1 1

HIDROLOGIJA
Prof. dr. sc. NEDIM SULJI, dipl.ing.gra.
22
(1) UVOD PREDMET I ZADACI HIDROLOGIJE
3 3
Prema UNESCO-u:
a) HIDROLOGIJA=nauka koja se bavi vodama iznad, na i ispod povrine Zemlje;
pojavljivanjem, oticanjem i raspodjelom vode u vremenu i prostoru;
biolokim, hemijskim i fizikim osobinama vode;
djelovanjem vode na okoli.
b) HIDROLOGIJA=nauka koja se bavi procesima upravljanja, mijenjanja vodnih zaliha
na povrini Zemlje i tretira razliite faze u hidrolokom ciklusu.
Kruenje vode u prirodi 44
Podjela hidrologije:
1) OCEANOLOGIJA: prouava vode okeana i mora
2) HIDROLOGIJA KOPNA: prouava vode na i ispod povrine Zemlje
HIDROLOGIJA KOPNA:
a) Hidrometeorologija: prouava vode u atmosferi
b) Potamologija: prouava povrinske tokove
c) Limnologija: prouava jezerske vode ili slatke stajae vode
d) Kriologija: prouava vode u vidu leda i snijega
e) Hidrogeologija: prouava PV kretanje i pojava vode u litosferi
5 5
Usmjerenja unutar hidrologije:
a) parametarska hidrologija
b) stohastika hidrologija
Parametarska hidrologija (iskustvena, deterministika ili analitika):
u analizi se koristi deterministiki pristup istraivanjima hidrolokih osobina
uz primjenu raznih parametara
Stohastika hidrologija (vjerovatnost i statistika):
hidroloki procesi i pojave opisuju se metodama teorije vjerovatnoe i
matematske statistike
66
Posebne grane hidrologije prema pojedinim podrujima istraivanja:
a) hidrologija kra
b) urbana hidrologija
c) hidrologija akumulacija
d) ekohidrologija (u novije vrijeme)
HIDROLOGIJA KRA:
-hidrologija u krkim naslagama i slojevima koji omoguavaju teenje vode podzemljem
URBANA HIDROLOGIJA:
-oticanje naseljenih i gradskih podruja
HIDROLOGIJA AKUMULACIJA:
-rad akumulacijskih jezera i njihov uticaj na vodni reim
EKOHIDROLOGIJA:
-izuava uticaj hidrolokih fenomena na ekoloke procese
7 7
Analiza i rjeavanje hidrolokih problema:
-opsena literatura
-raunarski programi
-matematski modeli
-iskustvo obraivaa (veoma bitno)
Poeci hidrologije:
-davna prolost drevne civilizacije
Napredak hidrologije zavisio od potreba ljudi za koritenjem i zatitom od voda
U sastavu Meunarodne geodetske i geofizike unije osnovano Meunarodno
nauno hidroloko drutvo 1922. godine
88
Zadaci hidrologije:
1) Prikupljanje i obrada hidrolokih podloga (mjerenja i opaanja)
2) Analiziranje hidrolokih podloga primjenom savremenih spoznaja
3) Oblikovanje rezultata istraivanja prema potrebama inenjerske prakse
Hidrologija: podruje razmiljanja veoma iroko
Koriste se razliite metode za analize
Hidrologija: sloeni problemi interdisciplinarni pristup rjeavanju
Doprinos hidrologiji daju: matematika, geologija, hidrogeologija, fizika, hemija,
biologija, mehanika fluida, statistika i informatika
9 9
Hidroloki ciklus = kruenje vode kroz atmosferu i na povrini Zemlje
-isparavanje iz ekeana, mora, jezera, rijeka i sa kopna
-u oblacima dolazi do kondenzacije nastaju oborine
-oborine padaju na vodne i kopnene povrine
-voda se akumulira u vodnim povrinama i
-ponovo isparava
Kruenje vode u prirodi
10 10
Hidroloki ciklus = stalan proces kruenja vode na Zemlji
Faze hidrolokog ciklusa:
1) isparavanje (E)
2) padavine (P)
3) oticaj (O)
Hidroloki ciklus odigrava se u:
-atmosferi
-hidrosferi (na povrini)
-litosferi (ispod povrine)
Voda prodire u tlo prosjeno do 1 km (u kru do 2 ili 3 km) !!!
Voda u atmosferu prodire do 15 km !!!
Prosjeno: hidroloki ciklus u amplitudi do cca 16 km !!!
11 11
VODNI BILANS
Vodni bilans = odreivanje vodnih koliina koje ulaze, izlaze ili se zadravaju u
slivu za neko usvojeno razdoblje
Vodni bilans: opisuje hidroloki ciklus
Hidrololoki ciklus promatra se kroz tri faze:
1) isparavanje (E)
2) padavine (oborine) (P)
3) oticanje sa kopna (O) direktno (O
d
) bazno (O
b
)
Vodni bilans moemo pisati za:
-okeane i mora: P
okean
+O
kopno
=E
okean
-atmosferu: E
okean
+E
kopno
=P
okean
+P
kopno
-kopno: P
kopno
=E
kopno
+O
kopno
12 12
Opta j-na vodnog bilansa za bilo koje podruje i proizvoljni interval t:
P+Q
dd
+Q
bd
-E-O
do
-O
bo
= +/- V
P ukupne padavine
Q
dd
ukupni direktni (povrinski i brzi potpovrinski) dotok sa drugih podruja
Q
bd
ukupno bazni (spori potpovrinski i podzemni) dotok sa drugih podruja
E ukupno isparavanje
O
do
ukupno direktno (povrinsko i brzo potpovrinsko) oticanje
O
bo
ukupno bazno (sporo potpovrinsko i podzemno) oticanje
V ukupna promjena V vode
13 13
(2) HIDROMETEOROLOGIJA
14 14
HIDROMETEOROLOGIJA
Prouava atmosferske procese koji utiu na vodne resurse na Zemlji
Osnovni hidrometeoroloki procesi parametri:
1) Atmosfera
2) Zraenje
3) Pritisak zraka
4) Temperatura
5) Vlanost zraka
6) Vjetar
7) Isparavanje
8) Padavine
Isparavanje i padavine fundamentalne baze hidrolokog ciklusa
15 15
1) Atmosfera
Gasoviti omota oko Zemlje
Na H do 25km: azot (N) 78,09%; kisik (O) 20,95%; argon (Ar) 0,93%; CO
2
0,03%
Promjenjivi sastojci atmosfere:
-voda (sva tri agregatna stanja)
-lebdee vrste estice (organske i anorganske praina, dim)
-Bitna uloga formiranja oblaka i padavina i kondenzacije vodene pare-
Gustina atmosfere (
a
) postepeno opada sa H
Gustina atmosfere (
a
) opada sa porastom t
16 16
2) Zraenje
Zraenje (radijacija) = oblik energije koju elektomagnetni talasi ili materijalne
estice nose usmjereno prostorom
Zraenje u atmosferi:
a) zraenje Sunca (insolacija)
b) zraenje povrine Zemlje
c) zraenje atmosfere
a) Zraenje Sunca
-Posljedica emitovanja Suneve energije u svemir u obliku elektromagn. talasa
-Insolacija = trajanje sijanja Sunca
-Mjerenje: razliitim instrumentima trajanje zraenja Sunca mjeri se HELIOGRAF
-Mjerenje komponenti zraenja mjeri se instrumentima: piranometar, aktinograf ...
-Instrumentima mjerimo razliku t izmeu apsorpcijskih tijela (tamna boja) izloenih
zraenju i tijela koja imaju t slinu t zraka (svijetla boja)
17 17
Insolacija = trajanje sijanja Sunca (mjerenje)
Campbell-Stokesov heliograf
-puna staklena kugla prenika 10 cm
-suneve se zrake fokusiraju i spaljuju crni papir
-mjeri se heliografom
-mjerna jedinica sati
18 18
b) Zraenje povrine Zemlje
-Posljedica zagrijavanja Zemlje Sunevim zraenjem
-Srednja t Zemlje niska (cca 14
o
C) njeno zraenje dugotalasno i tamno
-Jaina zraenja f-ja fiziko hemijskih osobina tla
-Jaina zraenja izraena pri vedrom nebu i niskoj sadrini vodene pare u zraku
c) Zraenje atmosfere
-Posljedica njenog zagrijavanja tamnim dugovalnim zrakama koje otputa
povrina Zemlje
-Bitan izvor topline za Zemlju ima klimatoloko i bioloko znaenje
19 19
3) Pritisak zraka
Pritisak zraka = atmosferski pritisak (p
a
)
p
a
= pritisak stupca zraka (atmosfere) na horizontalnu povrinu od 1cm
2
Jedinica: Pa = N / m
2
Jedinica: bar 1 bar = 10
5
Pa
U inenjerskim proraunima: p
a
= 1 bar NORMALNI ATMOSF. PRITISAK
Normalni atm. pritisak = pritisku vodenog stupca h=10m
Mjerenje pritiska zraka pojedinanim oitavanjima:
a) ivin barometar (staklena cijev l=90cm u kojoj je pun potpritisak-
apsolutni vakuum. Cijev uronjena u posudu sa ivom. Odreuje se
h stupca Hg.
b) aneroid (hermetiki zatvorena kutija od valovitog lima iz koje je
potpuno ili djelimino odstranjem zrak. Kako se mijenja p
a
pomiu
se stijenke kutije. Pomicanje se prenosi na pokaziva oitavanje
20 20
Mjerenje pritiska zraka neprekidnim biljeenjem:
-zapisom na papirnu traku ili elektronskim memorisanjem (u f-ji t)
-instrument BAROGRAF (radi na principu aneroida)
Barograf
BAROGRAF: -kontinualno mjeri pritisak zraka
-sastoji se od skupa Vidieovih kutija meusobno spojenih
21 21
4) Temperatura
Temperatura = toplinsko stanje tijela izraeno u stepenima
U hidrometeorologiji bitni:
a) temperatura zraka
b) temperatura tla
c) temperatura vode
a) Temperatura zraka
Bitan uticaj Sunevog zraenja
Mjerenje t zraka pojedinanim oitavanjima:
-termometrom (tanost do 1/10
o
C)
Na meteorolokim stanicama koristi se:
-obini ivin termometar -maksimalni ivin termometar
-minimalni alkoholni termometar -Assmanov psihrometar
22 22
Pojedinano oitavanje t zraka (prosjek ili srednja vrijednost) prema izrazu:
T=0,25(T
7
+T
14
+2T
21
)
Indeksi oznaavaju termine oitavanja t (7, 14 i 21 sat)
Mjerenje t zraka neprekidnim biljeenjem ureaj TERMOGRAF
-instrument za mjerenje t zraka u meteorolokom zaklonu
Meteoroloki zaklon
2m iznad tla
time eliminisan vjetar i P
23 23
Meteoroloki zaklon kod hidrotehnikog objekta
Prosjena mjesena t zraka = aritmetika sredina prosjenih dnevnih t zraka u
mjesecu
Prosjena godinja t zraka = aritmetika sredina prosjenih mjesenih t zraka u
godini
Viegodinji prosjek (dnevne, mjesene, godinje) t zraka = aritmetika sredina
prosjenih (dnevnih, mjesenih, godinjih) t zraka za promatrani period
24 24
b) Temperatura tla
-Bitan elemenat toplotnog bilansa tla
-Mjeri se pojedinanim oitavanjem:
geotermometar (sa dubinama 0, 2, 5, 10, 20, 30, 50 i 100cm ispod terena)
-Kolebanje t smanjuje se sa h slojeva tla naglaen uticaj vegetacije
Geotermometar (koljenasti)
-Mjerna jedinica
o
C.
25 25
c) Temperatura vode
-t vode u rijeci
-mjeri se pojedinanim oitavanjem (1xdnevno) obini termometar
-mjerenje u sredini toka rijeke termometar u vodi 3 do 5 minuta
5) Vlanost zraka
Sadraj vodene pare u zraku
Znaaj vodene pare u zraku: formiranje oblaka i P i apsorbira dio radijacije Zemlje
Sadraj vlage u zraku f-ja t i p zraka
Zasien zrak vodenom parom = sadri max. koliinu vodene pare koju moe primiti
pri datoj t i p
26 26
Vlanost zraka:
a) apsolutna vlanost
b) relativna vlanost
c) deficit vlanosti ili deficit zasienosti
d) pritisak vodene pare
e) taka rose (rosite)
a) Apsolutna vlanost = masa vodene pare u 1m
3
zraka. Mjeri se samo
laboratorijskim putem.
b) Relativna vlanost = stepen zasienosti zraka vodenom parom. Odnos stvarne
koliine vlage u zraku i koliine koja odgovara zasienom zraku (ista t i pritisak)
c) Deficit vlanosti = manjak vodene pare u zraku do njegovog zasienja.
Poveanje deficita vlanosti raste mogunost isparavanja
d) Pritisak vodene pare = bitan pokazatelj vlanosti zraka. Mjeri se u mbar.
e) Taka rose = t pri kojoj masa nezasienog zraka postaje zasiena kada se hladi
pri const pritisku. Hlaenjem zraka kondenzacija vodene pare pojava rose
27 27
Mjerenje sadraja vlage u atmosferi:
-pojedinanim oitavanjem (psihometar, higrometar)
-neprekidnim biljeenjem (higrograf)
Assmanov psihometar
-Mjerna jedinica = %
Higrometar i higrograf
28 28
6) Vjetar
Horizontalna komponenta zranog strujanja uzrokovanog nejednakom
raspodjelom pritiska zraka
Vektorska veliina ima smjer i jainu (brzinu)
Bitan u procesu isparavanja, t vlage i nastanka padavina
Osnovni parametri vjetra:
-smjer
-jaina (brzina)
-trajanje
29 29
Smjer vjetra:
-mjeri se na 8 ili 16 taaka kompasa
-izraava se u stepenima od sjevera (N)
-smjer vjetra = pravac iz koga vjetar duva
Jaina odnosno brzina vjetra:
-dva parametra istog kvalitativnog obiljeja
-prema Beaufortovoj ljestvici (od 0 do 12 bofora)
Podjela vjetrova
30 30
-Brzina vjetra: u vorovima 1 vor = 0,514 m/s
-Brzina vjetra mjeri se pojedinanim oitavanjima (anemometri)
-Brzina vjetra mjeri se neprekidnim biljeenjem (anemograf)
-Oba ureaja imaju i pokaziva smjera vjetra (vjetrokaz)
Anemometar i vjetrokaz
31 31
Trajanje vjetra:
-mjeri se u minutama i satima
-inenjerska praksa: grafiki prikaz karakteristika vjetra rua vjetrova
-dva tipa rue vjetrova:
a) rua uestalosti duvanja vjetrova po smjerovima
b) rua uestalosti jaine ili brzine vjetrova po smjerovima
Rue vjetrova: a) rua uestalosti duvanja vjetrova
b) rua uestalosti jaine vjetrova 32 32
7) Isparavanje
Prelaz vode u atmosferu u vidu vodene pare sa slobodne povrine vode, sa tla i
iz biljnog pokrivaa
Direktni i jedini gubitak u bilansu vode koja padne i otee
Isparavanje traje dok postoji:
a) izvor vlage
b) gradijent pritiska vodene pare (izmeu povrine sa koje se vri
isparavanje i atmosfere)
c) izvor energije (Sunce, zrak, voda, tlo)
Na intenzitet isparavanja utiu:
-t zraka -t vode -koliina vlage u zraku
-p
a
-intenzite insolacije -hemijske osobine vode
33 33
Tri vrste isparavanja:
a) evaporacija (E)=transfer vode u atmosferu sa slobodne povri vode,
sa golog tla i sa vode koja se nalazi na vegetaciji ili drugim predmetima
b) transpiracija (T)=isparavanje kroz pore na liu tj. kroz vegetaciju
c) evapotranspiracija (ET)=uzajmno dogaenje E i T
Proraun ET:
-mogue ET (oznaka PET)
-stvarne ET (oznaka ET)
-Mogua ET = ET pod pretpostavkom da koliina vode za isparavanje nije ograniena
Stvarna ET = ET pri ogranienom obnavljanju vlage ET <= PET
34 34
Stvarna i mogua ET na nekom slivu:
ET = (M
stv
/ M
max
) PET
M
stv
stvarni sadraj vlage u slivu (mm)
M
max
max mogui sadraj vlage u slivu (mm)
-ET kompleksna razvijen veliki broj postupaka za odreivanje ET:
a) teorijski postupci (zasnovani na procesu ET)
b) analitiki postupci (zasnovani na vodnom ili energetskom bilansu)
c) empirijski postupci ( zasnovani na odnosu izmjerene ET i klime)
d) postupci direktnog mjerenja
35 35
Empirijske metode prorauna ET koje se najvie koriste u hidro praksi:
a) Thornthwaiteova j-na (1944)
b) Turcova j-na (1951)
a) Thorntwaiteova j-na: proraun mjesene mogue evapotranspiracije (PET)
K
k
korekcijski koeficijent (koriguje odnos mjesene ET zbog variranja broja
dana i trajanja dnevnog svjetla)
T
m
viegodinja srednja mjesena t zraka
I
g
godinji indeks topline
I
m
mjeseni indeks topline
36 36
-Thornthwaiteova j-na temeljena na eksponencijalnom odnosu izmeu srednje
mjesene t zraka i mjesene mogue ET
-Izvedena na bazi mjerenja ET u srednjim i istonim dijelovima SAD.
-Mogue je primijeniti i za drugaije klimatske uslove (bez veih odstupanja)
b) Turcova j-na: proraun godinje stvarne ET
g
(mm)
H
g
viegodinja srednja visina padavina (mm)
T
g
viegodinja srednja t zraka (
o
C)
-Meu najpoznatijim empirijskim j-nama za ocjenu godinje ET
-Izvedena na osnovu godinjih P i t zraka
-Dobijena koritenjem podataka sa 254 slivne povrine sa 4 kontinenta
37 37
Mjerenje evaporacije: raznim vrstama isparitelja (evaporimetri)
Isparitelji: a) isparitelj klase A b) Picheov isparitelj (stari i novi tip)
Koliina isparivanja kod oba tipa mjeri se u mm ili cm
3
na osnovu oitanja u 7 i 19
Isparitelj klase A
-Isparitelj klase A: metalna posuda napunjena vodom D=120cm i h=25cm
evaporacija ekvivalentna snienju nivoa vode u posudi
-Posude postavljene na drveno postolje (rotilj) na povrini zemlje, ukopane
u zemlju ili postavljene na plutajuu splav na vodenoj povrini. 38 38
-Mjerenje transpiracije:
a) fitometar b) potometar
instrumenti napunjeni zemljom ili vodom u kojima se uzgajaju biljke
povrine posuda hermetiki zatvorene sprijeavanje evaporacije
jedini gubitak vode (vlage) mogu transpiracijom
-Mjerenje evapotranspiracije: ureaj lizimetar
Lizimetar:
-sanduk napunjen zemljom
-uzgaja se razna vegetacija
39 39
8) Padavine (oborine)
Padavine = svi oblici kondenzirane i sublimirane vodene pare koji se na Zemlji
pojave u tekuem ili vrstom stanju
Padavine formiranje:
-na povrini Zemlje (rosa, mraz, inje) horizontalne padavine
-u oblacima (kia, snijeg, grad) vertikalne padavine
Ukupne padavine za odreeni period:
-visina kie (mm vod. stupca) i visina snijega izraena kao ekvivalent vode
Kia: otie neposredno po padanju na tlo
Snijeg: vodena zaliha koja postepeno ulazi u hidroloki sistem
Hidroloke analize: padavine imaju temeljnu vanost
Hidrotehnika praksa: primarni kia i snijeg
40 40
-Nastanak padavina-
Pretpostavke postojanja:
a) vodene pare (posljedica isparavanja)
b) proces kondenzacije i sublimacije (prelazak vodene pare u teno ili
vrsto stanje)
c) kondenzacijskih jezgara (vrste estice 1 do 5 ) ubrzava se
kondenzacija ili sublimacija
Klasifikacija padavina:
1) konvektivne padavine
2) orografske padavine
3) ciklonske padavine
41 41
1) Konvektivne padavine:
uslovljene naglim zagrijavanjem zraka u kontaktu sa tlo
vodena para se uzdie i hladi
vodena para kondenzira se i pada na tlo u vidu kie
2) Orografske padavine:
nastanak: mehaniko dizanje vlanih horizontalnih zranih struja
dolazi kod ispreavanja planinskih lanaca tokom kretanja zranih masa
3) Ciklonske padavine:
najee kod nas
kretanje zranih masa iz podruja visokog p (anticiklona) u podruje niskog p
(ciklona)
hlaenja toplih zranih masa diu se u hladnije slojeve atmosfere
nastaju padavine
42 42
-Podjela kia po intenzitetu-
a) slabe kie - intenzitet do 2,5 mm/sat
b) umjerene kie - intenzitet od 2,5 8,0 mm/sat
c) jake kie intenzitet preko 8,0 mm/sat.
Poledica-zamrznuta oborina kada kia pada na tlo ija je temperatura ispod
ledita.
Susnjeicanastaje kada kapi kie prolazei kroz hladan zrak zamrzavaju i
pretvaraju se u led, pa na tlo padaju kao vlane ledene kuglice prenika 1 4 mm.
Snijegzavisno o gustoi snijega daju i razliite koliine oborina obino 1 cm
visine palog svjeeg snijega daje 0,5 2,0 mm (tekue oborine u praktinim se
proraunima obino to zaokruuje na 1 mm).
Tuaprema preniku zrna dijeli se na malu tuu (prenik zrna do 5 mm) i
normalna tua s prenikom zrna preko 5 mm.
43 43
-Mjerenje padavina-
Mjerenje padavina (P) i drugih meteorolokih parametara meteoroloke stanice
Mjerenje samo P kiomjerne stanice
Upute Svjetske meteoroloke organizacije (postaviti min. 1 kiomjernu stanicu):
a) ravniarska podruja (na svakih 600 900 km
2
)
b) planinska podruja (na svakih 100 250 km
2
)
c) planinska podruja sa gustom rijenom mreom i na ostrvima
(na svakih 25 100 km
2
)
Padavine: mjerenje kiomjerima
Padavine: izraavanje visinom vodenog stupca (mm)
44 44
Kiomjeri:
1) pluviometri (ombrometri)
2) pluviografi (ombrografi)
PLUVIOMETRI:
-pojedinana oitavanja
-dnevne koliine P
-redovna oitavanja (7 sati P pale tog dana tj P iz prethodna 24 h)
-jai pljusak tokom dana vanredna oitavanja
-snijeg padne u kiomjer otopi se i mjeri se voda menzurom i izraava u mm
Hellmannov kiomjer
45 45
PLUVIOGRAFI:
-neprekidna mjerenja analiza raspodjele kie u vremenu
-vrste pluviografa:
a) pluviograf sa plovkom (stariji tip)
b) pluviograf sa posudom koja se prevre
c) pluviograf sa vagom
ema pluviografa i pluviograma
Pluviogram daje sumurnu krivu padavina.
46 46
Hidroloko dimenzioniranje objekata odvodnje podaci o raspodjeli kie u t
Kia u t = iz pluviometarskih podataka (zapisi dnevnih P)
Pluviogram daje:
-trajanje kie
-padanje tokom dana ili kratki pljusak
-padanje u vie navrata
Sumarna kriva P i hijetogram: a) sumarna kriva P b) hijetogram
47 47
Visina padavina P (mm) = jaina padavina (intenzitet kie padavina)
Intenzitet kie (i): mm/s mm/min mm/h l/s ha
Prosjena jaina P (i):
H prirast visine P u vremenskom intervaku t
HIJETOGRAM = grafiki prikaz jaine P u f-ji t
Analiza i bitna kod jakih kia (traju od nekoliko min do nekoliko h)
Krajnji cilj analiza: dobiti zavisnost intenziteta P trajanja P ponavljanja P
I T P KRIVA
48 48
-Obrada izmjerenih podataka o padavinama-
1) Primarna
2) Sekundarna
1) Primarna obrada izmjerenih podataka o P
Obradom se definie:
a) viegodinje srednje (mjesene, sezonske ili godinje) visine P jedne KS
b) viegodinje srednje (mjesene, setonske ili godinje) visine P palih na sliv
a) Odnosi se na jednu KS (jedna taka u prostoru)
b) Odnosi se na obradu podataka sa vie KS (vie taaka) na slivu
Viegodinji prosjeci visina P pojedinih KS:
-odrediti na bazi viegodinjih osmatranja i mjerenja
KS = kiomjerna stanica
49 49
Viegodinji prosjek (mjesenih, sezonskih ili godinjih) visina P na sliv:
a) metoda aritmetike sredine
b) Thiessenovim postupkom
c) metodom izohijeta
a) Metoda aritmetike sredine b) Thiessenov postupak c) Metoda izohijeta
1, 2, ..., n oznaka KS i izhijete A
i
pripadajua povrina i-te KS; povrina izmeu dvije susjedne izohijete
H
k,i
vrijednost i-te izohijete
50 50
a) Metoda aritmetike sredine
-viegodinja prosjena visina P palih na sliv H
k,sl
(mm):
k indeks (k=m za mjesene P; k=s za sezonske P; k=g za godinje P)
H
k,i
viegodinja prosjena visina (mjesenih, sezonskih ili godinjih) P
registrovanih na i-toj KS (mm)
n broj KS u slivu
51 51
b) Thiessenov postupak
-postupak poligona
-u proraunu figuriu pripadajue povrine sliva pojedinih KS
-viegodinja prosjena visina P palih na sliv:
52 52
Oznake:
A
i
pripadajua povrina sliva i-te KS (km
2
)
A ukupna povrina sliva (km
2
)
H
k,i
viegodinja prosjena visina (mjesenih, sezonskih ili godinjih) P
registrovanih na i-toj KS (mm)
Mora biti zadovoljen uslov:
-esto se koristi kod nas
-primjenjiva jedino kod ravniarskih slivova P homogeno raspodjeljene u prostoru
53 53
c) Metod izohijeta
IZOHIJETE = geometrijsko mjesto taaka sa istom visinom P palih u
odreenom periodu (mjesec, sezona, godina)
Postupak: odreivanje izohijeta i pripadajuih povrina sliva (A
i
) izmeu dvije
susjedne izohijete presjena visina P
Odreivanje prosjenih visina P palih na sliv:
H
k,i
viegodinja prosjena vrijednost i-te izohijete (mm)
A
i
pripadajua povrina sliva izmeu i-te i i+1 izohijete (km
2
)
n broj izohijeta
A ukupna povrina sliva (km
2
)
54 54
2. Sekundarna obrada izmjerenih podataka o P
Niz vrlo sloenih obrada podataka o P (prvenstveno intenzitet kie)
Najbitniji problem: proraun statistikih parametara serija pljuskova (jake kie)
raznih trajanja i prilagodba krivulje razdiobe
Sekundarna obrada temelj za definisanje familije ITP krivulja
Odreivanje mjerodavne jaine P bazirano na obradi izmjerenih podataka o P
Izmjereni podaci pojedinano i stalno oitavanje (dobijeni podaci)
metodologija odreivanja mjerodavne jaine P primjerena podacima
55 55
Proraun mjerodavne jaine P koritenjem pluviografskih podataka
Kod analize odvodnje oborinskih voda iz urbanih sredina
Tu postoji niz empirijskih formula Knauffova formula:
i mjerodavna jaina P (l/s ha)
H
g
viegodinja srednja visina P (mm)
Primjena ove j-ne esta iako dobijemo orijentacione vrijednosti jaine P
Knauffova j-na ne uzima dva bitna parametra jaine P trajanja P i ponavljanje P
Za nae prilike j-na daje premalene vrijednosti mjerodavne jaine P
56 56
Gorbaevljeva j-na (bolja) jainu P (i u mm/min) definie:
koeficijent f-ja geografskog poloaja (srednja Evropa =0,044)
H
g
viegodinja srednja visina P (mm)
P
R
povratno razdoblje (raunsko) povratni period (god)
t
0
trajanje kie (raunsko) (mm)
Gorbaevljeva j-na povoljnija od Knauffove j-ne jainu P daje u f-ji t
0
i P
R
57 57
Proraun mjerodavne jaine P koritenjem pluviografskih podataka
Dobijemo kvalitetnije podloge za odreivanje mjerodavnog intenziteta P
Mjerodavni intenzitet P definisan vezom INTENZITET-TRAJANJE-PONAVLJANJE
P
R
povratno razdoblje (raunsko) povratni period (god)
t
0
trajanje kie (raunsko) (mm)
Numeriko odreivanje prethodnog izraza matematsko-statistiki postupci
Postupcima obraditi to vei broj podataka o P
Potrebni podaci iz najmanje 10 do 15 godina
58 58
Poznatiji postupci (dobro prilagoavaju stvarne podatke o P iz dueg hidrolokog
niza podatka) slijedei analitiki izrazi:
a parametar ovisan o hidrolokim prilikama obraenog podruja
b, c, d parametri ovisni o klimatsko-hidrolokim prilikama obraenog podruja
Rjeavanje gornjih j-na (odreivanje parametara a,b,c,d) promjenom postupka
najmanjih kvadrata postupak matematike statistike
Gornji izrazi najee se koriste u praksi za definisanje ITP odnosa
59 59
(3) FIZIKE OSOBINE SLIVA
60 60
FIZIKE OSOBINE SLIVA
Fizike osobine sliva sadrane u njegovoj:
-veliini
-obliku
-visinskim odnosima u slivu
-gustini rijene mree
-geolokim faktorima
-osobinama tla
-vegetaciji
-uticaju ljudskog rada
61 61
Odreivanje oticaja ne moe se analizirati cijela povrina Zemlje
Oticanje se odvija na bezbroj mjesta (izlazni profili)
Pojedinano analiziramo podruja sa kojih se vodne koliine slijevaju ka jednoj
taki prijemnika to podruje nazivamo SLIVOM
SLIV = povrina drenirana sistemom meusobno povezanih prirodnih tokova
cjelokupno oticanje sa te povrine se javlja na jednom izlaznom profilu
Sliv omeuje vododjelnica
Vododjelnica dijeli sliv od susjednih slivova
Podjela vododjelnica:
1) topografska vododjelnica
2) hidroloka vododjelnica
62 62
1) Topografska vododjelnica
Kriva koja spaja take sa najveom nadmorskom visinom izmeu dva sliva
2) Hidroloka vododjelnica
Granica povrina dva sliva sa kojih se vode slijevaju jednim ili drugim slivom
est naziv: hidrogeoloka vododjelnica (zavisi od grae sliva)
Odnos topografske i hidroloke vododjelnice
a) Uslovljene morfoloko-hidraulikim osobinama dva susjedna vodotoka
b) Uslovljene postojanjem vodonepropusne geoloke formacije
1 vodotok 2 topografska vododjelnica 3 hidroloka vododjelnica
63 63
Navedene dvije vododjelnice nikada se u potpunosti ne podudaraju
Problem: hidroloka vododjelnica ne mora biti fiksna varijabilna kriva
f-ja reima podzemnih tokova
U praksi:
-nastojati vododjelnicu definisati topografski
jednostavnija analiza
64 64
3.1 VELIINA SLIVA
Hidroloke karakteristike (naroito oticanje velikih voda) zavise od:
veliina sliva, oblik sliva i pad sliva
Veliina sliva A (km
2
)
Veliina sliva pod pretpostavkom definisanja vododjelnica predstavlja vrijednost
njegove povrine
Povrina sliva: odreivanje planimetrisanjem (geodetske karte)
Vei slivovi (preko 400 km
2
) karte R 1:100 000
Manji slivovi karte R 1:50 000
Na kartama ucrtati izohipse (take istih nadmorskih visina)
Odnos izmeu A sliva i duine glavnog vodotoka (L) Gray (1961)
65 65
3.2 OBLIK SLIVA
Oblik sliva utie na:
-koncentraciju povrinskih voda
-karakter oticanja povrinskih voda
-dimenzije, oblik i uzduni profil vodotoka
Oblik sliva karakterie se faktorom oblika sliva (R
f
)
Iz izraza: porastom veliine sliva vrijednost R
f
opada !!!
Karakteristini oblici slivova
66 66
3.3 PAD SLIVA
U hidrolokom smislu nije potpuno definisan
esto se pojedine kategorije pada sliva izjednauju sa padovima glavnog
vodotoka
U praksi postoje dva parametra:
1) bruto pad vodotoka
2) srednji pad vodotoka
1) Bruto pad vodotoka (I
B
) = visinska razlika najvie i najnie take vodotoka
podjeljena sa duinom vodotoka (L)
najnia taka = ue
najvia taka = izvor
2) Srednji pad vodotoka (I) = dobije se iz jednakosti povrina A
1
i A
2
67 67
Bruto i srednji pad vodotoka
68 68
3.4 VISINSKI ODNOSI U SLIVU
Najei pokazatelj: srednja nadmorska visina sliva
Srednja visina sliva (h
sr
) (m.n.m) odreuje se planimetrisanjem povrina A
i
A
i
= povrine izmeu dvije susjedne izohipse
n broj povrina A
i
h
i
srednja nadmorska visina povrine A
i
A ukupna povrina sliva (km
2
)
U praksi:
-Za sagledavanje visinskih odnosa u slivu crtamo HIPSOMETRIJSKU KRIVU
-Hipsometrijska kriva daje povrinu ili % ukupne A sliva iznad odnosno ispod
pojedinih nadmorskih visina
69 69
3.5 GUSTINA RIJENE MREE
Gustina rijene mree = hidrografska mrea
Oznaka D
u
(km / km
2
)
u red vodotoka
k najvii red vodotoka koji se pojavljuje na posmatranom slivu
A
u
povrina sliva vodotoka reda u (km
2
)
L
u
duina vodotoka reda u (km)
Klasifikacija vodotoka prema njihovom redu provodi se od izvora ka uu
Klasifikacija reda vodotoka u slivu
1,2,3,4 vodotoci 1., 2., 3., 4., reda
70 70
Red u=1 vodotok bez pritoka
Red u=2 vodotoka sa jednim ili vie pritoka
Red u=3 vodotoka koji nastaje od vodotoka reda u=2 i vodotoka bilo
kojeg reda
71 71
Kod identinih geografskih uslova sliva postoji veza izmeu broja vodotoka
reda u (N
u
) i broja vodotoka reda u+1 (N
u+1
)
Ova veza prema Hortonu (1932) izraava se odnosom bifurkacije (R
b
)
Horton: broj vodotoka N
u
u jednom slivu sa vodotokom najvieg reda k zavisi od R
b
uslov 1 < u < k
Najee: 3 < R
b
< 5
Teoretski najmanje R
b
=2
Izdueni slivovi visoka vrijednost bifurkacije
72 72
3.6 GEOLOKI FAKTORI
Utiu na reim oticanja putem povrinskog, potpovrinskog i podzemnog teenja
Razlikujemo vrste strujanja iz vodotoka u podzemlje, i obratno:
a) normalno strujanje
kod prihranjivanja vodotoka iz podzemlja kod NV
kod SV i VV vodotok prihranjuje podzemlje
b) influentno strujanje
vodotok prihranjuje podzemlje (neovisno o H vodostaja)
c) efluentno strujanje
vodotok se prihranjuje iz podzemlja (neovisno o H vodostaja)
NV nizak vodostaj
SV srednji vodostaj
VV visok vodostaj
73 73
Vrste strujanja: vodotok podzemlje
a) Normalno strujanje b) Influentno strujanje c) Efluentno strujanje
NV nizak vodostaj VV visok vodostaj
Jaine strujanja f-ja geolokih formacija
Geoloki materijali u f-ji dubine zalijeganja slojeva i svojih osobina
utiu na reim oticanja
74 74
3.7 OSOBINE TLA
Najvei dio vode u tlu potie od kie i otopljenog snijega
Sadraj vode u tlu u uskoj vezi s njegovom strukturom
U ing. praksi uobiajna klasifikacija vrstih estica Britanskom zavodu za standarde
Klasifikacija vrstih estica prema BSI-u
Tlo kao vodni rezervoar zavisi od estica gline, praine i pijeska
Tlo zavisi od raspoloivog prostora izmeu estica
75 75
Voda sa povrine popunjava prostor izmeu estica tla
Na taj proces utie:
a) adhezijska voda
b) kapilarna voda
c) gravitacijska voda
a) Adhezijska voda - gornjem sloju tla
b) Kapilarna voda daljim poveavanjem vlanosti tla dolazi do zapunjenja
najuih pora tla vodom uzrok povrinski napon
c) Gravitacijska voda u dijelu tla koje je stalno zasieno (ispunjeno) vodom
kree se pod dejstvom sile g
formira se kada se zaustavi poniranje vode zbog vodonepropusnog sloja
vodonepropusni sloj = podina npr. kompaktna stijena, zbijena glina
gravitacijska voda se zove imenom PODZEMNA VODA
76 76
Voda u tlu
A adhezijska voda B kapilarna voda C gravitacijska voda
1-upijanje 2-estice tla 3-higroskopska vlaga 4-zrak i vodena para
5-opnena vlaga 6-zasiena kapilarna voda 7-gravitacijska voda
77 77
3.8 VEGETACIJA
Biljni pokriva sliva bitan za reim oticanja
Biljni pokriva (ume, trava ...) zadrava dio P utie na vodni bilans
Vegetacija djeluje na smanjenje ukupne koliine vode koja otie sa sliva
Biljni pokriva znaajan u sprijeavanju erozije zemljita
Zadravanje P na vegetaciji u poetku vee opada sa trajanjem P
Vegetacija bitno utie na smanjenje oticaja kod prosjenih P
Listopadno drvee: zadravanje P u jesen i zimu relativno slabo
Vie P zadravaju etinari
Biljni pokriva utie na raspored, zadravanje i topljenje snijega
Snijeg sa vegetacije (biljni pokriva) bre se topi i isparava
Snijeg pod zatitom ume sporije topi i due se zadrava
78 78
3.9 UTICAJ LJUDSKOG RADA
Dvije grupe uticaja ljudskog rada na hidroloke pojave unutar slivnog podruja:
1) uticaji koji proizlaze iz ljudske aktivnosti u umarstvu, urbanizmu ...
2) uticaji iz gradnje HG (odbrambeni nasipi od polava, regulacija korita ...
Ljudska aktivnost znatno utie na hidroloke procese
79 79
(4) PROCESI U SLIVU
80 80
PROCESI U SLIVU
To su vremenski promjenjivi parametri:
a) evapotranspiracija
b) upijanje (infiltracija)
c) povrinski procesi
d) potpovrinski procesi
e) procesi u rijenom koritu
Navedeni parametri zovu se PROCESNIM PARAMETRIMA
Procesni parametri = temeljni procesi u slivu koji se odvijaju tokom vremena
Oticanje ima temeljnu vanost posebna panja tokom predavanja !!!
81 81
Procesni parametri zemaljske faze hidrolokog ciklusa po Flemingu (1975):
Procesi zemaljske faze hidrolokog ciklusa
82 82
4.a) EVAPOTRANSPIRACIJA
Predstavlja direktan gubitak u bilansiranju vode koja padne i otie
Pojam evapotranspiracije = gubicima vode (voda se kao vodena para vraa
u atmosferu hidroloki ciklus)
Ranije detaljno obraena tokom predavanja !!!
83 83
4. b) UPIJANJE (INFILTRACIJA)
Infiltracija = proces prolaska vode sa povrine u tlo i kretanje vode ka povrini PV
Infiltracija = neustaljeno strujanje (nestacionarno) kroz nezasienu poroznu sredinu
Filtracija (procjeivanje) = strujanje vode kroz zasienu sredinu (tlo)
Jaina upijanja (intenzitet infiltarcije) = mm / ha
Intenzitet infiltracije f-ja jaine P, poroznosti tla, granulacije tla, gustine tla ...
Intenzitet infiltracije razliit za razne vrste tla
84 84
Dijagram upijanja (infiltracije) za razna tla
1-glina 2-ilovaa 3-glina sa malo pijeska 4-glina sa puno pijeska
5-pijesak sa piuno gline 6-pijesak sa umjerenom koliinom gline 7-pijesak sa malo gline
F - zbirno upijanje (sumarna infiltracija) (mm)
85 85
Upijanje (infiltracija) tokom t se smanjuje
U praksi odreivanje upijanja:
1) matematiko modeliranje
2) direktno mjerenje
1) Matematiko modeliranje:
- Izrada matematikih modela upijanja
- Hortonova j-na (1940) jednostavan izraz esti koriten u praksi
f
c
, f
o
, k parametri dati tabelarno u f-ji vrste tla
t vrijeme (min)
e baza prirodnog logaritma (e=2,718)
86 86
Vrijednosti parametara u Hortonovoj j-ni za neke vrste tla
Hortonova j-na: upijanje u taki za veu povrinu pretpostaviti jednolike
uslove u slivu
Parametar f
c
odnosi se na neobraslo zemljite
87 87
2) Direktno mjerenje
-Odreujemo pomou infiltrometara
- infiltrometri koje voda preplavljuje
- infiltrometri rasprskivai
-Infiltrometri koje voda preplavljuje
Cijev ili koncentrisani prstenovi koji se urone u tlo do h=40 50 cm
Voda iz menzure se toi u cijev ili prstenove
Oitavanjem vode iz menzure direktno mjerenje infiltracije
- Infiltrometri rasprskivai
Dva reda posebnih prskalica postavljenih du parcele
Voda se const. dovodi na parcelu simulacija kie
Oticanje sa parcele mjerimo dok ne postignemo const. veliinu
Tada prskalice iskljuimo nastavak mjerenja oticaja dok ono ne prestane
Ponovno ukljuenje prskalica i ponavljanje postupka
88 88
4. c) POVRINSKI PROCESI
Intercepcija
Proces zadravanja dijela P na liu ili granama vegetacije
Te P ne dolaze na tlo povratak u atmosferu u vidu vodene pare
Ovaj gubitak uzimamo u oticanju kroz koeficijent oticanja (standardan proraun)
ili kao ukupna evapotranspiracija (sloeni matematski modeli)
Vie analitikih izraza intercepciju izraavamo u f-ji:
-padavina (P ili H), dnevne t zraka, v vjetra, evaporacije ...
Intercepcija zavisna o vrsti ume
89 89
Zadravanje vode u udolinama
Udoline (depresije) voda ne otie povrinski infiltacija ili evaporacija
Koliina vode u depresijama (udolinama) = DS (mm)
DS f-ja pada terena
Istraivanja Kidd-a (1978) provedena u GB, vedskoj i NL:
I prosjean pad terena (%)
DS po Viesman-u (1977):
Po Viesman-u dobijamo znatno vee vrijednosti za DS nego po Kidd-u
90 90
Nagomilavanje i topljenje snijega
Bitan uticaj snijega na reim oticanja
Oticanje vode nije posljedica samo topljenja snijega javljaju se i P u slivu
bre topljenje ranijeg snijega
Potrebni podaci za odreivanje oticanja vode zbog postojanja snijega
- zalihe snijega u slivu
- t zraka
- ukupne P
- vjetar
91 91
Povrinsko oticanje
F-ja koliine P i vremenske raspodjele P
Za i mali (npr. i < infiltracije ili ETP) sve P ulaze u tlo ili ispariti
Za i veliki (npr. i > infiltracije ili ETP) dolazi do povrinskog oticanja
Povrinsko oticanje: P koje preostaju nakon potreba tla (infiltracija) i potreba
vegetacije za vodom, nakon ETP i nakon zadravanja vode u udolinama
povrinsko oticanje niz nagib terena
Povrinsko oticanje: pod dejstvom trenja povrine terena i povrinskog napona
92 92
Prikaz povrinskog oticanja i povrinskog zadravanja sa jainom P i jainom infiltracije
1 padavine 2 infiltracija 3 povrinsko oticanje 4 povrinsko zadravanje
93 93
Povrinsko oticanje sa sliva:
a) povrinsko ili primarno oticanje sa manjih slivnih povrina
b) oticanje u vodotocima nieg reda koji bono kontinualno prihvataju
povrinsko oticanje
c) oticanje u vodotocima vieg reda koji koncentrino prihvataju vodu od
pritoka (nieg reda)
Povrinsko oticanje: NEJEDNOLIKO (promjenjivo u prostoru) i
NEUSTALJENO (promjenjivo vremenski)
Proraun ovog teenja:
a) hidrauliki postupci (rjeenje j-na koje opisuju zakon kretanja i
zakon odranja mase)
b) hidroloki postupci (koritenje j-ne neprekidnosti)
94 94
Prikaz povrinskog oticanja
1 oticanje sa manje slivne povrine (primarno oticanje)
2 - oticanje u vodotoku nieg reda
3 oticanje u vodotoku vieg reda
95 95
Bitan parametar: vrijeme sabiranja sliva (vrijeme koncentracije sliva)
Vrijeme sabiranja sliva (t
c
) = vrijeme potrebno da elementarna efektivna V
vode sa najudaljenije take sliva dospije do mjesta opaanja protoka u vodotoku
Elementarna V vode treba neko t da od vododjelnice doe do odreenog mjesta
Odreeno mjesto = izlazni profil
Kretanje elementarne V razliite v (f-ja hidraulikih parametara)
U hidrolokim analizama: ukupno t teenja (sabiranja) t
c
dijelimo na:
1) vrijeme teenja po povrini sliva (t
sl
)
2) vrijeme teenja u vodotocima vieg i nieg reda (t
v
)
96 96
Vrijeme sabiranja sliva: povrinsko i u vodotoku
1) Vrijeme teenja po povrini = vrijeme potrebno da Q iz take A doe do B
2) Vrijeme teenja vodotokom = vrijeme teenja od take B do C (izlazni profil)
Potrebno je odrediti srednje brzine teenja problem kod odreivanja t teenja
Sloeno je definisati t teenja po slivu (t
sl
) empirijske metode
Manji problem odreivanje t teenja u vodotocima (t
v
) hidraulike metode
I t
sl
i t
v
f-ja: koeficijenta hrapavosti, srednjeg pada, visine P ...
97 97
U praksi: odnos t
sl
/ t
v
uzima se kod kategorizacije veliine slivova
Mali slivovi: t
sl
>> t
v
Veliki slivovi: t
v
>> t
sl
Pojam izohronalne karte sliva:
Izohrone = linije koje povezuju take u prostoru izmeu kojih je jednako t
putovanja V vode sluaj intenzitet P > intenziteta infiltracije (i > f)
Izohronalna karta sliva = karta sa gore navedenim grafikim prikazom
Izohronalna karta sliva
Poloaj izohrona u prostoru nije const.
Poloaj f-ja kinih intenziteta i infiltracije
uslonjen proraun na analizi izohrona
98 98
4. d) POTPOVRINSKI PROCESI
Kretanje zemljine vlage
Voda u tlu uticaj molekularnih sila (adhezijska voda), povrinskog napona
(kapilarna voda) i sile tee (PV)
Smjer kretanja vode od take sa viim ka taki sa niim potencijalom
Nezasien tok kretanja vode rezultira promjenom sadraja vode u nekoj taki toka
Potpovrinsko oticanje
Proces oticanja vode kroz porozan i nezasien sloj tla.
Sastavljeno od dvije komponenete:
1) brzi potpovrinski oticaj
2) spori potpovrinski oticaj
99 99
Brzo potpovrinsko oticanje = komponenta direktnog oticanja
Sporo potpovrinsko oticanje = komponenta baznog oticanja
Mjerenje potpovrinskog oticanja praktino nedostupno
Veliki znaaj potpovrinskog oticanja u ukupnom oticanju hidroloki modeli
Hidroloki modeli simulacija komponente potpovrinskog oticanja
Perkolacija
Proces poniranja vode kroz dublje slojeve tla ka slobodnoj povrini PV
Proces prolaska kroz tlo onog dijela infiltriranih voda kojima se obnavlja PV
Perkolacija = efektivno upijanje (efektivna infiltracija) F
e
(mm)
F > F
e
100 100
Strujanje podzemne vode (PV)
Proces kretanja vode kroz zasieno porozno tlo
Hidrauliki aspekti strujanja PV veoma bitni za hidrotehniku praksu
Prodiranje PV u podzemne objekte
101 101
4. e) PROCESI U RIJENOM KORITU
1) Evaporacija
2) Protok (teenje vode)
3) Pronos nanosa
4) Deformacija korita (sinteza teenja vode i pronosa nanosa)
Evaporacija: ve razmatrano u ranijim predavanjim
Ostala tri procesa: veina se izuava u hidraulici
Mjerenje Q i mjerenje nanosa postupci obrade HIDROMETRIJA
102 102
4. f) OTICANJE
Ukupno oticanje = efektivni dio P koji otiu
Ostatak P koji nakon gubitaka dolazi povrinskim, potpovrinskim i podzemnim
putem u vodotoke
Dio ukupnih ili bruto padavina (P
b
ili H
b
) koji otie efektivne ili neto P (H
e
)
Proces oticanja u hidrologiji i openito u hidrotehnici BAZNA VANOST
Hidrogram
Grafiki prikaz promjene protoka (Q) u vremenu (t)
Oblik hidrograma tri razdoblja
1) vrijeme porasta (poveanje protoka)
2) vrni dio (kulminacijski dio)
3) vrijeme (opadanja (recesija)
103 103
Hidrogram i komponente ukupnog oticanja
a) Hidrogram b) Komponente ukupnog oticanja
1 vrijeme porasta 2 vrni dio 3 vrijeme opadanja
104 104
Vrijeme porasta hidrograma = od poetka povrinskog oticanja (taka B) do take
infleksije u kraku porasta (taka C)
Vrijeme vrnog dijela hidrograma = od take infleksije (taka C) u kraku porasta
do iste takve take E u kraku opadanja
Taka D = vrni protok u trenutku kada u formiranju doticanja uestvuje cijeli
bazen
Vrijeme opadanja hidrograma = preostali dio hidrograma od take E do G
Dio hidrograma od A do B = hidrogram oticanja efluentnog vodotoka prije P
Dio hidrograma od F do G = hidrogram oticanja nakon prestanka povrinskog
oticanja
105 105
Hidrauliki prorauni:
-kod nekih interes na ukupnom oticanju vode na izlaznom profilu sliva
-kod nekih hidrogram razdvojiti na komponente:
-direktno oticanje (Q
d
)
-bazno oticanje (Q
b
)
Kod malih i srednjih vodotoka hidrogram Q
b
je izmeu dva ekstrema (krive 1 i 2)
Razdvajanje hidrograma
a)Mogui oblici dijagrama direktnog i baznog oticanja
b)Naini razdvajanja dijagrama direktnog i baznog oticanja
106 106
Razdvajanje hidrograma
a)Mogui oblici dijagrama direktnog i baznog oticanja
b)Naini razdvajanja dijagrama direktnog i baznog oticanja
Tri uobiajna postupka razdvajanja hidrograma
Zajedniko postupcima: utvrivanje taaka A i B (poetak i kraj ukupnog oticanja)
Konstrukcija 1: produenje krive opadanja baznog oticanja unazad do sjecita sa
ordinatom u kojoj je vrh hidrograma
Konstrukcija 2: jednostavno spajanje taaka A i B
Konstrukcija 3: produenje recesijske krive baznog oticanja (deava se prije
povrinskog oticanja) odnosno od A do A razdvajanje okonati spojem AB
Karakteristian
hidrogram za
prirodan teren
107 107
Razdvajanje hidrograma nije teko ukoliko tano definiemo take A i B
Pretpostavka za rjeenje: padajui krak hidrograma matematiki izraz:
Q
1
protok u vremenu t
1
Q
2
protok u vremenu t
2
t
2
, t
1
vrijeme (t
2
> t
1
)
koeficijent ( =0,003 do 0,03) 1/s
108 108
Odreivanje trenutka prestanka povrinskog oticanja
Ako na ordinatu nanesemo logaritme Q
Ako na apcisu nanesemo vrijeme u normalnoj raspodjeli
na grafiku kriva recesije baznog oticanja je pravac
109 109
Pretpostavka P const. jaine (i), trajanja (t
0
) padnu na:
a) pravilnu (pravougaonu) povrinu
b) glatku povrinu
c) nepropusnu povrinu (bez infiltracije gubici samo na evaporaciju)
oblik hidrograma aproksimiramo trouglom ili trapezom
Oblik aproksimacije hidrograma f-ja trajanja kie
110 110
Odnos trajanja P prema vremenu sabiranja tri karakteristina sluaja:
(1) Ako je trajanje P (t
0
) < od vremena sabiranja (t
c
) t
0
=t
01
< t
c
hidrogram oblik trapeza
Najvei Q (Q
max1
) je u vremenu t
01
:
(2) Ako je trajanje P (t
0
) jednako vremenu sabiranja (t
c
) t
0
=t
02
=t
c
hidrogram oblik trougla
Najvei Q (Q
max2
) je u vremenu t
02
=t
c
i iznosi:
111 111
(3) Ako je trajanje P (t
0
) > od vremena sabiranja (t
c
) t
0
=t
03
> t
c
hidrogram oblik trapeza
Najvei Q (Q
max3
) > od Q
max
iz prvog sluaja (Q
max1
) i iznosi:
Prvi sluaj: najvei realizovani Q < od najveeg mogueg, proporcionalno t
01
i t
c
112 112
Hidrogrami sa pravilnih, glatkih i
nepropusnih povrina
a) Slivna povrina
b) Hijetogrami
c) Hidrogrami
113 113
Provedene analize produenje trajanja kie t
o
const. jaine i, iznad vremena
sabiranja sliva (t
c
) NE nastaje poveanje max. Q hidrograma
u trenutku t
o
=t
c
uee cijelog sliva u oticanju
bitna konstatacija logika: Q sa sliva f-ja trajanja P
konstataciju proiriti: Q se poveava samo do t
o
=t
c
trajanje kie iznad vremena sabiranja sliva u pogledu
max. oticanja nema uticaj
114 114
Sluajevi hidrograma pravilnog oblika su aproksimativnog karaktera
u prirodi nema slivnih povrina koje zadovoljavaju prethodne uslove
kod znatnog broja praktinih problema koriste se neki parametri ovih hidrograma
115 115
POJAM JEDININOG HIDROGRAMA
Koncepciju JH predloio Sherman (1932) ameriki inenjer
JEDNINI HIDROGRAM SLIVA = hidrogram direktnog oticaja nastalog od 1mm
efektivne padavine (H
e
) koja je ravnomjerno pala po cijeloj slivnoj povrini, const.
jainom (i), tokom zadatog vremenskog intervala (T)
- vremenski interval ili jedinino trajanje P odabir po elji u f-ji veliine sliva
- obino se uzima za T: 5min < T < 24h
Problem definisanja JH iskljuivo na transformaciju H
e
u hidrogramu
direktnog oticaja
116 116
Koncept jedininog hidrograma
T
b
-trajanje direktnog oticaja; u
t
-ordinata hidrograma efektivne kie u trenutku t;
U(T,t)-ordinata jedininog hidrograma u trenutku t
1-jedinina kia (H
e
=1mm); 2-hijetogram sloene kie trajanja 3T; 3-hidrogram efektivne
kie H
e
=4mm; 4-jedinini hidrogram; 5-hidrogram sloene kie trajanja 3T dobijen
sumiranjem hidrograma kie trajanja T
117 117
Osnovna pretpostavka teorije JH = LINEARNOST i USTALJENOST SISTEMA
vrijede NAELA PROPORCIONALNOSTI I SUPERPOZICIJE
a) pljuskovi istog trajanja daju hidrogram sa istom bazom T
b
nezavisno od i
b) ordinate kie (H
e
) proporcionalne za pljuskove istog trajanja (t
o
)
c) oblik hidrograma neovisan od prethodnih ili buduih kia
Korisnost JH tvrdnja da e sve pojedinane P u slivu sa istim t
k
imati oticanje
u istom t
primjer sve P u slivu sa t
k
12h rezultirat e oticanjem koje traje preko 5 dana
118
Konstrukcija JH
-od A do C = hidrogram P t
k
12h
-oticanje prije A od prethodne kie
-smanjenje nakon C = nastavak toka
-slika (b) oduzimanjem uinka
prethodne kie i temeljnog toka i
dijeljenjem ordinata sa ukupnim
oticajem
JH kie trajanja 12h
Koncepcija JH za male slivove 0,4 do 38 km
2
Razvijene j-ne definisanje hidrograma prema fizikim osobinama sliva
119 119
Faktori koji utiu na oblik hidrograma
1) Faktori padavina (jaina i trajanje)
2) Meteoroloki faktori (pravac i brzina kretanja P)
3) Topografski faktori (veliina, pad i oblik sliva, gustina rijene mree i reljef)
4) Geoloki faktori (sadraj vlage u tlu, nivo PV)
5) Bioloki faktor (vegetacija)
6) Antropogeni faktor
Obradit emo prva 3 faktora dominiraju u hidrolokim analizama
120 120
1) Faktori padavina
Uticaj faktora padavina na oblik hidrograma
a) uticaj jaine kie b) uticaj trajanja kie
-Prikazani hidrogrami rezultat laboratorijskih analiza na istom slivu sa kiama
razliite jaine, istog trajanja, pri emu je:
Trajanje kie (t
o
) > vremena sabiranja sliva (t
c
)
-Poveanjem jaine kie raste i vrna vrijednost protoka (Q
max
)
Slika a)
121 121
Slika b)
-Kod kie iste jaine (i), ali razliitog trajanja (t
o
) grane porasta hidrograma
imaju isti oblik, ali razliite Q
max
2) Meteoroloki faktori
Uticaj pravca i brzine kretanja padavina na oblik hidrograma
a) uticaj pravca kretanja P brzinom 2km/h b) uticaj brzine kretanja P
1, 2, 3 (slika b) hidrogrami za brzine padavina 2, 4, 8km/h 122 122
Meteoroloki faktori na oblik hidrograma: analiza matematikim i fizikalnim modelima
Meteoroloki faktori: promatranja i mjerenja u prirodi
Slika a):
-nepogoda se kree uzvodno (od ua prema izvoru smjer 1):
- oticanje relativno brzo i raste zbog kie koja je na poetku pljuska
pala blizu izlaznog profila (hidrogram 1)
-nepogoda se kree nizvodno smjer 2:
- oticanje znatno kasni zbog putovanja vode sa uzvodnih slivnih povrina
kasnije hidrogram bre raste protok koji dospijeva sa gornjih dijelova
sliva superponira sa oticanjem sa povrine blizu izlaznog profila
(hidrogram 2)
123 123
Slika b):
- Na oblik izlaznog hidrograma utie brzina kretanja nepogode
Prikazani hidrogrami razliitih veliina (na istom slivu) posljedica injenice:
-kod nepogode sa veim brzinama, trajanje nepogode (t
o
) < od
vremena sabiranja sliva (t
c
) - u pravilu
124 124
3) Topografski faktori
Faktori pada i oblika sliva uticaj na oblik hidrograma
Uticaj pada sliva na oblik hidrograma
1 sliv sa veim padom 2 sliv sa manjim padom
125 125
Uticaj oblika sliva na oblik hidrograma
1 hidrogram za 1. oblik sliva sa t
c1
=9h
2 hidrogram za 2. oblik sliva sa t
c2
=16h
126 126
Uticaj pada sliva na oblik hidrograma
1 sliv sa veim padom 2 sliv sa manjim padom
PAD SLIVA utie na v povrinskog teenja vode i na v teenja u vodotoku
Elementarna hidraulika: pri const. ostalih parametara teenja, veem padu
pripada i vea v teenja tj. manje vrijeme koncentracije sliva, i obratno
Primjer: padavina na dva sliva iste povrine i razliitog pada
-kod sliva sa veim padomgrane porasta i opadanja hidrograma su STRMIJE
strmiji sliv vrni Q (Q
max
) se javlja ranije
-ako P u oba sluaja traje dovoljno dugo (t
oi
> t
c
) isti Q
max
u oba sliva
127 127
Uticaj oblika sliva na oblik hidrograma
1 hidrogram za 1. oblik sliva sa t
c1
=9h
2 hidrogram za 2. oblik sliva sa t
c2
=16h
Dva sliva iste veliine (A=200 km
2
); ista jaina P (i=5mm/h); isto trajanje (t
o
=10h)
razliito vrijeme sabiranja (t
c
)
Uzmimo da je zbog oblika sliva koji direktno utie na vrijeme sabiranja
poprima oblike prikazane na slici gore
128 128
SCS METODA
SCS metoda ponaanje VV na malim slivovima vrlo pogodna
USA hidrolozi razvili prije 40-ak godina
SCS metoda efektivnog oticanja kao f-ja kumulativnih P i raspoloivog
kapaciteta podzemne retenzije sliva
SCS na malom slivu za vrijeme dugih kia kumulativno oticanje porastom t
postaje = kumulativnim P
Kumulativne padavine P
Oticanje Pe
Razlika P i Pe u nekoj taki = viak P koji odlazi u podzemnu retenziju sliva
S = max. kapacitet podzemne retenzije
129
SCS metoda sintetiki hidrogram u vidu trougla koji je definisan:
a) max. Q
b) U
max
max ordinata JH
c) T
p
vrijeme porasta ; T
k
trajanje kie (mjerodavno)
t
p
vrijeme zakanjenja sliva
d) T
r
vrijeme opadanja ; K faktor sliva (f-ja F sliva)
Aproksimacija stvarnog hidrograma trouglom
130 130
Pretpostavimo da nema poetnog gubitka Ia u svakom trenutku vai relacija:
Ia = gubitak prije poetka povrinskog oticanja
P-Pe = trenutno ispunjen kapacitet retenzije
S = max. kapacitet retenzije
Pe = trenutna kumulativna efektivna P
P = trenutna kumulativna P odnosno max potencijalno teenje
Prema preporuci SCS metode Ia ne zanemarujemo i dobijamo:
131 131
Smatra se da parametri Ia i S su meusobno zavisni i da je Ia=0,2S
Znai treba znati S
S nije const. f-ja uslova vlanosti tla
Ne postoji kontinualna relacija S i prethodnih uslova vlanosti tla
Izraz za Pe (efektivna P) bolje koristiti izraz CN nego parametar S
CN = broj krive oticanja ili hidroloki kompleks pokrova terena
Odnos parametara CN i S:
Konaan izraz za Pe:
P = kumulativna P (mm)
CN = broj krive oticanja (iz tabela se odreuje) odgovara uslovima vlanosti
132 132
Vrijednost CN odreuje se na osnovu tri faktora:
-vegetacijski pokrov
-nain povrinske obrade zemljita
-tip tla
Prema SCS metodi koristimo slijedee grupe tla:
a) Tip A: najslabiji uslovi oticanja (vrlo visok stepen infiltracije-propusne podloge)
b) Tip B: neto bolji uslovi oticanja (srednji stepen v
f
-djelimino propusne naslage)
c) Tip C: dobri uslovi oticanja (srednji stepen v
f
-djelimino propusne naslage)
d) Tip D: najbolji uslovi oticanja (nizak stepen v
f
-nepropusne naslage)
133 133
Izbor broja krive oticanja CN za srednje uslove vlanosti
134 134
Hidrogram = grafiki prikaz veliine oticanja nekog vodotoka u f-ji vremena
Oblik hidrograma zavisi od:
-geografskih karakteristika slivnog podruja (kapacitet v
f
, geoloki
sastav, pad sliva, oblik sliva)
-trajanja P na slivu
-intenzitetu P na slivu
-raspodjeli P na slivu
135 135
Razlikujemo slijedee tipove hidrograma:
-prirodni hidrogram
(odreen direktnim mjerenjem vodostaja na nekom profilu vodotoka)
-sintetiki (vjetaki) hidrogram
(simulira prirodni hidrogram odreen raunski preko parametara sliva i
kratkotrajnih kia jakog intenziteta)
-jedinini hidrogram
(prirodni ili sintetiki hidrogrami od 1mm (ili 10mm) direktnog oticanja koje
je jednolino na cijelom slivu u odreenom trenutku)
-indeksni ili bezdimenzionalni hidrogram
(konstrukcija na osnovu brojnih jedininih hidrograma koje prezentira)
136 136
Teoriju jedininog hidrograma postavio Sherman 1932. godine
pretpostavka da se sliv ponaa kao linearan i stacionaran sistem
kod tog sliva vrijede principi proporcionalnosti i superpozicije
Po ovoj teoriji na odreenom slivu pljuskovi istog trajanja ine hidrograme koji imaju:
-priblino jednake vremenske baze nezavisno o trajanju P
-veliine ordinata proporcionalne V efektivne kie
-raspodjele oticanja u vremenu nezavisne o prethodnim i buduim kiama
REZIME I BITNE NAPOMENE HIDROGRAM OTICAJA
137 137
Krivolinijski bezdimenzionalni jedinini hidrogram SCS metode moemo aproksimirati
ekvivalentnim trouglim hidrogramom
Trougli hidrogram ima iste jedinice za vrijeme i protoke i isti % V (37,5%) unutar
vremena podizanja vala Tp
Koristei geometriju trougla slijedee relacije:
-bazno vrijeme trouglog hidrograma
-vrijeme opadanje (recesije) hidrograma:
138 138
-Ukupna V trouglog hidrograma:
-Max. ordinata trouglog hidrograma:
-Ukupna V trouglog jedininog hidrograma mogua i relacijom:
V zapremina hidrograma (m
3
)
A povrina sliva (km
2
)
Pe efektivne padavine (mm) (za jedinini hidrogram Pe=1mm)
139 139
-Koritenjem prethodnih relacija konani izraz za max. ordinatu jedininog
trouglog hidrograma
Tp u satima
-Vrijeme podizanja jedininog hidrograma:
dD jedinino trajanje efektivne P (sati)
T
L
vrijeme zakanjenja sliva
T
L
= vrijeme od centra mase efektivne padavine dD do formiranja maksimuma (h)
140 140
-Po SCS metodi proraun T
L
iznosi:
L hidraulika duina toka (m)
J srednji pad terena (%)
S kapacitet retenzije tla
Najea relacija izmeu T
L
i vremena koncentracije tc je:
141 141
Vrijeme koncentracije tc definicije:
a) Vrijeme potrebno da voda koja povrinski otie stigne iz najudaljenije take sliva
do izlaznog profila sliva
b) Vrijeme od kraja ekscesne P do take infleksije jedininog hidrograma i iznosi 1,7
jedinice vremena ili 1,7 Tp, odnosno:
dD jedinino trajanje efektivne P (sati)
Pomou dvije j-ne:
dD treba iznositi oko 1/5 Tp ili oko 1/7,5 tc da pouzdano formiramo oblik
jedininog hidrograma
142 142
Postupak prorauna koraci prorauna:
1) Izraunate su ordinate bezdimenzionalnog jedininog hidrograma u intervalima
dD unutar ukupnog baznog vremena T
B
2) Izraunate su ukupne (kumulativne) visine P u pojedinim sukcesivnim takama
vremena ukupnog trajanja kie T na const razmaku dD
3) Na osnovu bruto P odreene u prethodnom koraku i usvojene vrijednosti CN i
proraunata je ukupna Pe koja se formira u istim takama vremena kao i bruto
P
4) Izraunata su oticanja (Pe) u intervalima vremena dD
5) Izraunamo koordinate hidrograma VV pomou meusobnih sumiranja
143 143
KOEFICIJENT OTICANJA
Koeficijent oticanja (c) = odnos efektivnih padavina (H
e
) i bruto padavina (H
b
)
c moemo iskazati i kao odnos V oticanja i V padavine pale na neku povrinu
Naprijed navedeno shvatanje c opravdano smatra se kako otiu samo
neto padavine od ukupnih P
Koliina koja se pojavi u oticanju je efektivna = stvarno izvreno
Koliina koja ne otie = izgubljeno (infiltracija, ETP)
Jednostavno poimanje c odreivanje i izbor meu najsloenijim
problemima u hidrologiji
144 144
Koeficijent oticanja: 0,2 do 0,8 (obino)
Nepropusnost tla u slivu, urbanizacija sliva, zasienost tla vodom od prethodnih
kia ili sliv pokriven bujnom vegetacijom poveanje koeficijenta oticanja
Koeficijent oticanja potrebno definisati za:
a) cjelokupni sliv ili dio slivnog podruja neke rijeke (Bosna, Drina, Sava)
b) pojedine urbane sredine (grad Doboj, Zvornik, Brko)
a) Sluaj primjeren kod sloenijih hidrolokih analiza efektivnog oticanja
-na ovom problemu radio prof. Srebrenovi (1986)
-Srebrenovi: formula srednjeg godinjeg oticanja (Q
g
) za sliv rijeke Save:
H
g
(mm) srednja godinja visina padavina
145 145
Ako je D (mm) = deficit oticanja
Deficit oticanja = razlika palih padavina i efektivnog oticanja, onda imamo za:
D
g
= srednji godinji deficit oticanja
Deficit oticanja prilino slabo zavisi od veliine P
ETP (evapotranspiracija) ima osnovnu vanost
Isparavanje = preferentni faktor deficita oticaja
Na osnovu izraza:
koeficijent oticanja moemo izraziti:
H
b
bruto padavine
146 146
Padavine, oticanje, deficit oticanja i koeficijent oticanja nekih slivova
147 147
b) Odreivanje vrijednosti c sa urbanih ili drugih (manjih) slivnih povrina
Hidroloke analize: uvode se odreene specifinosti prema projektnom zadatku
Primjena: analiza odvodnje oborinskih voda iz urbanih sredina
osnovni problem: definisanje srednje vrijednosti c
razliite vrste slivnih povrina (asfalt, krovovi, parkovi ...)
U inenjerskoj praksi: koristimo vrijednosti c izraene zavisno od vrste povrine
148 148
Vrijednosti koeficijenta oticanja u ovisnosti o vrsti slivne povrine
Iz tabele: mjerodavno srednja vrijednost koeficijenta oticanja c na osnovu:
c
i
koeficijent oticanja i-te vrste slivne povrine
A
i
veliina i-te vrste slivne povrine (ha)
A ukupna povrina obraenog sliva (ha)
149 149
MAKSIMALNO OTICANJE SA MALIH SLIVOVA
Postupci za proraun (najee zastupljeni u hidrolokoj praksi):
1) postupak translacije
2) postupak zaliha (akumulacije)
1) Postupak translacije
a) Racionalni postupak
b) Postupak izohrona
c) Postupak jedininog hidrograma
Navedeni postupci ne uzimaju u obzir efekte zadravanja vode u slivu
Zadravanje vode: depresije, rijena mrea ...
Hidrogram dobijen po ovim metodama vei vrni protok (Q)
ukupno vrijeme oticanja krae nego kod realnog hidrograma
150 150
2) Postupak zaliha (akumulacije)
a) Postupak trenutnog JH
b) Postupak sintetikog JH
c) Savremeni postupci bazirani na fizikalnim i matematikim modelima
povrinskog oticanja
Svi postupci zasnovani na daljem razvoju teorije racionalne metode.
Obrazloit emo RACIONALNU metodu
Racionalna metoda relativno jednostavna i najvea primjena u praksi
151 151
Racionalna metoda (postupak ili formula)
Za proraun max. oticanja zadatog povratnog razdoblja na urbanim i drugim
manjim slivovima
Smatra se: postupak primjenjiv samo na slivovima ija A nije vea od 5 km
2
druga miljenja: primjena i na slivovima do 50 km
2
Racionalna metoda: ispunjen uslov t
si
> t
v
t
si
vrijeme povrinskog sabiranja
t
v
vrijeme teenja u vodotocima nieg i vieg reda
Ogranienje primjene samo na male slivove
metoda ne obuhvata efekat retardacije zbog akumulisanja vode na povrini
sliva pretpostavka nepromijenjena jaina P na cijelom slivu
-Vei sliv tee odriva pretpostavka o eliminaciji efekta zadravanja vode i
const. jaine P 152 152
Max. protok (Q
max
) odreenog povratnog razdoblja (P
R
) na nekom slivnom
podruju:
i(t
o
,P
R
) prosjena jaina P odreenog trajanja (t
o
min) i odreenog P
R
(god.)
(l/s/ha)
A povrina sliva (ha)
c koeficijent oticanja
Apsolutni vrni Q na hidrogramu kada u oticanju uestvuje cijela slivna
povrina, i kada je:
(1)
Izraz (1) dobija oblik:
(2)
153 153
Ako uvrstimo jainu P u (mm/min), a Q elimo u (m
3
/s) izraz (2) prikazati u
modifikovanom obliku:
(3)
Nepropusna podloga u slivu c=1 bruto P = efektivnom oticanju
Na prvi pogled prethodni izrazi jednostavni
Odreivanje vremena sabiranja sliva i odreivanje c nije tako lagano
Najjednostavniji postupak odreivanja vremena sabiranja sliva (t
c
h)
polazite jednostavna pretpostavka
(4)
154 154
L duina glavnog vodotoka od vododjelnice do izlaznog profila (km)
v srednja brzina vode u vodotoku (m/s)
v: odreuje se proraunom f-ja hrapavosti, geometrije poprenog profila,
pada korita
Izraz (4) najgrublji postupak za odreivanje t
c
kada nema mogunosti primjene drugih postupaka
(4)
U literaturi: niz empirijskih izraza za proraun vremena sabiranja sliva
svaki izraz za neku analizirano podruje (regiju) ne moe se preslikati
(koristiti) za neko drugo podruje
155 155
Znai: prvo definisanje vremena sabiranja (t
c
) mjerodavno vrijeme trajanja P (t
o
)
odrediti
mjerodavna jaina P (i) u f-ji t
o
i P
R
dobijanje zavisnosti intenziteta P trajanje P povratno razdoblje
odnosno ITP kriva
Racionalna metoda: moemo odrediti samo vrnu vrijednost hidrograma
Racionalna metoda: ne moemo odrediti kompletan hidrogram ogranienje metode
Racionala metoda: neupotrebljiva kod dimenz HG treba cijeli hidrogram
Cijeli (kompletan) hidrogram odrediti V vode i trajanje poplavnog talasa
156 156
Metode kojima definiemo kompletan hidrogram prednost nad racionalnom
Metode odreivanja kompletnog hidrograma:
metoda izohrona jedinini hidrogram
danas najpoznatiji postupci
157 157
MJERENJE DUBINE VODE
Dubina (d) definiemo dno rijeke, jezera ...
Rezultati mjerenja: a) situacije sa izobatama
izobate = linije koje spajaju mjesta istih d
b) situacije sa izohipsama
izohipse = linije koje spajaju mjesta istih visina
c) uzduni profili
d) karakteristini PP
Mjerenje dubine tri operacije:
1) mjerenje dubine
2) odreivanje pozicije take u kojoj mjerimo d
3) mjerenje nivoa vode
158 158
Mjerenje dubine puno postupaka i pribora:
Postupci i pribor za mjerenje dubine
159 159
Mjerenje dubine u POJEDINANIM TAKAMA:
1) hidrometrijski postupak
2) akustiki postupak
Hidrometrijski postupak:
a) Razliite motke i letve (tzv. sondirke) obiljeene na svakih 1, 2, 5 do 10 cm
b) Granino graduirano ue vee dubine sa plovila sa utegom na kraju
mjerenje d u tekuicama zanoenje ueta
korekcijom smanjiti izmjerene dubine
160
Postavljanje i oitavanje vodomjera
-nain ugradnje f-ja uslova na terenu
-postoji kejski zid, mostovski stub letva u strogo vertikalan poloaj
-obala kosa letve privrstiti na vertikalno pobijene ipove
stepenasti vodomjer (slika gore)
Stepenasti vodomjer
161 161
Primjer mjerenja dubine
a) elino graduirano ue b) ehosonder
1 ue 2 uteg ugao zanoenja 3 predajnik 4 prijemnik
5 polazni signal 6 povratni signal
a razmak prijemnika i predajnika (m) b dubina ehosondera (m)
t vrijeme potrebno da ultrazvuk doe od prijemnika do predajnika (s)
c v rasprostiranja zvuka
162 162
Akustiki postupak:
-Koristi ehosonder sa kazaljkom
-Rad ehosondera:
- slanje ultrazvunog signala
- njegovo odbijanje od dna
- prihvaanje signala
- Brzina rasprostiranja zvuka (c) f-ja temperature i gustine vode
163 163
NEPREKIDNO MJERENJE dubine:
1) akustiki postupci
2) hidrostatiki postupci
Akustiki postupci:
- koristi ehosonder sa pisaem
Hidrostatiki postupak:
-Koristimo hidrostatiki distancijski mjera profila
-Mjerenje sa plovila pomou sonde za praenje dna
-Oblik sonde hidrodinamian to manji otpor pri kretanju kroz vodu
-Unutar sonde ureaj za kontinualno registrovanje dubine
164
Snimanje poprenih presjeka i uzdunih profila u vodotoku
165
Mjerenje dubine u jezeru (snimanje konfiguracije dna)
166 166
MJERENJE BRZINE VODE
Odreivanje brzine (vektor) poznavati:
a) njenu apsolutnu vrijednost
b) pravac sa obzirom na odabrani koordinatni sistem
c) smjer
Teenje vode u cijevima i vodotocima poznat pravac i smjer vektora v
Strujanje u moru i jezeru mjerenjem odrediti sva tri parametra
167 167
Prirodni i vjetaki vodotoci turbulentan reim strujanja
vremenska i prostorna pulsacija brzina
Pulsacija brzine u povrinskoj (I) i taki pri dnu (II) turbulentnog toka u vodotoku
168 168
Hidroloka mjerenja v vode zanima nas: srednja lokalna v vode u i-toj taki
Ako je v = trenutna v srednja lokalna v:
T(s) = t
2
t
1
razdoblje osrednjavanja
-Sa slike: srednje lokalne v u taki opadaju porastom d pulsacija raste
-Znai: pri dnu v vode mjeriti due nego na povrini
-T za povrinske take: 1 do 2 minuta T za take pri dnu: 2 do 3 minuta
169 169
Vertikalni profil srednjih lokalnih v izmjerene u pojedinim takama
Take od povrine ka dnu karakteristini uzorci
Karakteristini vertikalni profili brzina u vodotoku
a) glatko dno b) vrlo hrapavo dno (vegetacija)
srednja v vode na vertikali
q = elementarni protok (m
2
/ s)
srednja v toka (srednja v u
poprenom presjeku toka)
Q=ukupan protok kroz
proticajnu povrinu A
170
Odreivanje srednje v na vertikalma na osnovu mjerenja u takama po dubini:
a) U jednoj taki:
b) U dvije take:
c) U tri take
d) U pet taaka
171 172 172
Mjerenje v vode u laboratoriju ili prirodi postupci:
1) Kinematski (hidrometrijski plovci i krilo, hidrometrijsko kolo)
2) Postupci temeljeni na transformaciji energije (instrument Pitot, Venturi)
3) Termoelektrini postupci (v mjerimo na osnovu izmjene topline)
4) Elektromagnetski postupci
Hidrometrijski plovci:
a) Povrinska v vode (povrinski plovci)
b) v vode na nekoj d (dubinski plovak)
c) v srednja do odreene d (plovak palica)
- Dio plovka iznad povrine vode mala povrina uticaj vjetra
173 173
Vrste hidrometrijskih plovaka
a1) do a4) povrinski plovci b) dubinski plovak c) plovak - palica
Napomena:
Prikazane mjere su u cm !!!
174 174
Princip mjerenja plovkom u vodotoku:
-mjerimo put s (m) kojeg pree plovak u vremenu posmatranja t (s)
v
sr
= s / t
Odnos v
sr
na vertikali hidrometrijskog profila i povrinske v mjerene povr. plovkom
u granicama 0,82 do 0,92
Mjerenje v vode dubinskim plovkom:
-dubinski dio plovka na d od 0,6d povrinski dio ima v = v
sr
na vertikali
Plovak palica:
- ako je palica potopljena do 0,9d dobijemo v
sr
vode na vertikali
175 175
Hidrometrijsko krilo:
Mjerimo v vode u otvorenim tokovima i cijevima
Mjerenje: jednoznani odnos v vode i broja okretaja propelera hidrom. krila (n)
Hidrometrijsko krilo i kriva badarenja
a) hidrometrjsko krilo b) zamjena hiperboline krive badarenja sa tri pravca
176 176
Proizvoa hidrometrijskog krila: daje krivu badarenja
Kriva badarenja = kriva zavisnosti n (1/s) od v vode (m/s)
Kriva badarenja: dobije se u laboratoriji
mjeri se n u cijelom rasponu v kretanja kolica
kolica poznata i jednolika v kretanja iznad kanala sa vodom
Hidrometrijsko krilo: mjerimo v u jednoj taki
Mjeri se (obino) ukupan broj okretaja propelera N u vremenu t (minimum 2 min.)
odrediti specifian broj okretaja propelera n = N / t
sa krive badarenja oitamo v
sr
u taki mjerenja
177
Hidrometrijsko krilo
Mjerenje hidrometrijskim krilom
178
Mjerenje hidrometrijskim krilom sa mosta
179 179
Hidrometrijsko krilo:
-unosi se u vodu pomou ueta ili na vertikalnoj motki
-prvi sluaj: mjerenje iz amca ili sa iare koja je popreno na vodotok
-drugi sluaj: mjerenje sa mosta ili stojei u vodi (manje d)
Cijevi pod pritiskom:
-mjerenje v krilo je na ipkama po pravim uglom na smjer toka vode
iara za mjerenje brzine vode pomou hidrometrijskog krila
180 180
Pitotova cijev:
Mjerenje lokalnih v u laboratoriji
Mjerimo v princip transformacije kinetike energije vode u potencijalnu
Otvoreni vodotok:
-cijev savijena po pravim uglom na donjem kraju
-taj otvor cijevi usmjerimo uzvodno
-vertikalni dio cijevi voda se podie do h (m) h=p
d
/ g
p
d
dinamiki pritisak na ulazu u cijev (N/m
2
)
gustina vode (kg/m
3
)
g ubrzanje polja sile tee (m/s
2
)
181 181
Naelno mjerenje brzine vode Pitotovom cijevi
a) otvoreni tok b) cijevi pod pritiskom
Mjerenje v vode u cijevima pod pritiskom: dvije cijevi poetak samo jedne
usmjeren uzvodno
Pitotove cijevi: mjerenje v vode > 7 m/s krilo nije pouzdano ili nije mogue
182 182
MJERENJE PROTOKA VODE
Q = koliina ili V vode koja protie kroz PP vodotoka ili cijevi u jedinici vremena
Q = temeljni hidroloki i hidrauliki podatak
Poznavanje Q: osnovnu uslov projektovanja i izvoenja radova na vodotoku
Postupci mjerenja Q dvije osnovne grupe:
1) postupci neposrednog mjerenja Q
2) postupci posrednog mjerenja Q
183 183
1) Postupci neposrednog mjerenja Q:
Zasnovani na mjerenju Q pomou mjernih posuda
Mogue: mjerenje Q malih izvora i manjih vodotoka sa Q do 10 l/s
Mjerne posude:
a) Milneova posuda
b) danaida
a) Milneova posuda:
-automatski registrator sastoji se od dvije posude istog oblika i V
-kada se jedna posuda napuni vodom prevre se zbog teita i prazni se
-tada dolazi do punjenja druge posude
a) Milneova posuda b) danaida
1-izlivni otvori 2-pokaziva NV
3-rezervoar 4-mjerna skala
184 184
b) Danaida:
-okrugla posuda sa vie radijalnih otvora na dnu istie voda
-otvori normirani i oblikovani
-pretpostavka const Q NV u danaidi se stabilizuje jednakost dotoka i isticanja
protok (m
3
/s)
koeficijent isticanja
n broj otvora
A povrina otvora (m
2
)
g ubrzanje polja sile tee (m/s
2
)
H dubina vode u danaidi (m)
185 185
2) Postupci posrednog mjerenja Q:
a) Postupak povrina brzina
b) Postupak mjeavina
c) Koritenje mjernih objekata (kanala)
a) Postupak povrina - brzina:
-mjerenje v hidrometrijskim krilom u nizu taaka PP
-mjerenje u prirodnim i vjetakim tokovima i tokovima pod pritiskom (D > 0,8m)
-postupak: odabir odreenog broja brzinskih vertikala, broj i poloaj taaka na
vertikalama u kojima mjerimo v
-razmak izmeu dvije vertikale ne vei od 1/20 ukupne irine vodnog lica b (m)
-u praksi: uzima se do 5 vertikala za male i do 20 vertikala za velike rijeke
-broj mjernih taaka na jednoj vertikali:
za d > 1m iznosi 5 (pri povrini, na 0,25d; 0,5d; 0,75d; na dnu)
186 186
Naelo mjerenja protoka postupkom povrina brzina
1, ...., 5 oznaka brzinskih i protonih vertikala; (A), (B), (C), (D), (E) koraci postupka grafike integracije
ukupan protok Q
Poto je v=f(x,y) gornji integral nemogue analitiki rijeiti za prirodni vodotok
prvo izraunamo elementarni protok q (m
2
/s) i onda ukupan Q:
187 187
U praksi proraun ukupnog Q:
a) grafiki postupak (postupak grafike integracije)
b) analitiki postupak
Obradit emo grafiki postupak:
Grafiki postupak:
-Grafiko rjeavanje integrala
188 188
(A) Nacrta se izmjereni popreni profil vodotoka
(B) Za svaku vertikalu nacrtati dijagrame v=f(d)
(C) Planimetrisanjem odrediti q
i
(D) Vrijednosti za q
i
nanositi u pogodnom mjerilu iznad svake vertikale i krajnje
take meusobno spojiti krivom
(E) Povrina izmeu te krive i vodnog lica (x-osa) odgovara ukupnom Q (prema
izrazu
Q u cijevima pod pritiskom odreuju se simultanim mjerenjem v pomou
hidrometrijskog krila
Mjerenje v (ustaljeni tok vode) due od 5 min. pri emu v vode treba biti > od 0,4
189
Analitika metoda odreivanja protoka
-Kod prorauna koristimo srednje vrijednosti v izmeu dvije brzinske vertikale
-v srednje na brzinskim vertikalama odredimo na osnovu podataka o mjerenjima
-Podaci o mjerenjima u odreenim takama vertikala
-Proizvodi v srednjih sa pripadajuim dijelovima poprenog presjeka izmeu
vertikala odreuju elementarni protok (q)
-Sumiranje q odreen je ukupni Q vode kroz popreni presjek
v srednje izmeu dvije vertikale
Ukupan Q sumiranjem svih
parcijalnih protoka
190
191 191
b) Postupak mjeavina:
-Posredno mjerenje Q
-Za mjerenje Q bujinih tokova, tokova sa kaskadama i vrtlozima
-Sve su to tokovi sa snanom turbulencijom sa v > od 4m/s
-U vodotok uputamo odreenu koliinu obiljeivaa (traser, indikator) Q
o
-Traser ima poznatu koncentraciju rastopine C
o
-Nizvodni profil (potpuno mijeanje) uzimamo uzorak vode
-Odredimo koncentraciju trasera (obiljeivaa) C
-Iz odnosa Q:Q
o
= C
o
:C ukupan Q:
Obiljeivai ili traseri: hemijski indikatori (natrijev hlorid) i fluorescentne tvari
192 192
c) Mjerni objekti:
-Posredno mjerenje Q
-Kod Q kod kojih postoji veza izmeu Q i nivoa vode
-Otvoreni tokovi mjerni objekti na kanalima i manjim tokovima
-Objekti za posredno mjerenje Q tri grupe:
C1) otrobridni prelivi
C2) mjerni kanali
C3) kontrolni profili
-Kriteriji izbora tipa mjernog objekta su:
-Opseg protoka (Q
min
, Q
max
)
-Koliina nanosa
-eljena tanost
-Denivelacija u vodotoku
-Trokovi
193 193
C1) Otrobridni prelivi
-Najei mjerni objekti
-Mjerenje malih koliina vode sa visokom tanou (trouglasti otrobridni)
-Mjerenje veih protoka (pravougaoni otrobridni prelivi)
Otrobridni mjerni prelivi
(a) Pravougaoni bez bonog suenja (b) pravougaoni sa bonim suenjem
(c) Trougaoni (d) Trapezni
-Prelive projektovati da rade kao nepotopljeni sa potpunim hidraulikim skokom
-Mjerni preliv: badariti u prirodi ili na modelu
194 194
C2) Mjerni kanali
-Kanali sa suenjem
-Idealni mjerni objekti za male prirodne tokove ako pri svim Q rade kao nepotopljeni
kroz objekat prolazi nesmetano nanos
kod otrobridnih preliva nanos se akumulira
Mjerni kanal sa suenjem i hidraulikim skokom
195 195
C3) Kontrolni profili
-HG izvedeni u obliku pragova ili pregrada
-Oblikovani da omogue precizno definisanje veze izmeu Q i vodostaja
-Na rijekama sa promjenjivim koritom
Primjer kontrolnog profila na prirodnom vodotoku
196 196
MJERENJE RIJENOG NANOSA
Rijeni nanos = krute estice koje je voda pokrenula u koritu
ili su sa okolnog tla dospjele u vodni tok dalji pronos
Najea klasifikacija rijenog nanosa:
1) vueni nanos
2) lebdei (suspendovani) nanos
1) Vueni nanos:
kree se po dnu korita (klizanjem, kotrljanjem) naizmjenino mirovanje i
kretanje pojednih zrna
2) Lebdei nanos:
pronos itavim poprenim presjekom vodnog toka (kao suspenzija)
koristimo pojam masena koncentracija nanosa (C
t
)
kree se zajedno sa vodom (v estica = v vode)
lebdei nanos 85 do 95% ukupnog nanosa
197 197 198 198
Rijeni nanos: hidroloka i hidraulika kategorija
Ne raspolaete jo znanjem iz hidraulike
Za sada zanima nas samo najgrublja pojmovna distinkcija veliina
Krupnoa nanosa i zastupljenost frakcija zrna prosijavanjem kroz sita
granulometrijska kriva nanosa
Primjer granulometrijske krive nanosa
d
50
prenika zrna naosa koji odgovara 50% frakciji
d
90
prenik zrna nanosa koji odgovara 90% frakciji
199 199
Lako razlikovati lebdei od vuenog nanosa, ipak:
povlaenje granulometrijske granice nije jednostavno
granica f-ja vremenski promjenjive jaine rijenog toka
gruba podjela (granica): oko 0,1 do 1,0 mm (sitni i srednje krupan pijesak)
Pronos (protok) nanosa vueni N
v
i lebdei N
l
:
-koliina nanosa koja se kree poprenim profilom toka u jedinici vremena
dimenzija kg/s
-ukupna koliina nanosa u veim vremenskim jedinicama (mjesec, godina)
izraava se u tonama
200 200
Kod analize rijenog nanosa potrebno poznavati:
a) podaci o ukupnom pronosu nanosa u nekom periodu
b) raspodjela koncentracije suspendovanog nanosa po poprenom
presjeku toka za karakteristine vodostaje u razliitim sezonama
c) promjena granulometrijskog sastava nanosa (materijala)
Mjerenje vuenog nanosa:
a) pomou mehanikih hvataa
b) pomou radioaktivnih i obojenih trasera
c) mjerenjem sprudova i pokretnih oblika dna
201 201
Najea primjena u praksi: mehaniki hvatai
Mehaniki hvatai:
-razliite izvedbe
-najei oblik: kutija sa otvorom na uzvodnoj strani ulazi vueni nanos
-unutranjost hvataa: vue se po dnu v se smanjuje
-unos hvataa u vodu: posebna dizalica sa uadima na pontonima
Mehaniki hvata
1 dva pontona meusobno spojena platformom; 2 kolotura; 3 motka sa vitlom kojim se
ue pritie na dno; 4 hvata vuenog nanosa; 5 dizalica; 6 ue; 7 kolotura za ue;
8 vitlo za zatezanje ueta
202 202
Za v > 3 m/s otean rada sa mehanikim hvataem
Ove v su kod nailaska velikih vodnih valova najvea koliina vuenog nanosa
Velike rijeke: tokom velikih voda (trajanje 2 do 3 dana) protie i do 90% od
ukupnog godinjeg vuenog nanosa
Nakon zahvatanja vuenog nanosa hvata podiemo sa dna
zahvaeni nanos analiziramo definisanjem granulometrijske krive
Zahvaeni nanos u mokrom stanju prosijavanje kroz sita otvora
50,30,20,10,5,4,3 mm
Nanos prenika d < 3mm suenje vaganje
Od ukupne koliine sitnog nanosa uzimamo uzorak koji ide na sita otvora 2,1,0.63,
0.25, 0.13 mm ostaci na sitima se precizno vagaju
Prosijavanje krupnog i sitnog vuenog nanosa jedinstvena granulometrijska
kriva zahvaenog nanosa
203 203
- Metodologija odreivanja pronosa vuenog nanosa -
- Definiemo elementarni pronos vuenog nanosa q
v
(kg/m/s):
G
vz
masena koliina ukupno zahvaenog vuenog nanosa (kg)
b
h
irina ulaznog otvora hvataa (m)
t
z
ukupno vrijeme zahvatanja nanosa (s)
-t
z
: od trenutka kada je hvata dodirnuo dno do odvajanja od dna
-t
z
f-ja koliine nanosa (obino od 30s za vee v toka do 15min za manje v toka
-Vrijednost q
v
za razne vertikale (jedna vertikala zahvatanje nanosa min. 3 puta)
-q
v
nanosimo na crte iznad linije sudjelujue irine vodnog lica (b
s
)
-q
v
nanosimo iznad poprenog profila vodotoka
-Spajanje taaka kriva elementarnog pronosa vuenog nanosa
-N
v
(ukupna kol. vuenog nanosa u presjeku): planimetrisanjem povrine ispod te
krive i b
s
204 204
Metodologija odreivanja pronosa vuenog nanosa
205 205
Mjerenje lebdeeg nanosa raznim konstrukcijama hvataa (batometri):
a) hvatai sa trenutnim zahvatanjem uzorka vode
b) hvatai sa laganim punjenjem
a) Hvatai sa trenutnim zahvatanjem uzorka vode:
-cilindrina cijev d=10 do 15 cm i V od 1 do 5 litara
-cilindar u eljenom poloaju naglo se zatvori zahvatimo V vode
b) Hvatai sa laganim punjenjem:
b1) Hvatai sa bocom (hvatai integratori i hvatai za uzimanje uzorka
u samo jednoj taci
b2) Vakuumski hvatai
206 206
b1) Hvatai sa bocom:
-hidrodinamiki oblik
-u tijelu instalirana boca V 0,5 do 2 lit.
-hvata integrator: baziran na hipotezi da zahvata integralni (srednji)
uzorak vode na vertikali uslov sputanje hvataa jednolikom
vertikalnom v
-iz zahvaene vode srednja koncentracija lebdeeg nanosa na vertikali
Hvatai lebdeeg nanosa sa laganim punjenjem (hvata sa bocom)
1 vodozahvatna cijev; 2 cijev za zrak; 3 tijelo hvataa; 4 boca V 1lit; 5 rep hvataa (stabilizator)
207 207
b2) Vakuumski hvatai:
-za manje koncentracije lebdeeg nanosa C
l
< 50 mg/l
-za traene visoke tanosti mjerenja
-elastina cijev uronjena u vodu
-voda u cijevi kree se ka gore (zbog podpritiska u komori za uzorak)
-komora za uzorak V 10 do 40 lit.
Hvatai lebdeeg nanosa sa laganim punjenjem (vakuumski hvata)
6 elastina cijev; 7 vakuum pumpe; 8 komora za pranjenje dovodne cijevi; 9 komora za uzorak
208 208
Zahvatanje lebdeeg nanosa laboratorija izdvajanje vrste od tekue faze
filtriranje i isparivanje
Uzorak vrste faze: definiemo koncentraciju nanosa, pronos nanosa i granul. Krivu
Za definisanje granulometrijske krive: posebno za materijal d > 0,06mm
posebno za materijal d < 0,06mm
granica izmeu praine i pijeska
Zrna d > 0,06mm prosijavanje na sitima 4, 2, 1, 0.5, 0.125 mm
Zrna d < 0,06mm analiza pomou pipet postupka
iz menzure sa ispitivanim materijalom (potpuno disperzovan u
destilovanoj vodi) uzimamo pipetom uzorke vode sa h=10cm
Na osnovu analiza jedinstvena granulometrijska kriva za lebdei nanos
209 209
MJERENJE PODZEMNE VODE
Zbog potrebnih spoznaja vremenske i prostorne raspodjele rezervi PV
Mjerenjem PV dobijamo podatke:
-nivo PV
-propusnost tla
-brzina strujanja PV
Nivo podzemne vode:
-najbitniji podatak o PV
-promjena nivoa PV sporija nego kod povr. voda 2 do 3 mjerenja sedmino
-mjerenjem niva PV:
a) pijezometrima
b) buenim bunarima
210 210
a) Pijezometar:
-elina cijev d=25 do 50 cm (donji kraj pobijen do ispod najnieg NPV)
-pri dnu cijev perforirana (esto ispunjena i filtarskom ispunom)
-mjerenje nivoa arteke i subarteke vode (pod p) perforirani dio u sloju
PV koji je pod p
b) Bueni bunar:
-buenje vertikalnih cilindrinih buotina zatiene elinim cijevima
-prenici od 30 do 100 cm
-donji dio cijevi prorupan i postavljen filtar (kao i pijezometri)
Svaki pijezometar i bueni bunar definisana stalna taka od koje mjerimo NPV
Taka definisana u apsolutnim kotama
Sistem pijezometara ili bunara definiemo linije istih apsolutnih NPV
Linije istih NPV = HIDROIZOHIPSE strujanje PV
211 211
Propusnost tla:
-crpljenjem iz pijezometara ili bunara mjerimo Q i snienje NPV
-meusobna veza Q i snienja NPV odreuje propusnost tla
-propusnost tla = izraavamo koeficijentom procjeivanja (koeficijent filtracije)
Brzina strujanja PV:
-postupak uputanja obiljeivaa (boja, soli ...) u jedan pijezometar ili bunar
naknadne detekcije u drugom pijezometru ili bunaru
212 212
(5) OSNOVNA OBRADA HIDROLOKIH PODATAKA
213 213
Hidrometrijska mjerenja cilj: dobijene podatke prokazati u obliku povoljnom za
razmjenu, upotrebu, publikovanje i uvanje
Elektronska raunala: najuspjenija obrada podataka o hidrolokim procesima
Obrada podataka:
1) obrada opaenih veliina za neku taku odreenog sliva
2) odreivanje varijacija karakteristinih hidrolokih veliina du sliva
Obrada podataka: prvo pregled i provjera podataka tabeliranje podataka
Tabele: pregledne i unificirane
Detekcija ukupnih greaka: analiza svih sluajnih i sistematskih greaka
Matematika statistika: pogodna za otkrivanje sluajnih i sistematskih greaka
214 214
Osnovne (standardne) obrade podataka povrinskih voda: obrada vodostaja i Q
Osnovna obrada obuhvata odreivanje:
a) srednjih dnevnih vodostaja odnosno Q
b) dnevnih ekstrema (max. i min.) i vremena pojave
c) srednjih mjesenih i srednjih godinjih vodostaja odnosno Q
d) mjesenih i godinjih ekstrema i datuma njihove pojave
e) krivih uestalosti i trajanja
f) nivograma i hidrograma
Obrada protoka: treba dodatno definisati i krivu protoka (konsumpcijsku krivu)
215 215
5.1 NIVOGRAM I HIDROGRAM
NIVOGRAM = grafiki prikaz promjene vodostaja (h) u vremenu (t)
NIVOGRAM h=f(t)
HIDROGRAM = grafiki prikaz promjene protoka (Q) u vremenu (t)
HIDROGRAM Q=f(t)
Grafiki prikaz ovih veliina mogu u raznim vremenskim jedinicama.
216 216
Koritene oznake:
NV niski vodostaj u toku jednog mjeseca ili cijele godine
NV=najmanjem mjesenom ili godinjem vodostaju
SV srednji mjeseni ili srednji godinji vodostaj
SV=aritmetikoj sredini srednjih vodostaja predmetnog perioda
VV visoki vodostaj u toku jednog mjeseca ili cijele godine
VV=najveem mjesenom ili godinjem vodostaju
SNV srednji niski vodostaj (mjeseni ili godinji)
SNV=aritmetikoj sredini niskih vodostaja predmetnog perioda
SVV srednji visoki vodostaj (mjeseni ili godinji)
SVV=aritmetikoj sredini visokih vodostaja predmetnog perioda
NNV najnii niski vodostaj
NNV=najniem vodostaju od kada stanica radi
VVV vrlo visoki vodostaj
VVV=najviem vodastaju od kada stanica radi
217 217
NQ mala mjesena ili godinja voda
NQ=najmanjem mjesenom ili godinjem protoku
SQ srednja voda (mjesena ili godinja)
SQ=aritmetikoj sredini dnevnih Q predmetnog perioda
VQ velika voda (mjesena ili godinja)
VQ=najveem mjesenom ili godinjem protoku
218 218
5.2 KRIVE TRAJANJA I UESTALOSTI
Kriva trajanja vodostaja ili kriva trajanja protoka
grafiki prikaz ukupne uestalosti vodostaja ili protoka (Q)
u nekom razdoblju na mjernom profilu vodotoka
Kriva pokazuje koliko je trajao neki vodostaj ili Q
Kriva uestalosti vodostaja ili kriva uestalosti Q
grafiki prikaz uestalosti odreenog vodostaja ili Q
u nekom razdoblju na mjernom profilu vodotoka
219 219
Karakteristine take krivih trajanja i uestalosti:
a) centar aritmetika sredina svih obraivanih veliina razdoblja
b) medijana veliina koja odgovara 50% trajanju (ukupne uestalosti)
c) modus najuestalija veliina krive uestalosti
(na krivoj trajanja odgovara taki infleksije)
Simetrina raspodjela (razdioba) sve ove take padaju zajedno
Nesimetrina raspodjela udaljenost izmeu centra i modusa je stepen
nesimetrinosti = radijus asimetrije
220 220
Konstrukcija (godinjih) krivih trajanja i uestalosti
Slika:
-grafiki prikaz dobijanja krivih trajanja i uestalosti vodostaja iz godinjeg nivograma
Npr.: vodostaj h
1
onaj od koga poinje poplava T
1
trajanje poplave
Ili T
2
trajanje plovidbe ako je h
2
vodostaj ispod kojeg je nemogue ploviti
221 221
Termin TRAJANJE: u matematikoj statistici zovemo podjelom (razdiobom)
ukazuje kako su vrijednosti podataka rasporeene
u odnosu na neku odreenu vrijednost
Kriva trajanja: sa slike ispod ose apcise T ucrtana jedna osa
relativno trajanje T/T
o
T = neto odreeno, ali tek kada je oznaeno i To 222 222
Kriva UESTALOSTI: u matematikoj statistici zove se f-jom gustoe vjerovatnoe
pokazuje koliko su vrijednosti podataka
gusto rasporeene u odnosu na neku vrijednost
Relativna UESTALOST (U/Uo): iskazuje % pojavljivanja odreene veliine u odnosu
na pojavljivanje svih veliina
223 223
5.3 KRIVA PROTOKA
Zavisnost izmeu Q i h (vodostaj) Q=f(h)
Jedna od najbitnijih funkcionalnih veza u hidrotehnici posebno u hidrologiji
Bit odnosa Q i h je sluajna teimo definisati jednoznani odnos
Nejednoznanost i sloenost odnosa Q i h neustaljeno teenje vode,
promjena hrapavosti korita, nastabilnost obala i dna ...
Za dobijanje dijagrama Q=f(h) svakodnevno mjerenje Q ili
odnos izmeu izmjerenih Q i korespondentnih h
za izmjereni h odrediti Q (u praksi se koristi)
224 224
Vodomjerna stanica na prirodnom vodotoku:
-Q=f(h) ne moe se unaprijed odrediti
-moramo definisati eksperimentalno serija istovremenog mjerenja Q i h
Prirodan vodotok: rijetko postoji stabilna dionica Q=f(h) redovno kontrolisati
naroito nakon VV promjene morfolokih i hidraulikih parametara
Osnovni preduslov: imati seriju mjerenja Q to vee tanosti u funkciji opsega h
neizbjeno rasipanje taaka (mjerni podaci) greke u mjerenju
Rasipanje taaka (male vode): promjene lokalnih karakteristika korita
Rasipanje taaka (velike vode): neustaljeno teenje tih voda, plavljenje povrina ...
225 225
Rasipanje podataka mjerenja Q u podruju malih i velikih voda
1- male vode; 2 srednje vode; 3 velike vode
Zavisnost h od Q (predstavljanje):
1) grafiki (kriva protoka)
2) tabelarno
3) analitiki (matematiki izraz)
-Analitiki izraz laka primjena u praksi
-Grafiki prikaz predstavljanje analitikog odnosa
226 226
Analitiki izrazi krive protoka slijedei matematiki modeli:
-kvadratna parabola: Q=a+bh+ch
2
-polinom: Q=a(h+h
0
)
b
-eksponencijalna funkcija: Q=ae
bh
Parametri a, b, c: definiu se postupkom najmanjih kvadrata
h
0
= const. priblino jednaka razlici visine nulte take vodomjera i dna profila
Mjerni profil
227 227
Bitna injenica:
nejednoznanost odnosa Q i h (naroito kod VV)
vidimo na tzv. petlji kod grafikog prikaza h i Q
Pojava petlje kod VV
a) nivogram b) kriva protoka
Nailazak VV padovi vodnog lica za Q u porastu su vei
padovi vodnog lica za Q u opadanju su manji
formiranje petlje na dijagramu Q - h
228 228
5.4 ZAVISNOST IZMEU PRONOSA RIJENOG NANOSA I PROTOKA (Q)
Tenja uspostavljanje odnosa izmeu pronosa nanosa i Q
Razlog npr.: zasipanje izgraenih akumulacija, rojenih ua, obala ...
Reim nanosa f-ja rijenog toka (reljef, sastav tla, P, vegetacija, temperatura)
Pronalaenje odnosa pronosa nanosa i Q nije jednoznano ni jednostavno
U praksi: analize f-je nanosa i Q odvojeno za lebdei i za vueni nanos
a) Odnos pronosa lebdeeg nanosa i Q:
-mnogobrojna mjerenja zadovoljenje veze izmeu srednjih godinjih Q i
ukupne godinje koliine lebdeeg nanosa (N
ul
)
-pouzdana veza: potrebno imati najmanje 10-godinje podatke mjerenja
229 229
Koncentracija suspendovanog nanosa zavise od sezone (stanje u slivu):
nije const. pri istim Q stohastika veza izmeu Q i koncentracije nanosa
vra veza odnosa izmeu Q i koncentracije suspendovanog nanosa:
istraiti porijeklo oticanja
od topljenja snijega koncentracije obino manje
od kie (pljuskova ljeti) oticanje sa mnogo lebdeeg nanosa
230 230
b) Odnos izmeu Q i pronosa vuenog nanosa:
-u jednoj godini nestabilniji od do sada spomenutih veza
-razlog: ogromna koliina (>90%) vuenog nanosa nastaje u
kratkom vremenu (pojava vodnog vala)
velike v vode nemogua terenska mjerenja
do danas nema prihvatljivih rezultata