.

CAHILIYY RBLRIND SOSIAL HYAT, DIN ANLAY,

MDNIYYT V THSILIN VZIYYTI


Dini v tarixi kitablarda rbistan yarmadasnda slamdan vvlki dvr cahiliyy dvr kimi adlanr v
bel sciyylndirilir. Cahiliyy sz mna olaraq savadszlq, bilgisizlik, barbarlq, cahillik kimi
trcm edils d, slind hmin dvrd yarmadada ilahi qanunlarn, Allahdan vhy olan bir
Peymbrin v vhy istinad edn mqdds kitabn olmad dvr mnasnda ildilmkddir.
nki, bilgisizlik v barbarlq qavramlar yarmadann cnubunda yaayan rblr trfindn
inkiaf etdirilmi mdniyyt v dbiyyat olan bir cmiyyt he bir zaman amil edil bilmz
(1,132)

slamn zhuru snasnda rbistan yarmadasnn cnubunda v imalnda yaayan rblrin hyat
trzlri bir-birindn kskin frqlnirdi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, yarmadann cnubunda, xsusil d
Ymn razisind salnm hrlrd mskunlaan rblr z mdni sviyylri il sasn qumluq,
ucsuz-bucaqsz shralarda yaayan bdvilrdn frqli olaraq daha mdni sviyyd yaayrdlar.

Bdvi rblrdn bhs edrkn, hr eydn nc, onlarn soy kknn, nslinin baqa soylarla
qarmadn, tmiz rb qanlarn mhafiz ed bildiklrini qeyd etmk vacibdir. Bdvilr bunu hm
d cnbilrin gzib dolamaa o qdr d maraq gstrmdiyi sonsuz qumlu shralarda yaamalarna
borcludurlar. Mhz bu baxmdan, Mudar, Kinan, Sakif v digr baqa qdim rb qbillrind olduu
kimi bdvi rblr z nsillrinin tmizliyini qoruya bilmilr. (2,129)

Shra rblrin nsil-ncabti il yana, dillrini d yad nsrlrdn qorumudur. Halbuki, o dvrn
hrlrind rblrin qeyri-milltlrl qarmas nticsind dild d myyn dyiiklikl meydana
glmidi. Shra sanki, doru v dbi rb dilini yrnmk istynlr n mktb funksiyasn
dayrd.

Amansz shra mhiti insanlar qbil kilind yaamaa mcbur edirdi. nki gclnn zifi sir
etmk hququ olan bir yerd qbily snmadan yaamaq mmkn deyildi. (2,127) Avropal
rqnas alim Migel Andre bu fikri daha da dqiqldirib: rb sosial sisteminin tmli, istr hrli
olsun, istrs d kndli, qbil icmasna baldr (4,9)

Cngavrlik bdvilrin qonaqprvrliyi il birlikd sahib olduqlar byk fziltdir. (3,14)

Bdvilrd qana-qanla cavab vermk, yni, qisas ox geni yaylmd. gr bir qbilnin zv digr
qbildn kims trfindn ldrlsydi, o zaman qatilin qbilsindn istniln adam ldrmk ln
xsin qbilsinin hr bir zvnn borcu idi. Bununla da, qbilnin nfuzu da brpa olunurdu. Bdvi
rblrin tarixind sadc bir xsin ldrlmsi il balayan oxlu mhariblr var. Bdvi hyatnn
ayrlmaz hisssi olan basqnlara v mhariblr yalnz hacc v mr ziyartlrinin hyata keirildiyi
haram aylarda Zilqad, Zilhicc, Mhrrm v Rcb aylarnda ara verilir, insanlar slh irisind
yaayrdlar.

Shra daha csartli insanlarn mskni idi. bn Xaldunun da qeyd etdiyi kimi, hrlilr rahat hyata
meyl edib mal v canlarn qorumaq iini hkmdarlara taprmdlar. Shrallar, yni bdvilr is,
hyatlarn zlri qorumalydlar. Silah onlarn ayrlmaz dostu, mqqt hyat trzlri, csart is
tbitlri idi. (2,125) Ticart karvanlarnn diqqtini clb etmdiyi kimi, hrlilrin d maraq
gstrmdiyi shra z mchulluunu v ramolunmazln slama qdr davam etdirdi. slam tezlikl
shraya da yayld. Shra insan slam tanmaq n dar rivdn xaraq, srhdlri ad. Hminin,
slam yaymaq istynlr d tbli mqsdl qumlu shralarn drinliklrin yollanma zlrin vzif
hesab etdilr. (5,74)

Cahiliyy rblrind din anlay

slamn meydana xd dvrd rbistan yarmadasnda, baqa szl, rblr arasnda
btprstlik geni yaylmd. nsanlar mxtlif adla adlandrdqlar, mxtlif killi btlr tapr, onlar
mqdds Kbd saxlayrdlar.

Kb brahim v smayl peymbrlr trfindn ina edilib v Allaha ibadt n nzrd
tutulmudu. Mntiqc, onlar Allaha ibadt etdiklri kimi, bu iki peymbrin soy-kkn hdsiz bal
olan sonrak nsillri d bir olan Allaha tapnmal idi. Lakin, sonrak dvrlrd biz bunun ksini grrk.
Yni, Allaha ibadt zaman kedikc baqa kl girir, btprstlik formasnda zhur edir. nki
ilahiyyat inanc, bir qdr tin drk edilndir. O sviyyy ancaq myyn xslr ata bilir, tanrn
drk edir. oxlar is maddi varlqlara tapmaa meyl edrlr (6,7)

slam aliminin dediyi kimi, insanlar qdimdn bri maddi eylr tapnmaa ynlmi, daa,
aaca, zlrinin yaratdqlar btlr inam gtirmilr. Mhz, bel vaxtlarda da, peymbrlr ehtiyac
duyulmudu.

rblrin Allaha ibadti trk edrk btlr tapnmalarnn sbbi haqqnda bn-l-Klbin bel
bir rvayti vardr: Huzaa qbilsindn olan Amr bin Luhay Kbnin prddarln icra edirmi. Sonra
ar bir xstliy tutulub. Sfal sularndan faydalanmaq n amdak Belka razisin gedib. Orada
yuyununca fa tapb. Yerli xalqn btlr tapdn grdkd - bu ndir? dey soruub.

- Bunlara taprq. Bunlarn vasitsi il ya dilyir, dmnlrimiz qar yardm istyirik dey cavab
veriblr.

Bunu eidn Amr bir Luhay hmin btlrdn ona da verilmsini xahi edir. Ald btlri gtirrk
Kbnin trafna qoyur. Bundan sonra Mkk halisi uzaq yolulua xdqlar anda Mkky v
Kby ballqlar ifad etmk n zlri il Kbdn bir da gtrrdilr. Bir yer atdqda hmin
dan trafnda tavaf edrk, ondan uur dilyrdilr. Halbuki, el hmin xslr haca gedir, Kbni d
tavaf edrk Allaha ibadt edrdilr. Yni, onlar zlri d bilmdn tdricn btprstliy meyllnir,
dinin slini unutmaa balamdlar. (7,6)

bnul-Klbinin izah mntiqlidir. nki, hqiqtn d, insanlarn dini inanclarnda myyn btprstlik
kimi sapmalar meydana xsa da, onlarn Kby olan inanclar he d ziflmdi. ksin, hac vaxt
Kbdn apardqlar dalara mqqds mkann bir paras kimi baxb, ona taprdlar. Tssf ki,
mslmanlar arasnda bel hallara bu gnd ox glinir.

Bzi tdqiqatlara gr, rblr bir olan Allaha ibadt etmkl yana, onun yaratdqlar bzi eylr, o
cmldn, ulduzlara da sitayi edirdilr. Onlar vulkanik mnli dalarn gydn endiyin, onlarn
ulduzlarla laqli olmasna inanrdlar. Sonradan is bu inanc dalara, yni btlr ibadt klini ald.
(5,77)

Btprstliyin geni yayld rbistan yarmadasnda bzi insanlar da var idi ki, onlar bu inanca
qarydlar. El-Hudarinin yazdna gr, bu fikird olan 4 nfr - Varaqa bin Nofl, Osman bin Huveyris,
Ubeydullah bin Cah v Zeyd bin Amr grmyn, eitmyn, faydas v zrri olmayan daa tapmaqdan
imtina edrk baqa bir yol tapmaq qrarna gldilr. Bundan sonra Varaqa v Osman xristianl
sedilr. Zeyd xristian dinini qbul etms d, btlr d tapmad. O zaman he bir qrar vermyn
Ubeydullah is sonradan mslman oldu v Hbsitana hicrt edn mslmanlarn irisind yer ald.
(8,60)

slamdan vvl rbistan yarmadasnda smavi dinlr qismn d olsa zn trfdar tapmd. Ysrib,
Xeybr, Vadul-Kura v digr baqa razilrd Flstindn gln yhudilr musviliyi tmsil edirdilr.
Onlardan bu dini mnimsyn bzi rblr d var idi.

O zamanlar xristianlq da yarmadaya ayaq basa bilmidi. Bu dinin ilk olaraq 4-5-ci srlrd yarmadaya
sirayt etdiyi hesab olunur. Cnub zonasna, xsusil d, Ymn xristianlq Hbistandan kemidi.
imalda is asll sbbi il Bizansla sx laqd olan Qassanilr dvltind bu din daha srtl
yaylmd. Xristianlq, qismn d olsa, Hire dvltini d hat etmi, htta hakim ailnin zvlri d bu
dini qbul etmidilr. Mnblr gr, Hired bir kils d ina edilmidi. (9,709)

slamn zhuru snasnda rbistan yarmadasnda smavi dinlrdn daha ox btprstliyin yayldn
sbut etmy o qdr d ehtiyac yoxdur. Yarmadada btprstlik insanlarn byk ksriyytini
trafnda birldirn bir inanc sistemi idi. Bir ox tarixilr v din alimlri smavi dinlrin rblr
arasnda bel zif yaylmasnn sbbini izah edrkn bunu srf rb psixologiyas il balamlar. Bel
ki, musvilik srayloullarna xsusi imtiyaz tanyan bir din idi. Hr hans bir rb bu dini qbul ets
bel, yhudi il brabr saylmrd. Bel olan halda, ny gr z mnliyin, soy kkn sx bal olan
rb musviliyi qbul etmli idi? Xristianlq tlimlri is rblr trfindn o qdr d baa
dlmdiyindn zn geni yer tuta bilmmidi.

AL

Btn rq xalqlarnda olduu rblr d aily ox baldrlar. Ailnin namusu onlar n candan v
dnya malndan daha vacibdir. Tsadfi deyildir ki, dy gedrkn z ailsini d dy meydanna
aparan rbi hr an ailsinin sir dmk ehtimal dymy, qalib glmy vadar edirdi. Ailsin sx
bal olan, rin sadiq rb qadnlar da hr zaman olduu kimi dy meydannda da rin arxa
olmaqdan kinmzdi. (10,171)

Namusuna hddn artq dkn olan bzi rb qbillrind ( sd, Tmim qbillrind) qz
uaqlarn diri-diri torpaa basdraraq ldrmk kimi vhi adt d var idi. Bel rblr bunu qzlarnn
sir alnaca, v ya qarlaraq namuslarnn tapdalanaca qorxusundan edirdilr. Amma bu adt, qeyd
edildiyi kimi, yalnz bir ne qbil arasnda mvcud idi. rblr arasnda o qdr d geni
yaylmamd.

rblrd d qz istmk n elilr gedr, qzn valideynlrin bzi vdlr verrdilr. rb olmayan
xslr qz vermk rblr arasnda n o zaman, n d indi o qdr d yaylmayb. Tmiz qanlarnn
saxlanlmasnda maraql olan rblr yalnz rb qz verir v bu adti gnmz qdr saxlamaa
alrlar.

Cahiliyy dvrnd kiilrin evlnmsin he bir hdd qoyulmamd. Yni, rb imkan daxilind
istdiyi qdr qadnla nikaha gir bilrdi.

Dykn xalq olan rblrd daha ox olan uann doulmas arzuolunan idi. Bu da tbii idi. Ax,
ailnin namusunu qorumaq n li qlnc v qalxan tutan gnclr hmi ehtiyac olurdu.

Aild rb qadnnn ii hddn artq ox idi analq v evin xanm kimi hdsin dn vziflrdn
lav olaraq, heyvan otarmaq, su damaq, yun yirmk, para toxumaq, ailnin lamtdar gnlrind
rqs etmk v oxumaq btn bunlar sravi bir rb qadnnn gndlik yaam trzi idi.

Cahiliyy dvrnd rb qadn rtnmzdi. rt yalnz islamdan sonra meydana xd. (11,113)

Bzi rb qbillrind qadn ln atann miras kimi blnrd. Htta, onunla nikah da ksilirdi. Bel
hallar, adtn, gey ana-oul arasnda ba verirdi.

Boanmaqla bal qrar yalnz kiilr ver bilrdi. Kii istdiyi vaxt arvadn boamaq hququna malik
idi. Amma bzi qadnlar boanmaq haqq onlara verilmdiyi halda evlnmy razlq vermzdi.

Mdniyyt v thsilin vziyyti

halisinin sasn bdvi rblr tkil etdiyi n cahiliyy dvr rbistannda mdni
mnasibtlrin, incsntin inkiaf haqqnda mlumatlar o qdr d ox deyil. Dzdr, yarmadann
byk ksriyyti bdvi rblrin mskni idi. Lakin yarmadann cnubunda yaayan rblr
trfindn inkiaf etdirilmi, mdniyyti v dbiyyat olan bir cmiyyti vhi bdvi hyat il
eynildirmk olmazd.

Xsusil bzi byk hrlrd, sivilizasiyann nisbtn inkiaf etdiyi razilrd mdni abidlrin
izlrin rast glmk olard ki, bu da mdni chtdn rbistana nzrn daha irlid olan qonu
lklrdn buraya glmi yadellilrin tsirindn qaynaqlanrd.

Eramzn 2-3-c srlrind znn yksli dvrn yaam Tedmr hr dvltind oxlu sayda
yunan, suriyal v iranl yaayrd. Bel vziyyt hrd ticartin inkiaf il birlikd mdni znginliy
d sbb olmudu. hrin z d memarlq slubunda salnmd. Burada Misirdn, Nil vadisindn
nhng qranit dalar gtirilmi v hrin salnmasnda bunlardan istifad edilmidi. hrin sas
ksini mrmrdn olan 850 stun hat edirdi. sas k byk tanr kimi qbul etdiklri msin
heyklinin yannda yksln zfr tann yaxnlndan balayrd. msin heykli v bzi stunlar hl
d varln qorumaqdadr. (12,100-101)

Seba v Himyeri dvltlri d zlrindn sonra mdniyyt sviyylrini ortaya qoyan izlr buraxb.
Bunlar blgd qalan srlrd v ya aparlan qaznt-tdqiqat ilri zaman xarlan tapntlar tsdiq
edir.

Ymn rbistan yarmadasnda mdniyytin ilk mrkzlrindn biri olma zlliyin sahibdir. Bura
btn rq ticartilri n krp rolunu oynayrd. lverili ticari mvqeyin gr Ymn
cnbilrin, xsusil d, afrikallarn diqqtini clb edir, onlarn bu razid mskunlamasna sbb
olurdu. Bu baxmdan, Ymnin mrkz tkil etdiyi cnubla, sasn bdvilrin yaad imal arasnda
dil frqinin formalamas tbii idi. Cnubun dili, o dild dananlarn mdni sviyysi v
dbiyyatlarnn znginliyi sbbi il daha mkmml kil almd. (13,109)

Amma ox sayda qeyri rblrin bu dild danmalar dil cnbi szlrin qarmasna da sbb
olmudu. Onu da qeyd etmk lazmdr, cnub dili Sami dillrdn biri olan Hb dili il daima
mnasibtd olmudur.

imaln dili is Qureyin iltdiyi dildir. Bir ox qrammatik v morfolojik qaydalara gr cnub
dilindn frqlnir. Amma szlrin byk ksriyyti hr iki dild eynidir. imal dili mdni baxmdan n
qdr geri qalsa da, digr dillrl az qardndan daha saf qalmd.

Zaman kedikc, cnub z stnlyn ldn vermy balamd. rbistan yarmadasndak ticart
imalllarn lin kemi, Mkk btn rblr n ninki ticari, eyni zamanda, dini mrkz halna
glmidi. Bu sbbdn d, yarmadada artq imalllarn dili hegemonluq etmy balamd. Quran-i
Krim bunu xsusil srtlndirmidi. nki, mslmanlarn mqdds kitab mhz Qureylilrin
dand imal dilind nazil olmudu. Quran-i Krim, sanki bununla yarmadadak dil btvlyn tmin
etmidi. Bellikl, cnub dili yalnz lhc kimi varln srdrmdr.

Philip Hitti rb dili il bal fikrilrini z kitabnda bel byan edib: Tipik samilr v rblr zlrin
xas ox da byk snt inkiaf etdirmyiblr. Onlarda sntkarlq qabiliyyti tk chtdn inkiaf
etmidir bu da dildir. gr yunanlar z heykllri v memarlq abidlri il iftixar edirlrs, rblr
d insann daxili duyularn n inc bir kild ifad edn qsid v ilahilri il ynrlr. rblrd
bel bir sz vardr: nsann gzlliyi onun blatind cmlmidir. Baqa bir mhur rb sznd is
deyilir: Firnglrin beyni, inlilrin li v rblrin dili. str nzm, istr d nsr yolu il olsun, bir
insann z dnc v duyularn n aq v konkret olaraq, ll bir kild ifad etmk qabiliyyti
saylan blat, daha sonra is oxuluq v at minm cahiliyy dvrnd kamil insan olman tml
rti saylmdr. (1,137)

rblrd yaz tqribn yeni eradan min il vvl Cnubi rbistanda yaranmdr. n qdim kitablr
cnubi rb qbillrinin dialektlrind yazlmdr. Lakin rb dilinin sasnda imal dialektlri
dayanrd ki, bu qbillrin d yazs arami lifbas sasnda tkkl tapmdr. dbiyyat, ehtimal ki,
yalnz poeziya, hm d artq bizim erann ilk srlrind mstsna drcd yksk inkiaf etmi, zngin
dil v eidli vznlr malik poeziya klind mvcud olmudur. (14,18-19)

Avropal alim Philip Hitti is iddia edir ki, Hzrti Peymbr qdr imal rblrind hr-hans bir
yaz sistemi inkiaf etdirilmmidi. Bilinn sadc n-Namarada miladi 328-ci ildn qalma mrul-Kaysn
khn rbc mzar kitabsi, Hlbin imal-qrind miladi 512-ci ildn qalma Zebed v eyni srdn
qalma Ummul-Cimal kitablridir. Bu kitab slamdan vvlki dvrdn gnmz qdr glib atm
tarixi yazl sndlrdir (1,133)

Cahiliyy dvrnd rblrd sz mdniyyti ox inkiaf etmidi. Qeyd etdiyimiz kimi, rblr
blatli danmaq mhartini, szdn istifad bacarn da yksk qiymtlndirirdilr. Onlar sz
snti olan er byk dyr verirdilr. Qafiyli sz sylm, yni er sntind rblr cahiliyy
dvrnd ox irli getmidilr. Onlarn inc zvql bal qabiliyytlri bu sahd ox inkiaf etmidir.
Bdvilrin er olan bu ball onlarn mdni srvtidir (1,138).

Klassik rb qaynaqlarna gr 7-ci srdn nc v sonra rblr kkl bir er nnsin sahib idi.
rblr msllrini dbiyyatla hll edirdilr. Quran-i Krim rb dilin canllq v qvraqlq
qazandrd. (4,53)

er snti cahiliyy rblri arasnda ox geni yaylmasna v inkiaf etmsin baxmayaraq, gnmz
glib atan v biz mlum olan n qdim yazl er paras hicrtdn 130 il vvl qlm alnb.
mumiyytl, altnc srin ortalar rb erinin n yksk dvr hesab edilir. Daha sonra yaam airlr
o dvrn airlrinin srlrin bnzr srlr ortaya qoya bilmmilr. lk mslman airlri, eyni
zamanda sonrak, hminin masir nzm ustalar hmin dvrn srlrini bnzrsiz, mkmml v
tkrarolunmaz er nmunlri kimi dyrlndirib v dyrlndirirlr. Hmin er paralar ifahi halda
yaadlaraq, nhayt hicrtdn sonra qlm alnb.

Cahiliyy dvrnn n geni yaylm adtlrindn biri d airlrin trafnda yaraq er dinlmk,
baqa szl, er mclisi qurmaq idi. er mclislri adtn, ticart mkanlarnn yannda, insanlarn daha
ox toplad yerlrd tkil edilirdi. ld bir df tkil ediln Ukaz adlanan er mclisi, v ya
yarmarkas daha mhur idi. Burada yarmadann n gcl airlri sz yarna girirdi. Philip Hitti Ukaz
er yarmarkalarn z hmiyytin gr Fransz Akademiyas il mqayis edib. (1, 141)

Mclisd er oxuyan airin qbilsi d ona dstk olur, alqlar il onu hvslndirirdilr. air z
qbilsinin fxri saylrd v qbil zvlri onunla ynrdlr. Mclislrd deyiln n yax erlr
seilrk dv drisin yazlr v Kbdn aslrd. Mhz el bu faktn z, cahiliyy rblrinin er
sntin n qdr dyr verdiyin iar edir.

Hittinin kitabnda is seilmi srin dv drisi zrind deyil, qzl vrqlr zrin yazlaraq Kb
divarndan asld qeyd olunub. (1, 140)

Ukaz yarmarkasnda birinci olan v Kb divarnda aslan ilk erin mllifi mrul-Kaysdr (lm tqribn
540-c il). Miladi skkizinci srd yaam mhur air Hammadur-Raviy Kb divarlarndan aslm 7
n gzl qsidni (muallakaat seba, trcmd yeddi aslm) bir yer toplamdr. Hmin yeddi sr
sonradan ksr Avropa dillrin trcm edilmidir (15, 245-335)

er yksk qiymt vern rblr airlr d xsusi hrmtl yanardlar. Onlarn fikrinc
airlr n stn insanlar idi. Xsusil d bdvilr al erl lrdlr. Bir qbildn yax air
xdqda digr qbil zvlri bu qbilni tbrik etmy glrdi. air hm d qbilnin n gcl sgri
hesab edilirdi. nki, o, z eri il bzn bir ordunun vzi olur, qbilni szl mdafi edirdi. ox vaxt
da qbilsin erlri il sataan digr qbil airlrin erl tutarl cavab vermk d airin zrin
drd.

airlrin cmiyyt tsiri olduqca byk idi. Bzn he kimin hmiyyt vermdiyi birini triflr,
onun hrmtini artrar, bzn d ksin, hrmtli bir xsi camaat iind nfuzdan salar, rsvay
edrdilr.

mumiyytl, cahiliyy dvrn aid erlr rblrin slamdan vvlki hyatn anladan, tarixi
hadislr haqqnda mlumat vern yegan mnb hesab edilir. Yni, cahiliyy eri rb tarixinin sas
qaynaqlarndan biridir. rb erini oxuyan orada rbin hyatnn btn detallar il tan olmaq imkan
qazanr. erlrd shradan, adrlardan, ylnc yerlrindn, su qaynaqlarndan bhs edilir.
Mhariblr, tarixi hadislr tsvir edilir. Adt-nnlr barsind geni mlumatlar verilir.

slamdan nc rbistanda hr hans bir thsil sistem yox idi. He bir tarixi mnbd cahiliyy
dvr rblrind uaqlara yazb-oxumaq yrdilmsi haqqnda bilgiy rast glmk mmkn deyil.
Mhz bu baxmdan da, qdim rb tarixinin gnmz glib atmad barsind artq mlumat
vermiik.

er sntinin geni tkkl tapd Cahiliyy dvrnd rblrin byk ksriyyti savadsz idi. Onlar
adi yazb-oxumaq bel bilmirdilr. Bu rblrin elm o qdr d maraq gstrmmklrindn irli
glirdi. Baqa bir sbb kimi is, elm yrdn hr hans mktbin olmaman gstrmk olar.

Tsadfi deyildir ki, slamn zhuru snasnda Mkkd oxuyub-yaza biln insanlarn say 15-20 nfr
idi. (16,83,) l-Blazuri Futuhu-l-buldan adl srind onlarn cmi 17 nfr olduunu yazr. lk 4
xlifdn olan li ibn bu Talib, mr ibn Xttab v Osman ibn ffan da bu siyahda yer alb. (10,383)
Mdind is savadl insanlarn say lap az idi.

O zamanlar rblr arasnda ox az sayda elmli insanlar var idi ki, onlar buna z istklri il nail
olmudular. Yni, Mkk kimi bir yksk sviyyd inkiaf etmi hr d daxil olmaqla rbistann
he bir yerind mktb olmad n elm xz etmk istynlr qonu lklr z tuturdular. rblrin
n savadllar airlr hesab olunurdu. Onlarn da oxunun qonu ran v Bizansla laqlrinin olduu
mlumdur.

rblr hminin, hquqi bir sistem d sahib deyildilr. llrind dini kitablar da mvcud
deyildi. Btlrl bal praktiki mlumatlar var idi. Bu bard bildiklri ticart v syaht snasnda
eitdiklri hikmtli szlr v ld etdiklri tcrblrdi. Yalnz erd irli getmi, dil v dbi zvqlri
inkiaf etmidi. (17,221)

Yaadqlar raziy v iqlim uyun olaraq rblrin d vaqif olduqlar bzi elmlri var idi. slam tarixisi
Hasan brahim Hasana gr bu elmlri bel qrupladrmaq olar:

1.lmul-nva - rblr yan yaaca zaman bilmk v ulduzlarn vziyytini aradrmaq xsusunda
xeyli bilgiy malik idilr.

2.lmul-sr (iz tanma) Onlar ayaq izlrini tanmaqda mahir idilr.

3.lmul-nsab rblr soy-kklrini bilmkd d ad-san xarmdlar.

Bir-birin dmn olan qbillrin vladlar nsillrinin mhafizsi n z ata-babalarn adlarn sra il
zbrlmy mcbur idilr. (18,90) Mhz el buna gr d, gn bu gn d hr bir rb yeddi arxa
dnnini zbr bilir v zn bel tqdim etmkdn xsusi zvq alr.

Xlas

Mqal slamaqdrki dvrd rbistan yarmadasnda yaayan rblrin hyat, sahib olduqlar din
v dillri bard mlumat verir. rblrin sosial vziyyti, onlarn din anlaylar, hmin dvrd
mdniyyt v thsilin vziyyti mqalnin sas aradrma mvzusudur. Mqald bdvi rblrin
adt-nnlri, rb eri bard geni mlumat verilmidir.

SUMMARY

The article is about life, religions and languages of Arabs lived in the Arabian Peninsula in preislamic
period. Social state of Arabs, their religious concepts, culture and education in this period are the main
research object of this article. The article is widely speaks about bedouins traditions and Arabian
poetry.

STFAD OLUNMU DBYYAT

1. Hitti Philip, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, trcmi Salih Tu, I, stanbul, 1995

2. bn Xaldun Abdurrhman bin Muhammed, Mukaddim, Beyrut, 1900

3. Stewart Desmond, slam Kltr ve Medeniyyeti, terc. Mjdat Kayayerli, Murat zyigit, Esra Yaynlar

4. Migel Andre, slam ve Medeniyyeti doutan gnmz I cild, terc. Ahmet Fidan ve Hasan Mente,
Ankara, 1991

5. Muhammed Hseyn Heykel, Hayatu Muhammed, Qahir, 1358 hicri

6. Emin Ahmet, Yevmu-l-slam, Misir

7. bnul-Klbi, Kitabl-Esnam, Qahir, 1924

8. Hudari Muhammed, Tarihul-Umemul-slamiyy, Qahir, 1915

9. Yakut, l-Hamevi, Muceml-Buldan, II, Qahir, 1906

10. Belazuri, hmd bin Yahya bin Cabir, Ftuhul-Buldan, Qahir, 1956

11. Hafiz Vehbe, Ceziretl-Arab fil karnil rin, lk v nr ili yoxdur.

12. Hitti Philip, The History of the Arabs, I, London, 1951

13. Doutan bu gnmze Byk slam tarihi, I, stanbul, 1992

14. Panova V.F., Vaxtin Y.B., Mhmmd Peymbrin hyat, Bak, Ozan, 2003

15. Anne v Wolfrid S.Blunt, The Seven Golden Odes of Pagan Arabia, London, 1903

16. Bayraktar Faruk, slam Egitimind gretmen-yrenci mnasebetleri, stanbul, 1984

17. Emin Ahmet, Fecru-l slam, terc. A.Serdarolu, Ankara, 1976

18. Hasan brahim Hasan, Siyasi, dini, kltrel, sosyal slam tarihi, terc. smayl Yigit ve Sadreddin
Gm, Kayhan yaynevi, stanbul.