Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009



OCAINA NCR DKMEK DEYM ZERNE

imen ZAM

ZET
Ocana incir dikmek; evini barkn ykmak,
ocan sndrmek anlamnda ok yaygn bir deyimdir.
ncir aacnn, ykk duvarlar arasnda, eski binalarn
damlarnda kendiliinden yetimesinden olacak, yknt
ile inciri zdeletiren, birbirine yaktran bu deyim
yerleip kalmtr. Neden baka aa deil de incir aac?
Bununla ilgili iki rivayet vardr. Bunlardan biri; incir
aacnn altnda yaadna inanlan doa st
varlklarn, ocaa dikilen incirle birlikte ev sahiplerine
hayat zindan etmesidir. kincisi ise; incir aac, suyu ok
seven, kkleri uzun ve dayankl bir aa olduu iin,
suyun bulunduu yne doru hzla yaylma
eilimindedir. zellikle krsal alanlardaki terk edilmi
evlerin iinde, bahesinde; baca diplerinde kendiliinden
incir aac yetitii grlmektedir. Buna sebep olarak,
meyvesini yiyen kularn tarken drdkleri incir
polenlerinin, buralarda birikmi toprak zerinde
yeermesi ve zamanla kocaman aa olmalar
gsterilmektedir. Mecaz anlamnn yannda gerek bir
anlam da ieren ve dolaysyla evlerin yaknlarna incir
aac dikmekten kanlmas gerektiini anlatan bir
deyimdir.
Anahtar Kelimeler: ncir, evini ykmak, ktlk
etmek, beddua, deyim.

Yrd. Do.Dr., Frat niversitesi, Yeni Trk Dili Ana Bilim Dal,
cozcam@firat.edu.tr








Ocana ncir Dikmek... 1947


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009


ABOUT THE IDIOM OF DO AWAY WITH
(SOMEONE'S) FAMILY

ABSTRACT
Do away with (someone's) family in the meaning
of ruin someoness household, destroy somebodys family
is very common idiom. Fig tree, growing up by itself
between the ruined walls at the housetops of old
buildings. This idiom identifying ruin with fig,
associating these two each , settled and remained in the
language. Why not another tree but fig tree? There are
two stories ragarding this. One of them is with the
planted fig tree into house, the extraordinary creatures
believed to live under the fig tree, make households life
miserable. The second one is fig tree whose roofs are long
and durable, in the much need of water, in the pronsity
to expan fast to the area where water is. Especially in
rural areas at the gardens of abandoned houses; bottom
of chimneys spontaneously self-grown fig trees are seen.
The birds that are eating the fruits of fig-tree and
dropping the pollen in to ground and leading growth of a
huge tree in time is is pointed as a reason. Besides the
figurative meaning, this idiom carries a real meaning
and therefore it explains not to plant fig tee nearby the
houses.
Key Words: Fig, ruin one's family, harm somone,
curse, idiom.

Trke Szlkte incir; is. Far. encr bot.1.Dutgillerden,
asl yurdu Akdeniz kylar olan, yapraklar geni dilimli bir aa
(Ficus carica). 2. Bu aacn ya veya kuru olarak yenilen etli, tatl
yemii, balldar.
1
olarak tanmlanr. Trkiye Trkesi azlarnda
incir yerine maya sz de bulunur
2
.
Trkiye Trkesinde yemi, ball dar olarak da adlandrlan
incir, ada Trk lehelerinden Azerbaycan Trkesinde incir ~
ncir, Bakurt Trkesinde ve Kazak Trkesinde injir, Krgz

1
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2005.
2
Derleme Szl, IX. Cilt, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2005,
s.3139.








1948 imen ZAM


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009


Trkesinde ancir, zbek Trkesinde ncir, Tatar ve Trkmen
Trkesinde incir, Uygur Trkesinde ncir biimlerinde grlr
3
.
Harezm Trkesi metni Ksasul-Enbiyada, incir aacnn
Hz. Ademe yaprak verdii iin mkfatlandrld; mkfatnn,
meyvesinin iinin de dnn da yenmesi olduu belirtilir. (Kaynak ve
sayfa numaras verilmeli) Burhan- Katda Farsada olduu gibi
Trkede de incir dendii, baz yerlerde hayyir dendii, surah ve
surah- makad anlamna geldii de kaydedilir.
4
Lehcetl-Lugatte
incirin Arapasnn tn olduu, Beles tn gibidir. Bazlar beles
incire mabih dediler szleriyle de beles sznn de tn anlamna
geldii, ezgabn lop inciri, zarfn mutlak incir olarak
deerlendirildii belirtilmektedir
5
.
Gneybat Asyann ve dou Akdenizin yerli bitkisi olan
ve 800n zerinde tr bulunan incir (Ficus carica)in, deiik
kaynaklarda, ana vatannn Trkiye olduu ve dnyaya buradan
yayld da belirtilmektedir.
6
ncirin dnyadaki en byk reticisi
Trkiye'dir. Ege blgesinde tarmda n planda yer alr. Trkiye'de en
fazla Aydn yresinde yetitirilir.
7

M.. 484 ylnda Herodotos tarafndan yazlan kaynak,
Anadolu'da incir kltrnn insanlk kltr kadar eski olduunu,
kltr meyveleri iinde, en eski gelime tarihine sahip meyvenin incir
meyvesi olduunu bildirmektedir. ncir, eski Yunan ve Msr
Uygarlklarnda verimlilik sembol olarak kabul edilmektedir. Eski
Yunanllarda incir yapraklarnn "onur verici bir hediye" olarak kabul
edilmesi, olimpiyatlarda kazanan atletlere yemeleri iin incir meyvesi
verilmesi ve balarna incir yaprandan rlm ta giydirilmesi,
incir aacnn ar dourganlk anlamna gelmesi, incir kltrnn

3
Karlatrmal Trk Leheleri Szl I, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara 1991.
4
Ayehan Deniz Abik, Meyveler Mnazaras Dou Trkesi- Ankara
2005 , s. 94.
On drt meyvenin her birinin kendisini stn gsteren konumalarndan
oluan Mive Ceng Kitab, 116 beyitten oluan bir mesnevidir. Meyveler
Mnazaras olarak adlandrlmtr. 109-112. beyitlerde Encr (incir),
kendisini yle anlatr: ncir bu hikyeleri, szleri renip hiddetle kendi
kendisini verek geldi; Btn meyvelerin ah benim, gkyznn ay, benim
suretimdir dedi; Ben yoksullar iin bulunmazm, ahlara ve zenginlere ksmet
oldum; kuvvetim hepsinden gl, postumun derimin iinde ekirdeim, zm
ok etli s. 66-67.
5
eyhlislm Mehmed Esad Efendi, (Haz. Ahmet Krkkl) Lehcetl-
Lgat, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1999, s.353.
6
http://www.avrasyabonsai.com. (ET:10.08.2009)
7
http://www.habercem.com.tr Murat ahin, 04.04.2009, (E.T. 12.08.2009)








Ocana ncir Dikmek... 1949


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009


daha temiz bir ahlakn yol gstericisi olarak belirlenmesi, bunun bir
rneidir.
8

Kur'an- Kerim'de Tn Suresi ncire ve zeytine yemin
ederim ki... diye balamaktadr. Surenin ad olan "tn de, incir
demektir. Mfessirler, bu meyvelere yemin edilmesini genellikle yle
aklamlardr: nsanolunun yaamas iin gerekli maddi gdalarn
en nemlileri tatl, tuzlu, yal ve yasz yiyeceklerdir. ncir ve zeytin
bu zellikleri ihtiv eden rnek birer gda olmasndan dolay
kendilerine yemin edilmitir. ncirin insan hayat iin hem gda, hem
ila, hem meyve, hem de ticaret asndan pek ok faydas vardr.
9

Peygamberimiz (S.A.V) de incir hakknda: ncir yiyin.
Eer dnyada cennetten bir meyve bulunduunu syleseydim, bunun
incir olduunu sylerdim, nk cennet meyvelerinin ekirdei
olmaz. ncir yiyin, nk o basuru keser, ayan oynak yerlerindeki
arlar yok eder. Her kim kalbinin rahat almasn isterse, incir
yemeye devam etsin.
10
demitir.
ncir, birok dinsel ve mitolojik kaynakta kutsal ve efsunlu
bir meyve olarak geer. ncir ve incir aacna ilikin yklerin
bolluu, ifa zellii ile de birleince insan ile incir aac arasnda
tuhaf bir iliki doar. Bunu halk arasndaki yzlerce zl sz ve
deyimde grmek mmkndr:
ncir ekirdeini doldurmak, bir uval inciri berbat
etmek, ocana incir aac dikmek, dar unundan baklava, incir
aacndan oklava olmaz, incir babadan, zeytin dededen... vb.
Bizim burada aklamaya alacamz ocana incir aac
dikmek deyimi, mer Asm Aksoyun Ataszleri ve Deyimler
Szlnde ocana incir dikmek, ( ocana dar ekmek): Birinin
evini barkn datmak, bir daha enlenemez duruma getirmek. Kr.
Ocan sndrmek.
11
eklinde gemektedir.

8
Murat ahin, a.g.y.
9
http://gunesrengi.blogcu.com/kainat-in-en-mukemmel-meyvesi
incir_53281471.html (ET:20.10.2009)
10
http://gunesrengi.blogcu.com agy.
11
mer Asm Aksoy, Ataszleri ve Deyimler Szl (Deyimler Szl),
nklp Kitabevi, stanbul 1991, s.906.








1950 imen ZAM


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009


Ali Pskllolunun Trke Deyimler Szlnde ise
ocana incir dikmek (birinin); (o kimsenin) evini barkn datmak,
(ona) ok ktlk etmek.
12
olarak aklanmaktadr.
Osman izmecilerin nl Deyimler ve ykleri adl
kitabnda bu deyim yle aklanmtr:
evini barkn ykmak, ocan sndrmek
anlamndaki bu ok yaygn bir deyim.
Ancak, incir aacnn viraneliklerde, ykk duvarlar
arasnda, eski binalarn damlarnda, ykklar arasnda orada burada
yetimesinden olacak, yknt ile inciri zdeletiren, birbirine
yaktran bu deyim yerlemi kalm.
13

Feridun Fazl Tlbendinin Trk Ataszleri ve Deyimleri
adl szlnde ocana incir dikti (DEO.)
Bitince meyve-i fazlm bahr- mrmde
Dikildi ba- cihande ocama incir
14
.
inas
eklinde, inasinin Durub- Emsl-i Osmaniyyesindeki beyit rnek
olarak verilmitir.
rfan Tatl ise deyimi yle aklamaktadr: ncir aac
baykua benzer. Yani viranelikleri, ykk duvarlar arasn, eski bina ve
camilerin damn, tepesini, bazen de bir harabenin ocan ok sever.
Oralarda kendi kendine byyp yetiir. Zalimliiyle bilinen
derebeylerinden birisi, bahesini temizletirken, incir aalarn da
sktryormu. Bunu gren bir gnl adam: Sakn sktrme, birinin
ocana dikmek iin sana naslsa ilerde lazm olurdemi. Bu deyim,
incir aacnn, srf harabelerde, ykntlarda kk salmas zelliinden
dolay yktn, iflas ettirdin, batrdn gibi mnlar belirtmekte
kullanlr.
15


12
Ali Pskllolu, Trke Deyimler Szl, Arkada Yaynevi, Ankara
2004.
13
Osman izmeciler, nl Deyimler ve ykleri, Kasta Yaynevi, stanbul
2002, s. 245.
14
Feridun Fazl Tlbendi, Trk Ataszleri ve Deyimleri, nklp ve Aka
Kitabevleri, stanbul 1977, s. 437.
15
rfan Tatl, Trkede Deyimler, Karanfil Yaynlar, stanbul 2005, s.51.








Ocana ncir Dikmek... 1951


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009


Bu bilgiler nda deyimi aklamaya alalm. ncelikle
yle bir soru kyor karmza: Neden baka aa deil de incir
aac?
Bununla ilgili iki rivayet vardr. Bunlardan biri; incir
aacnn altnda yaadna inanlan doast varlklarn, ocaa
dikilen incir aacyla birlikte ev sahiplerine hayat zindan etmesidir.
kincisi ise; incir aac, suyu ok seven, kkleri uzun ve dayankl bir
aa olduu iin, suyun bulunduu yne doru hzla yaylma
eilimindedir. Su borularn delme zelliine sahip olan aa,
zellikle kanalizasyon borular iin (beton olmas fark etmez) byk
tehlike arz eder. Eski alardan beri kpr, eme, han gibi byk
yaplarn, evlerin yaknna incir aac dikilmez. nk bir sre sonra
kkleri yapnn temelini bir a gibi rerek temeli ve su yollarn tahrip
eder, baka yerlerden srgnler vererek iyice yaylr. Bu nedenle,
Devlet Su lerinin su borusu derken, yaknlarda incir aac olup
olmadn kontrol ettii bilinmektedir.
zellikle krsal alanlardaki terk edilmi evlerin iinde,
bahesinde; baca diplerinde kendiliinden incir aac yetitii
grlmektedir. Buna sebep olarak, meyvesini yiyen kularn tarken
drdkleri incir polenlerinin, buralarda birikmi toprak zerinde
yeermesi ve zamanla kocaman aa olmalar gsterilmektedir. Eski
yaplarda sva olmad iin de talarn arasnda ok kolay
byyebilmekte, duvarlar rahatlkla ykabilmektedir. Bu zellii
dolaysyla da halk arasnda efsunlu olarak grld bilinmektedir.
te bu sz, yani ocana incir aac dikmek, evin
yklsn diye beddua etmenin baka bir trdr diyebiliriz. Bu deyim,
yukardaki aklamalarmzdan da anlalaca zere, mecaz
anlamnn yannda gerek bir anlam da iermektedir ve dolaysyla
evlerin yaknlarna incir aac dikmekten kanlmas gerektiini
anlatan bir deyimdir.
Anadoluda halk arasnda, incirle ilgili olarak sylenen
incir aacndan den insann iflah olmayaca, incir aacnn
altnda yatmann uursuzluk getirecei incir aacnn altnda
uyuyanlar eytann alp gtrecei incir aacnn altnda yatan
insan arlk basaca gibi ayrca aratrma konusu olabilecek szler
de vardr.
16


16
KOAK Aynur, Bilgelik Varlk Bereket Sembol ncirin Serveni,
Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar, Trk Kltrnde Ayrntlar: Meyve
Sempozyumu, Nisan 2004 (Baslmam Bildiri Metni). (Meyve sempozyumunun
bildirileri Turkish Studies dergisi tarafndan 2008 ylnda yaymland. Derginin a
sayfasndan eski saylara girilerek ulalabilir)








1952 imen ZAM


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009


Deyimde geen ocak kelimesi ise ;hane, ev yerine
kullanlmaktadr. Aileyi veya bir topluluu ifade eder. Oca
yklmak, ocan direi, ocan en olsun, oca snk, kr
ocak, ocana incir aac dikmek ve benzeri deyimler, ailenin
iinde bulunduu durumla ilgili inanlar yanstan sylemlerdir.
Her ne kadar resimlerde dem ile Havva incir yapra ile
rtnm olarak canlandrlsa da, Kuranda rtnlen yapran incir
olduu belirtilmez. Hz. dem ve Hz. Havva'nn rtnmeleri
konusunda Kuran- Kerimde yle bahsedilmektedir: Fakat o eytan
onlara, gzlerinden gizlenmi olan edep yerlerini aa karmak iin
vesvese verdi. Onlara yle telkinde bulundu: Rabbinizin size bu
aacn meyvesini yasaklamasnn tek sebebi, sizin meleklerden veya
lmsz hayata nail olanlardan olmanz nlemektir diyerek,
kendisinin onlarn iyiliini istediine dair yemin stne yemin etti.
Bylece onlar aldatarak mevkilerinden drd. yle ki: O aacn
meyvesini tadar tadmaz, edep yerlerinin ak olduunu fark ettiler.
Derhal, bulduklar cennet yapraklaryla edep yerlerini rtmeye
baladlar. Onlarn Rabbi ise nida edip buyurdu: Ben sizi o aatan
menetmedim mi? Ben eytann sizin besbelli dmannz olduunu
sylemedim mi? Niin Beni dinlemediniz de bu perian duruma
dtnz?
17
Dolaysyla, incir aacnn yapra byk olduu iin
resimlerde tercih edildiini dnebiliriz.
Sonu olarak, mecaz anlamnn yannda gerek bir anlam
da ieren bu deyimin, kklerinin gc ile badatrlarak halk arasnda
sylenegelen bir beddua niteliinde olduunu syleyebiliriz. Yine,
terk edilmi evlerin iinde, etrafnda olmas ise, onu halk arasnda
efsunlu klarak, incir aacndan den insan iflah olmaz, incir
aacnn altnda yatmak uursuzluk getirir, incir aacnn altnda
uyuyanlar eytan alp gtrr incir aacnn altnda yatan insan
arlk basar gibi szlerin kullanmnn ortaya kmasna da sebep
olmutur diyebiliriz.






17
Sorularla slamiyet 04.Nisan2007(ET:10.08.2009)
http://www.sorularlaislamiyet. com/subpage.php?s=show_qna&id=16295









Ocana ncir Dikmek... 1953


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009


KAYNAKA
ABK Ayehan Deniz, Meyveler Mnazaras Dou Trkesi-
Sekin Yaynclk, Ankara 2005.
AKSAN Doan, Trkenin Szvarl, Engin Yaynevi, Ankara
1996.
AKSOY mer Asm, Ataszleri ve Deyimler Szl (Deyimler
Szl), nklp Kitabevi, stanbul 1991.
ZMECLER Osman, nl Deyimler ve ykleri, Kasta
Yaynevi, stanbul 2002.
Derleme Szl, Cilt IX, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2005,
s. 3139.
DKMEN Mehmet (editr), Hazrlayan: rfan TATLI, Trkede
Deyimler, Karanfil Yaynlar, stanbul 2005.
http://www.avrasyabonsai.com. (ET:10.08.2009)
http://gunesrengi.blogcu.com/kainat-in-en-mukemmel-
meyvesi-incir_53281471.html (ET:20.10.2009
http://www.sorularlaislamiyet.com/subpage.php?s=show_qna&id=1
6295 (ET:10.08.2009).
http://www.habercem.com.tr AHN, Murat (ET:12.08.2009)
KOAK Aynur, Bilgelik Varlk Bereket Sembol ncirin
Serveni, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar,
Trk Kltrnde Ayrntlar: Meyve Sempozyumu, Nisan
2004 (Baslmam Bildiri Metni).
EYHLSLM MEHMED ESAD EFEND, Hazrlayan:
Ahmet KIRKKILI, Lehcetl-Lgat, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara 1999.
PSKLLOLU Ali, Trke Deyimler Szl, Arkada
Yaynevi, Ankara 2004.
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2005
TLBEND Feridun Fazl, Trk Ataszleri ve Deyimleri, nklp
ve Aka Kitabevleri, stanbul 1977.
TATLI rfan, Trkede Deyimler, Karanfil Yaynlar, stanbul 2005,
s.51.
Karlatrmal Trk Leheleri Szl I, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara 1991.