol u
j e sagradi o ravenski epi skop Teodor,
j edva j edan l t t st ri t m posl e Mi l an-
skog edi kt a.
U vel i kom srednj em odel j ku podnog mozai ka predst avl j eni su medal j oni
sa popr sj i ma i l anova Konst ant i nove por odi ce, dvost r uko i konol oSki - po-
vezani , S j edne st rane su i m p-odredena poprsj a det i ri godi 5nj a doba, 3t o
t reba smat rat i uobi i ai enom i dei om o t rai nosi i drZavnE srei e u
promeni
doba, kao i na Konst ant i novom l -rku. S"druge st rane; e hri Si dnst l t i k
past i r a koj i , nosi
zuJe na sredn3e carsko pol j c -
t akode u t esnoj vezi sa i dej om drZave.
Li k Dobrog past i ra j e nast ao u hri Si anskoi umet nost i za urei e voi ni i ki h
careva i vel i ki h progona hri Si ana. Past i r j e u skri veno-hri i i anskoi umet -
nost i
. -
koj a j e pot puno suprot na ri mskoj dri avnoj umet nost i , koj om
rrpravl j a dri a. va. - ul )ravo l i k hri Si anske umet nost i ; -u naj st ari j i m kat a-
kombama nal azi se u zeni t nom krugu t avani ca, u osovi ni arkosol ski h l i -
net a i u sredi 5t u kompozi ci j e na sarkof azi ma. obi asni eni e ovog f enome-
na proi zi l azi i z pol i t i dkog. i f i l ozof skog pesi mi zma
-u -doba
"voj ni dki h
careva; o-vom pesi mi zmu kart agi nski epi skop Ki pri j an, u pi smu napi sa-
nom i z skrovi 5t a za vreme progona, st avl j a nasuprot past i ra koj i vrai a
svoj u ovcu. - Poi t o anr i dki svct l ezi u r usevi nama i - vi i e se ne moze spast i ,
kal e on, , za hr i Scane post oj i samo j oS j edna
mogucnost : da podi gnu
r uke
nebu i da se mol e, da Bog- spasi t el j u l i ku Do6r og past i r a' si de' sa neba
i u t el esnoj smrt i odnese du5u u i st i nsko carst vo
I
ru. i
-
koj e ni j e od
ovoga sveta.
Na prekonst ant i nskom s. i mb*ol u Dobrog past i ra udi nj ena j e u Akvi l ej i po- r
l i t i t ka. promena znadenj a. Past i r ost aj e ukazi vanj e na i st j nsko carst vo
koj e ni j e od ovoga, svct a, i i j i gospodi r . kao pani okr at or
i ma svoj e se-
di 5t e na nebu. Carska kompozi ci j a u sredi ni crkve i st ovremeno pok-azui e
@
da j e Konst ant i nova di nast i j a preuzel a zast upanj e Pant okrat ora i nj en
zadLtak je da jemdi stalnost cirske drZar.' ne ideje u ovom promeniii-
vom svetu.
Kada j e ost vari vanj e nove i dej e o Hri st u
-
caru mogui a na podnorl mo-
zai kq u Akvi l ei i , pi t amo se da ni j e u Ri mu
-
kao posl edi ca sudbonosnog
preokret a koj i j e i zazvao Konst ant i n bi t korn na Mi l vi j skont most u
-
post oj ao i ni z medal j ona i l ukova sa medal i oni ma carske cl i r-rast i j e, na-
st ao i z di nast i i ki h razl oga, pored si gurno ut vrdeni h hri st ol o5ki h l ukova
sa medal j oni ma. Presudnu pomoi pri reSavanj u ovog pi t anj a, daj e, po
mom mi Sl j enj u, anal i za apsi de i deonog zi da crkve Sv. Jovana j e' "; ande-
l i st e u Raveni . Mozai ci su odavno i 5i ezl i , al i i edan hroni i ar I X r, ' cka, po
i menu Agnel us, u svom Li ber Pont i f i cal i s Eccl esi ac Raverut at l . s, daj c vrl o
j asan opi s programa.
Red j e o crkvi koj u j e cari ca Gal a Pl aci di j a zavet oval a na moru u vcl i ko j
nevol j i pri l i kom svog dol aska i z Cari grada, o r: rkvi koj r-r j e podi gl a po
dol asku- u Ravenu
f o5
pre podet ka g-radenj a dvorske brkve
^Sv.
krsi a.
Znai aj no j e ze t esnu vezu Hri st a i cara, vezu ko. j u j e u i konograf i j i za-
past i r. Podnl mozal k u j ut noj bazl l t cl u Akvi l ej i , I V vek. Up. st ranu ?3
3t
snovao Konst ant i n u sudbonosnoj godi ni 313, da su u apsi di , u i i i em sre-
di St u j e Hr i st os na pr est ol u, bi l i pr e- dst avl j eni i spod nj ega, l evo i desno od
sr ednj e epi kl esi s i spr ed ol t ar a
( si
sl i kom epi skoba Pei r i Hr i sol oga) , i st oi -
nori mski car eTodosi j e I I i Evdoki j a, kao i art <act i 3e i Evdoksi j al pot vrdu
za t radi ci j u i z Konst ant i nove epohe daj e odgovaraj uci t i t t t l usi , Conf i rnt ct
hoc Det rs, quod operat us es i n nobi s a t empl o sanct o t uo, quod est i n Je-
rusal em. Ti bi ol f erert t Reges t nt Lneran. Nei z-vesno j e da l i se-za carske mo-
zai ke u apsi di moZc prct post avi t i porekl o i z konst i nt i nskog vremena. Ont _r
St o j e pr edst ar ' l j enc u Ravcni , nast avl j a na i st ome mest u Just i ni j an u svo-
j oj dvorskoj crl c' i San Vi t al e. Ti t ul us i zra' zava o i dej i Jerusal i ma ono St o j e
u crkvi Sanl a Pucl c-nci . j ana u R-i rnu dal o kao mozai dni program.
Car ska i kor r ogl aI i j a u r avensko. j apsi di zasni va t " r , L t 6me St o car i ca,
koj a j e doSl a i z i st oi ' nog Ri ma, a por ckl om j e i z Teodosi j evc di nast i j e,
pol aZe prava na zapadnori msko dost oj anst vo avgust e, St o j e dakl e svesna
successi o prvog hri Si anskog cara Konst ant i na i -St o st oga t eLi za ponor, -
ni m uspost avl j anj em j edi nst va I mperi urrt Romanum Chri st i anum.
Cari ca Gal a Pl aci di j a
-
koj a j e bogat i rr, mozai i ki m programom ukra-
si l a t ri j umi al ni l uk u crkvi kneza apost ol a Pavl a na Vi a Osi enzi s u Ri mu,
proSi renu sa pct brodova, po Konst ant i novoj shemi Lat eranske bazi l i ke
-
odrcdi l a j e i pl ogram t ri j r-rmf al nog l uka svoj e zavet ne crkve u Raveni .
To_ j e carska paral el a hri st ol oSko-apost ol skom t ri i umf al nom i uku u Sant a
Sabi na u Ri mu. Vot i vne sl i ke spasen. j a car i ce i ' . nj ene dece, Val ent i ni j a-
na I I I i Just e Grat e Honori j e, uz pomoi Jovana j evandel i st e,
bi l e su uo-
kvi rene vel i ki m l ul i om, koj i se sasl oj ao od deset sl i ka hri 5i anski h care' a
u medal j oni ma: l evo su se nal azi l i Val ent i ni j an, Graci j an, Konst ans, Gra-
ci j an Nepos i Jovan Nepos, a desno Konst ant i n, Teodosi i e, Arkadi . f e, Ho-
nori j e i Teodosi j e Nepos. I zvesno j e da su ovi carski medal i oni nast al i
na osnovu car skog zl at nog novca. Car ski pr ogr am se u cel i ni bi t no r az-
l i kuj e od_obaj u r anovi zant i j ski h car ski h mozai ka, ko. l i sr . r nam oduvani ,
od. nosno koj g. pozl Si emo p-o predanj u: razl i kuj u se od oni h u dvorskoj
crkvi Teodori ha Vel i kog u Raveni , koj e j e epi skop Angel us uni 5t i o i z or-
t odoksni h razl oga, kao i od mozai ka chra-Just i ni i ana u apsi di u San
vi t al e. Teodori h i Just i ni j an su u svoj i m dvorski m- crkvami predst avi l i
svoj dvor u nj egovoj podei i na st al e2e: -i st odni Got na j ui nom zi du naosa, ee{
poi i nj ui i sa zapada. a vi zant i j ski car u apsi di , i spod predst ave Hri st ovog
nebeskog carst va kao nj egov dvor u crkvi , a t i i me
pant okrat ora
i si
aut ori t et om avt okrat ora.
Gal a Pl aci di j a, pak, na t ri j uml al nom l ul i u svoi e zavet ne crkve, u l uku sa
deset carski h poprsj a r-r medal j oni ma, predst av' l j a i dej u succesi o i ci vi t as
Dei koj om upravl j a i l t t perat or Chri st i anus. Ovo' ukl j ui uj e mi sao o j edi n-
st vu svet a, koj a se usl cd t oga dovodi u vezu sa pr vi m hr Gcanski m car em;
zat o Lr ovonr ci kl usu mccl al j on Konst ar-rt i na vel i kog st oj i na i st aknu-
t om mest u.
Ako se ozbi l j no shvat i srodnost det i ri i st ovremena t ri i umf al na l uka hri s-
canski h crkava, . nast al a u doba vel i ki h napora za uspo-sravl i ani e Konst an-
t i no' e zami sl i d. l a' c, za ' r cr r c cvr opskog pr cokr ci a pod Konst ant i nom
v el i k i m, pouz c t ano s c dok ez uj e da
i e,
odmah pos l e bi t k c na Mi r vi i sk om
ur ost u, a t r uzaj ar nnt ' j
' r ' czi
sa ca| sk, r m nr - r nr i zmat i kom, za cr kr ene mozai -
l <- -
+ \
Hri st os keo Dobri past i r. Podni mozai k u Unet l u t akozvanom grobu Cal e Pl aci dl j e (San Lorenco
For mozo) u Raveni . Oko 42r - 125. god.
ke stvoren obl i k tonda sa poprsj i ma Hri sta i cara, apostol a i proroka,
arhandela i mudenika, Majke boZije i svete Device; oni se primenjuju
kao neprekidni nizovi iznad lukova naosa, zatim kao medaljoni u temenu
trijumfalnog luka pri njegovom kruni5tu, a kao carski, apostolski i pro-
rodki medal j onski l uci koj i Sl uZe kao i staknuta si gna u apsi di .
Novi gracievinski tip hri5ianske bazilike Konstantinovog vremena u
Ri mu i mao j e svoj u svrhu i naj sveti j e mesto u apsi di , di j e j e znade.nj e
odgovaralo tribunilu sudske baiilike"ili carskoj afsidi u prij-emnoj dvo-
rani palate. Po5to nije oduvan ni jedan pouzdan spome!ik sa p-rogramom
apsid-e iz vremena Konstantina Velikog, potrebno je da se rekonstrui5u
piogrami apsida triju rasko5nih bazilika. To je moguie-samo na osnovu
Grimaldijevog crteia,
jer je on prikazao mozaik apside iz stare crkve
Sv. Petra u onom obl i ku koj i j e i mao u vreme Inokenti j a III' Donj i ni z
j aganj aca sa Vi tl ej emom i Jemsal i mom i srednj om Hetoi masi a sa
j ag'
hi etom BoZi i i m na raj skom brcl u pokazuj e da
l e
l nokenti j e III ponovi o
j ednu
staru i rri Si ansku kompozi ci j u; s di uge strane, dak
-i
u cri eZu po-
staj e j asna poznosrednj ovekovna koreni ta promena. Ako proudavamo
>\
gl avnu kompozi ci j u sa pomenut om opreznoSi u, ona i zgl eda po t i pu sa-
svi m st arohri Si anska. Na bregu sa det vororedj em, usred raj ske pol j ane
-
a i spred z-vezd, anog neba i i spod BoZanske ruke
-
sedi Pant okrat or
na prest ol u i zmccl u kneZeva apost ol a, Pet ra i Pavl a, koj i ga pozdravl j aj u
podi gnut om desni com. Dve ogromne pal me, desno i I evo, zavrSavaj u ovu
kompozi ci j u sa t ri f i gure.
Ova t roj na kompozi ci j a pri pada repert oaru hri Si anske Maj est as-predst a-
ve t okom cel og i V veka. -Nj ena t radi ci j a u zi dnom sl i karst vu, a narodi t o
u apsi di , kao i pri roda deone sl i ke i nj ena sl i dnost s predst avom cara na
prest ol u, obj aSnj avaj u nj eno Si renj e u I V veku. Mora da j e
bi l a t ol i ko
opdinjavajuia da je u raznim varijantama preuzeta i u plastiku, narodito
na sarkofazima poznog IV veka.
Drugo razmi5ljanje nam dini verovatnom pretpostavku da u Majestas-
-predst avi
I nokent i j a I I I u st aroj crkvi Sv. Pei ra vi di mo rani Konst an-
t i nov prot ot i p ove kompozi ci j e. Mo5t i kneZeva apost ol a su, kao St o j e
poznat o, u doba progona u I I I veku naSl e svoj e ut odi 5t e i mest o pokoj a
u danaSnj oj crkvi Sv. Sebast i j ana u krugu grobni ca. Kada su nast al e
raskoSne bazi l i ke posvei ene Pei ru i Pavl u, -bi l Ji e razuml j i vo da se u pro-
gramu apsi de ne predst ave samo sveci koi i ma
i e
crkva posvei ena, vei
i oboj i ca duces apost ol orunt , s j edne st rane ad rnai orent -gl ori am drl av-
ne met ropol e Ri rna, gde su pod Neronom za. j edno urnrl i , a s druge st rane
u spomen na zaj edni dku sudbi nu of se. i u nova si dera i povremenout odi i t e
nj i hovi h rel i kvi i a ad cat acwt t bas. Na ovom mest u
i e,
pod Konst ant i nom
sagradena Basilica apostolort.urt, jo5 jadala takvu ntentoria, koja se odra-
Laval a u t ome da j e podi gnut o prenoi i St e za hododasni ke, koi i su ht el i
da na ovom mest u u mol i t vi pri zovu Pet ra i Pavl a; oko bazi l i ke su na-
st al i mrrogobroj ni mauzol ej i kao i oko crkve Sv. Pet ra. Ovom po5t ovanj u
apost ol skog para daj e i zraz Damasus u nat pi su odredenom za Basi l i ba
apost ol or-urn, sa sedam st i hova u heksamet ru, ko. l i ove kneZeve apost ol a
i zri di t o sl ave kao cl yes Ri ma, a u kompozi ci i i u crkvi Sv. Pet ra u-l aude-<
obl a6e: S. angui rt i s o, b me. ri t t rnt Chri si unt qi e per ast ra sect t t i f Aet heri o. s
pet rcre st nL$ rcgnaque prcrum.
Mogao bih da dokaZem da je na jednom
sarkofagu, koji se danas nalazi
u muzeju u Madridu, zajednidko dovoalenie kneZeva apostola pred Nero-
na dokizano vei u dobi Konstantina, kao i da trilolija Hriita izmedu
Petra i Pavla u raznim oblicima sve viSe preovladuje u plastici sarkofaga
u I V veku. I pak j e upadl j i vo da ova t ema pot puno preovl adui e baS-u
San Sebast i j anu. Pet ai i spred krst a i Odrubl l i vdnl e gl ave Pavl u"su ovdl
gl avne
, t eme
hri 5i anske nadgrobne umet nost i . Na i ednom sarkof agu l e-
pog st i l a i z sredi ne I V veka, knei evi apost ol a, i zmedu pal mi na raj i kom
brdu, iskazuju poStovanje Novom kralju (nouas rex) koji kao novi vladar
sveta daje nopa lex.
VaZno j e da se apost ol ski par poj avl j uj e i na naj znadaj ni j i m sarkof azi ma
hri Si anske ant i ke u st aroi crkvi Sv. Pet ra. Presudni nal az i e ot kri ven
i skopavanj i ma i spod st are crkve Sr' . Pet ra, posl e Drugog svet skog rat a,
i t o spol j a uz samu Konst ant i novu apsi du To. j e r anokonst ant i nski kane-
l ovani sar kof ag, koj i u ugaoni m pol j i ma pr i kazuj e dva muSka l i ka, j ed-
nog sa gust om kosom i det vrt ast om bradom, a drugog sa i el avom gl avom
-+-r-t-
74
i Si l i at om bradorn. I st raZi vadi su u ni i ma vi del i f i l ozof e, al i t o su Pe-
t ar i Pavl e.
I na sarkof agu sa st ubovi ma i sa scdam n15a, koj i i c rani j e u, Lat eran-
skom muzej u nosi o broj 174.
-
a koj i j c posl e D_rugog svet skog rat a
vrai en na svoj e mest o porekl a, u crkvu Sv. Pet ra, gde j e sada post avl j en
naspram sarkof aga Juni j a Basusa
-
Hri st os sedi na prest ol u; on j e i znad
peri oni f i kaci i e neba (super cael urn), i zmedu kneZeva apost ol a, kao i Chri -
st us rex u gornj oj srednj oj ni 5i na sarkof agu Basusa, na kome su, sa
f i gurama u punoi ' pl ast i ci , predst avl j eni Pet rov put ka_krst u i Pavl ovo
pi gubl j enj e na f i Ui u. To t l 6
l e
bogai o t radi ci j ama i j edi no j e na nj emu
mogl a hai t at i konst ant i nska predst ava Hri st a na prest ol u, oduvana sa
prel oma sredn. i ovekovnog mozai ka.
buome se pri d"rui ui e poi ezanost kompozi ci j e sa l ri l i gurc (Chri st us i rrt
perat or i zmedu duces' nj egove mi l i ci j i ), kol a i ma upadl 3i vu sl i dnost sa
predst avom cara na prest ol u. Tako post aj e j asno poreki o scene sa cae'
l us-om na oba vat i kanska sarkof aga. -One i mi j u ut o. u oba avgust a koj i
sede na prestolu super caelum. prikazani na severnoj strar-ri juZnog stup-
ca Gal eri j evog l uka u Sol unu, koj i j e nast ao i zmedu 297. i 305. godi ne.
Dva oduvana mozai ka i i edan nest al i i z vremena Konst ant i na,
j o5 vi 5e
udvr5cuiu tezu da je trojna kompoziciia >Hristos iz-medu Petra i Pavlan
bi l a carsko-hri 5i ani ki pramot i vi koi i ' . j e verovat no ukradavao i apsi de
svih triju raskoinih gradevina. U pitanju su apside u Santa K_onstanci,
mauzoleju Konstantinove ierke. Apsida u se' \' crnom delu hodnika prika-
zuj e (prvobi t no bradat og) Pant okrat ora, u bel oj - t uni ci sa podi gnut om
dei ni com i ot voreni m svi t kom zakona u l evi ci (domi ruLs l egent dat ), na
r aj skom br du i zmei l u pal mi i j ako r est aur i sane ar hi l ckt ur e, u koj oj se
sa-gl edal u svet i gradovi Vi t t el em i Jerusal i m. Pant okrat or st oj i i spred
bel og n6ba sa koga se uzdi i u ruZi dast i obl aci , i zmecl u Pavl a i Pet ra korr. rc
predi j e novi zakon. VaZno j e da mu se
i evar. rcl el i st i
pri bl i Zavaj u u vi du
j agani aca,
a i maj t t svo. j c mi st o i zmcdu kt r el eva apost ol a. Ovde i mamo
va' ri j i nt u prest ol ne sl i k"e i z st are crkve Sv. Pet ra; bna
l e
nast al a i z car'
ske Mai esf as-predst ave, l i oj a obj avl j uj e novo doba, a koj a se u savr5enom
obl i ku ponovb poj avl j uj e oko 400. god. r-r crkvi San Eovani i n Font c u
Napul j ri . Za nj ene sl edbeni ke t reba smat rat i mozai ke u apsi di crkve Sv.
Kuzmana i Dami ana i rnozai ke l i arol i ni ke rencsanse, koi i t emu sa t ri
f i gure pro5i ruj u na t aj nadi r-r 5t o Pet ar i Pavl e dol >i i aj u dopunske f unk-
ci l e; oni uvod- e u r ai i pr edst avl j aj u Hl i st u po. l cdnog svcca i l i svet i cu.
Jcdna od nai l ep5i h zi at ni h i ai a i z I V veka u Muze' o Sal i l o ( Museo Sacr o)
u Vat i kanu"ponavl j a ovu i zvanrednu scenu sa upadl j i vom t adno5i u, a
verovat no j e sama da5a sl uZi l a kao ukras za podset ' anj e.
Ova t radi t i o l egi s j e t raj no del oval a na sl i karst l o kat ekombi t r doba Kon'
st ant i na, kao nl pi i mer u kat akombi Pri sci l e, a post al a j e j edna od gl av-
ni h t ema u posl ednj oj f azi ri mske i gal ske pl ast i ke sarkof aga' Sarkof azi
sa predstavom Stradania iz Arla, sarkofazi sa aklarnaci.jom dvanaest apo-
st oi a koj i i skazuj u poSt ovanj e kao u San Paoi o f uori I e mura i z Ri ma,
sarkof azi sa eradski m kapi i ama i z Ri ma, Mi l ana, Ankort c i Eksa, kao i
pozni sar kof i zi sa dudi ma l z Ri ma, gor nj c I t al i i e i . i uZI r e Fr ancuske
-
svi oni uzimaju ovlr temu za svoje srediite.
t l ri st os na zemal j skoj l opt i , okruzen pet rol n
I l , avl om i dvoj l com svet aca
cr ' l <vi San Teodof o, Ri m. Oho 600 sod.
Naj zad-se u vl eme Konst ant i na mol e konst at ovat i i t rei a prest ol na sl i ka
I { r i st a kao vl adar a s\ r cr a: [ o j c Hr i st os koj i st oj i i ] i Hr i sr os koj i secl i na
p. l a' oj zcmal j skoi l opri . kao nh prcsrol u. Ti cn"
j e,
da se ovaj t -t . rl , t i i : ' . , op-
si ci ama i -' a t ri j umi al ni m l uci ma poj ar' l j uj e nai desi e na poi ni i i m mozal -
ci ma: t akt - r u apsi di sa Fl r i st om i - cer em u San" Vi t al e, u apsi d' i san Teo- r . 1. Br
cl oro, na
^t ri . i umf al ni nr
l uci ma u Er, rf razi j evoi bazi l i ci u
pbredu
i u san
Lorenco f uori l c mura u Ri mu. Al i vei oko 4bO. god. mozai dar premest a
t radi t i o_1cgl s, koj a sc naj dcsi e odi grava na ra. i ski m brdu, na ri , *ut i t i
" l opt u. . Da j . c ova kor npozi ci j a b_i l a dobr o poznat a u I V i cku pr oi sr i i e i i z
l oga da ml adal a( ki gol obr adi Hr i sr t - r s na- j cdnom
sar kof agu' sedi na gl o-
busu.
, vcr oval l o
j c kao osno' a. o\ ' omc p_osl . zi l a zami sao st o gl obus I ao
srmbol
-
koj i j e rani j e pri padao pobedonosnom caru i ri mi koj vi kt o-
r Ur
-
od sada pr i pacl e ycr us
r cx- u ( Hr i st u) .
Ako j e ' ec predoi cno ranokonst ant i nsk<-r porekl o i ' ot i va >Hri st os na ze-
11
7c)
mal j skoj l opt i ", onda ovu pret post avku pot vrduj c i mozai k u apsi di u
j r. rZnom hodni ku Sant a Konst ar. rce, koi i pot i de od i st og umet ni ka kao i
t radi t i o l egi s r. r sevL' rnom hodni ku bazi l i ke. Nei zvesno j e, cl a l i se prvo-
bj t no r adi l o o dr oj noj gr upi , koj a bi onda i r nal a svoj c par al cl c na Kor r -
st ant i novom zl at nom l r ovcLr ; i I i se, pak, l l anr esl o asi nr ct r i er r o post al l j cni h
pal mi desno, naspran koi i h su, na l evo. j st rani , sauro dvc, moZcl a nal azi l : r
prvobi t na f i gural na kompozi ci j a. I zvesno
. j c
ci a pn, obi t no bracl at i apost ol
. j cst e
Pet ar i st oga ova kompozi ci j a sa gl obl rsi rnt pri pacl a onom kl t rgr-r
konst ant i nski h sl i ka na ko
j i ma
se pr cdst avl i a Hr i st or , : r vl adavi na sve t on- r
l r ao j edna nj ena var i i ant a. Nai ver ovat ni j c
i e
da. j e t cma Cl t r i st os ar t t bLt -
l ans super l eonern (apsi derrt ) et basi l i sct un vci bi l a r-rpot rct rl . j cna u l i on-
st ant i nskoj apsi di . Mi nc znamo kada j e rr kr-ugr-r carske pal at e r-r Cari -
gr adu bi l a post avl j ena br onzana sl obodna pl ast i l i a j cdnog
t akvog Ci r r l -
st us r i ct or . Ovaj mot i v se vcc poj ar ' l j uj c r L St ukLr l i r st i oni ce u kat edl al i
u Raveni Ll vreme Gal e Pl aci di j e, a prc t oga, kao prest or-ri l i k, na sarko-
f agu Pi nj at a; u doba Teodori l ' ra Vel i kog n-rot i vom Cl ri st t Ls arrt bul art s st . r-
per aspi dent ct basi l i sct ur r bi l i su ukr aScni kako zaber gr adsl i c kapi j c u
Raveni t al <o i l i net a i za oi t ara kapel c u arhi epi skopskoj pal at i . Bi l o bi
previ Se smel o kad bi se ovaj obl i k C/ zrrst rt s t )i ct or-a pret post avi o yei
za
konst ant i nske pai at e i apsi de crkava da ni j e na j ednom ranoi . rri Si anskom
sarkof agu sa f ri zom i sa gust o poredani m bi bl i i ski m sccnama, dobro ocu-
vana f i gura Hri st a koj i gazi l ava i zmi j ol i kog vasi l i ska sa gl avom pet l a.
Takva scena j e ost al a j edi nst vena u pl ast i ci sarkof aga, pa mora da vodi
porekl o i l i i z cari gradske sl obodne pl ast i ke i l i i z suvremenog ri mskog mo-
zai ka u apsi di . Po5t o sarkof ag u crkvi Sv. Fel i ksa u Geroni pri pada Span-
ski m sarkof azi ma, koj i se mogu smat rat i ri mski m i mport om, moZe se sa
pouzdano5i u zakl j ui i t i da j e t cma C/ r l r . st r r . s at r t bt t l uns st t pcr apsi dent el
basi l i scum t akoi l e moral a pri padat i repert oanr apsi dal ni h programa u
Konst ant i novo vreme.
Tako
j e
u Konst ant i novo vreme Hri st os u svom nebeskom carst vu bi o u
programu crkveni h apsi da u vel i kom broj u vari j ant i . Pored t eme Vasi -
l evsa, podev od ovog vremena post aj e omi l j ena t ema Hri st a koj i pou-
dava u svoj oj nebeskoj crkvi . Odmah pored nj ega sede Pct ar i Pavl e. Hri -
st os Di daskal os se predst avl j a u apsi dama u San Akvi l i no u Mi l anu, t r
Severi j anovoj bazi l i ci u Napui j u, prvobi t no i u dvema ri mski m crl : vama
V veka, Sant a Mari i a Madore i Sant a Sabi na. Tema ncbeske crkve (ba-
si l i ca cael est l s) preci st avl j cna j e na mi l anskom sarkof agu u San Arnbro-
do, na gal ski m sarkof azi ma r-r Ri nj i j e l -Fran (Ri gni cux-l c-Fl anc), u Arl u
i Marsej u, a poj avl j uj e se i u sl onovoj kost i , kao na i i psanot eci i z Bre-
5e i z I V veka. Ona prvobi t no ni j e st vorena ni za si t nu ni za sepul kral nu
umet nost . U sl i karst vu u kat akombama se uop5t e ne poj avl j uj e pre Kon-
st ant i na, al i se poj avl j uj e u oni m kat akombama koi e su r-r I V veku pozaj -
mi l e svoj skl op, bogat st vo mot i va i svoj e kompozi ci j e od nadzemni h unu-
t raSnj i h prost ori j a. Poj avl j uj u se na kri vi nama i arkosol ski m l i net ama
kat akombi Sv. Marka i Marcel i na, u kat akombama Domi ci l e. na f resci
cconog zi da kat akombe Her mesa, koj a sr ' mor a dal or at i
Fr g
32i god. , I r a
l udni m pol j i ma u Coemet ri ut n nni us; u carskom krugu kat akombi Sv.
Pet ra i Marcel i na ova scena udenj a se poj avl j uj e na t a' , , ani ci u monumen-
9
t al nom obl i ku. Kada j e j edan pekar i z Ri ma dao da mu se napravi pod-
zemna okt ogonai na grobni ca u krugu kat akombe Domi ci l e i da se ukrasi
u st i l u arhi t ekt onskog i i nkrust aci onog sl i karst va, st avi o j e u monumen-
t al nu apsi du predst avu eccl esi a t ri umphans i t o t ako 5t o se u sredi ni
nal azi prest o udi t el j a crkvc; l evo i desno od ni ega su Pet ar i Pavl e na
prest ol u, kao prcdst avni ci j evrcj ske i paganske crkve, oko koj i h se okup"
l j aj u ost al i apost ol i kao ui i t el j i crkve.
Ako saber emo ovaj bogat i mat er i j al i z I V veka, dozvol j en j e zakl j ui ak
da j c u vreme Konst ant i na Vel i kog eccl esi a cael est i s (t ri umphat t s) bi l a
t cma cr kveni h apsi dal ni h kompozi ci j a u mnogobr oj ni m var i j ant ama. Kao
St o j c t ri j erski sarkof ag sa Noj cm u predst avi ct rca pri kazao brod crkve,
t ako j e ot el ovl j enj e nebeske pracrkve sagl edavano u programu nebeskog
Jer usal i ma u apsi di .
Apsi da u crkvi Sant a Pudenci j ana nadovezuj e se na ove praobl i ke, kada
at ri j um Konst ant i nove bazi l i ke u Jerusal i mu i novi Jerusal i n-r Svet e zem-
l j e, koj i j e sagr adi o Konst ant i n Vel i ki , pr edst avl j a kao sl i ku nebeskog
Ki t
r I b
povr aca Jonu na obal u. Podni mozai k u p. ezvi t er i j u j uzne bazi l i ke u Akvi l ej i . l v vek.
st l anu 6?.
il
go
81
!
.',l'r'^.
j,-^tr*'i'.--*<r,*
-*5
\
\
\
\
\
jl
l^!-(!{
!i\ilv'"\t^'i
-
-\ eFr l Qt rSwe.
nal azi se presto vl adaj ui eg epi sko'
pa. Ispod sl i ke dersel l ae apostol o'
rum i 2vi i a sc teatral ni krug Syree-
dri ons-a svesteni ka, a i sPod sl i ke
tri i umfui uce crkve nebeskog Jern-
sal i ma, ovozemal j ska voj uj uca crk-
va prosl avl j a svoj u svakodnevnl l
oltarsku Zrtvu.
Dok se pre Mi l anskog edi kta i z
313. eod. moqu dokazati samo ne-
oovei ani tragovi hri Scanski h oda'
i a za ver ni kJ( Dur a Et r r oPas, 230) ,
mei l ori i a
(Sv. Petar, oko 200), tri
kl i ni i a i San
Sebasti j ano, 258) i
pn'ilt
-ncmorUalni,lr
crkajtta
(San
Gr i scgono, Ri m) , vr eme Konst an-
t i na Vl l i kog i nj egovi h nasl edni ka
obi l ui e razni m vrstama J' rri Si an-
skih
"crkvenih
gradevina. Razlog
tome ie kako u-aktivnosti carske
kui e. bre sveqa Konstanti na i Je-
l ene, t ako i novoePi skoPsko ur e- '
denje, koje sred.ujg uPrava Car-
stva; ono- u svakoj vt:i oj varoSi
zahteva epi skopsku crkvu, u sva-
kom el avnom
gradu
Provi nci j e
ve-
l el epri u bazi l i ku, a u gl avni m.gra'
dovi ma carstva carske I epl sl (oP'
ske raskoSne
gradevi ne. Nj i ma su
bi l e nai de5i e
podreal ene krsti oni ce
i mauz' ol ei i . Vei i c Lat6ranska ba'
zi l i ka u di mu i mal a takl u krsti o'
nicu, a crkva Sv. Petra niz central-
no izgradenih mauzoleja; kad se
Konsiantin Veliki
Pokrstio
na sa'
mrtnoj postel j i , odredi o
j e da se
podi gne crkva Dvanaestori ci aPo-
i tol i u Cari gradu, gde j e sahra-
ni en kao tri n' aesti apbstol . Tako j e
di l Sl o do toea da i e u starohri !'
i anskom cei tru Al eksandri j i , u
Jerusalirna da bi opravdala dostojanstvenu prestonu scenu apostolskog
sabora sa Hri st om kao pret sedavaj ui i m.
I poreklo nepobedivog krsta koji se uzdiZe iza prestola sa Hristom, pada
u vreme pre V veka. Sta viSe crux inyicta sa lovorovim vencem ie Kon-
st ant i nov i zum. Naj pFuzdi gnut kao znak pobede i zmedu scena-sa Hri -
st ovi m st radanj em, ncpobedi vi krst post aj e si mbol nebcskc pobede; nj c-
mu se apostoli-mudenici, koje ovendava Boianska ruka lovorovim vcn-
cem, vraiaju kroz smrt. On je u konstantinskim apsidama pripadao kako
programu vasilevsa tako i programu didaskalosa.
Ostaje neizvesno da li obe personifikacije crkve (ex circumisone, ex gen-
tibus) -
koje na mozaiku Eklezije u crkvi Santa Pudenciiana kruniSu
Pet ra
i
Pl vl p. , . a u mozai ku crkve Sant a Sabi na, zaj edno. sa kncZevi ma
apostola i-iliibolima jevandelja, il[ffiiu natpis na ulazu zapadnog
zi da -
vei pri padaj u sast avu i konograf i j e Ekl ezi j e. Ovi m kompozi ci j a-
ma Ekl ezi j e pret hodi predst ava Ekl ezi j e u l i ku mat rone koj a st oj i nas-
pram Pet ra i Pavl a. Ja sam i e ot kri o na t akozvanorn Eqi di i evont sarko-
l agu u Pcrudi i t o u vezi sa-vei pomcnut om sccrl om CJl usi . PoSt o sam
ovu doveo u vezu sa konst ant i nski m pr ogr amonr apsi de, ver ovat no j e da
j e f i gura Ekl ezi j e vei post oj al a u ekl czi ol o5kom programu apsi de u I ' re-
me Konst arrt i na.
U osnovi konstantinskog programa apsida, bez obzira da li je u pitanju
tribunal ili carski prijem, ceremonija konzulata ili davanie iakoria, Hli-
st os j e uvck monument ql na sr edi na i uvek se, pr i t om, mi sl i na apost ol sku
r
' !
. - '
crkvu,-FTi-delnt-su apostiSli p-redstavljcni kao doctorqs (crkveni uiitelii),
c , ces ( St ar eSt nemt Lt t i aChr i i l i ) i | i cot i suI es( ei f f i
ru)' rSmi sao konst ant i nsl (og programa apsi de bi o j e cl a u sl i ci pracri rvc
predst avi eccl esi a nt i l i t ans, u i st ori j i crkve nj enu nebesku t raj nost i cl a
u slici eccles ia caelestis ooka-
Zc ono pol aganj e prava- koj e
j e I gnj at i j e i z Ant i ohi j e ova-
ko f ormul i sao: oKao st o Hri -
stos sedi u tr/encu svojih apo-
st ol a, t ako i epi skop sedi na
prestolu u krugu svojih sve-
St eni ka". Ove sl i ke u aosi di
ni su zami 5l j ane u konst ant i n-
sko vreme ni i <ao i st ori i ske
ni t i kao r cl i gi ozno- bi bl i j . ske;
one su. odraz crkvenog prava,
succest o aposl ol oru-m, veze
nebeske i zemal j ske crkve,
one koj a t ri j umf uj e i bori se
i koj a u sval <oj svet kovi ni
evhari st i j e post aj e akt uel na:
i spod sl i he I l ri st a r. ra prest ol u
Cr t e Z I - Al . l , i l e j a , ( I Do ) i l a l . a 1 i ' d r a l i l .
Up. st r cl u 83,
cftez 2
- Trller, duotna kTtedrota, t dl dole
el avnom sradu ri mske drZave tr
F.i mu, i u"Cari gradu, nastal a car'
ilu iit
""n"
arh"itektura. Ali i u ostalim provincijama draave izrasla
je m_o-
nument al na crkvena arhi t ekt t rra u vel i kbm broj u vari j ant i : u raj nski m ob-
l ast i ma (Tri j er i Kel n),
_u
gor. l Joj I t ai i j i (Akvi l e. 1a, Mi i ano), u j ul noj I t al i j i
nument al na crkvena arhi t ekt t rra u vel i kom broj u vari j ant i :
\Z
i l i ;;l i ;j "r i K"i "i , ;eornj oj Itai i j i (Akvi l ej a, Mi i ano), u j ul noj Ital i j i
(Napulj), u ievernoj Afri;i (Kartagina, Tebesa), r-r Maloj Aziji (Cezareja),
83
38
W
k " i
u Si ri j i (Ant i ohi j a), a pre sve-
ga u Pal cst i ni (Jc-rusal i m i
Vi t l ej em) .
Meilu graclevinama carske po-
rodi cc i st i du se dve grupe.
Jedna obuhvat a t robrodne
dvoj ne bazi l i ke bez apsi dd,
kakve su ot kri vcne u Tri j eru
i Ak v i l c i i . Dr u e a i ma s v o j
prot ot i p u Lat erauskoj bazi l i -
ci ; ovom t i pu pct obrodne ba-
zi l i ke sa t ransept om pri pada-
j u t ri rasko5ne bazi l i ke u
Ri rnu (San Dovani , San Pi -
j ct r o, San Paol o) , kao i cr -
kva Rocl cnj a u Vi l l ej crnu i
crkva sv. .Groba (Golgota) u
Jerusal i nu. Zaj edni dke crt e
dvoj ni h kat edral a i z Akvi l c
j e (313-319) i Tri j era (posl e
326) su u tome Sto dve bazi
l i ke st oi e paral el no j edna po-
red druge i meclusobno su
spoj ene poprei nom osovi -
nomr TLr i e
por ekl o
nai el a
Dcr KVenc por oor ce( , KoJe se
r azvt j a u V i VI veku. Obe
dvoj ne bazi l i ke su t robrodne
i bez apsi da. Na podet ku mo-
7e umcst o apsi de da se na-
lazi neraddlanjen popredni
h r o d T n i c n n d r r r n r t y o l ) t
smi sl u aquar i t nt t pi sci ct i o'
rurrt Cl t ri . st i (Tcrt ul i j an) u ho-
i i s e r r l i v n i u s t r l r i t ' n a r a l e l -
ni h poduZni h br odova; t o j e
u
. j ul no. j
bazi l i ci Akvi l cj c
j oS por l l ui cno
. i edi nst vcni r n
pr ogr anl om pr i mor ske sccnc,
sa sot el i ol oi ki m si mbol i dni m
sc cnama i z ci kl usa o Joni .
Na poi et ku hri -(i anskog crk-
venog gradevi narst va t nora
se, dakl e, radunat i sa vel i kom
raznol i kosi u apsi de. Ona mo-
Cr t a : 3
- -
l l r r r .
j r a / r i c r L ? c S1 . F a ' r a
Uf . s : r d i l 1 l J 3 .
r_-_-,?
i
|l
t
I
I
I
i
t
I
i
I
i
I
I
I
l l
n
t
t
t
Cr t ez 4 - Rekonsl r r kcr a st ar e cr kxe SL' . Pet r a, st anj e u sr ednj em uekr , Do P, Toesca. up.
s t r a n e 8 5 , 9 2 .
l -e i sasr, i m da nedost aj e, rnoLe da bude i st urena i z i st odnog zi da u produ-
Zet ku srednj eg broda. Apsi da rnoZe da bude i srurena ka i st 6ku. U ef i skop-
skoj crkvi u Orl eanvi l u, ona j e -
kao zavr5et ak srednj eg broda
-
ut o-
pl j ena u det vorougaono t el o. U San Lorenco f uori I e mura u Ri mu,
apsi da obuhvat a cel okupni t robrodni si st em osnove, kao ne5t o kasni j e
i u Basi l i cu upost ol orun ad cat acumbas (San Sebast i j ano).
Dok, r-r bazi l i ci u Tri j eru nepreki dni si st em st ubova odgovara t i pu Lat c-
ranskc bazi l i ke
-
koj i i ma svoj nast avak u t robrodni m ri mskl m bazi -
i i kama Sant a Mari i a Madore i Sant a Sabi na u V veku
-
bazi i i ka u Akvi -
l ej i i na u. naosut ri odel j ka; t ako se st vara devet odel ni unut raSnj i prost or'
koj i t eZi ka sredi ni i koj i i ma j asnu poprednu osovi nu. Or, aj
-raspored
prost ori i a
i e i oS oroduhovl i en mozai dki m Drosramom na nodrr: rr sred-
KoJr rezl Ka sreornl r KoJr l ma
Jasnu
poprecnu osovl nu. u\ . al raspored
prost ori j a j e j oS produhovl j en mozai dki m programom na podu: u sred-
ni em odel i ku naosa nal aze se t r medal i eni -na Boprsi a c"i qke norodi ce
prost ori j a j e j oS produhovl j en
nj em odel j ku-naosa na! 4ze j e di ce n. , em ooer JKu- naosa nal aze se u
meoal Jenl n
or odl ce
i drZavna si mbol i ka. PopreEna osovi na, u ko. j u se ul azi i z popredne oso-
vi ne severne bazi l i ke, r' odi ka okt ogonal noi sl i ci Pasl or bonus, koj a ni j e
p. ost av. l j ena u poduZnoj osov. i ni crkt ' e, vcc u p. opl ei noj . osovi ni kao nj t i n
ci l j . Sl i ka vi t ' t or i a cuchar i st i ca, koj a j e opkol j ena pr edsr avama of cr t or i -
j uma
nal azi se, naprot i v, u t rci em odel j ku srednj eg broda, dakl e nepo-
srcdno ispred scen-e sa morem u popred.rom brociul i na taj nadin isica-
\Lr
s-
crtez 5
- Rekonstrukci l a stare crkue Su. Petra, stani e u sredni em Deku: perspekti uni
Presek
po P, ' f oes c a, up, s t r . 8E,
zuj e da j e ovaj odei j ak ol t arski prost or. St oga bi se u poprei noj osovi ni
mogao vi det i ol i den smi sao put a kri t enj a, kao St o j e i uzdr, rZna osovi na
put st ol u Gospodnj cm.
Crtez 6 - Rekonstrukcl )a bazUi ke San Paol o l uori Le mura, perspel .ti unl presek po Hi b| u,
Up. stranu 8E.
a
1f i e' 2 7 * Crk)o suet og Groba u J erl l sal i l nu, / .
ai d. i d. ol e
t , 7.
, /
Crl ez B - Crkue Rodenj a l -cusc Hri sl o u Jerusal l mu. Vi di dol e
w
f
, t -
I
Ri mska t radi ci j a, al i i konst ant i nska u Jerusal i mu, Pal est i ni i severt l oj
Af ri ci . u op5t i m crt ama sl edi nepreki dni ni z st ubova. Trodel nost naosa,
koj a u , l kvi l e3i prouzrokuj e skri venu cent ral nost , poj avl j uj e se u Ri mu
samo u crkvi
Qant e. Krode
i n Del uzal eme, sagradenoj u godi ni Konst an'
t j nove smr t i ( 337) ; nj en naos j e podel j en u t r i odel j ka pomoqu dva t r o'
I udna ot ri j umf al na l ukao; srednj i i ma j ednu arkadu, a severni i j uZni dbo
po dve arkade. Ova podela naosa poprednim lucima, razapetim od zida
do zida, razvila se u.sirsko-palestinskom i mesopotamskom prostoru; ona
post aj e pravi l o u ant i ohi j skom kat edral nom st i l u V veka u Si ri j i i Meso-
pot ami j i (Kal b Luzeh, Rosaf a), a upot rebl j ava se i za crkve sa Si roki m
DrooolTl.
Ti p pet obrodne raskoSne bazi l i ke sa t ransept om ost varen j e u naj st ari -
i oj ri mskoj crhvi , u Lat eranskoj bazi l i ci . Odat l e se u t oku I V veka razvi j a
carska kat ecl ral a r. rad Pet rovi m srobom. To St o su i st ureni ci el ovi t ran-
sept a sa po t ri arkacl e odvoj eni u obl i ku kri l a prema spol j nom zi du
naosa u vezi j e sa si st emom mauzol ej a i memori j a; t ako se i z j ui nog
\c7
\
.n
n" l I
l l . l l
H' l
I t l r I
H. l I
l l . l l
! . 1
I
!
L_l
86
->t . l
kri l a t ransept a st are crkve Sv. Pct ra ul azi l o krpZl Zi y. l ; nO-. predvorj c sa
'
dvema eksedrama u memori i u sa sedam ni Sa. NTsl i -Can nacl n i e u doba
Teodosi j eve di nast i j e obl i kovana prvobi t no t robrodna crkva
"Sv.
pavl a
i spred kapi i a Ri ma.
s, , -
Si ara crkva-Sv. P-gt -ra j e, i zvesno kao i st ara crkva Sv. Pevl a, a vcrovarno
i Lat el anska t ai edral -a, i mal a i zduZen pravougaoni
at ri i um sa kl aden-
cem u sr edi ni ; ovaj j e bi o okr uZen kr ovom ni i edn, vodu, i mao j e za-
padnu f asadu sa st epeni cama i bi o j e t ako sazdan da se i st oi no-kri l o
sa jednoslivnim
kror.;om dodirivalo sa fasadom katedrale, dineii tako
neku vrst u port i ka{eksonart eks). )Sve ove rane bazi l i ke ne zaht evai u
f
st oga ni spol j ni ni unut r a5nj i nar t eks, koi i u V veku svuda, gde nedost aj e
.
J
at ri j um, post aj e bi t ni sast avni deo hri 5i anski h bazi l i ka.
Konst ant i n Vel i ki , od. di j e_crkve Dvanaest apost ol a u Cari gradu ni j e ni 5t a
,
oi uvano, st vori o j e dve dal j e pet obrodne monument al ne gradevi ne: cr-
. \ .
kvu Rodenj a I susa Hri st a_C}33) i bazi l i ku svet og Groba-u Jerusal i mu
- 1 1 \ / . . F \ ! . a * + -
( 335) ; nj egova namer a j e bi l ad?- - - kao pn' i hr i Scanski vl adar i zamcni k
Hrista na zemlji -
ponovo izgradi razoreni Jerusalim kao novi Jerusa-
] , t l i m i met r opol u car st va I susa Hr i st a, a Pal est i nu da pr et vor i u zeml j u
uspomena na svog Gospodara. Ove gradcvi nc t rcbal e su ci a prc-t vore u
naj svet i j a mest a hodot ai i a hr i 5i ana on^ m. ' st 2 ode i , ' H. i st os
r ocl en i
gi t
:"
.i *."1- t". t^l i ' " i "-."a" I pqi ""i 1rj ;";;
"l "r"i .tt""
i ravri m de-
r
l ovi ma i znad vrat a, t ri j umf al ni m rel j ef i ma i sarkof azi ma, naroi i t o u
vreme T!bdoSi j eve i Jusi i ni j anove di nast i j e; u Ri mu j c ova t radi ci j a
obnovl j ql a
-u
i enesansnom pokret u papa (La, ,
I I I ,
pai hal i s
I , Gri goi i -
t
j e I V) . Obl i k obej u bazi l i ka pr oi zi l azi i z geni r t s l oci sanct i . l l spr cd ci kvc
- ,
' ! . - -
Rocl enj a Hri st ova, sa t ri port al a, nal azi o se skoro kvadrat ri j -ETi i Ti rrn. TZ i
pet obrodnog unut ra5l j eg prost ora i zdi Ze se, u vi du sal e, srednj i brod
' . , ' ' '
svoj i m Si roko_post avl j eni m krovom na dve vode, kao da j e u pi t anj u 1
aul a nt axi ma, kakva j e o-duvana u aul a regi a u Tri j eru i l i u San Si mpi i -
|
i i j ano q Mi l anu. Tri j umf al ni h. rk vodi pogl ed u vel i danst veni i st odni bk-
t ogon, kome se pri l azi prekot ri st epeni ka i koj i zasvodava, obel eZava. j
preobraZuj e mest o specul um nayi t at i s. Ovbj cent ral noj memori j i pri l azi
se dugi m svet i m-put em, kao St o j e nekada (u
Sol unu) Qt l "r. t i e i z_i voj e pa-
l at e i od t r i j umf al nog l uka, pr eko ul i ce sa st ubovi ma, doi Czi o u t cr r t ei os
i pri j emnu carsku sal u, koj a j e kasni j e post al a mauzol ej , pa onda crkva.
1 Ovakvo povezivanje poduZnih i centralnih gradevina je Sesta pojava u
hri 5i anskoj ant i ci -u smi sl u i dej e o crkvenol porodi ci . "Mauzol ej i se ni Zu
s-pKe
oko crkve Sv. Petra, San Sebastijana i drugih bazilika na Istoliu i Zapa-
du. Na Zapadu bile su u osovini- ispred kaiedrala postavljene centralno
-- '
I
s-agradene krstionice. Od davnina dostojanstvena crkva Sah Lorenco Ma:
dore u Mi l anu (370) ni j e i spred i mal a samo moi ni at ri j um sa predvor-
j cm
na st ubovi ma; ova nai vcl i i anst veni i 4 cent r al na sr ; devi na' hr i 5i an.
ske ant i ke pro5i ruj e se saTi i f f i *ge' i ent ral ne' gr. adevi "ne i t o kako u se-
verno. -j uZnoj osovi ni , t ako i u i st oi noj . Jedi nsrverri znai aj Crkvc Rodenj a
u Vi t l ej emu sast oj i se u t ome St o se ona sasvi m razvi l a i z i dej e svet og
mest a r. odenj a-, a Konst ant i nov okt ogon del ui c kao ci l j put a kroi at ri j uf r
poduZni h gradevi na i kao mest o i spunj enj a. Ova i del a se samo na
l ed-
nom mest u razvi l a u punoj di st ot i i t o u severnoj baz-i l i ci u Tri j eru (oko
.ri,.
380); ovde j e Graci j an i spred devet oodaj nog kubi dnog zdanj a u obl i ku
bl oka
-
koj i j e pri padao bazi l i ci koj u j e zapodeo Konst ant i n
-
posra-
vi o at ri j um t ako da j e, kao i okt ogon i z Vi t l ej ema, ova cent ral na grade-
vi na sa devet prost ori , j a post al a vel i ko svet i l i st e hri si anst va. I dej a st are
crkve Sv. Pet ra u Ri mu i crkve Rodenj a u Vi t l ej emu ost varena j e, na
t brdu
Gol got i u Jerusal i mu, pri kraj u Zi vot a cara konst ant i na (okd
j 35).
-
Cr kva Svet og Gr oba ni j e gr adena samo kao hododi asni i ka cr kva, ySza
sl uZbu BoZi j u, koj a j e sama po sebi bi l a l i t urgi j ska povorka. Posl e, Sf l t up-
I j anj a u at ri j umu, i z- propi l euma se ui azi l o u pdt obr6dnu bazi l i ku, koj a
j e
vodila ka petodelnom istodnom deiu; njegova centraina, skoro
kririna
kupol ast a pf ogl ori j a sagradena j e po uzoru na re5enj a u Vi t l ej ernu. I z
spol j ni h kvadrat ni h prost ori j a ul azi l o se u vel i ki , prema zapadu pbl ukruZ-
ni zat voreni okrug sa svet i m grobom. Ovaj peri st i l j e i . mao hodni k i st e
Si ri ne kao i bazi l i kal ni bodni brodovi i bi o i e arhi t ekt onski sooj en sa
Mi l ano, cr kve San Lor enco I San Akvj l i Do, pogl ed sa i st oka, Sr edi na V veka. Up. st r ane 88, 91.
<q 8)
!.t ,l
0.,
Iobl i ku
eksedre i uspostavl j aj u vezu sa prezvi teri j em sa po dva stuba, te
Josi guravaj u
pravu l i ni j u poduZnog broda.
Spoj poduZnog i cent ral nog prost ora j e od podet ka vri o razl i di t kao i
rani i e u okvi m carski h
pal at a.
St ara crkva Sv. Pet ra i Basi l i ca apost o- ranils u okvirir carskih palata. Stara crkva Sv. Petra i Basilica aposto-
I orum na Vi n Aoi a sakuol i ai u oko sebe cent ral ne odai e nai razi i ei t i i e l orum na Vi a Api a sakupl j aj u oko sebe cent ral ne odaj e naj razl i di t i j e lorum na Via Apia sakupljaju oko sebe centralne odaje najrazliditije
vrste, u smislu arhitektonske velidine, iste takve stoje u krugu carske
palate severno od hipodroma u Carigradu kao osnova graditeljstva cen-
tral ni h odaj a V veka. Ukol i ko se radi o pravi m memori j ama, ove cen-
tralne gradevine n crkvenim raskoSnim bazilikama dobijaju svoje oso-
vinsko
-mesto
tamo gde se inade nalaze transept ili apsida; iu se u Vitle-
jemu nalazi oktogoi, u Jerusalimu skoro okrugla kupola, a u Trijem
devetoodajni quadratun'L sacrum; kao u staroj crkvi Sv. Petra, veliki mau- rA
f3
zoleji su mogli da budu osovinski spojeni sa transeptom. Ako je velika
svedana crkva San Lorenco Maclore u Milanu i sama centralno gradena,
onda prirodna osovina sever-jug i istodna osovina postaju mesta gde se
nalaze takvi dodaci.
Oblici centralnih gradevina upotrebljenih za krstionice, memorije i mau-
zoleje vei su od ranog konstantinskog vremena mnogo bogatiji no Sto je
nauka ranije pretpostavljala. Plan podiva na tri osnovna geometrijska
obl i ka naj j ednostavni j e vrste: na
kry1gu,
oktogonu, kvadratu. Ra5dl anj i -
vanje proiiorija moZe"se izvesti tao*ktdlim""Sdn ca'rSfmaenzoleja i car-
ski l i termi na dva nadi na: si sternom ni Sa, kao u oba mauzol ei a ni i uZnoi
strani crkve Sv. Petra, i l i hodni kom sa stubovi ma, kao u oktogo-nal noj
Lateranskoj krsti oni ci . Obe mogui nosti se poj avl j uj u i zaj edno, pa sl uZe
tako vel i i anstvenom obl i kovanj u prostori j a, kao na pri mer u mauzol ej u
carske i erke. Santa Konstanci u Ri mu.
Kod krui ni h osnova se nai de5i e u zi dove udubl i ui u sedam nepreki dni h
ni Sa. Konst ant i nski mauzol ej i kod cr kve Sv. Pi t i a i maj u ( i po br oj u) cn \
r
=-esvoje
carske prethodnike u Galerijevoj rotondi u Solunu. Kod osmostra-
.-,.-i' ' ne osnove bez hodnika, smenjuju se ravno zatvorene ni5e sa polukruZnim
"-.Jt'
tako da nastaju dve osovine, jedna u obliku ravnokrakog i druga u ob-
{R- liku andrejskog krsta. Ovaj oblik oktogona sa niSama, koji je vei po-
st oj ao u srednj em carst vu, a koj i j e u mauzol ej u Di okl eci j ana u nj egovoj
pal at i u Spl i t u ost varen sa vel i ki m osei anj em za prost or, bi o j e u drugoj
pol ovi ni I V veka vrl o omi l j en u Mi l anu. On se ne poj avi j uj e samo u
osmostranoj krstionici kod katedrale Sv. Tekle; i mauzolej kod San Lo-
ryn+_M.ag,olSt
ku:nijg. nazvaqSqrul sa apsidom. u kojoj su pred-
st avl j eni Hr i st os i I l i j a, i ma ovaj skl op@st or a, i st o kao i j uZni okt o-
r Botr
ove crkve i krstionica kod Marijine crkve u Efesu.
U okviru konstantinskog gradevinarstva najsavr5eniji i najbogatiji oblitrl
zastupa mauzolej Konstance u Rimu. KruZna gradevina ima predvorje cR
5
sa dve eksedre i sa tri ulaza, koje je podev od vremena Konstantina desto
sioL.<rri+qh upotrebljavano za centralne gradevine; graclevina je spolja opkoljena
(, . . . . , . t ,
-
krugom kol onada, kao St o j e i Gal eri j eva gradevi na bi l a post avl j ena u
>K\' i!{k' {
sopltveni temenoi. Kada se' u Santa Konstinci ude u hodnik, zaiveden
poi"obiieortim svodom, ; r; ;;;i;il^-""-ii"i":
"r"oui
iuodoui, prt-"- 'o\/
o
9_tj"
se- da. je dvanaest dvojnih stubova hodnika namerno tako postav-
.6,4
ljeno, da glavna osovina ostavlja pogled slobodnim ka ravno zatvorenoj
g *
Sant a Konst anca u Ri i l u. Up
' t
91,
Crt ez 10 - Ant i of . i j a-Kausl | e, hododasni -
Cko ct kxa SD. Vaui l e, Up. st r anu 92.
. ' : t ' *
':+zttx
.o'r*xa.:'*
bazi l i kom i nj eni m atri j umom u nerazdvoj no j edi nstvo. postaj e j asno da
su sve velike Konstantinove rasko5ne bazilike medusobno na"jteSnje po-
vezane i da (svaka na svoj nadi n) spaj a poduZni si stem starohri Si anski h
svedani h cr kava sa i dej om cent r al ne gr adcvi ne nr auzol ej a. l
q . -
U t r ei oj i el r , r t i ni I V. i r ckg, i u pogl edu na di vni r r anf f i ul ogu Ri r na
' i :--l reuzi ma
Mi l ano. vei i ka katedral a Sv. Tekl e i sprcd danai nj e-saborne
crkve_j este_dokaz takve petobrodne osnove; i za ;i i h sc uvekhal azi car-
ska i dej a da metropol a poseduj e reprezentati vnu crkvenu gradevi nu.
Tako. je -
kad je,Sawna preuzela ul,ogu N{ilana kao glavno{ grada -
i ovde sagradena katedi i l E u okrugu Kl ase, koi oi
i e
p6sl e sl Edl a dvor-
ska crkva Santa Krode za vreme Gale Placidiie.
" "
Ako b-acini pt-@FffTa hri5ianske svedane cikve koje su nastale u IV
*^ Fj
vekF kao_ naslednice konstantinskih gradevina, vidimo da su to skoro
TP*--
uvek gradevi ne sa transeptom. TransEpt j e od podetka pr.ornenl j i v. On
moZe da bude sasvim_ nera5ilanjen (Akvileja, Trijer); iko
1"
iituren,
moZe da ima dva uska bodna krila koja se lucjma otvaraju p."-a glavnoj
odaji poprednog broda (Sv. Petar) ili-pak moZe da bude i pravi olus tri-
partitum. Onda srednji prostor za hor ima Sirinu srednj-eg broda, dok
su obe bodne pro_storije Siroke kao oba bodna brcda zajejn6. To je oblik
transepta crkve Sv. Tekl e u Mi l anu. Ovaj osnovni obl i k i ma poi l e
dusi
raz_vi tak u pozni j oj gri koj bazi l i ci u Nei -Anhi i al os u Ni kopol i su. I pE.-
todel ni transepr i z Epi daura (oko 400) proi zi l ai i i z ovos ti p{ fTv veku
postoj e i j ednobrodnc
monumeutal nc gradevi nc sa dug-i rn' krIi i t' a, koi a \;
su sl i dna.popredni m brodovi m;r, rako da u osnovi nastl j e pravi krst. To l J
je sludaj k9d qrkve:\9919!-gM,ilag zapoietc 382. goci. dvde oba krila
f f
transepta i nra.i u porr.i kl -zal i m se od srcdnj cg prczvi reri j a prosi ruj ,, u
l l
o4
'4.
f1 n
t1 B
\/
>s
Crt ez 11 - Sonl d Konst anca u Rl mu. Nadgrobnl spomeni k Konst ant i ne, aerke Kont t at rt l na
Vel t kog i dal l l h al dnoua carske ku' e. od 1256, crkDa, Popt el nl presek po Dehl o-Becol du.
Up. st ranu 91.
\\{l
istodnoj ni5i; pod pravim uglom se nalaze dve okrugle niSe, diji su mo-
zaici sa predstavom Hrista oduvani. Izmedu ove detiri glavne ni5e IeZe
detiri od6ljka zida, sa po jednom ravno zatvorenom srednjom niSom iz-
medu dveju kruZno zatvorenih manjih niSa, a ovaj sistem je malo po-
remeien stepenicama na jednom mestu. Dvanaest manjih ni5a je, dakle,
unakrsno postavljeno: ovaj red je na majstorski nadin podvuden time
Sto po tri para dvojnih stubova u hodniku odgovaraju trima ni5ama.
Ovom sitemu trojnosti i dvanaestobrojnosti podreden je i program mo-
zaidkog ukrasa. Ako se ova prostorija zamisli u potpunom izgledu svog
radijalno postavljenog mozaika u kupoli i sa inkrustacijom prostora pod
kupolom, pre se poveruje da se nalazimo u carskoj prijemnoj dvorani
nego u nadgrobnoj crkvi. Tu je nekada stajao porfirni sarkofag carske
ierke. Ona je, ustvari, u ovom prostoru pod kupolom primala i posle
svoj e tel esne smrti , j er j e bi l a di va u hri 5i anskom smi sl u (to dokazuj u
vreZe vinove loze i jagnje na njenom sarkofagu) i ostala augusta. Nju je
postavi o Hri stos, predstavl j en u dvema ni Sama, sedei i na zemal j skoj l op-
ti , koj i i danas obj avl j uj e zakon sa raj skog brda.
Treii geometrijski oblik koji moie da sluZi kao osnova ranohriSianskih
gradevi na j e, kao Sto smo vi del i , takode konstanti nskog porekl a: to j e
kvadrat. On se od samog podetka pojavljuje u sva tri osnovna oblika:
kao nera5dlanjeni quadratum sacrum, kao kvadrat sa ugaonim niSama
i kao raSdlanjen kvadrat sa srednjim kvadratom, sa detiri krstaste ni5e i
detiri ugaona prostora.
U hri5ianskoj antici bilo je uobidajeno da se jedan posveien i poseien
grob uokviri kvadratom i nadgradi kvadratnim prostorom. Jakva unu-
t
Mozal k na svodu severnog hodnl ka u Sant a Konst ancl u Rl mu. Usred vret a vl nove l oze I scena
i z berbe grot da nal qzl se poprsl e Konst ance. t i p. st rane 91, 98.
t ra5nj a prost ori j a naj j ednost avni j e vrst e moZe da i ma det i ri zi dne ni Se,
te onda govorimo o osnovi sa upisanim krstom. Kvadrat moZe da bude
i sasvi m nera5dl anj en, dak i onda kad na nj emu podi va kupol a. To j e
sludaj kod l-rododasniike crkve Sv. Vavile u Antiohiji
-
Kausije (378). Ovde rr-f
detiri neraSdlanjene poduZne prostorije vode sa sve detiri strane prema
srednj em kvadrat u, t ako da nast aj e krst ast a osnova; ona se ne moZe
zameni t i ni sa j ecl nobrodni m dvoranama sa popredni m brodom naj j ed-
nost avni i e vrst e kakve su oduvane u crkvi Sv. Anast asi i e u Ri mu i San
St ef ano u Ver oni , ni t i sa cr kvama koj e i maj u osnovu u obl i ku i zbai enog
krsta iste vrste kao San Lorenco formozo u Raveni i crkva Sv. Krsta u
tauriskom Hersonesu.l Crkva Sv. Vavile u Antiohiji po svojoj osnovi lidi
pre na shemu hrama T.nande iz Pagana,.to .ru o#o' uu crkve Apostola u
Milanu, u kojoj nagla5eni kvadrat izmedu naosa i hora proizilazi iz pro-
Zimanja poduZne i popredne dvorane. Sveti kvadrat iz crkve Sv. Vavile
moZe da se poredi sa po5t ovanj a dost oj ni m okt ogonal ni m dvori 5t em u
svetili3tu Simeona, u Kalat-Simanu. Nf siiian na"din se
postupilo
kada
\z
t
I
I
I
to,r lr ty-
vizantijskih malih crkava, prenela je u zapadnu Evropu gradevina Teo-
dulfa u Zerminiicle-Pre (Germigny-6"r-pt6t).
-N?i nbvi i a
namtdl <a' i akopavani a"u Centdel e' kod Tarasona otkri l a su
-
poi ed j 6dne eetvorol i sne gradLvi ne sa pseudo-pol i goi al ni m pl aStem
-
novi tip konqla4llnskih mauzoleja,
koji ie dotada bio poznat sa poznijih
krstio;ic@
-sa"krstionice
koja je pripadala 6a-
zi l i ci u Masti hari i u katedral i Sv. Mi ne u Abu-Mi na kod Al eksandri i e.
I/ronstantinski kupolni trrauzalei ia Centdele:rrezqg
je u obliku krugi u
kvadrat, tako da ugaone ni5e dine prelaz, Mozaidni program kupole mau-
zoleja iz Centdele je sasvim carski obeleZen. On prikazuie, nastavljajuii
tetrarhijske predstave cara, ceremonijalne scene na kojima je car obe-
l eZcn kao
yi cnri us
Ch: i sti , zati m vel i ki carshi ci ki us l ova, kao u rerrar-
hi j skoj r,i l i u Pi aca Armeri na, i starozavetnu si mbol i ku spasenj a koj a j
uobi dai ena na l i onstanti nskoi pl asti ci
sarkofaea i na sl i karstvu kat:
r uJsKOJ vur u r . l aca Ar r ner l na, I sl ar ozaver nu sr moo[ l ( u spasenJa KoJa
] e
uobi daj ena na l i onst ant i nskoj pl ast i ci sar kof aga i na sl i kar st vu kat a-
l m. st ara crkua So. Pet ra, krsl ast a
a zdpadno od. t ransept a,
Crt e- Ll - Sol un, crkt a Hosl os Dcui d. Vl di dol e.
ie Jakovov klaclenac kod Sihema
-
kome
je r.rkazir.' ano pojtovanjc
-
proSi ren
u krst ast o hododasni dko svet i l i 5t e; no ci ol c. i c ovde svet i okrug
kl adenca obuhvai en krst on. r, u svet i l i St u Vavi l e, l i ao ccnt ral na gradevi na
,J-:^.1 -i-&:3:!R,\*-
b"1fi"'?"i,1:1?i# #ir:#l,i'i;:'ii:;,1::t:i::!'J,:if#{; sa. kubusom
: \s.l \.\*
\$+i -- ,\rrrt-
l <oi a
.s6__kao
ri zanti j ski . oi novni obl i k srednj ovekovni h mal i h crkava
' -podcv"od
VII veka smai ra hri 5i anskom vari j antom i ranskog sveti l i Sta va-
'-r<'pL
ire
-
moZe se smatrati carskom pratvorevinom konstantinskog razdob-
Ij a. Gl avni predstavni k ovog ti pa gradevi ne.i c graci i anska saborna crkva
u Inleru;
,vrsoka
kubiina sied.tla"gradevin;
jffi
- r
sa cetrn Kraka Krsta, tako da nastaj u deti ri ugaona prostora, koj a sa
srednjim kubusom u unutra5nje, prostorije, kao i u- spoljnem izgledu. gra-
devin6 sadinjavaju petoClano jedinstvo. Takav kvadratni prostor sa devet
--. odaia bio ie sigurno i Jovanov grob kod Efesa,, komc su olio sredine V
'vl,*\'-'
('(''t' i{n
veki dodaia tri"troffiodna prilafa; na taj naiin, Jovanovo svetili5te pred-
i ! { : 1 st avl j a r ai dl aqj enu var i i anl u Vavi l i nog. svet i l i 5t a u Ant i ohi j i . Tek u j u-
-sti ni i ansko
vre:me 3e ov6me dodaj e quadratum sacrttti t sa gl obom
j evan-
t?;
s,
deliste i to u sistem krstoobrazne crkve sa pet kupola. I(ako je izvrieno
t akvo udl anj i vanj e, j asno pokazuj c cr kva pr or oka, - apost o- l a i mudeni ka,
saqradena u Gerl si +OS. eoa., koi a i ma svoj tr paral el tr u krstastoj crkvi
u
"Sal oni ;
u oba sl udai a i rednj i
-quadratuni
sacrum u kvacl ratu nastaj e
{sS-os'".*l:f,?'i.l;l
::*,;":H:i 5:Jl.:;J'!l),?:Jli,^ sa k'adrarnom osnovom
\gir*(: rr nastala je onda u crkvi
EpSios
Oayra koja se nalaz-ila u carskim ternrama
t\n-.tur
u Solunir. Njen zn-adajni;oz-Ini-psidi sa predstavorn I{ristove epifa-
ni j e otkri ven j e tek u-na5em veku. Ovaj , r.r sl edei o.l eposi sve de5i i ol rl i l i
u crkvi Sv. Leonide u Korintu
-
Lehajon, ali se mora pretpostaviti i za
vreme Konstantina, jer se taj ra5dlanjeni oblik pojavljtije 'iei
u San
r.e-
renco Madore u Mi l i nu, dakl e oko 3i 0. godi ne.^
--;;--
Uprkos-bltnih p6@, koje je San Lorenco Madore pretrpeo u doba
manirizma, on i danas deluje kao najsavr5enija tvorevina hriSianske
gradevinske umetnosti IV veka. Istodno krilo njegovog atrijurna pretvo-
reno je u carsko predvorje sa dve eksedre. Unutra5nji prostor se moie
, ^--"^
najbolje razurneti ako se zamisli kao varijanta Triiera.
' otT"Si i oki -unutrai nj i
kvadrat upi san
j e
u sfol j ni ; tai <o nastaj u deti ri kva-
dratne ugaone prostori j e, koj e spoi j a ograni davaj u eradevi nski kompl eks
koji se uzdiLe u obliku tornja. Cetiri strane kvadrata isturene su u oblil<u
segmenta kao konhe. U detiri strane unutraSnjeg kvadrata postavljena su
po dva stupca (dakl e u svemu, osam); od ni i h poi azeci i zvi j aj u se
-
noSene stubovi ma
-
ceti ri otvorene eksedre sa
po pet
ar' l i ada, koi e su
paral el nc sa kri vi nama spol j ni h konhi . Gradevi na-i e,' dakl e, u su' om skl o-
pu odredena pcmoi u dva koncentri dna kvadrata i dva koncentri dna l i sta
detel i ne. PoSto ovai obl i k prostori j e i rna vel i ku sl i dnost sa gracl evi nama
\zI rreka
-
kao Sto su tr.r katedral a i z Bosre i l i tetral i onhos i z Sergi opo-
Ji sa ( Rosaf a) -
n. i eqova pr i padnost er ndi l el j skoj unl ct ncst i I V r ' , ' i <i ni j c
bi l a i zvesna. f.:k brj da ki Ca se pode-od l <onttani i nski h osnovni h shvarl -
kombi . Od ove konst ant i nske gradevi ne sa ugaoni m ni Sama vode porekl o
neraSdl anj eni i ra5dl anj eni t i povi krsi i oni ca, mauzol ej a i cent ral ni h sve-
) 4
\ \
crtez 14 -
Ketn,,kua sD. Gereona, vtdi
f:rj:t**".t'fr*rki?Tli",lT;,#l;
d o l e ; , i , r m
Justl nl l ana, sl edl u tome vrse uzore i z.
Bosre i Sel evki i e, di nei i j o3 nej asni j i rn
n ju jekaoekrektidna.,ouotuo."ui,,oub"rlrf
Xl:::W;:ri'#3rtu""':fiTlf 1.?
'fr
Graci i an koj i j c i zdej stvovao i vei i ko prezi di vanj e Tri j erske katedral e.
Vci raskoi ni trcm sa dvema eksedrama ul <azui e- na ci rsko porekl o.
U
poduZnoj oso' t' i ni el i pse i skade apsi da, a i zmedu nj e i trema i zvi j aj u sc,
na obcma st r anama, i z el i pr i dne pr ost or i j e, po det i r i ni Se; one daj u gr a-
devi ni ne5to od one pokretl j i vosi i koj u
j e
vei Hadri j an voi eo. Ii vi j "ena
spol j na kontura bi l a
Jc
dakl e, bar u
-vrc' me
Konstanti i a i Graci j ana, up-
ravo karakteri sti dna crta crkvene arhi tekture IV veka. Ovde postai e
i i -
sno skr i r cno sr odst vo i zmedu Kel na, Tr i j er a, dol i nc Rai nc uopi t e" i l , t i -
l ana, kao i gornj e l ral i j e- MoZda i m j e vel i ki uzor bi l i Konstanci j eva
crkva Apostol a
.u
Cari gradu, koj u j e on podi gao u dast oca;, Konstanti na
Velikog, kao trinaestog apostola. \t{ril\\R)
;,\u--
Kl asi i ni obl i ci pr ost or a u konst ant i nskoi i post konst ant l nskoi
e#evi n-
skoj umetnosti postavl j aj u sasvi m nove 2adatke monumentahi o"m sl i kar.
stvu i umetnosti mozaika, koji se od podetka povezuju sa inkrustacijom
i si sremom vel i ki h arhi tektonski h redova.
prvi
put podev od tetra;hi j -
skog vremena, a narodito u vreme cara Konstantina, bZiveo je
takozvani
drugi pompej anski sti l , koj i j e bi o uobi daj en u Ri mu, Herkul anumu,
Pompejima, z,a vreme Julija Cezara i cara Avgusta. Ovaj monumentalni
st i l . ol r l i kovanj a ent cr i j er a dokazan i c za I Y vek, i ako vr l o r asut i oi ur . an
u sl ui aj n_o. sai ul ani m spom. eni ci ma. . Mi ga nal azi mo vec u Gal er i j evoj
pal ati u Sol unu i u tetrarhi j skoj .grobni cf Di i ane na Vi a Sal ari j a i Jpred
kapi j a Ri ma, z-ati m na zi dovi ma dvoj ne crkve"u Akvi l ej i , u katal i ombama
Pri sci l e, PrL.tel (stata i Petra-Marcel i na, i uopSte u odaj ama u katakom-
bama i z IV veka, t Coemeteri um Jordanari mi ugrobri i ci pekara u kata-
kombi Domi ci l e, pre svega u katakombi na Vi a Li ti na, ottri venoj posl e
Drugog svetskog rata i vrl o duvenoj , al i i u bal kanskom prostoru (kao na-
pri mer u grobni m odaj ama u Sofi j i , Peduj u, Ni Su i Sol unu); i sto tako
u
-prostori j ama
koj e su nedavno otkri venc ausrri i ski m i skopavani i ma u
Efesu i i nai c u Mal oj Azi j i , naj zad.i u konstanri nskom Tri j eru. REe i e o
carsl rom sti l u koj i j e u cel oj ri mskoj dr2avi stekao znadai ", kako na Za-
padu tako i na [stoku, i koj i se moZe prati ti od tetrarhi j skog vremena do
dal eko posl e Konstanti novoe doba.
Ova poi noanti i ka rcncsansa- i akozvanog drugog pompej anskoe sti l a po-
kazuj c,.sa. vcl i ki m odstup,anj i ma, ni z oSavezni h-si i tski h osobi n-a, l <oj c' su
se. svuda i uvc. k spr ovodi l e. I nkr ust aci j e, se naj i e5i e upot r ebl j avaj u za
poj aseve postol j a zi dova, pri d.emu moZe da bude u pi tai ri u prava
i nkm-
staci j a, koj a j c uobi i aj ena i u odaj ama katakombi -(kao-u
preteksrato-
voj ); i krsti oni ca kod Lateranske crkve i srednj a odaj a u Santa Kon-
stanci u Rimu imale su prvobitno bogatu mermeinu inlirustaciju.
Naj i e5i e se pak upotrebl j ava i mi taci Ja i nkrustaci i e; to ni i e ni kakva no-
vi na l V veka, vei j e preuzeta i z renesanse avgustovskog zi di rog sl i karstva.
Nasuprot sasvim neantidkom crveno-zelenom linearnom stiluia beloi os-
novi, koji je zidove i tavanicu jedinstveno
obradivao, podev od vrernena
Konstantina zid se horizon-talno ra5ilanjava pomoiu ukrasnih traka, naj-
de5i e su to vi soki poj as sokl a, i znad koga i e
-poi as
sa poredani m uokvi re-
ni m poj edi nai ni m-sl i kama i dckorati vni g;r;1i -po1as i a l ri zom. To znai i
da j e nadel no napu5tena bel a osnova zi dova, koj a-j e bi l a omi l j ena u III
nj a kubusa sa devet odai a postai e
ra-
zuml j i va geneza. Vei u redani u kahena
i u tehni ci zi dova, ona ni j e vi zanti j ska,
nego je izgradena more romano.
pozni-
ji oblici ovog tjpa nemaju vi5e
ljegovrr \)eu^
Krasl xu. l o se
Jasno raspoznai e kada se
uporedi tetrakonhos i z
-sel evl i i i e-pi i eri -' -1\
j e s kraj a V veka.,U oba sl udai i i mi mo
koncentri dne kvadrate, al i i e u Sel evki -
j i unutra5nj i kvadrat mani i h di menzi i a
i vei zato del uj e kao post;vl j eni bal da-
hi n. Ovoj razl i ti se pi i druZuj e i to
gto
otvorene eksedre sa umnoZeni m redom
stubova (Sest umesto pet
arkada) i
spol j ni m, mnogo ravni j i m konhama,' ni -
su viSe paralelne, vei se njihovo sredi-
Ste nal azi van prostora eksedre, pa se
dobi j a uti sak da se kri vi ne sp6l i ni h
konhi spaj aj u u vel i ki krug. Posl ei i ca
t oga j e da Sel evki j a, bai zboe i dei e
o bal dahi nu, nema karakter hodni ka i
-'?oxr.}/'
S. t t P**-
re
!1q!9lgl!9.#agEs
u Milanu je, pored prvobitne katcdrale u Trijeru,
p,rl trgr Konsrantrnskog ti pa gracl evi ne na kvadratno.i osnovi sa i zvi i eni m
obl l cl ma Ti dova; pa j e stoga -
kao trei i ti p central ne gradevi ne (bored
oktogona i z- Vi tl ej ema i saborne crkve u Tri i eru), i kao"carsku ci ku"n,,
grad.evinu dostojnu velikih raskosnih bazilii<a sa transeptom -
treba
staviti neposredno uz_njitr.
!o
poveiava vrednost njegovih iroosovinskih,
!1k9dg
centralno. gradenih oktogona, od kojih oba-p6stavljena u osovini
sever-Jug (San Si sto i Sant.Akvi l i no)-i i ne ti p sa ni tama k6i e se smenj u-
j u;
i st odna kapel a san I pol i t o sl edi kvadr ai nu shemu sl avne- sr adevi n"
l ], 1oT"
Sto j e kvadrat tako upi san da nastaj e oktogon i u
"pi ri ni -
g."_
KIm l (rstom.
Na5 genetski metod j e pokazao da j e sl i ka konstanti nske crkvene arhi -
tekture mnogo bogati j a no Sto su rani j a i spi ti vanl a pretpostavl i al a. po_
gl ed na osnove severne,pal ate kod.hi podroma
l -r
eari grai l u poki zuj e da
ni j e.postoj ao.samo vel i ki brol vari j .ani i i zv.i j eni h ni sa"za ,n,i tri snp p.o-
storije, vei da su morale.postoiaii i gradevine sa tontrama, i#:"irr'
napolje i to u velikom broju varijanti. irihoros i crkve
"
ouiift" a"i"u""
su. saFo sl ucaj no.saduvani -naj j ednostavni j i
obl i ci . Kada su bombe u
toku Drugog svetskog, rata del i mi dno osl obodi l e dostoj anstvenog stari nu,
crkvu sv. Gereona u K:l nu, nj egove romanske opl atej i zaSl a j e"na vi del o
carska-G-tidlrrp?rde-vitib
si e*liptidnom osnovom; nju je #gradio isti
96
{-r
J r
vcl i r-r, i l i j c bar ogra. ni i : cna na gorn. i Lr pol ot , i rru zi ci a, gde j t : unl c| t -. nr z-r: -
l ci l o-crveni l i nearr-ri st i l (nal oi i t o u kat akombamzr Pct r-a i i Marccl i r-r: r) cl o-
Zi vl j avao ncku vl st u poznog Drocvat a r-r I V veku. I nkrus; t : rci ont -r si i l t ar' ,
st \ ro u poj asu sokl a r, rpot rcbl j ava t e5kc bo. j c, r-raroi i t o pornpcj ; rnsko-cr
vcnu i z asi ccnu 2ut u. l z t oga pr oi zi l a; : i cl a j t ' sadl t i i l . r ' al <t cl
i ) l ' ost or l
ui ) c t
ot l rcal en t ri ma osnovni nr boj a; l a, ct -\ rL. norn, Tut orrr,
l rl : Lvom, I t ao i u rano-
t ' i t t l sl i ont vt ' ( ' r ' r t - nu. Pot l t ' l a noJi a i , - ' r r : i l t cl i l . r
' , r , r r , l . , i si : l i : r r r i l r ol ' t ( , st i t t i l i l l
uokv i r eni h, pol ol cni h pr avt ugl oi r i i r pol i a i t u j e sc r - azl i l i r r j u ot ! uohvi l e r r i l r
sl i ka srednj eg poj asa samo svoj om nesacl rZa. i no5i u. Crvene odaj c post oj e
kako u kat al <ombi Doni ci i e, t al i o i u Capcl l ct Greca u krueu Pi i sci l e. Za
ovako osl i kanc i nkt ' r r st ot anc zi dovc i zvanl cdar r pr i nt cl . pi ' uZa gr . obr r i ca
Ampl i j at usa u kat akombi Domi ci l e. Orro st rogo i nkrust aci ono sl l l . arst vo
r ual azi mo dal j c u sevcr noj bazi l i ci u A1<vi l c j i .
NuZna, posl edi ca ove st j l skc pr ont cne j e pot puna
l ) r omcnr
skl upa pr . i l i -
l : om sl i kanj a t avani ce. Ako i e sl i karst vo I I I vcka skoro i skl i ui i vo bi l o
nakl onj eno ot vorcnoj l avani ci , koj a i c i zr-asi a i z si , c-i l i h zi dova i od nj i h
sc u ukrasu razl i koval a samo po svom koncerl t ri dnom si st cmu. i z kor"r-
st ant i nskog skl opa zi dol a nuZno pl oi st i cc cl a t al ani ca nt ol a da br r de za-
t vorena, da podi va na zi dovi ma i da i m kont rast bude zasr-t ovan na za.
konu da nosei i i no5eni del ovi u prost ori j i moraj u bi t i razl i di t o oboi cni .
Tako nast aj e, kao novo nacel o konst ant i nskog sl i kar st va na t avani ci , kva-
chat ura, t j . ravne t avani ce i pol uobl i dast i si odovi uvcl i su osl i kari i ka-
set ama. Sve kat akombe Ri ma, nast al e u I V veku, punc su ovog si st erna
ukra5avanj a t avani ce: grobni ce u Domi ci l i , u Kal i kst u, al i i u sevcrni m
katakombama, a naizad i u mnogim variiantama u katakon-rbi
pctra-Nlar-
cel i na, kao i u novoot kl i veni m i ra Vi a Lat i na. Tome t rcba dodat i i kva-
drat ure podni h_mozai ka u Desencanu i Veroni , u Al i vi l ej i i drugi m rano.
hri 5i anski m crkvama u severnoi I t al i j i , hao i podnc moz: ri kc- u Sant a
Konst anci u Ri mu, al i i podne mozai ke sa kvadrat uranra Lr severnoi Af -
ri ci . Tal i o u vreme Konst ant i na post o. i e kaset e naj j ednost avni j e ri rst c
koj e se i skl j udi r, ' o sast oj e i z kvadrat a i one u kol i nra sc smenj uj ' -r l i va-
drat i _i okt ogoni , l <ao i kaset c koi c sc sast oj e ocl porecl ar. ri t r okt ogona i l i
porei l ani h l <i st ova. Pored t oga se' i al aze bez6roj nc' l i ornbi naci j e , rf , t ug, , r' ru
i krst a i l i kvadrat a i krst a. Tako dol azi do sl oZcni h zvczcl ast i h rLkr' : rs: r u
samom skl opu kaset e. Naj zad, osno' r' ni geoi l et ri j ski obl i ci kvadrat a, ok-
t ogona i krst a mogr, r da dovedu do est ct sl i i sl oZcni h t a. , rani ca sa kasct arra,
kakve nal azi mo u novoot kri venoi kat akombi na Vi a Lat i na, i na svocl u
Sant a Konst ance u Ri mu, dal j e u uokvi rcni m pol j i n-ra pocl ni h mozai ka u
Spl i t u i Descncanu, u Akvi l ej i i drugi m crkvanra gon' rj c I t al i i c. I (onst an-
t i nsko sl i kar st vo na t at ani ci , ot kr i vcno odr nal r
1t o- : 1.
r : at a u Tr - i j cr . u, da. i c
nam, baS zat o St o pri pada vref f l enu podet ka novog st i l a, povod da razu-
nremo karaktel ovih kaseta. Carska iaskoSna dvoiana. pod
ranohridian-
skom kultnom osnovom u Triierskoi sabornoi cr.kvi. rccla horizontali-re i
vert i kal ne pra' r' ougaoni ke, qoki ' i l cnc"crveni m i ' r' akarna; Zcnska popr-sj a sa
kovdeZiiima za nakit ili sa harfom, u kasetama s plavom pozaciinoh, iroja
su i zgl eda port re, t i carske porodi ce, smenj uj u sc i a i graj ut i m i l i l cbdei i i n
parovi ma Put a, hoj i su narodi t o uokvi reni zl at ni rn ki mat i i i ma. Svi unu-
t rai ni i okvi ri su j oS j ednom
obuhvai eni zel eni m t l akama, t ako da nast ai e
Lr pccat l j i v skl r cl boj r r , pl a' e i cr vene, zcl cnc i Zut e. u i ednoi kaset i kon-
st arrt i nske
. j u_7-nc
er-kvc, a u r. raj j cdnosravni i cm obl i ku i u krst i oni ci kon-
st ant i nskog konrpJcksa, nai zmeni dno sc ni zu kvadrat i i t rouel ovi oko
j cdnog ( cst ougaoni ka
i i ncci d' anaest or _r gao' i k; ovi dodckagonl sc opct
t ako proZi mai , , da j e j edna i cst ougaona kaset a okruZena si sest kasera,
a Sest ougaoni ci sr, r obel eZcni krst ovi ma u sredi ni . U ovom konst ant i rrskom
kasct norn sl i k: rrst vu u Tri . j cru vi di sc da sc rcncsansa na pod. ct ku
hri S-
i anst va ni j c r-azvi l a post cpcro i i z j cdnost avni , j i h
osno' ni h dbl i k^a, r, ei da
j c geomet ri j sko nadcl o kvadrat urc odrnah na podet ku st ' ori i o mnost vo
var i j ant i .
Ct weni aal <osol sl aj gr oi r sa i nl t r ust aci onj nt si i kar st r ' om i dvenr a sccnama spasenj a na gr onom
zi du ( Vaskr senj e Lazar a i Moj si j evo dudo sa i zvor om) . I <at akomba Domi ci l e u Ri mu, l V vek.
Up. st r anu 98.
+
I
\s
Ukras na zidovima i tavanicama sledi zakon srroge pravougaonosti, dime
se opet uspostavljaju pravilni odnosi izmetlu horizontalnoe" i vertikalnoe
pravca u prostoru. To dovodi do horizontalnog trakastog-ukrasa za iti
izvanredan primer pmza ukras velikog okna zidovod vaiduha u
pretek-
st al ovol Kat aKombl .
Kao u prvom stol ei u pre nai e ere, sada se u konstanti nski m prostori i a-
ma na sva detiri zida, iznad soklova slikanih teskim boiama, u^zdize arhi-
t ekt onski r ed st ubova. . o' ni j e i zaSao na' i del o dana samo u Gal er i j evoj
pal ati u Sol unu, vei i i nace pri i skopavanj i ma u Sol unu; sasvi m po sebi
sepodrazumeva u Di okl eci j anovoj pi l ati rr"Spl i tu, sad a skoro
i e d^okazan
u Efesu i tropSte u j onskom prosi oi u u IV r.cl i u, a moZe sc utv;di ti skoro
u svi m kat akombama Ri ma na pr i mer i ma pr vobi t noe podr azavani a.
ovde
se, u ugl ovi mq grobni h. odaj a, i skl esavaj *' pl asti dni i ti -rbovi i z j ednog ko-
mada ( kao u kat akombi Domi ci l e) i l i i c, i spr ed zi da sa nasl i kani ni so-
kl om i gornj i m ortostari ma, stavl j aj u pl asti dni stubovi i znad koj i h
fo-
di va pravi arh_i trav sa sl i kanom nepri ki dnom l ozi com. Zona kapi tei u o.' i l t
pl asti dni h,stubova-i spunj ava
se j ednom' rstom
pravougaoni h' ,,metopau,
one su pokr i vene f i gur al ni m i oi nar nent al ni m mot i vi mi kol i sc smenj u-
j u,
a odvoj ene su j edne od drugi h pl asti dni m konsol ama. i akav si stem
j oS vi Se podsesa na pr vi nego na dr ugi . pompcj anski st i l . U t akvoj r ene.
sansi ne
_zaduduj-e
kad se za poveiavanje plastldnosti ponovo pojivljuje
ukras u Stuku. Nasl edni ci ani oni nski h prdstori j a sa stukom su net<<j l l i ti
grobovi kod Sv. sebastijana, kao i Kapela Greka u katakombi
priscile.
Savrseni primer kako treba zamisliti ovakav sistem zida u narodito ra-
sko5nom obliku, sa skupocenim ukrasom, tehnidkim sredstvima inkrusta-
ci j e, i ntarzi j e mermera i ostal i h radova sa umetani em, pokazui e
vi soki
zid u velikoj auli kuie Junija Basusa u Rimu. Na soklu s'e nalaz"e carska
poprsja u medaljonima izmedu ukrasnih umetaka ili stubova. Iznad tosa
se uzdiZe
-
od sokla izdvojen friz sa ogromnim natpisom u dva reda
I-
veliki niz sa. po dva stuba jedan iznad drugog, poredana u pravilnim
razmaci ma; i zmedu nj i h se nal aze trodel na vi sokj pol i a sa srei ni i m or-
t ost at om i gor nj i m i donj i m f r i zom, koi i su t akode- t r odel ni . St ubovi
nose arhi trav sa tri gl i fi ma, i ntad koga se nepreki dno proteze fri z konsol a
sa mal i m l uci ma. Na nj emu podi va
l trozorski
dco. l zmedu prozora su
razapete antependije koje se nalaze izmedu stubova postavlj-enih jedan
i znad drugog, a, na postol j u. Na stubovi ma podi va j ednostavni
arl i i trav
koj i na svoj i m l <r aj evi ma -
u pr avoi l i ni i i sa st ubovi ma koi i nosc an-
t ependi j e -
nosi dva st uba; i zmedu- n. j i h" se naj aze pol i e sa" sl i kanl a u
i ntarzi j i . Naj duveni j a j e sl i ka sa deononi kvadri gom, ti oj a se i uva u Anri -
kvari j umu u Ri mu. Iznad ovi h stubova se nal azi arhi trav koi i dodi rui e
- t eme
pr ozor a sa pol ukr uzni m l ukom. U osovi ni ant ependi i a i r r ol i a sa si i -
ka-ma g prozorskoj , zoni , predstavl j ene su kr.adratno uokvi rene maske, a
u kvadratima iznad.prozora scene lz lova i kolsl<a trka.
polazeii
od ovog
bogatstva u materi j al u, obl i ci ma i moti vi ma, pada svetl ost i na vel i ki
dvoranu na
forun,L
ronlctnunl, kao i na spoljnu arhitekturu i izgled unu-
traSnj eg prostora aul a regi a u Tri j eru. To su carske osnovc vel i i anstvene
crkve. San Simpiiiiia-no u tr,tilanu;- polazeii od ovog ukraSavanja moZe se
stvori ti pri bl i Zna sl i ka o tome kal <o
.j e
mogao dJ i zgl eda si si em na zi
\ . )
dovima u staroj crkvi Sv. Petra i u San Paolo fuori le mura; najbogatiji
primerci ovog stila su krstionica Lateranske crkve i mauzolej Konstance
u Ri mu.
Ovakvi veliki redovi stubova su u IV veku naideSie slikani, kao narrri
mer u i uvenoj grobni ci Ampl i j at a, u krugu bomi ci l i ne kat akombe. I
onda kada se slikarstvo, podev od vremena cara Konstancija, ponovo
vraia beloi osnovi i distom nadelu uokviravanja, tako da ukraSava viSe
l i nearno nego sl i karski , ono se na vi 5e mest a pri drZava vel i ki h arhi t ek-
t onski h st i l ova. U grobni cama Cemet eri j uma porodi ce Jordani na severu
Ri ma t akvi vel i ki redovi st ubova i pi l ast ara. l i nearno i varvarski nasl i kani .
dokazani su dal < i u naj manj i m pi -ost ori j ama.
Ovo st rogo arhi t ekt onsko sl i karst vo i ma presudne posl edi ce i na obl i k
sl i ke u poj edi nost i ma. Pro5l o i e vreme rasut i h mot i va, novi st i l vei svo-
j om pravougaono5i u, t rakast i m ukrasom, i svo. j i m ort ost at i ma i kaset a-
ma zaht cva da sl i kc u prost ori j i i zgl edaj u uokvi rene kao sl i ke na drvenoj
pl odi . To se dodarava pomoi u crveni h i pl avi h dvoi ni h t raka i l i dak i po-
draZavanj em ol <vi ra. AI i t o i e samo j edan obl i k novog sl i karskog poret ka.
l l ori zont al ni si st em t raka zaht eva, kao i arhi t ekt onski red, nepreki cl ne
mot i ve sl i ka, a i st ovr emeno podst i de st var anj c nepr eki dni h sl i ka, ci kl usa
sl i ka i cel i h zi cl ova sa sl i kama. Ovaj st i h donosi sobom j oS j ednu posl e-
di cu. Opet se poj avl j uj u mot i vi koi i su skoro pal i u zaborav od vremena
ukrai avanj a Li vi j i ne kui e, a koj i predst avl j aj u pandan arhi t ekt onskom
slikarstvu. To su monumentalni predeli sa vrtovima, koje nalazimo, naia-
l ost vrl o l oi e oduvane, na zi dovi ma i uZne bazi l i ke u Akvi l ej i ; nj eni se
bodni brodovi vi zuel no proi i ruj u pomoi u ovakvi h raj ski h predel a, t ako
da je celokupni crkveni prostor pretvoren u raj. Odludujuiu ulogu, kao
nosi oci hri 5i anskog znadenj a, i graj u j aganj ci
i gol ubovi , vodoskoci Zi ve
vode i orant i . Predst ava pej saZa, koj i j e i sl i kan na zi dovi ma, ovde ni j e
ogranidena, vei se ceo zid pretvara u rajski vrt. Takvo arhitektonsko i
pej saZno sl i karst vo u smi sl u avgust ovskog st i l a i mal o j e posl edi ce i za
f i gural ni st i l . Si i dno kao u Vi l i I t em, u konst ant i nskoj eposi su uobi da-
jene figure u natprirodnoj velidini koje se uklapaju u takav sklop. Zna-
daj ne su monument al ne f i gure Di j ane i nj ene prat nj e u t et rarhi j skoj grob-
ni ci Di j ane na Vi a Sal ari j a; dak j e i j edan pi l j ar, Trebi j e Just us, nal oZi o
da se on i njemu ravni, trgovci i zidari, naslikaju u prirodnoj velidini,
a u kat akombi na Vi a Lat i na moZe da se
poi avi
Herkul kao monument al -
na pojedinadna figura pri izvrlavaniu svojih dvanaest dramatidnih dela.
Na f ri zovi ma, uokvi reni m sl i kama i arkosol i j i ma ne predst avl j aj u se vi Se
rasuti motivi i pojedinadne figure, rrei okvirom odredene, zatvorene kom-
pozi ci j e. Nj i hove osobi nc su sl i kovi t ost , broj nost f i gura, a dest o i pri po-
vedadka svoj st va, koj i omogui uj e nove uzaj amne odnose sa sl i karst vom
mi ni j at ura. Bogat e podat ke daj u novoot kri vene sl i ke ove vrst e u kat a-
kombama na Vi a Lat i na. Sada se I l i j i no vaznesenj e i sl i kava na vel i koj
sl i ci sa pej saZem, i st o kao i snaZni andeo koj i srei e Val aama na magarcu,
Isakova gozba ili, narodito detaljno predstavljen, dolazak Jakova u Egi
pat , i l i prol az kroz Crveno more koi i se prot eZe preko t ri zi da. Ono St o
j e u I I I veku u zi dnom sl i karst vu bi l o pot puno i skl j udeno, post aj e sada
nadel o: l j ubav ka predst avl j anj u poj edi nadnog, pri povedadka osobi na
,1'og
JakovUev san o nebesklm lestvlcama. Zldno sukarstvo u Novoj katakombl na Vta Latlna u Rlmu,
l -
Up. stranu 117.
slike, omiljenost dramatidnih dogadaja, savladivanje masovnih scena;
zatim isticanje motiva koji su u III veku sasvim izbegavani, kao Sto je
1+z vizija Jakovljevih nebeskih lestvica kod Vetilja, ili pr"ida kako Samson
tnL
bije- mase Fiiistejaca magareiom vilicom. Umetnost ie ne ogranidava na
\v"
zn-adaino, uvek pbnavljanlo slikarstvo dogme, uobidajeno u IiI veku; nije
joj dosta-izmi5ijanja
-uvek
novog gradiia, ikoje nije jednosravno preu-
zeto iz tekstova Biblije vei iz suvremenih i ranijih slikanih Bibliia sa
scenama iz Starog i Novog zaveta,
Kompozicije su uvek zatvorene, desto dvostruko ili trostruko uokvirene
i odvojene. Tamo gde nlqu prostorno povezane arhitekturom i pejsaZom,
takve scene se predstavljaju na crvenoj, Zutoj ili plavoj osnovi, kao na-
primer gozba airostola u-katakombi Priscile (Lrvena osnova), ili dudo sa
,\
c2
\ i
izvorom u katakombi Domicile (Zuta osnova), ili potop u novoj katakom-
bi na Via Latina (plava osnova). Samo se po sebi razume da se kod takve
zatvorenosti i poviastice oblika, i pojedinadne figure u-vrsiuju_u plastid-
nom smislu i da se opremaju unutiaSnjom monumentalnoSiu. To vaLi za
Jakova koji se odmara koil Vetilja tao i za-ubogog Jova., za-Samsona
koi i bi i e Fi l i stei ce, za snaznog gl asni ka Boga koj i se pri bl i zava Val aamu,
za"l ekara usredi voj i h udeni ka kbj i demonstri ra na l esu, za al egori dni Ii k
Abundacije, za pekara kao i za piljar-a, za Dijanu kao i za I{erkula.
Ova, do ri fanfine osvedodena podudarnost
-u
islikavanju konstantinskih
rrnuirasnjih prostorija, moZe se najlakse dokazati ako se sistemi tavani-
ca, u kva"dratnim i oitalim centralnim prostorijama, podvrgnu paliljivoj
analizi.
Tavanice u malim kvadratnim odajama III veka bile su, kao Sto smo
videli, lake i vazdu5aste kao senice na bambusovim postoljima, i potpuno
prozradne. Dijagonalne linije se izdiZu sa naslikanih ugaonih- t-rompa da
bi r.r t"mett,-r 6bihvatile knig; pomoiu njcga cela prostorija dobija svoju
naiveiu visinu i svoiu pravu sredinu. U drugom sistemu, koncentridni
krueovi su
postavlieni
oko srednieg kruga; u ivakom sludaju se ikonolo'
eiia"tavanice
(u
edleriii Flaviicvica, u liatakombi Domicile, kao i u De-
hLtrinoi katako;bi ni Xereu) usredsreduje na srednji krug, u kome se
vidi nebeski simbol ili alegorija, Orfej ili Helije, Dobri pastir ili simbol
spaseni a. Ovai si stem i e u IV veku i l i potPuno smenj cn i l i i zmeni en
u zatvoren obiik.tsve konstantinske tavanice u katakombama sastoje se
od kruZnih prstefiova, u kojima su trapezoidna polja u zatvorenom nizu
poredana
ieino uz drugo, ill pak vitka-polja sa ilikama radijalno polaze
bd srednj6g temenog kiuga. Ona mogu da probiju viSe kruZnih prsteno-
va, al i mbi u da di ni i i c?i nstvenu cel i nu.-Za pni ti p postoj i di tav ni z
primera
u
-katakombami
svetog Petra i Marcelina. Cisti radijalni sistem
ie nalazi u oktogonalnoj grobnlci pel<arskog majstora u kat-akombi Do-
micile. islikanoi iko sreiline stoleii. Tako moramo da zamislimo ustroj-
stvo
prave kupble u lcrstionicama i mauzolejima. Stari crteZi pokazuju
da j e tako i zgl edal a kupol a u Santa Konstanci ; i zvesno j e dai .za kr-
stionicu u Sai Dovani u Lateranu treba pretpostaviti slidan oblik, koji
ie
posle preuzela duvena kupola krstionice iz San Dovani in Fonte u Na-
"p.tii.,,
Loiu ima ovakav radiialni sistem. U V veku se u tom pogledu malo
irohenil6. Obe krstionice u Raveni pokazuju isti radijalni sistem, koji
se kori sti da bi dvanaest apostol a o1<ruZaval o mi steri j u Hri stovog kr5te'
ni a koi e i e
predstavl i eno u temenom krugu. Si stem radi j al no ra5dl anj e-
nitr t<rirZriifr-prstenovh, koii
je
nesumn.iivo prenet sa kupola sa predsta-
vama planetirila, nalazi se u konstantinskom mauzoleju u eentdele kod
Taragona; ni egbva
j e
kupol a tako uredena da se oko naj vi 5eg nebeskog
poi al a nal azj l ruZdi prsl en sa starozavetni m scenama spasenj a, koj i j c
6pi:t opkoljen kruZnim prstenom sa slikama carevog lova, kao simbola
ni esove moCi .
Sisiim koncentlidnih krugova odgovara predstavi da je kupola
jli
tava'
nica kosmos sa gorniim nebom. U svakom sludaju je vaZno koncentridno
vezivanie za teme kruga s iedne strane, a s druge strane vaian je razli-
diti razinak pojedinih lruZnih
Prstenova
od nebeskog srediSta. Tako su
\rt
V o
E

[
F

E
;
;
f
f
i
5
t
g
5
E
!
J
E

r
;

i
g
:
$
E
;
;
;

F
i
:
l
;
i
i

5
F

I
,
g

F
$
*
'
*
'
+

l
$
;

$
g
E
3

H
r
!

e
!
;
f
f
;
i
t
!
#
;
+
i

i
i
l

!
i
g
i
*
a
i
i
g
i
f
f
i
l

r
i
;
i
*
;
;
r
;
i
;
f
$
i
!
;
u
'
i
i
;
g
l
;
'
i
'
E
i
i
*
*
i
;
l
;
!
i

f
t
f
f
i
[
!
s
;
a
l
g
E
Y
H
E
B
E
I

E

e
'
i
"
c

q
i
i
i
'
g
E
F
;
;
i
3
!

;
i

:
5
8
;
;
s
E

I
:

:
r
r
{
:
:
:
:
t
!
t
-
*
{

i
t
*
i
r
i
;
;
E
!

;
;

#
;
!
t

i
c
;

;
i
i
;
;
i
!
i
j
;

l
i
i

E
i
i
i
f
f
!
,
*
*
;
!
!
E
+
E
E

*
i
i
i
f
f

;
s
i
[
E
i
E
;
g
F
i
r
E
H
i
f
f
i
i
i
i

i
i
i
;
i
l
i
i
{
i
i

6
s
,
,
,
E
.
E

:
-

E
c
i
;
;
;
,
.
.

+
*
*

s
:

k

<
=

-
;
i
!
$
p
3
g
1
f
f
E
g

f
f
i
g
3
i
g
i
3
{

i
f
;
;
$
E
[
;
t
i
5
i
i

j
i
i
f
f
i
i
i
l
i

=
r

E

$

E
+
i
s
T
i
q
B

F
i
g
i
i
E
g
;
;
i
;
g
i
;
t
:
i
;
!
i
t
i

l
;
;
t
f

;
c
c
E

i
l
g
g
;
l
E
g
;
$
g
i
f
i

s
i
i
F
i
i
!
E
s
i
:
E
E
;
'
$
E
'
i
f
t

F
g

t
i
f
f
i
i
i

l
E
;
i
i
t
i
i
i
g
;
#
i
i
i

E
-
t
i
;
i
'
i
;
=
i
i
i
i
l
i
t
g
i
g
i
l
i
*
l
i

r
E
l
;
,
l

[
{
i
f
f
{
f
i
;
u
u
f
f
i

!
i

E

I

i
:
!
a
i
l
i
i
E
!
t
E
:
E
;

l
l
i
*
;
g
!
f
i
:

x
f
i

i
E
s
;
'
S
E

E

F
'
H

E
i
E
s
s
'
E
i
s

E

B
'
g
:
^
,

[
;
f

t
:
5
3
4
:

5
f
i
;
?
f
r
i

;
s
r
t
#
f
f

i
E

s
l

$
r
i
i

;

;
i
E
i
;
S
i
i
i

*
g
i
l
i
I
i
E
i
E
f
f

i
*
i
i
u
i
'

s
i
;
.
f
,
Takozvani sarkol ag Tl oj i ce u Lateranskour rnuzej u napravl j en j c po za-
konu vodora.rnog 6selaitjivanja, uspravljcnc sredine i usprdvnih pbiaea'
nja na uglovima. Njegova jasna kompozicija mora se tumadi-ti pofinjuii
od srednj e apoteoze.
"fri l ai i
geni j i ul nose bradni par
- predsti vl j en na
Sti tu u o"Uti ti , Skol j ke
-
i z l fer6 smrti , pri kazane si mbol om Dani l ovog
spasenja od lavova.-Time
je za ltonstantinsko doba osr,edodena tema hriS-
ianske aDoteoze.
Scena spbsenja ispod Stita, preuzeta iz slilcarstva u katakombama ranog
perioda, moZe da se menja u smislu kripto-hri5ianskih sarkofaga sa apo-
ieozom III veka. Ovde
pi'vobitna hri5iinska ikonocrafiia zadrZava ulV
veku svoi e utvrdeno mesto. Nasuprot tomc, Eroti Ia Sti tom i rudi menti
Vi ktori j i osudeni su na i zumi ranj e tr umetnosti sarkofaga koj a postaj e
hri Si anska. Hri 5i anski cl i petrs, koj i ne pri kazuj e vi 5e apoteozu vei vas-
kreseni e. dobi i a nov smi sao sa vi 5e si mbol i ke. Vei na dvopoi asnom sar-
kofagu sa Sti tdm u grobni ci Sv. Marka i I\4arcel i j ana, Sti t fl aDki raj u Moj -
sije
I-
koii iz boZariske ruke prima zakonza iza.brani narod
-
i Avram,
koj i i e spi eman da i rtvuj e svog si na. Nj egova Zl tva j e obel eZena boi an-
skoni rui <om kao prefi guraci j ai kako bi " sc pokazal o' da Bog sam pu5ta
svog sina da umre^na z"emlji kao irtva za iztiavljenje ljudskdg roda. Ova
nova kompozicija sa Avramom i Mojsijem odretluje u konstantinslio vre-
me progrdme sirkofaga sa frizom i" piogran-re kanelovanih sarkofaga; u
postkonstantinsko, pa joi i r"r teodosijansko vreme, ove dve scene zauzi-
maju ugaone niSe galskih sarkofaga sa stubovima i drveienr. U sredini
izmeduhjih stoji onda orans, utnesto Stita sa bradnim parom, ili Rode-
nje Hristovo sa oboZavanjem maga. Yalna variianta ove kompozicije sa
Awamom i Moj si j em sastoj i se u tome, Sto se umesto pri manj a zakona
predstavlja proroi<ovo dudo sa izvorom. Sve ove variianie potidu od rane
konstantinske trilogije, koja pripada programu hriScanskih sarkofaga sa
Stitom: Avram, Mojsije i jedan starozavetni simbol spasenja obeleZavaju
sferu smrti, a spasenje je obeleZeno lirvnom Zrtvorn i crkvenim sredstvi-
ma ovog spasenia. U piimanju zakona se izraZava osnivanje crkve, a u
dudu sa-izvorom krSt6nje. O[o ove srednje apoteoze se redaju, u detiri
grupe, podeljene u dva po.iasa, scene iz Starog zaveta, Novog zaveta i i.i-
i'oti
p"t.a.
ove detiri
siuie
sioje dve po dve", jedna iznad lruge i una-
kr st , pr ogr amski povezanc:
- - - _
qu
a j agnj e j e umesto nj egove krvi . Lj udskom rodu, koj eg
.i e
Bog stvori o
i l i oJi j e grehom pod-smrt potpao,' Fl ri stos pruZa, kab
j ei <
besi rrtnosti ,
Zrtvu svoga tela i svoje krvi u tajni hleba i vina.
Samo se ovakvim teolo5kim tumadenjem ove scene moZe razumeti Sto se,
na sarkofazima sa frizom i ni5ama iz IV veka, Zrtva Kajina i Avelja upo-
trebl j ava l <ao si mbol i dna scena sa i sti m sadrZaj ni m smi sl om. Odk
i e
u
srednjovekovnoj umetnosti, drZeii se teksta, Aveljeva Zrtva kao dobra
(od Boga primljen4) suprostavljena Zrtvi njegovog zlog brata Kajina
(kao od:Boga neprihvaieira) i kao motivacija"ubistvi, naiarkofazima ra-
nog hri5ianskog perioda oba brata su predstavljena sa Zrtvom iste vred-
nosti pred Bogom-ocem na prestol u. Avel i donosi j agnj e, a Kaj i n svoj e
klasje. I ova scena
ie
Zrtvena i oznadava prihvatanje Hristove Lrtve od
Boga oca, a obuhvata osnivanje prideSia. Ova hriSianska scena sa Kaji-
nom i Aveljem narodito je omiljena na sarkofazima sa drveiem, koji-u
poznokonstantinskoj i postkonstantinskoi eposi ostvaruju program Hri-
itove, Petrove i Paviove krvne Zrtve. Sa puno smisla se fiilri i A"velj pred-
stavljaju na,sp,ram. ubogog.Jova, kao 5to se Hristov dar prvim ijuilima
nal azl poreo orveta sa zml l om.
Na teolo5kom sarkofagr-r u Lateranskom muzeju predstavlja se
-
na-
spram ove adamitske trilogije, desno od Stita sa apoteozom-- Hristova
trilogija, koja u sledeioj eposi pripada osnovnom inventaru svih hristo-
lo5kih-sarkcifaga sa Erizom u mnogobrojnim varijantama. To
ie
pretva-
ranje vode u iino, umnoZavanje h'ieba u dudu hianjenja, sa lilalosilla-
njem hleba i riba, a k tome i vaskresenie Lazara. Povezivanie sa adamit-
skom trilogijo- jq jasno, kao i karakter nagla5avanja ka ugaonoj sceni,
a_najzad i odnos ob6iu scena na uglovima: nispram itvaranji prw6g ljud
skog para, koje izvrSava Bog otac, nalazi se ponovo budenje dbvedanstva
i z smrti , koj e i zvrSava Hri stos. Usl ov za ovo novo nastaj anj c l j udi j e
vi no- i hl eb, al i -i tel o i krv Hri stova_ (ri ba). Ni 5ta ne bi bi l o pogre5ni j e
no da u ovoj desnoj trilogiji teoloikog sarkofaga i dalje vidjm'o izbor
scena- sa dudima; dak Sta viSe red je o sakramentalnoj trilogiji, u kojoj
je dokazano dejstvo
"pharmaka
tes athanasiasn koji iaje vEditi Zivot u
smi sl u Ignj ati j a i z Anti ohi j e. Tek tako postaj e razuml j i v-vel i ki uti caj j e-
din_stvenogf stiaranja ove sakramentalni tril5gije.
1
ni hristolo5kim sar-
kofazima sa frizon-i, iz konstantinskog vremen-a, u-sredi5tu se vrlo desto
nalazi-blagosiljanje hleba. Redosled tiilu scena se zadrLava i upotpunju-
j e,-a
kada vaskrsenj e Lazara postane j edna
od naj omi l j eni j i h-scena na
uglovima, naspram nje se naiazi Avramova irtva ili dudo sa izvororn.
Odatl e su se razvi l e i i tave grupe sarkofaga sa fri zom, a ovaj program
ostaj e omi l j en na sarkofazi ma-sa drvei eri r u drugoj pol ovi ni i V i eka.
Na galskim sarkofazima pokojnica moZe da stoji liao brans in paradiso
izmedu duda sa hlebom i duda u Kani; to zna1i da ie za svoi pui
u nebo
pri mi l a vi ati cttnt, to j est posl ednj u gozbu u smi sl u"poputni ne. Iz sakra-
mentalne trilogije lateranskog sarkofaga sa Trojicbm moZe se izvesti
skoro cel a kl asi fi kaci j a j ednopoj asni h i dvopoi asni h sarkofaga sa fri zom.
I sl ednj a scena, i spod Sti ta 6a Dani l om, ra5di ani ava nerasti vl i en fri z u
dve, tematski strogo ograni dene kompozi ci j e. Ispod prestol a
-Boga
oca
nalazi se, levo, presto sa virgo Attgusta Maria i otelovljenim Logosom na
Staro2avetna trilogija se odnosi na postanak ljudskog roda i njegour sud-
binu; Bog Otac sa prestola poziva Evu iz tela leZeieg Adama; Logos stav- binu; Bog Otac sa prestola poziva Evu iz tela leZeieg Adama; Logos stav-
lja ruku na nju, a iza prestola stoji spiritus sanctus obuhvatajuii naslon. lja ruku na nju, a iza prestola stoji spiritus stlnctus obuhvatajuii naslon.
Sve tri hipostaze su odelom, kosom i bradom olteleZene kao istovetne.
Naspram ovog postanka l j udskog roda nal azi se zrni j a koj a, drZei i u i e-
l i usi i ma rai skl u^i abuku. o6avi i a d' rvo: to i e si n-i bol i dnb skrai i vani e onosa l j usi i ma raj sku-j abuku, obavi j a drvo: t o j e si n-i bol i dno skrai i vanj e onoga
St o i e crkva oznadi l a kao ot padanj e l j udskog roda od Boga, st anj e prvog St o j e crkva oznadi l a kao ot padanj e l j udskog roda od Boga, st anj e prvog
greha i dug otaca. Izmedu ova dva stoZera se nalazi mladiika figura Hri-
i ta, koj i po l i ku odgovara si mbol i ma godi Snj i h doba na Konstanti no-
vom lutu^i na sarkolazima sa predstavima goaiSn.lltr doba. logos stoji vom luku-i na sarkofazima sa predstavama godi5njih doba. logos stoji
izmedu Adama i Eve i pruZa im snop Zita i jagnje. Ranije ispitivanje je
LOSOS STOJr
spi t i vanj e j e
izmedu Adama i Eve i pruZa im snop Zita i jagnje. Ranije ispitivanje je
tumadilo ovu scenu kao dodeljivanje rada posle isterivanja iz raja. To je
{c,
si gumo pogre5no. Hri st os se sam daj e dovei anst rnr: kl asj e ol i dava hl eb,
107
nj eni m kol eni ma, u sceni ukazi vanj a poStovanj a i oboZavanj a maga; prvi
od nj i h pokazuj e na zvezd,u pored Bogorodi di ne gl ave. To ni j e-scena ni
u peiini niti u staji vei velidanstvena scena inkarnacije i prestolna scena
u
Jasnoj
paraleli sa prestolom Trojice. Hipostaza Sv-etog duha-stoji
-u
ist-om siairu i iza prestola Boga oca, kao i iza prestola Bogorodice. Na
ovaj nadin se umnoZava poveiivanje ob_eju scena.: Bog otac-B-ogorodica
-Eva.
Prva Zena Eva, koia nam je donela smrl i (ave) Mariia, druga Zena
koi a nam i e
donel a Zi vot; prvi Adam od koga i e nastal o cel o dovedan-
stvo i dru;i Adam, koi i i e dao svoi Zi vot da-bi ' dovedanstvo ponovo do-
bi l o vedni Ti vot; i zgubfi eni raj i ponovo zadobi j eni raj ' Ovo neobi dno po-
vezivanje ostaje ta-jna za nevlrnike. Samo Hristos moZe da ih oslobodi
sl epi l a i da udi ni da progl edaj u, stavl j aj ui i svoj u ruku na nj i hove oi i .
Stoea se ovoi sceni si mi gi ma dodaj ei i zl edenj e sl epog. Ono se od sada
nal azi u konstanti nskoi pl asti ci sarkofaga uvek na presudnom mestu i
nagoveStava moguinosfprosveiivanja usied ponoii i zvezdani das u tami
sm"rti. Scena sa iragima
iostuie
vrloznadajna za plastiku Konstantinskog
vremena. Narodito onda kada se predstavija naspram scene u kojoj tri
Jevrejina pred Nal'uhodonosorom odbijaju da ukaZu postovanje zemalj-
skoj kraljevoj slici. U
-ovom-
sludaju i_e_ istinsko kraljevstvo, koje nije od
ovoga sveta, supr:ostavljeno laZnome. Marijin presto na dvopojasnom sar-
kofizu sa Stitom u grobnici svetog Marka i Marcelijana, nalazi se na-
rpruir Nurr,rhodonos5rovog prestoii; u sredini ispod clipeu-s-a tri mla-
di i a u uZarenoj pei i pevaj u pesmu di vnom prestol u i znad heruvi ma:
osvi koj i se boj L Gospoda, [va[i te boga svi h bogova; uznosi te i sl avi te ga,
da bi nj egova dobrota vedi to traj al a<! Verovatno se takva prakompozi -
ciia sa nipetom suprotnoSiu moZe dovesti u vezu sa religiozno-politid-
ki m preoki etom, koj i i e doneo sa sobom Li ci ni j ev edi kt 311. god. U vre-
me Konstantina
je teiaa oboZavanja tri n-raga- stavljena ispod Stita sa
pokojnikom, umeito scene spasenja, kao dokaz da je du5a umrlog vra-
iena u vedito carstvo koje nije od ovoga sveta. Naspram po5tovanja maga
predstavliena
ie trilogija sa Petrom, koja se nalazi ispod Hristove tri-
i ogi j e. Ova kombi naci l a scena sa Hri stom i Petrom postaj e-su-Sti nski
diniiac kompozicije i razlikovanja konstantinske plastike na sarkofazima'
Ona i e nai tl Sni e povezana sa oi ni vanj em prazni ka papske stol i ce. Osno-
va
;oi
je,
".t
k^hoil,, neprihvaieno, tPelrovo hap5enji u Jerusalimu, koje
nij6 dovelo do njegove smrti. Njegovo hap5enje u Rimu koje_ je u vezi
sa smriu na krstu,-predstavlja si: Iek u drugoj polovini IV vek-a i to na
onim sarkofazima diji je sadriaj Petrova smrt na krstu i Pavlova pogibija.
Neronova osuda oba kneza apostola, koju je kao nagove5taj prvi pomenuo
Kliment Rimski u svom pismu opitini u Korintu, saduvano
je u upedatlji-
voi sceni vei na sarkofazu sa frizom iz Madrida, iz vremena Konstantina.
Na teoloikom sarkofa{u sa Stitom u Lateranskom muzeju red je o ci
klusu koji se odigrava-u Jerusalimu i koji nema nikakve veze sa mude-
ni5tvom i smrdu.-Jasne su dve njegove scene koje se u konstantinskoj
pl asti ci sarkofaga poj avl j uj u stoti nu puta: dva voj ni ka pal esti nske pol j -
ske policiie dodepale su se kneza apostola, koji se opire; Petar udara u
.t"nu (kao nekad Moj si j e) i z koj e i 2bi j a voda,-koj u pol j ski pol i caj ci ,po-
Zudno pi j u; posl e toga
"oni
posti j u hri Si ani . Ovdti , dakl !, ni i e zami sl j en
dogarlaj stradanja, vec ispunjavanje zadatka kr5tenja i osnivanja crkve.
Petar, koji izvr5ava dudo sa izvorom kao dux nebeskog vojskovode, oba-
vezan je najviSoj straZi u smislu militia Cluisti. Stenu (petra) iz koje on
izbija vodu Zivota ne treba dakle tumaditi geografski, nego onomatoloSki
kao
"Petar".
Odatle se nadovczuje novo tumadenje scene sa petlom, koja prethodi
dudu sa izvorom. U toj sceni se dugo vremena, sasvim pogre5no, videlo
Hristovo pretskazanje da ie ga se Petar
!1i
puta odreii pre no sto petao
tri puta zakukuride. Tako tumadena scena je potpuno nerazumljiva u
okviru trilogije, koja se na hristoloSkim sarkofazima sa Petrom desto
ponavlja u istoj zakonitosti. Ona se mora pozitivno tumaditi. PoSto Pe-
tar, sa kojim njegov gospodar razgovara, stavlja prst na usta, mora se,
radi razumevanja ovog dijaloga, uzeti u obzir rimsko vojno uredenje, po
kome deZurni oficir na straZi u toku noii, pri dolasku nekog stareSine,
treba d_a stavi prst na usta u,znak svoj e budnosti . Radi se Jpozi vanj u
prtog dux-a na budnost od nebeskog Hiista. Petao izmeitu Hrista i Petia
nije dakle onaj biblijski, vei pripada Hristu. Na jednoj lombardiskoj
ampuli za krSt-enje piedstavljen je
Hristos na nebu osritom zvezdami
kako sedi na prestolu, sa petlom a bez Petra. Petao ukazuje na simbol
budnosti, koja je listom naloZena apostolatu i celoj ecclesia militans. Na-
straru to, Sto negativna scena uopSte ne odgovara hristolo5kom krugu
misli konstantinskih sarkofaga sa frizom; ovo moje novo tumadenje Hii-
stovog petl ati , naproti v, obj asni l o za5to ba5 ova scena prethodi tri l ogi j i
Petrovog duda sa izvorom, zaSto se moZe osamostaliti iz ovog kruga, za-
Sto se na sarkofazima sa stubovima i drveiem pomera
u sredinu i io dak
u t-akvim s-ludajevima kad u ostalim ni5ama sloje odvojene figure apo-
stol a i kad j e kompozi ci j a apostol ata zameni l a"bi bl i l ste scen"e. Takva
scena sa petl om, puna si mbol i ke, moZe da bude sredi Ste mi ssi o aposto-
l orunt, a petao kao si mbol budnosti moZe da bude spomeni k na l tubu
u smi sl u- pobedni i kog stuba, kao na rani j em Lateri nskom sarkofagu
ltr. 174, kbji se
.danas
opet_ nal,azi u pecin-ama Sv. Petra. Najzad, ovij
spomenik sa petlom moZe da iskazuje i pravo Petrovo odricanje u Pila-
tovom dvoru.
Petrova.tri.logija na teoloSkom sarkofagu broj 104 u Lateranskom muzeju
treba, dakle, da se tumadi ekleziolo5ki: Hristos osniva ecclesia; Petar
svojom buduinoSiu treba da ispunjava zahteve ove ecclesia militans;
kr5tenje je ulaz u zajednicu vednog iivota. U okviru celokupne kompo-
zi ci j e i arkofaga, tri l ogi j a o Petru j i trostruko povezana. Ona stoi i una-
krst prema trilogiji Postanja. Covek, pri svom postanku odreclen zi vedni
Zivot ali stavljen u domaSaj greha i smrti, biie pozvan Hristu u ecclesia,
a_krStenjem u vedni Zivot. Trilogija o Petru stoji naspram epiphanie (po-
klonjenj-e maga). Otelovljenje Boga je istorijski uslov za poirbb,r osniva-
nja crkve i njene
"nissio
apostolorumo na zemlji pod vodstvom Petra;
tako se i izdvojenost Petra na mnogim drugim saikofazima zasniva na
ovom teolo5kom stavu. Tema >Hristos-Petar< niie za hri5ianske reliefe
konstantinskih sarkofaga samo jedna
od mnogih t-ema vei jeste presuina
velika tema. To obja5njava treia, unutarnjeJikovna, veia teme sa Pe-
trom: iznad trilogije duda sa izvorom predstavlja se sakramentalna tri-
.{q
109
logija Lazara. Iznad prvog kneza apostola nalazi se njegov uditelj u tro-
strukoj doxa. Iznad ,initiunt christianitcttlsn (izvor, sveta taina kr5tenja)
izdiZe se telos hris1anske egzistencije (vaskresenje tela, oltarska Lrtia),
iznad misterije zenraljske crkve
-
ponovo rodcnje ljudskog roda za ne-
besko carstv6 (Lazar)-, odakl e j e on' porekl om (adami tska ti i l ogi j a). Kao
Sto su levo od Stita jedan iznah dmlog komponovani stari i ndvi Ada-,
tako je ovde desno predstavljen gospodar carstva koje nije od ovog sveta
i njegov prvi i najvi5i dux na zemlji, sve dok se ovo carstvo jo5 ne otkrije
n punoii parousie.
Ako se na ovom sarkofagu, trilogija sa Hristom i triiogija sa Petrom, ume-
sto jedna ispod druge, stave jedna pored druge, a izmedu njih se kao sre-
di5te stavi orans, ondase pred nama nalazi glavna grupa
iednopojasnih
i
dvopojasnih sarkofaga sa Trizom, iz konstantinskognre-meha, si hiistoloS-
ko-petrovskom tematikom; ovu grupu sam ja nazvao vrsta sa Lazarom i
dudom sa izvorom. Ta vrlo izdvojena, po teoloikom shvatanju jedinstvena
vrsta konstantinskih sarkofaga sa frizom, koja ima svoje prethodne stup-
njeve u plodama kovdega sa urezima, a u skraienim varijantama na kane.
lovanim sarkofazima, sadrZi kao teolo5ko srediSte. Siit sa anoteozom ili
arans, Hrista sa petlom ili ulazak u Jerusalim; tako je uvek odredena su.
protno5iq >smrt-Zivot< i glavnim tajnama (kr3tenje-pridest).
Mno5tvo hristolo5kih sarlofaga sa irizom'oznadava bosalstvo konsran-
tin-ske plas-tike sarkofaga. Hri-stos u ovoj umetnosti je-uvek istog tipa,
kakav
je
oblikovao mafstor iz radionice u kojoj
ie
riden Konsta"ntinov
luk. To nije vile Christis philosophicus, dok se Ciristus heroicus
-
koji
potide od heroja poznoantidkih mitova
-
vi5e ne pojavljuje. Sta viSe, sto-
ti ne konstanti nski h predstava Hri sta uvek i mai u onai i sti ti p koj i po-
kazuiu scene sa Hrisiom na teoloSkom sarkofasu u Lateranskoin muzeiu.
Hrisios ima iznad dela dva horizontalna uvoj[a, a na slepoodnicama"sa
obeju strana vise tri vertikalna uvojka. To ie frizura genija godiSnjih
dob-a na Konstantinovom luku i na iarkofazima sa prelsta"varia
eodi5-
nj i h doba. Geni j i godi 5nj i h doba predstavl j aj u Dgaudi um i mperi i i (sae-
culum auretuerJ,"uiek promenljivu^sreiu diZive, [oja svoju tiajnost po-
kazuje promenom svoje stalnosti. Ne samo sarkofag sa Trojicom, vei i
svi hristolo5ki sarkofazi sa frizom iz konstantinskog razdoblja, u tipu
godi5njih doba pokazuju novi (treii) tip Hrista u ranbhriSianskoj umet-
nosti. Ovaj Hristos izvr5ava svoja miracula po boZanskom nalogu; on
stoji izvan ljudi; iako dovek medu ljudima, on se jasno razlikuje 5d's.tro-
jih-udenika,-bolesnika
i vernika i oikriva tako doxa veditog bbZjeg car-
stva usred ovog sveta. VaZno j e uodi ti ga u suprotnosti sa j edi nom, i n-
dividualno jasno obeleZcnom,- svetadkdm Iidno5iu ove umetnosti, sa
konstantinskim tipom Petra. Petar je bradom obeleZen kao star i dosto-
janstven,
svojim ekspresivnim izrazom lica kao dovek u nevolji i borbi,
a stal no5i u svog l i ka kao svetac. Hri stos i Petar stoj e (ne samo u sceni
sa petlom), na takvim konstantinskim sarkofazima s"a frizom, iedan
pre-
ma drugom kao Bog i dovek, kao pobeda i borba, kao vednosi i boian-
stvenost, zapovest i poslu5nost, kao neuvelost geniia i dovel< prema smrti,
i ovek kogal e Bog ri smrti ponovo stvori o, a k"oj i
j e
pozvan u vedi ti Zi vot
iz smrti.
Ako pregl edamo. i stori j u
.ranohri 5i al ski h
j ednopoj asni h
i dvopoi asni Ako pregl edamo i st ori j u ranohri 5i anski h j ednopoi asni h
i dvopoi asni h
sarkofagi sa frizom, ia konstantinsko i
fostk<insiantinsko
rlzdoblje sarl (oraga sat rIrzorfl , za Kortsrantl nsKo I posl Konsl anl rnsKo razooDtJe
Ri ma do os_vaj anj a carske metropol e od strane kral j a i stodni h Gota, Al a-
ri ha, proi zi l aze
-i ' bti ri
generaci j e;-prve dve su (300-360) u pravom smi -
sl u konstanti nske, treZa obuhvati vremenski peri od do podel e carstva
395. god.,. dok detvrta mora da se obracluje. vet u okviru- teodosijanske
umetnosti, u kojoj Rim,- ugroZen od politidkih i , svoj u vodei u
pl as-ti ke sarhofaga upravi l i u nov kol osck.
Obe konstantinske generacije predstavljaju doba vlhunca bibliiskih sar.
kof
arl Lrtl sKe
Btrrrcr
i aurJc pr ecl .s ravrJa.rj u croDa vrnunca orol rJSKl n sar-
frizom. Ako se na stilskom stupnju lateranskog sarkofaga Tro.
umel nostl , u Ko]ol t(l m, ugrozen ocl Dol l tl cl (l h opasnostl . svoi u vodci u
ul ogu u Zapadnom ri mskom carstvu prepu5ta Mi l anu i Raveni ; ti me su
istodnorimski uticaji razvitak plastike sarkofaga upravili u nov kolosek.
Koraga sa t rl zom. AKo se na st l l skom st upn. l u l at eranskog sarkot aga Tro.
j i ce j asno pokazal a vol j a za obnavl j ani em pl ast i dni h vrednost i i p-rost or.
ne ul oge rel j ef a, novi st i l u sl edei i m vremeni ma post ai e sve punopl ast i d"
ni i i : f i sure su Dovezane sa osnov()m samo i oi i ski m vezari ra i l i qe od
ne ul oge rel j ef a, novi st i l u sl edei i m vremeni ma post ai e sve punopl ast i d-
ni i i : f i gure su povezane sa osnovom samo i oS uski m vezama i l i se od
nje sasvim odvajaju, da bi u imaginarnom prostoru slobodno delale. Ovu
regeneraci j u u punoj
.i asnoi i
pokazuj e uporecl i vani c takozvanog sarkofa-
ga Dva brata u Lateranskom muzej u sa ranokonstanti nski m sai kofazi ma
sa fri zom srodnog ti pa..Novom zal <onu prostora odgovara i smanj enj e
broj a scena, a punopl asti dnosti vol umena fi gura nov, odmeren odnoi tei a
i odela, dok oslobadanju.od_ reljefne osnove
-
nova pokretliivost figura.
Figura posmatrana sa leda, koji je u reljefu konstantinskog vremena"bila
iskljudena, omoguiava sada veiu razliditost. Posledica je da se mogu raz-
likovati odnosi izmedu aktivnih figura, u smislu izr"ia ljubavi i-sapat-
nje, sjaja,i
.lepote.-.Time.
ge menja i_ sadrZina biblijskih-scena. Nji^hov
dogmatidni i paradigmatidni naglasak ustupa pred pripovedadkini
teZ-
njama biblijskih prida i pred moguinostimh duSevnbe'izralavania me-
duljudskih odnosa. Hristos se ne obraia neposredno Laiarevoi mrtvadkoi
kui i da bi nadi ni o dudo uskrsnui a tel a, veCse
-
nasnute el ave
-
okrei e
sestrama, od koj i h j edna
sa zahval no5i u i Ii ubavl i u l i ubi fsusu ruku. To
viSe nije Christtts soter, koji.izvrSava nirabula Dei, vec mladid pun lju.
bavi i neZnosti, koji svuda, kao u samom jevandelju,
Siri ljubdv. Oriaj
detvrti ti p Hri sta, koj i zamenj uj e ti p godi 5nj i h doba, ni j e si romah mecl u
si romasi ma, vei neZni ml adi i , koj i j oS
ni j e preSao grani Cu dedadkoe doba
i koji je sav harmonij.a, lepota 1 iiuUav- izgle{a kao ljubima"-Boga;
on ulepSava svoju okolinu i u njegovoj blizininema mesia ni za ruLio,
ni za zlo, ni za
.bedu,
niti za smrt. Ovaj Christus puer je nmladidki lep,
mali dobro oblikovani dedadii" koji se-u delima Andrij-e i Matije, kao i
uop5te u pridama- o mudenicima, pojavljuje mudenicima pred smrt u bii-
stavom sj aj u. Izgl cda kao da Cl tri sti ts puer na sarkofazi ma ovog sti l skog
kruga, u svoj oj neuvel oj egzi stenci j i , -voj oj dudotvornosti , svo-m bl i stal
vom sj aj u, bl agosti i boZanskoi nevi nosti , i zgovara redi koi e i e u hramu
kao dvanaestogodi5njal( izgovorio svojim ro-diteliima:
"Zir
ie znate da
moram da budem u onom Sto pripada mome ocu?( Crkveni oci IV veka
sq g? qv|4 Christus-ptLer-om dovodili u vezu re(i 44. psalma: ,Ti si lepSi
od ljudskih sinova.
ljupkost
i milo5ta su izlivene na tvojim usnama. Zito
neka te Bog blagoslovi za vedita vremena<.
Ova promena u stilu i izrazu, u smislu epskog i lirskog nadina pridanja
i odovedavanja tipova, odraZava se i na liku Petia. On gribi svoju itrogost
niji: figure su povezane sa osnovom samo joS uskim vezama ili se od
110
1J, '
) t l
i prorodku ekstati dnost. Petar j e sada, u smi sl u pl atonskog i deal a l epote,
stasiti, mudri i umereni starac, koji ne pokazuje nikakve znake starosti.
Znadajno je, da se trilogija o Petru pro5iruje time Sto ga oba poljska
policajca nalaze ispod drveta kako spokojno dita Sveto pismo. Tematika
ovakvih kompozicija ne sledi vi5e strogo dogmatsko shvatanje, vei razno-
likost prida iz Biblije sa dodacima iz apokrifa i crkvenoistorijskih legen-
di. Na taj nadin se omoguiuje ponovni susret sa slikarstvom minijatura.
Istovremeno to oznadava i postepeni krai biblijskih sarkofaga sa frizom,
u dijoj zavr5noj fazi desto stoji u sredini Hristos sa petlom ili Hristos
sa Samari ankom na kl adencu. Pravi bi bl i i ski sarkofazi sa fri zom kon-
stantinskog tipa nalaze se, pri kraju IV v"eka, samo jod sasvim pojedi-
nadno. Tema ,ni raaLl um Dei ", naproti v, Zi vi i dal i e u i zmenj enom skl o-
pu. Smanj enj e scena na pet, nj i hovo raspl i tanj e i i zdvaj anj e, kao naj zad
i nova teZnja ka punoplastidnosti figura, koja zahteva prostor, iziskuje
vei od srednj ekonstanti nskog vremena nov skl op sarkofaga: to j e sar-
kofae sa ni5ama.
Ranohri5ianski sarkofag sa ni5ama najdeSie je petodelan, rede i sedmo-
delan. Od podetka postoje dve grupe iste vrednosti, koje se razvijaju u
medusobnoj vezi: to je sarkofag sa stubovima i sarkofag sa drveiem.
U oba sludaja je red o nadelima raSdlanjivanja prednje strane sarkofaga.
Rimski sarkofazi sa stubovima nisu nikad tipovi sa arhitekture, pa se
moraiu u osnovi razlikovati od erdkih i maloaziiskih sarkofaea sa arhi-
tektu;om, ali i od takozvanih Sidamira-sarkofaga. Njihovi siubovi ra5-
dlanjuju jednu pravougaonu povr5inu i mogu otuda da budu zamenjeni
i pilastrima, drveiem ili samo obidnim trakama. Sarkofazi sa stubovima
nose grede, lukove i zabate; desto se zabat i luk smenjuju tako da je -
i s tog stanoviSta
-
iskljudeno svako arhitektonsko priseianje. Arkade
su, bez obzira da li su sastavljene od lukova ili vrhova drveia, uvek oblici
ornamenta, koje odvajaju pojedinadne scene i treba da imaju crte oso-
benosti, velidine i uzviSenosti. Srednja niSa je uvek nosilac tumadenja
cele kompozicije. Tu stoji Hristos sa svojim petlom, ili predaje kljudeve
Petru, ili je tu neka velika hristoloSka tema dveju Zrtava: Zivog hleba i
Zive vode.
Ova promena u sklopu, koja je svoj vrhunac dostigla za vreme pape Da-
masusa, postala je uzrok raznovrsnim promenama teme, a time i uzrok
nastanka sasvim novih tipova sarkofaga.
U vezi sa smanjenjem broja scena i njihovim izdvajanjem u pojedine
ni5e, joS u vreme Konstantina Velikog nastaje tip sarkofaga sa ni5ama
i sa izdvoienim svecima. Tako se, naprimer, konstantinska scena Isako-
vog Zrtvovanja skraiuje do te merg ila u jednoj nisi stoji samo Avram
sa madem. Tu se nalaze koreni
postanka
svetaca sa atributima iz srednio-
vekovne umetnosti . Scena budnosti moZe se tako podcl i ti da u j edri oj
niSi stoji Hristos sa petlom, a u drugoj Petar sa prstom na ustima. Re-
zultat toga su sarkofazi sa stubovima, pilastrima i drveiem, koji imaju
predstave pojedinih apostola, patrijarha i proroka.
Zna(ajne primere ove vrste sarkofaga narodito daju radionice u Provansi,
pre svega iz Arla, gde su postojale najznadajnije radionice poodrnaklog
IV veka. Bl agosi l j anj e hl eba i ri be moZe ovde da bude podel i eno na tri
srednj e ni Se sarkofaga: u srednj oj ni Si stoj i sAm Hri stos, a, u
-bodni m
ni5ama, koje se granide sa njom, po jedan apostol koji prinosi hleb i ribe.
Istovremeno se izvrSava i korenita promena tematike u okviru ove vrste
sarkofaga sa ni5ama. Scene sa dudom ozdravljenja i vaskrsenjem iz mr-
tvih ustupaju mesto
jednoj novoj opStoj temi; ona kruZi oko hri5ianske
Zrtve Zivotom i njen vidljivi znak je vexillum crucis, koji se najdeSie
nalazi u sredini. Njen praoblik sreiemo na sarkofagu broj l7l, koji se
nalazi u Lateransk6m muzeju, a poreklom je iz cr[ve Sv. Sebastijana.
U njegovoj sredini se nalazi crltx. gemmala koju duvaju dva rimska le-
gionara. Carski orao, izmedu sunca i meseca, spu5ta na krst pobednidki
l<rvorov venac koii uokviruje Hristov monogram; ovome se okreiu dva
goluba koia sede na kracima krsta. PobedniEki znak hriSianske milicije,
koii Damasus opeva kao crux invicta, od sada olidava, u sredini hriSian-
skih kompozicija sarkofaga, osnovni zakon militia christiana: Viktorija
je Hristova smrt i smrt za Hrista. Sam Hristos je time uzdignut kao
istiniti aLLgL4st i imperator verus. Pod lovorovim vencem, koji mu na gla-
vu stavlja rimski legionar
- po starom carskom obidaju u borbi
-
on
polazi ka Pilatovom tribunalu, pa i ka svom putu na Golgotu. Ova nova
ideia Viktoriie, diii se vrhunac u umetnosti moZe utvrditi u vreme Da-
mai usa, od si rj arai adke j e raznol i kosti i dej stva. Retko j e predstavl j ana
sama victoria Christi; najdeSia je trilogija velikih prvih puteva u smrt:
Hristov put Pilatu, Petrovo stradanje na krstu, Pavlovo pogubljenje na
Tibru. Duboki smisao ove skupine sarkofaga sa Hristom, Petrom i Pav-
lom, kao i grupe koja je ranije pogre5no nazivana sarkofazima sa Stra-
danjem, otkriva se na sarkofagu sa stubovima u Vatikanskim peiinama,
u kome. je sahranjen rimski gftdski prefekt Junije Basus. Dobi cvetanja l-s4!
ovih sarkofaga sa Viktorijom pada izmedu 360. i 380. god. Ovde se prvi
put u istoriji umetnosti pojavljuje, i to u obliku reljefa sa tri figure,
predstava
mudenidke smrti Petra i Pavla. u smislu duvene memoriialne
himne pape Damasusa. Nasuprot ovim dvema scenama sa duces aposto-
lorum, Hristov put ka tribunalu se predstavlja dvema scenama koje su,
pomoiu tri figure, podeljene u dve niSe. Hristos, Petar i Pavle stavljeni
su ispod redi, koje Junije Basus izgovara u natpisu o samome sebi: ,iir
ad Deum". Ova pobednidka trilogija se nalazi iznad starozavetne kompo-
zicije sa predstavama ljudske krivice i bede ljudskog roda, osudenog na
smrt, i primerA spasenja od smrti. Tako je ovoj trilogiji data crta Hri-
stove smrti. Otuda se u sredini ne predstavlja vexillum Christi vei trilo-
gija bremenita posledicama: Hristos na prestolu izmeitu apostola, iznad
raSirenog nebeskog zastora bradatog caelus-a. Tako Hristos sedi na pre-
stolu kao
,rerus
rex, u sredini sarkofaga sa sedam ni$a i sa stubovima,
koji se danas opet nalazi pored Basuiovog sarkofaga u peiinama kod
Sv. Petra, kao i na takozvanom Egidijevom sarkofagu u Perudi i na zna-Fll
dajnim odlomcima, koji su otkriveni kod crkve Sv. Sebastijana. Ovaj
"Christos
super caelunz" nije viSe ljupki dedak sa takozvanog sarkofaga
braie, vei apolinski tip najvi5eg dostojanstva, olidenje ,malog divus-a"
neobidne i nezemaljske lepote; on netaknut jaSe kroz smrt i, zahtevajuii
poboZnost, predstavlja nedostiZnost nebeskog u oblicima grdke lepote.
On odgovara Hristu na zemaljskoj lopti sa mozaika. Od sada i mladiiki
1 1 )
I
l t 2
blistavi Hristos moie opet
-
sa vexillum crucis kra.j nogu
-
da se nalazi
izmeitu palmi na rajskbm bregu, izmeclu svojih deiovoEa Petra i Pavla.
Ovaj apolinski tip Hrista predstavlja tvorevinu pete generacije starohri5-
ianske plastike i srediSte kompozicija jednog skoro grdkog stila, koji
sam ja, povezujudi sa terminologijom klasidne arheologije, nazvao olepim
stilom pozne antikeu,
SadrZai druse vrste sarkofaea sa Vi ktori i om i e smrt oba kneza aoostol a.
Izvanrddni
frimerci
(Lat. bi. 164 i San"sebistiano) pripadaju irednjo-
konstantinskom vremenu i pravcu lepog stila. Vexillum Christi stoji u
srednjoj ni5i takvih sarkofaga (najdetiJsa drvedem). Sasvim nedosiaje
fizura Hrista. Naelasak ie na trima sredniim ni5ama: Petrovo stradanie
ni krstu i odrub{ivanje-glave Pavlu odigiavaju se pod vexillum Chrisii,
kome su oni poloZili vojnidku zakletvu (sacramentum) da ie radije da
umru za Hrista no da ubiju. Dve starozavetne scene u uglovima uokviruju
ovu trilogiju; irtva Kajina i Avelja stoji nasuprot ubogog Jova. U Jovu
se ovaploiuje Zivot hri5ianina pomirenog sa smriu, kako je to Hristos
svoiim
primerom pokazao.
Prestolu bradatoe Bosa-oca koii
prima
obe
Zrtie, Kiiin prinosi klasje, a Avelj jagnje; reii" dit le, opet"oiakramen-
talnoj Hristovoi Zrtvi mesa i krvi (hleb i vino), koia ie u ovakvoi inter-
pretaiio christidna prethodno uoblidena u Zrtvi oba miroliubiva biata. U
ovom izralavanju jovovske sudbine ljudskog roda, izledenog sakramen-
tom (viaticune/, smrt knezova apostola, kao ispunjavanje sacramenta, do-
bija neizmerno duboko znadenje.
Tek pri kraju IV veka nastaje joS jedna vrlo znadajna skupina ovih sar-
kofala sa Viktorijom. Hristov puf Pilatu, koji je oblikovan u dve niSe,
stoji naspram obeju ni5a sa Petrom; u jednoj je Petrovo stradanje na
krstu, p-ri demu se_sada, u suprotnosti sa ranijim predstavama, jasno po-
kazuje krst, a u drugoj je Hristos koji pere noge Petru. Ova grupa sa
Hristom i Petrom ima kao srediSte delimidno samo vexillum Christi, nai-
de5ie pak traditio legis, koja se od sada prenosi sa konstantinskih mozai-
ka apside na plastiku sarkofaga. Tako sada novi, Sesti tip Hrista prodire
u plastiku: to je Pantokrator sa dugom talasastom kosom
-
kbjeg je
Ep-ifanije, pozn-avajuii ga sa grdkih'ikona, kritidno-podruglj ivo nizlv do
"f<omai-
gyiaikikaii (Zen"ska ko-sa)
-
i sa dusom bradom k5il treba ovde
da obeleZi ne filozofa vei dostoianstvo ivtokratora i Pantokratora
(semnites).
U istoriji ove grupe sarkofaga sa predstavom Hrista i Petra, srednja
traditio legis se pro5iruje sa tri niSe, kao Sto to treba utvrditi vel i za
scenu sa Caelus-om na lateranskom sarkofaeu br. 174. Na ovim teodosi-
janskim sarkofazima koji su se
- pod utica--iem kompozicije traditio le-
gis na sarkofazima sa gradskim kipijama
I
razvili^dalje"u slike koje
zahtevaju poboinost, figura Hrista u ugaonoj niii spaja se sa Pilatovim
pranjem ru-ku i tako se upedatljivo stavlja naspram Petrovog pranja
nogu-. Ova formalna ravnoieZa o"dgovara piomeni znadenja obej"u
^scena.
Oni sada zajedno obuhvataju mi*steriju rex verus, koji na t6bu daie
nova lex. Ovaj triumphus Augusti Christi nije od ovoga sveta kao ni nj-e-
govo carstvo. Smisao saZete scene sa Pilatom je dijalog izmeilu predstav-
nika zemaljskog i nebeskog carstva. Takozvano pranje Pilatovih ruku je,
dakle, ostvarivanje redi: oMoje carstvo nije od ovoga svetan. Shodno
tome_ i pranje Petrovih nogu mora da se tumadi u ovoj povezanosti sa
rex-idejom. Ono nije ostatak iz ciklusa stradanja, dak se Sta viSe, na ovim
takozvanim sarkofazima sa Stradanjem, Tajna vedera uopStc ne pojav-
ljuje. Tu je oliien osnovni zakon carstva koje nije od ovog svet-a;-taj
zakon gl asi , da udcni ci treba da sl uZe j edni druge, da j e
sl uzenj e si roma5-
nima pravi zadalak apostola i da ie prvi biti poslednji, a poslednji prvi.
Ova scena se moZe uzeti kao primer
za Hristove redi: ,Sto ste udinili
nekom od nai bedni i c brai e, uei ni l i ste meni <. Idei a carskog Hri sta dosti -
Ze svoj vrhunac u tikvim kompozicijama. Istinsko carstvo"se predstavlja
kao piavo boZije upravljanje ivetom u savr5enoj distoii. PoSto
je
sada
i umetnost sarkofaga krenula putem slike koja zahteva poboZnost, ona
pri kraju IV veka sve viSe dolazi pod uticaj monumentalnog slikarstva.
?ato
postoj e spol j na meri l a. Srednj a ni Sa moZe da bude predstavl j ena
kao apsida koja se izvija unazad. Ukra5avanje nebeskog grada Jerusalima
kapijama i kulama, a ponovo zadobijenog raja breZ-u[cima i rekama.
travom i palmanra, oblacima i zvezdama, vrSi se po merilima i nadinu sli-
karstva i mozaika iz crkvenih prostorija. Kao osnova najdeSie sluZe ap-
sidalne kompozicije, ali se ostvaruju i Zakoni slikovitih frizova; tako od.
lazak Jevreia iz Eeipta, podinie
sa pohvalnom pesmom
Miriame na dru.
goj obali, i-s naro-dom i-decom, koiu drZe za ia.ke i na ranienima, a svi
slede stub sa boZijim plamenom. Mbjsije tuzatvara more svojom darob-
nom palicom, farion
-se
davi u Crvlnom moru sa svojom vo.iskom, a
pratnj a ggi patskog vl adara hrl i i z gradski h kapi j a prestoni ce u si gurnu
smrt. Takvi jednosceni dugi nizovi sa istorijskim reclanjem nisu postojali
u umetnosti- sarkofaga u vreme Konstanti-na i lepog slila. Ovdi se cela
umetnost, koja se raZvila u Rimu na pobednidkim s"tubovima i u slikar-
stvu, pretvara u starozavetnu istorijsku sliku, koju moZemo da predsta-
vimo i na zidovima sinagoga i crkava. U ovoj poslednioi fazi hri5ianske
plastike pre upada Gota-u-Rim, u frizovima iakozvanih"Vitezila-sarkofa.
ga, predstavlja se i trijumfalni Isusov ulazak u Jerusalim, glavni grad
Jevreja. Ulazak podinje izledenjem dvoje slepih i ima svoj trijumfalni vr-
hunac u dvopojasno.i predstavi izledenja na jezeru Vitezda.
-
To-je posled-n;e velik<i razdoblje zaparinorimske i galske umetnosti sar-
kofiga nastalo upravo posle pbdele carstva 395. e-odine, kome ie u sa-
mom Rimu Alarih udinib kraj. Pod uticajem aflsidialnih icompozicii. .ta-
staie sarkofas, sa traditio lesis u trima variiantama: kao sarkbfae # rt..-
bovima ili drveiem, kao koripozicija nebesft.e poliane i kao preds"tava
ne-
beskog grada sa dvanaest kapija. Naravno da u-ovim radibnicama vi5e
ne..vodi Rim; vodede snage rade u gornjoj Italiji i juZnoj
Francuskoj, u
Milanu i Raveni, Nimu iNarboni. Na umetnost ovde razdoblia naro8ito
je..stvaraladki
i presudno uticala dostojanstvena Figura Amvrosija iz
Milana.
!
o.uo vreme se razvija- jedna_ velika tema kako u Rimu tako i u Galiji.
To je tema povratka militia Clfisti. U sredinu zvezdanog neba postavljen
je vexillum crucis i njemu se
-
kroz smrt
-
vraiaiu natrag- dvanaest
ap-ostola-mudenika, pod vodstvom Petra i Pavla. Svakog od njifi boZanska
nrka ovendava l ovorovi m vencem (Ki pri j an: ,>merere coronas")i l i pak oni
TZ
t 14
1\ S
nose u umotanim rukama lovorov venac prema
nepobedivom krstu
(Ki"
pri j an: >portare coronaso).
Pored teme basileus-a preuzima se sa apsidalnih kompozicija i tema dl-
daskal os-a. To j e Hri stos koj i u apsi di nebesl <og Jerutal i mi pretsedava
consilium aposiolorum kao uditeli i prvosve5tenil<. Sarkofag s6 onda mo-
Ze pretvoriti u baziliku, u kojoj apostoli na zajcdnidkoj klupi synedrion-a
5s.lF, na
_stolifama
sa delfinima, oko srednieg Lpiskopsicog Hrijtovog pre-
stola. U kombinaciji sa Hristom r)erLts rex ii civitatZ nouT nastaje deivo-
rostrano ukra5eni sarkofag sa gradskim kapijama. Ovaj Hristos-koji udi
moZe, kao na sarkofazima u Milanu i Marseju, da bude mladiiki golo-
brad, ali sa dugom kosom. U predstavama basilica caelestis moZe da 6ude
predstavljen bradat (kao Pantokrator), ali je onda brada znak filozof-
skog i
-pedagol kog
dostoj anstva. Za predstave ml adal adkog Hri sta koj i
udi, a koji je preuzet i za najranije sarkofage sa stubovima u Raveni,
praoblik lepog stila je grdka statua poudavajuieg Hrista u muzeju Ter-
me u Rimu.
Kao Sto u plastici na mesto mladaladkog uditelja moZe da stupi bradati
pedagog, isio tako u sredinu ovih sarkofiga sa t;ijumfom, na m^esto CAru-
stus rerc-a, na mesto Pantokratora koji sa brega daje svoj novi zakon,
moZe da ude i mladiiki vojskovoda kao golobrid av!5ust. 6n onda stoii
izmedu, palmi na rajskom 6rdu izmedu Petra i Pavla-sa svojim vexillum
crucis kraj-nogu; njemu kao pobedniku smrti ukazuiu poStovanje dva-
naest voi ni ka ni egove apostol ske mi l i ci i e. Jcdan od nai pozni i i h sri adski h
rimskih sarkofdga, takozvani Probov sirkofag u Vatiliinu, pokizuje ta-
kvu kompozi ci j ti . Umesto ml adi i ki gol obrad-og Chri stus si pr,
"obl r,rr,
kao na jednom galskom sarkofagu, u ovoj siik-arski reljefno'j umetnosti
s kraja IV veka moZe da se predstavi Christus victor koji sedi na zemalj-
skoj iopti.
Ovi m tvorevi nama se zavrSava ri mska gradska pl asti ka hri 5i anskog IV
veka. Podev od podele carstva, novi utic-aji dolaie iz Carigrada, Milina i
Rave_ne, nova sredi5ta se osnivaju na zapadu u
provansi
(Marsej) i u
rimskoj Spaniji (Taragona).
Za posl e4nj i h.tri deset godi l a nauka j e naj vei i napredak posti gl a na po-
l j u proudavanj a poznoanti dkog i ranohri Si anskog sl i karsti ' a u
-knj i gari ra.
U. ovoj oblast! je vreme Konstantina dugo predstav.ljalo potpunu praz-
ninu. Sporo ali pouzdano se probijalo saznanje da sitna umet;ost (ri slo-
novoj kosti) i p_lastika sarkofa_ga moraju da ie upotrebe za ispunjavanje
ove. prazaine. Neposred-no pod uticajem nrinijaturnog slikaistv"a stoje
sarkofazi sa scenama izledenja na iezeru Vitezda i proj-aska
Jevreia kr6z
Crveno more, kao i sarkofag iz Servana (Servanne) sa svoiim ne"prekid-
nim scenama stradanja. Tome se pridruZuju novi nalazi sarkofaga-sa nai-
zgled zagonetnim poj6dinadnim s6enama ii Starog zaveta (Lot, falaamov
magarac) i sa pojedinadnim scenama Stradanja (Judin poljubac, Judino
samoubistvo, Simcn iz Kirene, poj4va u vrtu na uskr5nj-e jutro);
one na-
vode na zakljudak da u ikonograTili nile postojao odi'edi:ni zakon, vei
da. j c gmg119.st od podetka i mal a sl obodnu mogui nost da odreda i l ustruj e
pnce rz Erorue.
ll 4n
i ' v
Ako se torne doda bogata riznica biblijskih prida na slonovadama IV
veka, a koja je narodito bogato oduvana na lipsanoteci iz Brq5e. onda se
saiima bogatstvo oblika ranohri5ianske zanatske umetnosti. Dela ranog
V veka, kio londonske plodice sa Stradanjem i ciklus Starog i Novof
zaveta na drvenim vratima crk'r,e Santa Sabina u Rimu, toliko su bliska
delima IV veka da se na osnovu njih moZe zakljuditi o postojanju sta-
rijih pratipova. Otuda proizilazi dalja moguinost da se i poznije pred-
stave u srebru i zlatu, kao i pride o Josifu na Maksimijanovoj katedri u
Raveni i njene novozavetne scene velikog formata dovedu u vezu sa po-
jedinadnini, ikonama slidnim, slikama ni drvenoj plodi, ili sa minijatu-
rama koie zauzimaiu celu stranu.
Tako sam ja, uz pomoi takvih pitanja o poreklu, mogao da pretpostavim
za vreme Konstantina i njegovih sinova postojanje ciklusa Hristovog stra-
danja, sa viSe od trideset pojedinadnih scena. Podev5i od otkriia hri5ian-
ske kapele u Dura Europosu, mora se radunati s tim da su epske slike iz
Starog i Novog zaveta vei u III veku bile uobidajene za ukra5avanje zido-
va crkava i listova Biblije. Sasvim novo svetlo palo je i na podetke pri-
povedadke zanatske umetnosti otkriiem velikog ciklusa fresaka u sina-
gogi u Dura Europosu; predstavljene scene iz istorije izabranog naroda
(Mojsije, Ilija, Jezekilj, zavetni kovdeg, Mardohej i Ahasfer) ne samo da
pripovedaju do u tandine istoriju bogom vodenog izraelskog naroda, vei
pokazuju i jedan izbor koji pretpostavlja neiscrpnu upotrebu celokupne
Bi bl i i e u sl i karske svrhe.
Po tome sudeii biie da ie vei u prvim
vekovima hriSianstva postoiao
i cel i ci kl us patri j araha.bok smo^do sada bi l i upui eni samo na poi na
svedodanstva VI veka, kao Sto je Bedka geneza, sada su zidne slike novo-
otkrivene katakombe na Via Latina u Rimu bacile novo svetlo na Droblem
narativne ilustracije. Tu nisu predstavljene samo poznate sirirbolidne
scene spasenja (Jona, Noje, Danilo, Suzana, uiarena pei, Avramova Zr-
tva) kao Sto je to bio sludaj u katakombama prekonstantinskog vremena,
vei sada preovladuju scene koje nismo mogli ni da pretpoitavimo za
tako rano doba. Tako se, naprimer, predstavlja Nojevb pijanstvo, ali i
poseta tri boZja glasnika kuii u Mamvri. Tu nalazimo predsiar.rr Isakove
gozbe, Jakovljevog blagoslova, Jakova i Ezava, ali i pietvaranie Lotove
Zene u stub soli. IZnena?uje Jakovljeva vizija u Vetilid (takozvane Jakor"
ljeve lestvice), ponavljana predstava analela kod Valaamovog magarca i
opiirno izlaganje Zivota Jevreja u Egiptu.
Za pridu o Josifu narodito su poudne slike u katakombi na Via Latina.
Pri da se o Josi fovi m snovi ma, al i i o nj egovi m snovi ma kad j e bi o za-
robl j eni k u Egi ptu, o dol asku Jakova i n.l egove porodi ce u Egi pat sa
kol i ma koi a vu-ku vol ovi . Tako se pro5i ru j e
i l al e zni ni e, koi e smo"dosada
moral i da' crpcmo sa koptski h tkani na si predstavari ra l oi l fa i sa scena
na Maksi mi j anovo.j katedri . Ako tome dodamo, da su ove sl i ke u kata-
kombama u sasvim sludainom izboru i da medusobno nemaiu nikakve
kompozicione veze, proizilazi da je i ova biblijska grada iz doba Kon-
stantina od podetka bila upotrebljavana za naiativnu umetnost. Izlaga-
nja su data u epskoj Sirini, upotrebljavajuii crte ianra, delom ne bez hu-
mora. Slike pokazuju narodsku sveZinu i spontanu snagu invencije, ali i
TAI
()1
t l '
TAh
TA^NA-
1l x
TT
l -.\7)
-
povr5no izvodenje. Narodito su omiljene masovne scene, kao dolazak Ja-
kovljeve porodice u Egipat i odlazak iz Egipta. Izvesno, ovde je kao
osnova sluZila jevrejska tradicija. Takve slike nastavljaju ono Sto su si-
rijski slikari zapodeli u prvoj polovini III veka na atici groba Klodija
Herma, a i masovne scene sa mnogobrojnim figurama iz gnostidke kata-
kombe na Viale Manconi u Rimu nastavliaiu se u doba Konstantina.
Novo svetl o pada i na takozvanu I(vedl i nbui 5i <u Ital u sa nj eni m scenama
sa Samuilom i Savlom, koje vaZe kao najstarije hri5ianske minijature
uop5te, kao i na 6injcnicu da je vei Amvrosije iz Milana dao da se drvena
vrata njegove bazilike ukrase iskliudivo scenama sa Davidom. Pomoiu
slika iz Nove katakombe znamo sada da je postojao ciklus prida o Davidu
i Avesalomu, kao i da su Knjiga o carevima i Hronika Starog zaveta bile
revnosno ilustrovane. Tako se medu ovim slikama nalaze scene borbe
egipatske vojske, koje treba smatrati prethodnicima mozaika iz Santa
Marija Maflore i minijatura sa svitka Isusa Navina. Jedna velika masor.
na scena pri kazuj e Samsona koj i ne samo da savl actuj e l ava i proteruj e
lisice sa zbpaljenim repovima kioz polja Filisteiaca, vbi i tude Fihstelie
magareiom deljusti. Vaskresenje Lazara se oblikuie po uzoru na takve
starozavetne pride, diji raspon ide od idile porodidne sreie (Adam i Eva
sa Kajinom i Aveljem), preko atmosfere bajke magarca koii govori i
sveta iosifovih snova, do dramatidnih scena borbe i viskrsavania-Lazara;
tako to sada nije viSe samo simbol vaskresen.ja, vei masovna icena isto-
-r.
l 6]
tc8
f t.a
4G,
rijske vrste, koja prikazuje viSe od stotinu ljudi. Zanimljivo je da se u
isioj katakombi ni Via L-atina predstavljaju"i mitoloske"scetr-", kao na-
primer smrt Kleopatre. U njima treba videti prethodnike vatikanske Ene-
- jide i amvros,ijanske llijade. Ovo istorijsko slikarstvo koje je u V veku
ponovo oiivelo u minijaturnim oblicima, po novom stanju istraZivanja
- ima_ svoje korene u IV veku, dokle moZda doseZe prototip vatikanskog
svitka sa Isusom Navinom.
fzvorno m_esto ove pripovedadke umetnosti je u osnovi mnogo slojevitije
no one iz koje no one iz koje proistidu simbolidni i dogmatski pravci hri5danskd umet-
nosti. Sigurno je da se tu, gde se Biblija ilustruje kao istorijski izvor,
kao uzor moraju pretpostaviti ir"torijski reljefi rimskih trijumfalnih spo- kao uzor moraju pretpostaviti irstorijski reljefi rimskih trijumfalnih spo-
menika i pozloantidko istorijsko slikarstvo. Koniidke borbe koje vodi
Isus Navin oblikuju se po uzoiima velikih sarkofaga sa bitkama i po sce-
nama borbe iz Ilijade i Enejide. Odatle izrasta rioguinost da se skroz
ilustruju-tako?yqne i-storijske knjige u Starom zave{u i to od samog po-
detka u dva oblika: kao slikovnice u formi svitka i kao islikani ko-d6ks
sa_neprekinutim tekuiim tekstom. Ako se ozbiljno sprovede traganje na
polju-narativne slikarske umetnosti, moZe se zakliueiti da su lik"ovni od-
raz u velikoj meri naSla i usmena predanja, legende, apokrifna pro5irenja
.ievandelja,
istorije apostola kao i^kaluderske*pride'o dudima.
^
Izgleda da su takve pride u literaturi i slici bile narodito omiljene u Egip-
tu i Si ri j i . U tome
l e
neku ul ogu pouzdanc i gral a i ma5ta-ki novi tsl i h
monaha. Interes verski primitivnijeg sloja naroda usmeravao se ba5 za-
gonetni j i m i neobi dni j i m, dudesni m i tai anstveni m dogadai i ma.
Ovi pravci pripoveda8ke slikarske umeinosti nisu takbzvaira degeneraci-
ja viSe drZavne umetnosti, vei oni, naprotiv, od samog podetka predstav-
r 1g
Scene l z Starog zaveta l z tzv. Bcdkc gcneze, mi nl j atura oko 500. god. BeI, Nacl onal na btbl l oteka
Up, stranu 11?.
ljaju sa njom paralelnu pojavu i imaju svoj sopstveni bogat i raznovrstan
iivot. Za IV vek se s pouzdanjem moZe rekonstruisati ciklus Geneze,
koji se proteZe od Postanja, pa preko proterivanja iz raja, do prvog bra'
toribi.tua i pride o prvimiiuaima, zatim ciklus si ttoleri, u koine su Uitl
detaljno predstavljeni dogadaji pre,za vreme i posle potopa, kao i ciklus
sa patriiarsima, koji je
kroz slike pridao istoriju Avrama, Isaka i Jakova;
mora di
je u cikluiu ove hronike narodito bogat bio krug slika oko Jo-
sifa u Egiptu. Odskora postaje sve jasnije da je vrlo rano prikazivana
111
priia o Mojsiju, kao i o Isusu Navinu, zauzimanie Palestine od strane
Jevreja i njihov Zivot u Svetoj zemlji. Centralna lidnost narativne slikar-
ske umetnosti bio je David: njegovo detinjstvo kod odevih stada, poma-
zanje od Samuila, odnos prema Savlu, bitke i pobede, tragedija njegove
kui e (Avesal om).
Cudno ie da su od samoe
podetka
ilustrovane i porodidne scene iz Bib-
lije: miioljubivi porodidn'i iivot Adama i Eve sa i;ihovo dvoje dece, Ka-
jinom i Aveljem, nalaZenje Aveljevog le5a, Jakovljev odinski blagoslov,
scene vendanja; Jov, Toviia i Rut su u okviru takvih idilidnih scena ili
scena sa patrijarsima. Religiozni momenat je pri tome potpuno zapostav-
ljen; u pitanju su scene iz svakodnevnog Zivota ljudi koji su Bogu dragi.
Posmatrano sa ove tadke glediSta postaje razumljivo, da je pripovedad-
ka umetnost okrenuta i doZi vl i ai i ma i z ml adosti Mari i e i dedaka Isusa.
Sl onovade, kao Sto su mi l anske l i ori ce knj i ge i l i Verdei rski kovdeZi i , sar-
kofazi kao sarkofag Adel fi i e u Si rakuzi , al i i mozai ci . l <ao Sto su oni na
tri j umfal nom Iuku*u Santi Mari j a Madore u Ri mu, dozvol j avaj u zakl j tr-
dak da je grada apokrifinih jevandelja, koptskih prida o dudima i usmene
tradicije, prouzrokovao bogate cikluse iz protoistorije hriSianstva. Tu su
otkrivene pride o osu5enoj ruci, isto kao i odlazak male Mariie u hram,
susret deteta llrista sa pustinjskim kraljem i ljupka igra sa kukavicama.
Mora da j e postoj al a i l ustrovana pri da o apostol i ma, koj a j e u sl i kama
obave5taval a o Zi votu prve zaj edni ce u Jerusal i mu, kao napr. o Anani j u
-: *-1 -' *_
f . f . : . , _t { r-:il\,r
- -wr{
\L C\pl
i
i_n_
I I I . DOBA TEODOSIJA
i Safiri, o Petrovim dudima, b delaniu drugih apostola, o pustolovnim i Safiri, o Petrovim dudima, o delaniu drugih apostola, o pustolovnim
Pavlovim putovanjima, njegovom brodolomu i zadrZavanju na Malti, nje-
govim misijama i bekstvu kad mu j
mu i zadrZavanju na Malti, nje-
lo vrr.ie tle pod nogama, kao i govlm mlsrJama r bekstvu kad mu je postalo vruce tle pod nogama, kao I
o njegovom susretu sa Teklom. Predmet ove hri5ianske pripovedadke
umetnosti postalo je ne samo Petrovo mudeni5tvo u Rimu i Pavlovo po-
gubljenje na Tibru, vei se i njihovo hap5enje i scena u sudu, sa Nerono-
vom smrtnom presudom nad Petrom i Pavlom, nalaze predstavljeni na
jednom sarkofagu konstantinskog vremena.
Iako oblast narativne hriSianske umetnosti danas ioS leZi u mraku , moLe
se na osnovu sinteze nadaleko rasutos materiiala ipak sa izvesno5iu reii
da su u IV veku bile vrlo ra5irene iluitrovane hri5Sanske knjige i slikov-
nice u obliku svitka. Ustvari, nisu u pitanju Biblije sa slikama, vei pre
male narodne knjige sa pridama iz Geneze, Hristove mladosti, jevrejskog
vremena careva, hriSianskog vremena apostola, antidke predistorije hri5-
Canstva i crkvene istorije. Suitina ove umetnosti je ciklidna, otuda nala-
zimo njene tragove u ostacima knjiga i na papirusima, na kovdeZiiima
od slonove kosti i povezima knjiga, na sarkofazima i piksidama, na zido-
vima katakombi i poduZnim zidovima crkava i kapela, na srebrnim zde-
lama i zlatnom nakitu, na tkaninama i predmetima hriSianskog pokui-
stva. Ova umetnost ie relativno nezavisna od zvanidne, carske umetnosti
koja se, podev od Konstantina, razvijala u palatama i crkvama. Siika
umetnosti konstantinskog razdoblja bila bi nepotpllna bez ovog podzem-
nog strujanja.
1" ) -
!*-ALx c!.*w: ti*,
r-A.p
a \\S h..-L qaltvA
VaZan prel om u poznori mskoj duhovnoj i unret ni dkoj i st ori j i oznadava
godi na 391. Teodosi j e I j e uj edi ni o carst vo, vl adao
i e
ni i me opet i z Cari -
f rada
i progl asi o j e-hri Si ansi vo drZavnom verom; pbSt o su paganski kul -
l ovi vei 382. god. bi l i zakonom zabranj eni , sada podi nj u ruSeni a pagan-
shi h svet i i i St i u ni zu pl ogona pagana. "I st ot reme-no se (: SS) Oi ot i t e6i l a-
nova_podela drZave proglaSava stalnim uredenjem; glavni grad Zapadiog
ri mskog carst va j e prvo Ri m, a od 403. god. Ravena, dok I st odno ri msko
carstvo ima svoju prcstonicu u Carigradu. Borba izmedu hri5ianstva i
paganst va, puna napona, koj a j e usl edi l a posl e Konst anci j eve smrt i , ni -
poi t o ni j e t i me i mal a svoj kraj . Ona j e i mal a svoj e odraze i uumet nost i .
U drugoj pol ovi ni I I I veka i st o t ako su omi l i ene medal j e Nero redi vi vt t s
i osvetslcog izbavitelja> Aleksandra i bogorodice Olimpije, kao i spome-
ni ci I zi di nog kul t a, kul t a persi j ske rel i gi j e svet l ost i , Askl epi j a i Vest e.
-Dolazi
do rclnesanse umetnosti,-koja ovakve spomenike obliklse prema
hadriianskim uzorima, tako da se" skoro i ni razlikuie od njih.
^To
je
veliko doba predstavljanja apoteoze; motivi otmenog nakita, znadajnih
spomen-ploda tr slonovadi i reprezentativnih srebrnih- i zlatnih zdeli su
muze i filozofi, sveStenici i vcstalke, ali i dvanaest bogova Rima i Dio-
skuri . Ant i i ki mi t oget o_Zi vl j av4. Pod ut i caj em neopl at oni dara Jampl i ha
i jedntteo-zdfkrnle,-uE
niie-Mak-sima iz Eiesa, Flavije Klaudije Juiiian
post aj e st egonoSa or, og ant i hri Si anskog monot ei zma, ovog renovat i o pre-
hri i i anske ant i dkc l <r-rl t rrrc i ocl rZavani a prehri 5i anski h-
i ahri SCan! ki h
spomeni ka. Ahi l post ai c obavczau uzor pravom vl adaru, a Herkul ova del a
opet oznadavaju snagu koja se nalazi u slobodnom dovedanstvu: sa ove
tadke gledi5ta su nastale velike paganske srebrne riznice IV veka, kao
m.isorijum iz Augsta- ili nalaz sa Esk.r,ilina u Rimu, Zivi svedoci jednog
oZivljavanja, antike, koja je pri kraju IV veka u svesnoj suprotnbsti si
oDa pravca nrl scanst va.
Voda ovog pravca j e ri mski senat or i prcf ekt Kvi nt -Aurel i j e Si mah, koj i
sc kao pi sac i rct or zauzi ma za sve5t enst vo, vest al st vo, duvani e st aros
rimskog morala i religioznih obidaja. Njemu se pridruZuie stari rimski
p. o-rodi ca Ni komahi j aca Eps. ki pesni k Kl audi j e Kl audi j an, koj i j e panegi -
r i dno opcvao Vandal i na Sl i l i hona, dob_i i a l i i no od Ai kadi j a i - Honor i j a
kip koji je postavljen na Trajanovom fommu u Rimu. Istovremeno Nb-
nos i z Panopul i sa pi 3e svoj e Di oni si j ake u grdki m heksamet ri ma. SnaZni
hri Si anski zast upni k ni j e papa Damasus, koj i j e St a vi Se t raZi o duhovno
i zj ednadavanj e sa ovi m senat orski m pravci ma_-u Ri mu, vei Amvrosi j e i z
Mi kna; on j e pri nrl di o Teodo^si j a na j avno pokaj anj e, . a u kuri j i u {i mu
vodi o ot vorenu borbu. prot i v Si maha i . nj egol i h p. ri st al i ca zbog ponovnog
uspost avl j anj a Vi ct ori a. . Rom?ry! . On j e i st upao beskompromi sno prot i i
l prehri Scanski h -i
vanhri Si anski h mot i va u umet nost i i bi o j e st oga po-
rkret ad
hri Si anskc umet nost i , a Mi l ano j e udi ni o sredi St em ov-e umet nost i .
\ _\22
A2S 4zel
f
i$.,'fr]::""-.i:'.','":irnHx;,ilt);;il:J:*$?'lf ; .?%."H,,o",f;
i?
ff
',',"i!'e::l;f,i'l3!'f;,,il"4f,;f
tif
i:il"i;f,ffi[...,lL',.X,::1
janski
i Jovan Zlatousti r.o1r'
j"
:rs'.-[ggjl.!
pg'ri."; i"r"rgr#rfri p'"',.r:"rr,
i od tada se nemirosrdno
mesio
"
poTitiel"_iki,il;;J' F"dbiil1lro.nog
rimskog carstva. J".ori-
Jg-1qs. JJ."r' ritr"i' emu dovrsio svoi rrrevod
.li:'m*W';;#,".ut#i*,H$j#i1l{ffl;'*
ffi
f*1-f
"'ft
!'d51
!
; ;
; qi:
s; *1,-;?,1 q
.r-iiii
r J iJr. i" u n t iir.r!' . u", o,
F$Iiy
"
tre
ks a ndriilitiJ;,*1'1f:'{"'
;
tti's;itl r"i sc' n I t ^'iii3va I i rI
w"u?'i*,i,q:'u&t!*,I;it'i#*-.*.ff*;^?,.0'i,i:.x:,'#t
crkvu Apostola u caiigradu, u ri.j"i
:;-;;; r""rt"riiiiple-i"l."[""
,ri-
naesti apostol.
,,trtg,,}trt?q?#l.*riah."i.:"'ff
:
jt,1,,'-:.?'li,*.Sr,*.;
*;;i&,i:i'd,fl
ii';"i",i;,x:li;";:p:1f-Tiil'*#?,HiiT'#t
;1rd!;l*5ig$6ii:*'ir*$*i*tii'1":#$:;;"r.'l;#
HJ
;lil'"lHli:-
]$if"'iii.?Hi"{?!li{tkit*:r}fi 'ft *n'?ii'i#'.n"*ft.f
:1.1}
vremeno i monogram cara i cariie. c.tue-ili"-r;;";
t it*gii'k
" :lilf . *jg-,: _ I lii .4
",a.dan
obri k auo ruuoi'Jr1*,t#
;il:
vremeno i I
r1r _.
"i
*
#d; ;l'.]'#iHl[ilh
.*i:]:
f"'ilr"l Jix; i i an a : n i e m' i o
I
igl1;,:i,11,;#:r=;;;i"",i",.ffiffifur#n:,":
:#rT."T
| $1ti*i{ft,}"#:''i.i*:si',iqT{{#s}T*Ui::l*."rr:il"rtv;
I
n5idi;'i;
;;b;h;i#iltiri;n_"1,i31$:'i,r;;..,r11,!i
[.:,q:{T$l
r,.
l
r,*-
lf*Hqi.,qli:,lHl#j::;,11"":*:r.Hllt-t'm";A;
#lHg[
[=
**'"**",
vnri#
[**a..-iffi*lf
ffi#h3
stavlja ispod lovorovog u?tnca Hrista Fu.rioti."to.d.
offi
.ie."a",p,riff
1,.,::T:-i""T,?i;.', j:"ff
'"."i,&ylilTIB::-r:li;ft
.Lii
I. \;)i lrYs($t'
. J
Pesni l ( ( Boet i Je) . i I r uza. Di pt i l l od st onove kost l . Oko j 00.
I \ {or1ca, r' l znl cr Saboi nc c. kve. I rp.
god. Vi si na
st r anu l 2l .
T2?
I
Aa )
3, 1 cm. Si r l na 12. 5 cn
venac. Tu zapodinje nova hrisianska umetnost carskih spomenika, koja
je dovela doitvarinja novih programa za carske pobednidke spomenike.
Trijumfalna kapija u Al4funu u Kapadoklii, sa predstavama Hristove
i l l i ti bez carski h tri j umfal ni h
lukova sa hri5danskim programom kao uzorom. Po danaSnjem stanju
nauke vi5e je nego verovatio da takozvani trijumfalni lqt I=4dviga.!-o-
boznog, koi i
j e,{j nhart preobl i kovao u mi @
-oftar5fo?
krsia, niie kar6liski izum, vei kopiji onog Sto mi treba-da za-
mislimo"l<ao trilumfalni luk V veka. Program predltavlja cara kao lco-
nianika i hri5danske straZare sa kopljima i Stitovima; car kao Hristov
zamenik ubija aZdaju smrti; iznad toga se, u drugom pojasu, nalazi Hri-
stov monogram izmettu tonda sa simbolima jevanclelista kao i samih je-
vanclelista;" tu su, najzad, u gornjem pojasu, apostoli, kao hri5ians-ka
narodna vojska, i nebeski arhandeli. Arcus je izridito oznaden kao tro-
paeum i pokazuje sve elemente teodosijanskd umetnosti, kako njene car-
"*
- ..
ske tako i njene transcedentalne motive.f Carevi Teodosijeve dinastije
skoro su uvek predstavljeni u dvorskoj odeii, kao chlantydati i kao /o- *(azr
\(Uvr-'FA-F!
\JhJl /\
sdflleadoqtje,_v+qr-{ru"1,_Epq+iq
i Arkrdije na isti, nadin. nose di- w aG>i
laclemu sa dva reda brs-6Fa. Atributi careva Teodosijeve dinastije bili su
e\?<
llobus
i crux invictn. Tako treba dopuniti i Markijlnovu bronzanu dZi-
Le.',sq-
\^\\ '
-'f<
{-r^-j* 4
- . - 1
T. 15
, t , ^ .
L, ( \ l - , {
Tls)
novsku statuu u Barleti.
I consules u palati Konzervatora, kipovi visokih dinovnika iz Afrodizijasa
- u muzeju u Carigradu i mnogobrojni kipovi dinovnika u Efesu, pokazuju,
prema carskom uzoru, odeiu i drZanje, dosto j ans tvenos ildqal izo-uan
jz-
razliqt i jasno
iskristalisan celokupni izgled, Kipgrv! sr1.-u V veku eve viSe
SraEunati-na deono posmatranie; ne po[azuiu n-ikakve okrugline u pro-
filu, a imaju sasvirn ravanlzgled s leda. Tatve idealne slike teodosijan-
-
skih dinovnika i visokih damisa dvora nalizimo podev od kraja IV v-eka
na takozvanim konzularnim i dinovnidkim diptisima, koji se, kao pan-
dani divovskim aipovima u Carigradu i Maloj Aziji, mogu utvrditi u
Rimu podev od Probijana, gradskog prefekta Rima (oko 395), preko Fe-
liksa (428) i Asturijusa (a{l, do Vasilija (480) i Boetija (487). Carskoj
slici pripada i velika Viktorija, koja olidava snagu carske velidanstveno-
sti , kao napri mer duvena Ni ka u muzej u u Cari gradu. Takve Vi ktori j e na
postoljimii stubovima obeleZavaju caisku pob6du kao Hristovu pobedu.
Viktorile ove vrste, koje na Prindevskom sarkofagu u Carigradu nose
Hristov lovorov venac, morale su najpre biti proturiadene kao-carske, pa
tek onda su dospele na novac i na medaljone, slonovu kost i kameje. One
obeleiavaju ulaz carske bazilike kao Hristovu triiumfalnu kapiju, a me-
sto l i turei i ske Lrtve kao sveti l i Ste Vi ktori i e Euhai i sti ke-Odvoi en od Vi k-
toriia, Fiiistov loyorov ve1r4c postaje moiiv otmenih sarkofag:a, narodito
:--.........''._
u oblasti za!-ddnoffiavnog grada, Ravcne, Ovoi hri5ianskoj drZavnoj
simbolici pripada i krst, najde5ie u obliku.crttx hastata, koji na Prindev-
skom sarkofagu, a i inade, duvaju principes apostolorunt (Petar i Pavle).
Qva crux i nvi cta u carskoj i konografi j i novca smenj uj e konstanti nski
labarum. Ako Valens i arkidile nisvoir novcu jo5 nose labarum, pobe-
donosni car na novcu oba Teodosi j a, oba Val enti ni j ana, Lava i Li vi j a
Severa, uvek nosi crux hastata, koju car nosi kao oruZje za napad i po-
Ml sori j um cara Teodosl j a I , 3BB. god. Srebro, po sredi nl prel oml j eno, Prednt k ?4 cm. Nadeno
kod Al mendral eho (Al mendral ej o), Badohoz (Badoj oz). Madrl d, Muzej krauevske Akademl j e,
Up. st rane 57, 125.
bedu. Tako je stvoren novi tip cara, koji ostaje uobidajen do Iraklija
(610-641). Ovaj ti p cara odgovara ti pu Chri stus vi ctor, koj i nosi krst na
l edi ma i l i ga posl e pobede stavl j a kraj nogu. Takva statua Hri sta nal a-
\u
1 )
-
zila se ispred carigradske palate, a u drZavnoi umelnosti V veka on se
raznovrsno predstavlja na amuletima i medaljonima, u Stuku i na nro
zai ku. Carski l i k doi i vl j ava promenu koj a j e bogata posl edi cama. Poprsj a
careva rado se predstavljaju sa boZanskom rukom koja stavlja krunu na
carevu glavu. BoZanska ruka, koja u hri3ianskoj umetnosti kao pojam iz
Starog zaveta predstavlja uvek me5anje Svemoguieg u sudbinu doveka,
. z2 kruni5e Galu Placidiju, kao i Gratu Honoriju; pobedu i autoritet ne daje
v1!e victoria romana, ve( ntttntrs divina. Ovo hristijanizovanje carskog
jezika simbola u doba Teodosiia ima mnogostruke posledice. Ne samo da
car kao voj skovoda, nosi Hri stov l crst, vei krst pri pada i prestol noj sl i ci .
Vi ctori a i spi suj e Hri stov monogram na pobedonosni carev Sti t umesto
' b,.
vota, Krst izmeclu Antemija i Lava, ili drugih careva, nalazi sc umesto
personi fi kaci j e cotrcordi n-e, i postaj e si mbol concordi a i mperatonutt.
Krst i l i Hri stov monogram kruni Se sada i gl obus, a i di j adema cara i 5-'
cari ce sadrZi krst.
Promena
yi ctori a
rontana u vi ctori a chri sti atn verovatno ni i e mogl a da
nastane bez Amvrosi j cvog dvrstog i borbenog stava. Na novi i ma feodo-
sijeve dinastije, narodito na onima koji su kovani u Milanu, Raveni i
Rimu, Viktorija u hodu ne drZi vi5e
-
kao u vreme Konstantinove dina-
stije
-
vojnidke znake, palmu i krst, vei izridito predugadku crux ha-
stata, koju nose Hristos i carevi. Ova crttx teodosijanske Viktorije po-
stavljena je i ispod zvezde. Time je iskazano da pobedu daje samo nebo
u znaku krsta.
Umetnost V veka postaje razumljiva iz teodosijanske ideje crux lnstata.
Ovaj krst se, jo5 na zavr5etku Zapadnog rimskog carstva, predstavlja
u l ovorovom vencu na novcu Val eri i ana III i Romul a Aucustul a. Ti me
j e otvoren put umetnosti apstraktni 6 si mbol a, te ova predmetna si mbo-
lika, nastala iz ideje krsta, brzo prodire u sve oblasti drZavne i carske
umetnosti, a u V veku vlada i svetom simbola na ravenskim sarkofazima.
-
Carska moi, podev od Teodosijeve dinastije naovamo, usredsreduje se u
Carigradu. V vek je obeleZen kao snaZna borba Rimskog carstva za pri
padnost basileus-a u Carigradu i za opstanak: godine_382. zapadni su Goti
pre5li na drZavnu teritoriju; 405. je napuStena granica na Rajni; Vandali
i Alemani prodiru preko Raine u borbi protiv Franaka;407. je izgubljena
Bri tani i a; Al ari h osvai a 410. god-Ri m; Atar-rl f prol azi kroz Gal i j u dal j e
ka spa;i j i j m r"u"rnL,,afri ku. srcdni a' i sevei -
na Francuska su konadno izgubljene za carstvo posle 460. god. a Italija
postaje drlava istodnih Gota, gde Teodorih (495-526) iz Ravene sprovodi
svoju strogu, ali blagoslovenu r,ladavinu. U ovo vreme pometnji seobe
naroda, uprkos gubi taka na Dunavu i Eufratu, car u Vi zanti j i osta-i e
gospodar svi h Ri ml j ana na i stoku i zapadu. Di pl omati j i Teodosi j eve di -
nasti j e j e uspel o da ml ada germanska kral j evstva dovede u zavi snost.
Cari grad j e sada, i zmei h:-413- i 447, ptl . dobi o svoj c kopnene bedeme,
j cdno zdanj e, naj [i ni j eg nai i na zi danj a, sa redovi ma Zuckastog tesanog
kamena i zatvorenih slojeva crvene opeke, ogrornne visine a pojadanc-r
. i utyrdeno sa 96 kula. Ovaj kopneni bedem zapodeo je 413. god. prefekt
Antemije; modna Zlatna vrata bila su sagradena vet za vreme Teodosiia
126
Velikog,i nosila su kao trijumfalni propilajon natpis: >Haec loca Theo-
aostus deco-rat
-post l ata
tyranni ; aura saecl a gerat qui portam construi t
auroK.. Sp.oljnl bedem grada podigao je prefekl Konltaritin 442. eod. JoS
:_treogosrJa{rsko
vreme je
.nastala
i velika carska palata, diji su dgromni
podni mozaici,
-
tek otkriveni u vreme nase geneiacije -
verovatio pre-
t:tttlil":\1.
Oni se pridruZuju. podnim mo.zii.ima ,Lu".r," afri[e i,^po.
T1,j :tTl -nl i sKrh.
podni h,mozai ka.u pj aci .
Armeri ni _i oni h i z Anti ohi -j e_
-Ltatni ,,predstavl j aj u
naj dragoceni j e svedoke carske umetnosti u ranovi -
zantusr(.oJ eposi. Oni nose pedat carske vladajuie umetnosti vise no
svi ostal i .
Ta-g-c:rit'
1'a<g\?-l
f
;-
-
]!t-l l dl
fgqdosi j e If,vcc, j e na podetku.svoj c vl ad-avi ne ponovo sagradi o,
I 5?9-L.gdel nu
bazrl i ku, konsranti nsku dvorsku crkvu, koj a j e uni s-tena u
I l o-?*
i koj a. j c nosi l a i me Svcta premudrost. O nj enoj unutra5nj osti ne
' l
' . l "o.r1-o.d3.
st' ori mo ni kakvu predstavu, po5to se-na nl enom mesru na-
F*
l azr Justi ni j anova Sveta Sofi j a.- Iskopani propi l on pokazuj e carska obe-
| \tl u
osno.ve. Sab,rano
Lc
tu.sve bogatstvo obl i ka hel eni sti dl i e gradevi nske
| :i_11{nenirk_e
da bi se fasadi dao sjajan,. a ceremoniji carsko-g ulaza i li-
| :.TqlJ.? _q9:!9tu"
iz,raz. Tema dvanaest.jaganjaca,
koji zastufnidki stoje
I
umesto skupa.od dvanacst apostol a, i zal i ri nal e ,i fri , ati ke unutrasni es
i portal a kao hl mna j cdi nstvu
carske crkve; verovatno tu i ma podsei ani i
na konstanti nsku crkvu Dvanaest apostol a
"
au;E;;d;, [;;:;' i J' H;
-
je
S!=1,i4-qa.,
ni kej s k o-car.igrad sk i m piii"uuu";
"*
u"r", po-
l vro-ro
ucenJe nrkeJskog sabora o Troj i ci .
3:,di nu,tl i ".m
sranj u i i pi ti vanj a, to j e prvi put da se fri z sa j aganj ci ma,
I:lt _J_: ,TobrcaJen
na mozaicima i sarkolazima sa gradskini [apijama,
,
u!,otrebljava kao gra_d_evinska plastika. To odgovara istovremenim inten_
'| cuama AmvrosrJa rz Mrlana, koji je na svom duvenom sarkofagu sa pred_
I :l l l oanebggkogJerusal i ma
u-ci kvi -San Ambrodo
"-Mi tu"""upot;;bi ;
I l:^Tl-ategorije
sa jaganjcima.
ovaj ob.lik alegorije sa jaganjcima
i,potret-
I
rJavan
Jg
-_
povezan sa corona vitae i crux invibta - podev
od v veka u
|
.ul^- oblastima koje su imale veze sa istodnim Rimomj tako na mozaiku
| :^:ln_!or-enc9"Fgrmo39,,u
predvorju dvorske crkve Gale ftaciaile u iia-
I l]illl
rll saryorairma Varentinijana III i. Konstancija III, na imfostima
I rlryrcr?,
",
sve do kraja Justinijanove dinastije i na mozaicima i Stuku,
I la
pregradama hora, oltarima i amvonima. Snaga koia
ie zradila sa hri5-
| :1T!::.:t{:,simbolike
monumentalnih gradeiino *ol" se poturaiii-.,
I :y+9m
pogledu, narodito u samom Carigladu, a pre svega u ltavenilFrii
i sa.jaganjcima:J,",_"_9:._lj,""skoj
Svetoj Sofiji u Cirigradi
"iie
ram"'poe
:::.11":+:p'$biiii'"#rHT'""'""?'J#;r%3,![,H:-
j3'i#3u]i*j"o?l:
zavne crk'e kao nebeskog Jerusalima; bn je potseiin.ie r na svete sra-
dove Jerusalim i Virleje.ml kao i na j;dinst:v;-d;t-a;';';ril;:
f..7r'rii
pgri l l , koj i ustvari predsravl j a carski u.utu, prorui i ;
l " l ;";rrzr^t";ri i
. l ?l _.,1,T"
svoi e borbene propovedi ;.ovde j e c?ri gradski patri j arh kmni sao
t-e,
..':
$$$l-@-posle
vendanja sa Pulherijom, kao prvog vizantijskog cara.
:*.u-
lsRre[.
ove crkve stajala-je konjid<a siatua vizaitiSsfro!
"r;;;;;:"
--'"'
:ryenl
xovcezl c od sl onov! kosti , koj i j e nacl cn u samageru (samaeher)
'
kod Pul e, daj e j asnu predstavtr o smi sl u teodosi j anskel rkvi ne
";f;i i ;k_
ture i njene liturgije: tu su lukovi i oltarske prelrade, u"t"p.na1u-i uo'-
1zT
l C
- ' - - : ' ^
' s ' i r
" ' r R ' \
t
t i vnc kl ur t c, al cgor i j c sa
. j aganj ci ma
i kr / st ul <r ' al en cl l r gi nt i \ l i nr cn. i . Jnr ,
i ' et vororcdno brdo sa Pet ronr i Pavl om. l Posnrat rani em i ri i crsl <c sl ono-
vadc moZe se r azj ast " r i t i kako. j c i zgl edal a povor ka koj a se l i r ct al a ke st a-
roj Svet oj Sof i j i pri prcnoSer. ri u rel i kvi j a, napri mcr, pri osvcceni Lr crk\ , c
i pozdravl j anj u cara i l i l i ra, sa crri r i nt , i t ' t t t i svct ani a u ruci cara i ni u-
gove
i r r at nj e.
I ako l cr ovat no pl ' i pada t el <
j ust i ni j ansl <onr ' t r ent cn, , , , r na
i asno
pokazuj e St a svc pri pada car. sko. j ci ' rcmoni j i i osvedenj u c: rrskc
crkve. . Odl azak di nast i j e u crkvu odvi j a se uz t arnj an i svei e, a poprsj e
Pant okrat ora j e vi dl j i vo rra zabat u ul az-ni l "r vrat zr. To j c
nai st ari j i l i gi r-
ral ni zabat koj i uop3t e poznaj enl o. Ol aj zabat sa poprsj cm nal azi <. r-sc
i l i na gradskoi l i api j i i l i na ul azu bazi l i ke. U svakom sl ui a. l u, on ni j e
\ ^-n ^ \ -A
st voren za si t rt u, zat l zi t sku un-ret nosi l Po sveml r St o smo do sada zakl j u-
' rJ\ +\ wLru
- i i l i prvi put -j e l eodosi j ansko gracl evi narst vo prenei o arhi t ekt onsku pi a-
o{rl 5sr, ' r*$-4. st i ku
_i
na sakrai nc gradei i nc. Zabat i su mogl i -bi t i ukra5cni i mozai kom;
rnzw, >. j --: S-i t -
t t . svakom sl udaj r{ morant o sebi da zami sl i mo, di r i c i zabat sa
Qr, -: : f u" ' -' --' -
I
r{;
t , t ct or-ey+3 grads. koj kapi j i u Raveni
- pri kazan r, r cl vorskoj crki i TE6l
' do)Tha-Vel i [ og
-
i mao svo j e pret hodni l i e-u Cari gradu. U na
j i csnj oj
vczi
sa ovot l t r el i ei nom
l t l ast i konr st ui i t j kr r - r el a r r l ast i ka Cl t r i st t t s t , i c' i o' r at r t -
bul ar t s supei ' ! cor t et t i et bt Lsi l i sct i i i r , koj e' sc nnl azi l a i spr ecl cal ske pal at u
u Cari sradu.
I ) i pt i h . , ci sl r ) i r o\ ' . I i ( , st i sr . 11r ( [ ] 1nr s1; " i i . j em T ( 4t l - 518) .
, ' u, ; . r - ' t a! : \ ' l I L' ki r Vi si ni r t - l . l cl r ! . 1- r i r i na : 6. 6 . n] . l ) an2
r->
j z
nel l aCi ) , n l , r / l r j l I : 1' Bar b . i : . i x Pj r , r
l l u z { : i I - u r r I o . j t r l , l r a l : 1 , 1 3 ; . 1 : l r .
{
U ovoj vczi t rel t a oceni t i i url vert t rt s. t o j est
car. a l i o. j i sc vracA i z r: rt a sr, o-
. i oj - cr kvi
a kol i - sc. , pr c Just i ni j ana, \ ' ct ' ol at no nal azi o r - r at r - i j unr r r
Svct c'
Soi i j e. f ako j c i I r oni er r i eJi a st gr r r e Tr ' r , t l o! _r l r : r - st r i l l e i spt ' t ' cl r r . i t ' - or . - , dvor ' -
siic crk'e u Rar[iifffiiauic]ri-SiliTlifffiiv'eli&s- u Mr'.rrr ralioJe
i.
radena po ugi cdu na
j ccl nt r
t cocl osi f ansf i i -l i Ei f f i -i t ku- srnt t ru (t -ri rrr
. j c
keo
edver-t t t Ls, pri kazana r-r prol azn pol rl enut og Aj ni rert ovor l uka).
p, -' t bdcl ni
di pt i h
j ednog
vi zant i . i skog
_caf a
Lr Luvrt r, kol i prcdst ai ' l j a Anast asi j a i l i
Just i ni j ana, a veroval no j e bi o povcz car. ske Bi b)i . i c, predst avl j a odvdl rus
pobedonosnog cara i spod poprsj a Cl t ri st t t s t , i ct ot : -a; i l -i st os bi agosi l j a sa
crux i t t vi ct a u ruci , i zmedu sunca i mescca, a l t ose ga Vi kt ori j e.
-
Po3t o ne nol emo st vori t i sl i ku o unut raSnj ost i Teodosi j evc Svet e Sof i i e r-r
Cari gradu, crkva svet og Jovana, koj u i e 463. god. sagi adi o pat ri ci j e 5t u-
dios, a nalazi segolgl-Jeadosijansl(bg kopnenLg bedjma, da' ic nam pr.' cl-
st avu o
JednoJ
car i gr adskoj bazi l i ci . Ova cr kva j c t r obr - odna kao i r . i msl i . c
bazi l i ke koj e' su j oi pret hodi l e: Sant a Mari i a"Madore i Sant a Sabi na. ^
Nj ena pol uk. yi l u, e] l l j *o
i g okt oeol E] j l o sazi dana. Cl avua razl i ke i znre-
( t u nJe r nmski h bazi l i ka
i es t e i r obl i k ot ani t r nar . r eks a. hoi i i c u Cur . i -
gradu pravi t rocl el ni eksonarreks s; ; i ao6f f i j -cr p; l a)^ , . ri el arni br-od
i po j edni m pri l azom bodni nr brodovi ma.
U suprot nost i sa ri msl <om bazi l i kom V rrcl i i i , u unuLl asr-ri c. rst i sc nal zrzi
upadl j i vo. mal i br oj st ubot a ( 5est ) . Ponr oi u r . r vi h se
l ) r osr or
skr acuj c po
duZini, a is-tovremcno se tako proSiruje da sr-cdr.rji brod inra d' c,siruku
Sirinu u odnosu na bodne brodovqlo_s-1_t_oy4. sc bliZi kvadratu i ostavlja
ut i sak Si roke odaj c. Ni j e i skl j ui cno da
j e
i Svet a Sol ' i j a i rnal a ove pro-
porciie.. Zid--oli--qtudjjprrc lr?iiilcc jo5 su vrlo sroclni carigradskonr kop-
nenonl _ bgdemu, a i arhi t rav koj i poi i va na bogat i t . rr l <al t i t c-l i nra i ma muo-
gost r uko st epcr l ovanu, dcl t - r nr r r t e hni ci pl t . , l r mi i zr ' , ' r l e nu l azr r r l . ' r r ost i r . r r -
nr r r r ent i ki r koj a se nr oZe ni i r l or , czat i na l zr di oni cu Svct c, soi i j t r . ova l r azi -
S- . i . , qd. ,
S' =ro,os
in-\ !-rr,.! r\/i.f
-
.,5r' .1 vw(j ' i .1"A
i
I
I
S^ts q.\hEr\
I
'1
1.9
1 1 0
.__l i ka
j e.si gurno i mal a i arhi tektonsku pl asti ku: tri i veca rel j efa i vi Se
manj i h duvaj u se u muzej u u Cari gradu. Jcdan pokazuj e Hri si ov ul azal <
u Jei usal i m,- na koj em j e grad pr6dstavl j en kao torani crkve u smi sl u
opasti ra Jerme.. Na rubu, ukra5enom vi novom l ozi com, pri kazana j e
crux inyicta izmetlu jaganjaca i ptica. Drugi reljef ispod zabatnog lulia
pokazuj e skup apostol t koj i su
j rri padal i
Maj esi as-sl i ci . Oba rel j i fa su
pod uti caj em-pr-eth_odne tcodo,si j anskc pl asti ke na sarkol azi ma, al i poka-
zuj u pl i tki rel j ef i l i nearni sti l nabora postreodosi j anskog vremenal koj i
se u skul pturi predstavl j a del i ma u sl onovo.i koi ti , kao Sto su di pti i i
Boeti j a i z Bre5e (487)
i Vasi l i i a (a80); prvi predstavni k
ovog sri l a i e Astu-
ri j eva sl onovai a i z Darm5tatd (449); to i e doba kada se ul stodn6m car-
stvu na di pti si ma radi j e predstavl i ai u tonda no natpi si , i l i poprsi e ume-
sto cel og l i ka: za to j e ai pti h Si vi di l a (488) prvi , a di i ti h nrebUi nal (SOO)
kl asi dni pri mer. Ovoj Skol i arhi tektonske pl asti ke pri padai u i odl omci
Hri sta na prestol u sa Petrom i Lazarevo vaskresenj e,-kab i odl omci scena
sa Jonom, ljudima u uZarenoj peii i Avramovom ?rtvom. Ni u kom slu-
daju nije red o reljefima sa sailiofaga, vei o zidnoj oplati iz unutraSnjosti
crkve, dakl e o j ednom nadi nu ukraSavanj a koj i
j e
u Zapadnom carstvu
bi o nepoznat; on i ma odgovaraj ui e paral -el e u-zi dni m opl atama afri dki h
crkava,.u koj i ma su (nSrodi to u Sbetl i ) upotrebl j avane' kvadratne pl ode
od terak_ote, kakve se danas u velikom brb.1u duvalu u muzeju L B'ardo
(Le Bardo) kod Tunisa.
Na osnovu ostataka stabala stubova, koii su navodno poreklom
sa isko-
pavanja kod Svete Sofije a koji se danas nalaze u muzeju u Carigradu,
mi smo upuieni u to da se arhitektonska plastika
Carieiada protdzala
i
na stubove crkava. Stubovi u gustom vinovom liSiu pdl<azuju Hristovo
kr5tenje
_sa-
personifikacijom Jbrdana, ofcrtorijum i6na i s6enu ,a p.-
stirima. Takve stubove sa vinovim liSiem nalazimo vei na sarkofazima
u. krugu Basusovog sarkofaga i l atcranskog sarkofaga br. 174, kao i u
ni zu drugi h-sarkofaga l epog sti l a, koj i su svi pod grdki m uti caj em. Ovom
nl zu pri padaj _u i cari gradska stabl a srubova, koj a odgovaral u sti l u i z
vremena ml adog Teodosi j a, kada j e
ovaj ponovo-i zgradi o Sv6tu Sofi i u.
!ip.u
obeju
.carigradskih
bazilika V veka-pripada ne[oliko znadajnih 6a-
zilika u Grdkoj. To je pre svega bazilika ril{eaAdrjjalos, saeradena oko
470. god. i crkl ' a u_S=ol un-U, koi a nosi i me Ahei ropoi etos. O6e srdke ba-
zi l i ke i maj u upadl j i vosj 1oi si sanj *rod*kao vei i bazi l i ka u Epi dauru,,.
5
g tamo5nj em Askl epi ej onu. Crkva Ahej ropoj etos i ma dl anacst stubova.
Ovaj broj je obavezan za mnoge bazilike-kdie su pod grdkim uticajem,
verovatno zbog svog.gpostolskog
-karaktera.
Ved ziv etnd. crkva Gale
"pla-
cidije u Raveni ima dvanaeSt stubova i ovaj broj zadri.avaju i crkve sa-
gradene pod
feo4oa!1to41 r_Juslinijanom u"Raveni. Druga"odlika crkve
Ahejropojet-os u Solun-u takode je obavezna u egejsko"m umetnidkom
\*g_"
V veka. Ona je bazilika sa emporama, a u
-prbzorskom
delu ima
ovoJne prozore.
Ovaj egejski tip je, u poslednjoj klasici pri kraju V veka, ostvaren u
petobrodnoj osnovi sa transeptom nai stari i e crkve Sv. Di mi tri i a u So-
l unu. Nj en Si roki srednj i brod i ma dvanaei t l ukova, i i nad korj i l G na-
l aze empora sa i sti m broj em l ukova i spod j ednosl i vnog
krova,-dok su u
G"b
prozorskom dehr srednjeg broda prozori udvojeni. Tome se prid-rr!7uje
ra\ (\ t \ -
Si roki , r' a5i l anj cni t ranscpt , nepoznat ri mskbmZapadu' On ni zom l ul <ova
r
+, xd
opasuj c svet i grob Di mi t ri j a i t ako ga narodi t o nagl a5ava, t e post aj e cen-
t ar osnove. Sam grob j e mal a crkva posvei ena Svet om krst u, podzemne
vrste, koja se nalazi ispod trpeze oltara.
'
Takvo raSdl anj i vanj e transepta brzo se raSi ri l o u egej skoj obl asti i po Ma-
loj Aziji. Jednostavne gradevine sa transeptom ove vrste,,oblikovane kao
oput tripartittutt, nalaze se u Nikopolisu i u Korintu-Lehajorl Transept
- bazi l i ke u Epi daunr, koj a pri pada ranom V veku, bi o
j e verovatno peto-
l'1"*:'
dclan i neiitiknut. Naroditb bbgate varijantama su gra"ilevine sa transep-
cY\\' r' ts
tom ove vrstc,u hri Si anskom-Eqi $u. Vei bazi l i ka Sv. Mi ne u Mi ni nom
gradu kod Aleksandrije irna Siroki i trobrodan tran:;6f,-6ji skoro ima
Sirinu naosa i kao i on ra5dlanjen je stubovima. Ovaj nadin rasporedi-
vanja stubova, koji obrazuju hodnike, ostvaren je u katedrali u Her4,ao-
.noli.r,r. Tu se iraniept zavr"Sava apsidama, tako ia nastaje osnof6-66b-
liku deteline. a bodni brodovi deluiu kao da su
produZeni
kroz tran'
t5
RA?* r u! ' LE- -
| \Y-(i L.:)
liku deteline, a bodni brodovi deluju kao da su produZeni kroz tran'
,
sept. Sa ove tadke gledana, postaje jasna bazilika Belog manastira, gde
2-i-
'' ^
se na kraju srednjeg broda nalazi quadratum sacrum, koji je sa tri stra-
t,r- .4;si rrns uokvi ren ugradeni m apsi dal ol i ki m ni 5ama.
Najrazliditije su varijante transepta, ra5dlanjenih stubova. Velika prva ba-
zilika u Filipima srodna
je po svom sklopu
-
kao i ona iz Tropeuma (Do-
brudZa)
-bazilici
A i clru'goj bazilici (-B) u Perge (Pamfiliji). Me5ovit
oblik pokazuje takozvana crkva Hristovog umnoZavanja hleba u et-Tabga
. = na Genezaretskom
jezeru. U V veku se, dakle, stvara
jstodni
crkveni ob-
f
r'^frt?\k,
razudenog transepta,Toji
-je
u velikoj suprotnosti sa svim zapadno-
) s..,
-i6-sk.im
tianieptima. U'naiEeiiim sludaj"evinia je neki sveti grob-uzrok
ovqg novo! sistema (Mina, Dimitrije) ili pak obeleZavanje mesta koje
treba da sluZi za seianje (kamen umnoZavanja hleba).
7
Presudno je da je sredina ovog transepta obeleZena ugradnjom beme u
n. obliku pregrade, kakvu ie Sotiriu rekonstruisao za Nea Anhijalos i kaiiva
.' J'
j "
u Vi i ani i i skom m,tzej ,l u Ati ni ponovo podi gnuta. U tom i mi sl u svaka
\,
od ovih memoriialnih crkava vei ima hododasnidki karakter. Na bemi
KL
se u naj j ednosti vni j em obl i ku i zgraduj e zi d za sl i ke, pregrade postaj u
a\; sediSta alegoridne i simbolidne ornamentike i tu nastaje graclevinsko-pla.
N'\,
stiini zadaiak pregrada beme. U bemi se razvija oblili u-kra5enog oltara
e,r u obliku trpeze-ili bloka, ovde postaje potrebna i druga-katedra, koja
q' D\ M
-'
. . '
j l
* D-
u
>: \ , J v
omoguiuje episkopos-u da sedi i gleda u istom pravcu u kojem i narod
u crkvi; tu je, najzad, mesto u kojem treba postaviti dve predikaonice
za di tani e
i evandel j a
i posl ani ca.
'rrr4\ls'P
Nije dalile'sludajno da irajstariji ukra5eni amvon ove vrste, koji se danas
duva u muzeju u Carigradu, potide iz Soluna. On je od zelenog porfira i
pre svog preno5enja u Carigrad stajao je delom u crkvi Sv. Georgija, a
delom u crkvi Sv. Pantelefmona. Amvon iz Soluna ima dva stepenika; is-
pod l ukova u obl i ku Skol j ki pri kazani su kral j evi koj i i skazuj u poStovanj c
i spred prestol a Mari j e, koi al e predstavl j ena-dva puta: j ednornpri pri m"a-
nj u maga, a drugi put sa ancl el i ma. To su naj stari j e predstave Mari j i nog
prestol a u arhi tektonskoj pi asti ci uopSte. Sa te tadke posmatrano moramo
u ovoj crkvi zamisliti bemu, amvon, pregrade i stubove narodito bogato
l j ^
030
\ I ozai k u l i upol i sa pr ecLst a\ r om kr st enj a Hl i st ovog. okr uzenog apost ol i ma i f r i zonr zr t Yenj l i r I
p r e s t o l n . Ka s t i o n i c r o l 1 o d o k s n l h L r Ra v e n l l . I J D. s t r a n e 1 3 5 . 1 4 j . 1 ? 3 .
v2
I ) os\ ' ! . ( . cni dko { ; l l . ( o. 1. Ul ) st r . r ne 11j , 143, l ?3
\ >J
A! t L . \
-
r ! . ( - .
Gg i e
' ----l l ' i
',\1* 2.. t+cLF
\ , 1 8 5
ukra5ene. Na stupcima baiustrade u muzeju u Carigradu, koji su pore-
klom iz Topkapu i iz Smirne, predstavljene su vinove lozice, pastiri, pti-
ce, oranti i jahadi. Oni pripadaju onom krugu odakle vodi poreklo i ukras
portala u crkvi Sv. Dimi,tfija*u-Solugu.t Ovakvi izbodeni polustubovi, koji
nose kubus sa orantima, upotrebljavani su kasnije u Raveni
-
narodito
za vreme episkopa Agnelusa
-
za ovendavanje predikaonica, Ikonograf-
ske i radionidne povezanosti izmedu Carigrada, Soluna i Ravene jasno
pokazuju da u rrelike crkve radikalno prodire snaZan arhitektonsko-pla-
stidni smisao podev od Teodosija I.
Tada nastaju i u grdko-jonskom prostoru prvi ukra5eni oltari u obliku
stola. Na njima se predstavlja ciklus o Joni, Avramova Zrtva, prvi ljudi,
Danilo i David i druge biblijske scene, najde5ie na plodi stola,, koja se
rado oblikuie kruZno ili
polukruZno.
Otmeni
primer
ove vrste ie dasna
lrpeza iz La6dikeje, koja
je
1925. prebatena preko Smirne u muiej-u Ca-
rigradu. Ona pokazuje veliki ciklus o Joni. Sliini komadi se mogu naii
u severno-afridkoj oblasti; iz Sbetle je poreklom oltar koji se danas na-
lazi u muzeju L"Bardo. Na ovim ?ainim tipezama mogu scene da
budu poredine u frizovima, ali
je
u V veku uobidajeno ri5dlanjivanje
arkadama.
Pored scena iz Biblije u ikonografiji se upotrebljavaju i alegorije sa ja-
ganjcima, golubovima i vreie vinove loze. KruZna menza u Varni na Cr-
nom moru preuzrma motiv victor c/zrlsrlaffiilom-o-6liku-Io'ff poka-
zuje i Prindivski sarkofag u Carigradu. Dok dve Viktorije nose Hiistov
lovorov venac, apostoli pod vodstvom Petra i Pavla, prilaze da prinesu
svoje vence. VaZno je da su svi ovi grdki oltarski reljefi predstavljeni
na krugu oltarske plode, dakle sudelice sveStenika koji vr5i sluZbu. To je
zajednidko svim oblastima celokupne istodne crkve. Sve na Zapadu na-
dene dasne trpeze (naprimer u Marseju i Vezonu) nisu kruZne ili polu-
kruZne, vei kvadratne ili pravougaone; one nikad nisu ukra5ene na plodi
sudelice, vei na bodnim ivicama i to frizovima jaganjaca i apostolskim
golubovima oko Hristovog monograma kao znaka pobede. Iz ovih pro-
vansalskih menzi V veka nastaje, kao Sto je to poznato, romanski ol-
tar u obliku stola, kao naprimer oltar Bernarda Gilduina u San Sernenu
u Tuluzi. Grdki oltari V veka u obliku stola ostaju ogranideni na egejsku,
maloazijsku i egipatsku oblast i nisu imali nikakve evropske sledbenike.
Najzad se, u vezi sa unutra5njim ukra5avanjem grdkih crkava, mora uka-
zati i na detiri odlomka sa jevanclelistima, koii su sme5teni u muzeju u
Carigradu. To su imagines clipeatae, koje imaju dugu tradiciju u carskoj
ikonografiji. Takvi tondi sa poprsjima odredeni su za gradevine i trijum-
falne lukove. Oni su u IV veku
-
kao 5to pokazuje takozvana Rajderova
ploda u Minhenu
-
zajedno sa plastikom za niSe, upotrebljavani kako
za spoljnu tako i za unutra5nju arhitekturu. Kod ove imago clipeata
mora da se radi l o o arhi tektonskoj pl asti ci vel i ki h di menzi j a, koj a j e sl u-
dajno saduvana u predstavi detvorice jevandelista u Carigradu, ali se i
inade odraZava i na radovima u srebru i slonovo.i kosti V i VI veka, kao
i na stakl eni m dai ama sa pozl atom i na mozai ci ma. Na vi zanti i ski m di pti -
sima ranog VI veka u takvim tondima se pojavljuju konzuli i ostali di-
novnici, isto kao i boginje gradova (Rim i Carigrad) i alegorije drZavne
sreie. Vei na lipsanoteci iz Breie predstavlja se mladiiki Hristos kao i
ni egovi apostol i u obl i ku poprs.i a ul ondu. Na petodel nom mi l anskom po-
vizl kniiie, ievandelisti sir tatoae predstavljeni u lovorovom vencu. Sam
Hristos si piedstavlja kao poprsje u tondu na petodelnom povezu knjige
iz zbirke Barberini i u srebrnim tondima na srebrnom krstu Justina II,-t.!a:
r
kao i na novcr'ma Justinijana II. Mi smo vei videli da iz ove tradlcije
5ui\*-r
nq5-"izrastaju
slikani medaljoni trijumfalnih lukova u San Dovani Evandelisti
+-1-;v:rrih u Raveni, kao i u Sant; Sabini u Rimu; odatle se razvija mnostvo raven-
.-v b .
.l
ski h medal i ona sa poprsi i ma i z i usti ni i anskog vremena'
Rezultati ovakvog proudavanja trigova ilozvoljavaju da nam pretpostav-
r ka Karla Nordcn"falka o tondu salevandelistimaiz Carigrada, kao gra'
devinskoj_plastici.u unutraSnjosti crkve Apostola ove drZavne metropole,
i zgl cda
vi 5c no pri ni aml j i va.
i :-: :, r i,
"
J plrr 5-
--
.i_l!
' -
Kod pitanja o graclevinskoj plastici teodosijanskih crkava u oblasti Ca-
rigrada i Grdke, mora se uzcti u obzir i portal.
Eton?ana
vrat4*lq-q4m
pryi-put
wznata
sa Justinijanove crkve Svete Sofije. MoZe se pretposta-
vl ti da u l radi ci i i l i veni a bronze za portal e, dak i u poznoanti dko vreme,
ni kad ni i e i zumi l a seni torska i cari ka tradi ci j a. Na j ednoj od naj otme-\rr;
nijih slonovada oko 400. god. na vidljivoj strani kubidnog donjeg dela
I
sverog groba, predstavljeni su
-
relj6fima bogato ukraiena
-
dvokril-
na vrata sa ukupno Sest visokih polja. Ova vrata koja treba zamisliti
verovatno kao brbnzana ili mermerna, imaju desno i levo od samih vrata
'
po
iednu veliku ni5u sa kipom apostola, dok je sam portal bez ornamenta
i sliulpture. Takvi apostoli u ni5ama u Stukri okruZuju u drugom pojasu
\-
i unufrai nj i prostor krsti oni ce u Raveni .
Qveci
koj i se mol e, nal aze se ur)4
Y-rx-vr' :r-)"
tcodosi i ani koi mozai dnoi umetnosti vei u-rotondi -Svetog Georgi j a u So-11'
c-6Dg;,\i
lunu; pred m"ocnom ceniralnom arhitekturom u mozaiku na plivoj os-
- .. . t , novi, oni podiZu svoje ruke prema nebeskoj velidanstvenosti. Ako tome
'S-'Lrt-
dodamo di su na konsolnim^gredama u Bavitu izrezbareni sveci u arka-
dama, a na kvadratnim poljima ispod arkada se pojavljuju i Hristos i
Bogorodica, proizilazi pojam starohri5ianskih svetaca na kapijama, od-L
nosno svetaci kao duvira svetiliSta. Onda postaje razumljivo Sto se kip
s'\
sveca u molitvi nalazi i na stubovima i pilastrima koji su sluZili za podu-
piranje odvajajuiih pregrada u bemi. Stoga se moZe pretpostaviti da su
ni5e na spoljnim zidovima ranohri5ianskih crkava bile odredene da pri-
me stojeie siatue ili statue koje sede na prestolu. Na fasadi Teodorihbve
palate se sigurno nalazila konjanidka statua gotskog kralja, a u arka-
dama njegove palate, koja je predstavljena na mozaiku u Sant Apolinare
Nuovo, staiali su visoki dvorski i vojni dinovnici. Vei smo videli da se,;tltq,
na osnovu ravenskog mozaika i trij-erske slonovade, moZe primiti kao
'
pouzdana dinjenica postojanje
aabata za teodosijansku i justinijansku
gradevinsku umetnost. Zanatstvo za proizvodnju ovakvih lineta narodito
j e cvetal o na cgi patskom podrudj u.
"Slonovada
iz Kisielo Sforcesko (Milano), nastala istovremeno kad i min-
henska slonovada i njoi ravna po vrsnoii, prikazuje na kubidnom donjem
delu svetog Groba poluotvorena vrata, koja se mogu zamisliti pre u
bronzi no ,i me.-"r,l. Ona su oividena briZliivo izradeiim okvirom'orna-
i
l - \ 8 1
a t
J +
G?
il
- _ . i
/ .
.. r
,|
-ti*,
-I, "
L l p r
t
--J
I l . -
I 7.,r
,"T
l
S,tH
-tr-L
- - t
t'!<
Apost ol Pavl e sa nl ozai ka I k[ pol i Kr st i oni cc or Lodol i sni l ] Lr I l r ucni . Up. st r ane 135, 143, 1?3.
menat a koj i u hadri j ansl com f i nom st i l u pokazuj u t anano uraden f ri z
l ot osa i pal met a, koj i su Ni cont achi i i S1, ni *or| r' ' upot rebl j avai i za di p-
h);
-rli.
. At ) osi ol Pet af sa mozai l i c u l i upol j t , : r r l i onj ce oi t odoksni h u I l l l ! ' { ) nj . U0. : j t f l ne l : j 5. l 13.
t i h Cerere i Bal . rus<t ve sve5t eni ce. Sama vrat a pokazuj q t ri scene, koj e sc
di t aj u od kri l a do kri l a, a ocl nose se na dogact aj vaskrcsenj a koj e-bes-
,s
r l
1. , ; l
r|
t
i , "l
*.e
l l
Y
+
l - ' r o
\\'"{y\(->-
SA-^(^-j.,fu
q T -
,
^3\
krilni andeo ispred ovih vrata objavljuje dvema lenama: Hrista koji
vaskrsava Lazara, Hrista koji doziva Zaheja sa drveta i Hrista koji se
pojavljuje Mariji Magdaleni u vrtu. Ovde nije u pitanju jednostavna pro-
mena antidkih vrata smrti, vei je u pitanju pravi crkveni portal, koji je
u svom programu svrsishodan.
Najzad treba ukazati i na to da u Siriji, narodito na nadgrobnim plodama
od crnog bazalta, u oblasti Haurana, takozvana vrata smrti najdeiie
predstavljena u dvokrilnom obliku i to tako Sto su poprsja lavova sa
alkama, koji se nalaze u srednjem polju, a koje poznajemo iz romanske
plastike- sluZila za otvaranie i zatvaranje vrata. Na taj nadin postaje ra-
zumljiva briZljiva predstava obijenih vrata svetog Groba na plodici Stra-
danja u Londonu. Dvokrilna vrata i ovde imaiu tri polia; u gornjem se
prepoznaje Vaskrsenje Lazara, u donjem Beskrilni andeo. U svakom od
obadva srednja polja nalazi se ogromno poprsje lava, u dijim ustima
visi alka.
Brojnost materijala u poznoantidkom i ranohriSianskom vremenu dozvo-
ljava zakljuiak da su po antidkim uzorima izradene i bronzane kapije,
koje je Karlo Veliki izlio za carsku sabornu crkvu u Ahenu, ukljudujuii
i njihova lavovska poprsja.
U feodosijansko vreme mora da su na hri5ianskim crkvama bili vrlo
desti portali, izrezani u drvetu. Najstarija drvena vrata
-
saduvana u po-
jedinim originalnim delovima
- jesu vrata sa amvrosijanske graclevine
- (" M|lgld s kraja IV veka. To su prava carska vrata, koja su imala svoj
pTo@]nadinjen po propovedima milanskog arhiepiskopa, stvorena ka6
uzor pravog hriSianskog cara i kao trajna opomena vladajuiem gospo-
daru Teodosiju. Ova Davidova vrata prikazulu Davidal<od stada,-Davida
kog-a-tra4
Samqlls-hoji
ga je i pomaiao za iarifiwanla iZmidu Davida
i Savla, i Davidova borba sa lavom. Scene su bile rasnoretlene na usDrav-
nim i vodoravnim poljima na nadin i danas vidliiv na oduvanim drvenim
r ^ 4\ ro
- vrati ma crkvg-Sa-n1e Sabi na u Ri mu. Na poprei no i zduZeni m pol j i ma gor-
''ilr
t-1'1r
njeg pojasa iebdeii\utlnf,e1i koji su d'r'Zali monogram Isusa Hristl u
vencu. Ova ideja Viktorije, koja se pojavljuje i na Prindevskom sarkofagu
iz Carigrada i na postolju Arkadijevog stuba, imala je na milanskim dr-
venim vratima jo5 jednu varijantu, koja pokazu je corona victoriae izme-
du ptica besmrtnosti (dva pauna). Ova andeoska kompozicija Viktorije
sa drvenih vrata iz San Ambroda doZivliava u ravenskoj umetnosti naj-
razl i di ti j e vari j ante; ona se poj avl j uj e i na gol nj oj poprcdnoj traci p6-
todelno! diptiha iz Murana l-njegovih mnogo-brojnih ileabenilia, postije
omiljeni motiv ravenske umetnosti sarkofaga, a u Justinijanovoj Carskoj
crkvi San Vitalu odreduje program prezviterija. U Milanu je ona najvi5i
simbol portala i odredena je za predstavu drZave i crkve. Skoro istovre-
meno sa milanskim drvenim vratima, izrezbarena su i drvena vrata crkve
Svete Varvare u starom Kairu. U gornjem uskom pojasu dve lebdeie
hriSianske Viktorije drZe Hristovo poprsje u lovorovom vencu. Ispod
toga, u dva vel i ka stepenasto postavl j ena kvadratna pol j a, pod poj edi -
nadni m arkadama u mal om srednj em
fol j u,
predstavl j bni "su' Marko,"sue-
tac Egipta, i Hristos na prestolu. U srednjim poduinim poljima drvenih
vrata
-
koja po velidini tadno odgovaraju traci sa Viktorijama
-
na-
Odl omci drycni h vrat a i z crkve San Anrbrodo u Ml l anu sa predsl avama i z Davi dovog Zi vot a.
KraJ I V veka. Vi sl na 58 cm. Mi l ano, muzej Sant ' Ambrodo. Up. st rane 118, 13B.
spramno su postav'ljeni Hristos u mandorli i Marija izmeclu dvanaest apo-
stola. Kompoziciji sluZi kao uzor dvopojasno Vaznesenje sirijskog ili egi
patskog karaktera, koje nalazimo na srebrnim ampulama iz Svete zem-
lje iz Teodolindine riznice u Monci, zatim na slici Hristovog vaznesenja
u Rabulinom kodeksu,
pisanom
i slikanom u manastiru Zaeblna Eufraiu
586. god., a kasni j e i u ni zu kal uderski h kapel a u Bavi di . Dok su ove
kompbzicije ranije smatrane za tvorevine VI-veka, po dana5njem stanju
rasprostiranja materijala, moie se pretpostaviti da je ova kompozicija
Vaznesenja u dva pojasa morala da postoji u grdkoj i sirijskoj oblasti
vei oko 400. god. Ona u sebi sadrZe postojanje dveju crkava; ecclesia
caelestis, diji je gospodar logos i ecclesia militans, dija je majka Bogoro-
dica, a njen voila u Egiptu je Marko. Ovakvim proudavanjima danas je
razumljiv veliki program kupole u rotondi u Solunu, koja je u doba
Teodosija pretvorena u crkvu. Posle diSienja, sprovedenog pre dvadeset
godina, postalo je jasno da arhitelctonski mozaici i nebeski mozaik ku-
pole dine jedinstvo. Temeni krug nebeskog svoda pokazuje Hrista na pre-
stolu; njega nose detiri anclela, a opkoljavaju ga
-
u okruglini kupole
-
sa velikom pesmom Aliluja, Dvadesetdetvorica staraca. Veliki arhitekton-
ski krug rotonde ozna(ava onda zemaljsku crkvu, gde se niZe svetiliSte
za svetili5tem, a sveci i mudenici podiZur ruke u molitvi.
Takvu ikonografiju jedinstva ecclesia trimphans i ecclesia militans, kao
zakona veine crkve, preneli su vrsni grdki rezbari sa kupole ili apside
na glavni portal crkve Sv. Varvare u starom Kaim. U tome ie
jedinstve-
na vrednoit ovos umetnidkoe dela.
Najsavrdenije delo ove vrste iu vrata od kiparisovog drveta, koja su oko
432. god. pod Si kstom III postavl j ena na Aventi nu kao gl avni portal ba-
zilike Santa Sabine, koju je zapodeo njegov prethodnik Celestin, a u nje-
govo vreme je dovr5ena. Vrata su prvobitno na dva krila sadrZavala r-rkup-
no Sesnaest mal i h pol j a sa predstavama ui ta, stradanj a i Isusovi h poj ava
na zeml j i , kao i dvanaest vel i ki h pol j a vi sol cog formata; deti ri od nj i h
prikazuju pride o Mojsiju (Mojsije pred faraonom i izlazak iz Egipta,
Moj si j e kod Jotorovi h stada kod grma i pri dobi j anj u boZansl <og zadatka,
dudo sa izvorom, hvatanje prepelica i primanje zakona), kao i Vaznesenje
Ilije u kompozicijama Sirokih poteza i slikarski zami5ljenim. Zatim po-
stoje jo5 detiri dalie scene iz Hristovih misterija: najpre sveta tajna vas-
kresenja, prikazana stupnjevito kroz dudo sa vinom, dudo sa hlebom i va-
skresenjem Lazara. Andeli primaju Hrista u nebo; Logos u lovorovom
vencu gornjeg neba izmedu njegove detiri snage, koje se objavljuju u je-
vandeljima; Hristos kao iclttys, to jest obeleZen kao sin BoZiji i spasilac
sveta, dije se carstvo na zemlji dodiruje sa vitlejemskom zvezdom; u sre-
dini, Petar i Pavle kao kneZevi apostola kruni5u devidansku Bogorodicu
sa crlttc invicta. Naizad, velidanstvena slika Crkve, koioi viSi i niZi staleii
uka?uj u po5tovanj 6. Program ovog rezbarskog del a ui eai ni u3u pri pove-
dadke male scene Starog i Novog zaveta sa velikim slikama za razmis-
ljanje, koje dovode do spoznavanja zakona Starog (Mojsije i proroci)
i Novog zaveta (Hristos i crkva). Manje je vaZno stilski razlikovati maj-
store, koji su radili na ovom delu; Sta viSe, tipologija kompozicije na
ovim vratima proizilazi iz njene topologije. Jedna grupa polja sledi mi
nijature ili mozaidne male slike na poduZnim zidovima crkava; izvesna
Skrtost u kompoziciji figura navodi pomisao i na slonovadu V veka, a jo5
vi5e potseia na kompozicije oko 500. god. kakve su, u Sant Apolinare
Nuovo, stvorene za Teodoriha, no na istovremene starozavetne masovne
scene u Santa Mariia Maclore i miniiature vatikanske Eneiide ili amvro-
si j anske Il i j ade. Jedan od ovi h maj stora, koj i j e rezao i scenu raspei a
si tri figur!,
'r'oli
arhitektonsku pozadinu ditti kao naslagane tesanike
jednog
neogranidenog zida.
Polja visokog formata pokazuju tri razlidite vrste kompozicija. Sakra-
mental no pol i e Hri stovi h duda"i nj ernu odgovaraj ui e poi i e dul otvornog
Mojsija, pbkizuju trodelnu odnosno detvo-rodelnu koinpbziciju u zona-
ma, kakvu je kasnije na osnovu autopsije Bernvard iz Hildeshajma upo-
trebio za svoja tuvena bronzana vrata. Na plodi gde je predstavljen
Mojsije i na plodi prolaza kroz Crveno mori., nala"zi se siikarsko ste-
/ -
\5f
sidama. Za Ilijino vaznesenje treba iti na skoro istovremenu apsi-
penovanje po visini. U oblikovanju su najstvaraladkije kompozicije Iliji
nog i Hristovog vaznesenja, koje zavise od zakona linea serpentinata.
Ovde se
ToI$.y
pretpostaviti kao uzor mon-u.mentalne kompozicije u ap-
srclama. Za
t.ltJtno
vaznesenje treba po_ts_etiti na skoro istovremenu apsi-
du sa mozaikom i sa istom temom u San Akvilino u Milanu, kao i na
\ u
1\ i I
,
1t , l s
- Q
l Ltt
! \
ranije Ilijino vaznesenje na novoj tavanici katakombe na V1a Latina u
Rimu. Ovaj nadin kompozicije dbve.den je. do najvedeg pojadavanja u
obema
predstavama
nebeske i zemaliske crkve.
Nauka
je
isuvi5e dugo zapostavljala
froblem
starohriSianske arhitekton-
ske i portalne plastike, ili ga je smatrala nebitnim. Jedan ranohriSianski
program portala, kao onaj iz crkve Santa Sabina, na nralom prostoru po-
kazuje zbijeno mnoStvo dogmatskih povezanosti, koje kasnije otkrivaju
unutra5nje prostorije ukra5ene mozaikom. NaSe proudavanje je objasni-
lo da su ove kompozicije mogle nastati samo u istodnoj oblasti Sredo-
zemlja. Drvena vrata iz crkve Santa Sab-iq!r_i ona iz crkve Sv. Varvafe
u starom Ka,rru, predstavljaju dve osnovne moguinosti oblikovania pro-
grama portala._ Tieiu otkiivaju slonovade sa piedstavom Hristov6g sve-
tog
9roba.
Njihovi programi portala uslovljeni su idejom vaskrsenJa, to r {1'
su dakl e j ednogl asno programi mauzol ej a. Uop5te se ne moZe posum-
njati da su vrati iz crkve Santa Sabina p6d sirliiklm uticajem. Po'svemu
Sfo danas znamo, V vek je doba cvetanja ovaftvih programa portala sa
srediStem u Istodnom rimskom carstvu. Sa sve desiih ukri5avaniem
fasada i prostorija narteksa mozaikom, izgleda da su u VI veku pbie-
dnostavnjeni glav:ni portali carskih crkava.lustinijanova Sveta Sofi.la u
solunu imalale moine, ali disto ornamentalne i znacima krsta ukrasene
bronzane portile, a i justinijanska drvena vrata crkve Katarininog mana-
stira na bldu Sinaju pokazriju iskljudivo vegetabilni i predmetno--simbo-
Iidni ukras bez ikdkvih figuia.
Dosada je u nauci ostalo potpuno nezapaLeno znadenje velikih zavesa u
teodosijinskim palatama i cikvenim piostorijama. Takozvana antepen-
dija, prikazana na slonovadama i u plaitici sarkofaga, jednostavno
su ob-
ja5njena kao oznaka enterijera i u naiboliem sludaiu su protumadena
kao neka vrsta simbola uzvi5enosti. Sada ii ranohri5ianske^literature
-
Sto nam potvrftuie i litureiia ranos vremena
-
znamo da su zavese u
carskim i-crkvenim monui-r6ntalniri gradevinama odredivale optidki uti
sak prostora i njegovih pojedinih delova. I ovde nam pomaZe jedino
dalje
ispitivanje-zavesa na likovnim predstavama iz V veka. Pada u o6i da je
portal, pod kojim na svome diptihu stoji konzul Feliks, velidanstveno
obeleZen velikim zavesama; one su vezane sa strana. Konzul, koii ie ode-
ven w tunica palmata i tunica talaris, na svom sluZbenom skiptru nosi
pop4sja Teodosija II i Valentinijana III. On je, dakle, u godini svoje
sluZbe (428) u bukvalnom smislu redi pod
iednom
porta aurea i to u
najviSem dinu kao predstavnik velidanslva. Tako i iarski sve5tenik na
jednom diptihu sedi na prestolu za vreme svedanih igara hajke na med-
veda. Na diptihu Lampadijevaca u Bre5i scena dignitas, koja se odigrava
na balkonu Circus-a ntaximus-a, obeleZena ie zavesama. Isto tako na
diptihu, koji je danas u sabornoj crkvi u \iovari, Patricijtrs stoji pod
I 4 i 0
--F-
{_
uc
1 8 1
carskim baldahinom; u portretu cara prepoznaje se izgleda Hon-orije
(418-422), pa na taj nadin postaje verovaino da je ova znadajna slono-
vada nastala u Raveni, utoliko pre Sto pokazuje blisku srodnost sa ra-
dovima na ravenskim sarkofazima. Znadenje ovog zastora se joS viSe po-
vciava u
pozniiem
V veku, narodito u oblasti dvorske umetnosti. Zavese
igraju pr6sudnu ulogu u Teodorihovoj palati, kako na ulaznom tremu
tako i u prestonoj dvorani. Kada su car, carica ili najviSi predstavnici
dvora sedeli na prestolu pod baldahinom ili se pokazali tamo stojeii,
baldahin je sa svih strana bio zatvoren zavesama, tako da se pojadavao
efekat epifaniie. U srednjem delu jednog jo5 prejustinijanskog carskog
diptiha ir firehtinskom Bardjelu, 6aricJsioji-na-postoiju isp6d balda-
hina u obliku Skoljke, a njega sa strane kruni5u orlovi. Carica je odevena
u bogato izvezenu'dalmatik*u, nosi dragulje i bisernu dijademu, ima ca-
revo poprsje (verovatno Lava Minora) na bogato izvezenom segmentu
svoje tunike, drZi skiptar i zemaljsku loptu ukra5enu krstom. To je prava
slika uzviSenosti: augusta je tu, istovremeno, tticaria Maria i diva. Pred-
stavljena je u trenutku kada se otvorila zavesa, iza koje se nalazila skri
vena ova velidanstvena prilika, i kada dvor izvriava proskinezu. Naisrod-
ni j a
j oj j e prestol na sl i ka j edne cari ce pod bal dahi n6m u obl i ku Skbl j ke,
eiji zu zist6ri takode otvoieni; srednji deo ovog carskog diptiha, koji se
nalazi u bedkom Istorijsko-umetnidkom muzeju, pokazuje verovatno istu
caricu iz doba Lava iZenona, Oba dela su nastala u Carigradu i predstav-
ljaju slike carske epifanije najvi5eg reda.
Zavese ove vrste zatvarale su i carska vrata i prestone odaje, kao i beme
i baldahine. One su mogle optidki sasvim da odvoje Siroke srednje bro-
dove velikih crkava od bodnih. Verovatno su pre kamenih i drvenih zido-
va ikonostasa postojali ikonostasi od tekstila. Na carskim mozaicima u
San Vitale, ovakvim zavesama ie naro6ito obeleZeno svetili5te, u kome
se nalazi Teodorin baldahin u obliku Skoljke. O upotrebi zavesa u crkva-
ma, privremena ali bogata obja3njenja daju slonovade sa liturgijskim ili
biblijskim scenama. Na lipsanoteci iz Bre5e, Hristos koji udi, u krugu
svojih apostola, predstavljen je u svetiliStu koje lidi na apsidu i koje
ogranidavaju dva tornja. Zavese ovog svetili5ta su razgrnute kao kod epi
fanije, tako da se stvara slika pojavljivanja. Po5to vei Ignjatije iz An-
tiohije takvu scenu Hrista koji poudava izmedu apostola, uporecluje sa
synthronos-om episkopa usred svojih sve5tenika, dozvoljeni su zakljudci
o ulozi zavesa u apsidi i bemi. Na amvonu iz Soluna, Marija sedi na pre-
stolu u Skolikastoi niSi, kao nebeska carica izmetlu andela; niSa se mora
zamisliti ka6 baldltrin, a njeni zastori su takode otvoreni i obavijeni oko
bodnih stubova. Tako nastaje, u hri5ianskoj saZetosti, nebeska predstava
sa Skoljkastim baldahinom i zavesom, koja je neposredno pre toga bila
jo5 u upotrebi za prikaz gozbe bogova na srebrnoj zdeli iz Cezene. Tu
ieZe koreni diptiha-Pantoklatora i Bogorodice, nastalog u VI veku, koji
se nalazi u Berlinskim muzejima; na njemu se tema najvi5eg autoriteta
sveta, u vidu Avgusta i Avguste, pojadava motivima velidanstvenih za-
stora, do epifanije nevidljivog boZijeg carstva. Kao dinovnici pred carom,
tako sada pred njima stoje apostoli. Tako se obia5njava prikaz zavese
ispred portala jedne crkve sa dva tornja, na drvenim vratima iz crkve
Koptska tkani na u tehni ci tkanj a s petl j om sa predstavom Mol i teuke i spod l uka. Vi si na 69,8,
l l ri na 64,? cm, Iz nekropol e Seh-saj et kod Ahmi ma. Muzej Luvra, hrl sdanske stari ne. Up. stranu 144
Santa Sabi na, i j edni m mi ni ster Chri sti , pa tek onda postaj e j asna nj e-
gova simbolika; zavesa opkoljava i apostole iz communio sanclorum, ra-
sporeclene oko Hristovog kr5tenja u kupoli Neonovog kaptisterija u Ra,
4Z
veni . Ispred zavesa-stoj e i pokoj ni ci koj i , mol ei i se, ul aze u rai .
kombama i mauzol ej i ma
.l e
s,toga antependi j um si mbol za ono
nazi va mors uti que vi tae medi unt.
U kata-
sto se
\-,1
Dvadesetdetvorice staraca. Gala Placidija je znala Sta je sve duina tra-
diciji stare prestonice carstva. Njen zahtev za zvanjem avguste u Za-
padnom carstvlr bio je istovremeno i zahtev za vladavinom svetom; i
kad je vladala u Raveni to je uglavnom bilo zbog toga Sto je Alarih ra-
zorio glavni grad i Sto je on bio u stalnoj opasnosti od invazija.
-Za vrelne St$a-Ill4astale su obe glavne bazilike u Rimu, koje ie ubu-
ffi tatinski..Zapid. tako
.su
se$e-Madja-MadorQ
i
_ Santa Sabi na i mal e kao naredbodavca ri mskog epi skopa, one su i pak
. To
.sfi-ZiiEii6-$ofi[fi6
gradevine sa
gusro posravrJenrm stT66ilfr6l-srednjem brodu (j0 odnosn6 24), obe su
be-z transepta i stoga ostavljaju utisak ogromne dubine u pravcu zapad-
-
-is
to--R:T;il6 M a r i ji Ma dor-e
"del
u j e, u u-=nu t ra5njqqll kao' ri ms ki hiam
j onskog reda, Sani a Sabi na
.1e
bazi i i ka sa arkfi l frl -i dvades6t deti ri
divna korintska stuba od mermera, sa elegantnom inkrustacijom, stvore-
nom na osnovu predmetno-simbolidnih znakova. Obe crkve su se utisnule
u evropsku svest kao klasidni tipovi rimske bazilike.-rTek posle sredine
stoleia postaju razmaci izmedu itubova veii, broj stirbova-se smanjuje,
prozori su uZi, a razmak izmealu prozora Siri. To vaLi za Santa Agatu dei
Goti (462---!70) i vei za San Pijetro in Vinkoli (450). Ravenski uticaj pro-
dire podev od ovog vremena, a osnovna mera postaje-vizantijska stopa
umesto rimskp.
Prirodno je da je bio narodito bogat veliki crk'eni zastor u crkvama Si
rije i Egipta. Iako pozni, mozaici iz Sant Apolinare in Klase dozvoljavaju
samo usl ovne zakl j udke za rani j a vrcmcna, pa i pak oni daj u razj a5i rj enj a
o mnogos-truki m mogui nosl i ma upotrcbe antependi j umo l i uo .u"tog ti ri .,-
ool a uzvrseno-stl :
l - Predaj a carski h pri vi l egi j a Ravenskoj _cl kvi -
koj c pri hvata arhi epi -
s,k9n Reparatus
-.odi grava
se i spod bal dahi na i zmecl u orl ova, kako bi i e
dol (umentoval a nJl hova pravna snaga i traj na vaznost za drZavu i crkvu.
2. I ravenski epi skopi -Ursus, Sevems, Ursi ci nus i Ekl esi j us stoj e pod
bogato ukraseni m bal dahi nom, di j i su zastori pri i vrsi eni ra pi l artr"
ukra5ene dragi m kamenj em.
3. Taj ni di n u kome Hri stos i zmedu Avel i a i Avrama, na odi vi tl ei emske
zvezde i pod zapovesi u bozanske ruke, u l i l tu prvosve5teni ka Mel i ri sede-
ka, izvrsava
.svoju
sopstvenu Zrtvu, odigrava se u svetilistu koje lidi na
ba.l dahi n; nj egovi zastori , koj i skri vaj u taj nu, otvoreni su u trenutku
sakramental ne Zrtve.
Takvo bogatstvo tragova crkvenih zavcsa i njihove upotrebe stavlja nau-
ku pred Zelju da takozvane koptske tkanine ponovd grupi5e i di ih sa
ovog stanovi5ta tumadi. Ima zavesa r-r tehnici tkania s-peiliom sa prika-
zi ma hramovski h sl ugrl
.koj i
stoj e u arhi tekturi , za' ci a sL gi rrandan-ra
i poprsj i ma, sa mol i tel j kama i spod l ' kova, s' eSteni ci ma i oi anti ma i z-
medu svei a. one-pri padaj u gro6ovi ma i mauzol ej i ma, a i mal e sr,r vel i ki
l tti caj na nap_ul j sko sl i karstvo u katakombama V"vcka, kao i na afri dkc
mozaidne sarkofage. Ovi zastori sa lukovima, z,abatima, tondima, stubo-
vi ma, krstovi ma i tri j umfal ni m zuaci ma morai u se prcdpostavi ti
i u ka-
pel ama i crkvama. Kao pri mer za mnoge od ni i h kai akt6ri sti i na i e zato
j edna
tkani na u Vi ktori j a-Al bert muzcj u u Lo' donu, porekl om i z V veka,
koj a
-pri kazuj e
moti v hri 5i anski h Vi ktori i a sa coronatl vi sti , dai <l e rnoti v
koj i . bi mogl i cl a zami sl i mo i znad zavei e i spr ed bemc. To j e
i st i onaj
mot i v koj i se poj avl j uj c na dr zavni r n spomeni ci ' r a i na novt u Teodos. i ' -
j cvog vremena, kao i na sarkofazi ma i -ol tari ma. on zavrsava i cone zi -
dove apsi da, a i sto tako i drvena vrata u Mi l anu i u starom Kai ru. Tai
motiv je i zna.\ pobede na zavesama beme i zavesama u kupolama i grobl
ni cama' narodi to u obl asti ' )11"t.
r\o*,-,,
:
...- .
r:-;r
Na l ati nskom zapadu se, narodi to u samom Ri mu, sve cl al i e raz' i i a kl a-
si dni ti p trobrodne bazi l i ke, di j i j e
_
pred_sravni k oko 3i i O. godi , gra-
i l evi na uSan Kl ementu. U Ri mu, pod rnudrom upravom papi ,
kaotto
su sikst ri-r-i-r6t-T--nikakui
"n"irx"ji-G;t,rsLi''plti"ii"iiri
oir"tati
kul turni Zi vot i tu j e crkva mogl a da ui i va puno postovani e
ari i evski h
i stodni h Gota, naroi i to pod nanrcsni Stvom Tebdori ha u Raveni .
Konstanti nsku crkvu-Sy. Pavl g i sp_red_kapi j a
Bi ma,vei
j e Gara
praci di j a
prosi ri la po r'or.,. naffi," lsu,
p"i
ia'i
"t
i", i t"
1
"'trii"r.,r"r,ii*
lil-
Kom na Kome
Je
bl t o predst avl j cno ukazi vanj e post ovanj a i vel i ko Al i l uj a
3l v\t\o\-!
,
1 1 3
Srw h,-s^-ts'"r.r
G\arri t r--j !
Fr.)-\}{l f
s*-r'-^ U Raveni je crkvena gradnja od samog podetka nezavisna od Rima i stva-
-TeffiiSopstveni
nepromenljiv tip prostorA. Kada je Gala Placidija svoju
zavetnu crkvu posvetila_Jovanu-Je-v_aldeli$i, novi tip je bio vei sasvim
izgraden. Graclevina je trobrodna, ima po grdkom nadinu protezis i da-
konikon, tri velika prozora u apsidi, a, pre svega, na Istoku uobidajen,
-iiroki srednji brod, koji odlikuje sve grdke crkvene prostorije za razlTku
od rimskih i severnoitalijanskih. VaZno je pak, da brod ove najstarije
ravenske clkve, sagradene izmedu 424. i 44. god.,
-
nasuprot rimskiirr
-
ima samo po dvanaest Siroko razmaknutih stubova sa svake strane
i da j e bazi l i ka sa l ukovi ma. Kao Sto smo vi del i , tri j umfal ni l uk i apsi da
pri kazi vao j e program koj i predstavl j a carsku di nasti j u i ravenskog epi -
skopa. Time je postavljen zakon ravenskom gradenju crkava, kome ka-
sni i e sl edi i Just i ni i an.
Sve ravenske crkve-su bazilike sa lukovima i one sve imaju po dvanaest
stubova sa svake strane; sve se dvrsto drZe- korintskog pravca i imaju,
nasuprot ri mski m bazi l i kama,_kapi tel e sa i mpostom, koj i h j o5
nema u IV
veku, al i koj i sr-r zaj cdni d!4svoj i na svi h egej ski h i ravenski h crkava V
i VI veka.
!foj_-Ctqbgle-(l2)
ne moZe biti sluiajan, jer se bez razlike
ponavlja I u-Tai-ia TEEilXi i u arijevskim crkvima San Spirito i San
Apolinare Nuovo, kao i u bazilici San Apolinare in Klase..Dyaruest stu- r.6.
bova oznadavaju dvanaest apostola, koji su vei u Bibliji obeleZeni kao
L
stubovi crkve. Odatle proistide posledica, vaLna za utisak prostora, na
koju se do sada obraialo samo malo paZnje. Sirina srednjeg broda i mali
broj stubova pri Sirokim meduprostorima, podseiaju na nadin gradnje
V veka u Carigradu i u Egeji. Ovakav red stubova daie utisak Sirine koja
deluje suprotio od poduZnbg pravca. Iako u Raveni ae postoji smenji-
vanje stubova i stubaca koji dele poduZni brod na odeljke
-
kao Sto je
L+t+
1 ^
l-
.t
) t f r - 9' >
^,
5 i ! ^i v!
q,t
a
: L \ ! \
" r '
to sl udaj u crkvi l v. Di mi tri j a u Sol unu, u Mari j i noj crkvi u Efesu i u
crkvi Sv. Sergija tiRosafi
-
u ravenskom unutra-Snjem prostoru postoji
skrivena cenFalnost. Ona nastaje na taj nadin Sto jedan od'trinaest lu-
kova, koi i se i zvi i ai u i znad dvanaest stubova, obel eZava skri venu sredi nu
naosa. Ovaj zakoni e moZe na' j bol j e proveri ti kod srcdnj eg broda crkvc
San Atrolinirg
Nuove, koju je ot<o +S0. god. sagradio Teoito-rih kao crkvtr
----.--.r:...F--.r--..-r-?-i'
Spasitelia i dvoiski hram. Broju od trinaest lukova odgovaraju jedanaest
piororu"na prozorskom pojasri, dime je istaknuta popr?dnu osovin4. Ceo-
no predstavljeni proroci i apostoli izmedu prozora, svojim rasporedom
nagla5avaju sredinu naosa.
Od presudnogznataja je likovni program iznad prozora, koji na svakom
zidu obuhvata trinaest scena: na severnom zidu scene iz Hristovoe Zivota
i delanja na zemlji, na juZnom zidu scene stradanja i scene iz v"remena
izmedu Hristovog vaskiesenja i vaznesenja. Dok
"se
u jednoj rimskoj
crkvi, kakva je
$anta
Marija Madore, takvi nizovi slika ditaju neprekidno
kao na (anti-dkim)-Tfu-5Odm:-uvode u crkvu i iz nje opet izvode, a
prema hronologiji starozavetnih dogadaja
-
u Raveni su izbor i redosled
sasvim drugadije uredeni. Na svakom zidu podev od oltara predstavlje-
ne su po dve trilogije, a od ulaznih vrata prema oltaru takocle po dve.
Na svakom zidu, iznad srednjeg luka, izmedu njih stoji prema oltaru po
jedna pojedinadna scena. Dve zapadne trilogije severnog zida prikazuju
jedno
od Hristovih duda (izledenje kao aluziju na kr5tenje) i jedno od
poredenja (sirota udovica, farisej i carinik, ovce i jarci). Dve trilogije
prema oltarskoj strani predstavljaju izledenje dovekove unutra5njosti
(slepi i krvoliptiteljla*kao i Samarjanka) i evharistidnu trilogiju (Umno-
Lavanje hlebova, postavljeno izmectu Petrovog ribolova i Cuda u Kani).
One se ne mogu ditati ni tumaditi po redosledu liturgijskih tekstova, kao
Sto se to ranije pretpostavljalo, niti hronolo5ki. Ulazna trilogija (krite-
nje) povezana je sa trilogijom u oltaru, a i trilogija poredenja povezana
je sa odgovarajuiom koja sva izledenja tumadi paralelom o vodi Zivota.
Sest zapadnih i Sest istodnih scena juZnog zida imaju svoje srediSte u
tri naestoj sceni , koj a j e i zdvoj ena i koj a se nal azi tadno i znad srednj eg
l uka naoi a. To j eLazi revo vaskresenj e, koj e u hri 5i anskoj umetnosti -oi i
samog podetka igra glavnu ulogu.
eetiri trilogije na severnom zidu nemaju samo svoje srediSte, vei preko
srednjeg broda imaju i kompozicione veze sa detiri trilogije na juZnom
zidu. Izdvojena scena Lazarevog vaskrsenja stoji naspram scene u kojoj
sluZavka u Pilatovom dvori5tu pita Petra, a ovaj svojim gestom izralava
izdaju uditelja. Ovde je istovremeno postavljen kontrapunkt protiv va-
skresenja tela: izdaja onoga na kome je crkva zasnovana; ova scena oli-
dava potrebu Hristovog odlaska u smrt u svrhu novog objavljivanja
doveka.
Zrtvenoj trilogiji na severnom zidu odgovara trilogija prvosve5tenikove
molitve na juZnom zidu, koja se nalazi izmedu gozbe sa hlebom i ribarna
i zarobljavanja Hrista. Prvosve5tenikova molitva se nalazi naspram Zr-
tvenog imisla umnoZavania hlebova i riba.
Druga"trilogija juZnog zidi prikazuje izvodenje Hrista, presudu Prvosve-
Stenika i opomenu Petru. Njoj odgovara kao treia trilogija Pilatova pre-
3ffiT',1""'ill,
"il1i?'i,;:?""".1'iiJl'",,i";?fXi,
#,1"i1?liul'"u"'ava
u naosu san Aporrnare
suda, prvosve5tenikova presuda Judi koji vraia srebrnjake i odlazak u
smrt. Petrova i Judina trilogija su naspramno postavljene. Ulazna trilo-
gija juZnog zida pokazuje Mironosice, put u Emaus i pojavu Hrista pred
dvanaestoricom apostola i pred Tomom.
Nasuprot neprekidnom frizu starozavetnih slika u istorijskom poretku
-
koji je bio razvijen u Rimu sa svim posledicama istorijskog ciklusa i
sa afinitetom prema slikovnicama, kao Sto je to svitak Isusa Navina, lG)
zivanj.e ikonografije, koje gdgovara i poretku kapitela i inkrustacije u
,L \,
sredni em brodu crkve Sv. Di mi tri i a u Sol unu.
Veliki tvorevina u Raveni, koja je prva ostvarila ove vizantijske zakone,
nesumnjivo je dvorska crkva Gale Placidije; crkvu je carica sagradila
'i.?.rti u
\/r')
?-,"
rC'r
ri -o
t-]1-
\-
,i8
'l
ra
t 6
(J\Q}/\,
" ?-i..--r
u svojoj prestonici, ne dugo posie davanja zaveta, kao drrgu veliku cr-
krr:, a naz,vala je Santa crux, verovatno u znak seianja na caricu Jelenu.
Uprkos ialosnog stanja, ova crkva se moZe rekonstruisati na osnovu nje-
nih monumentalnih ostataka i kniiZevnih podataka,
narodito na osnovu
Liber pontificalis ecclesiae. Bila je to naodita bazilika sa transeptom (u
tom pogledu naslednica carskih- konstantinskih bazilika u Ririru) i sa
j ednom apsi dom u koj oj j e Hri stos, kao vl adar sveta, sedeo na l avu i
vasi l i sku, i znad raj skog brega; tom- predstavom j e Gal a Pl aci di j a pre-
nel a u Ravenu i dej u koj a j oj j e bi l a bl i ska i z nj ene pal ate u Vi zantu.
Ispred ove bazi l i ke se nal ai i 6 i arski trem; on j e"po zi konu trodel nosti
bio tako raSdlanjen da je dvojni ludni srednji ulai bio flankiran sa dva
jednostavna
_luka,
kojima se opet prikljudivao po jedan graclevinski deo
sa dvoj ni m l uci ma.-To nadel o ra5dl anj i vanj a j e u-vreme Gal e
pl aci di j e
preneto i na ravenske sarkofage. Poiev od taliozvanog sarkofaga Valeir-
nl bol ov I Pozi vanj e Pet r a. Nl ozai k na sever noj st r ani naosa u San ADol i nar e Nuovo u Rav{ ) nj
Oko 500- 5i 6. god. Up. st r ane 140. 146
tinijana III, postoje u Raveni
-
onda i u celokupnom jadranskom i istar-
skom podrudju
-
sarkofazi sa tri nepovezana tabernakla. Izduieni trem
dvorslie crkve zavrSavao se na obema stranama
-
umesto velikim eksed-
rama, kao Sto je bilo uobidaieno
-
krstoobraznim grattevinama, od kojih
je
oduvana samo
jedna; ona se rado naziva mauzolJjem Gale Placidije,-ali
je prvobitno mogla da bude Lavrentijev oratorijum. Po5to je u carskom
drZavnom okrugu, u Rimu i Milanu, pored Lavrentija istovetnu ulogu
igrao i sv. Martin
-
a oba driavna sveca nalaze se jol u povorci mudeni-
ka, koja je po narecienju arhiepiskopa Agnela izradena u mozaiku umesto
dvorske svite u San Apolinare Nuovo, gde se ovaj par razlikuje od drugih
mudenika purpurnim ogrtadem i carskom dijademom
-
moguino je da
je jedna krstoobrazna gradevina iste vrste, na drugoj strani raskoSnog
trema, bila posveiena sv. Martinu. Osnova u vidu slobodnog krsta upo-
trebljavana je u V veku prvenstveno za martirije i memorije; u Puli je
takva krstionica, u Veroni (Santa Toska i Teuterija) i u tavrijskom Her-
sonu (kod Sevastopol j a na Kri mu) koj i j e Zenon proSi ri o. Ove central ne
cradevine sa osnovom u obliku Slobodnos krsta davale su tremu narodito
ivedani naglasak. U kupoli Lavrentijevo*g oratorija (San Lorenco For-
mozo) zlatni krst
-
kome se klanjaju Petar i Pavle predstavljeni u li-
netama
-
okrenut
je prema istoku, dakle u pravcu apside dvorske crkve
u kojoj je nekada bio Hristos. Lavrentije (na mozaiku) nosi Hristov krst
na svom putu u smrt u ognju; iznad ulaza Christus victor koji sedi u
raju i uspravlja krst, sav odeven u brokat i purpur, te olidava pit i secu-
ritas. Tako je dvorska crkva carice Gale Placidije u osnovi i u pojedinim
oblicima, kao i u svojoj mnogostrukoj ikonologiji, bila sasvim u znaku
svetog krsta, koji su od sada mogli da nose rtictoria, car i carica i apo-
stoli. Krst nadviSava dijademu Licinije Evdoksije, on postaje skiptar i
stoji dvrsto postavljen na lopti sveta koju je Hristos poverio vizantij-
skom caru. Ravensko crkveno zdanie odriava svoiu skrivenu centralnost
neprekidno kroz staro vizantijsko vreme. Ono ie, nasuprot carigradskoj
i egejskoj crkvenoj gradnji, samostalnije, ali je srodnije istodnim bazili-
kama no rimskim. U arijevsko doba Ravene, uticalo je i na rimske i ital-
ske gratlevine poznog V veka.
\ t_-.--..-._., 1.*
.-
Monofizitska stremljenja, koja su se joS poo3trila saborom u Halkidonu,
ne samo da su u V veku dovela Antiohiiu u poloZai crkvenopolitidke ve-
lesile, vei i do potpuno samostalnog nadind gradnje sirijsliih bazilika.
Vei ranije crkve, kao Fafirtin (372), Ksedobeh (41a) i Sv. Pavle i Mojsije
i zDar Kvi te (418) i maj u pored beme
-
sl i dne zi du sa sl i kama
-
kratke
brodove sa pet podupirada i dve zatvorene pastoforije levo i desno od
apside. Iz- toga se razvija takozvani katedralni stil severne Sirije, koji je
zastupljen crkvama kao Sto su Dar Tefmanin_ i Kalb-tuzeh.-Karalteristi-
ke ovog graditeljskog stila su Siroki srednji brod, najdeSie samo sa tri
odeljka, zatim jedna vrsta istodnog dela gradevine koja nastaje na taj
nadin Sto su pastoforije i apside spolja i iznutra spojene u grattevinsku
prostornu celinu, i narteks, koji se
-
odgovarajuii istodnom delu
-
sastoji iz tri dela, od kojih dva bodna, u obliku kula, mogu da natkriljuju
srednj i deo. Na taj nadi n nastaj e j edna
vrsta fasade sa dve kul e, kakva
\D. l &
se nalazi i u predstavi crkve na drvenim vratima iz Santa Sabine. Orna-
mentalni frizovi na spoljnoj strani graitevine obuhvataiu pojedine delove
graitevine i celokupno nJeno zdanje u jednu celinu. Poito se"obazapadna
tornja slaZu sa pastoforijama na istoku, nastaiu ovde zadeci kompleksa
sa detiri tolgijr, prikrivenog srediSnjeg, tipa, lioji ukaft-Ef6TE,ns-Ri-m -graGtmama,-k-ao
Sto su Geirnrode i'HIldesh;im. Nao. sa svoiim masiv-
nim, vrlo kratkim podupiradima i moinim luclma, koji se nalize izmedu
istodnogT-z_apadnog dela, samo je po pravilu opus tri-partitum. ovai cen-
tralni karakter je
u o5troj supiotnosti sa riniskim bazilikama, ali isto
tako i sa oni ma u Esei i i Raveni .
-
Centralni karakter jo5
fojadavaju
po dva ulaza u naos na severnoi i iuZ-
vLAi
--\
noj strani . Odel j ci su, podev od 480. god. naj deScc kvadratni , takri di i e
\"
pojam_bazilike sk_oro pogre5an. Prateti glavhe gradevine, vidimo da tL-
kve crkvene zgrade nastaju narodito u severnoj-Siriji, kao Sto su Kera-
tin, el Anderin, Basufan (491/92) i Kalota (494), ali i Ruveha. Nastaie
sasvim novi oblik-akanto_vo! kapitela, koji je kao vetrom pokrenut, dinie
se obeleZava poseban poloZaj ove crkvene
eradnie.
\ r 1
Podela na tri prostora, koja siednjem brodu"daic icarakter centralne oda-
'
je, upotrebljena- je i u crkvi
lSy-pglUfla u S-olupq i dovela je tamo dc.r
smenjivanja stubova i stubaca- Uliladriom i-istociiom odeliliu se iznad
"
tri stuba i zvi j aj u deti ri l uka, a u sredni em pet l ukova i znad deti ri stubaj Nl ,
Kapi tel i ,.i nkrustaci j a.i Sareni l o zapadnog_i i stodnog odel j ka povezani s"X\
jedan
s drugim, tako da nastaje prava sre-dina naosa] koia"se i dalie naela- \
Sava rasporedom galerija, a pokazuie se i spolia u raspoiedu prozora.
'
U si ri j skom katedral nom sti l u takode se i zgraduj e takvo smeni i vani e stu-
bova i stubaca, pa se onda prenosi na cenlraln6 gradevinerce"le piednie-
.
,
(
, -u1tJg\"
oblasti. Ovai tio naiiasnjje pokazujg bazilika svetoe
&$tb
gES
i .'
.-;
safi(Sergiopolis n-arufraiil. t'na rma rrocletnr narteks, uiidinrerr*ffillsto?l
nu graclevinu (apsida izmeilu pastoforija) i naos; srednii brod ima tri
kvadrata, koja su stvorena pomoiu masirrnih krstastih stu"baca. Podela na
odeljke se ne izvodi samo optidki, vei se poiadava poprednim
lucima koii
vodg. preko sred.rljeg brsda-i abamfi.Time ie
odeljci osamostaljuju u posebne odaje. U poduZnom pravcu cikve izmedu
stubaca se izvijaju-po dva_lg!g, polazeii-od jednog^tankog
stuba. Ovdc
se nalazi najjednostavniji-SisTem smeniivania po?upiradi. postavlieni
_stubov-i nagl aSavaj u qg4ti-alni karak ter svako g odel
j
ki.
fgnredni
pojasni luci kod jerllobrodnih
crkava-, u iiriisko3 crkvenoj ar-
hitekturi,_ mogu sasvjm de
Iniite+o4Ufuti_pgavac
i da stvoie_neku v"rstu
Siroke crkve. Ovaj obidaj, koiilelaroeito eesti Mesopotamiii, pretpo-
postavlja postoLanje jevrejsko-hii5Canskih
Sirokih crkavi. I-iturli;it<i ciUi-
fj
je
ovaj gradevinski.oblik zahtevao za sinagoge. On se udvr-stio u Si-
riji,.a ponegde i utlaloi
,,{z-iji
i to preteZno u- jevrejsko-hri5ianskim
,t
-.-,
c.,4i
))"' top5ti nama;
prenet. j e na-mei opotamske poduZne naose na taj nadi n Sto
se popredno-duguljaste prostorije retlajuledna iza druge do prezviteriia,
a odvojgne su pojenim lucima. Naiiednosravaiii oblik nalazimo u cr_
-'+t!D
kvama-MalGebrfieh Ter Abdinu fI{ar Jakqb-ir Salahu. Na mali nar_
teks sa poprednim svodom nadovezuie=s!'-ij6-predno-duzuliasta sala. ta-
kocle sa poprednim svodom. Dok u Mar fikirbu i Salihti, uz
-istuienu
,.4
Jerusal i m s Kupol om na st eni . Pogl ed s Masl i nove gore. Ul
apsi du. sve tri i stodne
prostori i e --
u suprotnosti sa narteksom i sal om
' ' r^poduZne
svodove,-u Mar Gabri j el u j e sl uda spro-
za yernrKe - poKazuJl
veoen poprecnr svoo.
Siroke^crkve Mesopotamije i Haurana nisu imale veliki istorijski uticaj.
centralna gradevina je doiivela bitno jadanje u grdkim i predr,rjeazijskim
obl asti ma.-Za krsti oni ce i mauzol ei e su, kao u IV veku, ostal i kao uzor
iednostavni oblici, kakvi su dodavani katedralama. To su, pre svegalok.
"toson
ru ni5ama iii cilindridna gractevina sa ni5a14a.. koji su bili uobida-
ieii
podev
od rimskog Panteona i Hadrijanovih gradevina, a uvedeni su,
L
poinoi
antici,
prekb takozvanog mauzoleja carice Jele_ne. Takve cen-
trilne giadevine nalaze se-pored Bogorodidiire crkve u Efesu (oko 400),
pored irkve Svetog Leonide u Korintu-Lehajon (oko 450), u kompleksu
50
iz Kalat-Simana (oko 470) i u trikonhalnim delovima prostora u Belom
manastiru Deir-El-Abiat u Egiptu,
Isto tako.j e sfl L?g
omi l j en kvadl at sa ngaoni qni Sama. U i l l al oj ,Azi j i j g
takav obl i k odaj e verovatno i mao rnartyri on Gi i gori j a i z Ni se, koj i j e i
inade u Maloj Aziji
-
kao na primer onaj pored bazilike u Mastihari
-
imao primenu. I krstionica bazilike Su -Miue-_g_Abu-l4ina kod Aleksan-
drije imala je taj oblik. On je primenjen u naveni-u-krslionici episkop_a
ir ..:.,ir,:*.r--\r-
_
Neona.(oko-450), a pre sveela_ u arijevslioj krstiolic-i, kduje_Jeodorih
sagradio pored San Spi_{ito. Mnogobrojne gradevine u gornjoj Iialij"i-i n
; tr
Pr"ovb:tsi;'afi-l-u SpaiijifSvajca-rskoj, po[azuju ovaj Eestioblik grade-
i il
'rine
sa ugaonim ni5ama, kao u Akvileji i u Riva San Vitale, Ov4losqo1ni
i I
-oblik, u kojem se,-,-kvadrat pretvar4 u o\1qgoqql{ri unutr4Snji prostor
' |
|
pomoiu ugaonih niSa, postao je
u komplikovanijem obliku joS jednom
J -
razvojnoiSfqrijski znadajan u justinijanskoj eposi i to za odaje sa izra-
f
zitim sistemom baldahina. U kvadrat se dalje, narodito u srobnim oda-
/
jgq?._lqgqgnjagn-i p144!qiima, upisuje unutaSnji kvadrat, koji je
.r-RL, \xsri*rr-+ /
spoljnim zidom tako spojen da nastaje prostor u obliku grdkog krsta.
I
Takvi nadzemni nadgrobni spomenici i martiriji postojali su u Akale u
I
Kilikiji isto kao i u Kasar al NuvajdZisu u Siriji i Sekri u Hauranu.
I
Obidno se srednji sveti kvadratni prostor nadvi5ava kupolom, a prosto-
I
rije upisanog kruga svodovima.
.1,-1,,ei."41r'4-
Kao rezqltat toga nastaj_e onda kvadratna devetoodajna crkva sa cen-
ft qa11
"'i'.ro
ffiTi#
:13i]'**u:
i:1h"1""T'ii#?:tr
$Ti'.11
";."i:i?"j3$
j',l
( g t t UNt i j i k a ma l a i r k v a , o v a j g i a d e v i n s k i @d i VI I v e k a
i nalazi se u carigradskoj i heladskoj varijanii, u mnogobrojnffira?d-
vi nama vi zanti i skoe sredni eg veka. Izel eda da i e ovai ti p eradevi ne
: -. . , ^(,:^ -!r' --re51v3ren kao ci kva"prvi
pri t"utSoTui Tl Erdska
i tvrdavska ci k' i atHosi os'
s Lj5i 'J>-::
'"i.G
i
s oivn-usoluhu, flari-ai-b8dG;;T;nitfrao torzo, ali sa upedatlji'/'im mo-
-
Ftikitm*
ir apai-di koji predstavlja Hrista sa starozavetnirn-prorocima, po-
fiazuje
nad kvadratrlom osnovom srednju kupolu, upisani krst sa detiri
ftrostorije
koje imaju poluoblidaste svodove, i detiri ugaone prostorije sa
fkupolama.
r l r
U manjim jednobrodnim
crkvama desto se ispred apside postavlja ku-
'
1
- polni kvadrat, koji se nalazi izmedu obeju pastoforija; tako ova takozva-
na krstasta crkva izgleda kao Siroka prostorija sa tri apside i prostori
'
jom pod kupolom izmedu prostorija sa pastoforiiama. Jermenske crkve,
kao Bogorodidina crkva u Artiku, pokazuju ovaj oblik isto kao i dalma-
tinske i istarske crkve u Ninu, Puli i Zadru. Ovai gradevinski oblik-kva-
,drata sa kupolom. izmedu--dv_eju pastoforija dokazan je i u Spaniji u
Puhol de Plans (Pujol de Plans). Taj jednostavni osnovni oblik ostao je
dugo u upotrebi u trikonhosnim i tetrakonhosnim varijantama.
-
Ovai osnovni oblik moZe da dovede do iednobrodnih crkava sa trodel-
nim trarrseptom. Takve grattevine nalazimo u Livri Hisaru, u Blnbi*r.
lise, u Cukurkenu,.kao i u Mahaledu, Kizil Dagu u Pafosu i u Likaoniji;
-i
crkva Panagije dTomad iz ranog VI veka ima ovaj oblik; dvorana-u
ovom sludaju nije ni5ta drugo do tri popredno-duguljaste pravougaone
prostorije lioje su poredane
Jedna
uz a:ruL'u i krozT<oje se prolazi?a bi
i t
se do5lo u quadratun sacrltm. Na srednji prostor sa kupolom nadovezuje
se jako izbodena apsida u obliku potkovice, a levo i desno se na;laze pasto-
forije. Takve odaje se rado uporeduju sa.trodelfrim transeptima otonskih
.
gradevi na i l i se di k smatraj u' predstupnj evi m{i a transept6 sa i zdvoj eni m
mestom gde se saZimaju transept i naos. Ustvari se radi o
jednom
kva-
'
dratu, koji je, zbog svoje svetlosti, izdvojen dvema pastoforijama.
Sada,postaj e razuml j i va osnova crkve u Al ahan l Vl onasti ru-(Al ahan Ki
lisi) kbju j6 Vercone objasnio; njen istaknuti zna(aj je
u slbbodno po-
stavl j enom tri j umfal nom l uku. Tu j e, i spred ol tara smeSten prostor sa
kupolom, koji se prema pastoforijama otvara sa tri luka iznad dva stuba,
a svaka pastofori j a i ma po j ednu mal u apsi du. Izgl eda da i e ovai si stem
u komplikovanijeh oblitiu ostvaren vei u bazilici u Merijainliku, koja ic
sagradina izmedu 471.). i 494. god. Pre svega, dvojna crftna Boeorodice,
u
bg|Sj
je 431. god. zasedao duveni sabor i Efesu", pokazuje talo.r-if,o.
tr.ibu- ffi o-i-crkvl-,
-U-ko
iu se,riuri k roz t^ro-
delni narteks, raspored odaja je takav da veliki kvad'rat sa kupolom zau-
zima tadno sredinu naosa; on se sa tri luka otvara ka uZim Brodovima.
.
_
,
Ovakav kvadrat sa kupolom obuhvaien je sa zapadne i istodne strane oda-
i'\
'!'rjhma
slidnih razmera, od kojih istodna vodi u ipsidu izmedu pastoforiia.
r:rPoYev od VI veka nastao j e-u Cari gradu
- pobvoj shemi
-i ni z
crkava
sa stepenasto pored-anim odajama; od tih crkava je najotmenija crkva
Sv. Irene. Ovaj oblik gradevine odrLava se i u posljustftijansk6 vreme;
6Tm-enr p-rimef predstavlja kr.rpolna bazilika u Dere hgzi u"Likiji.
- '-
-t
.
Quadralum sacVurn moZi:, ka6 Sto smo videli, da leZi-u osnovi siriiskih
i mesopotam-skih
larzili&E_sa_tri odeljka,. izdvojen,pomoiu smenjivanja
eodupirada.
ili bez.toga. Alko
16
usreidsreilen u kvadlat kao njegova sie-
dina, nastaje razudena krstasta crkva sa upisanim krstom. Jddiu takvu
imamo pred nama u takozvanoi crkvilsv. Krgta u Saloni kod Splital ee-
tjri ugaone prostorije uslovljavaju jednu vrstu trobrodne osnove sa re-
dovima stubova k^oji se proZimaju u srednjem kvadratu. Najjasniji pri
mer se nalazi ulstag!.crkvama najbogatijem gradu Jordanije i to u
9rkvi
proroka, aqostola- i mudenika, koia je-datovana
u 465. gdd. nropi-
leum sa deset stubova, koji deluje kao otvoreni narteks, vodi u unutriS-
njost g-de se.dve ulice stubova proZimaju u nadvi5enom kvadratnom pro-
storu. Jako izolovani ugaoni prostori pretvaraju kvadratno zdanje u
^grd-
ki krst, u koji je raKorecr uprsan krst od stubova.
f.^- -:-\s-
o_ve vari j ante quadratunl sacrum-a ne smej u se zameni ti sa hododasni -
-H
r$>-
-
dki m sveti l i Sti ma, koj a nastaj u u v veku u Mal oj Azi j i , Si ri j i i
pal esti ni ;
cr'ft hJlss\
zbog velikih masa hodoiasnilia on?-iifi-f;u, oko kvadrdtnog svetilista, gra-
,
devinska pro5irenja q obliku krsta, ali- ni u kom sludajri nisu krsfaito-
5- s-'q1"r
Iike crkve. Tako je oko duvenog Jakovljevog ]<ladenia'" Slft"-" rA;;-
deno krstoobrazno zdanj c. Na vrl o sl i dan i adi n j e pro5i ren marti i i on
Vavi l e u Kausi i i kod Anti ohi i e.
' ' l
r.
-\L
;:- Groh_jevandeliiie
{o"?t11, lgiiovan
u c.eloj Maloj Aziji, nalazio se na brdu rpf
Kod b' tesa I Imao
Je
obl l k
Jednog
quadratum sacrum. U prei usti ni i ansko
'+-t<\rr\
vreme sagraden je trobrodni prilaz u Sirini kvadrata, sa zalada, i"ueru,
..vL i juga, a odgovarajuii zid kvadiata otvoren ie u Sirini sreiniee broda.
Istovremeno j e razorena i stodna apsi da i na i sl oku i e dodata pei obrodna
t2
Tt_
iz dvori5ta
-
zavr5avale detiri usaone
prostoriie
u obliku trapeza. Dok
su tri trobrodne ulice prilaza vodlle stu6u, sagridena ie na istoku sveea-
na crkva sa tri apside, u istoj Sirini, samo izdiEenija. I" ovde
je kao osno-
va posluZila ideia, merodavna i za preiustiniiansliu
crkvu Sv. Jovana u
Efesu. Prema tohre kod Kalat Simana ni u koin sludaju nije rEE o listas-
toj crkvi sa nadvi5enim kvadatom, ali ni o slidnosti sa Gracijanovom sa-
bornom crkvom u Trijeru. Naravno, da je ova osnova, nasuprot prejusti-
nijanske Jovanove crkve u Efesu, bila aihitektonski pianirana.
To joj daje velidanstvenost celokupnog umetnidkog dela i pored odstu-
panja sveEane crkve od prave linij-e giavnog ulaza.-Hododainidka crkva
Simeona S-tilita je majstorsko delo antiohijskg katedralne Skole uopfte.
To vaZi kako za iaznovrsnost prostorija, ndio-eito ako se one posmairaju
iz oktogonalnog dvori5ta, tako i za raz-udenost ulaznih fasada,'zglobovnih
niSa i istodnih apsida; najzad i za briZljivu obradu i raspodelu gradevinske
plastidne ornamentike, narodito za s!6p9 stubove, okvire proz-ora i vrata.
Osnovu ovog najvi5eB
9tila, I.qji
je sirijska gradi-teljska umetnost dostigla,
eini sitr*g-rlmski gaeb*fil, koji,s.e najranije pojavljuje u Balbekq._-On
lma svoj nastavaK u severnoslrlJSKlm Kateoralama, pre svesa u Kalb Lu-
zehu i svoj krunisani zavrSetak u ranom VI veku u'Rosafi"(SergiopolGt
bazilika sa istaknutom apsi-
dom. To i e bi o razvi i eni ob-
lik preiustiniianske
Jovanove
r .
.-_
crKve u Etesu, Kola Ie onda
u-VT-vGk-ri- Zrtvovan-a seni
jalnom
nacrtu crkve sipet
kupola.
Naivelidanstveniia hododas-
nidka crkva naitala ie oko
470'. god. u spomen siarijeg
stolpirika, Sirireona Stilita", ii
Kalat Simanu kod Aleoa.
Oko svedevog stuba, na ko-
me ie 459. sod. umro kao as-
keta, sagra-tleno je ogromno
okogonalno dvoriSte, koje je
sa svoiim Zivim izvorom osta-
lo pod vedrim nebom. Ulice
stubova su, Siroke koliko
strane oktogona, s_a triju
strana vodile pravo ka cen-
tralnom stubu. Boini zidovi
prostorija sa nizom stubova
nisu se dodirivali, ved su bi
li povezani bogato ukra$enim
ni$ama, koje su
- gledane
Cr[eZ 15
-
Rekonslrtkci,a StneonoDog suellllsta
u Kalat S|manx,
Crtez 16 - Slmeonovo svelltlite u Katdt Slmanu
zehu i svoj krunisani zavr5etak u ranom VI veku u Rosafi (Sergiop-Iis).
Crkvama boeati V vek stva-
ralatki je delao na prednjem
i;t,;i" i;;;;;';i otto.
gonalne i kruZne centralne
graclevine sa hodnikom. Kon.
stantinski oblici prostora se
ne preuzimajuj jednostavno,
vei sada nastaju novi, koii
su od velikoe znalaia za da-
'lj
i gratlevins[o-istorij ski raz-
vitak.
Najmoinija gratlevina u Ri-
mu, koja u naiim danima Co-
Zivljava velidanstvenu rekon-
strukciju, San. Stefano Rc-
tondo, verovatno je vi5e ins-
pirisana rotondom crkve sv.
Groba, no jerusalimskom
ba-
zilikom sv. Stefana. U ovoi
najmoinijoj okrugloj gracle-
vini hri5ianskog Zapada iz
V veka proZi ma se si stem
dvaju koncentridnih hodnika
sa krstastim oblikom, koji je
u to usraden.
Kod o"ktogilna u Binbirkilise,
ce!tralni prostor je krstastog
oblika. Crkva Sv.
jl_o;gta
L&z:
rl , l os oanas sacuvana sa svo-
ii-(
-5\
tti . i5]r:
-
I
I
\+F\Fra
(-=iieBa
t
Crt ez 1?
-
KupoLa na st enl u Jerusal i mv, I zomet f i J.
skq osnoua 1 pro)ekcl Ja, Up, sl ranu 757.
\ * " . '
C\p' t{*L.L{
G\,r1' s -1 ,!+t r >\\i -\)\
t 5
+t
Ul azna st rana hododasni dke crkve u Kal at Si manu (Sl ri j a). V vek, Up. st ranu t 5, l
j om 5i l j atom kupol om, i ma j ednostavni
ophod pun dei stva; on nastai e
na. taj nadi n Sto osam ugl asti h stubaca poi puno odgovaraj u i stom broj u
zi dova, koj i postaj u od ugaoni h ni 5a u' kvi dratnoj -osnovi . Na ovu cen-
tral nu odaj u sa ugaoni m ni Sama nadovezuj e se i stbdni opus tri parti tum
ka9 prezvi teri j um, di j i se srednj i deo i zvi j a u Si roku osmbstranu apsi du.
Takva crkva di ni osn6vLr gradevi ne sa ugabni m ni Sama i sa si stemom bal -
dahina,
.koj?
j" nastala oko 525. god. u-spomen svetih Sergija i Vakha u
C-ari gradu. Isto. tako vel i ki uti sak ostavfta Bogorodi i i n_a i rkva, koj a j e
484. god. sagradena na brdu GarizimrLu Pa,lqstiqi. Ona
ie
pTivi olitogon,
sa propi l onom.i tri prol aza, sa i sturei om,
frezi danom' api i dom.
Oni
3e
i stovremeno, oktogonal no tal <o zi dana da di ' ti ri i zduZene' kapel e sa apJi -
dama l eZe unakrsno u vi du andrej skog krsta, cl ok su u poprei noi osovi ni
trapezoi dni pri l azi . Naj vaZni j a nbvi na j e
dobro smi Sl j eno smenj i vanj e
podupi rada. Izmedu ugl asti h-stubaca postavl j ena su po duo stubi tako
da se i zmedu nj i h i zvi j a Si l i l uk, obuhvacen sa dva r-rZa. Ovo smcni i vaui e
Smenj i vanj e podupi rai a
.j e
u V veku upotrebl j eno na bazi l i l <ama u So-
-lurrq. .e!eji ibtqi^aa bi"se ria-gl*ila njiho_va ikrtys-:ea."otrelnoet.'oiicr
di ni podl ogu si stema bal dahi na j usti ni j anski h vel i ki h crkava, kao i cen-
tralnih gradevina u Carigradu i Raveni, a isto tako i podlogu crkava sa
kupolaria i krstoobraznifr crkava sa kupolama iz VI veka. Iz"ove hri5ian-
ske tradicije treba izvesti veliku islamsku bogomolju-kupolu na steni u
Jerusalimu, koja je
svojim dvojnim ophodom vrhunsko dostignuie ovog
vi zanti j skog nadi na gradnj e. Nedavno j e u Hi j erapol i su (Pamukal e) i sko-91g
pana j edna j o5 vel i i anstveni j a gradevi na ovog oktogonal nog ti pa. Ona j e
matematidki promi5ljena i geometrijski najtadnije sradunata. Njen okto-
gon je okruZen kvadratom, koji na svakoj strani ima devet kvadratnih
prostorija. Cetiri strane oktogona mestimidno obuhvataju tri srednje od
ovih odaja. Time je obeleZena sredina. Ostale detiri strane oktogona sa
dvcma stianama uhutraSnjeg kvadrata dine pravougli trougao, talio da je
svaka od detiri strane oktogona oslonac za pet odaja. Kosa osovina pruZa
se kroz detiri ugaonc prostorije spoljneg kvadrata. Uglasti stupci u unu-
tra5njosti oktogona ogranidavaju, na taj nadin, osam pravougaonih pro-
storija sa poluobliiastim svodom, izmedu kojih se nalaze trougaoni pro-
st ori (ukupno t akode osam). I zmedu st ubaca, u i st om razmaku, i zvi j aj u
r - ?- Z, ' 1 i dvostubadni
Apsi da hodoeasni dkc c. l <vc u Kal at Si manu ( Si r i j a) . V vek. Up. st r anu 154
156
(ivo
iz oblika kmsa.
i u ri mski m
. i r . \ Jvo smenl l val l l e
- -------------'e--+
nama sa opnooom.
se po tri l uka i znad dva tanka stuba. Ovai obl i k prostori i e
del ui e sre-
deno, nasuprot j usti ni j anskom
si stemu bal dahi na u San Vi i al e; u i vome
sklopu on pre ima veze sa carskom sabornom crkvom
6.afla
V,glikqg u
Ahenu, samo Sto u Hi j erapol i su unutra5n.i i osmougaoni k na sari r5en na-
din.potpuno.odgovara spoljnom_; Sirenjem u kvadrit ne dolazi do prela-
i enj a rr spol j ni sesnaestougaoni k, kao sto i e to sl udai u Ahenu, sa afri e-
kih podnih-mozaika znamb da je u pozncii antici bila
-
planim6iiGfti
kao i arh i tek ton s ki
-
poz"lte
4ra_lp-g
lilsti;
g.1naSflggg391
l l<
a
iZg
t vo re-
Irgf osmo;qggqlka. Graditelj oktofona
'u
Hijerapolisu- nije Zeleb raj
sklop, vei ie ostvario nadelo da pravougaone odar'ii sa poiuoblidastim
svodom zrate iz unutraSnjeg oktogbna na-spoljne zihove. Najzad, i sklop
velidanstveno izvijene gradevine
San Lorenca Maclore u Milanu bio ie
blag.otvoran za dalji razvitak ovog gractevinskog tipa u istodnoj obrasli
Sredozemlj a. Mj, ne poznaj emo. nj eg.ove istodne pr-e_tbqd$t-e, q i kraj nj i
supar,rJ ovog sKlopa, KoJl predstavlja saborna crkva g Bosril iz ranog
vr ve{a,, m-ora. zoog nepouzclanlh osnova da ostane pod znakOm pitanja.
Detelinasti hodnici se ponekad projektuju i u kruZne osnove, kao Stole
to sludaj
"
g1gglilg1gJ_crkvi
u^Edmiadiinu. Stvarni grad"ui,iiki nasl"h-
Okt ogon u hododasnl akoJ crkvi u Kal at Si manu (Si ri j a). V vek, Up. st ranu 15{
i ( -
nik crkveisan I-ore.r.i trliaort
"
Milanu
je takozvani martirijum r:.-t:-
te"}iii
(shmandtg). O6-eCitddilne-podivaju na kvadratu, kod-obeju se
ntitf! ei<s"are izvjiaiu iz Eetiri kvadiatne strane, samo Sto kod gradevi'
i re u Sel evki j i nedbsi aj u vel i ki pi l astri _ u u_nutrasnj osti , koj i i zdvoj eni m
usaoni m
prottori i ama-u Mi l anu daj u karakter kul a. U sel evki j i se, na-
pFoti", r,^lur. privougaoni delovi zidova, koji se
-stidu
u un-utrasnjos.ti
kvadrata: iz niegovih triiu strana izlaze olvorene eksedre sa Sest arKada
i rnad
pei stu6oi a, dok i e
prema i zbodenoj apsi di
-
zbog sl obode-po'
eleJa
-
stavlieno sedatti aikada iznad Sest-stubova..O-spyi4qL4 apsida u
San Lorencu ie,oktogon sa upisanim grdkim krstom, a u- Selevkiji
ie.
pra-
ub;nuo"a tufai sa lruZnoni apsidom. U nizu ovih gradevinskih sklopo-
va ialazi se i tukotltuni tetrak6nhos van gradskih zidina, u.$gg[i (Ser-
ei opol i s). koi i i e i sto tal (o mal o tetrakonhos kao i grai l evi nc koj e mu
it"inoa", ali
je
usled novih justinijanskih gradcvinskih teZnji promenio
iio. Zapadna btuo.ena eksedia, koi-a se sa pet arkada izvija iznad detiri
stupca, odvoiena ie u narteks, Tako, kao glavna odaja, nastaje popred-
no-bvai ni crkveni prostor sa hodni kom, koj i
j e u osnovi sl i da! barokni m
oblicima. Iz ovogbvalnog glavnog prostora se izvija
"PJig3.
Ona, je.p.o1i-
sorro zatvorena,i nalazi iJizmedu-dveju pastoforija. Koliko god, dakle,
ietrakonhos iz Scrgiopolisa sledi tradiciju V veka, narodit-o_crkvu u Se-
\{
levkiji, ipak je iz istog sklopa sada naslao sasvim novi oblik prc,stogEJl
Kao Sto ie IV vek obeleZen skulpturom na sarkofazima, tako je V vek u
i ri oi mei i obel eZen obi l i em monumental ni h zi dni h mozai ka. Prema danas
oduiranim mozaicima nirodito su bogata dva perioda: doba Teodosijeve
di nasti i e. sa sredi sti ma u Ri mu, Mi l anu i Raveni , i doba Teodori ha, oko
500. eo"d., u kome se pri prema vi soki sti l j usti ni j anske drZavne umetnosti .
tl aj b"ol j e' j e da se bofati ' materi j al sredi u tri
CYqe
po mestu.postavl j anj a
mo2aika u crkvenom
prostoru. Prva grupa obuhvata mozaike u naosu,
rrai desce
pri povedadkog karaktera, sa predstavama i z i stori j e boZanskog
oii,n."*u spasenia. Sa1uvani su veliki ciklusi u Santa Marija Mactore u
,.,1
ium"u i Sani Apoiinare Nuovo u Raveni; tome bi_se-pridruZio i c.iklus iz
r..,r,
San
paolo
fuori le mura u Rimn da smo o njemu bolje obavesteni putem
'\y
crtei a. koi i bi i mal i karakter dokumenata. Druga grupa obuhvata mno-
Stvo oduvinih, za rekonstrukciju moguiih i knjizevno opisanih apsidal-
nih mozaika, deiom i sa programom-mozaika na-njihovim deonim zido-
vi ma, koi i su pogodni da^udi -ne shvatl j i vi j i m cel okupni program apsi dal '
,rop
prosioru. i; 5vai kompleks treba udlaniti i kompozicije na zapadnom
iid."u'crkava. Datje ie ovdie postavlja vei naznadeno pitanje mozaidnih
tonda sa poprsjima svetaca.
Mnogo heieiog6niii ie materijal trece grupe, koji se odnosi-na monumen'
talne-mozaikJsa iavanica. Ovde smo u sreinoj situaciji da analiziramo
sasvim oduvane programe krstionica,
jer nam je od-uvan p.rogram tava-
nice u San Dovani in Fonte u Napulju i Neonove krstionice u Raveni.^3:
U ovu srupu spada i program iz Lavrentijevog oratorijuma u crkvi Santa
'-
Kruks
-,,,
ttaveiri i pr6gram svetiliSta Arhiepiskopske-kapele
-u
istom me- 1-!'
stu. Ukoliko mateiilal dozvoljava da se izvede zakljudak, V vek je -
oslanjajuii se na konstantinsku tradiciju
-
u naosima veiih crkava ra-
58
u cf l <vi Sv. Sergt j a u Sergi opol t su (Rosaf a). V vek,
Up. st rane 118, l SE.
- a T
!.ru
sporedivao sledeie cikluse: ciklus Geneze sa Stvaranjem sveta do potopa
i ponovnog podetka dovekovog Zivota na zemlji. Takav ciklus je stvoren,
oko 450. god. za jednu Bibliju namenjenu Lavu Velikom, a bio je prika-
zan i na zidovima crkve San Paolo fuori le mura u Rimu. On ie imao
velikog uticaja na dalje cikluse ove vrste. Bedni ostaci scena ipaljene
Koton-biblije, srodni sa scenama Postanja iz duvene kupole sa Postanjem
u predvorju crkve Sv. Marka u Veneciji, navode na zakljudak da je takav
ciklus
-
sa boZanskom pridom o Postanju, koju je Skola u Turu upo-
trebila za carske biblije, a Bernvard iz Hildeshajma za svoja bronzana
vrata
-
vei u V ili VI veku bio prenet iz naosa u kupole sa koncentrid-
nim krueovima. Takve kupole moramo da zamislimo kao one oduvane u
el Bagav:atu i Bavitu. U
frvim
slikama Bedke geneze iz YI veka joS se
moie videti uticaj takvog ciklusa Stvaranja sveta. Drugi ciklus mozaika
u naosima imao je teokratsko obeleZje i sluiio je tome da pripovedanje
o spasenju izabranog jevrejskog naroda uoblidava u pridu o spasenju do-
vedanstva. On je oduvan u mozaicima naosa crkve Santa Marija Maclore,
a nj egovi predi o5ci su i l ustraci j e Moj si j evi h knj i ga, knj i ge Isusa Navi na
kao i knjige careva i proroka. Predstavu o takvim ilustracijama u kon-
tinuiranom stilu daje svitak Isusa Navina, koji je, iako delo srednjovi-
zantijske renesanse, morao imati ranohri5ianskog prethodnika. Egipat-
ske tkanine sa predstavama pride o Josifu i njegovoj bradi, kao i ciklusi
u slonovoi kosti
-
kao naprimer sa Maksimiianove katedre u Raveni
-
pruZale su bogati materijdl za pite o patrijarsima. Dalji izvor takvih
starozavetnih ciklusa predstavljaju freske u sinagogi u Dura Europos,
koje boZanski din spasenja ne predstavljaju istorijski, ve(. ga podre-
tluju nadelu teokratskog voclenja naroda i tumadenju njegove istorije
svetaca.
Sa ovakvih osnova polaze(i, proistide jedno sasvim novo i svojevrsno
tumadenje starozavetnog mozaidnog ciklusa u crkvi Santa Marija Mado-
re. Ciklus je rasporeclen u dva dela na oba zida. Na severnom zidu se
prikazuje ciklus o starozavetnim patrijarsima, koji podinje u oltaru sce-
nama sa Avramom i Melhisedekom, pa preko scena sa Avramom i Lotom
hronoloSki tede prema izlazu iz crkve: tu su Blagosiljanje Isaka, Jakov,
Rahilja i Lavan, povratak, susret sa Ezavom i prida o Hanoru i Dini u
Sihemu. S pouzdano5iu se moZe ustanoviti da je ciklus predodavao, kao
praoce svetog naroda, iskljudivo tri patrijarha. Ciklus se stoga ne moZe
tumaditi samo disto istorijski, nego kao uoblidavanje crkvenih otaca.
Tome se pridruZuje i dinjenica Sto, pored sveg idilidnog predstavljanja
pojedinosti (i pastirskog Zivota), dve scene imaju anagogijsko znadenje.
To su obe scene sa Avramom, koje se neposredno dodiruju sa deonim zi-
dom stare apside: Avramov susret sa
prvosve5tenikom
Melhisedekom i
Avramov doEek boZiiih izaslanika u mamvriiskom lusu. Ove dve scene se
razlikuju od ostalih"po tome Sto nisu dvopojasne,'IeC su celovite slike
velikog formata. One, nadalje, pokazuju vi5e zlata na pozadini i time
se pribliZuju mozaiku trijumfalnog luka. Prodiranje zlatne osnove, ume.
sto iluzionistidke pozadine (pejsaZ i arhitektura), nije sredstvo stila vei
- podev od ranog IV veka
-
obeleZje evharistidke stvarnosti i neposred-
nog boZanskog dejstva.
r60
Pogi ed na mest o pl . oZi manj a t ransept a i naosa
Sto se tide scene Susreta Avrama i Melhisedeka posle
bitke protiv
Ama-
le-kiiana, to vi5e nije slika doga4aja, vei uoblidavanje evhariitidke zrtve,
Melhisedek se pojavljuje u rasko5noj odori prvosvi:Stenika, kako je on
obude! i pri crkvenim poslovima (tako je
i na slici sklapania braka iz-
medu Mojsija i Sefore na j.uZnom,
naspramnom, zidu). Isireci njega stoji
veliki krater za vino sudelice Avramovoj konjici koja se
fribliziv"a, a on
sam nu4i_ hleb
.jz
opletene kotarice. U 6blakir iznad njega pojavljuje se
poprsje Hrista kao Pantokratora, odevenog u purpur,
kbi potvrduie"lttel-
hi sedekovu zrtvu. scenu treba tumadi ti u smi sl u pi rmi i eu."i i m' a, kao
praobraz prid,eiia, a neobidna promena starozavetne istoriiske"slik6 odi
grava se u bl i zi ni ol tara. Kao- Sto u pl asti ci sarkofasa tV veka, braci
Kaj i n i Avel j pri nose Bogu ocu kl asj e i j agnj e kao zni k tel a i krvi Bozi -
j eg,
si na, tako i pod Mel hi sedekovom Zrtvoh u Santa Mari i a Madore
treba razumeti pri sustvo Hri sta. Sa te tadke gl edano postaj e i azuml j i vo
qu, t3T9 gde boZanstvo ni j e oznai eno kao manus di i i na, Togos posi aj e
del aj ui i Bog u i stori j i j evrej skog
naroda i u drugi m sta"rozavetni m
pridama.
Hristos je i u velikom ciklusu Postanja u crkvi San
paolo
fuori le mura
gnaj ,BgS, koj i ,j e
gl vgrj o svet, bi ca i
[ude,-uni Sti o
i h, opet stvori o i koj i
ih odrzava. Slika Melhisedekove zrtve je od velikog znataja za dalji raL-
vitak. ona razjasnjava pr.oces pre.obraZivanja narativne slii<e
"
stit ri toja
treba da potsei a, a i stori j ske sl i ke u obrednu sl i ku koi a zahteva noboz-
nost- Ti me j e postavl j ena osnova obredne sl i ke u l i neti ma ol tara' u san
Vi tal e; na ovoj sl i ci . se Avel j i Mel hi sedek pri bl i zuj u Hri stovom ol raru,
Avelj sa jagnjetom
kao znakom
kv-r, a Melhisedek sa hlebom kao zna-
kom Hristovoe tela.
Ali ovaj liturgij;Fprizvuk nastavlja se u sledeiem mozaiku u crkvi san-
ta Marija Maclore: Avram pozdravlja tri boZija doveka, dogovara se sa
Sarom za pri premanj e gozbe i posi uZuj e i h i a stol om' pod' smokvi ni m
drvetom u mam.vri j skom gaj u. Opet su hl eb i vi no prenagl aSeni ; sl i ka
L'ozDe u.rylamvnJr preo_brazena je u svedanost prideta i u udesie Boga
na evharistidgoj gglbj: I oyig je postavljena osnova daljem razvitku je?-
ne od naj znadaj ni j i h Ii turgi j ski h kompoi i ci i a vi zanti j ske umetnosti .
Vei u svetiliStu u San vitale. tri bozija dov-eka dine irediste kompozicije
u.linetama, koja potpuno odgovara iineti sa Aveljem i Mclhised'ekom i
nj enom ol taru. odavde se razvi l a vi zanti j ska i koni svete troj i cc koj a j e
svima po_znata.preko majstorskog dela Rubljova (up.
sliku u": umetnost
u svetu,,Srednj ovckovna umetnost i stodne Evrope).' Isuvi i e dueo se Dre.
vi cl al o da se u V veku mozc ytvrdi ti produb]j avanj e rrri si anJke i k6no-
grafi j e,
Sto j e. povezano. sa.j aki m, tegi oSki urui 5".,i *, i i rpoi oi ."j "*
" doba.Amvrosi j a, Avgtrsti na i Jovana Zl atoustog.
I.ci kl us na j uznom
zi du u crkvi Sa.ta Mari j i Madore obuhvai en j e j e-
di nstven_om i dej om i takode zapoi i nj e od ol tara. oba starozavetna ci -
kl usa. teku od tri j umfal nog l u.ka ka ul azu. ci kl us pri kazuj e osroboi re.j e
jevrejskog raroda od egipatske vladavine, prolaz' preko
"Crvenoe
Moia
i kroz pusti nj u, borbe Moj si j a sa Amal eki cani ma, dl vani e rakona"i smrt
velikog_ voile, prelazak preko Jordana pod voitstvom Isusa Navina, borba
za Jerihon i zauze(e terra sancta. Nasuprot idile ciklusa o patrijarsima,
{R
\r
']
i l
' l
i.. ,
Isus Navln I andeo. IseCak tz svltka Isusa Navlna u vattkanskoj btbliotecl (Koplra lz x veka po
ranohrl sCanskom uzoru). Up. stmne 1{?,161,
ovde preovladuju, u neprekidnom frizu, scene iz borbe,_opsade i razara'
nia, riajde5ie kbmponovane u Siroke slike,
jedne iznad drugih. Dok se
pbreklo ovakve predstave borbi, kao borba na Gavaonu, ranije izvodilo
c{
ireposredno iz rimskih istorijskih reljefa, u najnovije vreme su jevrejske
freske III vcka i ri msko sl i karstvo u katakombama IV veka prepoznati
kao uzori, a ciklus o Isusu Navinu iz Santa Marija Mactore moZe se sta-
viti u niz mnogobrojnih minijatura amvrosijanske Ilijade i vatikanske
Enej i de. Dvopoj asni sastav kompozi ci j e omogui ava di rektno preuzi ma-
nj e
"takvi h
mi ni j atura, koj e su naj de5i i e bi l e
-popredno
i zduZene sl i ke s
o"kvi rom. Iz ovi h mal i h, fi gurama gusto i spunj 6ni h i stori j ski h sl i ka, snaZ-
no se di Zu kvadratne vel i ke sl i ke kao vrhunac i stori j e i zabranog naroda:
uni5tenje faraonske vojske u Crvenom kao konadan s-pas naroda
uz po*b" Moisiia
-
velika Mojsijeva molitva u bici sa Amalekiianima,
i niredba Isrisa" Navina:
"Neka
sunce stoji mirno iznad Gavaona, a ti
mesede iznad doiine Eionu. To su vrhunska dostignuia u predstavama
;g:,arilia.j:. .
ffi,
62
istorijskih mozaika u V veku. Ako su na severnom zidu stvorene najsta-
rije liturgijske kompozicje hriSianske umetnosti, onda je umetnik koji
je
radio lfr6jsijeue i irlavinove slike pojadavao istorijsku iliku, na velikim
icompozicijami, do po5tovanja dostojne predstavd sile boZanskog pro-
videnia.
Dve
5feneracije
kasnije, nastala su, pod Teodorihom Velikim, oba novo-
zavetna mozaidka ciklusa u San Apolinare Nuovo, koja smo ve( analizo-
vali. Oni nisu porectani u neprekidnom nizu, ved su u skupinama od tri
t*f
dlana i okupljeni oko sredine. Smisaone veze proizilaze iz skupina jednog
zida i njemu naspramnog.
Nije se, tu, teZilo da budu ispridani Livot i smrt Hristova, vei delovanje
boZijeg sina redima i dinom, dudima i propovedima na zemlji, kao ni
njeg-oipovratak u vednost kroz stradanje. Na zemlji kao i na riebu, ovaj
bog nosi isti purpur i isti krst u zlatnom kolutu svog nimba. Samo
jedno
razlikuje njegov lik: u zemaljskom Zivotu je on mladiCki golobrad, dakle
Christus victor, kakav se pojavio u Arhiepiskopskoj kapeli i ranije u dvor-
skoj crkvi Gale Placidije. Pri povratku Ocu, vei kod Tajne vedere i pr-
vosire5tenidke molitve, on
je naprotiv barbatus. Kao takav se od starina
pojavljuje u predstavi ne6esko! cara na rajskom bregu u apsidama, u
vencu zraka na temenima triiumfalnih lukova, a izmedu palmi u nebe-
skom sradu na teodosiianskim sarkofazima. Ove mirne ikoie iz San Ano-
l i nare\uovo su naj vei a suprotnost koj a se moZe zami sl i ti svi m moi ai -
cima teodosijanskog vremena. One imaju malo figura, malo boja (ljubi
dastu, belu, zelenu, zlatnu); postavljene su na zlatnu pozadinu i ne pri-
daju nikakve dogadaje, vei su izrazreti i mirni znaci boZanskog izja5nje-
nja. Farisej i carinik predstavljaju pravu i laZnu molitvu; ukazivanje na
udovicu pred haznom je poredenje kao Sto se porede i plavi i crveni
andeo levo i desno od Hrista koji sudi. Mozaici u Santa Marija Maciore
Lele da budu videni; ove iz San Apolinare naprotiv ne treba ditati ved
sluSati, jer oni izralavaju Hristovu punovaZnu red kroz sliku.
Kada se materijal sa mozaika u apsidama, koji je u V veku srazmerno dest,
dopuni materijalom koji se moZe rekonstruisati
-
a koji je knjiZevno po-
svedoden i prepoznat u ogleda,lu reprezentativne plastike -
dobija se obi-
lje tipova teodosijanskih i teodorikijanskih programa u apsidama.
Kompozicija Hrista na rajskom bregu, izmedu Petra i Pavla ili dvanae-
storice apostola, mnogostmko variral Ona najde5Ce zadriava oblik tradi-
tio legis i odigrava se ili u rajskom vrtu sa palmama ili u nebeskom gra-
du sa dvanaest kapija. Sudeii po jednom Kampinijevom crteZu, takm
kompoziciju rajskog brega imala je
crkva Sv. Andreje u Katabarbari u
Rimu; izgleda da je bila vrlo uobidajena i varijanta Christus victor sa
velikim irux irtvicia na rajskom brdi; njega pokazuje Probov sarkofag
u Museo Petriano i lateranski sarkofag br. 106. Povezana sa lavom i va-
siliskom po carigradskom uzoru, ova kompozicija se ve( nalazila u dvor-
skoj crkvi Gale Placidije u Raveni, a alegorijsko poreclenje je u lineti
crkve San Lorcnco Formozo, uz trem crkve Santa Krode. Ova crux in-
victa je izgleda u teodosijansko vreme bez izuzetka odredivala programe l!
apsidi i liieta. Tako se i ilike prestola u Stuku iz Krstionice orfodolksnih
dovode u vezu sa slikom u apsidi. Borbeni Hristos, koji stavlja krst na
,4
Ml nl j atura l z Vergtl uevog rukopl sa IV veka u Vatl kansl (oj btbl toteci u Ri nru. Up. strane l l 8, 110
-f
\
rame, predstavljen u lineti Arhiepiskopske kapele, kao i na zabatu grad-
R. r{z ske kapiie u Raveni naslikane na teodorikijanskom mozaiku povorke u
San Aiolinare Nuovo, vodi poreklo iz teodosijanske tradicije, koja se
ogleda u Christus ambulans super apsidem et basiliscum na Stuku Neo-
n5ve krstionice. Ovaj Hristos ia kritom, koji se u justinijansko vreme
io5
jednom ponovo vrada u San Mikele in Afridisko u Raveni, predstav'
Iia neku vrstu umetnidkog priznanja Teodosijanskoj dinastiji. Skoro svi
sarkofazi sa figurama ranog V veka u Raveni pokazuju reprezentatifnu
predstavu mai'7stas domini potpuno izostav|hludi icenslu predstavu.
Ova teodosijanska tematika, koja se ved u Rimu probija na monumen-
talnim kompozicijama pod grdkim uticajem u krugu sarkofaga Basusa,
ne moZe se zamisliti bez uticaja Carigrada i Male Azije. Hristos sa ber-
linskog Sidamara-sarkofaga
je najreprezentativniji primer ovih sredi5nih
i poboTnih kompozicija, k"oid nas navode da na oin6vu ravenske plastike
sarkofaga, ukra5enih frizom i stubovima, zakljudujemo o izgubljenim va-
rijantama kompozicije Majestas u apsidama. Sarkofazi iz San Frandesko
i Santa Maria in porto fuori u Raveni pokazuju takvu prestonu kompo-
ziciju. Na sarkofagu Pinjata Hristos sedi na
frestolu
iinad lavova i va-
siliika; na Ekiupe-rancij6vom sarkofagu i na iarkofagu sa traditio legis
u Nacionaliom iruzejuj Hristos je pridstavl;en na raJskom bregu izrie-
tlu Petra i Pavla i izmedu dveju palmi. Tema Rinaldo-sarkofuga i sarko-
faga sa stubovima u katedrali u Ferari je Hristos na prestolu koji prima
apostole Sto prinose vence. Varijante takvih centralnih kompozicija bile
su u Raveni brojne.
-,. - I kompozicija Hrista na zemaljskoj lopti, koja se prvo pojavljuje u crkvi
Santa Konstanca, ima svoj nastavak u V veku. Na teodosijanskom sar-
kofagu iz Arla, sastavljenom iz delova, takode se pojavljuje Hristos koji
sedi na zemaljskoj lopti;'ova tema je oko,46,0/70. god.-upelreblj-ena kao
slika u apsidi crkve Santa Agata dei Goti, koja se nalazi na ulici ka Vimi-
nalu. Nestale apside u oratorijumu na Monte dela Dusticija u Rimu i
u zavetnoj crkvi San Dovani Evandelista u Raveni, prikazuju Hrista na
prestolu izmedu apostola koji mu ukazuju po5tovanje.
Iz vremena neposredno posle Amvrosija potide mozaidka scena,-na zlat-
noj osnovi, iz crkvelS;rn -Akvilina u Milanu; ona predstavlja mladaladkog
Hrista koji poudava u svom kolegijumu apostola. Na ovaj nadin mora-
mo da zamislimo i prvobitni mozaik u apsidi crkve Santa Sabina, koji
je morao da ustupi mesto freskama Cukarija. Ova tema se
-
u vreme
rimskog episkopa Inokentija, na mozaiku apside u crkvi Santa Puden-
cijana
-
pojadava u kompoziciju apostolske pracrkve. Kada se za njeno
tumadenje uzme u obzir i Cakonijev crteZ, u pitanju je sabor apostolske
pracrkve, u dijoj sredini Hristos na prestolu, iznad jagnjeta na rajskom
bregu i goluba Sv. duha, sedi i poudava. Njemu najbliZe sede Petar i
Pavle, a njih kruniSu Zenske personifikacije jevrejske i paganske crkve.
Iznad Hrista
-
izmectu svetih jerusalimskih gractevina -
izdiZe se, u
nebu jutarnjeg rumenila, visoki ukra3eni krst izmeclu Sestokrilnih Zivo-
tinja, koje obeleZavaju biie i snagu logos-a. Ova kompozicija se prika-
zuje i na poletlini milanskog sarkofaga sa gradskim kapijama, kao i na
jednoj grupi galskih sarkofaga sa predstavom ecclesia caelestis; na sar-
+q
kofagu iz Arla ona
je predstavljena kao bazilika sa kapijom za mudenike
kapijom za device i stolicama za apostole. SmiSljena kompozicija poka
zuje ideju, koja se opet vraia na istovremenom mozaiku zapadnog zidi
crkve Santa Sabina u Rimu; tu su ecclesia ex circumcisione i ecclesit
ex gentibus personifikovane kao matrone, a ispod pojasa od pet lukovr
stajali su Petar i Pavle. Njih je krunisala boZanska ruka, dok su se detir
krilata bi(a nalazila izmedu predstave manus divina u isedcima. Tako r
apsidi crkve Santa Pudencijana imamo najvelidanstveniju predstavu su
Stine pracrkve. Ova apsidalna kompozicija nije sluZila samo za molitve
vei je pre svega bila crkvenopravni dokumenat, kojim se izraZavalo onr
Sto je Ignjatije iz Antiohije, u svom duvenom pismu EfeZanima, ovakr
formulisao: ,Ono Sto je Hristos izmedu svojih apostola, to je episkol
u vencu svojih vernikan.
Ova misao o jedinstvu crkve postala je u teodosijansko vreme vidljivr
i na deonim zidovima apsida. Tako se na trijumfalnom luku u crkv
Santa Sabina, kao Sto smo videli, luk sa medaljonima apostola proteza(
izmedu svetih gradova Vitlejema i Jerusalima, koji su pripadali crkve
nom pojmu; u temenu se nalazio medaljon Hrista, a iznad njega su leb
deli golubovi Sv. duha. Kad je Gala Platidija proglr-il4 crkvu Sv. Pavla
zav{eme episkopa Lava I. nidna apsida ie dirbila triiirmfalni luk sa-moi
nim medalionom-Pantokiatiira, kb i i s6lilazio-iipiid-sunEene plode, r
nimbu sasfavl i enom oa iiakova. Ifr edalion- su--o-lfrriav'dla
-Eeti-rikrilatr
nim medalionom-Pantokratiira, ko i i sti-nilazio-ispied-suEene plode, r
nimbu sasfavl i enom oa iiakova. Ifr edalion- su--o-lfrriav'dla
-teti-rikrilatr
bica_u jutqrnjem qu4g;i .
-Pelar_i
?avle_kao zastupnici -e-lokupne ze brca u
lutarnJem
rur-nenrlu. Yetat | .Havle kao zastupnrcr celoKupne ze
maljske crkve (jevrejske i paganske) pozdravljali su Pantokratoia, pri
kazani u doniem
poiasu,
a Dvadesetdetvorica staraca, koie prate
dva ar
!<azagi
u donjem pojasu, a staraca, koje, prate dva ar
handela, donela su mu svoje vence kao zastupniku nebeske crkve. Cel
trijumfalni luk u San Paolo fuori le mura postao je tako simbol uni
verzalne crkve neba i zemlje, a istovremeno i velike crkvene molitve
trostrukog >Svet-svet-svet<.
Sa ovog stanovi5ta postaje jasan dqveni trijumfalni luk,,koji je Sikst III
kao rimski episkop, posvetio boZijem nagqdu u Santa Mariia Mattore
naclovezujuiiie na efiski sabor. Oi nas najvi3e-obave3t6va- U njegovon
temenom medaljonu nalazi se presto Boga sa krstom i golubom kao zna
cima mesta Sv. Trojice, na koji se logos vraia posle svoje krvne Zrtve
Ovoj hetointasi.a, koju okruZuju detiri krilata biia, ukazuju poitovanj,
Petar i Pavle kao predstavnici zemaljske crkve i njenog jedinstva. Tim,
je istovremeno obeleZena suStina dasne trpeze
-
koja se nalazi na gra
nici izmeclu naosa i apside
-
kao mesta za Zrtvu i kao mesta gde se uvel
obnavlja inkarnacija. Oba sveta grada, Jerusalim i Vitlejem, kroz dij,
kapije ulaze apostolski jaganjci kao pracrkva, obuhvaiena su u ovim cr
kvenim idejama kao zemaljska ,podnoZjan. Tajna otelovljenja i nastan
ka crkve objavljuje se scenama Blagovesti i Sretenja, Poklonjenja istoi
nih mudraca novom caru i Poklonjenja pustinjskog kralja Afrodisija
kao i Odbijanjem istinitog carstva od laZnog zemaljskog kralja Iroda
dime ie izazvano ubistvo dece. Ove scene na triiumfalnom luku u Santr
Mariji Matlore nisrr predstave prida iz Hristove mladosti, iako je korii
iena'apokrifna legenila. Protiv ioga govori vei istaknutost zlatn6 osnov,
i blistavost prikazivanja, Sto je suprotno vedini slika Starog zaveta l
166
L\.5.69 r\i,,
a i v /
r
,{bn
istoj crkvi, koje su date slikarsko-iluzionistidki. Scena Blagovesti sa Ma-
rijom i sa Gavrilom koji sa sobom vodi goluba Sv. duha, pretvorena je
u prestolnu scenu nebeske aug,usta-e. Maiiiinom prestolu iu podredena
deliri snaZna krilata andela, Sto je sasvim neobidiro, a ovde si prvi put
predstavlja na Rimskom tiu. I b[agovesti snaZnog anttela Josifu'prilalo-
duju se ovoi velidanstvenoi andeoskoi predstavi.-Takav
andeo s6 nalizi
i izmetlu Marije i Josifa kada donose'Firista kao dete u hram Simeonu.
Tamo gde mudraci ukazuju po5tovanje novom caru, on sedi na velikom
ukra5enom prestolu izmedg majke
\,Ia{je
i Ane, ispod svoje zvezde. Nje-
govi su straZari, iza prestola, detiri krilata arhanatela u belim haljinama.
I kada sveta porodica sreie kralia Afrodisiia u
pustinii.
iza dedak-a Isusa
gtoje dva_ andela kao snaZna zastita. tak6 ikonoloSlii program trijum-
falnog_luka o,bjavljuje oltar kao mesto na kome su, pri svikoi liturgiji
-
ka{a se Hristos ponovo rada u evharistiji
- priiutni and6li. Tu ie
poreklo najveie i nijsudbonosnije nove tvoievine teodosiianske ikonb-
grafije._Marija je sada augusta, a andeli u tajni oltarske evharistije spa-
jaju
nebo i zemlju.
Jedna od najranijih apsida istodne grdke umetnosti
jeste
ona u crkvi
Iosios David u S6lunu. Ovde se radi
d
pravoi1gglgjii"nu osno'o., 9. stiha
@Mhdiiki eolobial
ttfist6fii-augom kosom, kr-
stastim nimbom i u purpurnom odelu sedi na dugi usred- bogato obliko-
vanog rajskog vrta; on
le
okruZen mandorlom koju nose dEtiri krilata
biia, koja su ovde predstavljena kao tetramorf, a prekrivena su sa hi-
ljadu odiju- svevidei-eg Bog9.- Proroci tumade vodu
-kao
izvor koji daje
Zivot. Apsida je najsvetija kuia hrane za du5e vernika. Srodne teme su
]<qsnije
desto predstavljane u manastirskim crkvama i kapelama Kapado-
kije i Jermenije, Egipta i Latmosa. Mozaik u Solunu, pak, koii ie
po teh-
nici i stilu blizak onome iz crkve Santa Pudencijana, kao i mozaicima
V veka u Milanu i Napulju, nalazi se na podetku niihovog razvitka.
U ka-mpanskom prostbru- je, u vreme Paulina iz lriole, iz'vesno postojao
apsidalni program, koji je predstavljao Sv. Trojicu. lJ apsidi-Basi[ica
a-postolorum kod groba sv. Feliksa, video se nebeski krug, okruien sa
dvanaest golubova, sa srednjim ukraSenim krstom iznad raiskog vrta sa
ruZama, ljlljanima i palmama; na dervororeinom brdu jagnje b6Ziie gle-
da ka goiuliu koji se otiskuje sa krsta. Odozgo boZaniki iuka kiun"i5e
krst. Tumadenje u smislu pia Trinitas unitas dao je sam Paulin iz Nole u
svom natpisu: >Dettm revelat eox paterna, et Spiritus, sanctam
fatentur
crux et agnus victimam, regnum et triumphum purpura et palma indi-
cant(. OrL izridito obeleZava ovaj, Trojici posveien, iajski vrt kao pravi
petra ecclesiae. Slidna je bila kompozicija apside u bazilici u Fundi, u
k-ojoj j9 po redima Paulina iz Nole, stena crkve bila sedes crucis et agni,
slidno kao i na istovremenom kovdeZidu od slonove kosti iz Pule. Na
ovom prestolu boZijeg jagnjeta,
\gji
istovremeno oznadava odvajanje ja-
raca od ovaca, istovremeno je dakle epifanija i parusija; sa zenita
- gde
se nalazila corona
yitae
u manus dittina
-
otiikuie se golub Sv. du]ra.
Teodosijanska cru)c invicta odreduje ovde biie delujuie
-Sv.
Troiice. Te-
ma crui caelestis u mandorli i u vencu od dvanaesl eolubova nalazi se
istovremeno u krstionici u Albengi i u Lavrentijevom-oratoriju dvorske
Jezeklu I Markov lav. rsedak iz mozalka u apsldl crkve Hostos Davld u Solunu. sredlna v veka.
Up. st r ane 94, 168,
crkve. GaIe Placidije; u izmenjenom obliku se nallazi i u kampanskim zve-
1dgs.tim.
k+p-olama teod_osijariskog vremena, pre svega g Mitroni u San
Prisko kod Kapue i u kupoli male seoske cikve u
"Kaianarelo
kod Ka-
zarana. U San Prisku kod Santa Mariie u Kapua vetere apsida ie. sudeii
po bakrorezu Mihaela Monahusa sadiZavala-dudo Duhovi. IznLd malog
kvadratnog prostora kapele Matrone i danas je zasvoiten rebrastim svo-
dom;. njegova rebra su prekrivena ogromnim palmama, izmettu kojih se
razviia tema vinovoe dokota. U linetf kod tlaz.i ie nredstavlien. ,, i^rd,, razvrJa tema vlnovog razviia tema vinovog dokota. U lineti kod ulaza je predstavljeno u iondu
poprsje Pantokratora, u bodnim linetama prazni presto
sa lolubom Sv.
prazni-presto sa golubom Sv.
duha i monogramom Hrista izmeitu orla i krilitoe bika."Druea line-
ta pokazuje -
izmedu saduvanog krirlatog homo I nestalog [rilatog
l"g - jedan,_
danas uni5-ten simbo-I. Naspraim linete sa predstivom
panl
tokratora nalazi se apsida sa Silaskom
ioluba Sv. duha'.
pokazalo
se da
sy.e, ov.e varijante teodo{janskog oblikovlnja apside zavise u krajnjoj li-
niji od velike tvorevine Trojice u apsidi crkve Sinta
pudenciiana
u ninru.
Najzad, mora da je vei u vreme Teodosija postojala predstiva Majestas-
r8
Lo
-Marije,
koja prikazuje Mariju na prestolu sa detetom. Ona se nalazila u
petobrodnoj Basilica Suricorum u Kapua Vetere, koju je episkop Simah
oko 430. god. posvetio Bogorodici; izgleda da je Marija ovde sedela na
prestolu rlsred evharistidkog Cokoia l"oze. Mac6ki je ovu apsidu sa Ma.
rijom iz Kapue uporectivao po lepoti sa apsidom u Santa Marija Madore
u Rimu. Od vajkada predasna crkva Rima
je,
dakle, sa naivedom verovat-
noiom takotle posedovala apsidu sa Marijom; nije iskljudeno da je to
bila Bogorodicd u vinovoj lbzi, po dijem
-uzoru
j'e ondi Jakopo Toriti
stvorio svoju srednjovekovnu Mariju u apsidi. Zbog nagla5avanja, koje
na trijumfalnom luku
-
pored lvtaiije
- pripada i irhandelima"uz njdn
presto, nije iskljudeno da se vei u crkvi Santa Marija Maclore u Rimu
nalazila onakva Madona kakva je kasnije, za vreme Jovana VII, nasli
kana u Santa Marija Antika u Rimu i kakva je bila uobidajena u VI veku
u Poredu, u Kiti na Kipru, u Carigradu i u Apolonovom manastiru u
Bavitu. Da je i Hristos ved u vreme Teodosija bio predstavljen izmedu
dva andela na straZi, postaje verovatno zbog dinjenice Sto je u dvorskoj
crkvi Teodoriha Velikog, na juZnom zidu, presto sa Pantokratorom na
nebeskoj poljani, izmedu detiri arhantlela, bio naspramno postavljen pre-
ma istovetno oblikovanom Marijinom prestolu na severnom zidu. On mo-
ra da je takode imao duZu tradiciju i kasnije je
obeleZavao apsidu u crkvi
Santa Agata Madore l Raveni. Najzad treba ukazati i na to da i straZa
kod krsta pripada tipologiji teodosijanske apside, pri demu Petar i Pavle
ili dva arhanalela duvaju veliki krst u sredini, Usamljeni krst u apsidi
crkve Sv. Irene u Carigradu ima svoje prethodnike u teodosijanskim
kompozicijama. VeC u V veku se na amuletima dosta desto pojavljuje
crux caelesti.s izmetlu kneZeva apostolA, a u San Lorenco Formozo Petar
i Pavle stoje ispod zvezdanog krsta.'Takvu apsidu je, prenna Aggellrsqvoj
Liber poniificdlis, imala i B-asilica apostol6Vim, fiojti
3Jbfis-top
Neon,
graditelj krstionice, sagradio u Raveni; kasnije je nazvana San_Pijelro
Maclore, a danas je
to crkva San Frande_sk-o.
Na osnovu ovih tragova se
moZe pretpostaviti da i dva anclela euvaju krit. Sa oprezom se rioile za-
kliuditi, da se i u crkvi San Stefano Rotondo u Rimu slidna straZa krai
kista nalazila vei u prvobitnoj gradevini, kao Sto je
ona iz VII veka, dti
danas saduvana, samo Sto su nekad, mesto Primusa i Felicijana, straZu
drZali Petar i Pavle.
Iz istorije mozaika V veka moie se i5ditati hijerarhija communio sancto-
rum; ona podinje od boZanske ruke, Pantokratora i goluba Sv. duha, i
stepenasto se spuita od neba ka zemlji, preko serafima i heruvima, snaga
Logosa, jevandelista i apostola, mudenika i devica. Iz vremena izmedu
Teodosija Velikog i Teodoriha oduvan je dovoljan broj programa deko-
racije kirpola i ta-vanica da bi mogli sebi da stvorimo slikir oie nevidljive
crkve u redosledu umetnosti.
Nebo na svodovima moZe da bude predstavljeno pomotu zvezda, ptica i
cveda, kao Sto je to, naprimer, na bbdnim svbdovima crkve Sv. Gebrgija
u Solunu. Ali, liao Sto sino videli, ono moie da se pojavljuje i kao sjaJrio
zvezdano nebo, kao naprimer u krstionici San Dovani in Fonte u Napulju,
u oratoriju San Lorenco Formozo u Raveni, u kupoli crkve u Kazanarelu
i u San Pi'isku kod Kapua Vetere. Palme, kantharoi sa vinovim dokotima,
venci voda, krst, monogram Hrista ili Agnus Dei, obelelavaju hri5dansku
su5tinu ovog neba. U Lavrentijevom oratoriju, u dvorskoj crkvi Gale Pla-
cidije, obeleZava ga sjajni krst usred zvezda, koji je opkoljen krilatim
snagama logos-a. I pauni i feniks pripadaju njegovim biiima, njega nose
palme, ali isto tako i simboli ievanclelista; oni su iz tog razloea ved u kr-
5liqnici u Napulju ukra5avali-konhe, koje predstavljaJu donje zvezdano
nebo. Kada se u trompama vizantijskih kupola
-
vei u Svetoj Sofiji u
C.arigradu
-
detiri kdlata biia uvik ponavllaju, ona.imajy svoje pore-
klo u centralnim gradevinama sa kupolama iz teodosijanskog vremena.
U tome su
jednake
sve centralne gradevine, bez obzira da li su mauzole-
ji, krstionice ili svedane crkve.
Ovaj sadrZaj kupole se danas najjasnije prepoznaje u teodosijanskom
mozaiku kupole u crkvi Sv. Georgija u Solunu, po5to je ona sasvim odi5-
-oB
[,
Mozai k u crkvl Sv. Di mi trl j a u Sol unu. Oko 600. god.' Up. st.anu 2j 0.
z4
\ ) z- 1) 1
r f * l r r
Solunu, ukra5ena mozaikom. U drugom prstenu kruga, koji je postav.
lien oko ovog naiviSeg misteriia loeos-a, treba
- po tragovima mozaika
Solunu, uKrasena mozarkom. U ctrugom prstenu kruga, l(oJr
Je
postav.
ljen oko ovog najviSeg misterija logos-a, treba
- po tragovima mozaika
-
rekonstruisati communio apostolorum; on okruZuje srednju sliku sa
-
rekonstruisati communio apostolorum; on okruZuje srednju sliku sa
anctelima, ukazujuii po5tovanje na isti nadin kao Sto, u-srednjovizantij- anctelima, ukazujuii po5tovanje na isti nadin kao Sto, u srednjovizantij-
skim predstavama Vaznesenja i Duhova, to dine apostoli, ili
-
u pred-
iena. U najvi5em temenom krugu detiri velika andela nose presto logos-a,
koji znadi obeleZava sredinu crkve i njenu najveiu visinu. Ovde treba
traZiti prasliku kupola sa Vaznesenjem, kakva je ona u Svetoj Sofiji u
Ne mnogo kasnije-episkop Neon je pored saborne'crkve u Raveni sagra-
dio svoju duvenu krstionicu, takode kao gradevinu
sa usaonim ni5ama.
Ona je bduvana sa,celim svojim ukrasom i*danas jo$ predstavlja celovito
umetnidko delo, u kome se mozaici na plavoj osnovi i Sareni Stuk spaiaiu
u velidanstveno jedinstvo
boje i oblika. Krstionica je
sagradena ok<j o-kto
Bgnalne
pi-scina-e, a iznad_oktogona podiva okrugla
kqp_o-!a.
Odatle proi-
zilazi za ikonologiju karakteristidna trospratnost. U-riasivnom doniem
spratu, koji sadinjavaju konhe i slepi luci koji se smenjuju, predstavljene
su svete prilike u zlatnim vreiama na plavoi
osnovi. Srednii sprat ima
pod velikim hlcima,osam velikih prozbra kbje nadvisuje
iedan
luk, a
flankiraju ih dva luka. Levo i desno od svakoe prozor;
sri
pod
lukorn-,p
predstavljeni apostoli i jevantlelisti u Stuku, nirh-
g*!ai3_t_nd-_bro_i"j
ir-,",,"
nad njih su vidljivi simboli borbe i spasenja datl u reljefimiu Stuki:, kao'
'
Jona i Danilo i Christus ambulans siper aspidem et bisiliscum. Trodelna
kupola se-zasvoduje iznad osam umetaka vElikihluko:ria. Trozvuk, koji se
horizontalno razvijao kroz dvadesetidetiri mala luka srednie zone, na-
stavlja se kr.oz tri
\once_ntrid_na
kruga u zenit_u, U spoljnom kruZnom pr-
stenu mozaika vlada zakon liturgije u distoj predmetnoj simbolici, bez
ijedne figure. Svako od osam polia sa slikinia ie
-
kio u Rotondi u
Solunu
-
_trodelno;
u srednjim apsidama, to
jeit
iznad temena velikih
lukova, prikazuje se oltar, u obliku
_stola
na ddtiri stuba, i na njemu je-
vandelje;.izmedu su po dve episkopske katedre i presto Sv. Trojite, onog
oblika u.kojem^ga, istorremeno, Sikst III predstavlja na mozailiu deonog
zida apside u Santa Marija Madore u Rimu. U ovbm kruZnom prsrenu
zvudi, u trodelnom ritmq prestola i oltara, liturgijska himna crlive slav-
ljene na zemlji, himna koja kaZe da
-
kroz i-evandelia obiavlieni
-
logos silazi sa prestola Trojice u svakom dinu evharistidke irtv; da bi
kr5teni.mogli da se gzdignu. KruZni prsten koji se nalaziiznad toga po-
deljen je pomoiu nebeskih biljaka, a spojen nebeskim velen; on iaarZi
ctvanaest apo_stola sa vencima u rukama; oni okruZuju temeni krug, sa
misterijo-m Hristovog krStenja u Jordanu, na taj nddin Sto se
peiar
i
Pavle nalaze u osovini pros-torije. S-tojimo ovde pred najupedatljivijim
umetnidkim svedodanstvom hriSianskog pogleda nl svet u vieme ieodo-
sija. Ova kompozicija mora da
je
ostavilfdubok utisak na ariievce u
doba Teodoriha. Teodorih je, na1me, naredio da se, kod njegovl crkve
Santo Spirito, u tamo5njo,j.krstionici, ponovi ista tema ali u
-poijednostav-
rJenom oolrKu r oez uoedurve snage.
U njegovo. vreme je mozaikom ukraSen svod male kapele u arhiepiskop-
skoj palati; u predvorju kapele se nalazi christus vicfor koii stavlia sv6i
krst na rame._Nebo je ovde predstavljeno na krstastom svoilu; no dok sri
u teodosijar-rsko vreme-detiri rebra koja se diZu iz uglova, najdeSie po-
pqnjena palmama ili drugim nebeskim drveCem, ovZe stoie strmo -
takoreCi sa detiri podnoZja.sveta
-
detiri krilata arhanctela;-sa podignu-
tim rukama u molitvi, oni drZe u temenom kruzu Hristov monos-ram-kao
nebo. Izm-edu njih lebde detiri krilata biia kao boZanske snag6 Logosa.
T_o je.velidanstvena t9m?za oltarski prostor koju je, kao Sto j-e poznato,
Maksimijan u San Vitale preneo u prezviterijum.-Ovde detiriaihandela
drZe venac voia sa agnus Dei u zvezilanom nebu. Kada je papa
pashalis
I
stavama u kupolama sa Emanuilom
-
starozavetni proroci. Ovde u So-
lunu nalazi se-pred nama pnobitni tip ove hri5Cansk6 kupole sa koncen-
tridnim kruZn_im prstenovima; razlog viSe da smatramo da je i prototip
kupole sa Postanjem. koja nam je oduvana u predvorju crkve Sv. Marka
u Veneciji, nastao u teodosijanskom vremenu u Egeji. Dvadesetdetiri
sveca su imala svoje mesto u ovom kr"r:Znom prstenu Rotonde u Solunu.
Ovde ne moZe da bude u pitanju Vaznesenje Hrista, vei slika epifanije
Pantokratora sa poklonjenjem i velikim aliluja dvadesetdetvorice staraca.
U donjem kruinom prstenu nalaze-se
-
danas viSe neosporovane
-
ar-
hitekt6nske slike; u-osam odeliaka prikazuie se po
iedna trodelna sa-
kralna gradevina'sa po dva grdka s-veca; metlu nSinia su Filip, Terin,
Cirilo, Vasilisk i Prisk, Onesifor i Porfirije, Kuzman i Damjan. Ne samo
da arhitektura i sveci u molitvi dine nerazdvojno jedinstvo, ved je
ovaj
mozaidki prsten tesno povezan i sa prstenom dvadesetdetvorice staraca.
U Rotondi u Solung
.s_u, dakle, stupnjevito predstavljeni.-najvi5e nebo
logos-a, nebeska i zemiliska crkva, kalio je to- teoloSki-obrazloZio Dioni-
sije Areopagit. NaSa analiza mozaika u apsidi crkve San Pijetro.e Prisko
kod Santa Marije u Kapua \{gt_ere
pokazuje da, u okviru teodosijanskih
kupola, moZemo i za predstavu duhovskog duda Silaska Sv. duha da pret-
postavimo koncentridni sistem kruZnih prstenova.
Pored sistema kruZnih prstenova, za teodosijanske sklopove kupola po-
stojale su i radijalne sheme, preuzete iz slikarstva u katakombama. Naj-
bolje oduvan primer iz ranog V veka je u gradevini sa ugaonim ni5ama
krstionice San Dovani in Fonte kod bazilike svetog Januarija u Napulju.
U krugu vedite plodnosti, koji
je
oblikovan Zivotinjama i biljkama, iznad
piscina-e blista plavo zvezdano nebo. Na nebu lebdi krst, a njega kruniSe
boZanska ruka. U vencu stoji feniks sa nimbom, okrenut istoku i jutar-
njem rumenilu; feniks je tu kao ptica vaskrsenja iz mrtvih i kao simbol
kr5tenja. Veliko drvede sa plodovima, koje izrasta iz oktogona, drZi ve-
nac. Trapezoidna polja, koja na ovaj nadin okruiuju gornje nebo, obzna-
njuju dudo uskr5njeg jutra i Hristovu vladavinu svetom, dudo vode Zi
vota i tajne hleba i vina. Trompe posvedene jevandeljima nose ovaj venac
misterija i tako bukvalno lebde izmettu neba i zemlje. Na svakom deo-
nom zidu, jaganjci i jeleni, sa pastirima izmeclu palmi, oznadavaju kr5te-
nje kao izvor Zivota. U ovoj visini kubus, tj. piscinu, okruluju stojedi
apostoli, odeveni u belo, kao nosioci i svedoci nebeske divote i svedoci
vaskrsenja kr3tenika iz svete vode Jordana. U krstionici u Napulju nalazi
se jedanbd najraskoSnije povezanih i najosmi5ljenijih progrimi, sa gle-
di5ta relavanja misterija, koji su u ranohri5dansko doba zami5ljeni za
centralne graitevine.
t72
-1
upot rebi o ovu t emu za mal u Zenonovu kapel u u Sant a Prascdc u Ri mu,
t emeni medal j on j e dobi o poprsj e Pant okrat ora.
I z ovog hi j erat i dno st epenovanog nebeskog redosl eda, koj i j e vodi o i z-
grattivanju snaZnog anclela u teodosijanskoj i teodorikijanskoj umetno-
st i i koj i crkvenom prost oru daj e karakt er i kone, nasl aj e u mozai ku,
St uku i pl ast i ci , kao novi obl i k sl i ke, i zol ovani l i k sveca, koi i poznaj emo
i nade t ek i z vi zant i j skog doba. Od samog podet ka i zdvoj eni svet i t el j j e
dvojno predstavljan: s jedne strane kao stojeii lik, s drr-rge strane kao
rnedal j on u poprsj u. Vei u mozai ci ma na st upci ma crkve Sv. Di mi t ri j a
u Sol unu, dve predst ave svet aca ne pri padaj u sast avu VI I veka, vei St a
viSe V veku. U krugu San Lorenco Madore u Milanu stvoren je izgleda
naj radi kal ni j i proboj ka ovoj vrst i monument al ne svet adke i kone. U ka-
pel i San Vi t ore al i j el d' oro su svet i Amvrosi j e, Gervasi j e i Prot asi j e pred-
stavljeni na jednom zidu na plavoj osnovi; Maternus, Nabor i Feliks su
na drugom predst avl j eni deono, bez pokret a, kao i konama sl i dni st oj ei i
likovi. Nedavno su u
predvoriu
crkve Sant Akvilino otkrivene ne5to sta-
ri j e f i gure svet aca i st c vrst e
"(povremeno,
kao u crkvi Sv. Di mi t ri j a, sa
j ednom , govorei omn pl odi com za obj a5nj enj e). I st ovremeno se u kupol i
poj avl j uj e poprsj e svet og Vi kt ora u vencu od voi a. Oba obl i ka nast aj u,
dakl e, i st ovremeno.
Isti zakon je upotrebila carica Gala Placidija za svoju zavetnu crkvu.
U medal j oni ma t ri j umf al nog l uka bi l a j e cel a t eodosi j anska di nast i j a
predstavljena u poprsjima, a u apsidi su se zajedno nalazili stojeii raven-
ski epi skopi , i car i cari ca. Mi smo vi del i , da se t akva poprsj a u medal j o-
nima upotrebijavaju i za trijumfalne lukove sa apostolima, u dijoj se
sredini nalazi medaljon sa Pantokratorom. U izdvojenom obliku se me-
dal j on poj avl j uj e i u t emenu t ri j umf al nog l uka Gal e Pl aci di j e u San
Paolo fuori le mura i u jednoj lineti u San Pijetro e Prisko u Kapua
Vet ere. Medal j oni sa carevi ma i apost ol i ma nast aj u, dakl e, i st ovremeno
kad i i kone u t ondu, t ako da se mora pret post avi t i i uzaj amni ut i caj i z-
medu carski h i hri 5i anski h st oi ei i h f i eura u mozai ku. Mi smo vi del i da
je Rajderova ploda u Minhenul koia
iotide
iz teodosijar-rskog vremena,
preuzela iz arhitektonske plastike kako tondo ievanilelista tako i poje-
di nadnu f i euru u ni Si . ZnaU da su oba obl i ka svet adke i kone nast al a i st o-
vremeno; od podet ka su upot rebl j av^naza personi f i kaci j e l i kova, kao 5t o
su t o j evrej ska i paganska crkva na zapadnom zi du crkve Sant a Sa-
bi na, a za Pet ra i Pavl a kao st raZare na vrat ni carna na i st ome me-
st u i u Lavrent i j evom orat ori j u Gal e Pl aci di i e; i zdvoj eni sveci st oi e
oko piscina-e u San Dovani in fonte u Napulju. I arhandeli se moraju
zami sl i t i u ovom obl i ku. Teodori h Vcl i ki , koi i
j e
kraj nj e po5t ovao cr-
kvu u Ri mu, sl edi o j e ovu t radi ci j u na t aj nadi n St o j e nal oZi o da se vi so-
ki pravougaonici izmedu prozora njegove dvorske crkve, koja se danas
naziva San Apolinare Nuovo, ukrase mozaikom sa frontalno stojeiim
l i kovi ma na zel enom t ravnj aku, i spred zl at ne pozadi ne; na severnom
zidu su bili predstavljeni proroci Starog zaveta, a na iuZnom zidu apo-
stoli i
jevandelisti Novog zaveta. Tako se istoriia figuralne ikone sa
predst avom cel og svet i t el j a rnoZe prodi t at i sa t eodosi i anski h i t eodo-
ri ki i anski h mozai ka.
174
Mozaj k nr sl . upcu, sa pr edst avom Sv
u crkvi Sv. Di mi t ri j a u
D. i mi t ri j a i zmedu prel ekt a Leont
j j a t epi skopa Jo! ana
Sol unu. Oko 629-64S god. Up. st ranu 230.
omiljen-o mesto tonda su krivine. I ovu sliku svetaca u tontlu preuzima
Teodo-rih. U Arhiepiskopskoj kapeli u Raveni, krstasti svod sa detiri ar-
hanclela i detiri simbola jevandelista podiva na detiri siroke krivine sa
neprekidnim me.daljonima, u kojima se prepoznaj" pop.ili-aiiitus vic-
tor, Petra i Pavla, A1d1ej9 i Filipa, ali i Hiisogona, Kasilana, Eufemiie
i. Evge-nije, Perpetue i Felicite. u monumentalnim srikarslvu ie
porekio
drvenih ikona, oko kojih se uglavnom vodila velika ikonoboradki bitk".
Ako je
u IV veku hri5ia.nski sarkofag sa stubovima, koji jebrzo
i razno-
vrsno.menj aoskl op i sti l , bi o stvarni nosi l ac umetni dkog"razvi tka u pl a-
sti ci , to se u v veku potpuno menj a. I j edi nstvenost
sl i l a pl asti ke sar-
kofaga u V veku se isto- tako gubi kao i vradai"iu ;G;Ti-ri.in .u-
dionica.
U samom Rimu.ne postoji vise znadajna pr_oizvodnja sarkofaga posle zau-
zpcT.Erada od, Alariha. Poslednja rimska faza u vreme Gradiiana i reo-
dosija I prenela je. -
u,$im,u kao. i.na drugim mestima _
i ni sarkofage
temu monumentalne s.like koja iziskuje poboznost i koja se razvila"u
apsijlama i trijumfalnim lucima crkava. \apusta se visespratnost. Na
pr.ednJoj i na
_bocnim.stranama
sark-ofaga ovladuje jedna jedina
tema,
diji centar je- Hristos kao car,
pantokralor
ili ka<i .t8iteli: i
""pou"aiui l.r'st.moze sada da postan-e srediste, bilo da su u pitanju ceremonija akla-
maci j e apostol a, bi l o ni i hovo pri noSeni e
venaca.
vaznije je.Sto rimske radionice vise niiu vodeie. Stvaraju se novi centri
91gi-zyo{nje,..narodito
oko velikog_Amvrosija u Milanul njegova proiz_
vodnJa-
Je-
utlcala na celu gornju Italiju sve do
provanse.
Narodiio se
tip
.sarkolaga
sa predstavom. nebeskog ierusalima i predstauom n"u"r["
oazulKe, crJr su rasl(osni primerci ukraseni sa sve detiri strane, siri iz
S-t"11
p_re-ko"Bornje. Italije u, jrl?lu
Francusku. U
provansi
postaje naj-
pre Arl.srediste.proizvodnje hrisianskih sarkofaga. ovde se u toku tri
generacije,brzo
iz.vrsila asimilacija rimskog stila-IV veka. Kao rezultat
roga
-nastalr-
su galski sarkotaz i sa frizom,. sa drveiem i sa scenama duda,
lllgiito
pak,oni.sa
J:ojedinadnim
aposto-lima pod lucimi
"a
ii"bo"i-a,
prlastnma
i drvedu. U AfLu i_Nimu se onda takbzvani sarkofag Stradanja
pretvorio
u veliku kompoziciju Hristovog carstva. oko prelorii u"Lu n"-
staje
}
Provansi podvrsta motiva Hristi izmedu dvaniest apostoiu. ro
Je
sarkotag.sa plqdstavom nebeskog sabora, kome inade, u ipsidi bazi
uKe, predsedava Hristos. Koliko mozemo danas da prosudimo, ovaj tip
sarkotaga ostaje ograniden na juZnu Francusku, isto-kao i motivi rrilsti
KoJr seor na zemauskoj l opti , a koj i j e
srodan moti vu tradi ti o l eei s.
po_
red sarkofag-a sa ven_cem zvezda, za
provansu je
narodito karakteiistidan
cesto zastuplien tip kanelovanih sarkofaga, koji u srednjem polju poka-
zuje.m-la*ia8kog thristus vtctor (iikia"fblo"iu.rog
sa plrorkin"'rom t<tt-
rora/. u u-alul se q ovom poznom vremenu nalaze, kao i u celoi sredo_
zemnoj oblasti, sarkofazi iz radionice u Arlu, sa predstavom preiaza
Je-
vreja, preko Crv,enog mora, kao i sarkofazi'koji predst".,rlj"j;-Hii.tou
ulazak u Jerusalim i njegova. duda na. jezeru
Vitezda. Na 3arkofagu iz
Servana, najzad,-udinjen je jedini poklsai u plastici sarkofaei-a"a se
Hnstov put stradanja predstavi u neprekidnom nizu, od Getsimaniie do
K9
vaznesenia na nebo. U V veku Arl prepuSta svoju ulogu Marseju. Ovde
nastaju poslednji sarkofazi sa Stradanjem, traditio legis i aklamacijom
u staiohii5ianslioj umetnosti, u plitkom reljefu, u razblaZenom i poste-
peno sve viSe ukodenom stilu figura, pretvarajudi polako sarkofag u
obliku sanduka u oblik skrinje, neprekidno satimajuii sklop stubova u
jednostavniju podelu polja. U najpoznije sarkofage u Sen Viktoru, plo-
diru istovremeno novi motivi, koji nisu uobidajeni ni u Rimu ni u Arlu;
s jedne strane nalazi se izmedu palmi Stit, koji nose Viktorije, sa pre-
stolom Hrista kome Petar i Pavle ukazuiu po5tovanje. S dmge strane
je alegorijska scena jagnjeta boZijeg na rajskom bregu, iz dijih reka piju
jeleni, uokvireni tajnom prideSia (duda vina i hleba). I poklopac jednog
takvog sarkofaga pokazuje ovaj novi zakon kompozicje: iz kapija svetih
gradoi a, Vi tl ej i mi i Jerusal i md, i zl aze apostol ski
l agni ad
i zmbdu pal mi ,
iduii ka pobednidkom Hristovom vencu. Verovatno u Marsej, koji je uvek
imao Zivu trgovinu sa Carigradom i Malom Azijom, prodire grdki talas,
koji dolazi iz Egeje, u krajnjoj liniji iz Carigrada. Bez Prindevskog sar-
kofaga iz Carigrada, ove kompozicije u Sen Viktoru u Marseju nebi se
mosle zamisliti.
Ovi tradicija sc nastavlja u jugozapadnoj Galiji. Tu je izgleda Tuluza
bi l a centar. U sarkofazi ma, naj de5i e u obl i ku skri nj e, sa sedam do devet
niSa, i sa stubovima, pilastrima i poljima, pod lucima, zabatima i u pra-
vougaonim poljima najpre se nastavlja motiv izdvojenih apostola i pro-
roka i motiv dvodlane grupe. Vidljivo je sve veie izdrrtavanje i izoblida-
vanje likova, sve apstrlktnili izrdz lica, kao i nepouzdanost u sklopu.
Stubovi gube svoj zadatak, ornamentalno su postavljeni u polja, onda
postaju suvi5ni i, najzad, zamenjeni su prugama. Smanjivanje broja fi
gura dovodi do toga da je, na kraju, samo srednje polje-s figurama, a i
ono se najdeSie zamenjuje Hristovim lovorovim vencem ili dokotom loze.
U polja prodire onaj ornament koji ovladuje i koji smo navikli da na-
ziiamo akvitanskim: to je najde5d6 dvokril-no oblikovano li5de Zivota i
motivi lista. Ovaj razvitak ie u Tuluzi, Nimu i Narboni, Bezijeu i Moa-
saku, Rodezu i lilnu jasno bpipiljiv; pridruZuju se i uglaste
"Sare
kane-
lura i kr5lju5ti, kao i zvezdani kvadrat. Nastaje jugozapadna galska pro-
vincijska umetnost, koja potpuno gubi vezu sa vizantijskom drZavnom
umetno5iu, mada u XI veku opet umetnidki dejstvuje u protoromanskoj
renesansi u Tuluzi i Arlu.
Razvitak u Spaniji se odvija jo5 radikalnije. Svi Spanski sarkofazi kon-
stantinskog vremena, koji se danas nalaze u Geroni, Madridu i Martosu,
predstavljaju rimski i galski uvoz, isto kao i konstantinski sarkofazi sa
frizom, sarkofazi sa frizom i stubovima takozvanog lepog stila, kao i ma-
lobrojni teodosijanski sarkofazi, od kojih je jedan, Vitezda-sarkofag, uzi
dan u sabornoj crkvi u Taragoni. Karakteristidno je da je Taragona
imala prekonstantinsku pagansku radionicu sarkofaga, ali se ne moZe
dokazaii ni jedan jedini liriYianski sarkofag IV veka. Iiiprotiv, u V'veku
cveta vrlo samostalna radionica u Taragoni, koja najvi5e proizvodi ka-
nelovane sarkofage; oni skoro svi imaju apstraktno srednje rajsko polje
(rajsko brdo sa loVorovim vencem, ploda sa natpisom), dok u bodninr
poljima pokazuju plitko obradene likove svetaca (Petar i Pavle, Mojsije
176
{ . o. r s
TR. 3?
a
i Avram, mudenici i device), diji sistem nabora, urezan paralelnim
cr-
tama, oduzima
,telu
svaku zapreminu; njihove jedine parilele se nalaze
na severnoafridkim nadgrobnim plodam-a. Novi nalazi sa predstavama
Petra i Avrama dozvoljavaju da se prepozna nadin na koii ie kanon scena
carskih rimskih sarkofagq preved-en u novi Spanski siil. Ova3 izgleda
prethodi onome u San Pedro de Mare i Kvintanila i ponovo oZivljiva u
protoromanskom stilu oko 1050. god. u zapadnoi Evrobi.
potpuno
van vi
zantijskog.drZavnog stila.su oni sarkofazi,-dija ikonogrifi;a i zapadnogor-
;kq
noreklo j.oS
irigu.razjaSnjeni.
To je grupa sarkoTaga'iz Burgosa,"Al.
Kaoeule, l1.a(lrza r trtr.le.
Mali broj takozvanih sarkofaga sa mozaikom
-_nadenih
u zapadnoj Ev-
rop-i
-
to jest u slobodnom prostoru zidane grobne humke, od opela ili
maltera, p_revudene
-figuralnim
mozaicima, otkriven je,
sem jedriog pri-
merka u Poatjeu, skoro iskljudivo na podrudiu Spairiie. Oni se sasvim
i potpuno ukljuduju u veliku severnoaTridku proi2vodirju. Najveii broj
ovih sarkofaga sa mozaikom naden je u danaSnjem Tuniiu, a n"alaze se u
velikom,broju u muzeju L Bardo. Oni nemaju-nikakve veze sa vizantij-
sKl m drzavnl m strl om.
Pol.et koji.su u drugoj polovini IV veka doZivljavale radionice skulpture
u Carigradu, imao je
odjeka i u plastici sarkofaga.
prindevski
sarkofae
u Ca{igradu, zatim deo
iedne-traditio
legis sa detiii apostola iz Caiigradi
i berlinski Sidamara-odlomak sa Hristom u sredini, dokazuiu po"reklo
i.razvita.k. ovog vizantijskog stila u.Carigradu i u pozadu tvtali aziie.
Naj pozni j i pri merak ovogn{za j e
berl i nskfodl omak, koi i pri kazui e petra
sa Hristovim krstom i koji je poreklom iz okoline Sinope na Crnbm mo-
ru. Uticaji ovog carskog stila Teodosijevog vremena pokazali su se kacr
Sto smo videli, u nizu pregrada i drugih arhitektonsko-plastidnih reljefa,
koje moZemo da pratimo sve do plaltienih frasmenati Studiieve 6azi-
like. Jedna znadajna skupina ukraSbnih dasnih trpeza iz Laodik6ie, a ina-
ie iz Kapadokije, i njen uticaj na grdke kopnene i balkanske fi.quralne
iasne trpeze, kao i na one u severnoj Africi, uskoro ie biti svi sakupljeni
u jednom
korpusu;. mi smo vei videli da i dasna trpeza iz Varne pripada
ovom krugu. U poslednioi treiini IV veka pokazuiu
se zradenia ovih-cari
gradskih radionica-na rimsku plastiku saikofaga- iz kruga sarkofaga Ju-
nija Basusa, sarkofaga iz Perude,
jedne
skupinl lepoe siila u San-Seba-
stijano i na lateranski sarkofag Stradanja-br. 174 kao i na slobodnu
plastidng,figuru sedeieg Hrista ia niSu, u Muzeo Nacionale u Rimu. Ovaj
poznogrdki disti stil doZivljuje svoj procvar pod Gracijanom u Trijeru".
Dokaz za to su ne sam,o.dijnovska
lliva
samog cara, ve-i pre svega mno-
gobrojne herme iz VelSbiliga
Novi centar ove grdkorimske umetnosti sarkofaga postaje_Brogge. Njeni
najraniji sarkofazi sa stubovima
-
narodito onaj u Ievom bodnom brbdu
u crkvi San Frandesko
-
naslednici su ranoteodosijanske skulpture, na-
rodito Prindevskog sarkofaga iz Carigrada. Preuzima se i sklop iarkoiaga
sa ug.aonim stubovima, dok su rimski sarkofazi, kao Sto
je pbznato, bili
ukraSeni sa sve tri strane. Ravenski sarkofazi su ukraieni na sve detiri
strane, ali talco da je prednja strana figuralna- i nagla5ena, dok je zadnja
strana ispunjena apstraktnim simbolima u plitkom reljefu. Tema je -
rh
sa izuzetkom sarkofaga egzarhalsaka, koji na prednjoj slrani prikazuie
oboZavanje Marije
--
uvdk >Hristos izmettu Petra i P-av-lao ili >Hristos
izmedu dvanaest-apostolau. Traditio legis u Raveni odnosi
.se,
suprotno
od rimskog obidaii, uvek na Pavla, dime je izraheno da ovde nije red o
crkvenom irredenju'i crkvenom zakonu, ved o udenju o besmitnosti,-koje
DriDada doctor pbntium. Istovremeni su sarkofazi sa ugaonim stubovi
ma- i sarkofazi Ja ni5ama u obliku Skoljki, dije Skoljke imaju svoj- za'
tvarad okrenut navi5e. Na sarkofazima grdkoga porekla sa poljima reljet'
na osnova ie slobodna tako da postaje korisna za kompoziciju' Pored
predaie
ievindelia Pavlu (na sarkofazima u San Frandesko i Santa Ma'
iiia in
porto fu6ri), upotiebljavana
je, pre svega,
Predstava
Hrista na
piestolu, sa lavom i vaiiliskom, preneta sa mozaika (narodito na Pin-jata'
lsarkofagu).
Dok Hristos, po tiaditio evangelii,-prestoluje na Pavlu, u
tradicioialnoj sceni traditio legis on
je predstavljen kako sedi na Petru,
a na sarkofalu u Muzeo Naci,onale
ie,-kao
i obidno, predstavljen kao
Pantokrator [oii stoji, predajudi svitak zakona Petru. Red je, dakle, o
dvema potpuno"odvojenim scenama. Sasvim u carigradskom stilu su ve'
Iidanstv'ene skupine si tfi figure na tEksuperancijevom sarkofagu. u- sabor'
noj crkvi i na sarkofagu Rinalda; na poslednjgm-apostoli prinose svoje
vence kao i na sarkofaeu Barbatiiana, izratlenom na istome mestu. Na-
slednici ovih ravenskiF kompoziciia su sarkofazi sa ugaonim stubovi-
ma i sa dvanaest apostola u Klase, i sarkofag sa stubovima i sedam
ni5a u sabornoj crkvi u Ferari; ovde se iz poznijeg vremena takotle na-
lazi jedan
sarkbfag sa ugaonim stubovimal koji iira istu ikonografiju.
Plastika sarkofaga u Romanji i u Venetu ostaje dugo pod ravenskim
uticajem.
Scenama siroma5na ravenska plastika stvorila je u teodosijansko vreme,
naide5ie za Sire strane sarkofaga, velidanstvene Blagovesti (na Pinjata-
-sarkofagu),
Poklonjenje maga (na
sarkofagu Isaka),-vi5e siena sa Dani
lom i, pie svega, jednu s'cenu sa Hristom koji Tomi.pokazuje svoje rane.
Stilski razvitak skulpture na ravenskim sarkofazima tede
paralelno sa
onim koji smo utvrdiii u carigradskoj velikoj plastici. Najstaiija skupina
(oko sarkofaga u San Frandesko) pokazuje skoro isti stil kao i statua
cara Valentinijana II iz Afrodisijasa (oko 300); srednja moZe da se upo-
redi sa skulpturama Teodosijevog obeliska, statuom Elijafracile u Pa-
rizu i kamejom Honorija i Marije u zbirci Rot5ild. Tre-Ci-qtil, sa vrlo
plitkim reljefom, moZe se porediti sa diptihom Stilihona i Serene i sa
statuama Einovnika iz Afrodisiiasa.
Onda, kako izgleda od vremena-Gale Placidije, ravenska plastika na sar-
kofazima odjednom doZivljava bitnu promenu. Likovi se vi5e ne pojav-
ljuju, iskljudivo vlada nadelo simbolike predmeta i alegorija sa Zivoti
njama. Sarkofazi u San Lorenco Formozo, od kojih jedan nosi ime Kon-
stancija III, a drugi Valentinijana III, nalaze se na podetku razvitka. Oko
sredine veka su nastali sarkofazi sa jaganjcima iz San Savino Fuzinjano
i iz Muzeo Nacionale. Veliki broj Frankovid datuje u drugu polovinu V
veka. Vrhunac ovog stila razvija se u doba Teodoriha, kada, izmedu osta-
lih, potidu i mnogobrojni odlomci iz San Frandeska. Ova nova radionica
sarkofaga, koja nema svoju sopstvenu tradiciju, sve vi5e stupa u vezu sa
"(
178
gr adevi nskom pl ast i kom. Nema sr r mn. j e da j e al cgor i j a sa j agl r r r . j ci r na r r a-
st al a u Cari gradu, a t o se na. i prc moZe Lrt vrdi t i na port al u t eocl osi . j arrskc
cr kve Svct e Sc' f i i e.
Zapanj uj r r cc. j c bogat st vt r v ar i . i ant i l ar r ' usl t i l r sal kof ar : a s a si r r r l r ol i cr r or u
i konogr af i j on- r : j agnj e boZi j e na r a. i skom bl egu i spr ud Ji r st a,
j ; r gn. j e
bo-
Zi j c i zr l r ecl u al cgor i j ski h
j agau. i aca
: r l r ost ol a Pct r zr i Pavl a, j agnj c b<- r Zi j c
i spr cd kr st a sa gol ubon koj i nosi l ovor ov venac,
i agn. i e
bol i . j e i znad
kr st a u suncu usr ed dvanaest apost ol ski l . r . j agan. i aca, j agnj c boZi j c u St i t r - r
koj i i ma obl i l i Skol j kc, . l agnj c bc, i i i c kao spor ncni l i na post ol . j u; cl va apo-
st ol ska j agnj ct a ( Pct ar i P: Lvl c) , l cvo i cl csr r o c- r cl
. j agnj ct a
boZi j cg, i spl cd
crLt x i nvi ct a, pozdra! l j aj ui -i i l i l i ubei i Hri st ov nl onogram. Ol al t ve al ego-
r i j e sa j aganj ci ma se, poi ev od V vcka, sve vi 5e pr cnosL- na kapi t el e,
i mpost e, ol t ar c u obl i ku bl oka i ol t ar c u obl i ku st ol a. Ut i caj sc r noZc
pl at i t i kr oz cel u I t al i j u i Pr ovansu do l vl al sej a. Al c gol i j c j agar r j aca i eo-
l ubova sa provansal ski h i asni h t rpeza vodc porekl o od ovc ravcnskc si m-
bol i ke predmet a. Ona sama j c oi evi dr-ro nast al a prvo na zadnj oj st rani
f i gural ni h sarhof aga, a onda j e i konograf ski osvo. i i l a ccl i sarkof ag. Na. i -
omi l j eni j a al egori j ska skupi na sa dve prcdst a\ re su paLl ni , koj i (naj deSc' e
i zmedu dr, ' ej u pal mi ) okruZuj u l ovorov Hri st ov venac i l i ni egov mo)ro-
gram, krst i l i kant aros kao si mbol Zi ve vode, a pri t ome, kao pt i ce be-
smrt nost i , i maj u svol e mest o Ll evhari st i dl i on-r t okot u l ozc i na i et vol o-
rednom bregu i aj a, i i rredu pal nri i l i dn' ei a Zi vol a.
Nasupr ot al egor i j c sa j aganj ci nr a i paur r or i nr a. t r Rar cr r i al r ' gor i
j a par ' a
gol ubova nei t o zaost aj e za nj i nr a. Dva gol uba l ct c kn Hr i st ovont i l ono-
gramu i l i scdc na crur i nvi ct a, oni pi . j rr vocl u Zi r, ot a i z kant arosa i l i j edu
gr oZde sa Hr i st ove l oze, oni opkol . j ar , aj r - r r r l t l ai cni kr st kao i j aganj ci .
a mo-qu ponekad da i h zamene i d: r vaZc kao al eoori j e Pct ra i Par. l a. U
ovom- sl udaj u i e kasni j e, kao apost ol ska j agn. j ad, i
Jagr i i c
bo2i j c da dobi j c
post ol j e kao spomcni k. Kao St o al egori . j e j aganj aca i maj u kao svo. i e pr. ct -
hodni ke mozai ke u apsi di i sarkof age sa gradski m kapi j ama, t ako se i
apost ol ski gol ubovi poi avl i uj u u mozai ku l <r st i oni ce u Al bengi , a sr r . dnj o-
vekovr-ri mozai aar apsi de San Kl ement c u Ri mu ol <rr-rZui c Hri st ov krst , po
st arohri Si anskom obi daj u, sa dvanaest apost ol ski l -r gol ubova. Si mbol i ka
j aganj aca
i paunova na r avenski nr sar kol azi ma st vor i l a
i c
unr et ni t ki na-
i i n i zraZavanj a, koj i i dc nrnogo ci al j c od or: og St o
j c
f ormul i sao hrj st i -
j ani zovani oFi zi ol ogn, ut i i ui i t ra. j no na srecl r. r. j ovekovne al egori . j c.
Naj zad t r eba spomcnut i naj bi t ni . j u pr omcnu u pl ast i ci sal kof aga, ko. j a
sc odi gral a u Raveni . Vci na sarkol agu Bar-bat i . j ana u sabornoj crkvi ,
D ri r -i kol j kast e ui 5e su i spr-rnj enc i skl j udi vo prcdrnct ni m si rnbol i ma. Crt L-r i rt -
vi ct a (sa Hri st ovi m kol i -rt or. n) st o. j i i zmecl u dvcj u vi soki h svet i l j l i i , di j c
svei e gore. I na sarkof agu sa t ri nepovez. rna t abcn-rakl a poj avl j uj e sc
apst rakt ni krst l r obema Skol j l i ast i m ni l ama. Kl st i Hl i st ov rrt ol rogral l r
se od sada upot r ebl j ava. f u i zdvoj eno, kao poj edi nai ni si mbol i , i st avl i ai u
se poj edi nadno i zmecl u pi l ast ara, u zabat e pokl opaca u obl i ku kovdega i
zabat ne prozore pokl opaca koj i i maj u obl i k krova. Na sarkof azi ma sa t ri
nepovezana t abernakl a moqu da se poj avl j uj u i skl j udi vo krst ovi . Poj e-
di ne pal me dobi j aj u kar : r kt er si r nbol a na t aj nadi n St o se st avl j aj u pod
Skol i kast l uk. Naj zad, pod hrci n-ra mogu bi t i okadene krune i l ust eri . To
d'
onda u Raveni i u gornj oi I t al i j i u kasni j i m vekovi ma dovodi do osi ro-
$:h*:**iai;**:,:iffi
:**:*tii'*?';"*r:'Jff
.1?J
jtT^q
Kovac?- 1c od \ l ono. . c l i osl l , l ^ r i oz! al n: l l i l ) ! an( ) t ' kr
( kov' r l 1 2a r ' l i kvi j e) D' uga pol ' r vi na I V veka
Vi si na 22 cm, si r i na 32? cnl . dubj na 24 cm B' esa Gr adsl i i muzoi ' Up st r ane B0' 131' 142' l B2-
180
, ' b
l -
' r. t,,'
\-
a r:s
1 . 1 8 3
\ t . 139
I
l . 185
{
vensku rradi ci j u,
_u
koj oj j ccl an
, j edi ni
kant ar-os i . r. roZc ci : r zast upa i dr: j u
Zi ve vode, nast avl j a sc t r adi ci j a akvi t i r nski h sar kof agzr i t ako- pr est aj e
i st ori j a rar. rohri Si anske pl ast i ke sarkof aga.
U V vcku se r ascvet ava. i ecl na sasvi m nova gr al l a hr i i i anskc ut nct r - r ost i ;
sudei i po dana5nj em poznavl nj u rnat eri j al i , ona ni . i e post oj al a u kon-
st ant i nskoj eposi , al i sada post aj e vodci a i bi t no r - Lt i Cc ne i st or i j u t r r nct -
ni dkog st i l a.
- To
j e hr i 5i ar xka r - r mct nost u sl onovoj kost i . Or ; a nanr sc
pr - ccl st avi l a sa i ct i r i vcl i kc st i l skc skupi nc. Pl vl i sc okt r pl . j a ol <o l r ovi : cZi cl a
od sl onove kost i i z Brci c (370---, 100), Drrrga j c
obel c' l e: na kovi cgon-r i z-
Pul e i maj st orskom l ondonskom pl oi i con. r St racl anj a (420--450). -Trci t r
st i l s ku skr - r pi nu zast r - r paj r r oba nej l ani j a pct odcl na di pr i ha i z r . i zr r i ce kar e-
cl l al c u Mi l anu i i z I VI -rrana, sacl ; rn t r, t i rzco Naci ol ral e' u Ra' eni (460-490).
Naj zad, pre Just i ni j anor, og doba, i zdi Ze se j oS
. j cdna,
dr: t vrt a i zvanrcdna
- st i l ska skupi na, koj a j e obel ci ena t akozvani m pct odel ni nt di pt i l . r om car a
Anast asi j a ( 49 l - 5 l 8) i z I - uvr - a. l Di pr i h se pcsr r i ht - r m i muzama, \ . cr . o\ ' r l nu
di pt i h Boct i j a, oprccl cl j uj u ovaj st i l ski si upan. j za cl oba vel i i <og Teorl o-
l i hn, . a u nj emr r su
_s_t l ol c r t c
osno\ c kl asi i nog j Lr st i r r i j ansl t oe
st i l a. Kr . r r g
oko kovdeZi i a za rel i kvi i c i z Brc5e rnora se t adno vremenski odredi t i . On
nora da j e nast ao prc ni l i ornal . ri j sko-si mahi j ske rencsansc, mora znai i
cl a j e st ari j i od Fc. l i ksor, ' og di pt i ha (428) kao i od di pri ha St i l i hona i Se-
rene, koj i j e nast ao u gornj oj I t al i j i oko 400. god. Nj egov vrcmenski
i o_T"l
obel eZavaj t r Probi j anor. di pt i h i z Berl i na-(395), di pt l h Askl epi j a
i Hi gi j ej . e-i z Li ver"pul a
_i
di pt i h-carskog svcSt eni ka i z Luvra. St i l ski
j e
srodan del i ma koj e sl ede sarkof agl r l uni j a Basusa, pre svega, rel j ef i ni a
Amvrosi j evi h Davi dovi h vrat a u Mi l anu, sr. cbrnom l i ovi eZi i i r
proi ekt e
i
Veneri noj kaserol i i z eskvi l i nske ost ave, kao i srebrni m t an. i i ri ma sa Ki -
bel om i At i som i z l (ast cl o Sf orcesko u Mi l anu. Cest o pomi nj ana Raj de-
rova pl oda i z Mi nhena i Mi nher. rska sl onovada sa Mi ronosi camh zast upai u
ovaj st i l u neSt o pozni i oj f azi ; kao pri mer or. og st i l a
j c
Avramova pi ksi da
i z Ber l i na, s vei i nr hel eni st i i hi r n de. j st vom. Del a su vi i esl o. j na i u vel i koj
meri prot kana mi t ol o5ki rn i pri povecl ai ki m mot i vi ma. I zgl eda da j e Or: -
f ej bi o omi l j eni mot i v ovc umet nost i . Orf ej ct ' a pi ksi da u Bobi j r-r pot sci a
po st i l u na st abl o st uba i z Cal i gr ada; po ar kedi j sl <om duhr r i p, , ' mor i r Lr
koj i i spunj ava por . r 5i nu, ona i ma nai bi i Ze sr odni ke u vr t noj pl ast i ci Or -
f cj a, r acl enoj u t ehni ci pr ol ar nan. j a, koi a se cl anas nel ezi u Vi ) ant i i skonr
muzej u u At i ni . Jo( . j edna l c pa pl ast i ka Or f ej a r r r l azi sr ' danas r r ni r r ze i u
u Bej r ut u.
Na poi et ku ovog r azvi t ka st ar ohr i 5i anske umct nost i u sl onovo. j kost i na-
l azi sc k ovi eZi c ze l el i kvi i e i z Bl cSc. Po svuj oj r r r r r ouost r . ukosi i r nol c. , '
poredi t i sa Vcrcl enski m kovi eZi i cm koj i , nast ao i aj rani j e r-r V veku,
op- <i r no pr i da i st or i j u I susove ml acl ost i . Ovo obi l j c sccn: r r et ko j e u VI
veku, i zuzi maj ui i [ . { aksi mi . j anovu l t at cdr u kr o t nonument al no r Cpr . zen-
t i vno del o. Kovdeg od sl or-rol e kost i i z Brei e pri k: rzuj c-, na r. i sokc, nr sred-
n. 1em poj asu, scene sa Hri st om i Pet rom, i t a i eoni m kri l i nt a Hri st a l t o. i i
Konzul ar ni di pt i l t pr ol { onzl r l a Ruf n
p. { ) bi j anl .
Sl on{ ) \ ' r kost . OI <o Jt Jo. ; o( 1. Bcr l i n. Dr za\ na
182
krvol i pt ci c prcdst ave poui ava i zmecl u krvol i pt ci c Zene i prcdst ave l oi eg na. j an. rni ka mecl u pa-
st i ri ma; na zadnj oj st l ani predst avl . j cnc s11
-
65i 111 Prcobrai cnj a
-
op-
Si r ne scene o Anani j u i Saf i r i , a na bodni m st r anama I sccl j enj e sl cpog
i Lazara, kao i Vaskresenj c Jai rove i crdi ce. Ovaj novozavet ni gl avni poj as
pr at e, gor e
j
dol e, uska pol j a sa l i kovi ma, a nj i h sl e. dc st ar ozavet ni do-
gadaj i , kao uvod novozavet ni m (Suzana, Dani l o i Jona; Moj si j e, Suzana
i Dani l o; Moj si j e, Jakov i Rahi l i a, Davi d i Gol i j at ; st r aZar eni c ( r agar ca
nad dovekom koga j e ubi o l ar ' ; bog Jcr ovoal nov Lr Vct i l j u, zl at no t el c) .
Na pokl opcu sc
-
oko srecl n. j crl mccl al . j ona sa I {ri st orn
-
gn-rpi i r-r rnccl a-
l j oni sa apost ol i ma, a Pct ar i Par ' l c su i l <or " r ogr al ski . j asno obcl cl cni ; t o
j c
j edna vrst a upot rebc medal j ona, ko. i a sc sacl l r t rdonret ' u. j c u zanat skoj
umet nost i i ul azi u upot rebu kocl racl ova t r zl at u, srebru i sl onovadi . Na
pokl opcu se u gor nj em poi asLr pl i kazi r j r ' - i spod uskc t r akc sa i cst go-
l ubova
-
st r adanj e u Get si r - nanskoj baSt i : Hr i st ova r r sanr l . j cna r - nol i t va
mccl u masl i nama, nj egovo pi t ar r . j e naor uZani r l Zhi r i nr a ko j i nose bLr kt i -
nj e, i pi t anj c sl ui ki nj c zbunj enor n Pct r l r naspr ar r r pet l a na st ubu; u cl o-
nj en. r poj asu Hr i st os pr cd
. ) c- vr c. j ski m
pt ' vosvc! t cni ci r r a i nj cgova osr , r cl a
od Pi l at a. Pr ogr ar n i i psnnot ckc t r Bl ci i , obl i kor an i t ' i z t r i k l r r sa nr ot i va,
koj i su t opogr af ski smi 5l j cno por ccl ani . Tont e odqovar a i t o su hr i st ol oi -
ku- gl ar. ne scenc sa Pet rom uokvi renc preci nl et ni m si rl bol i ma kao pi l a-
st r i ma. Rci 2i i ' ot a, ko. i l i zazi va i zl ec. ' nj e kl ei ecc 2enc, i st unt accna j e vc-
l i kom r i bom, koj a i e si mbol sot ar - a; pr i kaz sa zl i r . n naj amni kom dobi j a
svoj e t Lrmai er. rj e pet l om na st upcu. Smi sao precl met ne si mbol i kc na ovoj
sl onovai i post aj e j oi j asni j i r. ra nj eno. j z-adnj oi st rani . Sccna sa Hri st om
i zmedu dva apost ol a dobi i a dogmat ski smi sao aet vorosprat nom kul om,
koj a prema past i ru Jermi oznadava Hri st ovu crkvu. Tarno gde se ncvernr
Arrani j a i znosi mrt av, i zdaj i ca Juda vi si na drvet u. Vaskresen. j c Jarrovc
i erdi ce nal azi se i zmedu znaka krst a i i edr. ros svei ni aka sa ul i anom l am-
pom, koj i oznai ava 2i vot . Sccnc I sccl j cni a i l epog i Veskr cs. i nj a Lazar e
st oj e i zmedu drvet a Zi vot a i st uba oko koj cg se uvi j a drvo Zi vot a; i znad
drvet a se nal aze t crazi . j e pravde. Skl adnost mot i va i nj i hovo skri vcno
znadenj e, kao i obj aSnj avai ui i odnos prcdmet ni h si mbol a i bi bl i j ske pri -
de, govore za t o, da j e l i psanot eka i z BreSe nast al a u gornj oj I t al i j i , u
Mi l anu, pod egej ski m ut i caj em, u posl ednj oj t rei i ni I V veka, mo>. da za
vreme Amvrosi j eve vl adavi ne, kad
i e
Teodosi i e pri vremeno boravi o u
Mi l anu.
eet i ri del a od sl onove kost i . rnal a
po
f ormat u, al i
po
svom est et skom i i s-
t or i j skom znai enj u od vaj kacl e vi soko ccni ena, t akocl e sc r nopu spoj i t i u
j asnu
st i i sku skupi nu. To su det i ri pl oi i ce sa predst avom Hri st ovog st ra-
danj a i z Bri t anskog muzej a u Londonl r, koi e pri pacl a. i u ko. ", dcZi i r-r za rc-
l i kt i j e; t r i pl oi i ce, t r kodc i z i st og r nr r zci a, l i . oi e sc mocu spui i t i u l i ovi r ' -
Zi i sa Pet rom i Pavl on. r; zat i m, poznat i rel i kvi . j ar z: i krst , koj i j e nacl cn
i spod ol t ara s\ , et og Hermagore u Samagc' nt , a danas sc nal azi l r gracl skorn
muzej u u Pul i ; naj zacl , cl vc t r ocl cl nc pl oi i cc ko. j c pr i pacl : r j u. j cdna cl r r - r go. j ,
sa scenama l l r i st ovi l - r duda ( i edna od ni i h. j c u L. uvr u, a dr uga u Dr i a' r ' -
ni m muz- ej i ma u Bcr l i nu) , i ocl l or r ak i z- Ncvcl u sa Hr i st ovi n- r r ocl cr r j er n
i Pokl onj enj em mudr ace ko j i pr i pecl a i : t o. i r acl i oni ci . Racl i or . r i ca ovc zr . r a-
daj ne hr i 5i anske sl onovacc t l eba, po j ccl nosl : r snor r r
r ni sl . j cnj t r , da sc t r aZi
l v l i f o n o s l ( e n a
1 8 , ? c l n
Rl
l j r obu i \ r aznesenj e I ' l r i st ovo ( Raj dcr ova pl oda) . Oko 400. god. Sl ono! a kost ,
S) , i nr l l ( j cm Mi nhen, Ba\ - ar ski naci onal ni mLl zeJ. Up. sl r ane 13; . l { 1. 1?4
184
i i :.
1?' 18
t ?'
u Milanu, tu gde su oko 428. god. rezani diptih od slonove kosti porodice
Lamp-adija iz muzeja u Breii, kao i onaj Feniksov. Red je o siednjem
razdobljri Teodosija II, tadnije redeno, o
-vremenu
kada je u Raveni vla-
dala carica Gala Placidiia. Ako bi konzularni diptih iz riznice katedrale
u Halber5tatu bio drZavni spomenik KonstancijiIII, na njemu predstav-
liena tema Pokoravania moila bi se razumeti kao Konstanciievi pobeda
iad Vandalima u Raveni (417), a Zenski lik bi se mosao tirmaditi kao
Gala Placidija. U razdoblje oko diptiha Lampadijaca treba sigurno dato-
vati i slonovadu Venacija iz Liverpula, dok Asturijev diptih tiDarm5tatu
(M9) obele[ava kraj ovbg stila.
Religioznu
dubinu,
koju ialazimo u vreme Gale Placidije na spomenicima
Rav6ne, pokazuju i piodice sa Stradanjem iz Londoni; one iu, po razu-
mevanju Hristove patnje, srodne sa istovremenim reljefima na drvenim
vratima u Santa Sabina u Rimu. Nasuprot elesantnom stilu radova u
slonovoj kosti i srebru u doba Teodosijh I, figr-falni_-sl_ilje.-sada zdepa-
stiji, izraz tup, kompozicija te5ka i stisnuta. Ikonografija je jcdinstvena:
Hristos nosi svoj krst izmedu Pilata i Petra koji je pored vatre; na ovoj
najstarijoj predstavi raspeia Hristos sa pregadom visi na krstu pored
Jude, koji visi na drvetu. Pored razvaljenog svetog groba sede dva legio-
nara i dve Zene, tako da predstava vi5e iziaiava la"spoloienje na VeTiki
petak, no uskr5nje jutro; ploda takozvanog nevernog Tome je najverovat-
nije demonstratio sanguinls i nagoveStaj irtve za apostole.
Tri pravougaone plode iz istog muzeja mogu se spojiti u kovdeZii sa Pe-
trom i Pavlom: Petrovo dudo sa izvorom. Petar vaskrsava Tavitu. Pavle
sa Teklom na gradskoj kapiji i Kamenovanje apostola Pavla. Odlomak
iz Nevera ie verovatno ostatak kovdeZiia sa scenama iz Hristovoe Livota.
euveni diltih Adama i Pavla iz Bardela u Firenci pripada ve"rovatno
neSto starijem stilskom stupnju i jo5 pokazuje vitki stil figura, koji je
bio uobidajen u doba Stilihona i Serene. Na njemu narodito postaje ja-
sna svestranost umetnidkog stvarala5tva u slonovoj kosti; predstavljeno
je saslu5avanje apostola pred prokonzulom na Malti, dudo sa zmijom i
izledenje bolesnih. Mora da je u teodosijansko vreme vei postojao op5i-
ran cililus o Pavlu, koji je bio nezavisin od ciklusa sa Petrorir, ali se
mogao sa njim spojiti. Iz iste radionice odakle potidu londonske plodice
sa Stradaniem i kovdeiiC sa' Petrom i Pavlom.
potide
i kovdee ir
puli.
U V veku j'e odigledno postojalo mno5tvo kovdeZida za relikvije] ukraSe-
nih scenama: piksida iz Luvra od srebra sa Poklonieniem mudraca i Va-
skresenjem Lizara, kovdeZii od mermera u Arhiefisliopskom muzeju u
Raveni, koji izmetlu ostalog prikazuje Hristovo vaznesenje na nebo. Kov-
teLit. iz Pulc se razlikuje od svih ovih relikvijara svojom reprezentativ-
nom ikonografijom, kojoj mora da je kao uzor posluZila kompozicija iz
apside, moZda posredstvom predstave na sarkofagu. Na poklopcu je pred-
stavljen Hristos, na detvororednom bregu raja, sa Petrom i Pavlom; na
prednjoj strani hetoimasia sa
jagnjetom boZijim i Petrom i Pavlom; na
zadnjoj strani jedna liturgijska scena koja podseia na confessio u crkvi
Sv, Petra, jedna druga, na supl'otnoj strani, sa zavesama ikonostasa. Upo-
treba alegorija sa jaganjcima, kao i krsta i venca, votivnih kruna i kivo-
rija, palmi i lovora, pokazuje da kovdeiii zavisi od visokog umetnidkog
pravca, koji se razvijao pod Galom Flacidijom u Raveni.
llcdice-qa-tri
polia iz Pariza i Berlina postale su naiznadainiii svedoci ovog doba, i to
- _ { -
- - - _
5 - f
- - _ - r " - - . . + t - _
r . - .
od onos vremena otl(ada re Doznato da su rn KoDrrale Detodelne Korrce
knjige,
"nastale
u dvorskofltbti Kiiii vbtitog, a koje s6-danal nalaze u
Oksfordu. Tako
je ponovo otkriven najstariji hri5danski, verovatno car.
ski, petodelni rasko5ni povez u slonovoj kosti. Na srednjem polju naj-
bolje je, prema uzorima karolin5ke kopije iz Oksforda, zamisliti Hrista
pobednika koji nosi krst na ramenu, a kojeg je Gala Placidija uvela u
ravensku umetnost iz Carigrada. Na gornjem poprednom pojasu treba
pretpostaviti Hristov monogram, koji nose dve Viktorije, ili njegov po-
bednidki venac; na donjem popred.nom pojasu treba pretpostaviti neku
starozavetnu scenu spasenja, kao Jonu, Suzanu ili Davida. Saduvana su
dva poduZna pojasa, koja prikazuju po tri scene kvadratnog oblika: Po-
kolj vittlejemske dece, Kr5tenje i Cudo u Kani, desno haemonhoissa, De-
moni na jezeru, raslabljeni od kostobolle. Kao Sto Cemo videti, ove peto-
delne korice za kniizu su se u V i VI veku brzo razvile i postale t:z,or za
carske biblije karciliiSkog i otonskog vremena. Lako
je pojmljivo da u
ovim o{lomqima vidimo ostatke rasko5nog jevandelistara carice Gale Pla-
ridije. TreiaTbtilska skupina slonovada.V,veka-okuplja se okq jgdnog ras-
ko5nog poveza, oko petodelnog diptiha izriz-nice katedrale u Milanu. Zbog
krutof i linearnog siila naboia dituie se u wdmd u kome je nastao Val
silijev (480)
i Boerijev (478!diptih. Ako se tome doda-Siyidijev-diptih iz
Nacionalne biblioteke u Parizu (488) -
na kome se po prvi put uvodi
na konzularnim diptisima celog IV veka tako omiljeni tondo
- postaje
jasno, u koja umdtnidka stre;ljenja treba udlaniii milanski petodeliei
diptih. Prednja i zadnja strana odgovaraju jedna
drugoj. Velika srednja
polja su ispunjena predmetnim simbolima u ravenskoj tradiciji: jagnje
boZije u vencu voia i crux gemmatz. na rajskom bregu. Bodna poduZna
polja su trodelna kao i na rasko5nom povezu Gale Placidije, koje smo mi
rekonstruisali. Na njima su predstavljene scene iz Livota Marije, iz Hri-
stove mladosti, izledenja i vaskresenja, ali i reprezentativne scene, kao
Hristos na zemaljskoj lopti, koji pruZa venac dvojici apostola; zatim
predstava o udovidinoj lepti, gde Hristos takotle sedi na zemaljskoj lopti,
gozba sa hlebom i ribom na nadin na koji je predstavljena oko 490. god.
na mozaiku juinog zida u San Apolinare Nuovo. Time se milanski ras-
koSni omot uvr5duje u gornjoitalsku umetnost, a jedna slonovada sa tri
polja iz Luvra pokazuje da je u doba oko Zenona postojalo vi5e raskoS-
nih omota ove vrste.
Gornji i donji popredni pojasevi milanskog diptiha imaju u uglovima lo-
vorove vence: gore su popunjeni Sestokrilnim simbolima jevanclelista, a
dole poprsjima odgovarajudih jevandelista. U drugoj polovini V veka ovi
tondi prodiru na konzularne diptihe i srodne slonovade, a podev od ranog
VI veka dak i preovlacluju. Tako se objalnjava ova varijanta rasko5nog
poveza u Milanu.
Ne mnogo kasnije nastao je i rasko5ni povez, poreklom iz Murana, koji
se danas duva u Muzeo Nacionale u Raveni. VeC zbog svog izduienog i
razvodnjenog stila figura, on je srodniji zenonskoj umetnosti no umetno-
sti justinijanskog vremena. Slika glavnog polja prikazuje Hrista na pre-
186
stolu pod baldahinom u obliku Skoljke; scena u podnoZju, koja predstav-
lja Trbjicu mladiia u uZarenoj peii, data je kab pred6la. Uioietlenjem
se potvrcluje da Marijina ploda u Dlon ,Rajland
Lajbreri u Mandestem
predstavlja- zadnju stianu'plode iz Murana. I ovaj rasko5ni povez nije
usamljen, jer
se srodan primerak moZe spojiti sa nizom odlomaka u Pa-
rizu, Londonu, Lenjingradu i Moskvi. Kod muranske plode se napredak
-
nasuprot starijim rasko5nim povezima -
sastoji u dvodelnosti (ume-
sto trodelnosti) obeju poduZnih ploda, kao i u tome, da Hristos, kao i
inade na delima VI veka, dini duda krstom. Osim toga, motivu Viktorija,
sa gornjeg poprednog pojasa, pridodat je par arhanctela sa globusom i
dugim krstom, u demu se lako prepoznaje ravenska tradicija. Od sada
postoji standardni rasko5ni povez, koji na prednjoj strani ima predstavu
Hristovog, a na zadnjoj strani Marijinog prestola. Osnova ovog standard-
nog tipa je petodelni diptih iz Murana, dok je klasidni primer VI veka
onaj u manastiru Edmiadzin.
U Teodorihovo vreme nastao je slededi rasko5ni povez ove vrste, koji bi
mogao da predstavlja samog cara Justinijana. To je petodelni diptih iz
zbirke Barberini, danas u Luvru, koji pripada stilskom krugu izmedu
bedkog diptiha Rome i Konstantinopdllsh i^slonovada vizantijJkih carica
u Firenci i Bedu. Stilski preokret ka vedoj punoii u predstavi tela, kao
i u nagla5enoj snazi lika, moZe se i inade oko 500. god. svuda konstato-
vati;-nlsuprof vremenu Vasilijevog diptiha, treba sairo ukazati na diptih
Areobinda (506), Klementina (513) i Anastasija (517); jedna od najvrs-
nijih slonovada ove vrste koja, u tesnoj vezi sa Boetijevim diptihom, raz-
ja5njava olu promenu stila jeste konzularni diptih iz Mitropolije u Pragu.
Ako-ne uzmemo u obzir koga cara predstavljd mnogodiskutovani dipiih
Barberini, ipak je jasno da je u pitanju povez carske Biblije. SAm cai je
predstavljen na-kdnju, sa svetim kodljem u adventus-u, s-a personifiki-
cijom terra-e i victoria-e, sa palmom iznad zernaljske lopte. U suprotno-
sti sa ranijim petodelnim povezima knjiga, uspravne plode imaju po jed-
no polje. One sadrZe predstave oficira telesne garde, koji prinose statue
Viktorija na postamentu, koje pruZaju vence caru Sto se vraia. Ovaj sklop
je, u k-arolin5koj dvorskoj skbli, pieuzeo rezbar petodelnog rasko5nog
poveza, koji je bio odreden za evangelijar slobodnog carskog manastira
Lor5. Ono Sto su za cara oficiri telesne sarde, to su za Christus victor-a
arhancleli Gavrilo i Mihailo.
Dok na donjem poduZnom pojasu varvari ukazuju po5tovanje hriSian-
skom caru, gornji poduZni pojas diptiha Barberini prikazuje u tondu,
no5enom od Viktorija, poprsje mladaladkog Christus victor-a, sa krstom,
izmeclu sunca i meseca; ovde se u VI veku na carskoj slonovadi ispunjuje
sve ono Sto je bilo idejni sadrZaj hristolo5ke umetnosti V veka. Na car-
skim diptisima mogu da se u tohdu Viktorija, pojave i simboli carstva
ili glavni gradovi carstva (Rim, Konstantinopolis). Vei carski sve5tenik
na plodama od slonovade iz Luvra sedi izmedu so/-a i luna-e. Pod ovim
znakom car odriava svoi adventus na diptihu Barberini, a na diptihu
Hrista i Marije iz Berlina-, koji pripada vremenu Justinijana, oba presto-
la su obeleZeia su.rcem i mes6c6m. U ovo doba je jedan brijentalni umet-
nik rezao velike slonovade Ahenske propovedaonice iz katedrale, medu
8:l
nj i ma i i mperatora koi i pel adi i
j aSe
konj a. JoS bl i Za ovom di pti hu
l erb-l x
slbnovada takozvane aiiiidne iz muzeja Klini. Znadi da veliki iasko5ni
povez iz zbirke Barberini nije najstariji od petodelnih poveza ove vrste.
On ima bar jednog velikog prethodnika iz leonijanskog vremena. To su
tri dela carsliog diftiha, kJ3i treba da su poreklom iz iranastira Mihels-
berg kod Bambergia, a danis se nalaze u brZavnoj biblioteci u Minhenu.
Na"saduvanoj deJnoj poduZnoj plodi konzul u rasko5noj trabea, praden
od germanskbe cureuog telesn6f duvara, sa Hristovim Siitom i kopljem,
nosi codices ciru. Od lEvog polji je saduvan jedan obidno odeveni Bovek,
iza koga Viktorija izdiZe
-poprije
bradatog Eoveka u lovorovom vencu;
izmedu oba poljl moramo kao srednje polje zamisliti prestolnu scenu,
na isti nadin'ka6 i kod srebrnoe 5tita, n;primer Aspara Ardabura (434).
Na osnovu ove analogije moguino je da poprsje iznad dvorskog dinov-
nika
-
diia kompozidiia
potseia na odeovaiaiuie naderobno slikarstvo
u grobnici Dva brata ,i
palrniri -
predlstavlji apoteo/u ili apostolskog
sveca-zaStitnika; u svakom sludaju, takvi se medaljoni nalaze i na kon-
zularnim diptisima iz Bolonje i diptisima Klementina (513) i Anastasija
(517). Minlienski odlomci mogu se spojiti u petodelni rasko5ni povez,
koji je pandan onome iz zbirke Barberini. Ovaj poslednji je vojnidki i
moZe se zamisliti kao povez ratne istorije: onome je koren u mirnom
dvorskom Zivotu i mogao je da bude povez pravnog kodeksa, ne5to kao
i zdani e codex Theodosi anus.
Mi smo pre5li dugi put kroz detiri generacije najotmenije umetnosti ra-
dionica slonovade"V^veka. Pri tome'se poka"zalo ia post6Si izvesna srod-
nost u plastidnosti izmetlu visokog stila pod Teodorihom i podetnog stila
pod Gracijanom. Onaj ko je naudio da paZljivije posmatra, neie viSe da
povezuje takozvani diptih sa pesnikom i muzom iz Monce sa pesnikom
Klaudijanom, niti da ga stavlja u vreme diptiha sa Stilihonom i Sere-
- -
nom. dn, Sta viSe, prifada kriju razvoja, kida su rezani ahenski i Ari-
rb'\
iadnin relief i kada se stil polako razvijao ka oblicima Justinijanovog
doba. Onda
je shvatljivo Sto u filozofu, odevenom kao kinidar, vidimo
drZavnika, pesnika i filozofa, koga je Teodorih Veliki privukao na svoj
dvor u.Ravenu. i koji.je tamo 524.god. pogublj.en. Na'pragu istog vreme-ro ,,n
na stoji i veliki londonski arhandeo sa glasnidkim Stapom i globusom
sa krstom, prikazan pod lukom na visokim stepenicama; iznad njega je
krst u lovorovom vencu i jambidno-trimetrijski grdki natpis koji njegovo
nadzemaljsko biie obja5njava, zagonetno i duboko, kao zahtev dovedan-
stvu i otpri l i ke znadi : nUzmi ono Sto sada postoj i i udi , Sta j e posl ednj a
osnova i uzrok sada3njosti<. Tako se zavr5ava doba druge ranohri5dan-
ske klasike pod Teodorihom Velikim. Prkosan, sa starom rimskom valja-
no5du izgraden dvospratni mauzolej velikog gotskog kralja, sa svih deset
strana u donjem spratu, pokazuje neprekidne niSe, a u gornjem delu po
dve slepe niSe. U unutra5njosti donjeg sprata upisan je u krug snaZni
grdki krst; u gornjem, opet ispred apsidalne niSe danas stoji kraljevski
porfirni sarkofag u obliku kade. Ornamenat u obliku klje5ta na kupoli
ima ornamentiku istodnogotske zlatarske umetnosti, koja
je u najbliZem
srodstvu sa danas nestalim duvenim zlatnim nakitom, koji je u5ao u isto-
riju umetnosti kao )pancirni ili kolski nakitu Teodoriha. Koliko god spo-
188
k^.
meni k svoj om kupol om, i z j ednog bl oka i stesanom, del ui e strano pored
e.legancije carigradskih i ravensl<ih dvorskih palata, on ie-obelezie bozan-
ske uzv.i5enosti jednog vladara, pa je srodan carigradskom mauzoleju
apostolikog Konstantina i po tome sto dvanaest kamenova kubeta nose
imena apostola. Apostoli ovde gore duvaju stra-zu za kralja koji je posred
Hristovog krsta sahranjen u purpurnom sarkofagu. Tu ie iedinsivo vizan-
tijske crkv.e-i njene kulture ogl.ateno apos.tolskofr prirodom vladara; i po
tome su slidni Konstantin velilci i r-eodosije veiikl, Teodorih veilt<i i
vel i ki Justi ni j an.
IV. DOBA JUSTINIJANA
+
Kada je car Justinijan 27. decembra 537. god. osvetio novu oVeliku cr-
kvu(
-
koja
je
kao dvorska i patrijarlijska crkva vei od vremena Teo-
dosija nosila ime BoZanske mudrosti
- pu
dast i slavu SveviSnjego, re-
kao ie:
oSolomone,
ja
sam te nadma5ip<. Ne samo car, ved i svi savre-
menici bili su mi5ljenja, koje
je
delllo-i potomstvo, da
je
stvorena neka
vrsta svetskog duda neuporedive vrste i neSto sasvim iedinstveno. Istori-
dar Agatijas iz Mirine ji prorekao da je Antemije
--odlidan
inZenjer i
mateliatidar, kome on pridaje veiu zailugu no niegovom saradniku Isi-
doru iz Mileta
- gradenjem Svete Sofije stekao neprolaznu slavu i da Ce
njegovo ime ostati besmrtno vezano sa ovim dudesnim delom. Prokopije,
Justinijanov istoriograf, posvetio je novom zdanju oduSevljen opis u svo-
ioj kniizi ,O Justinijanovim gradevinama", koja i danas ima estetsku
vridnost. On opisujej kako se-nova crkva iidiZe visoko na nebu iz ruSe-
, vina i pepela i okao da ma5e ostalim kuiama, slidna brodu usidrenom
:u pristiniStu, jer nadviSava ceo gradu. On hvali blagorodnost duiine i 5i-
'rine.
velidinu i skladnost masa, nienu raskoS u koioi ie toliko ukusa da
ine moZe da se ogresi o meru. On otkriva tajnu dbvohenja svetla u ku-
ipolu: >Ona je puna svetla i sundevog treperenja,-a,prostor. ne-.osvetljava
"sundeva
svetlost spolja vei ona zradi s.a,ma qgbqrqo. Divi se polukruinoj
apsidi i konstrukciji
-konha,
kao i optidkom iitiskri lebdenja i pored pou-
:'
zdanog oslanjanja na dvrstu osnovu. Prokopije isto tako uodava novi zada-
1
tak i raspored stubova; oni nisu u pravoj liniji, vei su postavljeni u po-
i lukrug prema unutra5njosti, kao horsko kolo, nanizani jedan uz drugog.
'
Ono Sto mi danas nazivamo nadelom otvorenog baldahina, opisao je ovde
jedan
suvremeni, estetski obrazovan i osedajan istoridar. Prokopije, u
svojoj analizi graclevine, kreie od istoka i zapada ka sredini >hramao,
koju ogranidavaju detiri ve5to napravljena nkamena masivau (stupci) -
dva sa severa i dva sa juga -
koji, opet, izmedu sebe imaju po detiri
stuba. On uporeduje ove stupce, sastavljene od modnih kvadera, sa pla-
ninskim stenama, na kojima se, sadinjavajuii detvorougao, uzdiiu detiri
lebdeia svoda. Iznad njih je kruina kupola, koja izgleda kao da lebdi
na nei zmernoi vi si ni .
Ovoj kupoli, lroz koju rano ujutru sa osmehom ulazi dnevno svetlo, Pro-
kopije pridaje najveiu vaZnost, >jer se uzdiie iznad cele zemljeo. Kupola
ostavlja telo zdanja samo malo ispod sebe i tu su postavljena 24 otvora
za svetlo (prozori), koji ostavljaju utisak da kupola ne naleZe dvrsto.
Strukturu pandantiva Prokopije sa tehnidke i estetske strane izvanredno
opisuje jednom redenicom:
"Time
5to je veza izmedu lebdeiih svodova
izvedena u detvorouglu, delo zatvaraju detiri trouglasta umetka izmettu
svodovau. Ovde je u Prokopijevom ekfrasisu opisano ono mesto vizantij-
skog sistema baldahina, u kojem prostor izmectu trupa gradevine i ku-
pole ikonolo5ki oznadava mesto izmetlu zemlje i neba kao mesto gde se
1l r45
cF,
T^8,
1*)
I )0
Crtez 18 t
fasporedu,
19 - Srerc SottJs u Carlgradu. poprecrLt presek po du,oJ osovtnn o|tlouq po lstom
s-ul redg dovek i Bog. Svaki trougul
-
tako to opi sui e
prokopi i e -
i ma
dole Silj-ati ugao, Siri se navi5e I prelazi u okrugiinul te tako^sivara deo
koji nedostaje krugu. Prokgpije saZima, u nepievazidenom obliku, oiz-
vanredno lep izglcd snaZne loptaste kupoleo ovim redima: >Uop5te ne iz-
192
Sveta sol {a u carl gradu.532--53?.8od' ; obnova kupol e 562' Up' stranu 191'
eleda da ona podiva na dvrstoj osnovi, ved kao
Ca
premo5iuje prosto
iisedi na zlatnbm lancu sa neba.o Ono Sto je visoko-gore u vazdunu spo
ieno, i visi iedno o drugom, i oslanja se jedno na..drugo,
poKazuJe taK(
'ilil;"i8;;it
i-"a p-it-.ia ii se pogtea
fosmatrada
nikad ne zaustavlji
"u-ool"aino.tima,
veC bez ikakvof nipori, ma koliko desto skretao, obu
il;.i;';;iil"-. Fiotopi:" se trudi?a 6uiaini. tajnrr-karaktera lebdenja.
6"it"zi"" na primeiu- redanja tesaniki stubaca' Kamen-
je po prirod
d;;;i,;ii vettd ugladan. Tam-o gde kamen dini uglove stubaca, kqT.""
j'
u uslu otesan, a lnade ie kvadratan. za veziv.anie-se- niJe^ upotreblJava(
"iTi"e "i "if'"ti "ie
tiu""o olovo, koje
je -
izliveno u fuge
-
spajalr
v
Zlatnl medalron 8e portretotn cera Justlnijale (53?-565). celvanoplasdfnl odsak po ortglnalu
kojl Je u meduvremenu tzgubtjen. PECntk 8,5 cm. London, Brltensld muzer.
rrto! ncoauona
kame4je. Zlato-svodova bilo je
nadjadano sjajem kamena. Oba bodna
hodnika nisu odvojena od crkvenog 6roda, ne-go su ove prostorije za mo
Iitvu
-
namenjene muSkarcima i Zenama - po lepoti ravne svetiliStu;
ova slidnost svih delova i prostorija predstavlja sledeii ukras. Bezbroj
dvorana i hodnika sa stubovima, lLpdta stubova i vrste kamena podse-
Caju na livadu sa puno cvetova, na kojoj se das divimo cryenom-a das
zelenom, na kgjoj cveta ovde purpurno a onde sija belo, ostvareno na
nadin na koii komplementarne boie stvara umetnica Driroda.
Inade tako tiezveni-istoridar, Prokopije, u ovoj crkvi vidi pravi dom mo-
(\ a\r. tr:-
leZe uvukao tako da vi5e ne naleZe na stubove.- 24. decem_bra.!{1. god. car
1P_ltlilgt\
su po drugi
,put.osverili
gradevinu i za vreme ileda-nosti
;e
pesnlcki
obdaren dvorski dinovnik
pavle
Silentij-arije, recitovao s.roj.,
himnu
-Sofijinoj
crkvi; u
-o-voj
himni on, .a razliku
".i
F..L.pila, vi5e
opeva Sareni ukras i poreklo kam_ena, vrste merme.", r"rri"u
-i '."it
i",
il?!1 1 :1^e!{a,
nego,.?ihitekturu. Crkva Sv.-sofiie je inlsio l"mpij-"i,il
celog sveta i- Pavle Silentiarije
.narodito
opisuje ikonostus, umuori i p.:e-
grade. hora, kao i o'ltar i oltarski kivorij. bo to*"
|e celoi<uoni
-ht.
-o-
119 .du.
rfele.da sasvim,.nematerijalan,
6listaiuci .d .;;b;;;--"iuf^;
-i
sami stubovi su svetleli ukraseni srebrnom oplatom, iz oltari ie zlatom
sijala slika spasitelja, >koji je nestvoren ;;".';;-*b"lit r*itir-on cou"-
I^1,j^" ]31"
krii.atih,andela..Otuda,postaje jasno
.za5to
je Sveta Sof-ija, za_
Jeono .sa
carsklm
_dvorom i hipodromom, postala sredilte grada
i iredi-
Ste politidkog Zivota.u
.glavnom
gradu Romeja, koj i j;
;;;.?;;i(onstan.
r-rn velKl K,ao prvy, hrrscansku metropolu sveta; on nije poznavao nika-
Kvu pagansku proslost, a njegov duhovni zivot u vt v"ekri odredivali sr.r
sam car, oniesova mnogovoljena, od boga data supruga(, pravnici kao
Sto
rr
Treboniian i.Kasi6dor, istorieari k?o egatiias i
prokopiie,
filozofi
Kao Jovan, pesnici ka_o Nonos i
pavle
Silentijarije, vojskovode kao veli-
zar-i Narzes, lekari kao Aleksandar iz Trali i
"uinet"nici
t.o e"i"mij"
I l sl cor.
Q \
) , /
umetaka
-
nebeska lopta. Cetiri, srednj a .stupca-iv$to--lpovezr\iu-ova
kvadrat, uz pomoi potpbrnih zi-dor&-EajuZnim-i-sevemim-zidomspolj
nieg kvadrata. Izmeclu obeju oprostorija sa stupcima<, severno i
jutnr
oi
-ce.ttralnog
kvadrata, nalaze'se, izmedu dveju kvadratnih prostorijr
sa krstastim ivodom, po
iedna uska srednja prostorija sa poluoblidastin
r
svodom. Njih ograniEdvaju po detiri stuba povezana lukovima; ti hodnic
vode u poprednir osovinu prbstora pod kupblom; pod njihovim severnin
i iuinim lukom uvuien ie
po
iedan dopunski zid. Svaka strana ima t
driniem sDratu
pet
lukova ilznail detiri stuba, u sredniem spratu sedan
luk6va iziad Seit stubova, dok su u ogromnoj lineti dva r-eda prozora
sv6ki sa po devet odnosno pet prozora. Na srednjem sptalu-se nalaz,
glavne tribine crkve, koj e sv63 om trodelno5dg -dgovaraEpdajam-au
pri
zemliu. Ovi
prividni zidovi ne ogranidavaiu
prostor, ved ga otvaraju; istt
tako"oni ne'nose kupolu, vei su"bez teZiie i izgledaju n;materijalno ka(
i sama kupola. Po iitom zakonu horizontalne trojn-e podele, od istodnil
stubaca se izvijaju dve otvorene eksedre i glavna apsidla rgde se slavi slui
ba Hrista<, a Cpajaju se sa vidljivim zidovima u optidko centralno
jedin
stvo. Tri takve eksedre se izvijaju i ka zapadu, polazedi od stubaca; on,
su nadvi5ene i spojene svodovima u vidu detvrtine lopte. U sredini istoi
ne strane, tamo gie se zaokrugljuje oltarski prostoi, eksedra-je plitkt
zatvorena, da bi se
-
drLe6 se i dalje zakona trozvudnosti
-
obrazoval,
u carske dveri. Dve detvrtkupole temenom dodiruju kupolu centralne pro
storije, a sa obeju strana se izdrtu sferni trouglovi i gube se u veliko
okruglini glavne kupole. VeC
je Prokopije tadno prepoznao osnovne zako
ne ove vizantijske arhitekture. Sva kretanja i naponi u svodovima izjed
naduju se i neltaju unutar samih svodoval nosioci nisu zidovi i stubbvj
vec se same prosiorije mettrisobno nose.
-
Sasvim je opredno rimskom nadinu gradnje da se sklopovi dine nevii
ljivim. Podev od poda, svi zidovi su, skoro bez razlike, jedinstveno prt
ruSeni. Ne
postoie
delovi koii nose i koii su no5eni. ved horizontaln,
tekuii pojaSevi: irveni oiffoifiia, Zuti odi[iildiJs-Fg mennera, zeler
od tesalskih stena; za plode se upotrebljavaju mennerne intarzije i mer
merni mozaici, U ovaj sistem mennera i mozaika, koji slikarsko-optidl
Svakog crkvenog
_p_raznika,pevaci
su pevari tropare s-a amvona po Dpro-
gramu svedanosti Velike crkve"_kao ispovest Bolomajki: ,Tvoj giad, f,oji
vlada.u Tebi i koji si Ti iz stra5ne nei,olje izbav-ila, p'eva
fibi] f,iio'e"r"-
dt._:,
_hiT,l"
svoje blagodarnosti<<. U troiaru se
-C;h'g;;;,-g;i"ciJfiau,
nazlva ocnom
;abud-icom sveta i svakog 14.,novembra, ni dan Juitini-
jan-gye^_s1_rrti,^r"*d4e
je iz-crkve Sv. S;fijs himna caru i niegovoi: su-
pruzi' Crkva Sv. Sofije ostala je u vizantijskoj umetnosti ono"sio ie bita
od,podetka:.centar, iaput muidi,usred triisci'nite
""i.ii,
tii".i.""-rr.*,
prlJema i odluka o ratu i miru. Cesto je sijala, kao Sto to kaZe
pavle
Si-
lentij3rije,.r,r noinom svedanom osvetljenju:"'foCi .iiai., i r-"-i" r"'i".no
.ir.>-+--
:,-^
- kao dan, sijaju i plamte kao u svetlu.,iz".fko".td"iirit?iiJ;;1il"-
-r_r,, .i -r.
_..-r,-
:Ka.crkva Sv. Sofi j e u Cari gl a{u.bi l e su poduZne gradevi ne, a sadj po
'
prvl- put nastaje,
.kao
caput mundi, carska- s_vedana-crkva kao centralna
gradqvina..Tako je.u novom Rimu
f-ostavljen snaZan suprotni pol
kon-
stantinskoj p-ragraclevini
u starom
-Rimu;-sledeii
takvi to[orie mislil
moze se moZda razumeti smeli pla-nJ4lijaII, koji je hteo da u obnovriel
nom starom Rimu zameni longitudinalnu gradevinri stare crkve Sv.
peiral
snaZnom centralnom gradevin-om iste vrsi"e kao Sto ie Sveta Stfii.. o-o.d
kao caput
.r1tun!i.
Fi5ir vo.l Erlah je
" ""ojoj
,i.tiiiirk.i"-.j-tiiJilti.i""l
ovu justinijansku
stvaraladku grad6vinu shi,aiio crtadki i"sa tl"Ua"i;u.
- Danas se vi5e crkva Sv. Sofije u Carigradu ne moZe riuuiti
"
;;J .Ar"
S--\:'eis'
rimske drZavne
"-"t"o.ii
i ir; m;t; ;;;;j;j videti proZimanje longi-
tudinalnog i centralnog prostora. ona ideju i!"lr"inoiti'ih""ifJiriti"'r:Fi,
a kao celokupna prost6rija podiva n"
"ue""i"
iioa"i"i[=;;;i";i;"u:il1.-
drat se slav-lj-a
s{dnji kv;dr;t, na njegovim ;;dir" ;il;"i-" ij"iii. t"-
pola.9a- pandantifiml.
to
ie
ornoun-i irojni slial .it r"-p."^"iio.lTt^ir-
nad kubusa zemlje postavija se
-
u -Ldup.osioi" ii.""a"-L"fuo"ift
I
t ' '
-
i u katedrali rr
Rosri.
Sistem
metlu pilastara, sasvim je raz
196
\ / r
- l
9gc{rAu
({S+1, a klasidan je u oktogonu u Hijerapo.ltru_, Ali ni jedna
od oiDlrvelikih gratlevina V veka nije ni izbliza predujmila sloleni sistem
baldahina Svete Sofije, patak
qi cr[va svetoqQfu=4a.saSil3atom kupolom
izEzJ;e. Napon prostora izmeclu otvorenih izviienih eksedri i kvadrata
ffiffie pot3eda na slidan napon izmettu unulra5njeg tetrakonhosa i
kruZnog-omotada, koji odreduje unutra5nji prostor/cikve Sv. Dorda u
Edrqiadzinu.
. Polazna tatka za istorijsko-razvojno obja5njenje gractevinskog tipa cr-
kve Svete Sofije moZe ila bude simo tebdoiijahska gradevina sa ugao-
'
nim niSama, kirja je u najjednostawrijem obliku zas"tupljena u mnoge
brojnim krstionicama u AEu Mini, u Riveni, Mastihari iu Carieradu.
-Po
dan-as raspoloZivom materijalu izgleda da je u'crkvi Sv. Dqrd? u_-Ezri,
koju je sagradio
Pre,zvi1".
Jilvan 515. god., tikav tip prostoia prvi put pre-
tvoren u svedanu crkw na taj nadin Sto joj je dodat oktogonalni pravllni
hodnik. Ova graclevina je jo3 prejustinijanlka. Njoj sle*di, 520.
^godine,
u samom Carigradu
-
gde je Justinijan vladao od-527
- gradevina sa
- ugaonim ni5ama, posveiena svetim ratnicima Sergtju i Vakhu; njima
je, kao Sto smo-videli, ne mnogo kasnijelSl3)'s6Erade-ria cikva
i u Serigopolisu na Eufratu, iste vrste kao i tetrakonhos u Milanu i u
Selevkiji.
Ono Sto u osnovi dini razliku izmedu crkve svetog Sergija i Vakha u Ca-
rigradu i crkve Sv. Dorda u Ezri upravo je ono Sto nju i za neupudeno
oko na prvi pogled povezuje sa crkvom Sv. Sofije; stbga ie u turskom
narodu i dobila ime
"Mala
Sv-eta Sofiian. Kvadrat, upisan u kvadrat usao-
nih- niSa, ustupio je rfi-eTi6..oR' igomrl koji se sastoji od moinih ugao=nih
stubaca. Smaniivaniem ugaonih ni5a.i zamenom
podupirada.
sto se ovde
p51i put primehjujri, pribliZen je obliku kvadrata- koj i-d6uhvltiunutras-
nji oktogon. Od stubaca se izvijaju osam lukova, od koiih ie onai koii
yodi u apsidu, malo uzdignut. Iznad lukova podinje nabrafu svod, a u
lukove su umetnute dve w:ste zidova kao ispunjavanie -
oba dvospratna
i u obliku niSa. Zidovi se na oba sprata oivaiaju riz pomoC dvatfuba,
tako da u donjem spratu nastaje riodni arhitrav sa pb tri prolaza, a u
gornjem- po tri luka u svakoj riiSi; na taj nadin je rinutra5nji oktogon
crkve u horizontali podeljen u tri dela. To je novi ied, koji sasvim menla
prostor- Izmedu stubaca, paralelnih sa sioljnim zidovi-ma urudene iu
plitke niSe; stubovi stoje, dakle, u pravoj liniji kao Sto
je
to, u vedoi
razmeri, i na juZnom i severnom zidu prostorije pod kupolom velike Sve-
te Sofije. Izmedu stubaca, koji odgovaraju uga6nim ni3ama, niSe okto-
gona se polukruZno izvijaju, a u donjem spratu nose izvijene grede, a na
galerijama apsidiole. Ove otvorene konhe u crkvi Sv. Sergiia i Vakha od-
govaraju otvorenim konhama u Svetoi Sofiii. One se palilelno izviiaiu
ka ugaonim ni5ama. Ovaj sistem vodi pro5irenju u obliku baldahiira i
pro]aznosti ce_ntralnog srednjeg p_rostora, kao i potpunom poni5tavanju
hodnika. Moglo bi se gqq'e1iti-o-kvadratnom
baldahinu sa^ugaonim ii-
Sama, koji je postavljen u kvadratnu gradevinu sa ugaonim niS-ama. Hod-
nik tako postaje nosad galerije koja ide okolo.
Koliko je gvaj justinijanski zakon prostora ved potpuno razvijen u Maloi
Svetoj Sofiji poznaje se i po tome Sto su svi delovi gractevine -
kapiteli,
arhitravi, venci i frizovi
-
ujedinjeni u ravnomerno tekude pojaseve;
lod
wlo promenljivih oblika kaiitetal imposta i ispupdenja u pitanju su, bez
ianz!tka, rad6vi u tehnici pioboja, koja je pogodna da stvori utisak op'
tidke Sirine, lebdeCih odnosa prostora i zamagljivanja struktura u korist
apsolutnog prostora. Ova pro2raCnost od sada bdlikuje sve
justinijanske
dblove grdtl-evina, kapit!le u cisternama i crkvama Carigrada, kao i u
crkvami u Raveni, Solunu, Jerusalimu i Varni na Crnom moru. fsfu pro'
zradnost su imali i zidni ukras u Svetoj Sofiji, pregrade hora u San Apo-
Iinare Nuovo i San Vitale u Raveni, kao i u velikoj bogomolji na steni u
Jerusalimu. Omajadi su upotrebljavali oblike kapitela, koji lide na one
iz Male i velike Svete Sofije u Cirigradu; ovaj
justinijaniki
visoki stil
doZivliava u crkvi Sv. Marka u Veneciji najznadajniju renesansu, koja je
starohri5ianskoi umetnosti bila dodeliena u sredniem veku.
Posle svega ovo-ga moZe se zakljuditi <ia crkva Sergija i Vakha, koja leZi
na Hormisdas-pilati kod crkve svetog Petra i Pavla, ni q koq sludaju
niie primitivni-preteda Svete Sofiie, vei majstorsko delo koje bi moglo
bi"ti delo samog Antemija iz Trala. Odmah pbsle njenog dor'!5avanja,-za
vreme Justiniiana i Teodore, zapodeto
je gradenje velike crkve Premu'
drosti. Kad s6 episkop Eklesije vratio iz eafigl:ada
-
a sledede godine
je umro Teodorih
--podeo jL, uz finansijskripomod bankara Julijana
Argentarija, da zida'oktogo4_ g-Rayeai posveCen svetom Vitalu. Njegovi
nailednici-Ursicin i Viktor su nastayili gradnj-u-Lzdar1je.je najzad pe
svetio, 547) godine, arhiepiskop Maksimijan, koji
je na mozaiku apside
predstavljen zajedno sa carem Justinijanom, narodito istidudi po5tovanje zs1
vladavini cara i njegove supruge Teodore. Ne moZe biti sumnje da su
justinijanske gradevine i ideje Antemija i Isidora kumovale i ovoj raven-
skoj centralnoj gradevini. Ali nije red o grattevini-sa ugaonim-:rilama,
wd-o oktogonu-sa oktogonalnim hodnikon- Utoliko je ova grattevina u
tradiciii koia zapodinie krstionicom kod lateranske-bazilike. U teodosi.
jansko-m
vri:menu se kod ovakvih oktogonalnih hodnika, kao Sto smo vi.
deli, uvodila neka vrsta zamene podupirada, tj. izmeclu osam masivnil
uglastih stubaca postavljaju se parovi stubova. Tako je to i u oktogont
u Hiierapolisu i u crkvi Teotokos na brdu Garacim. Ova tradiciia se na
stavlja dalje i u
justinijansko vreme, da bi se u VIII veku, u
-najveCo
slole-nosti, preneli na takozvanu Kupolu na steni
-
omajadsku DZ-amijr
u Jerusalimu
tF-t
Arhitekta crkve San Vitale ne sledi ovaj oblik oktogonalnog hodnika. O:14
pre sledi zakone tetrakonhalnih crkava sa galerijama i sa izvijenin
spoljnim zidovima, u kojima se izmeclu detiri pilastra izvijaju detiri il
pet lukova u obliku konhi, kao Sto je
to sludaj u Milanu i u Selevkij
Arhitekta u San Vitale prergrima ovaj moliv_otvorenih niSa hodnika u ot
liku kakav
je
bio izgraden u crk{ Sereija i Vakhau-eangradu. On, mr
tlutim, upotrebljava samo motiv izvijenih ni5a i to kao neprekidni moti.
kao Sto to zahteva oktogonalna gradevina. Za oktogonalni hodnik u Sa
Vitale
proizilazi
odatle monumentalni baldahin sa osam otvorenih aps
diola kbje se nadovezuju i sa ophodnom galerijom. Ni5e su mnogo vis,
na oba sprata se iznad obaju stubova u svakoj ni3i izvijaju tri luka, tak
da nastaje veda ravnomernost ritma. Istovremeno se gubi stroga hor
,Sq\\:!
_->
198
3)
zontala, omiljena u Carigradu, dok se naglaSava strma vertikala u odno-
su na Sirinu prostora. To je novi stilski stupanj vizantijskog sistema bal-
dahina, koji se ne moZe zamisliti bez uticaja zapadnorimskih oktogonal-
nih gratlevina iz vremena Konstantina.
Ako kao merilo monumentalne graditeljske umetnosti VI veka uzmemo
kupolu sa pandantifima, kakva je razvijena u justinijanskim centralnim
sradevinama na Istoku i Zapadu, proistide iz toga iedna
-
variiantama
bogata, ali u jezgru jedinstvina --
tipologija juitinijanske crkvene arhi-
tekture, koja je od velikog znataja za srednjovizantijski razvitak. Otmena
kapija senatske grattevine u Carigradu, koja je sa rasko5nim propilonom
sagradena oko 540. god., bila je trodelna i imala je srednju kupblu; ku-
pole se pojavliuiu de5ie u
lrodelnim transeptima Male Azi
je
vei u ranom
VI vektr, Iiao
"niprimer
u-c]-kvi Panagije u Tomarzi. Takve viseie kupole
upotrebljavane su vei u V veku u centralnim malim crkvama sa kvadrat-
nom osnovom i upi sani m krstom, za Sto j e crkval l osi os Davi d u SoJugu
najraniji oduvani primer. Ovaj mali.oblik vizantij,skih crkava, koji se.raz-
vi j ao u uzaj amnom uti caj u sa gradi tel j ski m i dei ama i ranskog sveti l i Sta
vatre, postao je standardiri tip-grdkoglrednjeg veka u perifeinim delo-
vima Carigrada i na Peloponezu, a ostao je osnovni oblik i u srednjovi.
zantijsko vreme{ Iz njega se u carigradskoj Skoli razvila devetooda.ina
,
cJtva-sa-pqt kupble; ri trietaastoi g.a?iteliskbi Skoli je samo srednji c"en-
, I
tral ni kvadr?t-pod kupol om, dok su ugaoni prostori dobi l i krstaste svo-
L' Ji 4t i '
I
dove. Cr kvaUspenj aBogor odi ceuNi kej i , sagr adenaver ovat noj o5ur a-
fl
nom VIII veku, proSiruje krake krsta sa severa i juga, smanjujuii isto-
"f
vremeno ugaone prostore pod kupolom; tako sada inigu da se ni justini
'
janski
nadin postave podupiradi sa tri prolaza. I
:, r
.,.'r .* U Uatoi Aziii se, na
irelaiu
iz V u Vl^vek, ispred apside obidno stavlja
^Iu-diina;
prbldzi n?*jiiZno3 i severnoj strani, obidno u obliku arkada, izi-
skivali su redove stubova. Takav shldai ie u bazilici sa kupolom u Meri
jamliku (471-494), u kojoj se pogled-ka kupoli nagla5avi pomoiu dva
odeljka sa izmenom podupirada. Vrlo srodnu grad&insku zamisao po-
kaztije glavna c-rkva u Alahan Kilisi. Mora dale Antemije, koji je 6io
poreklom iz-Mals Azije, poznavao ove ideie maloazijskih irkava-sa stup-
njevitim retlanjem prostorija i izmeniivaniem podupirada, kada ie
podeo
da zida u Carigiadu-. Kada je u pobuni Nika izgbrela 532.
god. staia Lrkva
-
i=r_\-
Sv. Irene, ona_je ponov,o sagradena po nadelu stupnjevitbg redanja pro-
slorijq, postavljenih zidova sa horizontalnim raSdlanjivanjem i si siste-
Inom
galerija._Ona svoj oblik zahvaljuje uglavnom proiirehju posle dru-
gog p6Zara 564.-godin6, To je najveiidansivenija gradevina"ov^og tipa, u
kojoj su upotrebljena sva dostignuia Antemijeve i Isidorove radionice.
- Dalji raspored prostorija razvija se iz kombinacija stupnjevitog rectanja
prostora sa tipom deveioodajn"e centralne gradevine. t<bd"velik5e prodl-
lavanja odaja sa poluoblidaitim svodom riastala je neka vrsta
-hodnika
oko central nog prostora pod kupol om. To se vei nasl ui ui e u Meri i am-
liku i Alahanul a skrivendse mo2e prepoznag u bazilici sa kupolom u Fi.
lipima (oko 540) i u Titovoj crkvi u Gortini.,Odatle se razvija irkva Svete
postavljenim horom; ovaj je za-
podinjao sa petobrodnim tran-
septom, koji je bio ograniden
dvema izbodenim apsidama, ta-
ko da je nastao stupnjeviti tri-
Los-h_os.
Niegqvq slgdipa je kva:
drat,lznad-lioga se diie liupola.
Ovaj potkupo'lni kvadrat,-koji
nastaje proZimanjem dva broda
. predstavljalpryj_-naiin-sai.\pa-
ni a transepta i naosa i i ma svo-
. ld
prethodnikE u cr-kvi aposto-
t
ia, proroka i mr:denika u Gera-
si
(465)
kao i u Bosorodi di noi
.'.
-,'+ crkvi u"Tomarzii Niove erad-e-
.
" "
-.
i,i;t3;Trs-iisT6lm kupolo-m na-
dovezuie se katedrala u Sofiii,
"
koj a j e dovrSena tek u postj u-
sti ni i anskom razdobl i u.
:- , ,Mv
-
Iedah arhi tekta i z Efesa j e ok<-r
r
+,r.* sredine VI veka doiao na izvan-
Itr
J
rt
hl
fl
. . !
I
.1
I
I
I
---]_
I
I
I
l .
t
rednu zami sao da kupol ni kva-
ffi
transeptom. To je bio arhitekta
diji je zadatak bio da oko groba
sv. Jovana sagradi jedinstvenu
r veliku graclevinu, drZeii se me-
ra i odnosA. velidinA petobrod-
.
nog dela hora justinijanske gra-
'
devine, Graclevinu ie dovr5io
565. god. posl e Teodori ne smrti
u dast carskog para.
Crt ez 20 - El es, Nadgrobna crkua Su,
, l ouana. Vi dl gore.
Sofije u
-Solunu,
nastala najranije u VIII veku; u njoj su vel za-
snovani skoro svi preduslovi koji vode velikim gradevinama makedon-
t-lcr>c:
skog vremena.
.g--11..*r.-
Justinijanska graditeljska umetnost, sa idejom.-ovog.centralnog,sistema
^ r\ \_n! r .*KUpOra, raqlKalno se umesala u porusene rlr suvrse male graelevrnsl(e kom-
:i'1:.::
plekse konstantinskih velikih cikava. Petobrodna crkva"Rodenja u Vitle-
s$Iq\l\'-R
jemu,
koja se sastojala od konstantinske velike poduine bazilike i odvo-
jenog, istodnog dozidanog okto-
urtl1;A
gona, doZivela je jednu od naj- |
'
L. . r r - ^- ^^- : : : L - - ^- ^- ^ nr - +i d l *
"- - sudbonosnijih promena. Okto.
.
gon'se sada zamenjuje duboko
200
u-, ;nrL, ,l:#,.fii.,*
-$-ve-tigrob-jevandeliste Jovana stavio je arhitekta pod baldahin sa kupo-
fogr;
na seyery kao i na j,lgu ga je- flankirao sa po jednim kupolnim
kvadratom, za koji su mu bila potrebna po dvasledoia stupca, tako da su
sva tri kvadrata kupole koristila jake stupce oko groba. I2medu stubaca
je, sa tri strane, postavio po tri stuba (sa detiri prolaza) i
- poSto
ie
_tg_i5liq sta.ry apsidu qrgpa
-
nadgrobnoj kupoli j-e na istoku d<idao ki1-
pol ni kvadrat i stog obl i ka; ovaj i stodni deo j e tako prezi dad da
j e
na--
stao h!prekidni hoilnik_do istodnog spoljnjeg iida sa siupnjevitim }ioro-
*i
dv=a
$Bapna
prostora kao pastoforije. Ovom ra5dlanjenbm transeptu sa
i stodni m horom, na.zapadu j e dodao
4va
kvadrata sa-kupol ama i stog ob-
.
li_ka, i raldlanjenosti, iako da su razdvojeni masiv-nim p-arom stubaia, a
sa
_2apada
i sa i stoka su ograni deni parom tani i h stubaca.l Pri kl i udi vani e
na transept usl edi l o j e na taj nadi n Sto se hodni k moi ao nepreki dno ni -
stavljati; to znati da su naos i transept imali istu Sirinu, i hodnik iza
zapadne fasade, sa.trodelni_r4 gl4ynim portalom i dva bodna portala, za-
vrSavao se kao eksoT6iteks. Isprtd ovog postavljen je prostrani, poprei-
no i zdui eni atri j um, di j a j e i stbdna gal eri j a ei ni i a ui ki trem prema pro-
1
Stf?no[l eKsonarteKsu.
I TuJ.o
je usklatlivanjem kupolnpg kvadrata, a po zakonu saiimanja pod-
I
j ednako
Si roki h i ra5dl anj eni h brodova, nastal a nai stari i a crkva sveta sa
Ipet
kupol a;
l j enznadaj
za cel okupnu i stori j u arhi tekture Istoka i Zapada
treba i sto tako vi soko oceni ti kao i znadai Svete Sofi i e u Cari sradu. Ona
je
g h-ri5danskom svetu takocle vaZila kao svetsko dudo; njen" veliki na-
sle-dnik je crkva gu.
!!gtl.u
u Veneciji, a kad je u XII vekJ u A[vita4iji
podela reire3ansa kupolnih gradevina, po ovoni je uzorr sagradena cidia
_Sen
Fron u Perigeu. Istorijsko-umetnidki znad,aj crkve Sv. Jovana iz Efe-
s^a j e
q tome Sto j e naj znadaj ni j a j usti ni j anska
crkva Cari grada, pored
Svete Sofi j e, crkva sv. Apostol a -
koj a j e
dosada mogl a
i edi no da se re-
l onstrui 5e po opi si ma Pl okopi j a, Konstanti na Rodi i sl oe i Ni kol e Mesa-
ritesa -
sada posvedodena kao crkva sa krstoobrazno rasporealenim ku-
polama; ona je sagradena po shemi efesl<e velike gradevine kao dudesna
tvorevina ranovizantiskog carstva, na_lqlygom breZuljku Carigrada, na-
zvanom Mesol ofos, tamo gde se danas nal azl raskoSnamo5ei a"Mehmeda
Osvaj ada.qOna j e u osnovi i mal a sl obodan grdki krst sa pei kupol a
kao
i osobenost Sto j e
i z svakog potkupol nog kvadrata vodi l o-pet prbl aza
ka
hodni ku, a prol azi su bi l i naei nSeni od i tubova sa i sti m i azmakom. Cr-
kva_ Sv. Apostola je zameniia Konstantinoru veliku graclevinu i dokazaia
je da.se i Jusliniian (kao i Teodorih u Raveni) prikaiivao kao drugi Kon-
stantin time Sto jE zauzEo mesto trinaestog apostola. Kao Sto nad=grobni
spomeni F Teodoi i ha u Raveni nosi i meni dvanaest apostol a, tako su i
potkupolni kvadrati
-crkve
sv.
fpostola,
koji su okruiavali srednju ku-
polu sa likom Pantokratora, bili postavljeni u detiri kraka krsta i imali
su po dvanaest stubova.
Onaj ko ieli da shvati duh ove prve velike vizantijske klasike, mora da
sagleda umetnidko pregala5tvo Justinijana i njegovbg uzora Konstantina
Sirom celog sveta, a pre svega i u podizanju gradova. Justiniian ie uzdigao
svojg prestonicu -
koja je bila najhri5ianskiji glavni grad pivog hii5-
cansl(og cara
-
moenom graclevinskom delatnosiu, u svetski grad; u
\ -
njemu je 519. god. pomoiu regula
fidei,ponovo
obnovljeno
jedinstvo ce-
l okupnc crkve i g nj emu su 546,' i 553l god. donete odl uke o pravover-
nosti. Godine -534. je usledila kodifikacija rimskog prava na latinskom i
grdkom jeziku i tu su sc
- posle zatvaranja univerziteta u Atini (529)
-
nauke i umetnosti tol i ko osnaZi l e da su mosl e da zrade na cel i tadaS-
nji svet. BaS zato Sto ovaj svetski grad nije ima-o nikakvu pagansku proS-
lost, u njegovom kulturnom Zivotu izvr5ila se sinteza antike i hri5ianstva,
T,"toka i-Zapada.
Veliki gradovi su uticali na hri5ianske oblasti Rimskog carstva. Crkva
Sv. Jov:ana postala je obeleZje Male Azije, kao Sto je"to pre toga bio
moi ni oktogon u Ani i ohi i i , ki rl i
i e
kao caput mundi i i aeti l m bi o-obel e-
Zje Antiohijskog patrijarhata. U Raveni, metropoli istodnogotskog car-
stva, opet su oZivele ideje Gale Placidiie; ispod Christus rsictor-a u apsidi
nove cirske saborne crlive, koja je posiala ia grad ono Sto je bila Sv. So-
fija za Carigrad, blistali su
-
kao nekad u apsidi crkve San Dovani Evan-
del i sta
-
u reprezentati vnom sj aj u car Justi ni j an u pratnj i svoj e voj ske
r
i klira njegovog egzarhata Ravehd, i dvorska srlita isto toliko lepe koiiko
""lk
i energidne carice Teodore; ona je kao avgusta na svom ogrtadu nosila
u5ivenu predstavu Poklonjenja istodnih mudraca istinitom Hristovom ?s.-
carst!'u. Graditeljska umetnost Justinijana moZe se razumeti kao memo-
rijalna umetnost najmonumentalnije vrste. U celom Rimskom carstvu iz-
diZu se velike crkve, na svetim mestima prahri5ianstva i na mestima bo-
Zanskog pl ana spasenj a, kao dokaz da
j e l rri 5i ansko pradoba pri sutno u
sada5nj i i ti i snbZno u buducnosti . Poi l e smrti svoj e mnogovol i ene su-
pruge, car je iz tog razloga naloZio da se, visoko gbre na-brdu-Sinaju,
usred pustinje, sagradi ona raskoSna bazilika, diji nam mozaici olidavaju
velidinu justinijanskog vremena i njegove monumentalne umetnosti.
Odatl e j e razuml j i vo Sto j e Justi ni j an sl edi o Konstanti na Vel i kog i u tome
Sto od Palestine i dalie stvara svetu zemlju, negujuCi sva mesta prahriS-
ianstva, obnavljajuii ih i pu5tajuci da govore m-onumentalnom ilionogra-
fi i om. Takozvana karta Pal esti ne u crkvi u Madabi nedal eko od brc' ea
N-ebo
-
ustvari podni mozaik topografskog karaktera po ugledu na onii
i z Anti ohi j e-Dafni
- pokazuj e sveta mesta u Pal esti ni i svete gradove,
medu njima izridito J&ihon i-Vitlejem, ali pre svega hriSianski JJrusalim
justinijanskog vremena.
U starom Rimu je Amalasvinta, posle srrrti svoga oca Teodoriha, obeleZ-
je Rima, templum sacru,n urbis, iza rotonde poslednjeg zapadnorimskog
cara, poklonila rimskom episkopu Feliksu IV; on je izmedu 526. i 530.
god. orrr graflevinu pretvorio u crkvu, posvedenu maloazijskim lekarima
Kuzmanu i Damjanu. U apsidi visoko iznad Rajskog brega, kome se iz
svetih gradova Jerusalima i Vitlejema pribliZava-dvaiaest
laganjaca,
stG
ji Pantokrator u jutarnjem rumenilu; kao vei u vreme Konstantina, on
je izmedu Petra i Pavla, koji sada dovode dvojicu grdkih svetitelja, osni
Carekl mozalcl u prez!'lterlju u San Vltalc u Ravenl. Na severolstoCnom zldu car Jusdnllm I
arhl epl skop Maksi ml j an sa pntnj om na Jugozapadnom zi du carl ca Tsdora sa pratnJom. Mo2al sl
th pdkazuj u u evhartstl cnoJ radnl l u ol taru, prl l kom prl nosenj a hl eba l r' l ne za Zrtw. Oko
525-547. god. Up. strane ?5,1{2, r99.
)2+ f
vada Fel i ksa i , u i usti ni j ansko
vreme svuda omi l j enog, voj ni dkog sveca
Teodora, kome je kasnijl na podnoZju Palatina posveiina
jedna
dkrugla
gractevina. Podev od Feliksa IV, gradska rimska istorija umetnosti je deo
vi zanti j ske svetske i stori j e umetnosti .
Istraiivanje justinijanskog monumentalnog slikarstva i njegove ikono-
erafiie nalazi se. nasuDrot istoriii arhitekture, u beznadeZnom poloZaiu,
i stori j i arhi tekture, u beznadeZnom pol oZaj u, grarlJe nalazl se, nasuprot rstorrJr arhrtel(ture, u beznacleznom
PolozaJu,
jer u samom Carigradu nedostaju svi spomenici. Po5to ovo stanje ostaje
nepopravljivo, usled tragidnih razaranja, nauka je prinuclena da mudni nepopravljivo, usled tragidnih razaranja, nauka je prinuclena da mudni
put istraZivanja tragova u celom tada5njem carstrtt sveta primeni sa gle- put iitraZivanja tragova u celom tada5njem carstrtt iveta primeni sa gle-
di5ta: svi putevi vode u Carigrad. Ako se ranije najde5ie i5lo jednostrano
di5ta: svi putevi vode u Carigrad. Ako se ranije najde5ie i5lo jednostrano
-
polazeii od ravenskih spo*menika
-
danas'izgleia najcelishodnije, sle-
deii Andre Grabara, Georgija Sotirijua i Kurta Vajcmana, da kao polaz-
nu tadku uzmemo prednjeazijske spomenike; pri tome treba Malu Aziju,
Siriju, Palestinu i Egipat smatrati kao celinu, zavisnu od Carigrada, ali
i medusobno, dije razlikovanje proizilazi tek u okviru ovog jedinstva.
Pri tom traganiu, srebrne ampule iz Svete zemlje (zajedno sa njihovim
imitacijama u terakoti), koje se danas nalaze uglavnom u crkvenim riz-
nicama u Monci i Bobiju, osvedodene su kao pomoina sredstva prvog
reda. Njihovo datovanje u VI vek obezbedeno
je time Sto je papa Grgur
Veliki, koji je pre svog stupanja na duZnost (590) bio nuncije u Cari-
gradu, takvu"riznicu sre6rnih ampula darovao langobardskoj kr-aliici Teo-
dolindi, kao uspomenu na mesta Svete zemlje. Grdki natpisi sa ovih sre-
brnih bodica za ulje ne samo da dokazuju njihovo potpuno grdko pore-
klo, vei i njihov nastanak u Jerusalimu. Niihove kompozicije su monu-
mentalne, uprkos pripovedadke zanatske umetnosti, tj. one u minijaturi
podraZavaju velike crkvene kompozicije, bilo iz crkve Sv. Groba ili iz
crkve Rodenja, Bogorodidine crkve ili iz crkve Vaskresenja. Najde5ie dvo-
pojasna, frontalna i osovinska, centralna kompozicija odgovara najvi-
Sem stilu, koji se moZe dokazati u svim monumentalnim apsidama justi
ni j anske umei nosti , u Ri mu kao i u Raveni , u Si ri j i kao i u i i gi ptu i Egej i .
Jedinstvo je zasnovano u Carigradu, utoliko viSe Sto su Justinijan i Teo-
dora izsradili crkve u Palestini. a narodito u Jerusalimu, te ie arhitekton-
ski i ilionografski nadinili svetom zemljom, tj. istovremeno i hododas-
nidkom zemljom hriiiana VI veka.
Za ovaj
-
sam po sebi bogat
-
materijal postoje dve velike kontrolne
obl asti . Jedna obl art j e Si ri j a. euveni k6del i sti z bi bl i oteke Laurenci j ane
u Firenci, koji je 58d. godine u mesopotamskom manastiru Zagbi napisao
i islikao izvesni kaluder Rabula, sadrZi pored mnogobrojnih ividnih ilu-
stracija i detiri velike slike; one su vei odavno prepoznate kao predstal'e
poreklom iz palestinskih apsida i obeleZavaju najveie svedanosti liturgij-
ske godine, u slidnom smislu kao i Biblija iz Lavre iz grdkog srednjeg
veka. To su monumental ne sl i ke Vel i kog petka i Uskr5nj eg j utra (Raspe-
i e i Prazan grob), Hri stovog vaznesenj a, Si l aska sv. Duha, zati m su tu
j oi nzl ssl o apostol orunt i Sabor apostoi a u Jerusal i mu. Znataj ovi h vel i -
ki h sl i ka s j edne strane proi zi l azi i z nj i hove povczanosti sa pal esti nski m
srebrnim ampulama, a s druge strane sa mnogobrojnim egipatskim fre-
skama u niSama i apsidiolama.
2c(
Takve freske u niSima Apolonovog manastira u Bavitu, u Jeremijinom
l 6
grafije nalazi
jer u samom
Crl ez 2l - Predni a i zadni L st rana srebrt ue ampul e; obe st rane su i skucane i zaLet ovane. I spu-
nj ene suet i t n ul j em, one $u hodot asnl ct ma sl ul . i l e kao uspomcna l z Su. zemt j e. Leuo: Bogorod. i ai n
prest o sa Pokl onJenJem maga I past l ra. Desno: Vaznesenj e Hri st ouo. Vi sl na 19 cm, preanl k 15 cm.
Monca, T| zni ca kat edral e. Up. st ranu 208.
manasti ru u Sakari i u n_adgrobni m kapel ,ama u Anti noj e, dozvol j avaj u
zakl j udke
-
u ye.zl sa sl i kama i z pei i ni ki h crkava sve do Gruzi j e, eg6j -
ski h pozni h apsi dal ni h mozai ka ni Ki pru i tragova fresaka u apsi da"ma
q.,samom Carigradu
-
o moguinostima i ostvarenjima justinijanskog
slrKarstva u aDsrclama.
za istraiivani-e monumentalne ikonografiie u rimskoi drZavnoi umetno-
sti VI veka pod voctstvom Carigrada, justlnijanski
mozaici apsida na Si-
naj u, u Poredu, Raveni i Ri mu ne ostaj u vi Se i zol ovana poj edi nadna del a.
vei su znadajni svedoci jedinstva
i rainovrsnosti ove umeinosti.
U celini mi se dini
-
sa t-e tadke gledi5ta -
da su na ampulama iz Monce
tri velike slike od presudnog zna(aja; to su Hristovo raspeie (povezano
sa svetim grobom), Vaznesenje Hristovo (kao obrazovarije pricrkve) i
Fogorodi i i n
ptesto (sa Pokl onj enj em maga, pasti ra, a u vej i sa mari o-
l oSki m i hri stol oSki m scenama).. Mogui noi ti povezi vanj a su mnogobroj -
ne: krst i Vaznesenj e mogu da budu-kombi novani na predni oi
i i aani ol
strani , al i i Bogorodi di n presto sa Vaznesenj em i l i sa-prazni m grobo:m,
najzad i Marijin presto sa krstom. S druge strane, krst i prazan-erob -
spoj eni naj deSi c u dvopo.i asnoi kompozi ci i i
-
mozu da se
poi ave
i kao
odvoj ene sl i ke, tako da krst i zri di to predstavl j a Vel i ki petak,' a sveti grob
UskrSnj e j utro.
20'
Sllkarstvo u apsidi crkve u Bavitu. vlslna 1(m cm. slrina 100 cm. Kalro,
""Ot"*t Trllir; l?:
Ne moZe biti sumnje da kombinaciji krsta i svetog groba na ampulama
jerusalimske srebrne radinosti sluZi kao osnova crkva Sv. Groba i velika <4- 2r
108
ccremoniia hodoiaSia; na tu crkvu se hododasnici Zele da prisete pomoiu
tal cvi h srebrni h bodi ca za ul i e sa ,sveti h mesta<(. Ipak, vari j ante su vrl o
broi ne. Sto sc ti de samog krsta, on i ma tri obl i ka: apstraktni krst, krst sa
imdgo Christi clipeata iRaspeie sa colobium-om.
Jediostavni krst-- kao i svi drugi
-
nema nikada grdki oblik, vei uvek
latinski; to nije samo uspomena na krst na Golgoti, ved isto tako i na
krst podignut u crkvi Sv. Groba, dije je pronalaZenje pripisivano Jeleni.
On i e nai mpul ama
predstavl i en pod i rkl adom kao-poi l kl vori j em, i l i na
raiskom bregu u zveidanom nebu, gde ga onda detiri arhandela pokazurju.
ruiieeSCe imi oblik Zivog zelenog drveta i oznaden
je kao arbor vilae.
Niie verovatno da ova p-reclstavi krsta potide od kompozicije u apsidi.
Ona ima svo.ie korene pie u pravom krstu, koji se nalazio u krugu-crkve
Sv. Groba, i u ikonoklastidno vreme je, u ovom obliku, postavljen u
apsidu crkve Sv. Irene.
Krst ie na
jerusalimskim ampulama mnogo de5de predstavljen- na Gol-
coti i 2medu-dva razboi ni ka i dva kockara,-a na nj egovom vrhu.j e popr-
iie Pantokratora, naide5ie u medaljonu, dakle kao imago clipeata, ili sa
krstastim nimbom. Ova vrsta predstave raspeda postala je poznata i u
siriiskoi umetnosti rada u srebru. U Istorijsko-umetnidkom institutu u
Maincul u zbirci Princ-Johan-Georg, nalazi se jedna takva imago Christi
picia na enkaustidnom slikarstvu. Hristovo poprsje iznad krsta je na
ampulama opkolieno suncem i mesecom. Kao varijanta se, umesto popr-
sia, povremeno iavlja raspeie u colobium-u i ovaj oblik se smatra kao
"."o""
sl i kc u Rabui i norn kodeksu.
Do sada u j usti ni j ansl coj apsi di ni j e ni gde nadeno Raspei e, al i grdki
r-rmetni ci su"u VIi I veku u^crkvi Santa-Mari j a Anti ka nasl i kal i
j edno
takvo ,si ri j skoo Raspei e u apsi di pape P,avl a I. U naspramnoj apsi di
ove crkve nastal a j e onda vel i ka povorka i hi mna raspetom, koj a tri j um-
falno tumadi dogadaj na Golgoti.
Ne smc se previ"deti
"da
je ov-a.i trijunrfalni k-arakter
-
kojr jg utisnut
pri gradeniu crkve Sv. Gi'oba
-
bio posebna briga ne samo Rabule, vei
i urietnika srebrnih anrpula. Krst jc tumaden kio drvo Zivota. On stoji
na detvororednom bregu; na njemu ne visi dovek Isus, veC se, u tondo
stavlja boZanski gospo-dar sveta. Krst ne stoji ispod, nego iznad-prqznog
crobi na Uskr5nie iutro, a moZe da bude okruZen vencima zvezda ili op-
[oljen kruZnim prsienom medaljona sa apostolima. Sa njegovog,vrha an-
aleli uznose Paniokratora na prestolu u njegovo carstvo. Na-jednoj am-
puli sa sedam tonda, krst je u sredini izmetlu detiri scene inkarnacije,.a
u vertikalnoi osovini izmeilu groba i Vaznesenja. Ako se do kraja anali-
zui e ova boi ata
j erusal i mska- i konol ogi j a krsta,
-
narodi to s gl edi 5ta
ul6ee inzaei Christi, koia se u najzvanidnijoj zlatarskoj umetnosti VI
i VIt vekiuvek nanovo-odraLava
-
za na5e istraZivanje
je znadajna ka-
pela svetog Prima i Felicijana u Santo Stefano Rotondo-u Ritrrq. Ukra5eni
krst ove aiside zavr5ava se medalionom sa rroprsiem Pantokratora sa kr-
stastim nimbom, a njega kruni5e-boZanska ruka. Metridki natpis objaS'
niava niegov triiumfalni karakter: Aspicis auratum caelestis culmine tec'
tim asiriTeru,nfirte nicans praeclaro iumine
fultum.
Takav hrit sa piedstavom Hrista u medaljonu na vrhu (ili u preseku oba
2(
kraka krsta) sigurno je dokazan u VI veku na poznim freskama u kata- KraKa Krsra, sl gurno
Je
ooKazan u vl veKu na pozl
kombama, kao u katakombi Ponciiana u Rimu i u kombama, kao u katakombi Poncijana u Rimu i u San Gaudiozo u Na-
pulju, dakle u umetnosti Italije pod grdkim uticajem. Iztoga se mogu iz- pul Ju, ct at (l e u umet nost r I t aI rJe poct grekrm ut rcaj em. I zt oga se mogu i z-
vest i dvazakl j udka za. i st ori j sku si t uaci j u Crux-a u rot ondi Sv. St evana
u Rimu. Ova kompozicija nije stvorena samo za ovu priliku, vei se mora
pretpostavi ti j usti ni j anska vari j anta u Cari gradu. Stoga mora da j e, po-
red jerusalimskog monumentalnog Raspeia, postojala i predstava straZe
kod krsta, i to ne samo u apstraktnom obliku
-
kao Sto se moZe pret-
postavi ti podev od konstanti nskog vremena
-
vei u novom j usti ni j an-
skom obliku, u kome krst kao poprsje nosi imago Dei clipeata. U VII
veku ovu straZu drZe dva sveca, dije su moSti prenete u V veku iz Via
Nomentana. Po5to u i usti ni i ansko vreme duvari
prestol a
i l i krsta mosu
da budu kako kneieviapo.t6lu, tako i dva arhandila, kompoziciji u crk"vi
San Stefano Rotondo j6 posluZila kao osnova straZa apoitola ili andela
oko krsta, koja se moZe zamisliti na isti nadin kao i na duvenom lenjin-
gradskom srebrnom tanj i ru.
Na osnovu tog mogao sam da obj asni m kompozi ci j u Sal us Mundi u apsi -
di crkve San Apolinare in Klase, ukraSenoj mozaikom verovaqno nepo-
sredno pre posvei i vanj a od strane epi skopa Maksi mi j ana 549) godi ne.
Metamorphosis, na brdu Tavoru treba ovde razumeti u-smislu teo"lo5kog
tumadenj a Jovdn-a Zl atoustog, tj . kao otkri vanj e tri j umfal ne smrti Pantd
kratora na Golgoti. U moin6m"nebeskom krui;u sa plavom osnovom po-
j avl j uj e se, umesto Hri stove fi gure, zl atni ukra5eni krst sa i mago Chri sti
clipeata. Ova vizija Golgote odigrava se izmedu proroka Mojsija
i
Ilije,
koj i su pri kazani kao poj ave na nebu, u poprsj u na zl atnoj osnovl , a
i spod boZi i e ruke koi a kruni Se. Ispod krsta stoi i sveti Apol i nari i e kao
zastupnik irhiepiskofskog poloZajaRavenske crlive. Iz sveiih gradbva tu
krecu apostol ska j agnj ad ka nebeskoj pol j ani , koj a se rascvetava i spod
krsta ni Gol goti ; i rl ri deni ka, koj a sri na i avoru pn' a doznal a za tai nu
krsne smrti na Golgoti, gledaju navi5e prema viziji krsta. Vek kasnije,
na deonom zidu oko apside dodani su Gavrilo i Mihailo kao duvari taine.
Odeveni u brokat, sa inakom feniksa, ptice vaskresenja, a nadviSeni pal-
mama, oni pozivaju vernike da se pred smriu Boga na Golgoti pridruZe
pevanju trokratnog >svet<<. Po5to je ova promena u ikonografiji Preobra-
ienja u ravenskoj apsidi bila moguia vei u vreme kada su nastali carski
mozaici u San Vitale, moie se
-
uprkos gubitka carigradskih spomenika
-
stvoriti slika o raznovrsnosti i rasko5i, ali i o uzvi5enoi velidansrve-
nos!i i rel i gi oznoj dubi ni j usti ni j anski h mozai ka u gl avnom gradu carstva.
Neobidno zagonetan mozaik PreobraZen.ja u San Apolinare in Klase pret-
postavlja da-je za kompoziciju Preobralenja
-
diji je nastanak, u okviru
praznidnih ikona, ranije smatran kao srednjovizantijski
-
morala poslu-
iiti kao uzor jedna ranovizantijska kompozicija apside. Novija iitraZi-
vanja su, potom, i pokazala da je dugo osporavani mozaik u apsidi crkve
Katarininog manastira na brdu Sinaju bio novo delo vizantijske dvorske
umetnosti. Po podacima kod Prokopija i Evtihija iz Aleksandrije, kao i
po jednom ponovo otkrivenom natpisu, vidi se da je Bogorodidinu crkvu
na Sinaju
^sagradio
Justinijan posle smrti svoje supruge, u poslednjoj
godi ni vl adavi ne, 565, a da j e dovr5cna za vrenl e nj egovog nasl edni ka Ju-
210
Aoa
\
st i na, 566. rU nj oj j e predst a, vl i ena Met anl orphosi s; scena j e uokvi ren strna, 5oo. u nJoJ
Je
predstavl Jena Metanl orpnoss; scena
Je
uoKvl ren
horizontalnim lukom
-
na koiem su medaljoni sa prorocima
-
i ar
kadnim frizom sa nizom medaiiona apostola; u tem-enu luka se nala; kadnim frizom sa nizom medaljona apostola; u temenu luka se nala;
medaljon crux invicta. Viktorije na deonoj strani uoblidavaju scenu ka medaljon crux, invicta. Viktorije na deonoj strani uoblidavaju scenu ka
trijumf, a jagnje boZije, u temenu iznad arkade, objaSnjava scenu istovrr
meno i kao Zrtvu na Golgoti; na to ukazuju Avramova Lrtva i Lrtva Jel meno i kao Zrtvu na Golgoti; na to ukazuju Avramova Lrtva i Lrtva Jel
tine ierke, koje su naslikane u sporednim odajama. Dve scene sa Mojs
jem,
u gornjem pojasu deonog zida (Mojsije i gorude kupine i Primanj
zakona na Si naj u), ne ukazuj u samo na svet i boZj i breg, poSt ovan od st z
rine, i starozavetnu pridu o spasenju, vei istovremeno i na carski karal
ter zdanja. Obe scene sa Mojsijem nalaze se i u carskoj sabornoj crkr
San Vi t al e pored apsi de i upui uj u na t o da hri 5i anski car t reba da bud
novi Mojsije hriScanskog naroda, kao Sto je vei Evsevije oznadio Kor
st ant i na Vel i kog. Naj zad, kompozi ci j a Met ant orphosi s-a i ma i j asan mi
ri j anski vi d, koj i se obj aSnj ava t i me St o j e ona na gl avnoj apsi di Bogorr
didine crkve. U medaljonima su, naime, Pantokrator i Bogorodica, u p<
prsju, naspramno postavljeni.
Ovde nije dovoljno ukazivati samo na tumadenje Zlatoustog. Sta vi5r
iza ove ipside kiile se dogmatsko shvatanje, koje je Jefrem Sirski razvi
u svom duvenom govom o Hristovom preobraZenju. On najpre pokazui
zaSto se dogadaj odigrao na bregu. Pantokrator hode time da pokaZe d
je sin boZiji, koji je pre svih vremena stvoren od Oca; on je po istek
odreilenog vremena uzeo telo od device, roden je bez za(e(a i saduvao j
netaknuto devidanstvo svoje majke. Stoga je vodio udenike na brdo, d
bi ga Otac nazvao svojim sinom i da bi im pokazao da je zaista njego
si n i Bog.
Blistajuii sjaj i sakupljenost svetla u mandorli slikovito izraZavaju idejt
koju Jefrem Sirski ovako opisuje:
"Pokazao
je svoje haljine bele ka
svetlost, jer je iz njegovog celog tela izbijala velidanstvenost njegovog br
Zanst va i svet l o j e zradi l o i z svi h nj egovi h udova. Nj egovo svet l o j e i zbi l
i ost al o u nj emu sakupl j eno; ono ni j e ni kud odl azi l o i ni j e ga napu5t al <
ono nije niodkuda dolazilo da bi. ga preobrazilo; ono mu nije bilo pr
vremeno pozaJml Jeno vec
Je
l z nJega rzDrJal o(.
Pojava Mojsija i Ilije ima svoj smisao u tome Sto su proroci sa rado5ir
koju do tada nisu poznavali, videli njegovo postajanje dovekom; ali su :
radoval i i udeni ci , j er su gl edal i di vot e nj egovog boZanst va, koj e j oS ni s
poznavali. Postaje jasno da je takvom kompozicijom zauzet stav proti
t eol ogi j e ant i ohi j ske Skol e, koj u j e Just i ni j an 544. god. osudi o; i st o t ak
je jasno da su ovde olideni hristolo5ki i marioloSki pogledi sabora u Cr
ri gradu i z 553. god. na kome j e osudena f i l ozof i j a Ori gi na.
I veza Ilije sa Jovanom, kao i Mojsija sa Petrom, koju pokazuje sinajsk
kompozicija, postaje jasna, kada se uzme u obzir sedma glava Jefrerr
Si rskog. Tako on kaZe da j e svet i Moj si j e gl edao posvei enog Si mona, 5t
znadi zastupnik odev zastupnika sinovljevog; Mojsije je vodio svoj narc
kroz talase u slobodu; Petar je podigao kolibu da bi sagradio crkvu. T
Sto se, dakle, Petar nalazi pod mandorlom Hrista, ima svoj ekleziolo5l
smi sao. Na ovom brdu j e uzvi knuo Ot ac: oOvo j e moj I j ubl j eni si n, sl r
Saj t e gan. Brdo Tavor j e, dakl e, sl i ka Crkve. Na drugoj st rani , dedni St .
rog zaveta (Ilija) naginje sc dednom Novog z^veta (Jovan): ,Brdo je po-
stalo obrazac Crkve, a Isus je na njemu sjedinio oba Zaveta i clao ih crkvi.
Stari zavet je dobio njegove tajne; Novi je otkrivao krasote njegovih
dela<. Zato se nad sinajskim PreobraZenjem sa puno smisla spaja apo-
stolski luk sa prorodkim. nlsus pak zradi celim telom divotu svog boZan-
stva, kao sunce svojim zracima<. Jefrem Sirski objaSnjava divotu na
brdu Tavoru iz inkarnacije i iz udenja o dveina prirodama. Tri apostola
vide tu velidanstvenost, koju nikada ne mogu videti oni koji odbacuju
da je lt{arija rodila Boga. Tako postaje jasno zaito se apsida sa Preobra-
Zenjem nalazila ba5 u jcdnoj crkvi posvedenoj Bogorodici. Potresno je
kako u poslednjim glavama svog govora o PreobraZenju, Jefrem Sirski
stavlja uvek ponovo, jednu pored druge, misao o istinitom bogu i istini
tom doveku u smislu Halkidonskog sabora, i kalco slavi divotu trolidnog
j cdi nstva.
Tako j e kompozi ci j a Pre-obraZenj a, u kraj nj oj l i ni j i , ol i davanj c
boZije redi, sa kojom Jefrem Sirski zavrSava svoj govor: oTo je moj lju-
bl j eni si n, sl uSaj l g ga<. Postaj e razuml j i vo zaSto su kompozi ci j i Preobra-
Zenj a u San Apol i nare i n Kl ase kasni j e dodata oba arhandel a, koj i za ve-
lidanje jedinosur5nosti
sv. Trojice
"klidu
sada i u sva vremena i u svu ved-
nost<; ovim se zavr5ava i govor Sirca o Hristovom preobraZenju.
Kao Sto se ranije mislilo da je nemoguie da Metantorphosls pripada glav-
nom kanonu monumentalne kompozicije ranovizantijskog v::emena, tako
se i do danas scena, tr kojoi Hristos kroz zatvorena vrata pristupa dva-
naestorici apostola i navodi Tomu da stavi svoje prste u njegovu ranu,
smatra kao sporeclna narativna scena i pogre5no se oznaiava pojmom ne-
vernog Tome. Ali vei u Teodorihovom ciklusu Stradania u Raveni po-
staj e
j asno
da al <cenat uop5te ni j e na Tomi , vec na Pantol i ratoru, koj i
rrlazi kroz zatvorena vrata. Jedna od naivelidanstvenijih kompozicija ove
vrste, na jednoj srcbrnoj bodici iz Monc!, nosi monumentalni natpis koji
deluje ka6 priznanje pracrkve, izgovoreno od onoga diju ie ruku sim bog
stavio u svoje rane: ,Gospo{q pqqi-i-Bpie-mojo. Da li je i ova scena u ju-
stinijansko vreme imala disto ekleziolo5ko znadenje i da li je bila sliha
priznate crlcvc? Onda bi trebalo kompoziciju tumaditi u smislu Jefrema
Sirskog koji je nije sludajno stavio u-vezu sa svojim objaSnjenjem Preo-
braZenja: oKada nije bio Bog, kako je rnogao da ude kroz zatvorcna
vrata? Kada nije bio telesan, dije je rane Toma opipao rukama? Ako rrije
bio Bog, kome je onda ovaj doviknuo:
'Gospode
moj i Boie moj'?"
I,{onumentalna dvopojasna apsidalna lcompozicija jerusalimske umetno-
sti, koja se morala nalaziti u apsidi crkve Vaskrsenja, prikazivala je
vaznesenje Hrista u nebo; njene varijante se zadrlavaju u oclredenim
granicarna i pokazuju zajedni8ki sasvim odreclcna merilajkoja se sagla3a-
iaju sa sliko^m Vazireseija u koleksu- Rabule i na takozvanim fresirama
Vaznesenj a u kalu{q1qk-im
_\a-pg
l_qrffq_U_B alitu - Kompozici j
a
j e uvek dvo-
poj asna. U gornj em poj asu deti ri andel a nose Pantokratora na prestol u;
samo je u Rabulinom kodelisu Pantokrator predstavljen kako stgli. Sve
egipatske freske slede naprotiv, bez iz;yetka, jerusalimsku tradiciju, koja
se ogleda na arnpulama iz lt{once, a ponchad preuzimaju zajedno sa an-
tlelima i jezekiljsl.:i tetramorf iz scene Vaznescnia RabLrlinog hodeksa.
Donji pojas u jcrtrsalimskim predstavama Vaznesenja prikazuje apostole;
ali veza sa gornjim dogadajem nije uvek jasna. Donja scena se mole i
relativno osimoitaliti. Lt svblol sr"edini oni iasno orikazuie troinu sku-
aIi veza sa gornjim dogadajem nije uvek jasna. Donja scena se mole i
relativno os6moitaliti. U svbioi sr"edini ona iasno
prikazuie troinu sku- relativno osimoitaliti. U svb5oi sr-edini ona
iasno
prikazuje trojnu sku-
pinu:
uvek Mariiu
(nekad
kao moliteliku). naideSie izmecfu Petra i Pa- pinu; uvek Mariju (nekad kao moliteljku), najdeSie i
i l a, a, pri godno,-i pod vi tl ej emskom zvezdom.-Vei naSe anal i ze teodosi -
janske ikonografije u apsidi crkve Santa Pudencijana, kao i reljefa sa janske lkonografije u apsidi crkve Santa Pudencijana, kao i reljefa sa
Logosom na drvenim vritima u crkvi Santa Sabini, pruZaju upe8atljivo Logosom na drvenim vratima u crkvi Santa Sabina, pruZaju upedatljivo
tumadenje donje zone jerusalimske Analipsis; ovde se pod ecclesia cae-
/esti s l ogosa' i nj egovi h"andel a i pocl zvezdom i nkarnaci l e stvara zemal j -
ska pradrkva, tijJ je sredi5te Mirija. Ona je u tom siilopu, kao crkva
tesrrs logosa r nlegovln anoela I poo zvezoom rnl{arnacue srvara zema|J-
ska pradrkva, tijJ je sredi5te Mirija. Ona je u tom siilopu, kao crkva
sveta, olidena u Petm, kao zastupniku jevrejske crkve i u Pavlu kao za-
stupniku paqanske crkve. Po tome bi dublii smisao ove takozvane ana- stupniku paganske crkve. Po tome bi dublii smisao ove takozvane ana-
lipsis bio ma.nje dogadaj vaznesenja, a vi5e inisterija crkve, u tom smislu
cla postoji nebeska i zemaljska crkva; orrr zadnju je rodila Marija iz svog
lirila, a osnovali su je Petar i Pavle.
Dalja istorija ove ekleziolo5ke kompozicije, koju moiemo da sledimo u
rnnogobrojnim kaluderskim kapelama u Apolonovom manastiru u Ba-
vitu, potvrduje ovo tumadenje. Pri tadnijoj analizi primeduje se velika
razlika izmedu fresaka u ni5ama u Bavitu. U nekima jo5 preovladuje ka-
rakter dogadaja, lcoji se naglaSava u Palestini i Siriji. U najznadajnijol
fresci, u ni5i kapele XVII, dvopojasnost je veC raldlanjena u dve sasvim
samostalne kompozicije, koje su odvojene horizontalnom poprednom tra-
kom. U donjem pojasu je Marija jo5 uvek kao Moliteljlca, a i predeo je
io5 naznaden, kao Sto su oznadeni i Petar i Pavle; ali se vi5e ne radi o
Apostolskoj pracrkvi, vei uop5te o predstavi crkve, sa ukljudivanjem
koptskih svetaca i igumana. U manastiru Apolona se, od sada, oba pojasa
mogu razdvajati i svaki posebno moZe da ukraSava jednu niSu. Ali je jo5
presudnije 5to se na freskama niSa u kapelama VI i XLII stojeia i mo-
leda Bogorodica zamenjuju Bogorodicom sa detetom na prestolu; ona
sada nije vi5e sedi5te pracrkve, vei koptske ili dak i lokalne crkve. U
takvim apsidama nastaje tip Galaktotrophousa (rnlekopitatelnica), koja
se pojavljuje na jednoj fresci u ni5i u Jeremijinom manastiru u Sakari.
Taj tip treba da udini odevidnim da je Marija majka crkve, koja svojirn
majd.inskim mlekom hrani crkvu. DojeCa Madona je, dakle, u koptskoj
crkvi varijanta vizantijske ideje, a ni u kom sludaju se ne moZe objasniti
sesipatskom dulnoiiu i umetnidkim realizmom.
p- '
I(ada je papa Jovan IV (640-642) dao da se u kompleksu Lateranske ba-
zilike sagradi kapela za relikvije sv. Venancija
-
koje su spa5ene iz nje-
gove domovine Dalmacije, pri upadu Avara
-
apsida je dobila jednur
predstavu crkve, koju je dovr5io njegov naslednik Teodor (642-649);
komponovana j e na nadi n koj i j e bi o razvi j en u Cari gradu, Si ri j i i Egi p-
tu, ali rr varijanti uslovljenoj od vremenskih prilika. U gornjem pojasu
se predstavlja poprsje Pantokratora izmedu dva anitela, dakle gornji po-
jas analipsis-a sa ampula iz Monce, skraden na oblik poprsja. U donjem
pojasu stoji Maria orans izmedu Petra i Pavla, predstava, dakle, trodla-
ne ecclesia militans; ona
je ovde kao sredi5te proterane mudenidke crkve
Salone, koju predstavljaju Venanciie i Domnus i ostali mudenici, diii se
l 2
Bogorodl ca na prest ol u, l zmedu Teodora i Sv. Dorda. Enkaust i dna l kona VI vcka vi si na 6B
st r i na 4B cm. Manast i r na Sl naJu.
l r h )
1 \ / 4
niz nastavlja preko deonog zida, Mozaik je skoro istovlemen rimskim mo-
zaicima u apsidama u Santa Agneze i San Teodoro u Rimu; on je dakle
politidki i umetnidki dokaz zalokret balkanskih i grdkih progninih cr-
kava u ltimu.
Istodnorimsko Hristovo vaznesenje bilo je od samog podetka su5ta su-
protnost zapadnorimskoj ascensio, koja se pojavljuje na teodosijanskim
sarkofazima i slonovadama V veka. Cuveni jermenski,evanttelistar kra-
ljice Melke, danas u manastiru na ostrvu San Lazaro kod Venecije, u
svoj strogosti odraZava ovaj tip istodnorimskih apsidalil|kbmpozicija
j o5' u
X v"eku. U evanal el i stai u Mel ke, u donj em pdi asu, prcdstavi j eni i u
Petar i Pavle, kako proskinezom ukazuju po5tovanje Bogorodici, Ova
kompozicija Vaznesenja, poreklom iz Carigrada, predstavlja osnovu Va-
znesenja karolin5kih i otonskih Skola na Zapadr, ali se ne preobliduje
samo u vezi sa dogadajima, vei se kombinuje i sa zapadnorimskim ascen'
sio i pretvara u zapadni tip Hristovog vaznesenja.
Najzad, jerusalimske srebrne ampule osvedoduju i postojanje jedne veli.
ke apsidalne kompozicije Bogorodice na prestolu. Ovaj Marijin prestc
ne sme se zameniti sa prestolom Galaktotrophouse; njegovi koreni su ve.
rovatno u vezi s Poklonjenjem maga i pastira, koji svojom ravnomernor
trodl ano5i u obezbei l ui u si metri i u
prestol ne
sl i ke. i znad koi e se nal az:
moi na zvezda i nkarnaci j e. Skuf i ni
-maga,
kao i skupi ni pasti ra, pri padz
po jedan andeo, koji sa svoje strane takocle pojadava koncentraciju iko
ne na gledaoca. Nad zvezdom mogu da lebde i Viktorije, koje su poznat(
sa deonih ztdova apside u crkvi San Vitale i u Bogorodidinoj crkvi ni
Sinaju. Ovim scenama sa Bogorodicom na prestoiu oduzete su sve pri
povedadke crte bi bl i j ske pri de. U vi 5e sl udaj eva j e poboZna sl i ka Bogoro
dice na prestolu obeleZena grdkim natpisom kao slika Emanuila; natpir
gl asi : oEmanui l o sa nama, nai Bogo. 14ai pa i dete su uvek okrenuti gl e
daocu; dete nosi krstasti nimb. Drugi, monumentalni tip Marije na pre
stolu prikazuje Bogorodicu izmedu dva analela. Takva scena se mogla vi
deti u apsidi crkve Teotokos u Carigradu jo5 za vreme Sacmana, koji jt
je nacrtao. Marija na prestolu ove vrste oduvana je i u pro5irenju crkvt
Sv. Di mi tri j a u Sol unu, a pre svega u Santa Mari j a Anti ka u Ri mu. Isto
vremena bimogla da budd odigi;ija, koju duvaju andeli, u apsidi crkvt
Panagi j e Angel o-Kti stos u Ki ti kod Larnake na Ki pru; ona pri kazuj e ca
rigradski tip Odigitria na suppedaneum-v, koji kasnije preuzima iz Ca
rigrada crkva Uspenja u Nikeji. Poznom justinijanskom vremenu pripa
da
jo5
mozaik apside u crkvi Panagije Kanakarije u Litrankomi na Ki
prul sa Marijom^koja je, kao Augusii, odevena u purpur i na zemaljsko.
lopti, u duginoj mandorli na plavoj osnovi. Ona je okruZena medaljo
ni ma apostol a i stoga se mora, kao i sve cari gradske predstave Mari j e
tumadiii ekleziolo5ki. Varijante Bogorodice na prestolu-sa oba arhandeli
bile su narodito omiljene u Maloj Aziji, Siriji i Egiptu u ranovizantijskon
razdoblju: u evandelistaru iz Edmiadzinanalazimo Bogorodicu na presto
lu, a i freske u ni5i kapela XXVIII u Apolonovom manastiru u Bavitr
predstavljaju Mariju na prestolu sa Emanuilom; nju kao varijantu P/a
i ytera-moti va obuhvata mandorl a; presto duvaj u ob-a arhandel a. Ovaj ra
novi zanti j ski prcsto s Mari j om i zmedu Gavri l a i Mi hai l a, kao Sto j c po
t . f ,
4t
l:9
:*
:'-;
.l:
::$'
t$!
i *
-.?
214
znat no, upot rebl j ava se u makedonskoj mozai dnoj unl et i l ost i bez i zuzct i i a
za vei i ke apsi de. Vel i danst vena sl i ka maj ke boZi j e, I i oj a nas danas, kac. r
posl ednj i ost at ak i z st ari j eg makedonskog doba, pozdravl j a u dost oj an-
st venoj samoi i i z apsi de crkve Sv. Sof i j e u Cari gradu, i mal a j e, na i st om
mest u, pouzdano j ust i ni j anski uzor.
Cisto justinijanski mozaik apside, u svom prografiru sasvim oduvan, na-
lazi se u katedrali u Poredu, koju je episkop Eufrazije (530-560) dao da
se sagradi i dovr5i. Marija sedi na subsellium-u, pod pobednidkim ven-
cem koji drZi boZanska ruka, na carigradski nadin. Oba arhandela u beloj
cdedi , sa kral j evskom t rakom u kosi , ne duvai u j ednost avno st raZu, vec
privode prestolu svetog Mavra, episkopa Eufrazija i njegovog dakona
Klaudija. Takvu ulogu imaju ancteli vei na frizr-r povorke clevica u San
Apol i nare Nuovo. Tako arhandel i prat e u San Vi t al e svet og Vi t ai a i epi
skopa Eklezija ka Hristovom nebeskom prestolu na rajskoj poljani. Ma-
ri j i n prest o na j ust i ni j anski m mozai ci rna, ' kao i t o smo vi del i , duvaj u dva
andel a, i st o kao i Hri st ov prest o u apsi di u Sant a Agat a Madore i San
Mikele in Afridisko u Raveni, ili i u peiinskoj crkvi David-GaredZi u Dodo
(Gruzija). Ova uporednost izmedu Hrista i Bogorodice na prestolu kojc
iuvaju andeli, provladi se kroz celu ranovizantijsku mozaidnu umetnost
apsida. Dovodenje svetaca Mariji na prestolu rr Poreiu je uspeSno nad-
vi 5eno sa dvanaest medal j ona svet i ca u poprsj i ma, koj e okruZuj u sred-
nji medaljon sa agnus Dei. Na deonom zidu apside prestoluje Hristos na
zemal j skoj l opt i . Nj emu pri nose vence i knj i ge j evandel j a, sa l eve st ranc
Sest apost ol a pod vodst vom Pet ra, a sa desne st rane Sest apost ol a pod
vodst vom Pavl a. Takav f ri z sa zemal j skom l opt om bi i e kasni j e upot reb-
ljen i na deonom zidu crkve sa galerijom u San Lorenco fr-rori le mura u
Rimu kod motiva r.rvodenia svetaca u smislu onosa u San Vitale. O viso-
kom osecaj u st i l a i o t akt u t adasnj eg vremena sv6dodi t o 5t o j c u Porei u
Zenski zvuk apsi de usagl aSen s mu5ki m na deonom zi du apsi de, dok j e l r
San Mi kel e i n Af ri di sko, Chri st us vi ct or-u i zmedu oba arhandel a dodat a
muzika truba andeoskih jata na frizu deonog zida.
Trozvudnost osovi ne mozai ka apsi de u Poredu (Hri st os na l opt i svct a,
j agnj e boZi j e, Bogor odi ca na pr cst ol u) nast avl j a se u ar handel u; on st oj i
u sredi ni prozorskog poj asa pod Mari j i ni m prest ol om i pokazuj e l opt u
sveta sa zrakastim krstom. On olidava takozvanu lux vera u natpisu na
t ri j umf al nom l uku; nj u nagove5t ava sedam svei a apokal i psc nf f asadi
narteksa, a ona se pojadava do redi I{rista sa loptom sveta: oJa sam isti-
ni t o svet l o<. Arhand6o st oj i i zmedu Zahari j e, zast upni ka prvosve5t c-
ni dkog pozi va i Jovana Krst i t el j a kao posl ednj eg proroka. Ne5t o kasni j e
sr,r
-
bodno od prozora - predstavljena ona clva objavljivanja inkarna-
cije, koja imaju svoj pandan na trijumfalnom luku sa PreobraZenjem iz
karol i nSke crkve sv. Nerej a i Ahi l ej a u Ri mu; ona u Vi zant i j i sadi nj avaj u
veliko stalno jedinstvo i tako se pojavijuju i na jerusalimskim hodoias"
nidkim bodicama: Gavrilo objavljuje Mariji na prestolu da ie postati Bo-
gorodica; Jelisaveta i Marija stoje jedna naspram druge i saopStavaju
svoi u bremeni t ost .
Za ovu justinijansku kompoziciju je znadajno da ie sa puno smisla prate
dve meilusobno srodne scene krunisania u sporednim apsidama, koje je
,1,
v
i l al rl t i raj rr. Sa; cdrrog i sr: i ka obl aka, I {ri st cs Emanui l o kruni 5e l evom i ci c-
snom rukom po jednog svetog mudenika pobednidkim vencem. Tako FIri
stos na amuletima i daiama sa pozlatom vei u IV veku kruniSe Petra i
Pavla, kao i bradni par koji se pokorava sacran' LentLuTt matrimonii. Mu-
deni ci pri nose svoj e vencc Bogorodi ci , kod koj e se nai azi Zrt veno j agnj e.
Takav vcnac, l <oj i boZanska ruka drZi i znad Bogorodi ce, daj e Hri st os i
oni ma koj i ga sl ede na nj egovom put u l <roz smrt u pobedu.
Monument al na umet nost u sredi St i ma rnoi i i vere, di i a j e pri roda j edi n-
st vo svi h del ova u cel okupnoj i dej i , i zrasl a j e i z sredi ne carske i hri st o-
l oi ke drZavno-crl . l vene i dej e; ona j c moral a da pri ma st varal adke pod-
st i caj e, u kat edral ama i saborni m crkvama, i z i edne odreci ene prost orne
sredi ne i da j oj di gl avni akcenat pre svi h drugi h odai a. To j e
ol t arski
prost or, smeSt en i zmedu prost ora za verni ke i apsi de. Neka dobra sudbi -
na u i st ori j i vi zant i j ske umet nost i ht el a j e da j e ost ao saduvan t akav
prezvi t eri j um, i z j ust i ni j anskog vremena, sa cel i m svoj i m programom.
To je prezviterijum u sabornoj crkvi u San Vitale u Raveni. Ovde moZe-
mo nauditi da shvatimo, koje nove moguinosti su se razvijaie iz oltarskog
prost ora u VI veku, koj i su novi obl i ci sl i ka, l i t urgi j ske kompozi ci j e i
kakvo je topolo5l<o uredenje prostora nastalo iz ove sredine, a koje su
posledice novih zakona slike.
Na osnovu arhitekture ove prostorije, koja od Carigrada preuzima nadelo
otvorenih dopunskih zidova sa tribinama i krstastim svodovima, proizi-
l aze naj pre, za i konol oi ki raspored programa, t ri l <l asi dno i spunj cne nuZ-
nost i . U sredi ni ovog >ot vorau, u kvadrat noj osnovi nal azi se ol t ar j a-
gnj et a boZi j eg. On i ma l <ao Zrt vei ri znak si mbol i dno j agnj e na svom bl o-
ku. Ol t ari nogu bi t i u ovo doba u obl i ku st ol a i l i bl oka; u j ust i ni j ansko
vreme ne post oj i bi t na ol t arska pl ast i ka. Ol t ar j e j ednost avna t rpeza Gc-
spodnja i Zrtvenik, a njegovo tumadenje se odvija kroz program mozai-
ka onog prost ora koj i ga obuhvat a i koj i j e t akorei i nj egovo ruho. I znad
. , l i ^ - ^ , . . - ^ - , , ^ , + , , : ^ 1 . , - ^ r ^ ^ . : ^ . , ^ J l . ^ : : . . r ^ -
ci r al r a 5c zasv( ' ( l uJC l i f si asi l svoo, l i o] l LL l ci nenom vcncu sa vocem, pr l -
kazuj e j agnj e boZi j e t adno i znad sredi ne ol t ara, na ko. i em se, u svakoj
l i t urgi j i , ponavl i a nj egova Zrt va. Cet i ri voi na st abl a drvet a
' zl vot a,
i z. ra-
st aj uci i z ugl ova, i znad paunova kao si mbol a vaskrescnj a, podupi ru vi -
soki znak boZanshog samoZrt vovanj a u t emenom krugu. Usred bogat st va
veget abi l nog Li vot a, u t rapezni m pol j i ma na pi : ozradni m pl avi m nebes-
ki m l opt ama st oj e al hancl el i i oberudke nose voi ni venac j agnj et a bo-
Zi j eg. Ovaj svod sa arhandel i ma i ma svoi t eodori hovsl l i uzor u Arhi cpi -
skopskoj kapel i , al i j e sakrament al no poj adan i di gnut do naj vi Se vi si ne,
dak i znad vi si ne carske apsi ci e. Do nj egovog podnoZj a doseZe moi ni t ri -
j umf al ni l uk i dui i od vel i ke okrugi e prost ori j e za verni ke. Na n. i emu j e
podev od Gal e Pl aci di j e uobi daj Ena, a u Arhi epi skopskoj kapel i srodan
-
friz sa nizom rnedaljona sa apostolima i svecima i sa poprsjem Panto-
kratora u temenu, koje se nalazi u pravclr osovine agnus Dei; on time
oznadava del o spasenj a Pant okrat ora, koj e post aj e j asno u ol t arskoj i r-
t vi . Na t aj nadi n, apsi da j e, sa svi m svoj i m sj aj em, pri dodat a i podredena
svodu sa arhanilelima; ona se odncsi na ideiu Zrtve, kako njen mozaik
sa Hri st om u pol ukai ot i , t ako i oba bodna, ni Ze pri kazana mozai ka sa
carem i cari com. I -i ri st os prest ol ui e usred nebeske
pol i ane
l <ao ml adi i ki
t 6
Hr-i si os Er. r' ranui l o, bcz l <r' s1a, sa j cl ani l cl j em.
To j e t r. acl i ci j a poi cv ocl I V
- , . - I - ^ A l : - - ^ ^ - - - - , J - l - l : e ^ .
veka. AI i scena sada bl . i est i sa zi at r . r c ot nou" , r i ok i c' u
pr ezvi t er i
i u zl at o
dost a i t ccl l i i ' r ' o upot r cbl
j eno.
Bi t ni i a i e nr omena 1r ' ncl i ci onal nc sr - , ' r r t : ( - ' r r - dost a i t ccl l j i vo upot r cbl j eno. Bi t ni . j a j e pr omena t r : acl i ci bnal nc sccnc. Cu-
var i pr est oJa ni sl l Pet ar i P: r vl c, vci dva i aka ar hancl cl a. koi e Jef ' r cnr Si r -
vari prest oJa ni sl l Pet ar i P: rvl c, vci dva i aka arhancl cl a, koi e Jef , rcnr Si r-
/ oJ
od zl at a i cl r agog kal ncr . r j a; o\ i u pr ednj u st r anu kr st a pokazui e i Maksi -
mi j an na mozai ku u San Vi t al e. Na zadni oi st rani , pal i ,
t ri m-edal i ona u
vcr t i kal r r oi t . r sovi ni pr i l i azu. j u j agnj e bozi
i c,
Pant oki at or a i Chr i st us , t i c-
/ or sa krst ont , oba u poprsj u; hori zont al ni kraci krst a nose carska . ^-
pr s j a, I c i o i dc s no od' medal i ono t u i ueni " t om. Na i usr i ni i ans k o; c ! ; -
-skorn krst u j c,
dakl e, pl rrj e krovana i dej zr apsi de (Hi i st os
j
car) i t i me
. i c
st vorcn odrccl cn obl i k, ko. l i mol da i ma s' oi e korene u konst ant i nski m
pr cdst avama, al i k<- l . i i
. i c
i z' csno bi o obnovl l en od car eva makedonske
| cncsan- sc i od l i a| ol i ni kc i ot or r skc car . skc k. ui e, kao St o i c t o pokazao
Pr cci nj a st . ani ki i i . . 1r ( r f hi cDi si i . r a 11" L. t - , r " . a ( 51. i - 553) . U sr edl nl Jovan Kr st i t cl J Okr uZen
aet vo| i ci r m i cYandel i st a. t i avcna. ar hi epi skopski Jnuzei . Vi di gor c I st r anu 220. i dal j e.
ski ni kad dr ugadi j e i ne nazi va nego >t l r var i . . Oni dovode
" si et og
Vi t : i i a
i cpi skopa Ekl e?i j a, koj i nosi nr odel car skc sal >or ne cr kve, l l r i st t r na Jopt i
svet a. Ar handcl i ne r , . r edst avl j aj u ovde samo dva l i ka r avcr . r ske cr - kl c,
vci Hr i st os n j i hovi r n posl cdst ' r ' <>r n uzi r na u svo. j t r na j vi i t r zai t . i t t r Vi t al o-
vu cr kvt r u Ravcni , sl svi nr n. j or i t r t l cl r r i ci ma, za koj c j c Ekl czi j c - sagl a-
cl i o 1r-r kui u. Ancl el i ne i uvaj r. r sarn() st ' ct i
l )rcst o,
ncgo"i vocl c k nj cri ru;
na Maksi mi j anovoj i i at edri i na
j crr-rsal i nt ski m
ampul arna, ani l el i prat e
mage, i st o kao i na svi m
l ; et odcl i r i nr
di pt i si ma j usi i ni j anskog
r . r . cmena.
Oni drZe st ra2n na ul azu u >5yj at u j u 5r, j at i hn, kao St o
j c
vi di
"na
dconor-n
zi du u. San Apol i nare i n Kl ase. Oni drZc Zrt veno j agnj c
na naj vi sem r. rcbr-r
nad ol t ar om i svi oci
-
ne samo Ar eopagi t
-
znai u da ancl el i ni kocl
j edne pr osl ave evhar i st i j c ne nedost aj u.
Carski Hri st os u purpuru sa zl at ni m cl at , i drLi u desni ci vcn; rc. Svet i Vi -
t al se pr i bl i Zava sa pokr i veni m r ukama da pr i mi , Zi vot n; u l i t ur ei i skoi
umet nost i venac 2i vot a pr i pada Zr t venom
. j agn. j et u,
myst . ' r i t r r r t , l i i i i r i st t -
cr i f i ci i , oni ma koj i sr r dal i svoj Zi vot za i j r ' i st ' a, kao' Sr o
i e i agni c dal o
svoj zai ovet anst vo, a car ga dobi j a kao
yi cari l Ls
Cl t ri st i u i rki , l -i i arst vu
na zeml j i . Car Just i ni j an j e predst avl j en i spod Gospodara svet a sa svo-
j om
t rost rukom moi i , koj a
j e
u Cocl ex Jt t st i ni anus dospel a do nepromen-
I j i ve pravne snage i vedi t -e vaZnost i ; t o j e, s j cdne st rai e, n. j ego' "b di nov-
ni St vo i voj na snaga, a sa dmgc st r ane cr kvi , koj a j e ol i i eni u ar hi cpi -
skopu Maksi mi j anrr, nj egovom prvosveSt eni ku i arhi dakonu Ravene. Si e-
di nu ne di ni arhi epi skop, kao St o j e t o bi o sl ui aj u zavet noj crkvi Gal e
Pl aci di j c (Hri zol og i zmedu Teodosi j a i Evdoksi j e), vei car kao Hri st ov
namesni k, kor ne. pr i pada pot puno. ur edi van. l e. pr ar a koj e j e nedcl j i vo, a
po sr oj oj pr i r odi r i e dozvol j ava deobr r na, duhovnon i , i vet ov non. Na-
spram cara st oj i cari ca sa svoj om prat nj om; onzr j c pri kazana kao augt t -
st a,
. t , i cari a
Bogorodi ce i st oga na svom brokat nom ogrt adu nosi t ada po-
l i t i dki znadaj no Pokl onj enj e maga uugust a-i i cael est i na-i na prest ol -r.
Front al i t et oba mozai i ka t ri za obj asni o
. i e
Gcrhar. t Rodenval t
-
i rpor-ccl t r-
i ui i ga sa f ri zon-r 2p11' s f i vgus1i i , l i oj i
. j e
sunurrt Ls pot l t i f ex na Arrt
i ; ccl . :
rr
Ri mr. r
-
aut ol (rat orst vom skroz naskroz sakral r-re vi zar-rt i i skc carske i dc-
j e. Car u apsi di u Sar. r Vi t al u nosi Hri st ovo t c' l o rrhl c-brr, a n. j cgova nrrro-
qovol j ena supruga Hri st ovu krv u put i ru vi na. Carski n. rozai i i se t i nre
dvost ruko povezuj u: sa gospodarem svet a na nebu i sa ol t arom j agnj e-
t a; t ome pri sust rruj e sveSt enst vo sa krst om, carskorn bi bl i j om i posudonr
za t amj an. I t o se mor a t ai ni j e obj asni t i . Na mozai ku j e kr st u Maksi mi -
j anovoj
r uci sav od zl at a; on j e sl i ka Konst ant r nol oq ukr aSenoq kr st a.
To j e kr st koj i i uvaj u ar handel i na evhar i st i i koj sr . ' br nol zdci i i z Pol -
t ave, koj a se danas nal azi u nuze. j u u Leni i ngradu.
Kako j e u st varnost i i zgl edao carski krst ' u i reme Just i ni i ana mo2cmo
bar zakl j udi t i po pozl ai enom srcbrnom krst u kol i j e Jr-rst i n I I (565-578)
pokl oni o Ri mu i koj i danas pri pada vel i ki m ranovi zant i j ski m dragoce-
nost i ma i z \ 4uzeo Sakr o u Vat i kanu. Pr ednj a st r ana j e
di st o dekor at i vna,
218
21)
Jozcf_Der (Josef DeCr).
lzmedy
mozaika sa carern i caricom, u apsidi u
S-an Vitale, stajao je arhiepiskopski presto. Njegov program se morao
uklopiti u celokupni evharistidki prostbr i morab
je
da se"odnosi na kom-
pleks crkvenog uredenja. Ma koliko da je,
inade, u unutralniem prostoru
gratlevinska plastika potisnuta od mozaidke oplate, na katedri s?:, u sku-
pocenom materijllu, slonovoj kosti, koja je delom bila pozlaiena., razvio
- bogati program.. On nam j-e oduvan na duvenoj Maksimijanovoj katedri
od slonove kosti i to u retkoi celini.
Na prednjoj strani katedre,
fod
moinim lucima stoie detiri ievanclelista
kao_ repre4entativne pojedinadne figure, Iako okrenute srednjoj ni5i, gde
je Jovan Krstitelj.predstavljen hao prorok koji deli Novi od Starog za-
veta. On u leyqi drZi me4aljon u lcome se nalazi jagnje_bpZije,
tak6 da
njegov govorni gest, podignuta dcsnica, objavljuj-e id-eju olt-ara: oVidi,
to je jagnje boZije, koje nosi grehe sveta(. tspod iite talive arkade nalazi
se i velidanstveni londonski andeo. Ova petbdlana
srupa vesnika boea
i logos-a, na prednjoj strani ravenske katedrc, ima larikter ikone, kio
i
proroci i apostoli izmedu prozora Spasiteljeve crkve Tecdoriha Veli-
kog i kao crkveni oci Amvrosije i Materius ved u San Vitore in Ciel d oro
ti Milanu.. Oni imaju istu ulogu kao Zaharije i Jovan Krstitelj izmldu pro-
zora apsid-e. u bazjlici Fufrazijani u PoreCu, a zastupaju zahtev najviseg
crkvenog dina, dije
_boiansko
jemstvo olidavaju. U ovoj ikonograiiji j-e
si mbol i sana udi tel j ska sl uzba na i sti nadi n kao sto to di ri i sv. apl l i ni rl j e
i kasni j e i kone
-ravenski h
epi skopa na mozai ku u San Apol i nare^i n Kl asl ,
kojima se takotte pridruZuju poprsja j,evandelista.
Reprezentativna priro-
da katedre izraLaia se i u-redanjrrtakozvane scenske ikonografije. Ude-
nje crhvene vlasti podiva na Starbm i Novom zavetu. Iz Star6e ziveta ie
izabrana tema egipatskog Josifa Hranitelja, oblikovana sa arLeolo5koin
tadno5i u i uZi vl j avanj u u egi patske noSni e i obi daj e. No to ni i e ni kakvo
merilo za poreklo stila, vei uop5te kulturni obidai VI veka, koii obuhvata
istoriju,
-pro5le
kulture, leksikografiju i enciklopedi.iu, etimologiju i zbir-
ke, antologiju i proudavanje staritr- obidaja i havii<a; na poditku ovog
doba stajao Boetije, a u Carigradu je stvorena nova Univ6rsitas titrcr;-
ruirn. I{eksih iz Nlileta
je
napisao leksikon erdkih
pisaca. prokopiie
neku
vrstu istorije arhitel<ture, Aleksandar iz Tr:ala medicinski prinienik,
Isi-
dor iz Sevilje enciklopediju.nauke i etimologiju. VaZniji jd akcenat koji
daje tvordc programa Maksimijanove katedre. On bodnoieita oscene sa
Zi tom", i uokvi ruj e i h bogati m l ozi cama, u koj i ma vi nov dokot i vi nova
lozica imaju istaknuto mesto. AIi on i ove starozavetne scene podreduje
onima iz Novos zaveta,
Novozavetne sdene irnaju -
nasuprot narativnim scenama sa Josifom
koje. su -iirokog
{ormq1i,
i po tome srodne.minijatur2ma.Bcdke..gcneze
-
vi soki format i repr:Czentati vni kai akter. To u brvom redr_r ni i e i ti l ska
razl i ka, ved se sc,ene Novog zaveta poi stovei uj u-sa
.i evancl el i sti ma. One
se nal aze.na prednj oj i s_traZnj _oj povr5i ni nasi ona prestol a i pri kazuj u,
(sa i zuzetkom ul aska u Jerusal i m) sccnc i nkarnaci i e: Rocl eni b i
poti o-
pjenje, Josifov san,_Put u
-Vitlejcm
i Kr5tenje; tome se pridruZuju sa-
kramentalne scene Blagosilja.nja hleba,- Hrahjcnje pet hiljada ljudi i
Svadbe u Kani u vezi sa para.bolidnim izledeniima. Tai<o scenh sa Sima*
i o- t r
jankom oznadava kritenje; Isceljenje slepog je u ranohri5danskoj umet-
nosti uvek u vezi sa scenama Viaticum-i (Blagosiljanje hleba i Cudo sa
vinom). Katedra, dakle, sa temom oJosif u Eeiptuu nisove5tava Doruku
lioyog
zaveta; njene scene se jednosmisleno
ddnose niideiu posiajanja
Hrista dovekom i smisao njegovog svakodnevnog ponovn6g-radaiia-u
pridesti. Cesto je izazivalo dudenjJSto kompozici'ie'u slonoioi kosti na
Maksimijanovoj k-atedri imaju tako_monumentaln-e crte i Sto
ju
kompo-
novane centralno kao ikone i kao slike koie iziskuiu poboZnost.
Uzvi5eno
znadenje andela, na skoro svim scenama daie irir fuieratsku merodav-
nost, udaljuje ih od dogaclaja i podiZe ih u iferu beivremenskih ikona
koje iziskuju p-oboZnost.
llazumljivo je, samo po sebi, da je takav zadatak
mogao da bude dat s_amo_na dvoru u Carigradu, ili na dvoru arhiepi-
shopa u Raveni. Ovu l<atedru, koja je imalJsvoje mesto medu carskim
mozaicima, najbolje je zamisliti kao poklon cara svom
yicarius-u
u cr-
kvenim stvarima
-
arhiepiskopr,r u Raveni.
Arhidakon na carskom m-ozaiku u Raveni ng-s! cg$lru
-b!blij_q. Ona ima
rasko5an povez,l<bji
ie izraden za vieme A'nistaiiint i-feoEotihu V"li-
I?t:l:l:d.:\l"cars\i
raskoini po_v_ezr oye_v.rste-kdje ka93n{.pgg_dstav-
\a
povez
-iz
Murana, oluvani su u veiem broju iz justinijanike
epohe.
Pl ode sa Mari j om.i z Bri tanskog mu2ej q i i z Mandel tera,L sa Hri i tom
iz zbirke Vaselo (Vasselot) i ii nekada3nie zbirT-e Hdil'eiiko iz Kiieva.
mogu
-se
spojiti u
.takve
rasko5ne poklopie; na njima se, ponekad, na
prednjoj strani prikazuje Hristos n-a prestolu, a ni straZni6i strani Bo-
goro.dJca na pr-estolu. DrZavni muzeji u Berlinu polgdujqjve_od najsaw-
Senijih srednjih-ploda ovog visokog stila, koje
^su
vrlo bjGFvefikim fi-
gurama na prednjoj strani Maksimijanove katedre. Ovi carski rasko5ni
pgvezi
din-e najreprezentativniju i najbrojniju, po sebi vrlo
jedinsrvenu
st(upinu. slonovada ranovizantijskog vremena. lEaugki primerak,)koji je
nekad ukraSavao evandelista-r svctog Lupicina, pre<istailja zapadnu vaii
jantu.ove gmpe, koja se nalazi u istom nizu k-ao i pov6zi i/Murana, a
koja je nastala u vezi sa radovima na Malisimiianovoi katedri: primcrak
iz manastira Edmiadzin je jedna,
ako nc siriiska, ono pak istodnorimska
varijanta, koja je mogla da nastane u perifemim krajevima carigradskog
Dozada.
bvi povezi knjiga, ma koliko bili mnogobrojni i internacionalno rasireni,
inraju svi osnovni sklop slonovade iz Murana: u srcd.ini Hristos i Bogo-
rodica- na prestolu, bodno po dve ncvozavetnc scene, na donioi popredrioi
traci friz koji se najdesce odnosi na srednju prestolnu sliku'ka6 ukazi'-
vanje poStovanj.a.ili rumadenje, i Viktorija,-koja je ostala nepromenjena
podev od Arkadijevog stuba u Carigradu i odatie se ralirili po
""lom svetu. oltari i povezi biblija prcuzcli su iz hriiianske dvorske rimetnosti
ovu victoria christiana; i prezviterijum u San vitalu uoblecuo, takoreii
sa svih strana, ove Flristove Viktoriie.
Koliko je tip monumentalnih rasko5nih poveza
sa monumentalnom iko-
nografijom,
lio
carska nadleZno_st, pa dak i zakonski propis, najbolje
proizila?i iz-dinjenice Sto je petodelni rasko5ni povez u kiroiinSko \.reme
bio podstrekad onih biblija koje su napravlien-e u dvorslioi skoli Karla-
Velikog, kao Sto je to raskoSna bibliia slobodnog carskog manastira u
22
Lor5u. Sve do kraja XVI veka, veliki carski oblik ostao
je neprikosnoven
za raskolne biblije.
Za tumatenje programa svetog oltarskog prostora u San Vitatlu
_-
koji
ovde analizulemo s gledi5ta dubljeg razumevanja
justinijanskog sistema
mozaika
-
presudna su oba puna zida prezviterijuma; oni svoju prozrad-
nost, dvojni sistem od po tri arkade, tribine na spratu i svoju celokupnu
nadgradnju u tri pojasa, podreduju sistemu eksedri centralnog glavnog
prostora,
-kao
i op5tim caiigradskim nadelima dopunskih zidova u siste-
mu baldahina crlive Svete Sofije, Sv. Jovana u Efesu i ostalih gradevina
ove epohe.
Donjf pojas je
ograniden sa detiri pilastra i-na svakgj strani
je
otvoren
pombCir iri.
iroliza:
detiri imposta aZuriranih kapitela imaju kao jedinu
ikonografiju apostolsku jagnjad oko krsta; u vezi su, dakle, sa oltaro-m
u obl i ku 6l oka, sa
j agnj etom na katedri i sa j agnj etom u zeni tu svoda,
a
predstavliaiu
simbol Zrtve skrivenog karaktera.
Z6na sa linetama-ima trqstnrku-ikoaoglaflju, koja se mora ditati ne u
okviru slilii, veCffirednb iznad proJtorije, daklej iznad-oltara. Elemen-
ti hleba i vina
-
daii su kroz sceiru Avramovog gostoljublja u mamvrij-
skom gaiu i scenu Avelia i Melhisedeka, izmedu kojih
je dasna trpeza,
koie sti
liostauliene
nasframno kao i car i carica u apsidi. Obe ove kom-
poiicije in usai;laSene s prostorom; tako su one postale obredne slike
i. molitnu, kak"vih ranije^ nije bilo, a koje su za dlalju istoriju vizantij-
skih oblika slika imale nenasluden uticaj. Su5tina
justinijanske umetnosti
moZe se najbolje shvatiti kroz njih.
Ako ie vei trodiana-sc-erl4_I4.4lgviij*-e slike-g-Sa.nta
Marrja-MadqesBi-
mu bila liturgijski obojena idejom evharistije, onda
je ljneta u San Vitalu
kao sredi5na- kompozicija pretvorena u mistidnu gozbu. Tri doveka za
stol om uobl i davai u obed koi i dai e besmrtnost. Ovo se ne i skazuj e samo
hijeratskom fron-talno5iu i riagla5avanjem tri hleba na stolu, vei se i sli-
kovno obja5njava Avramovom Zrtvom-,
tqjom
se od vajkada izraLavaHri'
stova krvna irtva. Kompozicija se, dakle, ne moZe ditati ni po zakonu
neke biblijske pride spasenja, niti po zakonu reprezentativne_, sa stanjem
saglasne, l<ompbzicije pobo?nosti, vei samo talio da
jedan deo slike ob-
jalnjava
drugil ovdd
jelu liturgijskom prostoru, komp-onovan-a prva-sred'
irjov-ekovna -pomen-ilika; ona postaje sasvim razumljiva tek u odnosu
ni Zrtvenik u sredini prostora iha sliku u lineti na naspramno postavlje-
nom punom zidu.
Na t5m zidu se, pak, nalazi dasna trpeza, pokrivena- s-a tri pokrivada,
obeleZena zvez.dom inkarnacije i sa kraterom vina i hlebovima na njoj;
ona odgovara stolu u mamvrijskoj lineti. I oko nj,e delaju starozavetni
sveci, ali sada sveci sa razliditih mesta i iz razlilitih vremena.
$velj
pai-
nosi oltalqjagqie, a Me-llr,isgdek dgnosi hleb slidan hostrfl-.obojica iz-
diZu svoie Etien" darove
(krv
i telo Hristovo) kao u sreclniovekovnoj
elevatio,- a u sredini, iznad oltarskog stola, boZanska ruka se priklanja
svoioi Zrtvi. Obe linete prikazuju, dakle, praobraz oltara, kome i Justini-
jan-i
Teodora, u svetim sasudima, u smislu priiparatio socramenti, prin-o'
ie svoje Zrtve. Time
je stvoreno, u najvi5em, a istovremeno i u najdub-
lSem s:mislu, novo liliovno ostvarenje.- Odavde
je
samo
jedan korak do
222
Mozai k i znad arkade na severnom zi du prezvl terl Ja u San Vi tate u navenl , N.r sl tcl u l tnetl
predstavl i ena
su- trl andel a kod Avrama I l rwovande Isaka. u l secctma Jereml Ja (l evo) I Moj sue
pri ma zakone. Oko 525-54?. gocl ,
linete u san Apolinare in Klase, gde praobraz oltara iz san vitala doziv-
l.1ava svoj
prvi preobralaj. U sanktuariju, iza dasne trpeze kojoi Aveli
nrrno;i
svoje jagnje,
a Avram. svog sina-- stoji,sam Hristos ,t litu pr"-
vosvestenrka; on se obema rukama obujima, da bi se na zapovest naivi-
Seg oca,
.dija
je desnica spustl prema nlemu iz oblaka, pieaao rr ii,ut
covefansrva. lo
Je
preobrazaj linete sa Avramom i Melhisedekom iz san
vrtal ej ..u vi zanti j .skoj umetnosti _srednj e_g
veka_od mamvri j ske l i nete u
san.vrtal u postaj e gozba
-svete
Troj i ce, koj u u l ati nskoj j asnoi i (sancta
tru.tttas) preuzimaju kaluileri iz Monte Kasina,_ kao sto ga-i Rubljov obli-
{g:e
u velikom forma-tu na najlep5oj ruskoj ikoni.
obe carske i hri5ianske. Viktoiild u
-san
viialu, divno zamahnutih krila, \23
drze Hristov pobednidki znak ti temenu obeju iineta. tvtoiiv vittoriia #
'
4ot
ponavl j a na vi sol l i m l uci ma, koj i nra se svet i i i 5t e ol vara prerna okrugl oj
gradevini na zapaclnoj strani i prer,ra carshoi apsidi na istodnoj. Na ieo-
nom zidu apside motiv je nagla5en doda' ;anjem palmi i dva grada, Vi-
tlejema i Jerusalima. Pokraj luka s apostoliraa, ispred zidova svetog gra-
da Jerusaiima stoje naspramno, sa svojim vcncima, veiiki proloci Starog
zavel a, Jeremi j a i I sai j a, kao navest i t el j i vel i ke mi st eri j e ot kroveni a i
svet e pohval ne pesme u hramu boga. Prema apsi di , na st rani cari ce, na-
larzi se Nlojsije kod Jotorovih stada; a iznad isti prorok, izuva obuiu na
svet oi n mest u gde gori kupi nov Zbun i odakl e se dui e gl as boZi j i . Scena
ne si mbol i Se samo di st ot u boZi j e kui e, vei i boZi j i pozi v, nj egov nal og
carskoj kui i , l t oj a t reba da bude za hri Si ane ono St o sr. r Moj si j e i Mi rj am
bi l i za i zabrani narod pri i zi asku i z Egi pt a i na podct ku put a u obei anu
zeml j u gospodnj u. Naspram ove sc!ne sa Moj si i ern, na drugoj st rani ,
bl i zu carskog mozai ka, predst avl j errc j e pri manj e zakona. I u Bogorodi
di noj crkvi u Kat ari ni rrom manast i ru na Si naj u, sagracl enoj u dast l j u-
bl j ene supruge, Just i ni j an j e dao da se ove dve scene st ave na deoni zi d
apsi de; on se progl a. Sava za zast upni ka Boga, za novog Moj si j a i zabranog
hriSianskog nai' ocla na zemlji, isto kao Sto proglaSava svoj zalttev za
vodst' rrom u vladanju svetom u ime Boga.
Pitanje je da li su obe tribine, ko.ie se izdilu iz.nad ovog pojasa sa line-
t ama u prezvi t eri j u u San Vi t al u, i kada upot t ' ebi j ene u carske svrhe. Ako
nisu, onda one irnaju karakter epifani.je i oznadavaju da ie carstvo oliru-
Zeno nagovestiteljima Novog zakona, detr.oricom jevanclelista. Predstav-
ljeni velikirn stojeiim figurama, oni na Maksimijanovoj katedri jemde za
udenje arhiepiskopa. Ovde u prezviteriju, oni sede ispred zelene osnove,
koj a odreduj e skl ad boj a cel og svet i l i l t a, a cl at i su u cel oj f i guri i u ve-
Iidanstvenom predelu; iznad njih se pojavljuju njihova Zivotinjska biia
koja ih obeleZavaju kao Matiju i l' {arha na strani carice, a hao Luku i
.Tovana na strani cara. To su, uopSte, prve monumentalne ikone sedeiih
jevandelista sa svojim simbolirra, te su od presudnog zna(aia za istoriju
vizantijske i rane zapadne slike jevandelista na il(onama i jevandelista-
rima. U prezviteriju u San Vitalu oni dine gornjc jedinstvo prostora. Iz-
nad njih se zaokrugljuje luk, ispunjen vin5vim iokotom, kbji se pruZa
iznad otvora carskih tribina, hoje deluju kao prozori i simboli ,vera
luxn. l7r,2ril toga se zasvoduje moini krstasti svo-d, sa jagnjetom boZijim
na zvezdanom nebu u velikorn vencu voia. Nigde na svetu se ne moZe
t ako doZi vet i srri t i na vi zant i i ske umet nost i VI veka kao pod
ovi m svo-
dom, gde ol t ar st oj i i znrcrJu dvej u pref i guraci j a. Ovde se nal azi mo u sre-
di St u, t adno t u gde nebo preobraZava zeml . j u. Mozai ci su kao zavese, koj e
i st ovremeno sakri vaj u i ot l <ri vaj u; oni su ruho unut raSnj eg prost ora, bez
kojeg on ne bi bio nista. Premi Jovanu Zlatoustom i fi:fi.ei' nu Sirskorn,
Avgustinu i Kasiodoru, sudbina sviir ljudi -.e odluduje na pitanju da li ie
se, nai i na put l r verni ker ka i rt veni ku na kome se sam bog pri neo. To j e
u kraj nj oj l i ni j i i smi sao programn u Sa-n Vi t al u. Fl ri st ov prest o, prest o
cara, pr"esi o arhi cpi skopa
-
t "o i .
r' cl i l <a t ri j ada koj a predsi avl j a i deal no
j ecl i nst vo. Zakon t ri j ade, koj i ci o u t andi ne nal azi mo ost varen u San Vi
t al u, osnovni
j e
zal i on ccl okupnog l , : osmcsa, l i ao 5t o l <aZe Di oni si j e Areo-
pagi t . BoZi j a t ni j ada post aj e vi cl l j i ' , ' a r"r t ri i adi encl eoske hi j erarhi j e i u
1 1 4
4 L a
st ranx sa i l ust rac! j al t l a l l odcl i sa, koj i j c 236, gocl . pl sao
Mesopot aml Jl . Gor e I l r i st ovo r aspei e. dol e g. ob koj i se
Mi ronosi ce, l (j vo Nol l 1ne t an, J! re. [ t rencr,
kal udcr Rabul a u nanast i ru Zagbl u
ot vai a sa st razarl ma u bekst vu, dcsno
Bl . bl i ot eka Laurenci Jana.
trijadi triju glavnih sakramenata, u tri.iadi carske dinovnidke organizacije
ka6 i u tiijaai crkvene sluZbe. Kakva
je
bila prava povorka ka"stolu Gb.
spodnjem u San Vitalu i uopSte u crkvama tog vremena moZemo sebi
lako piedstaviti. Agnelus je dvorske procesije u"donjem pojasu mozaika
g
9an
Apolinare
.Nuovo
zamenio povorkom mudenika, koji idu prema
Hristovom prestolu, i povorkom d'evica, koje idu prema Mirijinom pre-
stolu. Ovaj ivedani hor svetaca nagove5ten i-e u putu apostola i."rnu
pr"-
stolu Het6imasia, koji je predstav'ijen u kupoli'krstionice Teodoriha'Ve-
likog. Ali u purpurnonirukopisujfy_eka, kbli je Adolf Harnak otkrio u
katedrali u Rosanu
-
a koji je srodan purpgrnomlrukopi_su._iz Sinope,
ka_o i jednom stvorenom na dvorrr u Carigradu, tzv.
Eoskoiidovom ke
_d"Lr,r,
te se stoga rosanski rukopis mora uvrstiti u umetnidki krug glav-
-nog
grada - postoje dve znadajne evharistidne slike, koie zaiedn-o-dine
cglinu. One nemaju nideg zajednidkog sa pashalnom goiboml na kojoj
Hristos pere noge-Petru iude-nicima; 6va sc^ena, koju_$-i zapadnjaci rad6
oznadavimo kao Tajnu vederu, u(Cbaex Rossaneisildak Sta vise odvo-
j"l9 je pr-edstavljena i to na nadin mozaika sa Tajnom vederom, kojom
podinje ciklus Stradanja na juZnom zidu crkve San Apolinare Nuovo.
Ovde su naprotiv u pitanju Sestorica udenika, odevenih u belo, koii idu
prema l{r!s-tu, odevenom u purpur i zlato, da bi iz njegove ruke piimili
jednom
lrleb
a drugi put viho koje Hristos pruZa u-putiru; sem-Petra,
koji p-redvodi-Sestoricu da prime vino, ni jeilan drugl apostol nije iko-
nografski obeleZen. Svedanost ove communio aposto[orum ie takod.e
-
kao i na drugim slikama
- podr,r-rdena pomoiu dva starozavetna cara
(David i Soloinon) i dva proroka (Mojsije'i Ilija); oni su predstavljeni u
obliku poprsja ispod svedanog dina i pokazuju prema ovom misieriju.
Primanje destica je ovde, dakle, projektovano iz crkvenog liturgijskog
obidaja-natrag na-prvobitnu Crkvu: Ilus je
bio prvi prvos"ve5teni-k, koii
je delio prideSie ni nadin na koji se od onda davahc
frilikom
svedanosii
i:vharistije. 'Red je, dakle o jedn"oj vrsti dokazne slike; moglo bi se i reii
o ujstanovljavanju pride5ia, dakle o crkvenoj kultnoj slici. Trojica od apo-
stola skruSeno id pribliZuju, savijenog teld i ispniZenih rukir, da bi^iz-
razili svoju teZnju za hranom besmrtnosti. S_lgdeii pokriva svo.ie ruke,
onaj za njim pun po5tovanja prima vino odnosno hl!b,a
F;eanji
podiZ6
ruk6 u molitvi zahvalnici pbsl'e prijema destica, kao sve5tenik pbsie pre-
tvarania destica u telo r.r k-rv ttriltovu.
To je jedna
od qaiapadajnijib
kompozicija lrrr5-i,anrk-e--arrtike-i._stoga
je
osobito vaZno gde je nastala; to Sto
je
u carskoi purpurnoi bibliji 1z
Rosana ova sceia podeljenani dve strinicqpokazriid da ie ovhe veibila
sekundarno upotriblieria. Ali postoje i
.fip
Tajne vedeie na srebrnim
_
patqnama,.od kojih je jpdna, iz Strime, danas u riznici muzeja u Cari-
gradu, a drugu,
ta
SjhS^ dobio je muzej u Dambarton Oksu.- Patena iz
Stume, sa kojom je zajedno naclen i flabelum koji joj pripada i dva druga
n?la lrn
j ira
iza.f od.eiu hleb o.va), ima n a pol edini
pdeitJcslg+l-I. (s6s:-
578). Ovde su oba delenja hleba i vina predstavljena pod baldahinom;
iza oltara, zaklonjenog zastorima, stoii Hristos ia krstastim nimbom,
predstavljen dva
-putalledima
o leata,"kao Sto se moglo zakliuditi vei iz
Rosanskog kodeksa; on kao prvosve5ienik pluZa hleb" i vino.-
26
Ova_ liturgijska scena ustanovljavanja evharistije
-
koju nasuprot isto-
rijskoj takozvanoj
"Poslednjoj<
vederi treba nazivati >Prvom< -
nastala
j e, dakl e, u ol tarskom prostoru, kao i kompozi ci j e u l i netama u San Vi -
ialu, ali ni u lcom sludaju nije komponovaniza pltene. Gde
je
ona imala
svoje prvobitno mesto u svetiliStu Istodne crkve-, poudavaju-nas, s jedne
strane, srednjovizantijski mozaici u apsidama
- gd" je ovakva kompo-
zicija vrlo desta
-
a, s druge strane, takozvani eiitafiosi, ti. plaStanice
za Veliki petak sa prikazom Hristovog leSa; njima
je
bivao pokrivan oltar
kad-a je pletvaran u sveti grob izmedu Velikbg p6tka i usl.r5nje nodi. U
poslednjem sludaju, dvojna scena communio apostolorazn iskazuie da se
uZiva Hristovo telo i krv, koie ie on sam dao u smrti. fstovremeno se
d_okazt'ie prisutnost andela k6d i:vharistije, koji kod ove scene asistiraju
Hristu kao pneumata leiturgika. U apsidi crkve Sv. Sofije rr Kijevu ey3
communio apostolorum (kao i posle u mnogim sredniovizantiiskim cr-
kvama) nalaii sc u istom obliku,_koj!_nap j.{qalgvaui_Vl_yefiL_spur-
pu rn.om ru kop i su i n a si_rij s kilq
_rf{b:lUf_p.eEffi
it"
apside i scene sa apost_olimq
aatazeElnfieiCtoTetvoriie
ciieva i pro-
roka) grdki crkveni oci, koji dokazuju boZansko ustanovljavanie pride5da.
Ispod._ovakvih.kompozilija u- apsidi, skoro nevidljivo, stoji r5bliSnjenle
svete Zrtve, kako ju je formulisao Zlatousti: >Pomoiu evhiristi-dnod teia
nisam viSe prah i pepeo, nisam vi5e zaroblienik vei slobodan; nies-ovom
pomoiu nadam se nebu i svim dobrima u niemu: besmrtnom Zivolu. do-
Zivljaju andela, zajednici sa Hristom<.
-
NaSa analiza je pokazala da k-ompozicija communio apostolorum pripada
stalnom sastavu liturgijskih kompozicija justinijanske
crkvene rimetno-
sti,.da je na-stala u oltarskom prostoru i d-a tu, pbd prestolnom slikom u
apsidi, zajedno sa nizom detvoiice crkvenih otaca, isiide apsidu. I u rome
se-doba velikog Justinijana pokazuje kao tvoradko razdobiie i kao osnova
celokupne_ vizantijslie istorije umetnosti; upravo je
makedonska renesan-
sa izgradila novo na umetnidkim dostignuiima
justiniianske
epohe, a sli-
karski prirudnik s-a Atosa je nadinio eitetqkg zikone bd onogl Sto je, u
ovom velikom dobu, izraslo iz umetnidkih snaga Istodn5g rimikog
carstva.
V. KRAJ
-
IRAI(LIJEVA DINASTIJA
( t 5
Po5to j c car umro rr dubokoj starosti , 1i ,noue-bru SOBgod., i po5to j e
-
kao Sto to panegiridki opisuje Korsipa
-
pred novom caricom Sofi-
j om
u Svetoj Sofi j i , l eZao na zl atnom odru, sveZ kao u i i votu, odeven u
purpllr i sa dijademom, a prepozitus, u svetlu bezbrojnih sveda, tri puta
doviknuo mrtvacu: ,lzadi, tebe zove car careva i gospodar gospodaralo,
carska povorka sa mrtvacem krenula
je prema crkvi Apostola. Tu
je
car
sahranj en pored svoj e mnogovol j ene supruge Teodore. Car j e
bi o mrtav,
nj egov nasl edni k j e bi o Justi n Kuropal at; on i e i skori sti o otsustvo svog
imenjaka Justina, koji se borio na I_(avkazu,._da se sa Sofijom popne na
presto j usti ni j anske di nasti j e kao Justi n II. Radosni zanos naroda u
glavnom gradu
-
koji se naknadno odralava u muzici, tepisima i slono-
vadama, kao i u radovima u srebru ovog vremena
-
udinio je
da
je Zalost
brzo pro5la; na gozbama, koje su davali Justin i Sofija, ikonografija sre-
brni h i zl atni h posuda j e podsei al a na Justi ni j ari a; one su pri kazi val c
njegovu sliku i dela njegovog dugog, uspeSnog Livota.
Ostal o j e skri veno da j e ti me podeo kraj Justi ni j anove di nasti j e. Vero-
val o se ugovoru o pedesetogodi 5nj em mi ru sa sasani dskom drZavom
(562); ali Bugari i Sloveni su stajali pred kapijama glavnog grada. Pod
nasl edni ci ma Justi na II. Sl oveni su nastavi l i svoj e prodore i dospel i do
Pel oponeza. Kad
j e Foka' (602-610) nasl edi o Mavri ki j a (582-602) persi j -
ska opasnost j e postal a akutna; Sasani di su prodrl i kroz Mesopotami j u
i Si ri i u do Hal ki dona. Vi soki Foki n stub na fommu u Ri mu i o5 danas
svedodi o sj aj u i beoi pri kraj u Justi ni j anove di nasti j e.
Istori j a umetnosti u doba Irakl i j a (610-641) i nj egove di nasti j e (610-
707) mal o
j e
i spi tana. Izgl eda da do sada ni j e dovol j no paZnj e obrai ano
na pi tanj e u kom j e
obi mu Cari grad
j oS
ostao centar. To j e vek naj teZi h
kriza. Iraklije ustanovljava praznik Uzdizanja krsta (629) -
proslavljcn
kroz umetnost, sve do Pijera dela Frandeske i njegovih fresaka u Arecu,
kao naj vei i dogadaj VII vel <a
-,
al i to ni .j e mogl o da zadrZi stvarrost
postepenog sl oma svetskog carstva i osamostal j i vanj a nj egovi h provi n-
ci j a. Pal esti na, Justi ni j anova sveta zeml j a, i zgubl j ena j e i pri pal a j e
Sa-
sani di ma, i sto kao i Egi pat. Bi tka kod Ni ni ve j e, i sti na, zauvek otkl oni l a
persi j sku opasnost, al i se posl e bi tke kod Nehavenda (642) utol i ko vi 5e
di gl a pretei a si l a Omaj ada. Dve kul ture, koj e su i mal e sasvi m suprotne
rel i gi ozne osnove, sukobi l e su se na prednj em i stoku; nauka i e ubudui e
morati da i spi tuj e, s j edne strane, usvaj anj e vi zanti j skog vi sokog sti l a
od strane i sl amske di nasti j e, sve do novog vel i kog razdobl j a prednj cazi j -
ske i stori j c umetnosti u i anom VIII ve[u, kadi su nastul " dZa;i i e i ]
Bosri, Hohsu i Hami, ali i velike dZamije u Damasku i Jerusalimu, L sa
nj i ma naj vei e doba cvetanj a monumental nog mozai ka posl e Justi ni j ana.
S druge strane se, pak, nauci postavl j a pi tanj e, kao novi , dosada nepo-
znati zadatak za proudavani e VII veka: kako
j e,
ttstvari , i zgl edal a crkvena
229
umet nost u obl ast i ma koi i ma su vl adal i Sasani di ? Konst ant i n I I I j e ra-
t ovao prot i v Arabl j ana u"Si ri j i ; u zeml j i ant i ohi j skog kat edral nog st i l a,
omai adski
pri ndevi ki dvorci i dvorci zi uLi vanj e, u j o5 vi sem st i l u, vrl o
brzo su sm' eni l i vi zant i i sku umet nost na t ai nadi n St o su preuzel i nj cne
zakone, udi ni l i i h i sl ari ski upot rebl j i vi m i t ako i h st varal adki preobl i
kovai i .
Dok se Konstantin IV. Pogonat borio sa Slovenima i Avarima, ali pre sve-
ga bezuspeSno sa Bugarima
-
tako da je ovima uspelo, 672-681. god.,
i auzi manj e obl ast i kol e i m i danas pri padaj u
- pod Le-ont i j em (695-
698) su sL Arabljani dtvrdili u Kartagini, pretvorenoj u hrisianski vele-
grad, i potdinili iu islamu hri5iansku severnu Afriku.
3" o"orir btoiijrkom situacijom u vezi je to Sto u Vil\eku.nisu nastale
nikakve hri5ianske velike gradevine, pa ni u Carigradu. S druge strane,
nedost ai al e su i st varal adke l dej e; obl i ci i zakoni obl i ka
j ust i ni j anskog
vi sokog"st i l a odredi val i su mal e obl i ke post j ust i ni j anski h crkava nast al i h
najvi5Ju perifernim oblastima. Devetoodajna crkvqsa kupolom na kva-
dritnoj oJnovi i sa upisanim krstom
-
kojS-se pr19/pojavljuje u Hosios
Davi du u Sol unu
- post ai e sada st andardni obl i k, a sa ovi m mal i m
crkvama zapodinje vizdntijsi<i srednji vek., Nosilac graclevinskog.razvitka
j e
sve vi Se sve5t enst vo: u-gradovi ma epi skop, u manast i ri ma i hododas-
hitkim kaoelama monofizitsko kaluderstvo.
Kada i e u Ri mu
papa Pel agi i e I I eradi o crkvu sa gal eri i om, San Lorcnco
f uori L mura (579--590), s-i edi o
j e egej sku shemu, dok mozai k na t ri j um-
f al nom l uku pri kazuj e j ust i ni j anskog Hri st a na zemal j skgj l opt i ; i st ^i na
-
nasuprot si i dni m t ri j umf al ni m l uci ma, kao napri mer i z Baz. i . l i ke Euf ra-
ziane u Poredu
-
sadi preovladuie shema uvodenja svetaca (introductio
i praesent at i o) i za deonu st ranu-apsi de. Ne pri kazuj e se bezvremenska
piedstava Gospodara svih gospodara, izmedu njegovih nebeskih stralara,
vei se uvodi L^avrentije kal st-avrofor
-
kako je predstavljen vei na jed-
noj rimskoj zlatnoj daSi, amuletu u Vat-ikanskom.muzeju i na mozaiku
,, iiegovoni oratoriju u Raveni
-
zajedno sa osnivadery.
Pqpom
Pelagi-
i em". I t ra drueoi st ri ni , Pavl e pri vodi svet og St ef ana i Hi pol i t a, voj ni ka
i i mske st raZ6 koga j e Lavrenf i j e preobrat i o. Takvo nagl aSavanj e mude-
nika i svetaca nJtriiumfalnom-luku ranije nije osvedodeno; tema je ve-
rovatno oblikovana prema temi mozaika u apsidi crkve svetog Kuzmana
i Damiana na rimskbm forumu. Latinski natpis izraZava ovaj novi duh
kul t a mudeni ka
-
koi i post oi i vei od V veka na f r eskama u kat akom-
bama u Napul j u
-
i bdi edul " svom mozai ku st i l i karakt er i kone, . i st o
t ako i asno kao i kompozi ci i u: , Mart yri urn
f l ammi s
ol i nt l evi t a subi st i ,
,1.?0 iure iuis templis lux ieneranda rediti,. Tako treba razumeti i stupce sa
'
mozaikom u obnovljenoj crkvi svetog Dimitrija u Solunu (629-634). To
je veliko doba, u kome su u Rimu grdki kaluderi, nastanjeni u svojoj
izbeglidkoj crkvi na fommu, u gradevinama Horea na podnoZju Palatina,
slikalli freike: grdke svece, kao naprimer sv. Avakira, moinog grdkog an-
dela iz Blagovesti na stupcu po njemu vei proslavljenom.
.
Mi smo ved videli kako j-e na mozaiku apside Sv. Vena-ncija pored Late-
ranske bazilike, koji je iapodet za papu iovana IV, a dovr5en za Teodo-
ra I, velidanstvena- t6ma Hristovog vaznesenja preinadena u predstavu
: 30
istarskih, narodito solinskih svetaca i mudenika (643-65q.
Slidan karak-
telpokazuju'freske u Felicitinom oratorijg*koji je u VII veku ugraclen
u Titove terme Lr Rimu. I zagonetni mozaik svetbg-Stevana, koii sJnalazi
g Saq Pijetro in-Vinkoli, pripada grdkom talasu-u mozaidkoj-umetnosti
VII i VIII veka, l <oj i se moZe prati ti u Santa Mari j a Anti ka od j usti ni j an-
skog vremena preko Jovana VII (705-707) do vel i kog dobi
pavl i
t.
U tom veku su Stevan i Lavrentiie postali za Rim onotto su Teodor i
Dorde bili za Egeju, a Sergije i Vakh za mesopotamsko-siriisku oblast.
Apsi d-a_sa Bogorodi com po j usti ni j anskoj
sheml ostal a j e.oduvana
u ca-
ri gradskoj tradi ci j i ; to i e ogl eda-u moi ai ku apsi de ci kve Teotokos i z
VII veka. Ali i u Santa Marija Antiki je, pri kraju ove epohe,
lovan
VIII
(705-7-07) dao da-se premaZe velidanstvbna, moZda olfeienf justinijan-
ska slika Bogoro4ice na prestolu, da bi iznad toga nastala nova siika
Mari j e na prestol u; o-na stavl j a i nti mnost skoro pri vatnog po5tovanj a
namesto carske raskoii; ova intimnost, narodito u
'kapelami
i malim ir-
kvama, odgovara kal uderskoj duhovnoi del atnosti (entel ehi i i )
opStezi te-
l j a, gri kom duhu i l i dnoj poboznosti . ovu' rrstu i ndi vi dual i zi ci i e umetno-
sti prepoznaie kasnija epoha, kada u natpisu Felicitine apside hvali sve-
ticu kao cultrix Rornantnn, kao sancta martyr, a njeno ime tumadi tako
kao da svi oni ,koj i se nadaj g i ne odaj avaj u" mogu bi ti ,Fel i ci tateso.
Ovoj pov,ezanosti j ed-ne quasi devoti o moderi a u vreme posl e Justi ni j ana
pri pada i kompozi ci j a apsi de u San Teodoro na podnoZj u pal ati na.
Hri
stos sedi u purpurnoj odei i na zemal j skoj l opti -i spod boZanske ruke i
pri ma dvoj i cu grdki h sveti h ratni ka, Teodoi a koga pi i vodi
petar,
i Dorda
koga pri vodi Pavl e. Ova dva sveca okruZui u Boeoi odi cu na prestol u
na
j ednoj
si naj skoj i koni koj a spada u umet;i dki [rue Rabul i nbe kodeksa
(586),.a.,des1o
se poj avl j uj u kao par u srednj ovi zanti j skoj umeti osti , kao
pesacr l l l
Janacl .
Naj vei i rel i gi ozni i est e-t ski i shod ove promene mozai ka na apsi dama i t ri -
j uq! 3l q1m
l uci ma predst avl j a van. svl ke sumn. j e, apsi da u
' Sant a
Agnezi
na Vi a Noment ana; po nat pi su sudei i Honori i e I (625-638)
i e dao da se
ona ukrasi mozai kom. MoZda j e i mal a sl i dno i i omponovanu i ret hodni cu:
i zvesno. j e da. j e sl edi l a t r adi ci j u i z San Apol i nar e i n Kl ase, ' gde po pr vi
put , . i st i na j o5 u vel i koj hri st ol oSkoj povel anost i , j edan
svet -ac zi uzl ma
sredinu apside. U Santa Agnezi stoji ri sre-dini sveti Agnesa, koju je vei
Damasus op, evao, i l <ao august a za5t i i uj e krug grobni Ja, koj i mi . j e dal a
svoj e i me. -Al i u crkvi nj cnog i mena pred kapi j ama Ri ma nj en at ri but ni j e
j ag"j g -
koj e
i oj
p, , et i mol ogi j i i mena pri pada_- koj e Damasus u svol oj
pesmi , a mozai i ar u povorci devi ca u San-Apol i nare-Nuovo u Raveni -l i "-
kovno izraiava
-,
vei mad u plamenu; kao kbd Gavrila i Mihaila na deo-
nom zidu u San Apolinare in Klase, brokatna odeia Agnese obeleZena ie
pticom Pavlovog uc' enja o vaskresenju (usred nebeskili zvezda). ona vei
pr r pada nebu i st oga. st oj i . uzvi 5eno u apsi di , na svet l ucaj ui oj zl at noj
g: novi , a. , kr uni Se j e boZanska r ul ca. Honbr i j e. i Si mah. st oj e por ed nj e,
To j e naj bi t ni j e reSenj e ovog t i pa apsi de i naj j asni j i pri mer za promenu
pogl eda na svet , koj u su i zazval e umet nost i u vreme di nast i j e^I rakl i j a.
Tako. Euf emi j a_s_t oj i u sredi ni apsi de svoj e crkve u Ri mu, nj bj j e papa
Sergi j e (687-701) post avi o ovaj spomeni k; uzvi 5ena sl i ka Fei i ci t e u ora-
toriju u Titovim termama
je isto tako dostojanstv.ena.. Svecima se tako
u a;sidi
podile
spomenik i
-u
tome umetnost VII veka sledi grdko-rimsku
t.aiicii.t. I apsidilna freska u Abu Girgis (Mariut kod Aleksandrije) po-
kazuie-ovu temu centralne svetadke figure.
U o"iifJ*i* oblastima, koie su narodi-to bliske Carigradu,
justinijanska
tia'ailiia monumentahih
pdboZ.tih slika nestaje takoieCi pre no Sto nalet
Arabliina sasvim uniStava ovu tradiciiu. Presto sa Hristom i Marijom
poit"i"
tradicionalan i zadrlava shemri (najdesde sa arhandelima), koja
ie bili razviiena
pod
Justiniianom i koiu
jecrkva Teotokos u Carigradu
brenela u vieme-dinastiie Iiaklija. Freske Apolonovog manastira- u Ba'
vitu imaiu u svoiim kaluderskim kapelama ovu ikonografiju i jedan niz
fi"iti
"d
to ukazuje do dubokog VIII veka. Jeremij_in manastir u
,lakari
p.LG-i ovu tradiciiu. Hristos- na prestolu, izmedu
9avrila
i,Mihaila,
izmedu sunca i mese6a, nalazi se u dpsidi David-Gare<1a, peiinske crkve
u Dodo
(Gruziia).
I frcska apside u Vaznesenju Gospodnjem u Cromi,
takode u'Gruziii, spada u ovai red. Onu u peiini Pantokratora na Lat-
*or" ttoa
geiat<t6je)
treba fekonstruisati u sliku_Hrista-na prestolu.
U Faleitini, u crkvi
"Sv.
Sergija uGazi, izgubljene slike apside pokazivalc
su tin Boeorodice na
prest6hr vei u V vEku, kao sto je tamosnja crkva
Sv. Siefan-a imala Panfokratora na prestolu izmeclu andela.
Naizad. iz Jerusalima se
proSirila siraZa arhandela oko krsta i to u onom
obliku'koii
pokazuie leriiineradska patena, i to pre svega iz Adamove
kar:ele u iarioi crkvi sv.-Grbba; i Nika ovde ne nedostaje: Da je red o
kritu, kakav prikazuiu jerusalimske hododasnidke boiice,
ij..sa^meda-
lionom u kome ie
po-prsie Pantokratora,
proizilazi iz Elucidatio Quares'
*irs-u; sub
farnice-eit
dZpicta Crux Domini_et in ntedio eius el circulo est
ef-fipies Saliatoris cum liiteris
graecis (NIKA) et ex utraque parte ange-
Iisiomnia opere musaico elabolata. Mozaik Adamove kapele Svetog,gro'
ba u Jerusafimu .1e,
dakle, u istoj tradiciji, koj4 se pokazuje u.Klase'
Takav krst ie staiao i u crkvi Mar Gabrijel u Kartminu i u crkvama
"
e*ur" i rl fefi Zeh, a najdivnijem obliku pak u kapeli katedrale u
Sereiopolisu
(Rosafa).
epsldd sa
pristolom Bogorodice izmedu arhandela imala
je pozan pro-
cvat u ionikoceeiskom
prostoru. Naivelidanstveniji mozaik ovog tipa je
mozaik-Panagijli\rrgelq[t-istos u Kiti kod Larnake na Kjnry, koji
je ne-
davno bez pffiovora stavlfen u vreme Iraklija i
-
ne na kraju
-
mozaik
apside crkve llspenja Bogorod-ice u Nikeji..
U istoriji postjristinijanske arhitekture pokazuje se.ono,i"*,1. nas udi
i istoriia cikve: vreme
pred ikonoborstvom ne samo da voli mali tormat,
bit"" risaelasen s vrcmienom opSteZitelia, vei
-
kao i celokupna teolo-
eiia
-
slidi tradicionalizmu k<jii
je
daleko od svakog stvaraladkog duha
iiiieje napietka. Teologija i umetnbst ne.treba da se upravljaj.u p9 nadelu
auiri t<oii istraZuie i ti#i novo, vei teolozi i umetnici postaju sluge bo-
Ziii. nieiovi thesaurophyla&os (duvari blaga) u najdubljem bogosluZbe-
n,im sinislu redi. U arhiiekturi se uvek ponavlja jednostavni tip kupole;
talio su eradenerKlimentova crkva u Ankhri i Nikolina crkva u Miri, rnada
irKalender
-
crlivi u samom Carigradu sledi ovom zakonu. U raznim
oblicima-, ia hodnikom u vidu slova T oko potkupolnog prostora, ovaj tip
a
' {
l t
u crkvi Uspenja u Nikeji i u crkvi Sv. Sofije u Solunu dobija izvesnu
novu_crtu velidine,- odakle se razvija_ranomakedonski tip crkve sa kupo-
lom, koji je na Peloponezu predstivljen u Sirokogrudo
-sagradenoj
cri<vi
u Hristiianu.
U }lesofotamiji se- iz ob-lika sinagoge izgraduje razvijeni crkveni tip Si-
roke zgrade:- odmah posle 600. god. u Ktezifonu, a veC u ranom V veku
u crkvi manastira Kvartamin. U naistariiim crkvama Busarske nalazimo
kako ranu sirijsku zamenu podupiradai kao naprimer ir,4lboba
pliski,
tako i, centralnu graclevinu s-a ni5ima i jednostavnim hodiiE6m--Jao u
rotondi u Preslavu.
N;Fil;ds"iji ot ii"i se razvijaju u Jermeniji od@jq(vrrDveka. Se-
verno-sirijski tip poduZne grailevine sa podelom na odeljke,Ii-skrivenom
centralno5iu, poprednim lucima u naosu i zadecima fasade sa dve kule,
nalazimo sredinom V veka u crkvi u Ereruku; tip dvorane sa stepena-
stim odeljcima, koji se penju'--kaTavle izgiatlen u crkvi Sv. Ir6ne u
Carigradu -
susreZemo bkci OOO. godine u cr[vi u Ptghavanku, a ttrhan-
hosnu krstoobraznu crkvu sa kupolom u
TAI_|S!
(662=35).
t aevetooail-
na crkva na hvadratnoj osnovi-qdsmadilt_sp_uJermeniii, kao u crkvi
Sv. Gaja-na u VagarSapatu, nastaloj oko(63Qlod. Narodito su omiljene
tctrakonhosne osnove sa ugaonim ni5ama-- kao u crkvi Sv. Hflpsime,
takode u crkvama bogatom Vagar5apatu (618) -
i kvadrllne EradEvinti
sa detiri podupirada i Cetiri izbodene apside u obliku deteline, kab u crkvi
u Bagar anu ( 631) .
Vei ovom vrstom arhi tekture obi avl i ui e se vi zanti i ski sredni i vek; VII
vek je u svakom pravcu povla5iivao piivatnu umethost pored forumske
i zvanidne visoke umetnosti. I kod aristokratiie ie
posloiala
ta liubav
prem? malom obliku. Na putovanjima brodom b6gaii trgovci su nosili
sa sobom svoje privatne *udne oitare i ikone. Talo naitaie pokretna
umetnos-t. >Primenjene( umetnosti se odvajaju od arhitektuie i postaju
samostalne. Pri go2bama se povladava srebinom posuttu i pribbru od
.
zlatai tako ponovo procvetava -
za neupuiene iznenada
-
baS u VII
veku. pod.Iraklijem, prvoraz.rgdna p_rerada srebra. Sa ovom teZn.lom
ka >kudnoj< upotrebi umetnosti u vezi jt i jedna
dalja moguinost. Cr-
kvena umetnost se sve viSe i vi5e ogranil,ava na crkvenu prostoriju. U
krugu privatne umetnosti zato su opet omiliene rneutralne( teme. Aiisto-
kratija, koja je pored Safe ditala i sledila Anakreonta, kojoj su se dopa-
dale Menandrove komedije isto kao i Aristofanove, koja ie imala pri rirci
svog-Kasiodora, da bi se-zanimala sa sedam slobodnih umetnosti, okru-
Lavala se, kao Sto to znamo ved od Boetiia, umetno3du i umetnidkim de-
lima
!r
mozaiku, slonovoj kosti, zlatu i sr6bru. Prqbgdilo se interesovanje
za ru5evine rimske antike i z-? zlatrro doba, kada su grdki bogovi Uiti
5oS
tako ljudski.'eitani su ljubdvni epffami Makedonij-a" ali i liimna
pavla
Si l enci j ari j a l epoti naj l ep5e cari ce Teodore, i er i e-dopadani e i zazi val o
baS to Sto je bila igradica i hetera. Ako se u crkvama uZivalo u himnama
Romana iz Bcrita i al<atjstnoi himni patriiarha
Sersiia, iako se moralo
slu5ati stojeii i zajedno se pevalo, ipak se kod kuie,-i u t<rugu prijatelja,
uZivalo.u anakreontici, u pesmama koje su_bile sastavljene zi velilie igia-
de, gl adi i atorc, sporti stc i vi h vrsta, ci rkusl ce l j ude i ai l ete. Agati i as i i i e
{'
I
1i
l l
ti
I
It
I
: r
' :l
"1
;1
5
.:
::
!
n
T
. 32
{r1z
bio samo istoridar vei i anakreontidar, a veliki esteta, analitidar arhitek-
ture i istoridar Prokopije, lidno sastavlja pamflete protiv Justinijana i
Teodore, koje na ulicama velegrada pevaju ulidni pevadi.
U
poznoj antici je u vi5e navrata postojala eskluzivna umetnost malog
formata u senatorskim krugovima i krugovima starog plemstva: hajpre
pod Simahiicima i Nikqmasima u Rimu za vreme pape DamasusaT onda
irodev
od Boetija pod Teodorihom,lustinom i JustiniJano{n q RimuT Ra-
ireni i Carigradu i, najzad, pod Iraklijem u vreme piopadanja Rimskog
svetskog carstva. Sve tri faze su medusobno slidne; sve tri su ogranidene
na najmanji krug skeptidara, koji su uvideli da je san o svetskoj i poli
tidkoj modi Rima zavrSen i da Virtus Rotnana ne moZe biti vrlina za
politidka delanja, vei begstvo i povladenje u svet duha. Za vreme ovih
poslednjih aristokrata, najditanije knjiga je bila Boetijeva Consolatio
phtlosofhiae, prava knjigf utehe. Ovi iiuai-su znali da, podev od smrti
Teodoriha Velikog, nije postojao nikakav senat, niti ma kakav din na po-
litidkom
polju koji je imao izgleda na delanje; svi su oni imali lik Boe-
tija, kakav se pokazuje na njegovom diptihu. Oni su zajedno sa njim
znali da prijateljska muza moZe da del! svetski bol, ali da ne moZe po-
6oii.
,Nepoznata visoka figurao koja je-:tupila u Boetijevu sobu, kada
ie
bio blizu odajanja, bila je filozofija. Ona prilazi lekaru, koji je
otkrio
Iekoviti madogora-koren i zove se Heuresis. Pravog drZavnika okruZuju
dve Zene, koje oblikuju njegov karakter, pravda i
laidagogia.
To je smi-
sao consolatto philosophiae, kako ga tumadi Boetije, a drugi mu veruju.
Pored Davida u samoii stoji jedna lepa Lena; sada se zove nelodia, ali
kada se on bori sa Golijatom, pristupa mu pokornost, tapeinophrosyne
i daje mu da pobedi u borbi protiv alazonei, hvalisanja, koje stoji pored
Golijata. Tu je
koren diptiha sa pesnikom i muzom, filozofskih tema na
slonovoj kosti, alegorija r-r
"filozofskimu
temama umetnosti. Stoga se u
ovoj zatvorenoj umetnosti VI i VII veka pridiZu Orfej i Herakle, mitovi
Grka i slike Indije. Prokopije je u dubini isto tako malo verni hri5ianin
kao i Pavle Silencijarije. Oni su, kao vei i Boetije, filozofi koji zna-
j g za j edi nstveni zakon sveta, kome su podl oZne Zi voti nj e kao i bi l j ke,
-kamenje
i kristali, pa i dovek, zakon po kome sve zadriava svoje biic,
4
pokazuje\ svoj smisao u tome Sto kao uzakon uredenog biiau ne do-
zvoljava nikakav izuzetak, tako da je u svetu svemoguieg stvaranja sve
na SVOme mestu.
Kada se u VI i VII veku bude, u srebru i zlatu, naizgled paganske teme,
onda to nije nikakvo poslednje otpadni5tvo od hri5ianstva. Mitologija
ved odavno realno ne postoji, a bogovi su odavno ,pobedeni", najkasnije
ei vremena uniStenja Serapejona u Aleksandriji, koje tako tadno opisuje
i dlikama ilustruje papirusni kodeks Alcksandrijske svetske hronike.
Orfej; naprimer, omiljeni motiv u VI i VII veku objavljuje da oni
koji uzdiZu svoj duh navi3e gornjem danu, udestvuju u vednoj boZan-
skoj stvarnosti, dok oni, koji spu5taju odi ka peiini Tartara, gube sve
Sto imaju.
Tako treba razumeti i veliki broj srebrnih tvorevina sa Zigom Iraklija
Zigosanih i raznovrsnost njihove ikonografije. Pored liturgijskih srebrnih
tanjira sa Hristovim monogramom, sa herqvimima i serafimima, sa com-
mun.io. apostolontm ili pojedinadnim svecima kao nosiociiiralirsta go-
lpo.dnjeg,
postoje. i.d{!rgi, koji su.skoro svi nadeni-naXipnr i
"il[3[:
gzi j i, a. p redst avl j a j u
Davi
dova de-lal n j egovo pomazanjfS6-rbu sa-Goli"-
Jatom,
borbu sa lavom, njegovo vendanie i niegovu muziku.
Nesumnjivo, ovakvo srebrnb i zlatno pbsude b-ilo je
odrecteno za ukras
carske trpeze_u palati; David_je jos oil vremena klda
ie
Amvrosije Mi-
lanski svoja Davidova vrata komponovao radi reodosila velikogi slika
pravog hri Si anskos vl adara. -ovde
Je
red o trecij
sfupl-o1e
srebrne radinosti, koja skoro iskljudivo
pripada vr-emenu cara Iraklija i.od koje se mnogi primerci, i to nijzna-
dajniji,.nalaze u. muzeju u Lenjingradl'. Njena Ieriratika se proteZL od
rclle,rulometra, koJa je komponovana kao deZnja za proledem u Egiptu,
do idila sa Zivotinjama, kao naprimer putania-sa divliadi pod
drviSem
ili morski pejsaz sa ribama. Jedna boca, diste persiiske
strukture. prika-
luje
Nerejide na morskim lavovima i hipokampima, jedna
kaserola temu
Posejdona, dru_ga jedna
venere; tema o talasirira mora rado ie
pou"r.tta
sa temom o talasima ljubavi. Na jednom
ukrasnom taniiru rireiada iera
sa silenom. svestenica hrani zmiju koja palaca iz korie, a
""
iea"6r"
od najreprez-entativnijih.mis-orijuma ni piestolu sedi Iirdija, dalLka, od
zapaonJaKa. zer-Jena zg.m_rJa, k-ao dostojanstvena zena izmedu Zivotinja
svoj e.rel i gi j e. Moti v l j ubavni h parova, kao Sto su Amor i
psi he,
Venera
i Anhis, Meleagar i Atalanta, pojavljuju se u mnogobroinim variia.trama
ne samo u srebru vei i na mozaicima i u minijatlrami.
Zajednidka- ve,za nije viSe mit, vei romantidno bekstvo u carstvo snova
i bajke. Arkadija se trazi duSom. Vergilijeva Georgika se u vatikanskom
Kooel(su vl veka ltustruje na isti nadin kao i tepih; pesma
sirinksa
pro-
vladi se kroz rasuti motlv, rasporeden po celoj'poviSini; stimn;-koiib-e
su ideal jednostavnog
zivota ia zemljoradnjom i stodarstvom. Lenjin-
graclska sre.brna zdela prikazuje sedeceg pastira u arkadijskom predelu,
stepenasto komponovanom. Afi, ova umlfnost, ko'ia eini iidliivifir- snove
o jednostavnom zivotu i monumentalno ih uzvisaia, ne izrazava se samo
tako. I scene gozbe u kodeksu iz Sinope, kao naprimer l"piba.rt Jf"."o-
na, odiSu ovim duhom asocijativnt i[ile; narodito su liupke scene iz Zi-
vota Jakova do njegove smrti, slikane u neprekinutom tiiru, kakve u Bed-
l(oJ. genezl rspunjavaju
.strane
starog zaveta; scene sa Josifom na Maksi-
muanovoJ Katectrr l mal e su vee takve crte. TeZni a za pri dani em
bai ki
spaja,se sa ljubavlju pTe.ma stranim obidajima i oioben<isiim"] omrtjdr"
1u
4dijske, egipatske, kineske ipersijske-legende.
Ono, pak, Sto-ovde, rl najvi5oj pGfin;6nosti istandane umetnosti u meta_
tu, po:laje tako ubedljivp jasno,
nij.e s.amo duhovita igra intelektualnog
sa.mastom, vec su to slike consolatio.ducis; one proizllaze iz saznanja6
celini.sveta, koja sve obuhvata i ureduje. u tom imislu j"
""e
rruns'fo"
K-amphauzen dao,novo tumadenje Boetija. Velidina ove najpoznije an-
trcke umetnosti idile u tome je $to je ona izraz savlatlivanja bola-i tra-
gike.. za dvorske. ljude je on-a
ledni
v-rsta suncem obasja'ne pi"siolti,
istinito sunce koje pod osnovnim nadelom consolatio philosoihiae
dini
bl azeni m, pomi rl j i vi m i smi reni m: oj er l j udi ma vi se sl uZi nepi i j atel j ska
234
Itzt
no pri i atel i ska sudbi nao (Bocti i c se nal azi o pred pogubl j enj em kada j e
to pisao). Dionisijaka jednoga Nona bila jc omiljena kao umetnidko delo,
al i -i zboe ni eni h i zi ava o harmoni j i sveta, koj a se spoznaj e na svi m, pa
i pustoloivnim putevima; bio je omiljen roman Dafnis i Hloje n_e samo
zbog uZivania u variiacijama-ars amandi, vei i zbog mudrosti koja se
odn-osila na-svakog doveka:
"Onaj
koji voli dozvoljava da ga, uhvati le-
pota, bez obzira u koiem obliku Ce
je
naiio. Zivot pastira je slika nepro'
Iaznosti, vreme njihov ritam; to je uteha prave filozofije; i Boetije i oni
koi i ea sl ede sp6znai u u ovom' Dsvetl u l j ubavi ", j ednom za uvek, da
je svi postojede dobro te da je stoga i lama stvarnost razborita' U
iome je dubiji smisao ponovnog oZivljavanja takozvane antike u onom
trenut"ku kadi se vizanfijska klisika biiZi kiaju, a zapodinje grdki sred-
nji vek.
Uvid u poreklo grdkog srednjeg veka dozvoljava
jedna umetnidka vrsta
u koioi iaznaierio, tel od G6oigiia Sotirijua, da
je
u preikonoklastidno
vremle bila istoriisko-umetnidki 2iatajna. To su enkaudke-slike na drve'
noi plodi, koje se obidno obuhvataju pod nazivom oikone,l. Od kako
je
Cebrgiie Sotiliju sakupio ovo blago iz kaluclerskih Celija na poluosttwu
Sinaju- i predab ih monasima ma4astilalSl^-Katarine-u,a-b-rdu.,Sinaju,
svima se 6tvorio nov sveti VeC danas
je mpgudno da se klasifikuju ikone
nastale pre borbe oko ikona i da se rasporede u gnrpe-lPrema-sadrZini'
Pri tome se pokazuje da skoro sve najstarije pripadaju VII veku. Ovamo
spada, van svake sumnje,
$qnq
sa_ Mariiom; na njoj Bogorodidin
Presto
uokviruju dva grdka sveta ratnika koji nose krst i koji se od tog vremena
pojavljuju na iinajskim ikonama desto kao par, stojeii ili na konju, i
najdeSii-su duvari Boeorodidinog
prestola. Iza prestola stoje dva arhan-
deia. Ta ikona ie mon-umentalnipoboZna slika,-moZda sredhji deo neka-
da5nie vede poboZne slike, sastavljene od pojedinadnih drvenih ploda,
ili deb domaCbg oltara. Ne moZe biti sumnje da se vezuje za stil Rabulinog
korle-ksa, da se dakle, moZe datovati vei u kraj VI veka. VeC ju je Ernst
ricineei stavio'u rloitiustiniianski stilski stup-ani, poznat iz crk'ie Santa
Mariii Antika. sroana ioi iri' tu, frontalna Mariia-sa carskoiri krunbm,
koja]je s-me5tena iznad
-pr6Jlolne
slike.Jovana VII, kao i freska sv' Dimi-
triia ira istom mestu. N'edavno odi5dena Madona iz Santa Frandeska Ro-
mina sa rimsliog foruma pokazala se kao slededa slika na drvetu sa
Bogorodicom na prestolu, kao Sto je to veC Karlo Cekeli primetio ispod
sloia iz XIII veki.
Nema sumnie da ie ovde monumentalna slika iz apside preneta na drvo,
u mali formit, ka6 Sto se to u VI/UI veku dosta testo de3avalo sa peto'
delnim rasko5nim povezima od slonovade. I nebeska prestolna slika Hri-
sta kao Boga-oca nadena je na Sinaju. On tu nije Pantokrator, ved sedo-
kosi i sedobradi gospodar svih dand, koji se desto naziva Emanuilom.
On prestoluie na dugi, u zvezdanom nebu. obe prestolne slike su na cari-
eradskim i iirsko-eiipatskim slonovadama tako deste da su verovatno
ireuzele
ulogu posrEdnika pri nastajanju ovih slika na drvetu (najde5de
drvo sikomore).
Jedna, pak, najvi5e antidka medu svim ranim ikonama sa brega Sinaja,
Trt mladlCa u uzarenoj pcdl. DnksustiCna lkona VII veka. Visina 33,5 m,6idna 40,6 cm. Slnajskt
manastl r. Up, stranu 236.
predstavlja^ scenu sa Tri mladiia u uZarenoj peCi; ova drvena ikona je
izduZenog formata, Sto se inade kod ikona nfuad ne pojavljuje. Njeria
ikonografiia (s velikim andelom koii
pretvara
vatru u hladnu-r6su i [ako
izaziva veliku prestolnu himnu troiic; mladiia) ista ie kao na
petodel-
nom diptihu iz Murana, gde dini neku vrstu opredeleo Hristu na prestolu.
Odatle sa izvesnom pouzdano5du proizilazi da kod sinajske ikone sa uZa-
renom peCi nije u pitanju samostalna poboZna slika, ved da
je ona sadi
4javala
jedinstvo
sa prestolnom slikom_ (Hristos ili Marija); pored peto-
delnih slonovada postojale su i petodelne drvene plode, kojE su riogle
biti domaii oltari-ili p6kretni oltari za putovanja 6rodoh ili kamilaria.
Takve slike na plodi (oltari slikani na divetu) vlrovatno nisu bile odvei
ret\e. Jedan drugi odlomak sa prestolom iz preikonoklastidnog
doba ta-
kode je na5ao Georgije Sotiriju.
Najznadajnija scena na jerusalimskim ampulama, scena Hristovog vazne.
senja
-
koju nalazimo i u Rabulinom kodeksu i inade u umefnosti u
slonovadi i srebru
-,
takotte ie otkrivena mettu enkaustidnim ikonama
Sinaja. Desna polovina je, istiria, obnovljena u srednjem veku (moZda u
XII veku), ali je leva polovina -
grupa apostola oko Pavla
- po reali-
236
stidkom izrazr,,po stilu odeie, proporcijam,a figura i izrazu lica, srodna
sa stilom Rabulinog kodeksa, tako da sinajska Analipsis mora da se udla-
ni u ovaj umetniiki krug. Onda se postavlja jedno bitno pitanje. Po5to ni u ovaj umetnidki krug. Onda se postavlja jedno bitno pitanje
su Blasovesti i Rodenie Hristovo. Kr$tenie i PreobraZenie. Vask j e i
Je,
resenJe su Blagovesti i Rodenje Hristovo,
11q
da da se ispod niza portreta nalazi Pantokrator. Ovi primeri dovoljno
jasno_pokaiuju .li
ikbna sv. Petra iz Katarininoe-ftafdstira na_siniju
vodi poreklo .iz ikonografije i stila- konzlla-rniFffFtifia:Da se i inate
imago clipeafa na hriSianskim spomenicima mogla upotrebiti, pokazuje
slonbvada u Bolonji; na mitolo5kim slonovadani-a stoli ona, icio venac
Zivota, iznad Hipolita i Fedre ili iznad Artemide i Endimiiona. I
petodelni
diptih.iz Milani ima, kao Sto smo videii, takve imagiies clipiatae. Na
taj nadin treba tumaditi Christus r)ictor-a u Stitu iznad, adventns-a konja-
nika na slonovadi iz zbirke Barberini.
Kijevske ikone poreklom sa Sinaja, kojima je isuvi5e dugo poklanjana
mala paZnia, dobiiaiu sada naroditi znatai. Ikone sv. Sereiia i Vakha ne
uvode sarno u carski domen vei istovrembno pbkazuiuffclipeus
iznad
obojice -
koji prikazuje njihovog vojskovodu, Pant6kratora^u poprsju
-
treba da se tumadi u sniislu dlptilia Barberini: Pantokrator
je
rapo-
vednik ovih dtrces (vojskovoda) u militia Christi, za koje je u Sirgioio-
lisu, kao i u Carigradu, sagractena velika crkva. 6ba svdca su, pretira ra-
sporedu iz slikarskog prirudnika sa Atosa, imali svoje zaiednidko mesto
kao Hristovi oficiri na straZi u velikoj carskoj crkvi vizlantijskog sred-
njeg_veka. Tako je ikona sv. Petra sa Sinaja hiistijanizovani konZularni
diptih, a ikona Sergija i Vakha hristijaniiovana vojnidka ikonografija.
Ova poslednja je poduZna slika i stogl moZda deo
ledne vede siike na
plodi, diji je srednji deo verovatno ovendavala
Ik-ona Sergija i Vakha je po
stilu_tsliLo sradna_mA?Argir4a VII veka u
crkvi Sv- Dimitrija u Solunu i lepim svetalkim_gl_avarrrasa_fresaka_uO*eir
Abu Makarios, koie se nalaze u zhirci Johan-GeorE u Maincu. da se oni
bez muke mogu uklopiti u stilski pravac Iraklijei'og vrdmena. Poprsja
koptskog episkopa Avrama iz Berlinskih muzeja i dogorodice i siira iz
r:"tog mesta, po svojoj linearnoj- tvrdoii, predstavljaju egipatska preina-
cavanja grekog tipa poprsja, kako nam ie oduvano u poprsiu Avakira u
Santa Marija Antika; danas nema sumnje da freske u Kaitelseprio ne
mogu biti proizvodi jedne, ma kako stvorene, srednjovizantiiske rbnesan-
se, vei u ovom redosledu pripadaju vremenu Iraklija.
Kvadratne ikone sa poprsj-imi ne mogu se, dakle, neposredno prikljuditi
rimskim-portretima s_a mumija u Egiptu, ved one imaju svoje sopstvene
uzore u Vizantiji. Ipak, moguie je da su poprsja pored toga-imala i por-
tretnu tradicijri. Zd to gov6ri,
fre
svega, okofnoit Sto su" mnogobrojne
ikone ovog oblika
-
ukljueuiuii i l,tadinu u obliku poprsia -"naro6ito
nagomilane u oblasti Egipta-i na Sinajskom poluos^trvu; da je
islikani
tondo, pored mermernog i metalnog, morao da pripada
istom inventaru
oblika, p-okazuje intago-Cltristi picTa iz zbirke priirca Johana-Georga u
Majncu, koja je verovatno sluZila kao zavrletak-zlatnog krsta.
Najzad p-ostoje na Sinajg i prqikonoklastidke
ikSUe__Sa_fig"rama stojeiih
s.vetaca, koJe se ponekad-mogu spojiti u vedu-drvenu plodu, kao diptih
ili vertikalne plode. Naivelidanstveniii primeri
sursveti Hosolomos i sveti
Poldq.
U or,rr.grupu spada i ikona Jovana Krstitelja, poreklom sa Sinaja.
BoZiji dovek je gorc obeleZen sa dva poprsja u medalionima, poprsiima
Pantokratora i Bogorodice; takvi medlljoni se pojavliuiu i na-ap^sidama
sa PreobraZenjem u justinijanskoj Bogorodidinoj crkvi u istorir mana-
Lazara i Razapinjanje na krst, Prazan grob i Vaznesenje, Duhovi i Koime-
sls Bogorodice u VI veku primili svoje dvrste oblike, u smislu poboZnih
slika
-
a dokazane su i na srebrnim ampulama i slonovadama
-
po-
stavlja se nuZno pitanje, da li je Analipsis sa brda Sinaja bila svedana iko-
na; sudeii po na5em poznavanju stvari, ona bi bila, uop5te, prva. Ali jed-
na druga drvena ploda u Katarininom manastiru prikazuje Hrista u pur-
purnom kolobi.jumu na krstu, izmectu oba orazbojnika<, sa andelima,
Marijom i Jovanom, i kockarima; i ova ikona je preikonoklastidka.
Ako se tome dodaju scene sa jerusalimskih ampula, koje zajedno spajaju
Evangelismos, Genesis, Baptismos, Taphos i Analipsis
-
bilo da je red
o sceni rodenja, bilo o raspeiu
-
biiemo skloni da ideju svedanih ikona
projektujemo unazad, u VI vek, iako.pu prvobitno bile nizloZene( samo
kao simboli praznika i joS nisu imale \voje mesto na ikonostasu. Time
enkaustidki slikani poklopac na relikvij'aru u Muzeo Sakro u Vatikanu
dobija presudan znataj. On prikazuje sledeie scene u tri pojasa: u do-
njem pojasu stoje zajedno Rodenje i Krdtenje Hristovo; srednji pojas je
sasvim ispunjen Raspeiem; kao na sinajskoj ikoni i u,Rabulinom kodek-
su, Hristos je ovde predstavljen sa collobium-om. Gornji pojas pokazuje
Prazan grob i Vaznesenje Hristovo. To je vrlo smilljena teolo5ka poveza-
nost izmedu pet scena; smrt Logosa na krstu nalazi se izmedu njegovog
dolaska na zemlju i odlaska na nebo. Ovde se, u stvari, nalaze povezano-
sti koje su odredene praznidkim liturgijama crkvene godinc. Za ranovi-
zantijsko vreme se ne moZe pretpostaviti ni jedan dvanaestodelni ciklus
praznidnih ikona, ali se
jedno moZe reii s izvesnoSiu: u ovo vreme trom-
pe crkava mogu vei da imaju ikonologiju srednjovizantijskog vremena
(Dafni). Tu se nalazilo mesto za Blagovesti, Rodenje, Kr5tenje i Preobra-
Lenje,
-
dakle Sto smo videli
-
za glavne scene carigradskog kruga.
Jedna od najvpZnijih ranih ikona koja se nalazina brdu Sinaju.-v^'' svake
:umnjE
je velika
lkg4--sll-Bsta.
Ona je i istorijski najznadajnija..Petar
je predstavljen u poprsju i to kao Hristov konzul, kako ga ved Jovan
Zlatousti oznadava. Kao skiptar svoga >cara< on nosi krst; umesto svit-
ka, on drZi svitke Starog i Novoe zaveta. Prikazan ie ispred arhitekture,
iznad koje se nalaze triliredaljoni sa poprsjima, koji se,^moraju tumaditi
kao Pantokrator izmedu Bogorodice i Sergija-
Ti elementi su upotrebljeni na konzularnim diptisima i to ne na zapadno-
rimskim, vei na istodnorimskim iz vremena Asturiia, Justina i Justini-
iana. Na diptihu Klementi44 iz I.ivqrpqla
,
(513), njihova carska visost
Anastasije iArija?ni predstavljeni iu"u medil;onirira, i to levo i desno
od Hristovog krsta. Konzul, dakle, ovde potvrcluje da dela u ime cara
Anastasija i njegove supruge; on jemdi, kao Petar Hristu i njegovoj maj-
ci, zakonitost konzulata. U zabatnom polju Antemijevog diptiha (525)
nalaze s.e, kao na ikoni sa Petrom, tri medaljonal moZda Antemije izmettu
Anastasija i Arijadne. Na diptihu Oresta iz Londona (530) to su Amala-
sunta i Atalarih uz srednji krst, na diptihu Justina iz Berlina (540) izgle-
238
stiru, i to na deonom zidu. Povezanost je, dakle, lokalne vrste; i Srr. Petar,
i sveti Sergije i Vakh imaju ove mcda.ljone kao oznake uzviSenosti njiho-
vog sveto{ naloga. Mozaik je pouzdanb skiciran i izveden od umetirika
iz Carigrada. Na to se, izvesno, nadovezivala jedna sinajska radionica
ikona, koja se razumevala u tajne enkaustidkog slikarstva i koja je imala
svoje sedi5te u manastiru Svete Katarine.
Dostojanstveni mozaici na stupcima crkve Sv. Dimitrija u Solunu
-
sa
tadke glediSta drvenih ikona sa stojedim figurama i iraklijanskog hele-
nizma
-
uklapaju se bez muke u istoriju umetnosti VII veka. Oni pred-
stavljaju Dimitrija kao zaStitnika dece, svetog Sergija kao Oransa i sve-
tog Dimitrija izmedu prefekta Leontija, ktitora crkve, i episkopa Jovana,
koji je umro 649. god. Nastanak ovih mozaika se, na taj nadin, moZe lako
odrediti izmedu 629. i 649. godine. Nasuprot pojedinadnirn svecima sa
mozaika velikih crkava u Milanu iz doba Amvrosija, u Raveni iz doba
Teodoriha, kao i u Poredu iz doba Justinijana, koji su obrazovali neke
od oblika ikona, ove kompozicije na stupcima u Solunu vei su pod uti-
cajem pravih drvenih ikona. VaZan rezultat najnovijih istraZivanja je-
ste dinjenica da je vei u VII vekurpostojalo najmanje pet vrsta ikona
na drvetu. Ovde postaje potpuno jasno da se veliko carsko doba mozaid-
ke visoke kulture bliZi kraju i da na svim poljima umetnosti zapodinje
doba maloe formata.
Iime se mEnja i celokupna sociolo5ka struktura umetnosti, koja ublzo
doZivljava svoj nagli kraj. Kaluderi neguju r-r-.alu sliku; carevi zahtevaju
bezlikovnost i talco dolazi do ogordene borbe izmedu mona5tva i carstva,
koja se raspaljuje na pitanju slika; Hludovski psaltir odevidan je kalucler-
ski dokaz. Velika epoha triju vekova, koju smo poku5ali da obuhvatimd,
pri kraju je. Mi moZemo njen zavrSetak najbolje da prikaiemo time Sto
iemo da predodimo mozaike u apsidi u San Apolinare in Klase, koji su
nastali pod carem Konstantinom IV.
Predstavljeni su sveti episkopi u celoj figuri kako frontalno stoje na
postolju, izmedu prozori, kao-srednjov6ko',r=ne ikone. NiSe u obliku Skolj-
ki, kao i zastori, posvedoduju njihovu svetost isto kao i venci iznad nji-
hovih gl4va. Oni se svi poimenidno predstavljaju, jer im pripada proski-
neza kao i apostolima; to su Elclesije, Sever, Ursus i Ursicin. Oni stoje
izmeclu liturgijske slike
-
koja ima zvanidan karakter ikone i koju smo
mi dnalizovali kao poslednji stupanj pravno-sluZbene evharistidne sveda-
nosti
-
i velike frontalne ceremonije, koja povr5norn oku deluje kao car-
ski mozaici u San Vitale. Kao i u San Vitale, i slika u San Apolinare in
Klase je skroz politidka i crkveno-pravna. Ali vremena su se sasvim pro.
menila. Nije vi5e predstavljena slika najvi5e crkveno-carske vlasti u svo-
joj jedinstvenosti, ved istorijsko-pravni din, koga objainjavaju natpisi.
Car Konstantin IV, nazvan Pogonat, i njegova braia Iraklije i Tiberije, u
pratnji dvojice arhiepiskopa, daju privilegije ravenskom arhiepiskopu;
to je po Otu fon Simsonu, cpiskop Reparat, koji je ustvari 666. godine,
kao dakon, primio ove privilegije u Carigradu po nalogu svog episkopa
Mavra. Carska privilegija zauvek je potvrdivala autokefaliju Ravenske
crkve. Time je crkveno-politidki ciokazano ono i:emu nas ude istorija i
istorija umetnosti VII vc^ka. Zapodirrjalo je novo vl'cme. Treia velika kla-
240
dI
si ka ranohri scanske umetnosti ,.. koj a se razvi l a i z vremena Justi ni j ana,
a poi i nj ,al a s.Irakl i j em I, konadno-j e pro5l a. Ltasl edni k j e, naj pre, oma-
jadska dinastija, koja je, u vreme kada-Jovan vII u staroi crkvi^sv.
petra
nalaie da se'mozaikom ukrasi njego-v Bogor_odidin oratoiijum, sagradila
'a jerusalims-kom
brdu monumenialnu g-radevinu, Kupol.ri na st;ii. Ali
kad
.je.
makedonska dinastija ojadala, prl kraju lX veka, iz ove ianovi
zantijske umetnosti i od nje stvorene-srednj6vizantijske'
osnove, make-
donska drZavna umetnost izrasta u veliki cvet.
irrG
I LUSTI { O\ ' ANl DOI ) r YI i \ l (
Lt r . r ct r r Dobl r . r g
l ) ast i r a,
t - r ko 360.
1r , ocl .
Ri r n, Lat ol ar . ki r r t t r zci .
Rci i el i - sa Konst ant i nor os l r r kn Lr Ri nr u, 3l 2/ - 113.
qi r cl . ;
2. l \ { r : st ' r : t ' r ' a zal ) r ec; i
a sc spuSt a LL l r ol c; . 3. Konst ant i n ni r pt esl ol t r okLuZcn t cl i l i ockr st oj ni ci t : r . r
' sf r , a;
. 1.
Ll zl ct i ct vol opl cga Suuca; 5. Al l oct . r t t o cut r a i zr r ei l u scdci i h st a-
I I acl r i j ana i . . \ nt or r i na Pr . j a.
ui r , cl kva sr ' . Di mi t r r j a. Pogl ecl kl oz sr eci ni i br r d pr - c! ' r : r i st odno. i st r ani .
: ct f , k gr l dcnj a pl i kr aj u \ / ' "' cka. Obr . r cn' : t 629- 613. gocl . Ll p. st r ane 130, l 4o.
l Lnl r , San Apol i nar c i n Kl asc. Poul ct l kr ' , r z sl cr l n. j i bl ocl k: t i st okt t . Posr c'
r ar oko 549. gocl . Up. st r ar l u 1. 1. i .
l r sl ant i l r Vcl i ki ( 3t i 6- 3- 17) . Gl ava ci zj novskc sl . r l uc i z Koi r sl l i nt i r r or c b; . r zj .
: . Vi si na 2, 60 nr . Ri m, P. r i ut a konzcr vnl or a.
r r a gol obr acl og ml adi i kog Hr - i st a.
-
Gl al e pr or oka u St uku, i z pr ozol skog po. j asl L t t Kr st i oni ci or t or l okst t i h r r
vcni . V r ck. Up. st r anc 135, 173.
oj na i kona sr ' . Scr gi j a i \ / akl i a sn Hr i st ovi r t r SLi t oLl Vl r ek, &4oskr a, Dr ' -
' l t t
l t . l Ll zcJ.
j uzul . l r ni
cl i pt i h Al cobi nda. Sl onol a kost , - i 06. goi i
i na I 1, 4 cr n. Par j z, Mt r zc. j Luvr .
l j cl t r sl onovoj kost i , 509. god. Ar i
j acl na.
Oko - - i 00.
8 cr n. Par i z, Muzej Kl i ni . Up. st r a: r r L l E9 i cl al . j e.
hancl eo. Sl onova kost . Vi si na; 12, 8 cnr , Si r i na 13, 4 ct n. Lot - t cl ot . r , Bl i Lanski
r zcj . Up. sLr nnu 189.
v. sar kol as Val cr t t i ni . j ana l l l . V vcl t . R: r vcna. S: ut I - or enco [ ' ol t l ozo. Up.
' anc
f
. i 8,
179 i dal . i c.
-
DeLal j i cl r r cni h \ / l at a \ a zapachr t , ! r por t al : r cI kVc Sat t t a Sat t i r t a r r Ri nt Lt ,
o. 1- 10. gocl . Lcr , o l l i i i no vazt . t cscr . t i c na nebO, cl csDo ] - l r i st cr vo r , aznescnj c.
) . st r ar l c i 38, 110, 186.
l kof ag gr et l skog pl ei e kl a . i r r ni . j a Bl i susl r ( unt r o J59) . ! l cl r r . ' r . Vi si n; r
I nr . i i r i ni r 2, { 3 r r . I l i nr . \ / al i kanskc pcci nc. [ ' p. sl r i t ] ] c I l 3, Li [ ] , l ; S.
opo
j asr - . i
sar kol ag sa St i t onr . Ri nr , I - at e l anski nr r r zci t r r . 18. i .
i cbo. j ni sal l i of ag sa past i r i nl a. Ri nr , I I I r ek. Lat cr - anski r ' : r r - r zcj br ' . 150.
r kol ag sa St r ncl auj em. l V i ' ck. Ri ur , r t t : r t t zol cj San Sel r l st i j ano.
l kol l - r sl st cpcni r st o pol c( i al i r l i r i bl i j ski r l : r ( ' enar nr i i . i l I vck. \ ' cl ct r - i , nr uzci .
l l i ol aq sr St l acl an. j cnr . l \ ; r ' ck. Ri t r r , l - : t t er anski r r t r r z.
j
br ' . l ( r l .
. Lal i l r l ac l . \ ' r s j na 36 c ni ,
guc l . \ / i s i nu { 2 c nr , Si l i ni r
t t r
-
-
-
,
=
r
>
,
t
v
f
\
.
Y
}
'
.
'
:
lz"
SPISAK LITEMTURE
[Ians Acltelis, Die Katakomben von Nea-
pel. Leipzie 1936.
Mireieriti va:n Berchem et Etienne CIou'
a6t, Mosaiques chrdtiennes du IV-"
au Xn. silcle. Gentve 1924.
Hans Wolfgang' Beyer, Der syrische Kir'
chenbair. Studie; zur spetahtiken Kun-
stseschichtc I, Berlin 1925.
Giusdppe Bovini, Sarcotasi
paleocristiani
di' Ravcnna. Citte del Vaiicano 1954.
Giusepoe Bovini, ll cosidetto mausole di
Galla Placidia in Ravenna, Citti dcl Va'
ticano 1950.
Gcrda Bruns. Der Obelisk und seine Basis
auf dem
' Hippodrom
zu Konstantino-
pel, Istanbulei Forschungen 7, Istanbul
1935.
Gioranni Brusin
- Paolo Lino Zotatto,
Monumenti paleocristiani di Aquileia e
di Grado. Udine 1957.
A, Calderini'- G. Chierici
-
C. Cecchelli,
La basilica di S. lorenzo Maggrore in
Milano. Milano 1951.
Carlo Ceccheth, Il trionfo della croce,
Roma 1953.
Richard Delbriick, Antikc Porphyrwerke.
Studien zur spetantiken Kunstgeschi-
chte 6. Berlin 1932.
Richard. Delbriick, Die Consulardiptychen
und venvandte Denkmiiler. Studien zur
spetantiken Kunstgeschichte 2, Berlin
1929.
Friedrich W ilhelm Deichmattn, Friihchrist-
liche Bauten und Mosakien von Raven-
na
(Tafelband). Baden-Baden 1958.
Erich
' Dinkter,
Dis Apsismosaik von S.
Apollinare in Classe. Wissenschaftliche
Abhandlunsen der Arbeitsgemeinschaft
fiir Forschung des Landes Rheinland-
-Pfalz, Band 29,1964.
Antonio Ferrua, le pittulr della nuova ca'
tacomba di Via Latina, CittA del Va'
ticano 1960.
Friedriclt Gerke, Die christlichen Sarko'
ohace der vorkonstantinischen Zcit.
Stucfien zur spatantiken Kunstgeschi-
chte ll. Berlin 1940.
Friedrich Gerke, Die Zeitbestimmung der
Passionssarkophage, Berlin-Budapest
1940.
Friedrich Gerke, Der Sarkophag des Ju-
nius Bassus. Berlin 1936.
Friedrich Gerke, Der Trierer Agriciussar'
kophas. Trier 1949.
Friediich-Gerke, Christus in der spAtanti-
ken Plastik. Berlin 1939'
Friedrich Gerke, Licht im Tode. Das
lise Anlitz in der spiitantiken Grab
lelei, Der Bildeikreis, 25/26, I
burc/Br. 1944.
FriedriCh Gerke, Das Christusmosaik
der Laurentiuskapelle der Galla Pl
dia in Ravenna, \VerkmonograPl
zur Bildenden Kunst 104, Stuttt
1965.
Friedrich Gerke, Idengeschichte der :
ren christlichen Kunst, Zeitschrift
Kirchengeschichte, 3. Folge I0, B
59. 1940; str I ff.
Friedrich Gerke, Der Urspung der L
meralleqorien in der altchristlic
Plastik.-Zeitschrift f.d. Neutestam
Wiss. u. Kunde d. iiltesten Kirche
1934, str. 16O ff.
Friedriih Gerke, Das Siegel des Kreu
Kunst und Kirche 17, 1940, str. 15.
Friedrich Gerke, Militta Christi, Kt
und Kirche 17,1940, str. 49 ff'
Fiedrich.Gerke, Nuovi aspetti sull'o
namento compositivo dei mosaioi
presbiterio di S. Vitale di Raver
VII Corso di cultura sull'arte ra.
nate e bizantina, Ravenna 1960, fasc
str. 85 ff.
Adoloh Goldschmidt, Dle Kirchentiir
Heilisen Ambrosiirs in Mailand, St
sburi 1902.
Andrd Grabar, Ia peinture byzantine,
nlve 1953.
AndrC Grabar, Les amPoulles de T,
Sainte. Paris 1958.
AndrC Grabar, L'Empereur dans I'Art
zantin, Strasburg 1936'
AndrC Grabar, Martyrium, Paris 1943/l
Adolf Harnac& Militia Christi, Gie:
1905.
Christa lhm. Die Prosramme der chri
chen Apsismalerei- vom vierten J
hunderi bis zur Mitte des achten J
chunderts, Forschung zur Kunstge:
chte und christlichen Archdologit
Wiesbaden 1960.
Richard Krautheimer, Earlv christian
bvzantine archutecture, The Pelican
siory of Art Z. 24, Harmondswt
1965.
Richard Krautheimer u. a. Corpus Ba
carum Christialurrum Romae, Vati
1939 ff.
lohannes Kol|witz, Ostriimische Pla
der theodosianischen Zeit, Studien
spetantiken Kunstgeschichte 12, Berlin
1933.
lohannes KoIIwitz, Die Lipsanothck von
Brescia, Studien zur spetantiken Kunst-
eeschichte 7. Berlin 1933.
?e{n
Lassus. Sanctuaires chritienncs de
Svrie. Paiis 1947.
). Marucchi, Il Cimitiero di Domitilla, Ro-
ma 1909.
lrif Millit, Ein Prinzensarkophag aus
I st anbul . I st anbul 1934.
)arlOtto Nordstr\m, Ravenastudien,
Stockholm 1953.
Ians Peter L'Orange lund Arnim von Ger-
kan, Der spiitantike Bildschmuck des
Constantinbogens, Studien zur spdtan-
tiken Kunstgeschichte 10, Bgrlin 1939.
)avid Talbot Rice, The Art of Byzantium,
London 1959.
llois Riegl, Spiitriimische Kunstindustrie,
Wien 1927.
jerhart
Rodenwaldt, Eine spiitantike
Kunststrtimuns in Rom, Rcimische
Mitteilungen 37/37, 1921/22, str. 58 ff.
,1. I. Rostoltzeff, The excavations at Du-
ra-Europos, New Haven 1939 ff.
llt'ons Maria Schneider, Die Grabung im
Westhof der Sophienkirche zu Istanbul,
Istanbuler Forschungen 12, Berlin 1941.
llfons Maria Schneider, Die Hagia So-
phia, Berlin 1939.
Otto von Simson, Sacred Fortress, Chica.
eo 1948.
G.
-u,
M, Sotiriou, Ic6nes du Mont Sinai,
Athenes 1956/57.
Oscar Ulrich-Barrsa. Moneta Mediolanen-
sis (352--498), Venezia 1949.
Paolo Verzone, Alahan Monastir, Torino
1956.
Wolfgang Fritz Vollbach, Elfenbeinarbei-
tcn der SpAtantike und des fri.ihen lt4it-
telalters, Mainz 1952.
W oll gang Fritz V ollbach, Friihchrjstliche
Kunst. Die Kunst der Spiitantike in
West.und Ostrom. Mi.incheh 1958.
Kurt Weitzmann u. a. Fri.ihe lkonen, Wien
und Miinchen 1965.
Joseph Wilperl, Die Malerein der Kata-
komben Roms, Freiburg/Br. 1903.
Joseph Wilpert, Die rijmischen Mosaiken
und Malerein der kirchlichen Bauten
von IV. bis zum XIII. Jahrhundert
I-IV, Freiburg 1916.
J. Wiegand, Das altchristliche Hauptpor-
tal an der Kirche der hl. Sabiga, Trier
1900.
Fntz Wii"ttt, Rdmische Wandmalerei vom
Untergahg Pompejis bis am Ende des
3. JahrhunYerts. Berlin 1940.
Paolo Lino Zoyltto, Mosaici paleochristia-
ni delle Venezie, Udine, b-ez godine.
OBJASNJENJA NAJVAZNIJIH STRUCNIH IZRAZA
ad maiorem Dei za veiu slalu Boga
glori.am
adventus
agape
al l ocuti o
analipsis
ani ma sal panda
et sal vata
ani ma chri sti ana
n n r t n t i t n o
aquari um
ptsctcutorutl t
arbor
pi tae
ars chri sti ana
ascensi o
arcus maior
ars morendi
Autokefal i j a
basilica caelestis
bonus angelus
caput mundi
fidelium
chlamydatus
Chri stos
didascalos
Christus ttictor
civitas Dei
communi o
apostol orum
comntuni o
sanctorum
consolatio ducis
corona litae
crux gefttmata
dol azak, poj ava
l j ubavna gozba
osl ovl j avanj e
vaznesenje
duSa koj a treba da se
spase i koj a j e spa-
Sena
I'rriSCanska duia
voda l i vota
ri bnj ak sa Hri stovi m ri
bi cama
drvo iivota
hri 3danska umetnost
vaznesenj e
trijumfalni luk
pravo ponaSanje za
smrt (pri smrti )
suverena samovlada,
samouprava
nebeska bazilika
dobri andeo
poglavar vernog sveta
odeven u hlamidu
Hristos koji poudava
(Hri stos udi tel j )
Pobedonosni Hristos
(koj i pobecl uj e-greh,
Krl vl cu I smrt),
Hri stos pobedni k.
grad BoZi j i
pri deSCe apostol a
zaj edni ca svetaca
savet koj i pomaZe
kruna livota
krst ukra5en draeim
I t a mp n i p m
cru* hastata dugadak krst
crut in1)icta nepobedivi krst
crux. sancta sveti krst
deffionstratio
sanguinis
de cfuitate Dei
d.iscipulus
Graeciae
discipulus caeli
divina scriptura
doctor gentium
d.ominus lesem
dat
d.oxa
duces
apostolorum
Diptychon
ecclesia caelestis
ecclesia militans
ecclesia ex
circumsione
ecclesia et
gentibus
ele'vatio animae
in coelo
epiklesis
eucharistia
euche
excitus
lacta di1)ina
pokazivanje krvi (ra
o Bolijem gradu
udenik Grdke
udenik neba
bolanski spis
uditelj naroda -
Pa
Gospod daje zakon
udenje
votte apostola (aDos
ski k-neZevi -
Petr
Pavle)
dvokrilna ploda, sa:
pisom, slikama ili
barijom
nebeska crkva
vojujuda crkva (zen
ska crkva)
Jevrejska crkva
paganska crkva
podizanje duSe u nel
nadimak, naziv
molitva zahvalnica
posle Agape
molitva
izlazak (u smislu sm
bolanske dinjenice
izledenja
l
I
54
Ga!aktotropho-
ussa
gaudiumimper.ii
hetoimasia
hyle
Hypostasa
ichtys
iit ad Deum
imago clipeata
inngo (eikon)
imperator
ambulans
super aspidem
(l eonem)
et
basiliscum
integrator
instinctu
divino
introittts
Kairos
Kompozitni
kapitel
Kymation
ktbarutn
liberalitas
intperatoris
Lr : ea
serpcntinata
Lcgos
lux tera
megalopsychict
memoria
256
dojeca Bogorodica,
mlekopitatelnica
blagostanje drZave
prazan
Hristov presto
materija
bide
riba, tajni simbol za
Hri sta, nastao skra-
ienjem grdke
formu-
le: Isus Hristos sin
BoZiji Spasilac
oti5ao
jc
k Bogu
slika na Stitu
slika (praslika)
Car, koji gazi preko
zmi-
j e (l ava)
i vasi l i ska
( Ps.
91, l 3)
onaj koji ne5to menja
boZanskim potstrekom
ulazak
povoljni
trenutak
poznoantidlii
oblik
kapitela, me5avina
i onskog i kori ntshog
liaprtc.la
or"namenat lista u obli-
ku talasaste tralte na
profilima (ivicarra)
steg
dareZljivost cara
linija u obliku zmije
Gospod (u
smislu .Tova-
na I , l )
i sti ni to svetl o
velikodu5nost
spomen (crkva)
ogdoas
opcrator
factorum
operator
verborunt
oratu in
paradiso
paradigmatutn
Pastophorie
pastor
bonus
passio
humana
pax,
cretenla in
paradiso
pax
cltristiana ilt
paradiso
pharntaka
tcs
Athanasia
pietas
plscina
pisciculwn
Christi
Polycltromiia
praefigtLratio
Christi
praeparatio
sacramenti
Presbyteritnn
nebo (najvi5e
nebo)
izvr5ilac dela
izvr$ilac (boZanske)
redi
molitelika u raju
primer
sporedne odaie hora u
istodnohriSianskoi
arhitekturi
Dobri pastir
ljudsko straclanje
vediti mir u raju
hriSianski mir u raju
lekovi za besrnrtnost
poboZnost
krstionica (bazen)
Hristova ribica
mnogobojnost,
viSeboinost
praobraz, praoblik
Hri sta
(u
smi sl u na-
javljivari.ia
njegovog
delania kroz Stari
zavet )
pripremanje
Zrtve
(evharistija)
odaia sve3tenidkoe
d6lanja (svetiliSt"e)
missio
-
iza5iljanje apostola
apostolorum
more Romano na rimski nadin
mys.teriium
... ._
tajna boZanske Zrtve
qwt nt
sacnl r cr i
Narthex
ulazna prostorija
nova lex
-noG-Iaion
noya sidera nove zvezcle
nol)us rex, novi kralj, novi car
r
_>
N
P
opus tripartitum
slobodno raSdlanieno
zdanje
profectio
protonl
qt4adratum
sacfunT
/efrigerium
tenoyatio
imperii
rex verus in
civitate nova
Rotna aurea
rostra
polazak
skradeni oblik predsta-
ve, poprsJe
sveti kvadrat
gozba
blaZenih
obnova drZave
istiniti kralj (car)
u
novom gradu
zlatni Rim
govornica
r ? 1
sol invictus
sol ittstitiae
soteriologiiq
successio
apostolorum
sub di"ve
sub specie
ntortis
successor
imperatorum
Romanorum
christianorum
symplegma
togatus
traditio legis
tripodus
triumphus
christianus
tunica exomis
yera
lux
'veritatis
interpolator
vefus rex,
.texillum
Chisti
vexillum crucis
yiaticum
yicarius
Christi
victoria
eucharistica
lictoria romena
nepobedivo sunce
(personifikovano
u
Solu ili Heliju)
sunce pravde
udenje o spasenju
nasledstvo apostola
pod
boZanskim (tj. pod
vcdrim) neborn, tj.
van gradskih
zidina.
s obzirom na smrt
naslednik hri5ianskih
rimskih careva
ujedinjenje, spoj
dovek odeven u togu
predaja zakona
tronogi sto
hriSianski trijumf
odeia bez rukava
istinito svetlo
onaj koji menja istinu
istiniti kralj (car)
vojnidki znak Hristov
vojnidki znak krsta
hrana za put, putnina
namcsnik (zastupnik)
Hristov
hriSianski
oltarski
simbol
rimska boginja pobede
sacramentum
tajna vode (kr5tenjc)
aquae
saeculum
zlatno doba
aureum
salus
-extra
van crkve nema spasa
ecclesiam
non est
salus Romae
spas Rima
(salus
imperti)
salus rtitae spas iivota
securitas
oscdanje bezbednosti
sedes crucis mesto krsta i
jagnjeta
et agni
sellae
sediSta apostola
apostolorum
Septuaginta
rukopis Staroe zaveta
sa knjigama] Sedmo-
\
knjizje
simulacrum
\lika,
lik
ta-
257
4t q
REGI STAR
Al
Ar
Ar
At
Ai
Ar
Ar
A1
A1
Ar
Ar
Ar
Ar
Ar
A.
A.
A.
A.
A.
A.
A'
A.
Bi
Br
B;
B,
B,
B;
Br
Br
B;
B,
B,
B,
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
Aboba Pliska 233
Abu Girgis 232
Abu Mina (krstionica) 198
Abu Mina, katedrala sv. Mine 95, 10r.
Abundantia (abundancija) 103
Adam, stari i novi 47, 108, 110
Adam i Eva 23, 41, 44, 46, 106 i dal j e,
118 i dal j e, 134
Adoni s l ?
Adventus 51, 56, 58, 128, 188
Afrika 19
Afrodisijas 124,179
Afrodisiie 167
Agape
-
44, 63
Agatijas iz Mirine l9I, 196,233
Agnelus 74 i dalje, 134, 149, 171,226
Agnesa, sv. 65,23L
Agnus Dei l 7l , L73,217
Ahasfer 117
Ahen 54, 153
Ahen, carska saborna crkva 158
Airen. bronzana vrata 133
Ahen, predikaonica 183
Ahil 12. t2I
Ajnhardov luk 124,128
Akantov kapitel 150
Akale (Kilikija) 152
Aqto vi tae
(akva
vi te) 26
Akvi l ej a 73, 83, 90, 98, 152
Akviieja, bazilika 63, 84, 85
Akvileja, dvojna kategrala 84,97
Akvi l ej a, j uZnabazi l i kl 73, 84, 101
Akvileja, severna bazilika 64,98
Alalran 124, 200
Alahan l\{onastir (Alahan Kilisi) 153, 200
Al ari i r 111, 115, 126,145, I7o
Albenga, krstionica 168, 180
Alegorije 19
Aleksandar iz Trala 196,220
Aleksandar Veliki 54 i dalje, 121
Aleksandrija 83, 95
Aleksandrija, Serapejon 231
Aleksandrijska Hronika sveta 234
Alemani 125
Alepo 154
Alkesta 22
Al kadeute 178
Alloctttio (alokucio) 56
Analasunta 238
Amalasvinta 203
Amor i Psi he 14, 15,20, 35, 42,235
Amvon l3l, 142, L96
Amvrosije iz Milana 70, 115, Il8, l2l, 123
126, r38, 162, 166, t74, 184,220, 235,
Anakreont 233
Analipsis v. vaznesenje 240
Ananije i Safira 120, 184
262
Anast asi j eI 54, 129, 189, 221, 238
Anastasijev diptih l29,180,188 i dalje
Anastasije i Arijadna 238
Ankara (Klimentova crkva) 237
Ankona
Andrija
Andrijini spisi
Aneleli, straZa
Anona
71, 73
t76
1 1 1
60
t4
Antependiie 100, 141 i dalje, 144
Antemije iz Trala l9l, 195, 199 i dalje
Antemije 126 i dalie,238
Antemijev diptih 238
Antinoje, nadgrobne kapele 207
Antiohija 84, 149
Antiohija-Dafne 127, 203
Antiohija-Kausije, sr'. Vavila 93 i dalje, 153
Antiohija, oktogon 203
Antonini 23
Antonije Pije 56
Apokalipsa 216
Apokrifi ll2, 118
Apolinarije 220
Apolon 48, 5E
ApostoLi 25, 32, 48, 66,72,76, 82, 103,
108, 112, 115, 120, 124, r27, 130, 135, 139,
142, 145, 149, 165, l 7l , 176, 179, 184, 187,
r 89, 202, 2r 0, 2t 2, 215, 220, 226, 237
Apostolski obed u Priscili 102
Afoteoza 14,20, 33, 42, 48,51, 106, l 2l ,
189
Arbor
yitae
v. drvo Zivota
Areobind 130
Areobindov diotih 188
Areopagit
-
218
Areco
-
229
Arhandeli 76, 104, 124, 167, 17l, 173, 176,
188, 189, 197, 210, 215, 232, 236
Arhitektonske slike 70, 172
Arhitektonsko slikarstvo 14,23, 64, 81,
101 ,
Arhitektonski mozaici 140
Arhitektonski stil 23
Ari j adna 16, 189,238
Ariianska krstionica 152
Ariltofan 233
Arkadi j e 54,75, 123, 124
Arcus ntaior v. triiumfalni luk
Arl 78, 89, 112, 176 i dalic
Arnas
232
Ars chri sti ana (ars kri sti j ana)
i i
Artemida
239
Artik, Marijina crkva
152
Ascei si o
-
2l 5i dal j e
Asklepiejon
130
Asklepije
l2l
Asklepijev diptih
182
!38
Ij e
138
: 5 t
7S
176
1 l
60
l 4
141
r J v
238
238
207
149
u 0_1
153
203
/.3
56
zr6
118
220
5E
03,
?o
87,
102
' ) l
rtr
Aspar Ardabur 57
Aspar Ardabur, srebrni Stit 189
Asturije 124, 130
Atalarih 228
Atanasije
123
Ataulf 126
Atina 203
Atina, Vizantijski muzej l3l, 182
Atos, slikarski prirud,nik
277, 239
Augst
(Augusta
raurica), misorijum 121
Aurelija, grobne odajc 23
Aurelijan
51
Aurelije Prudcncije Klement 123
Auzonije
123
Avakir
230.239
Avari
213.230
Avel j 107, l l 4, 118, 120, 111, 162, 222
Avesalom
118, 120
Avgust 61, 97, 218
Avgustin 64, 123, 162,224
Avram
_ - -
46, 106, ll2, 119, 14'1, 161 i dalje,
178, 222
Avramova Zrtva 21,26, 107,1i 7, 130, 134
Berlinski muzeji, tablice sa
predstavom
Hristovih duda 184, 187,
221
Berlinski Sidamara-sarkofag 166, 178
Bernvard iz Hildeshaima 140. 161
Besmrtnost, simbol, iidenie 15; 180
Bet-Alfa, sinasosa 101
Bct-San. sinaebe-a 104
Binbirkilise
" "
152
Bl agosi l j anj e (umnoZavanj e)
hl c' ce 107,
rr2, 146, 187. 220
I J U
188
218
229
76,
172
81,
140
l 5
238
1s2
233
124
Blagovesti
Bobio
167, 179, 238 i dal.ie
206
Bobio, Orfeieva
piksida
182
Boet i j e
-
124, 130, 220, 233i dal j e
Boeti j ev di pti h 187, 163
Bog planine
36
Bog sunca 5l
Bogovi 54
Bogor odi ca 54, 69, 140, 142
Bolonja 189,239
Borba Davida i Golijata 25
Boromini, Frandesko 60
Bosra 229
Bosra, katedrala 95, 158, 197
Bosra, tetrakonhos 96
Bratoubistvo 119
Bre5a 130, 141, 181
Bre5a, l i psanoteka 80, 116, 135,142,182,
184
ZJ J
t31
Balbek
15.5
Bald-ahin lM, 142 i dalje, 144, l9l, 197,
199 i dalje,226
Baptismos v. krStenje
Baptiseriji v. krstionice
Barberinidiptih 135, 188, 23,c)
Barleta, kolos iz 53
Barleta, Markijanov kip 124
Basileus
116
Basilica opostolorum ad catacumbas
v. Rim, S. Sebastijano
Basilica caelestis (bazilika
celestis) 80,
116
Basufan 150
Bavit 135, 138, 161,213
Bavit, Apolonov manastir l7l, 206,212
i dalje,232
Bavit, kalutlerske kapele 212 i dalje,Zl5
Bed, diptih Rome
- -
188
Bagaran
Bahova sveStenica
Bed, dvor
Bed, Geneza
56
'
117, t 6r , 220, 235
142
182
152
43
182
r78
142,239
rl i e
232
J '
239
152
ilje
130
r2l
t82
Bed, Umetnidkcistorijski
muzej
Bejrut, muzej
Beli manastir
Bema 131, 135, 142, 144,149
Beograd, Jonin sarkofag
34,45
Berlin, Awamova piksida
182
Berlin, Jonin sarkofae
Berlin, Trobijanov dif,tih
Berlinski fragment sa Petrom
Berlinski muzeji
Bre5a, muzej
Brinjol
Bronzana vrata
Brokat
Budnost
Burgos
186
36
135, 138, 140 i dalje
t49
109 i dalje, 112
178
Carigrad 61,70, 73, 80, 83, 116, 123,
126,130,134, 142,145, 153, 156, 166, t7l ,
177,
r80, r87, 196, 198,202,206,215,232,
234, 239
-
Arkadijev stub 123,138,221
-
balustradni stub 134
-
carska palata
64,80,127 i dalie. 196
-
crkva Dvanaest apostola
- '
97,
123, 127, 135, I02,209
-
crkva Sergija i Vakha 156, 19S
i dalje
-
crkva sv. Irene 153,171,200,233
-
crkva sv. Petra i Pavla 199
-
crkva Teotokos
232
-
dvorska crkva Sankta Kruks 74
-
dvorska crkva svete Premu-
drosti
127
Carigrad, Sveta Sofiia 7A, n7. n2. l9l,
196, 202, 216, 221,- 229
-
amvon 196
-
carska vrata 197
263
r ' ) \
t 4 - Y
Carigrad, Sveta Sofija
-
horska pregrada 196
-
ikonostas 196
-
oltarski kiborion 196
Cari grad,hi podrom 57,91,96,196
-
Hormisdas-palata 199
-
Kalender-crkva 232
-
kopneni bedemi 126,128
-
Markijanov stub 123
-
Mesolofos 202
-
Prindevski sarkofag 124,134,138,
176 i dalje
-
severna palata 96
-
sveti Jovan (Studijcva
bazilika) 128, l7S
-
Teodosijev stub 57,123
-
tondi sa
jevanttelistima
135
-
zgrada senata 200
-
zlatna vrata 172
-
dZamija Mehmeda osvajada 202
Carski kipovi 19
Carski kult 20
Carska simbolika 54
Celsus 47
Celus 58, 78, 82, ll3 i dalje
Celestin I 140
Cemeterijalna crkva 6l
Cemeterijum Jordanorum 97
Ceremoniial 19
Cerera 137
Cezareia 83
Christits philoso phicu.s (
Hristus
filozofikus) 46 i dalje
Christus rer
(Hristus
reks) 78, 116
Christus vJclor
(Hristus
viktor) 80,
116, 125, 128, 149, 165, t73 i dalje, 176,
188, 203, 216, 2r9
Ci yi tas Dei 54,75
Circus maximus (cirkus
maksimus) l4l
Communio aoostolorttm
(komunio-apostoiorur-n) 226 i dalje,
234
C ommunio sanctorunl (komunio
sanktorum) l7l
Concordia (Konkordija) 126
Concordia imperatorim 126
Consilium apostolorum 116
Corona Christi lU
Corona vitae (korona
vitc) l?9
Crkva sa kupolama, krstoobrazna 202,233
Crkva svetog Groba l4l
Crkva svetog l(rsta 131
Crkvena porodica
84
Crkveni oci 45, 47, lll,227
Crno more 134
Cromi, crkva Vaznesenja 232
Crut caelestis
(kruks
celestis) 168, 170
Crux gemmata 53, 113, 187
Crux hastata 60, 124 i dalje
264
Crux i nvi cta 53, 58, 60, 70,81, 113,124,
127 i dalje, 140, 165, 168, 179, 200
Crux sancta 53 i dalje
Crveno more, prelaz preko 101, 140
Cukari l6D
Casna trpeza
Centdele
Centdele, mauzolej
Cetiri godiBnja doba
Cetvororedno brdo
Cezena
t2B, 168,178,
143
94
103
J.)
186
t42
t79
140
t46
r52
Cinovnidki diptisi
Cuda Flristova
Cudo sa hlebom 41,46,
Cukurken
Cakonije
Cirilo
Daia (repfrigerium)
Dafni
Dafnis i Hloie
Damask
Damasus, papa 54, 58,77,
Dambarton Oks, muzej
r a . t
l L- t ,
107, 13r, 140,
r66
t7t
24, 26
233
236
229
rt3, t2t,23r, 234
Damian
Dani l o 24, 26, 29, 34, 41, 65, 107,
226
203
It7,
134, 173, t79, 182
Danilo meilu lavovima 41, 43, 47
Dar Kvita, sv. Pavle i Mojsije 149
Darm5tat 130
DarmStat, Asturijev diptih 130, 186
Dar Termanin 149
Davi d 25, 118 i dal j e, 134, 138, 184, i 87,
226,234 i dal j e
Deci j e 12, 16, 31, 33, 34
Deir Abu Makarios, freske 23')
Deir-El-Abiad, Beli manastir 131, 152
Deoba drZave 54. lli
Dere Azi 153
Desencano 98
Dijadema 149
Di j ana 101, 103
Dimitrije 131, 236,240
Dina 161
Dioklecijan 16, 51
Dioklecijanova podela drZave l2l
Dion 10
Dionisije Areopagit 69, 172, 224
Dionisos 10, 22, 30
Dioskoridov kodeks 226
Dioskuri 12 i daljc, 48, 121
Diptih Stilihona i Serene 179 i dalie
Di pti si 124, 128, 130, 135, 138, 141 i
dal j e, 179, 184, 186, 236,238 i dal j e
Dobr i past i r 25, 29, 31, 32, 34, 73, 85, 103
DobrudZa 131
Dodo
(Gruziia).
David Gareda, crkva
u pedi ni 216,232
Doctor.genti um(doktorgenci j um)
l 7g
r-lo.f,a (dol(sa)
llr)
Domnus
ti
Drvena vrata 117 i dalje, 138, 140, 144,
186
Drvo Zivota
2Ag
DrZavna misao
55, Z3
DrZarma simbolika
BS,'124
DrZavna sreia
110
DrZavna umetnost
8.20, 53, 73, ll8, 126
DrZavni spomcnici
144
l)uccs apostolorunt y.
knczovi apcstola
Duhovi
)o(t )7,r
Dnnav
- - - ' 1; 6
Dura Europos ?i 2q
q?
Dule Eurofi_os, Irriiianska Uapeli"'
-"
ii',
25, 29, 117
Pura
Europos, si nagoga 25,65,117,
16l
uvoJne bazltlke g4
Dvorska umetnost
20
Dvadeseldetvorica
staraca 69, lC!,, l3g,
167, r72
4zE
El,iziium
El n'
Emanuilo
Emaus, put
u
Eneiida
-
Endimiion
Epidaui
Epidaur,
bazilika
Epifaniia
Ebitatije
Erlah, Fi5er fon
Ereruk
Eros, Eroti
10 i dalje, 30, 31, 34
177
218, 172, 215
r46
118, i 40, r47, 163
238
90
130 i dal i e
67, 69, rc9, M2, 168,224
Dvanaest
apostola u Klase
Dvanaest
bogova Rima
Dakonikon
Eenova
Dorile
kaserola
182
Eti j a
l 7B
Eriabga,
crkva Hristovog
-
ym4gZavanja hleba
l3i
Euremua
176
Pufrazije
(episkop)
216
.trutrat
126, 139, 150
Euridilca
32
Etangelismo,s,
v. Blaeovesti
Evdoksi j a
-
74.218
Evhari sti j a
26, 48, 63,82,218 226
EvsevrJe
57, 64, Zll
Ezra, crkva sv. Dorda
'155:
l9S
Faeton
Fafirtin
Faraon
Farisej i carinik
Fedra
Felicijanus
Felicita
Feliks
Feliks IV
Feliks (konzul)
Feliksov diptih
Feniks
Ferara, katedrala, sarkofag
sa stubovima
179
t2l
245
70
23r
Eskvilinska
riznica, Venerina
227
196
233
22, t06
15
149
115
746, 765
23e
171
176, 231
r24, t6B, 171
203
111
182
l 7l i dal j e, 210
166,
171,
Edikt tolerancije
20
Edmia.l?in,
evairdelistar
Z2l
-ffmim.a7in,_Crig,orijeva
crkva
158
*cmlal?rn,
f)ordeva crkva
I9g
.Ecruacurn,
manastir
221
t t cs
97, 124, 153, 201
Pfes,
Jovanov grob
94
Pfes,
Jovanova-crkva
202 i dalie.222
Efes, .It4ariiina
crkva 9r, 146: iil:ltl
Eklezija 82
E ccl esla
.cael
es t is (
eklezija
_
c.elestis) v. nebeska cikva
LccLesla.
ex. gentibus (eklezija
eks
-
g.entlbus)
v. paganska
crkva
Ecclesta
ex circumcisione (ekleziia
ek_s cirkumcisione)
v.
jevrejski
crkva
Eccjgsig^miQlarzs-,(eklezija
militans)
36
_
q,
98,
10e, l3e, r40, 2r3
Ecc.tesw. trtumphans (eklezija
rrrJu[rrans) gl.
140
Eklezije (episkop)
tgg,2t6 i aoi:J, i+o
Eklekiicizam
55
Eks
78
Eksedra
l4g
Eksodus
70
Eksonarteks
l)R llt:r
El Anderin
*"'
ll}
El. Bas3vat
- -
29, 104, 161
Elisejska polja
Zz
Filip
Filipi, bazilika sa kupolom
Filipi, prva bazilika
Filostrat
Filozofi
Firenca
Firenca, Bardelo, carski diptih
Firenca, biblioteka Laureniiiana
Firenca, diptih sa Adamom i
pavlom
Flavije Klaudije Julijan
Foka
Franci
Freske
Fridrih
Fundi, bazilika, kompozicija
apside
179
t76
200
131
10
15, 36
186
t17-
2M
186
t 2
229
126
161
19
168
265
A?*>
Galaktotroftrsa
213. zls
Gal a Pl aci di j a 53, 57, 61, 67, 74, 56. 9J,
l ?9,
r 4t , 147, 167, 169, 174, r 79, 186, r 87,
203.217
Qu!g..j"
s4, s7, 8E
Gal i j en 7, 12, 14 i datj c, 23, 33,35
Gani med
' 22
Galacim, crkva Bogorodice
l5{;
uavaon
l6i
Gavri l o-. 168, 188, 210, 215 i dal j e, 231
i dal i e
Gaza, ci kva sv. Sergi i a
232
Gaza, crkva sv. Stefana 232
Qc.ia
l'"., 55
Geneza 117, i 20, 161, 220, 235
Gcni j i
106
Gcni j i snr r t i 33 i cl al i c
Gerasa, crl i va prorcrl i a,
apostol a i
"
mudeni ka
94. 153
Germani
126
Gernrode
i.50
Gerona
177
Gerona, crkva Sv. Feliksa, sarkofaq 80
Gervasije
174
Getsimanija
176. 184
Gi hti dni
24 i dati c
Gi l dui n Bernal d
13,+
Godi5nja doba 12, 29, ll0 i dalie
Godi Snj a doba, Eroti 15. 33
Godi 5nj a doba, geni j i
l i O
Godi 5ni a doba, si mbol i
55
Gol gota 45, 53, 89, 113, 209 i dal i c
Golijat
184, 23J
Gorei i kupi nov Zbun 140,224
Gornj a Ital i j a 180, 184
Gozba bl ai eni h 24. 26
Gozba sedmorice
21
Gradske bogi ni e 13.{
Gr adevi nski phst i ka 130, 135, 141
, l 7q,
220
Gratl evi ne sa ugaoni m ni 5ama 95, 198
Grobna umetnost 20. 22
Grobna vrata 12 i dal i c. 36
Grobno slikarstvo
-
18,
Gr aci j an 75, 89, 97, 176, 178, 189
Graci i an nepos 75
Grata Honoiiia
126
Grgur IV
88
Gri gori i e i z Ni sc 123. l 5S
Gri gori j e Nazi i anski
123
Grigoriie I Vcliki
206
Grimaldi
76
Hadri j an 55, 97, l 5t
Halber5tat, konzularni diptih u
crk'r'enoj riznici
186
Hama
229
Hanor
16l
Harnak, Aclolf 226
Heksih iz Mileta
n0
Hel i j e
32, 36, 58, 103
Hemoro;sa
146, 184:, lB7
Herkul
101, 103; t2l
Herkulanum
97
Hermapolis
l3l
Herson, crkva sv. Krsta 92, 149
Heruvim
108, 171,234
Hetoimasia
167, lg6, 226
Higijeja, diptih
'
182
Hijerapolis (Pamukale)
157 i dalie
Il i j erapol i s, oktogon
199 i dal i e
Hi l deshaj m
150
Hyte (hile)
Il, t4
Hipatija
t?3
fl;polit
11, 230, 239
Ilipostaza
64
Hludof, psaltir
240
HoCoda5ce
131
Homs
229
I{onori j e 54, 60,75, 121, 124, 142,231
Hosolomos
239
I{ram
51
Hranjenje pet hiljada ljudi 25, 22A
Hristiianu
233
Hrisogon I74
Hrisolog
218
Hristos didaskalos 116, 142, 182
Hristos sa lavovima i vasiliskom 165
I{ristov hod po talasima 25
Flristovo hapSenje 146
Hri .stovo kr5tenj e 24, 39,47, 103, 130,
173. 237
Hristov monogram 53, 173
Hri stovo preobraZenj e
210 i dal j c,238
Hri stovtr i aspei e
-
87 i dal i e
Hristovo roatenje 106, 184, 237 i dalje
Hri stovo vaznesenj e 139,146,206 i dal j e,
209,212 i dal j e, 215,230,237 i dal j e-
'
Ignati j c i z Anti ohi j e 63,82, 107, 142,167
/c/r/ys (i hti s)
140
Ikone 162, 174 i dalje, 220,224, 231,
233, 236 i dal j c
Ikonostas 186, 196, 238
Ilija 212
I l i j ada 118, 140, 147, 163
Il i j i no vaznesenj c l 0l , 140
l mago cl i peata (i mago
kl i peata) 11,
3:3, 42,' 48, l l 4,209" i darl e
Intago Cl tri sti pi cta (i mago
Hri sti
pikta) 209, 239
Hristova mladost
Impost kapi tel i
182, 187
145, 180
I nr perator atnbti l ants super apsi dern
ct basiliskun 53. 64, 80, 166, 173
Imperator christianus
(irnperator
hristijanus) 75
266
Indija 235
Inkarnacija 69, 107, 167, 209,212 i dalje,
2r5,220,222
t66
76
54
100
70
Inkrustacija
147
64, 80, 92,97, 100, 145,
Inokentije, episkop u Rimu
Inokentiie III
Instincti- dit,lno (instinkti
divino)
Intarziia
Introi{us
rakl i j e 8, 54, 125, 229,231i dal j e, 239
rod 167
saije 48, 167, 223
sak 26,46, l l 9, 16l
sakova gozba
101, 117
sakova Zrtva ll2,210
sav ll7, 16l
sceljenje na
jczeru
Vitezda ll5 i dalie
scel j enj e sl epi h 108, 115, 182, 184,220
sidor iz Mileta 191
sidor iz Sevilje 220
sidor, neiak Antemijev 159, 199 i dalje
Istiniti Apolon 38
Istiniti Mojsije 57
Istiniti Orfej 36, 38
Istodni Goti-
'126
Istorijske sUke 115
Istorijsko slikarstvo 118
Isus Navin 65, 118, 159, 162
Isus Navin, svitak 65, 118, 147, L6l
Izidin kult 54, l2l
lzlazak Jevreja iz Egipta 116
Izvorsko dudo 106. 140
Izvorsko dudo Moj si j evo 24,26, 46
i dal i e
Izvorsk6 dudo Petrovo 48, 109, 186
Izvorsko dudo proroka
106
Izvorsko dudo u Domicili 102
Jagnj e BoZi j e 168, 180
Jaganjci, alegorija 127, 134, 180, 186
.Taganjci, frizovi sa 70, 127, 134, 176
Jagnj ad, apostol ska 167, 176,210
Jahve 26
Jair, vaskresenje ierdice 184
Jakov 46, lI7, ll9, 16l,182,235
Jakov u Egiptu
Jakovljev blagoslov
Jakovljev kladenac
Jakovlieve lestvice
Jamplih
Jefr6m Sirski
Jelena
Jelenin mauzolej
Jelisaveta
Jeremiia
Jerihori
Jeronim
Jerovoam
10t
tr7, r20
93, 153
101, 117
I2I
2rr, 2t7, 224
82, 147,209
15r
216
223
162, 203
123
182
{ ?o
Jer usal i m 20, 61, 69, 72, 78, 83, 85, 87,
90, 108, n5, 127, 166, 176, 199,203,206,
209, 212, 223, 229
Jerusalim, Adamova kapela 232
Jerusalim, crkva Rotlenja 87 i dalie,208
Jerusalim, crkva Sv. Groba 83, 87, 155,
206, 209, 232
Jerusalim, crkva Vaskresenja
Jerusalim, brdo Kalvarija,
v. Golgota
Jerusalim, Kupola na steni 156, 199,244
Jerusalim, Sabor apostola 206
Jerusalim, Konstantlnova bazilika 81
Jerusalim nebeski 80 i dalje
Jerusalim novi 81, 87, 104
Jerusal i m, ul az u 110, 115, 130, 1i 6,220
206, 2r2
70
15s
Jerusalim, crkva Vaznesenja zli
Jerusalimske ampule 2()9, 215, 218,232,
237 i dalje
Jevan.lelisti 66,73, 124, 134, l7l, 174,
Jerusalim, sarkofazi
Jerusalim, bazilika Sv. Stefana
187, 220, 224,239
Jevandelisti, fragmenti
Jevanitelisti, simboli
Jevrejska crkva 80,
Jevrejski kult
Jezekili
Jezero
-Genezaret
Jona 23 i dal j e, 58, 65,84,
134
124, 187
166, r74, 2r3
20
ll7, 767
131
l l 7, 130, 734,
t72, t82, 186
Jordan
Josif, Marijin mul
Josif, sin Jakova
Jotorova stada
Jov
Jovan IV
Jovan VII
Jovan episkop
Jovan filozof
Jovan ievanttelista
153,-201, 2rr, 224
Jovan krstiteli
Jovan Nepos
-
Jovan, udenik
47, 130, 172 i dalje
167
Ll 7, t6l ,220,23s
140
102, 107, rt4, r20
? 1 ? ? 7 0
169, 237, 236, 240
240
196
49, 75, r45
216, 220, 239
75
238
123, r27, 162,210,224, Jovan Zlatousti
238
Jovanov grob kod
Juda
Judin poljubac
Julija Domna
Juliie Cezar
Jul i i e II
Julijan Apostata
Juliian Argentarije
Juniie Basus
180
Justa Grata Honoriia 75
Just i n
-
47, 210, 229, 234, 238
Efesa 94,201
It6, 146, t82, 184
tt6
10
97
60, 196
123
199
77, 113, 130, 165, 178,
267
t 3t
Justin Kuropalat 229'
Justi ni j an
'
53, ?0, 75,128,130, 145, 180,
187, 189, 19t, t96, t98,202,206,210,218,
222, 224, 227, 229, 232, 238, 740
Juina Francuska 78
Justin II r35,218, 226
Kadiz
Kain
Kairo, crkva
Kairu
Kaivano, grobnica u
Iklat Siman, svetiliSrc
153 i dalje
Kalota
I(arneja Honorija i trIariic
Kampijani
(ampmJr
Kana, l udo u 43, 107,136,
Kanelovane kade
Kantaroi
Kapela S. Ipolito 96
Kapitolinski bogovi -(4
Kapua Vetere, bazilika Surikomm 168
Kapua Vetere, S. Pietro i Prisko 172, 174
Kapua Vetere, S. Pri sko 70,104,168,171
Karakala 11 i dalie
Karakal a, Lovadki spomcni k 55
Karlo Veliki 54. 128
Karolinzi 20
Kartagina 31, 83, 123, 230
Kartmin, crkva Mar Gabriiel 232
Kasete, kaseti ran.i e 19,64,98 i dal j e, 101
Katakombe,
tavanice
103
lataTna,
sveta
240
Katectra
131,220,222,224
Kazanarelo
't6t:11i
Kefr Zeh
'
Bz
Keln
S3,-bt
Keln, Sv. Gereon
'
96
Keratin
180
Kerd, Demetrina katakomba
i0,
Kibela
60
Kijev, crkva Sv. Sofije
2Zz
Kijev, zbirka Hancnk-o
ZZI
Kinici
15, 35, i89
Kinidki filozofi
36, 38 i <iatj6, a6
$ipar
rc9,215,'232
Sintila1
12, 21, 4r, 4e, T: tr5
Kiti (Kipar)
169
Kiti-(Kipar),
Panagija Angeloktistos 215,
232
Kizil Dae
t1z
Klaudiian
189
Klaudije (tlakon)
216
Klaudije Klaudiian
l2l
Klementinov dipiih 187 i dalje, 238
fi.reoparra
I lE
Kliment a-leksandri.iski
29, 32, 47
Kliment rimski
l0S
Klodije Hermes, atika groba
ll7
Knezovi_ apostolski
61, 63, 76, Bl, |M,
tt3, r40,2t0
Kodeks biblioteke l.aurcncijane 206
Kodeks Iustiniianus
2lB
Kodeks Rosanensis
2?6
Kodeks Sinopensis
235
Kodeks Teodosiianus
lZ.3
Kolobijum
208, 238
Kolumbarijum
Polimanti
ZB
Komod
8 i dalje
Kompozitni kapitcl
OZ
Konfesio
63
Konstanca, Zena Fridriha II 19
Konstanci j e
97,100, l 2l , l 27
Konstancije II
53
Konstancije III
179, lB4
Konstantin Rodiiski
'
202
Konstantina, porfirni
sarkofag 19,22
rronstans
7s
Konstantin II
60
Konstantin
III 230
Konstantin
IV
(Pogonat)
240
Konstantin Posonat 230
Konstantin, gigantski kip 51, 53
Konstantin, prefekt
187
Konstanti n Vel i ki 8 i dal i e. 48, 51, 53,
73,78, 80, 87, 97 r04, 1r2, rr7, 120, 123,
189, 196, 202 i datie,2ll
Konstantinopolis, v. Carigrad
Konstantinov luli 7{, 105 i dalie. ll0
Kontorniate 53 i dalie
L77
107, 111, 118, 120, 161
Sv. Varvare u starom
138 i daljc, 144
28
Si mcona 151,
150
179
70
l 6s
140, 146, 220
.tJ
17l
Kasijan
Kasiodor
Kasr al Nuvajdiis
Kastelseprio, freske 239
Katakomba Jordani 64
-
Petra i Marcelina 60, 97 i dalje, 103
-
na Vi a l -ati na 25,64,97 i dal j e, 101,
104, r07, 140
Kat akombe 20, 25, 27, 53, 61, 65, 73,
97, l M, t 42
Agnezina liatakomba 61
Demetrina l.atakomba 103
Domi ci l i na katakomba 22,28,31,58,
80, 97, 100, r03
Hermesova katakomba 80
Januarijeva katakomba 24
Kalikstove katakombe 28, 40, 43, 98, 104
174
196, 224, 233
152
A 1
, I
22, 24, 28, 3t,
Kirijakina katakomba
Lucinina katakomba
39, 4l
Poncijanova katakomba 34,209
Pretekstatova katakomba 97, 99
Vibiiina katakomba 22
Katakohbe, freskeslikarstvo 22,25,
28, 32, 34, 36, 38, 41, 44, 46,78, 80,
95, 106, rr4, r72
268
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
t
I
I
r
I(
r
r
x
F
X
B
X
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
I ,
L
L
L
[.:
L t
L:
L
L
Lr
I r
I-r
Lt
Lt
103
240
4, 224
t,
l7l
232
i3,
87
96
180
103
60
221
221
,
189
e, 46
, 2 3 2
,
115
r69
? t q
152
189
216
121
238
1 1 8
't.,
47
108
tt7
106,
Konzulami diptisi
i dalje
Korint
Korint, Lehajon, Sv.
151
Korsipa
Kosmos
Koton-biblija
Kovdeg zavetni
Kovdeiii od slonovade
180, 182
(f 2
124, 186, 188, 23S
108
l,eonida 95, 131,
229
103 i dalje
103, 159
r17
120, t27, 168,
Krescencijeva kuia (casa
di Pilato) 20
Krstionica oktodoksnih
165
Krsti oni cc 64,70, 80,90, 94, 100. 103.
! 1t , 1! ?, r4e,
rse, r6s, 168, 170, 180; l e8,
2t3. 224
Krst nepobedivi v. crta invicta
Kr5tenje 26, 47 i daljc, 66, 85, 106, 108.
146, 172, 186,220,238
Ksedbeh
149
Ktezifon
83
Kult sunca
32
Kuzman
171,203
Kvalb Luzeh 85, 149,' 155
Kvarezmije
'
nz
Kvartamin, manastirska crkva 233
Kvedlinburska itala 25, 65, llg
Kvintanila
177
Kvint Aurelije Simah
l2l
Labarum
53, 58, 124
La Gajol, sarkofag iz 35 i dalie
Lampadi i evci , di pti h
l 4l , l i i 4
I-aodikeia, menza
jz
'
134
l.aterani
60
Latmos
(kod
Herakleje), peiina
Pantokratora
-
232
Lavan
16l
Lav
124, 126
I-av i vasilisk
53; 147
I-av minor
142
-I-av
I Veliki 66, 123, 144, 159, l(16
Lav III
8S
[-avra, biblija 206
l -avrenti i e
148 i dal i c.230
l .avrenti i ev oratori j um 148, 159,' 168,
171. t74
I-azar 26,47 i .dal i e. 109. 118. 182
Lazarevo vaskresenie
24,38. 46, lU,
130, 136. 140. 146, 184, 186.237
L
lqdo
(kod
Tunisa), muzej 130, 134,
177
L Ma d' Er. sarkofag sa pet scena,
u kripti 47
Lenjingrad
187
Icni i ngrad,
Ermi tai 60,218,235
Trnjingradska patena
23?.
I-enijnsradski srebrni tanjir 210,215
Leontije
230
Leontije (prefekt)
;
240
L!pi 3ti l
'
114,130, t77 i dal j e
teukopidi
22
Ievkadska
stena 22
Liberalitas
58
Liberalitas imperatori 56
Libije Sever 125
Liciniia Evdoksiia 149
l l ci ni j e
"
20,43,45,63
Licinijev
edikt 53, 108
Likaoniia
152
Litrank6mi (Kipar),
Pantagija
Kanakariia 215
Liverpul, diptih Eskulapa i
Hieij;je 180
Liverpul, diptih Klementinusa 184
Liverpul, VCnacio.slonovada 184
Livija Primitiva 34
Livijina kuda 64, l0l
Livri Hisar 152
Logos 25, 67, 69, 104, 106, 139, 162, 166,
t 7t , 173, 213, 220, 238
Lokulus-plode
I l0
London 187
London, arhantteo 189,220
I-ondon, Britanski muzej 184, 221
I-ondon, plodice
sa Hristovjm
stradanjem 116, 138, 180, 184, 186
Irndon, Viktorija i Albert -1zej 144
I-or5 188, 221
73
169
70, 203
57; 108, 177
n
125
108, r3t ,
51,
206
2t8
226
235
123
238
28
alje
62
63
l 9
1?_7
53
184
202
77
t 5
60
230
240
2i0
, 53
187
53,
123,
110
rlje
Lov, spomenici
Ludvig PoboZni, trijumfalni luk
Luka
Luka, sarkofas sa Stitom
Lu*tiox (luks---noks)
I-t
I-ov
I-ov, ciklus
Lovci, scene sa
Lov na lavove
Lustrutn
Macoki
Madaba
Madr:id
Madrid, muzej
Madrid, srebrni misorijum
MaF!. scera sa poklonjenjem
r78, 203, 215,- 218
Mahaled
Majestas
Maiestas Domini
Maika i sin
Majnc, zbirka HajncGeorg
Makari, tetrakonhbs
Makedonija
Maksencije
116 i dal j e, 161
l 1
94
l 1
12, 33
t ?
121
224
43
60
Luna
53, 58, 60, 73,113,209
Lupicin
221
152
76 i dalje
65
239
209,239
95
233
60 i dalje
269
iji
,i i
1;' I
47)
Maksim iz Efesa
l2l
itt"ksinijon
173, 199,210, 218
iGt.,lziir
19
Malta
'
120
ivfdwijsti
gaj ll7, 16l' 222
Mandester,
ploda sa Marijom
- -tr-pZon
Rajlends lajbreri
187, 221
Mandorla
221
Maraonel
ll7
M;kii.i
fl.,7,.1?4' !?7.
Markd
138 i daljg'- 2-l!
Mar[o Aurelije
9 i dalje, 22,33,.3.5
Mar kovst ub
6l oa- Uc
Marija Magdalena
rJo
Mirija, uvddenje u hram
l?q
Mirija, vaznesdnje
207
Mariiin
presto
-
207, 231'
.6-
Mariita kod Aleksandrije
232
i\,radj
70, 80, 116, r34, 176' 180
Miiiei, sarkofag
116
Marsej, Sv. Vikior
l1i
Madn'
148 i dalje
Mirtirion
151 i dalje
Martos
177
Misiilrari
94,^ l5l, 198
Mater ecclesiarum
60 i datle
Mater:nus
173, 220.
Matiia
224
Maiiiini spisi
111
Miuius, ebistop
216' 210
M"wiuie'
22e
Mec, koirjanidka statua Karla
----Velikog
128
ueaieiici
60
Uieit;
isycftra
(megalo
Psihija)
l?
Meleagar
I I
iriii.aEit i Atalanta
235
ivtitrrir?a"r
144,.16r,.2.2.2
Mitti", evandelistar
214 i-da\ie
Mi mohi e, memori j al nc
crkve 61,77' 82'
86, 89, 90, l3l, ls2
uenanaar
233
Menze, v, dasne trPeze
Miiiillmiit, bazilita
rs2' 2o^2
Miffit*" inkrustacije
lgq
Mersina, zlatni medaljon
99
Mii"poiami:a
-
8s
Metainorfozi
2lo i dalje, 216, 237
Mihajlo
188, 210, 215, 231 i da]j9
Mihajlo monah
168
Miheisberg
kod Bamberga, manastir,
-^- - -carski
"aiptitr
188
Mi l ano
-70,
78, 83, 88, 91,
27, l 1l ' l l l ' -
l ?3, 126, 138; 148, 158, 168, 176, 184, 198'
240
Milano, Kastelo Sfordesko, srebrni
tanjir sa Kibelom i Atisom
lEz
Milan6, crkva aPostola
90, 103
Milano; diptih
-
186, 238
2V0
Milano, drvena vrata il8, 138, 144
Milano, reljef amvrosijanskih
Davidovih vrata
-
180 i dalje
Milano. riznica katedralc 180, 186
Milano. sarkofazi
116, 166
Milano, S. Ambroilo, sarkofag
80,
)I
Milano, S. Ambrodo, drvena vrata lru'
r38, 144
Milano. S. Akvilino 80, 91,96, 140, 166, 173
Milano, S. l,orenco Madtore 88, 90, 95'
157, 173, 197
Mihn6, S. Simpliiijano
88, 100
lvtiiarro, S. Sistir
-
96
Miiano. S. Tekla
98
Mitano, S. Tekla, krstionica
9t
nniiano. S. Vitorb
66, 173,220
Ir{ilanska slonovada sa Zenama na
-
erouu
181
tvtit-aniti diptifr
186, 238
Miianiiii
"tiit
t
s3, 61, T'
q1
Miiinltii
povez knjige
120, 135, 187
MiiiJiina6r
60
etiliiia-Cnr*ti
(milicija Hristi) 108, 113,
115
Milviiski most. v. Pons Milvius
Mina. Uazitika'sv. Mine u Mininoj
varosi toa Aleksandrije
ll!
Minhen, drZavna biblioteka
l-E.u
Mintien, Rajderova Ploia
67, 134, 171,
182
Uiia, Nitcotina crkva
232
Miriim !lr,??t
Mniio apostolorum
109,4W
Uii"ti:a'
233
Mi t
r2,l 2r
Mitra
32
Miiiei
61
Mii.ii tutt
?o
moisat<
lTl
l\{;Gii;
24, 40, s7, to6, lg8, ll-s? l-lJ.r
- -i l d:
l 4o, l 5e,' 16r, t77, 182, 2ro, 223,??9
Monca
189
i,1;;4, ampule
207,212.i-dalie
ii,t;il; Teo'dolindino
blago
138'
?gq
MoniJ'rasino
-
223
Mo"i,m"ntatno slikarstvo Ul
Morsli- tiCntaur
tl
Moskva
187
Mozai ci 62, 64,73, 78, 881 9?' 91,
\1,1, -its.
tzo. 126.'r34', t39, 142, 144, t59' 16r,
l6s; l6s; ree, 217, 233, 23e
rnrozaii< u ipsidi
lffi-,-172.
M.^iiti
pt6e**
s8'q1
M"iu"o,-.iipiitt
138, l8o, 197-,n7
Muze
35' l2l
Nabor
173
Napul i
80,83, 168
iiilij, bazilika Severijana
80
::
J
5
a
',,
t
i ,
0
6
8
t
0
I
I
2
1
0
I
I
i 8
t ,
,2
t4
|6
;5
I
i2
r l
t0
7
t6
t9
i e
l6
t 3
: 5
. 1
I I
t ,
t2
t4
I T
l 1
73
t8
]0
Napulj, sarkofag
Napulj, S. Gaudiozo
Narbona
Narodna umetnost
Narteks 87, 128,
Narzes
41
210
ll5, 177
15,20, 39,45 i dal j e
t 4r , 149, 153, 159, 216
196
43, 103
28
89, 130
176
80, 82, 159,
tts, L27, t71
t>q
Napuli. freskc u katakombama 230
Nabulj, Januarijeva katakomba 24
Napulj, krstionica I72
Napuli, Narodni tnuzc.i 14
Nairulj, S. Dovani in fonte 66,78, 159
Napulj, S. Dovani in fonte, krstie
nica 103, 159, 171
Odigitriia 215
Ofeitorilum 85
Ogdoas 11, 14, 35
Okeanos
,.
l.l, 22
Oktavija, grobne odajc 23
Oktavija Paulina, 10
Oksford 185
Olimpija 54,l2l
Olimpski bogovi 142
Oltar u obliku bloka 131
Ol tar u obl i ku stol a 63,67,131, 134
Omajadi t99,228
Onezifor 171
Opus tripartitum 131, 153
Orans v. Zena u molitvi
Oratorijum 148, 159, 166,168, l7l, I74,
230,240
Orest, diptih 238
Orfej 22, 103. 182,234
Origin 25, 42,2ll
Orleanvil, episkopska crkva 84
Ostija 14
Otoni 2A
Ovce i ovnovi 146
Quad.rat um sacr unt (
kvacbatum
sakrum) 93 i dalje, 96, l3l, 152
Paf 152
Pagan, Ananda hr:am 93
Paganska crkva 80 i dalje, 166,174,213
Navuhodonosor
Nazonijevci, grob
Nea Anhijalos, bazilika
Nebeska bazilika
Nebeska crkva 36, 63, 67,
t 4l , t 66, 213
Nebeski Jerusalim
Nebo, brdo 203
Nehavend 229
Neon, arhiepiskop 142, l5l, 159, 165,
t70, t72
N--oplatonizanr 14, 36
Nlopitagorejske sekte 20
Neopitagorizam 22
Nerejide 15
Neron 77,108,120
Nero redivittus 54, l2l
Never, odlomak iz 184, 186
Nika 724
Nika, buna 200
Ni kej a $, l n
Nikeja, cfkva Uspenja 200,215,232
Nikola Mesaritis 202
Ni komasi 121,135,234
Nikopolis 89, 131
Nilometar 235
Nim ll5, 176 i dalie
Niniva 229
Nis 97
h' cj e 26, 34, 42, 46, 49, 117, l l 9
Nojev kovieg 34,49
Nola 20
Nola
(Cimitile), bazilika mudenika 23
Nona 152
Nonos iz Panopolisa 721,196,235
Novac, gliptika 73
Nova lex
(nova
lcks) n
Norta sidero T1
Novara, saborna crkva l4l
Novi zavet l,m
Nopus rer
(novus
reks) n
Numismatika 75
Obelisci
'
57
OboZavanje maga 106, l3t, 167, 184, 186,
201
Pan i Amor 33
Pantokrator 67. 69.71.75,78, l l 4, 116,
123, 128, 142, t6t. 166. l7l, 173, 178, 202,
209. 2t7
,
232. 236, 238
Palermo
Palestina
Palmira, grobnica dva brata
Parabjago; srebrni misorijum
Panz
Pariz, Luvr
-
Anastasiiev diptih 128,
-
Diptih carskog sveltenika
-
Piksida
-
Plotica sa scenama
duda
Pariz, Muzei Klini
Pariz, kip Eliiefracile
Panz. Nacionalna biblioteka.
Sividiiev diptih
Palada Atina
Palatin. s. Teodoro
Parusiia
Pashalna gozba
PashaJis
Pashalis I
Passio humana
Pastirske scene
Pastoforije
44
230 i dalie
' 19
70, 87
188
60
187
187
180, 187
180, 188
86
Hristovih
r84, 186, ?-21
188
179
r86
69,
.110,
26tl
226
.
69, 70, 72
88. 173
9, 12
I t
r49, t52, 159,202
271
t 3-t
Pastor bonus v, dobri pastir
Patricije l4l
Patrijarsi l4l
Paulin iz Nole 168
Pauni 138, 171, 179,217
Pavl e 8, 58, 60, 68,71,75,107, l l 3, 120,
124, t28,134, 140, 149, t65, t70, 173, 176,
t82, l84, 186, 203, 212, 230,237
Pavl e I 2W,231
Pavle, kamenovanje 186
Pavle Silencijarije 196,233
Pax aeterna in
faradiso
(paks
eterni
in
paradizo)
26
Pax cfiristiana-in paradiso (paks
kristijana in
Paradizo)
39
24, 26, 36, 39
26, 36, 68
97
28
230
1i
t 0
B. l 3l
202
t74
19
58
Pons Milvius 8, L9, 46, 49, 51,
73, 75
Pontif ex maximus (pontifeks
maksimus)
Pored
Pored, basilika Eufraziana 66,
t69, 2t6,220, 230
Porfir 19,
Porfirijum
Porta aurea
Portalna plastika
Portret mumija
Posejdon
Postanj e 103, 105, 109,118,159,
Postumus
Potop
Pecad
Pecad ljudi
Peeuj
Pegaz
Pelagije
Pentesileja
Peregrin Protej
Perge, izgradnja bazilike A. i
Perige, Sen Fron
Perpetua
Personifikacija
Perutla
Prestolna slika
54, 56,
5t
207
72, 78,
189, 197
t7l
14r
t4l
239
14, 55
162, l7l
12, 36
159
57,
Potop, u katakombi na
Via Latina
Povest Hristove mladosti
Povez knj'iga 120, 125,
Poznotetrarhijsko doba 46,
Pojava u vrtu
Poredenje sa lo5im najamnikom
Prag
Predaja kljudeva
Predeo, slikarstvo
Prefiguracija, praobraz
Pregrade
Prelaz Jevreja preko Crvenog mora
Preslav, rotonda
r02
182
186
48
l l 6
182
188
tzl
10r
161
r3l
fl6
233
126
Peruda, Egidijev sarkofag 82, ll3, 178
Pesnik i muza, diptih 180, 189
Petar 8, 48, 58, 60, 68, 71,76,85, 106,
t20, t24, 128, 130, 134, ICI, 146, 119, t65,
170, 173, t76, t82, 184, 186, 203,21t,215,
226, 23t, 238
Petar i Pavle, kovdeZii sa 186
Petar Hrisolog, episkop 74
Petao, scena sa I09 i dalje
Petrov put raspeiu 174
Petrova ikona 238
Petrov ribolov 146
Piksida
129
Pilat 109, ll3, 1,16, 182, 184
Piscicwli
Christi (Piscikuli
Hristi) 26
Pismo Jevrcjima 16l
Ptxa
34
Piza, S. Pjetro a mare 66
Pjaca Armerina 19, 95, 127
Pjero dela Frandeska 229
Planetarijum, predstave 103
Planete 103
Platon
13
Plotin 10, 13 i dalje, 35
Pluton 22
Poatje 177
Polemanti, grobne odaje 23
Polihromija 16
Poltava, srebrna zdela
218
Pompeji 97
Pompeji, vila Item n, rcl
272
Prestolna slika carice ood baldahinom
u obliku Skolike 142
Prezviterijum
-
72, n, n8, 217, 221, 224
Prijem zakona 106, 140
Primus 170
Principes apostolorunt 124
Principat 8 i dalje, 17
,
20, 51,6l i dalje
Prisk l7l
Probiian 124
Probijanov diptih 180
Progon hri5iana 36, 41, 46, V3
Projekta, kovieZii 182
Prokopije 191, 195, 202, 210, 220, 233
Prometej 14, 32, 41, 46
Propilon ln
Proroci 32, 46, 66,75, ll2, 140, 145,
168, 17r , 174, t 76, 210, 2t 6, 220, 223, 226
Proskineza 142
Protasije 173
Protezis 145
protoplasti
v. Adam i Eva
Provansa 35, ll2
Prozerpina
?2
Prvosvestenik
116
Ptghavank
233
Ptice besmrtnosti, v.
pauni
Puhol de Plans
152
Pula 127, 152, 168, 182, 186
l ,
t
7
, .
I
I
I
, 9
;5
, 1
;6
i9
l 2
\2
to
t8
t 6
12
l 8
zl
l t
5t
3l
t 6
J 5
26
42
24
40
70
24
j e
t l
24
80
73
B2
r3
46
l7
5,
,-6
t2
t3
t5
t 2
,2
t 6
| 3
;2
t6
Pula, gradski muzci
Pula, krstionica
Pulherija
Purpur
Purirurni rukopis
Ravena, S. Agata Matlore
Al c
184
149
152
19, 163,226
224
Rabulin kodeks 138, 206, 209,212,231,
236 i dalje
Radijalni sistem
103 i dalie
8ad
q srebru 134, 142, 181, 229,233,237
Rahi l j a
161. 184
Rajhenau, bazilika
6b
Rajnska granica
126
Rai s!_i b19g 78,92,114, 116, r47, 163,
165, 168, 176, r 79, t 87, 203, 2W
Rasuti motivi 14, 23, 26, l0l
Ravena 57
,
66, 74, 89, I I l , I I 5. l 2t . 124,
t?6, ty., t4l , r44,156, 159, 165, 173; 178;
! q, l qq,
t -9& 203, 206, 2r0, 2t 2, 2t 8' , 22r,
230, 234, 240
Ravena, arhiepiskopska kapcla 70. 80,
159, 163, t65, 173,217
Ravena, bazilika apostolorum
170
Ravena, crkva Gale Placidiic 57. 127.
r30, 147, 163, t65,168, 218
_
-
Lavrentijev oratorijum l7l, 174
Rave.na, dvorska crkva Teodorihova,
vidi S. Apolinare Nuovo
Ravena, deiiji sarkofag
35
Ravena-, cpiskopski muzej, mermerni
kovdeZii
186
Ravena, gradska
kapija 80, 128, 165
Ravena, kip Teodoriha na konju 128,
135
Ravena, krsti oni ca 80,94, 103, 134.142.
151, t 59, 165, r 70, 172
Rave_na,.Krstignica
Neona 142, l5l, 159,
165, t70, I72
Ravena, Maksimijanova katedra ll7.
16l , 182, 2t 8, 235
Ravena, S..Kruks, oratorijum
.
I-awentija
159
Rarlqqa,-
F-. Ip*nSo
Formozo 92, 127,
t49,165, 170, 179
-
oratorijum
l7l
Ravena, S. Marija in
porto
fuori 165.128
Ravena, S. Mikele
in Afridisko 165:216
Ravena, S. Piietro Madore
v. S. Frandesko
Savena,
S. Spirito
145, l5l
Ravena, S. Spirito, krstionica
'-'
|1i
Ravena,_S. Vi tal e
58, 66, ?0, 72, 75, 78,
138, 1s7, 162, r73, r99,zri, ZiS, UA,' ii
-
apsi da
75' . 219
-
carski mozai ci 53,58,25, 142:,210
24A
-
l i neta
222.226
-
pregrada
hora
'
199
_
-
prezviterijum
224, 217. 221
Ravena, sarkofazi sa stubovima 116
Ravena, Teodorihov nadgrobni
spomenik
202
Refigeriunt, vidi dada
Religija misterija
Zt
Relikvijar krsta
184
Reljefi
130
Renesansa galijenska
16
Renesansa karolin5ka
50
Renesansa 5prrnjovizantijska
16l
Renovatio imperii (renovacio
imperii)
Reparatus
Ribarske scene
2A
141,24.0
11
Ravena, S. Agata Mactore, apsida 216
Ravena, S. Apolinare Nuovo 60. 65.75.
\2_8,
t34, 140, 145, 149, r59, 163, t'65,'r69',
174, 187, 224, 226, 231
Ravena, S. Apolinare Nuovo,
pregrada
hora
199
Ravena., S. Apolinare
Nuovo, pro
_
cesr1a devrca
2M,235
Rav^ena-,.S.
-Apolinare
in Klase 60, 7C,
87, t4r'..,.210-, 212, 2t8, 22A, nI
-
apsida Salus mundi 210
_
-
mqar!< pleobraienja
210
Rave_qa,^S-. Dovani evanalelista
74, l4S,
166. 203
-
trijumfalni luci
l3S
Ravena, S. Frandesko
165, lZ0, l?g
Ravena, S. Krode
89;145; l 6j
Riha, patena
sa tajnom vederom 226
Rinjije I Fran, sarkofazi 80
Ri m 8, 53, 60, 70, 73, 76, 83, 8s. 87. 97.
r04, 108, 110, 115, tzt, t23,126. 134.' 144.
_
159, 166, 174, t76, 188, r%, 203, 206, 216
Rim, antikvarijum
100
R:im, ara pacis
218
Rim, areal Petra i Marcelina
6t
Rim, Aventin, armalustrijum
7l
Rim, basilica apostolorum
20. 90
Rim, cemeterijum, grobnicc porodice'
Jordanr
l 0l
Rim, cemeterijum majus
g0,
104
Rrim, crkva Sv. Andrije u Kata-
oaroara
165
R.im, d.omus aarea Nerona
lM
Rj m,
forum
Romanum
20.36. 43. 46.
51, 53. 56, 60, 100, 229,236
'
fum, Galerijeva gratlevina
9l
Rim, grobnica
sv. Marka i Marcelina.
Mojsije, sarkofag sa klipejem 106,
108
159
Rim, kapitolinski muzej
Rim, katakomba Domicile,
Amplijatova grobnica
14
98, 100
273
l - -
t \
r ?
Rim, katakomba Dornicile. ealeriia
Flavijevaca
22:29. lO3
Rim,
latakomba
Domicile, grobni-ca
'
pekara
-
103
Rim,
Fatakomba
Domicile, odaje
Dobrog pastira
3l
Rim, kat?tombe, vidi i katakombe 77,
100, 104
Rim, Koloseum
5'l
Rim, krstionica kod Lateranske
-.
pal-ate
.
(A,
97
Rim, k_rstionica Laterana, kapela
_ -
sv._ Venancija
70, 213
Bim,
Konstantinov
luk 54, 58 i ;falje
Rim, kuia Juniia Basusa 100
Rim, lateranska bazilika 60, 75, 83, 87, 230
Rim, lateranska
krstionica 90
Rim, lateranska palata
23. 60
Rim, lateranska palata,
krstionica
'100
Rim, late-ranski muzej 40, 44, 47, 58, 77,
105, 109, l l l , 113
-
Rim,. Maksencijeva bazilika 20, 51, 53,
56
Rim, Markov stub
56
Rlm, mauzolej
-Konstantine
.
64,78, lW
Rim, muzej u Dioklecrranovrm
termama, Hertofilin sarkofae
sa Stitom
44
Rim, muzej u Dioklecijanovim
termama, sarkofag sa frizom 46
!im,
Muzeo K-apitolino, Iokulus-ploCa 38
im,
Muzeo Na-cionale 166,178
Rim, Muzeo Petriano
'
165
Bim,
Muzeo Torloniia
35, 39
Rim, nalaz sa Eskvilina l2l.'l82
Rim, oratoriium na Monte dela
Dusticiia
166
Rm, pal-ata
konzervatora St, lZ4
Rim, palata
konzewatora, zatvaradi
lokulusa
46
Rim, p-alaco
Fanteze, sarkofag
sa Stitom
34
Rim,
Palatin, pedagogijum
?-3
Klm, fzrnteon
150
Rim, Porta matlore.
podzemna
bazilika
22
Rim, raskoSne bazilike za Petra
i Pavla
i7
Bi*,
S^. Agata dei Goti 145, 166
Si-, !. isneza
2r3', 23r
Ri m, S. Anastasi i a
92
Rim, S. Dovani
-
83
Rim, S. Dovani, krstionica
103
Rim, S. Frandeska romana
236
Rim, S. Grizogono
83
Rim, S. Kalisto, sakramentalna
_ -
kap_ela--
22, 26,29, 3l
Rim, S. Klemente
144
Rim, S. Konstanca
79, 97, 156, 166
-
kupola
'
103
_ _
-
mozaici na svodu
9g
Eim, 9.
Krole in Derusaleme
65
Rim, S.-Lorenco
fuori le mura 7g,94,
216,230
Rim, S. Marija Antika
36. 43. 46. ffi.
_ _
169, 2W, 215, 231, 236, 239
'
Ri*, S_.Marija in Trastbverc,
predvorje
4l
Rifi, S. tvlarija Madlore 25. 65. 67. 70.
gg. 84, t28, t40, 144, 159, tot,-ioi,'fi1"
222
RuT,..S. Marija Madlore, mozaici llg,
161, 165, 175
_
-
trijumfalni
luk 67, 69, l2O, l6i
Rim, Sv. Pavte
O+. OS.-t3.-Ail iA
Rim, S. Paolo fuori le muri 15. dS tz.
_
100, 144, 159, 162, 167, 173
Ri m, Sv.-Petar 6i ,65,24,
g2, gg,
l g6
-
pedine
109
-
mauzolei
58. 9l
Rim, S. Pijetro in Vinkoli
'l4S
St-, $.
Prasede
43, 68,72
Ri m-,.S. Prasede, Zenonova kapel a
' 72,
174
Ri m. S. Pu-denci j ana 70,75,81,166, l 6E
-
apsrda
80. 166. 213
Rim,
.S.
Sabina 66, 70,80, 82, S4: tZB,
l4l, lM, 166, 174
-
drvena vrata ll7, 138, 140, 149,
t84, 2t3
r.
-
tri j umfql ni tuk 67,72,75, 135, 166
rum, stara crkva sv. Pavla
8Z
Rim, stara crkva sv. Petra 63. 65.77.
86, 90, 100, 144, 196,240
-
agnus Dei
76
-
friz sa
jaganjcima
76
-
hetimasija
76
-
iskopavanja
7I
-
mozaik u apsidi 76
-
rajska livada
76
-
rajski breg
Z6
Rim, S. Savino Fusinjano
179
Rim, S. Sebastijano 77, 82, 84,88, 100,
113, 178
-
grobnica
Klodija Herma 23,25,
29
-
grobnica Inokentijevaca 23
-
katakombe 48, 5tl
Rim, S. Stefano rotondo 155, 170,'209
i dalje
-
-
kapela Primusa i Fclicijana 209
Rim, S. Venancio, mozaik u arrsidi 230
Rim, S. S. Apostoli 58
Rim, S. S. Kbzma e Damijano 70,23(l
-
mozaici u apsidi 78
Rim, S. S. Marko
-e
Marcelino,
sarkofag sa Stitom 43
Rt
Ri
Ri
Ri
Ri
Ri
Ri:
Ri
Ri,
Ri
I
l
l ,
Rir
Ri
Ri:
Ri :
Ri
Ri
Ri
Ri
Ri
Ri
RJ
RJ
RJ
R:
R,
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
S
S
js
iq
s
s
i
-
apsida
r80
274
^?q
Rim. Sv. Ner.ej i Ahilcj ?16
Rim, muzej u Ternrama 116
Rim, templum sacrae urbis 203
Rim. Titove terme 230 i dalje
Rim, Titov trijumfalni luk 51, 5+
Rim, Trajanov forum lzl
Rim, Trajanov stub 96
Rim, trijumfalni luk Septimija
Severa 51, 56
Rim, trijumfalni stub Manka Aurelija 58
Rim, Vatikan, dvoriSte Belvedere 35
-
mr:zeo sakro 78, 218,230,238
Rim, vatikanske pedine 52
Rim, vatikanski kodeks iz VI. veka 235
Rim, Via Longara 39
Rim, Via Nometrtana 210,231
Rirn, Via Ostenzis 60, 75
Rim, Via Salarija 35 i dalje
-
Dijanina
grobnica 97, l0l
Rim, Viale Manconi,
gnostidka
katakomba 25, 117
Ri m. Vi l a Medi di
40,42
Rim. Viminal 166
Rim, Vinja Rondanini 22
Rim, voina krima na Kapitolu 23
Ri msko-voi no uredeni e 109
Riniiie I Fian, sarkofizi 80
Riva
-S.
Vitale 152
Rodenvalt Gerhart 8
Rodez
177
Roma aurea 35
Roman iz Berita 233
Romulus Augustulus 126
Rosafa vidi Sergiopolis
Rosano, katedrala 124
Rosano, purpurna biblija 22,
Rost r a'
-
51, 56, 58
Rubljov 162,222
Rut
-
120
Ruveha 150
Sabor efeski 67, 69, 153, 167
Sabor halkidonski 123, 149, 202, 213, 232
Sabor nikejski 63,117
Salona, crliva krsta 94,
1ii
Samaser kod Pule 172
SamaEer. relikviiar krsta ispod
oltira sv. Heimagore 184
SamariCanka
S"marjanka na kladencu
Samson
Samson sa magaredom
i dalje
Samuilo
Sara
146,220
27, 38, 47,
l l 2
118
vi l i com l 0l
l l 8, 120, 138
t62
Saragosa, sarkofag
18
Sarkofazi ll, 36 i dalje, 54,77, 80, 116,
144, 165, 177
Sarkofag Adelfije
120
Sarkofag Barbatijana
178, 180
Sarkofag BraCe lll, 113
Sarkofag dediji 35
Sarkofag Egrdija 82, lt3, 178
Sarkofag egzarha Isaka 178
Sarkofag Eksuperancija 115, 178
Sarkofag Hipolitov 38
Sarkofag iz Arla 166
Sarkofag iz Gerone 80
Sarkofag
i"
La Gajola 35 i dalje
Sarkofae iz L Ma d Er 47
Sarkofa! iz Napulja 44
Sarkofag iz Rinjije I Fran E0
Sarkofag iz Saragose 48
Sarkofag iz Servana 116, li6
Sarkofag Jelene 19
Sarkofag Junija Basusa 77, ll3, 130,
166. 178, 180
Sarkofag Konstantine 19
Sarkofag lateranski br. 104
-
105, 107,
109
Sarkofag lateranski br. 164
-
114
Sarkofag lateranski br. 171
-
100
Sarkofag lateranski br. 174
-
109, ll4,
130, 178
Sarkofag Nojev 49, 80
Sarkofag Pinjata 80, 165, 178
Sarkofag porfirni 19, 55, 92
Sarkofag prindevski 124, 134, 13E, 176
i dalje
Sarkofag Probov 116, 165
Sarkofag Rinalda lffi, 179
Sarkofag sa aklamacijom 176
Sarkofag sa Amorom i Psihe 20
Sarkofag sa klipejem u Luki 43
Sarkofag sa klipejem u lateranskom
muzeju 33, 10E, 186
Sarkofag sa tri nepovezana
tabernakla 180
Sarkofag sa tradicio legis lff, 176
Sarkofag teodosijanski 166
Sarkofag Trojice 105, 107, 109 i dalie
Sarkofag u obliku kade 189
Sarkofag u obliku kovdega
176
Sarkofag u obliku orrnana
176
Sarkofag Valentinijanov
148
Qarlolazi
cFski porfirni
19, 55, 92
Sarkofazi dionisiiski 15. 22.' 33
Q."Fo[-i
gal ski .
_,
78, 80,.1?6
Sarkofazi marsejski
116
Sarkofazi milanski 80, 116, t27, 166
Sarkofazi mitoloSki
22
Sarkofazi mozaidni
144, 177
Sarkofazi reljefni
12. 33
Sarkofazi sa aklamacijom apostola
'
28
Sarkofazi sa apoteozom 39,48, 106
Sarkofazi sa arhitekturom
llz
Sarkofazi sa borbom 10, 15, 19, 33, ll4
Sarkofazi sa Cudima
?8
27s
\ ?e
Sarkofazi sa drveiem 106,109, ll2,ll4,176
Sarkofazi sa Faetontom
15
Sarkofazi sa frizom 43, 45,54, 80, 104,
106, 165, 176
Sarkofazi ia
godi5njim dobima 18' 29,
106, 110
Sarkofazi sa
gradskim kapijama 78'
il4, 115, 127, 166, 180
Sarkofazi da Hristovim stradanjima
78,
113, 115, 176
Sarkofazi ia
jaganjcima
, -1,7,9
Sarkofazi sa Jbnlom M, 38,43 i dalje
Sarkofazi sa kanelurama 39, 42, 48,77,
106, 110, 176
Sarkoiazi 3a lovom
l0
Sarkofazi sa Nerejidama
-
19,?2
Sarkofazi sa niSaha lW, ll2 i dalje
Sarkofazi sa niSama u uglovima 107,
l12
Sariofazi sa orantima
39
Sarkofazi sa pastirima 15,39.,.40,-45
Sarkofazi sa
Pilastrima
1l-2.,
\7Q
Siikofazi sa
ioljima
176'-17.8
Sarkofazi sa
lrre-dstavom
raja
{q'{i
Sarkofazi sa Prometej em
14' Y
Sarkofazi sa Selenom
15
Sarkofazi sa stubovima
'54,
77,106,
109, l r2, 115, 165, r74, 1,76
Sarkofazi sa vencem nezda
I/o
Sarkofazi sa Viktorijama 113 i
-dalj9
Sarkofazi Sidamara
-
Ll2,\6-2,!!9
Sarkofazi
Vitezda
lr5, rt.l
SisaniOi
25,229 i dalje
Savle
ll8, 120' 136
Sivle, ikonografija
65
sefori
161
sekra
152
Sic"itat
(sekuritas)
9
Sel evki i a
l 3l
Sel evki j a(Samandag)marti ri j um
158'
197
Selevkija-Pijerija, tetrakonhos
9j
seoui-inioha
"
'
126
Sepiimi3e s"tn"r
51
Seirtuaginta
25
Sei afi ri
17l ,197,234
Serena
179 i dalje, 186
Sereiopolis 85, 155, 188,232,23e
serEiobotis. Sereiieva crkva 145, 150
SerEiobolis; tetr-alionhos
-
95r l.l9
Serl i i d
198,231,238 i dal j e
Serlije
i Vakh, ikona
239
Serlije
(patrijarh) 233
SerEije
I, papa 231
Servan, sarkofag iz 116, 176
Sever
23,144,230
Sihem
Sikst III
Simahiici
Stnah Kvint Aurelijan
Simbol uzvi5enosti
Simbolika predmetna
Simeon
93, 153
67, 140, 1441 167, 172
136, 231,234
tzl
l4l, lM
126
167
Simeon stilit 153 i dalje
Simon iz Kirene
116
Symplegma
(simplegma)
.- -4
Sinaloea 61, 65, ll5, 150
Si nai
-
57, 203, 207, 215, 235
Sinai. Katarinin manastir, Bogo-
r6didina crkva 72. l4l, 201, 210, 215,
224, 236, 238
sinediion
63, 82' 116
Sinop
177, 224
Sirofa udovica
146
Sirakuza, Adelfija-sarkofag
l?q
Si.iF
'
8s
Sitria umetnost
60
Sividije, diptih
130, 186
Sl epi - '
'
146
Sliliani zidovi
l3l, 142
Slika za razmi5ljanje
'23
Slika
poboina
- -
57, 68, ll5, 162, 174
Sl i kari tvo mi ni j atura
l 0l , 112' 116
Slikarstvo
peis&a 101
Slikarstvo ia- tavanicama
l0l
Slonova kost 66, 116, 120, 124, 129, 139'
134, 140, 16l , 180; 184, 188, 214,219,229,
233, 236
Sloveni
229
I
,l
Severna Afrika
Sfordesko,
slonovada u kastelu
Sicilija
276
Smirna
230
Solun, trijumfalni
tuk Galerijev
68, 78
Sofiia
97
sofiia. carica
229
Sotiia. katedrala
201
Sol
-
53, 58, f f i , 73, 113, 209
Sol i nvi ctus
(sol i nvi ktus)
1?, tt
Sol iustitiae isol iusticiie)
32, 5l
sol un 19, ' 54, 97, 131; 134, 152, 156, 168,
t7l , 199,240
Solun, Ah6jropojetos crkva
130
Solun, amvon-
-
131' 14?
Solun, Dimitrijeva crkva 130, 134, 145'
147, 150, 173, 215,239
-
inozdici na stupcima 173, 230' 240
Solun, Galerijeva
palata 97'
!ry
Sol un, Sv. Soi i j a
171,201,232
Sol un, Sv. Geoi gi j e
104, 131' 135
-'kube
sa riozaikorn
131
-
kupola sa mozaikom
- 11?
-
.ofo.tda
91, 139, l7l
-
zasvedeni hodnik
l7l
Solun, Sv. Pantelejmon
131
Solun, Hosios David 94, 152,, 167' 2W'
134
19, 57,
98, 126
135
95
;3
2
+
I
+
6
e
6
2
0
5
; ,
/tQo
Solomon 19I,226
Solomon, ikonografija 68
Soter
184
Soteriologija 29
Spl i t 19, 51, 98, 153
Split, Dioklecijanova palata
100
Split, Dioklecijanov mauzolej 9l
Spasitelj sveta 54
Sreda drZave ll0
Srebrne ampule 138, 206, 215
Srebrni krst Justi na II 135. 218
Srebrni misorijum 57, @
Stari zavet 110
Stavrofor
230
Stefan, sveti
230
Stilihon l2l, 179, 186
Stilihon-Serena, diptih 189
Stra4anj e Hri stovo 108, l l 5, 117,140,
146, 163, r82
Stradanj e, pl odi ce sa 116, 138, 180, 181,
186
StraZa kod krsta 170,210,232
Stub, spomenik na 109
Stuma, patena
sa tainom vederom 226
Sub specie mortis
-
14
Sulpicije Sever 6l
Snzana 26, 41, 117, 182, 187
Svedanost ustanovljavanja papske
stolice 108
Sveti duh 107
Sveti Grob 67, 88, 135, 138, 184,207,
209,226
Sveti krst I49
Sveta zeml j a &, 69, 80,206,229
Svetili5te vatre, iransko 93
Terakota, plode od 130
Tertulijan 29, 32, 35, 41, M, 46, U
Tetramorf
168, 212
Teodorih. kolski ili
pancirni
ukras 189
Teodorih'Veliki
-38,
54, 72, EO, 128,130,
r34,140, t4l , r52,159, 163, 169, t7r, r73,
179, 188, t98, 202, 220, 234, 240
Teodolinda 208
Teodor I 2t3, 230
,,1
: j
:ri
i:,
j
q
I,
I
l
I
t .
Tabernakl 148
TaliS, crkva sa kupolom u
obliku krsta 233
Taphos (tafos)
236
Taragona 116,177
Taragona, katedrala 177
Taragona, S. Pedro de Mare 177
Tavanica, kompozicije i sistemi 29,103
Tavanica, slikarstvo na 104
Tavita, oZivljavanje 186
Tavor, brdo
211 i dalje
Tebesa 83
Tehnika veza, sa dvoriiima t44
Tekla
120,126
Ter Abdin, crkva Mar Gabrijel l50
Terinus
170
Teodor (sveti
ratnik) 202,231
Teodor iz Ravene. episkop 73
Teodora 124, i99', 20I.,'n3, 206,222, 229,
233
Teodosije 75, 124, ln, 130,138, 173,
r 77, t 79, 188, 191, 2r 8
Teodosi j e I
-
54, 57,60, 121, 124,127,134,
17t, 174, r84
Teodosi j e II 70,74, 123, 127, l 4l , 184
Teodosiie Nepos 7S
Tesaloniki, viili Solun
Tetrakonhos 95,152, 159,193,233
Tetrarhi j a 17,20,43,53
Tetrarhijska dvorska umetnost 20
Tetrarhijska monarhija, vidi tetrar-
hiisko doba
Tetrarhiiska
portretna
umetnost 16
Tetrarhijska umetnost 15, 19
Tetrarhiiski stub 5l
Tetrarhijsko doba 8, 19, 23, 39, 48, 51,
54, 56, 61, 97
Tiberije 240
Tibul 10
Tir l0
Titulus 75
Tit 69
Tivoli, Vila Adrijana 704
Toma 146, 178, 184, 212
Tomarza, Marijina crkva 201
Tomarza, panagija
152
Topkapu 131
Toriti, Jakopo 169
Tovija
120
Trabea
17
Traditio legis
(tradicio
legis) 78, ll4,
t65, 176, r78
lrajan _
55, 57
Trebije Justus
101
Trebonije
196
Tri gracije
15
Tr i j er
51, 61, 64, 83,
89, 95, 123, 178
Trijer, aula regia
88, 100
Trijer, katedrala
96, 155
Trijer, katedrala, rasko5na
sala pod ranohri5ianskom
osnovom
98
Trijer, gracijanska
katedrala 93, 155
Trijer, katedrala konstantinska
(Jelenin
dvor) 73,123
Trijer, dvojna katedrala
.
83
Sacman
Spanija
Staufi
stit
Stit sa apoteozom
30, 105, 110,
107,
2r5
t26
20
175
110
277
I t r
o
Trijer, konstantinsko slikarstvo
ir kasetama
98
Trijer, konstantinska iuZna crkva 98
Trijer, krstionica konstantinskog
kompleksa
9u
Trijer,
ilrezittivanje
katedrale
96
Triier avadratum sacrum
90
Trijer, Nojev sarkofag
49,
!q
Triier, severna bazilika
tis
Triier, sv. Maksimin, sarkofag
sa frizom iz kripte
17
Triier,
prakatedrala 96
Tri]er. slonovada
128, 135
Tri i ui ,fal ni l uoi 19, 51, 53, 56,60,62,
67, 72, 75, 78, 85, 88, 120, 124, r 34, 144,
152, 16l, 169, r73, 216, 230
T rium.phus christiantts
(trijurnlus
kriitiianus)
67
Triiumf;lni spomenici
113, 123
Trijumfalni siubovi 53, 58, 66
Trijumfalna vrata
124
Trikonhos
152,201
Tri mladida u uZarenoj
peii 26,43,46,
108. 117, 130,236
Tri mirdraca sa istoka
43
Tripodus 26
Trojica, sarkofag
10.5
Troi i ca, sv.
-
107, 162, 168, 173,222
Trobeon
(DobrudZa) 131
Tropajon
196
Tuluza
176
Tuluza, S. Sernen
134
Tunika
4l
Tunis
177
Tur
159
Ubistvo dece
167, 185
Udovica kod kutije za milostinju 165,
187
Ukrafuni krst v. crlrx
genltnala
UmnoZavanie hleba, iudo sa
hlebom, v. blagosiljanje hleba
Ursicin
144, 199, 240
Ursus
144,240
Uskrs 206 i dal j e,209
Vakh
198, 231, 239
Valaam
103
Valaamov magarac 101, 116 i dalje
Vagar$apat, Sv. Gajan 233
Vagar5apat, Sv. Hripsim 23-1
Valens
124
Valentijan
7 r
Valentijan II 60, l7q
Valentijan III 75, 123, 126, 141, 148,
178
vandali
lzb
Vanitas
12
Varna, dasna trPeza iz 134, 173
278
Varna
(na Crnom moru)
Vasilije
Vasilijev diptih
Vasilisk
Vaskresenje 135, 140, 146,
Vatikan, vidi Rim
Vavila, martirion
Vavilon
Victorio christiana
Victoria euchaistica
l 9e
124, 130
t 86
53, 173
t 72, 2W, 2t 7
153
43
173
4t
41, 45
206 i dalje
196
123, 178
213
2r5
19, r99, 202
199, r7r
235
120, 182
235
98
92
L49
59, 78
54, tzl
101, 117
131
f J
54,
126, 134,22r
85, 124
Vaznesenj e 138, 171,213
Vedera 26, |ffi, 110, 161, 176, 220,226
Velen
Veletri, gradski muzej
Veletri, sarkofag iz
Veliki petak
Velizar
VelSbilig
Venanciie
Venecijd, manastir na ostrvtl
San Lazaro
\tenecija, San Marko
-
kube sa postanjem u
predvorju
Venera i Anhiz
Verdenski kovdeZii
Vergilije
Verona
Verona, Sv. Stefan
Verona, Sv. Toska i Teuterija
Verus rex (verus reks)
Vestalke. kult
Vetilj
Vezon
Vexillum (veksilum)
V exillum Christi
(veksilum
Hristi
)
s8, 113
Vexillum crrrcis
(veksilum krucis)
Vicarius
Vicaius Chtisti, vidi zastupnik Hristov
103,
1 1 3
53
:
Victolia romana 53, l2l, 126
Viktor 173, 199
Vi kt or i i e 14, 33, 42. 48, 55, 57, 78, 106,
l l 3,-124, 126, 128, 134, 138, 144, 149, 176,
187, 210. 215,221,223
Vinkoli. S. Piietro 231
vi t t ej ei r
- 69,
72, 76, 78, 83, 88, 90, 96,
123, 127
,
140, 166, 176, 2A3, 220, 223
Vitlejem, crkva Rodenja
Vitlejemska zvezda
Vitezda
Virtus
Vi tal i s
Voda iivota
Vodena bolest, obolcli od
Vojnidki carevi
Zadar
Zagba
(manastir na
69, 88, 201
144, 213
176
! 2
216, 218
109
47
16, 19, 54, 61, 73
152
Eufratu)
138,206
=r-
t \2r)
1
\<-.
Zaharije 216,220
Zahej 136
Zapadni Goti 126
Zastava 53
Zastupnik Hristov 53, 61, 124,2L8
Zavetni kovdeg ll7
Zbetl a 130,134
Zbirka Hanenko 221
Zbirka Rot5ild 179
Zbirka Vaselo, ploCe
sa Hristom 221
Zenon 149, 187
Zemaljska crkva 36, 63, 67, 109, 132,
t4t, 213
Zemaljska lopta 78, 149, 166, 176, 181,
215, 217, 230
Zid, sistemi 104
Zidnt mozaik
64,159
Zidno slikarstyo 14, 22, 54, 64,78, 97,
101
Zena u molitvi 24, 29, 36, 64, 101, 106,
110, 134, 144,213,240
Zene na grobu 25
Zerminji
-de
Pre 94
Zrtvovanje Isaka ll2,2l0
Zrtvovanje Jeftine kieri 210
!
daljg
Zrtva Kajina i Avelja 107, ll!
Zrtva u hramu
167
Zlatno doba
Zlatne daie
Znaci zod'ijaka
54, 56
78, t 34, 216, 230
279
POTPISI ISPOD SLIKA ZA ILUSTROVANI DODATAK tP
BAZILIKE SA RAVNOM TAVA]fICOM
I
-
Surburg u donjem Alzasu, druga polovina Xl veka. Sa naizmenidnim nizom
stubaca i stubova. V. str. 4l
2
-
Alpirsbah n Svarcvaldu, bazilika sa stubovirna. Podctak XII veka. V. str. 4l
3
-
Ifvediinb.urg, brod sa naizmenidno postavljenirn podupiradima kao u donjoj
Saksoni i i . Zavr 3en 1129. V. st r . 127-
4 -
Montje an Der, bazilika sa galerijama u Sampanji. Osveiena 998; brod je vrlo
verovatno bi o saerai l en u XI veku. V. str. 56
SI I KVE SA SVODOM
5
-
KnehtStcden, posle 1138. Sistem zasvotlavanja na donjoj Rajni: bazilika sa
cl vostruki m travci i ma. V. str. 7l
6
-
Daram u severnoj Engleskoj, bazilika sa gaierijanra i rebrastim svodovima,
ol tarska apsi da podev od 1093, brod podev od 11i 0. V. str.61
7
-
Valans na Roni. Dvoranska crkva sa poluoblidastim svodom. XII vek. V. str.
73, 85
8
-
Santjago u Komposteli, severozapadna Spanija. Dvcranska crkva sa tribina-
ma i poluoblidastim svodom nad glavnim brodom. Istodni delovi su bili zavr-
Seni 1112, br od ne5t o kasni j e. V. st r . 73, 76
9
-
Milano, Sveti Amvr-osije. Lombarclijskzr dvor-anska crkva :;a galerijama i ro
brasti m svodom. Verovatno oko 1128. V, str, 108
l0
-
Fontevro kod Sc,mira. Vi5ekupolna crkva na jugozapadu
Francuske, oko sre
dine XII veka. V. str. 72
[1
-
Klermon Feran. Notr Dam di Por. Overnjanska dvoranska crkva sa galeriiom
i poluoblidastim svodom. Vrlo verovatno krai XI veka. V. str. 88
t2
-
L'Eskal Dje (gornji Pirineji), cistercitska crkva osvedena 1160. Dvoranska cr-
kva zasvedena poluoblidastim svodom, sa nizom kapela. V. str. 77, 93.
APSIDE (u. takod.e tdbl e na strantma 69, 90 t 136)
f 3
-
Majnc, katedrala,
is_todna
apsida sa. lombardijskorn galerijom, tipidna za gor-
nj u Raj nu. Kraj XI veka. V. str. 46.
[4
-
Komo, San Abondio,_o_sveien. 1095. Kule pored glawe apside sa bogato ukr.a-
Senim prozorima u lobmardijskom stilu. V. sti. i03
15
-
Lund u Skaniji (juZna_ Svedska), katedrala. Apsida sa lombardijskom galeri-
j om.
Pn' a pol ovi na XII veka. V. str. 138
16
-
Trijeq na M.ozelu, Sveti
.Simon,
sredina XII veka. Poligonalna lorenska ap
si da. I-evo ri mski sevcrni portal -
Pol ' ta Ni gr-a. V. rtr.48
I - I K O V N A U M E T N O S T
17
-
Tul uza. Avgusti nski muzej : rl ve Zene sa znaci ma zodi l aka. V. str. 184
18
-
Kl i ni . Muzej Fari ni j e: kapi tel sa svi radem na l i ri . \/. str. 154, 174, 182, 187
19
-
Vezl e. Sent Macl l en: unutra5ni i ti mpan. Detal j : Hri stos u sl avi . V. str. 154,
t74, 182, 187
20
-
Arl. Sen Trofim: stubac klaustra sa svetim Trofimom izmeitu svetog Petra
i svetos Jovana. V. str. 195
Zl
-
Londori Viktorija i Albert muzej: rcljef od kosti sa predstavom Poklo
njenje mudraca. V. str. 204
22
-
Beninghauzen, parohijska crkva: Raspcie
23
-
Sjlos, San Domingo: reljef sa predstavom Skilania s krsta. V. str. 195,
196, 204
24
-
Cidester, katedrala: reljef sa predstavom L.azarevog vaskrsenja. V. str. 204
25
-
Mastri ht, Sveti Scrvaci j e: kovdeg svetog Servaci j a. V. str. 208
-
26
-
I\,l odena,' katedral a: Vi l i gel musov-fri z si predstarl om Postanj a. V. str. 197
),7
1?8 -
Londcn. Vi ktori j a i Al bert muzej : emal j na pl oda sa sveti m Pavl om
29
-
London, Viktorija i Alberi muze.i: relikvijar sa
1'rrcclstavom Skidanja s krsta
30
-
Nj uj ork, Bi bl i oteka P. I\4c,rgan: krst rel i kvi j ar. V. str. 169
ll
, l
i l
*!
tr
3,tr
nw
4i
*
l :.r -
l i q
, '
;i
".<\
7
o
^
ao. rhd. ri i
" , , , " , , 1' . ; ' , of M" i U. Ed^ '
. , .
\ G
a )
. i q KA
t s Ms
O
^ $ Ou v
(e"
on"^".'
_r _. __ _
X BTA I t l modu ! o. r c { F. r . .
_
. Y
c/)
l-
o
Y
(t)
uu uuon
sr or! "n"O
g yon. , !
- r F
aF'
Q-
a
Kail
!
Eran
o
v. r dor
t 1
'
l 4 -
_t : . .
S ' : t O
,,
6)
/ H
( : r t ar 5al
S
l _a S. . r , \ r r : cr dL
) t . ,
. @-
Oo l
@@
' :
r l *
@ (9 i . . , , .
FE,r,
t.l C U :,,
r( i\
- \
( E{ }
r$,
@
*
t' \*' L--.
t
I
4{ r ' "
!
s
,
/ / ou, " .
b N
@"", "n, , ,
,f0,r/
S"n t' ;"'
t
' ' ' \
, l o' . ' . . , , '
,:4
,,i,,fl*o.,
J:-;
_
,
-,,
.
10s?i ::,11, o
\ 56
or an'
.
q}
r" 1p^"6-i' :,
,
i- ' .
l9'. * 93,"Po"":::
*
-i.
ej'i';g'e-...,,,
.t
I t Sr , , ,
;
, i . . \ ,
E r , , , , ,
S
S, . ' i
; i , r b c ,
ac , nS . r . , ,
rs'll
i i , . i , , , i i i - i .
a
@g
, r , t , ^ S
*
gP, P
$
, . , , r r . r
It' r r) t& L
Aq i ' r t h (
@
t -
$
s:"e
-/-
r Ur .
,).,; L-/
' l r r r ; l /
. / i . " , " , n
',' 'v) ---'-._-
<___
",Ut
Cl l ' r . , : r j ,
@
, ^. . . , l u, &
( S Segov
1:
Sp
A, y t , t
@ f!' l i r.l ri cj
"4
o
o-
Y'-
St ] EDOZEI Vl NO MOI ] I :
) . - i