Professional Documents
Culture Documents
QFORD
New Delhi (India)
Ph.: +91-9313284386 / 9310235817
Email: info@qford.co.in
info@qford.org
Website: http://www.qford.co.in
http://www.bestseller2u.com
Copyright © Reserved
ISBN: 978-81-905924-3-7
Jhearhps
xqfir
¼n lk;Ul vkWQ xsfVax fjp pk ejkBh vuqokn½
1910 eè;s fyfgysya gs iqLrd rqepa thou cnywu
Vkds y -
ys [ kd
oSysl Msyks,l osV~VYl
D;wQksMZ] Hkkjr
rqepk fu.kZ; gk rj rqepk vfèkdkj!
iSlk gsp
loZLo ulrs
rsOgkap] tsOgk rks
rqeP;k f[kkkr
vlrks
6
ifjp;
7
ifjorZu ?kMwu vkya-
b-l- 1910 eèks ;k iqLrdkP;k izdkkukuarj Jh osVV~ Yl ;kap
nsgkolku >kya ijarq R;kap gs ,sfrgkfld ys[ku vktgh i`Fohrykojhy
yk[kks vHkkoxzLr] nhu ek.klkauk izjs .kkL=ksr c.kwu Jhearhpk lèkurspk
jktekxZ nk[kor vkgs-
8
euks x r
vkiyk kqHksPNqd
oS y s l Ms y ks , l os V ~ V Yl
9
10
izdj.k % 1
Jhear Ogk
11
o`Ùkhyk tUe ns.ks vlwp kdr ukgh- tj rqeP;kr eqcyd ;k feGo.;kph
{kerk vlsy rj ex vkgs R;kr lekèkku rjh dk ekuk;pa \ fulXkZ
lqènk izxrh] izlkj vu~ fodklkyk izkèkkU; nsrks- Eg.ktsp ;k dk;kZr
vkiyk okVk ns.ka gkp vkiyk èkeZ vkgs- LokHkkfodp vYi larqV
vlY;klkj[ka nqljs iki ukgh- lai.w kZ vkf.k laiUursua ifj.kw.kZ thou
tx.;klkBh ts vkf.k ftrda vki.kkl goa vkgs rs loZ rqeP;ktoG
vlsya rjp rqEgh Jhear vkgkr] vkf.k ;k lai.w kZ txkr vlk ,dgh ek.kwl
ukgh dh tks gs loZ feGo.;klkBh vleFkZ vkgs- vktP;k ;k ;qxkr
fodklkP;k vkaèkG;k okVsoj èkkork èkkork ek.kalkp tx.kap gjowu
pkyy;a thou fDyV gksou w xsy;] vkf.k Eg.kwup thou lai.w kZi.ks vu~
pkaxY;k ièn~rhus txk;pa vlsy rj vkiY;k toG èku lairhph vR;ar
vko;drk Hkklrs- dkj.k izR;sd t.k vkiyh LoIus lkdkj dj.;klkBh
èkMiMr vlrks- i.k gh LoIua lkèkuk fkok; dkh iw.kZ dj.kkj \ vkf.k
Eg.kwup gh lkèku lkeqxhz feGok;ph vlsy rj rqEgh vkfFkZd n`V;k
Lora= vl.ks xjtsps vkgs- ;k iqLrdkpk lkj letwu ?;k;pk vlsy rj
eukps vu~ cqènhps lkjs dokMa m?kMwu ;k ckch letwu ?ks.ka vko;d
vkgs-
Jhearhph bPNk vl.ka gh dkgh okbZV ckc ukgh- dkj.k R;k bPNsekxs
èkulaiÙkh] fodkl] lia.w kZrk vkf.k eqcydrsph Hkkouk vlrs] th vaR;r
uSlafxZd vkgs- R;keqGs tks O;Drh vkiya thou pkaxY;k iènrhus vu~
lai.w kZi.kkus tx.;kph bPNk ckGxr ulsy vkh O;Drh fojGhp Eg.kkoh
ykxsy R;kp izek.ks èku izkIrhlkBh ts dkgh ifjJe ?;kos ykxrkr R;k
iklwu nwj jkg.kkjk ek.kwlgh vlkèkkj.kp ekukok ykxsy-
lai.w kZ ekuoh lewg rhu xksVh lkBh txr vlrks] R;k rhu xksVh
Eg.kts kjhj] cqènh vu~ vkRek gks; ;k frUghiSdh dks.krhgh ,d xksV
vfèkd egRoiw.kZ fdaok foksk vFkok ifo= ulrs rj ;k frUgh ckchps
ekuoh thoukr lkj[ksp egRo vlrs- dkj.k ;k frugh xksVhauk R;kpa
,d foksk egRo vkgs- ;k iSdh dqBY;krjh ,dkp xksVhoj Hkj nsou w
vki.k txw kdr ukgh- vkt nqno Zs kus yksd QDr kjhjkyk egRo nsrkuk
fnlrkr] QDr kjhjklkBh txrkuk fnlwu ;srkr- ^^kjhj lkaHkkGys] rs
pkaxys jkfgys rjp vki.k thoukpk [kÚ;k vFkkZus vkLokn ?ksow kdkrks**
12
vla rs ;k nsgdsafnzr tx.;kpa leFkZu djhr vlrkr- i.k R;kap gsp
foèkku cqènh vu~ vkRE;kP;k lanHkkZrgh rso<sp ykxw iMrs gs ek= rs
foljrkr- kjhj] cqènh vu~ vkRek gs vHkkoxzLr okrkoj.kkr dsoG
vlarkskp tUekyk ?kkyw kdrkr vkf.k dks.krhgh vèkqjh bPNk lrr
iwrrZ ps k] ifjiw.kZrps k ekxZ kksèkr vlrs-
vkiY;k kjhjkyk vUu] oL=] fuokÚ;klkscrp ,d vkaunkpa >kM
goa vlra- Eg.ktsp R;kyk kjhj Jekiklwu eqDrh goh vlrs] kkjhfjd
vu~ ekufld foJkarh goh vlrs- euksjt a ukph vko;drk vlrs- R;klkBh
pkaxyh iqLrda okp.ka] fgM.ka fQj.ka] fulxkZP;k lkfuè;kr tkowu
fulxkZuHq ko ?ks.k] pkaxY;k] cqènhoar fe=kP;k lgoklkr jkg.ka ;k lj[;k
ckch lkscrp ckSfènd dljrh] xhr laxhr] ukVd] dyk vkf.k lkSna;kZaph
vkoM vl.ka rlsp vki.k djhr vlysY;k dkekpa dq.khrjh dkSrd q dj.ka
;k ckch lqènk eu%LokLF; jk[krkr] eu vkf.k cqènhph ldkjkRedrk
fVdowu Bso.;klkBh mi;ksxh Bjrkr-
ize
s vkRE;kpk vkgkj vu~ nfjnz; ize s fHkO;Drhrhy vMFkGk ekuY;k
tkrkr- T;kaP;koj vki.k eukiklwu ize s djrks R;kaP;klkBh dkghrjh
dj.;keqGs vki.kkl euLoh vkuan feGrks] dkj.k leiZ.k gk ize s kpk
LoHkko èkeZp vkgs- i.k tj ,[kkn;kdMs ns.;klkj[k dkghp ulsy rj
vlk O;Drh ,d pkaxyk tksMhnkj] pkaxyk ikyd] ,d pkaxyk ukxfjd
fdaok pkaxyk ek.kwl rjh dlk cuw kdsy \ vki.k vkiY;k nsgkyk lq[kh
Bso.;klkBh fofoèk HkkSfrd oLrwapk okij djrks T;keqGs vkRek vkf.k
cqènhpk fodklgh ijLijiwjd U;k;kus gksr vlrks- R;k eqGps lèku
gks.;kyk izkèkkU;Øe ns.ks xjtsps gksou w tkrs-
loZiFz ke rqeP;kr Jhear cu.;kph bPNk vlyh ikfgts- ex lai.w kZ
,dkxzru s s R;k bPNkiwrhZlkBh iwjd vlysY;k kkL=kpk vH;kl dsyk
ikfgts- i.k tj rqEgh gs djr ulky rj rqEgh rqeP;k drZO;kiklwu nwj
tkr vkgkr vla [kqkky letk- ,d xksV dk;e y{kkr jkgw n;k] rh
Eg.kts tj rqEgh Jhear >kykr rj rh rqeP;kdMwu ekuorsyk vu~
bZojkyk fnysyh loZJs B HksV vlsy-
13
14
izdj.k % 2
Jhearhps kkL=
15
leku O;olk;krhygh dkgh yksd ;kLoh rj dkgh v;kLoh gksrkrp
Eg.ktsp vki.k ;k fudkkZai;Zr iksgprks dh] ;kfLork fdaok Jhearh gh
,dk fofkV vkk dk;Ziènrhpk ifj.kke vlrs- ijarq ;kpk vFkZ vlk
ukgh dh ;k dk;Z iènrhoj dq.kkpk ekydh gDd vkgs- fdaok ;k
dk;Ziènrhpk voyac dj.;klkBh rqeP;kr dkgh foksk ;ksX;rk ikfgts-
;kpa lkèk ljG dkj.k vla dh] dkgh foksk ;ksX;rk vl.kkjs cqènhoar
brjkph pkdjh djrkuk vki.k ikgrp vlrks- ;kpkp vFkZ ;k i`Fohrykojpk
izR;sd ukxfjd èku laiUUk gksow kdrks-
txkrY;k vusd èkulaiUUk yksdkaP;k ,dk los{Z k.kkr vls y{kkr
vkys dh] R;kaP;kr brjka lkj[;kap ;ksX;rk vlrkr- dkgh osxG;k
{kerk] izfrHkk fdaok dkgh foksk cqènhizfo.; ulra] i.k ex rjhgh rs
èkuoku vu~ brj jad dk\ ;k izukpa lkèka ljG mÙkj vls dh] R;kaph
dk;Z iènrh vaR;r osxGh vlrs-
Jhearh gh datq kh fdaok èku laxgz kpk ifj.kke ulrks dkj.k vusd
èku laiUUk O;Drh l<G gLrs [kpZ djrkauk vk<Gwu ;srkr- ;k myV
datq kh vu~ cprhpk ekxZ xjhckaukp vfèkd kksHkwu fnlrks- vlsgh ukgh
dh] Jhear O;Drh brj yksd ts dkgh dj.;kr vlQy Bjys vkgsr R;k
xksVh fyYk;k djrkr Eg.kwu rs Jhear gksrkr- dkj.k leku O;olk;krhy
leku d`rh dj.kkÚ;k yksdkiSdhagh dkgh lQy rj dkgh fuQG >kysys
vk<Grkr-
Okjhy loZ foysk.kkrwu vlk fudkZ fu?krks dh] èku laiUUk
gks.;klkBh ,dk fufpr dk;Z iènrhpk voyac dj.ks vR;ko;d vkgs-
vkf.k gh ckc tj lR; vlsy rj fØ;k & izfrfØ;k fu;ekle Jhearhpk
fu;e lqènk fyihcèn~ dsY;k tkow kdrks] tks vki.k fkdw kdrks- vu~
R;kpa ikyu d:u txkrhy dks.khgh L=h iq#k èkuoku gksow kdrks-
T;kyk vki.k laiUUkrsph O;k[;k vla ukekfHknku d: kdrks-
txkrY;k ,dw.k yksdla[ksid S h Qkjp deh yksd èku laiUUk vu~
ckdhps xjhc vkgsr- ;k lR;kdMs ikfgY;kl Jhearhpk ekxZ dBh.k rj
ukgh uk\ vlk izu uDdhp iMrks- i.k vkrkai;Zar vki.k ts foysk.k
vH;klya vkgs R;kuqlkj Jhearhpk ekxZ fcydwy dBh.k ukgh- dkj.k
fulxkZus Jhear cuU;klkBh vko;d vlysys loZ xq.k ek.klkyk
16
tUer%p fnysys vkgsr] Eg.kwup rj cqènhoar] izfrHkklaiUUk] eq[kZ]
LoLFk] vLoLFk] cykkyh vu~ nqcy Z vls loZp izdkjps yksd èku
laiUu >kysys fnlwu ;srkr-
tks vkiY;k Jo.ksfnza;kuh ,sdw kdrks] R;koj fopkj d: kdrks vu~
rh xksV letwu ?ksow kdrks vlk izR;sd ek.kwl ek>a Eg.kua letwu ?ksow
kdrks vkf.k fufpri.ks èkuoku gksow kdrks-
vkrkai;Zra vki.k gs tk.kwu ?ksrya dh] Jhearh gh okrkoj.kkkh lacfèkr
ukgh- ijarq vkh dkgh vioknkRed LFkGa vkgsr dh rsFks gk fu;e ykxw
gksr ukgh- mnk- lgkjk okGoaV
JhearhP;k ekxkZus izokl djk;pk vlsy rj yksdO;ogkj dlk vkgs
rs vki.kkl riklwu ?;kos ykxsy- xzkgdkaph vfHk:ph tk.kwu ?ks.ka gh lqènk
,d dyk vkgs- i.k gh ckc lqènk Hkkkk] ifjfLFkrh vkf.k LFkGkuqlkj
cnywu tkrs- ek>a Eg.k.ka brdp dh] tj rqeP;k kgjkr ,d tjh
ek.kwl Jhear gksow kdr vlsy rj ex rks ek.kwl rqEghp dk vlw u;s\
eh iqUgk vki.kkl lkaxw bfPNrks dh] èkulaiUUk gks.;klkBh dkgh
foksk O;olk; vFkok èkank fuoM.;kph vko;drk ukgh vkgs- loZp
izdkjP;k O;olk;kr yksd ;kLoh gksrkgsr- vkf.k ;kr vkp;Zdkjd
vla dkghp ukgh dh leku O;olk;kr vlwugh vkiyk fdaok vkiyk
lgO;olkf;d ,desdkis{kk vfèkd ;kLoh vlrks-
T;k O;olk;kr rqEgkyk vkoM vlsy rksp O;olk; tj rqEgh
fuoMykr rjp rqEgh R;kr loZLo vksrw kdky- rlsp ;ksX; iènrhus
fodflr dsys xsyy s s xq.k ¼izfrHkk½ rqeP;k ;kkph [kk=h curkr- HkkSxksfyd
okrkoj.kkuqlkj O;olk;kph fuoM djk- vkbZLØhe pk O;olk; djko;kp
vlsy rj fgeky;kr tkowu mi;ksx gks.kkj ukgh] R;k ,soth okGoaVh
m.k izns kkph fuoM djkoh ykxsy- eRL;ks|ksxklkBh ¶yksfjMk ,soth
vesfjdspk mÙkj & ifpe HkwHkkx vfèkd mi;ksxh Bjsy b-
Rkqepa ;k gs dqBY;kgh ,[kkn;k fofkV O;olk;koj voyacu w
ukgh- ,dk leku O;olk;kr rqeP;k ,soth nqljk vfèkd ;kLoh vlsy
rj ;kpk ljG vFkZ vlk dh] vkiY;k nks?kkaaP;k dk;Ziènrheèks Qjd vkgs-
Eg.ktsp rqEgkyk tj èkuoku Ogk;pa vlsy rj rqEgkyk ,dk fofkV
vkf.k fufpr vkk dk;Ziènrhpk voyac djkok ykxsy] ufkckyk nksk
17
ns.;kis{kk rqeP;k ;kLoh LièkZd O;kolkf;dkpa vuqdj.k djkoa ykxsy-
laiÙkhpk vHkko dq.kkP;k èkulaiUUk gks.;klkBh vMFkGk B: kdr
ukgh- tj rqeP;kdMs Hkjiwj èkulaiÙkh vlsy rj ex rqEgkyk èkulaIkUu
gks.;k fok;h fpark dj.;kps dkgh ,d dkj.k ukgh- ijarq tj rqEgh
vHkkoxzLr vlky] èkulaiÙkh ghu vlky vkf.k rqEgh gs Jhearhps kkL=
voyacr vlky rj FkksM;kp dkGkr rqEgh JhearhP;k fnksus izokl d:
ykxky- rqeP;kdMs gGwgGw iSlk ;sow ykxyk dh] rqEgh Jhear gksow
ykxyk vkgkr vla [kqkky letk- rqEgh ;k JhearhP;k kkL=kps ;ksX;
iènrhus ikyu djhr vkgkr vlkgh R;kpk vFkZ gksrks-
letk rqEgh i`Fohrykojhy vR;ar xjhc vu~ fuèkZu O;Drh vkgkr-
rqEgh [kwi dtZcktkjh >kysys vkgkr vkf.k rqepk ,dgh fe= rqeP;k
lkscr jkfgyk ukgh] rqEgkyk lkèku lkeqxhz ph vR;ar derjrk Hkklrs
vkgs- rqEgh txkrys vxnhp izHkkokqU; O;fDreRokps èkuh vlyk rjhgh
dkgh ,d dkGth d: udk- dkj.k rqEgh ;k JhearhP;k kkL=kpa ikyu
d: ykxykr dh] fØ;k & izfrfØ;sP;k fu;ekuqlkj rqEgh lèku gks.kkj
gs fufpr letk- rqeP;k toG vxnh ,d Nnkegh ulyk rjhgh rqEgh
èkuoku gksow kdrk- dnkfpr rqEgh pqdhP;k O;olk;kr vlky rj rqEgh
rqeP;k vkoMh izek.ks uok O;olk; fuoMw kdrk] rqEgh pqdhP;k fBdk.kh
vlky rj rqEgh rqeps fBdk.k cnyw kdrk vkf.k gs lxGa rqEgh orZeku
ifjfLFkrhr fdaok okrkoj.kkr vkf.k orZeku O;olk;kr jkgwugh JhearhP;k
kkL=kP;k fu;ekpa ikyu d:u d: kdrk- T;kph ifjf.krh kaHkj
VDds ;kkrp gksr-s
pyk rj ex] ;k uSlfxZd fu;ekpa ikyu d: ;k !
18
izdj.k % 3
leku laèkh
19
fu;ekaP;k ckcrhr vufHkK gksrs R;kaP;k lkBh gs iqLrd vkf.k ;krhy
fu;e Jhear cu.;kP;k n`Vhus ojnku Bjsy-
vHkko gs fuèkZursps dkj.k ukgh- fulxkZP;k dqkhr rqeP;k xjtkai{s kk
dSd iVhus vfèkd laink nMwu iMyh;- txkrY;k izR;sdkykp ,d HkO;
izklkn cuowu nsrk ;sby Z ] lokZauk egkxMh oL= vu~ mnjHkj.kk lkBh
LokfnV Hkkstukph gh O;oLFkk gksow kdsy brdh lkeqxhz ,dk NksV;kkk
jkT;krp miyCèk vkgs- dkj.k gh uSlfxZd laiÙkh fulxkZ,o<hp fokky
vkf.k vuar vkgs-
i`Fohrykoj vki.k ts dkgh n`;#ikr ikgr vlrks R;k izR;sdkph
fufeZrh ,dk *ewy d.kk* iklwu >kysyh vlrs] ;k eqyrRok iklwup
izR;sd OkLrwph jpuk dsyh tkrs- R;krwup uO;k voLFksyk vkf.k uO;k
:ikyk tUefnY;k tkrks vkf.k tqU;kyk feVoya tkra- ;k fookrY;k
izR;sd l`tukekxs bojkph ,d ;kstuk vlrs] ,d dk;Ziènrh vlrs-
R;kekxs ,d dYiuk dk;Z djhr vlrs- vxnh i`Fohph jpuk lqènk ;kp
ewyrRok iklwu >kysyh vkgs- ;k czEgkaMkrhy loZp xzg] rkjs] pan]z lw;]Z
vkdkk] izdkk] ty] ok;w] mixzg b- b- lxG;kp n`; vn`; xksVh
vkf.k voLFkkapk tUe lqènk ;kp rRokiklwu >kyk vkgs vkf.k brda lkja
gksou
w gh ;kryk ,d vak lqènk uV >kyk ukgh] laiyk ukgh-
dq.kkP;kgh nkfjnz;kyk fulxZ tckcnkj vlw kdr ukgh- myV
fulxZ ekuokyk nku ns.;klkBh mRlqd vlrks dkj.k fulxkZr u
lai.kkjk [ktkuk vkgs- LokHkkfodp fulxZ dq.kkykp fuèkZu Bsow kdr
ukgh- ewyrRo l`tukkh eS=h d:u lrr uouO;k kD;rk] laèkh] :Ik
vkf.k voLFkkauk tUe nsr vlrkr- fufeZrh lkèkukr rqVoMk tk.koyk
rj fulxZ vfèkd izek.kkr R;kph fufeZrh djrks- ksr tfeuh tj ifMr
iMY;k vlrhy rj fulxZ R;kauk vfèkd dlnkj djrks] lksua] pkanh]
tM&tokfgj i`FohP;k xHkkZru w ckgsj dk<Y;k tkowa kdra fdaok ewy
rRokiklwu cuoY;k tkow kdra- dkj.k ekuokP;k loZ xjtkaph ifjiwrhZ
dj.;klkBh ewyrRo tckcnkj vkgs- vkf.k gs ewyrRo vkiyh tckcnkjh
dèkhp >Vdwu Vkdhr ukgh fdaok ekuokP;k xjtkaP;k HkLeklqjkiq<s gkr
Vsdowu ek?kkjgh ?ksr ukgh-
eqcyd izek.kkr èkulaiÙkh feGo.ka gs vkiya drZO; vkf.k vfèkdkj
20
vkgs- vkf.k rjhgh tj dq.kh vkiY;k nfjnz;kykp dqjokGhr clyk
vlsy] vkiY;k xjhchrp [kwk gksr vlsy rj rks fulxZ fu;ekaP;k
fojksèkkr orZu djrks vkgs- vlsp vki.kkl Eg.kkos ykxsy-
fopkj gk ewyrRokpkp dsoG ,d vak vkgs dkj.k ewyrRokr
vkdyu vkf.k foysk.kkph {kerk vlrs gs ewyRkRop ek.klkyk eqcydrsP;k
fnksus izokl dj.;klkBh lkrR;kus izfs jr djhr vlrs-
eqcydrspk kksèk] ekfgrh izpkj vkf.k ve;kZn vkRefodkj gk
thoukpk ewyèkeZ vkgs- ;k vfHkO;DrhlkBh gs vewrZ rRo foo#ih
ewr:
Z Ik èkkj.k djra- vkiyh i`Foh gs R;kpa mÙke mnkgj.k gks;- vuarRo
gkp fulxkZpk ewG xq.kèkeZ vkgs vkf.k R;klkBhp R;kph jpuk >kyh vkgs-
thoukP;k foLrkjklkBhp xjtsph vlysyh loZ lkèku lkexzh
fulxkZ}kjs ekuoki;Zar ikspoyh tkrs vkgs- gh R;k ijesojkphp ;kstuk
vkgs- gh ;kstuk vkhp pkyw Bso.;kpk fdaok [kafMr dj.;kpk vfèkdkj
gh bojkdMsp vckfèkr vkgs-
rqeP;k nkfjnz;kyk fulxZ fdaok fulxkZps fofoèk fokky L=ksr dls
tckcnkj ukghr] Jhearhps useds jgL; dk; vkgs- gs iq<hy izdj.kkrwu
eh LiV d: bfPNrks-
21
22
izdj.k % 4
ifgyk fu;e
23
ex eksBk iw.kZ#i o`{k gk izokl vfuok;Z Bjrks- ,dne lai.w kZ >kMkph
fufeZrh gksr ulrs-
fufeZrhfok;d izR;sd fopkj rjaxkuk fopkj rRok ekQZr ,d
fufpr Lo#i iznku dj.;kr ;sr-s ek= ;klkBh fufeZrh oLrqkh
lacfèkr iwoZ fufpr fofkV dk;Ziènrhpk voyac dj.ks vko;d
vlrs-
rqeP;k eukr tj ,d ?kj cuok;pk fopkj vkyk vkf.k rqEgh
Eg.kkykr dh] vkrk iq<pa dke ewyrRokpa vkgs rj dnkfpr visf{kr
ifj.kke fnl.kkj ukgh] ek= rqepk fopkj fufeZrh{ke mtsrZ :ikarfjr
gksouw rqeP;k LoIukrY;k ?kjkyk okLrokr mrjo.;klkBh iwofZ ufpr
dk;Zi.z kkyh}kjs rqeP;klkBh ,dk lqanj ?kjckèk.khyk ykxyhp izkjaHk djrks-
vkf.k dnkfpr rqeP;k x`g fuekZ.kklkBh ;ksX; ifjfLFkrh ulsy rjhgh
dks.kR;kgh tSfod ¼Organic½ vFkok vTkSfod ¼Inorganic½ kDrhP;k
izrh{ksfkok; ewyrRo rqepa x`g fuekZ.kkpa dk;Z iw.kZ dsY;k fkok; jkgr
ukgh-
izR;sd xksVhyk ,d vfLrRo vlrs vkf.k vfLrRokfkok; ,[kkn;k
fufeZrhpk fopkj vki.k ewyrRokoj yknw kdr ukgh- vFkkZr tks rqeP;k
eukr tUekyk ;srks R;kps vfLRkRo ;k fookr dqBu s k dqBs rjh n`;
vFkok vn`; Lo#ikr uDdhp vlrs- JhearhP;k kkL=kps ikyu d:u
vki.k rs izkIr d: kdrks-
vkiYkk esanw gkp vkiY;k fopkjkpa dsanz vkgs] ftFks fopkj] tUe
?ksrkr- vki.k n`; Lo#ikr T;k T;k xksVhph fufeZrh djrks rh rh xksV
loZizFke vkiY;k esanwr fuekZ.k >kysyh vlrs- dqBY;kgh fopkj &
fofue;kfkok; dks.krhgh fufeZrh vkD; vkgs-
vkrki;Zar vkiys lkjs iz;Ru kkjhfjd Jeki;Zarp e;kZfnr gksr-s
vkiyh uo fufeZrhgh :ikrafjr vFkok ijkofrZr Lo:ikaphp jkfgyh
vkgs- fopkjkP;k lgk¸;kus fujkdkj rRokiklwu uofufeZrh] l`tu gksow
kdrs ;k n`Vhus vtwu Qkjlk fopkj dsyk xsyy s k ukgh- vkiY;k
fopkjkauk lR;kr mÙkjo.;klkBh vki.k uSlfxZd lkèku lkeqxhz pk okij
djr vlrks- bojkyk nsow kdw vkh loksÙZ ke HksV fdaok bojkP;k
dk;kZr vkiy lgdk;Z Eg.krk ;sby Z vkh ,d gh OkLrw vki.k vkt Ik;Zar
24
cuow kdyks ukgh] vkf.k cuoyhp vlsy rj rh vxnh ux.; izek.kkr
vlsy- bojh B: kdsy vkk l`tuk lacèkh vki.k vtwu fopkjgh d:
kdyks ukgh- kjhj JekP;k cGkoj vki.k R;kps :ikarj.k] vkf.k
ifjorZukrp O;Lr vkgksr- i.k ekuokP;k {kerk] vusdkusd kD;rk]
vkf.k izfrHksP;k vkèkkjs uofuekZ.kkP;k ckcrhr fopkj dj.ks vktP;k
;qxkr vR;ko;d >kys vkgs-
;k egku dk;kZr vkiys ;ksxnku ns.;klkBh eh rqEgkyk vkeaf=r
djrks;- i.k R;klkBh rqEgkyk [kkyhy rF;kaoj fookl Bsokok ykxsy-
loZp oLrwpa h fufeZrh ewyrRokiklwu >kyh vkgs- osxosxG;k fnl.kkÚ;k
oLrw vkf.k fofoèk voLFkk ;k ,dkp rRokP;k vfodkj vkgsr- ;k fofoèk
izdkjP;k loZp tSfod vtSfod ckch vkf.k voLFkkapk tUe ,dkp
rRokiklwu >kysyk vlrks] T;kph fufeZrh fopkj rRok}kjs dsyh tkr
vlrs-
rqePkk fopkj] fopkjrRokP;k lgk¸;kus Lor%php ,d dkYifud
vkd`Ùkh r;kj djrks- ekuokpk esanw ewG fopkjdsankz leku vkgs tks okLro
fopkjkaph fufeZrh dj.;kl l{ke vkgs- tj rqEgh rqeps fopkj fopkjrRokaP;k
xkH;ki;Zar ?ksouw tkow kdykr rj R;kph ifj.krh uofufeZrhr gksr-s
vkÙkki;Zar vki.k ikfgya &
loZp oLrapw h fufeZrh fopkj rÙokaru
w >kysyh vkgs] gkp rks ewyinkFkZ
vkgs tks n`;&vn`; :ikr fofHkUu vkdkj vkf.k izdkjkr lkekoysyk
vkgs-
;k rÙokar tUekyk vkysY;k fopkjkuqlkjp oLrwaph fufeZrh dsyh
tkrs-
ekuoh esanw dks.kR;kgh fopkjkauk tUe nsouw fujkdkj ewyrRokP;k
vkèkkjs R;k fopkjkauk lkFkZ :Ik nsow kdrks-
dkgh yksd eyk usgeh vls fopkjrkr dh rqEgh gs flèn d:
kdrk dk\ vkf.k eh dqBY;kgh [kksYkkr u tkrk mÙkj nsrks gks! rØ
vkf.k vuqHkokP;k vkèkkjs eh gs flèn d: kdrks-
vkrki;Zar vkIk.k fopkj] fufeZrh vkf.k fopkj rRokaP;k rF;kaoj
izdkk VkdYkk- vki.k gs gh tk.kwu ?ksrya dh gs ekuoktoG bojk
izek.ksp fopkj dj.;kph vkf.k l`tukph {kerk vkgs vkf.k eh gs ;klkBh
25
Eg.krks vkgs dh gk iz;ksx eh Lor%ojp vkèkh d:u ikfgyk vkgs Eg.kwu
eh [kk=hkhj iènrhus lkaxrks dh gh xksV kaHkj VDds lR; vkgs-
gs iqLrd okpr vl.kkÚ;k dks.kR;kgh L=h fdaok iq:kkus ;k iqLrdkr
fnysY;k fu;ekaps iw.kZi.kkus ikyu dsys rj R;kps èkulaiUUk gks.ks
fufpr vkgs- R;klkBh gk iz;ksx rqEgkyk Lor%ojp djkok ykxsy-
okYnks belZu P;k ers tsOgk rqEgh ,d è;s; Bjork rsOgk R;k è;s;k
Ik;Zar iksgksp.;klkBh Lor% bZoj rqeph enr djrks-
ekxP;k izdj.kkr eh fofkV dk;Ziènrhpk mYys[k dsyk gksrk ftps
ikyu dj.;klkBh rqEgh fufpr fnkk fuoM.ks ØeizkIr Bjrs-
tj rqEgkyk pkaxY;k vkf.k fufpr ifj.kkekph vis{kk vlsy rj
rqEgh dsoG R;kp fnksus fopkj djk vkf.k ,d ikÅy mpyk vkiys
vkoMrs dk;Z djrkauk vki.kkl ts pkaxys okVrs R;k lanHkkZrp vki.k
fopkj djrks- Jhearhpk gkp ifgyk fu;e vkgs- rqeP;k vkoMhP;k xksVh
ckcr fopkj dj.ksp izkekf.kdsrps s y{k.k vkgs-
bZojkus ekuokyk fopkj d: kd.;kpa ojnku cgky dsya vkgs-
Hkfo;k ckcrhr fopkj dj.ks orZekukP;k rqyusr vfèkd dBh.k dk;Z
vkgs- dkj.k ts vkiY;k n`Vhl fnlrs R;kP;kkh lger gks.ks lksis vlrs
ek= Hkfo;kP;k xHkkZr yiysY;k vn`; dYius fok;h fopkj dj.ks]
R;kfok;h ,[kknh ;kstuk r;kj dj.ks vR;ar dBh.k vkgs- dnkfpr
R;keqGps yksd ;k dk;kZiklwu nwj jkgrkr- ts vkiY;kyk fnlw kdrs
R;kyk vki.k udkj nsow kdr ukgh- LokHkkfodp R;k fnksus vkiys
fopkj ekxZØe.k djrkr- ;kmyV vkèkh fopkj vkf.k uarj R;k fopkjkauk
lkFkZ#i ns.ks vfèkd mfpr vlrs- rs dk;Z dBh.k vlys rjh rs izekf.kdi.kkps
Bjrs-
;k i`Fohrykojhy ,dw.k yksdla[;s iSdh xjhckaph la[;k izpaM vkgs-
lgkftdp R;kaP;kdMs ikfgY;kl vki.k fuèkZurspkp fopkj d: ykxrks
vkf.k JhearhP;k fopkjkaiklwu nwj tkrks ;kp izdkjs kkjhfjd n`V;k
vLoLFk okVr vlrkauk fujksxh cu.;kpk fopkj esane w è;s r;kj dj.ks
dBh.k vlr-s vlY;k Hkkouka iklwu nwj jkg.;klkBh vkf.k ldkjkRed
fopkjiz.kkyh dk;e Bso.;klkBh ,d foksk ekufld {kerk vlkoh
ykxrs- T;kaP;kdMs rh vlrs R;kauk Master Mind vls EgVY;k tkrs- rs
26
vlkèkkj.k vlrkr- vkiY;k ufkckyk gos rls cnywu ;k feGfo.;kph
vkf.k vkiY;k LoIukauk izR;{kkr lkdkj dj.;kph R;kaP;kr {kerk vlrs-
vls yksd JhearhP;k kkL=koj MksGs >kdwu fookl Bsorkr] R;kP;k
fu;ekaps kaHkj VDds ikyugh djrkr- rqEgh lqènk gs lxGs fkdw
kdrk- ;k JhearhP;k kkL=koj fookl Bsou w ;krhy fu;ekaps rqEgh
ikyu d: ykxykr dh rqeP;k eukr vlysY;k kadk] iwokZxgz ;kiklwu
rqEgh eqDr gksouw tky- ex rqEgh lqènk rqeP;k vkoMhps dk;Z d:
kdky- rqEgkyk gos vlysys loZdkgh feGow kdky- rqEgh vk;q;kr ts
Ogk;ps Bjoys vlsy rs gksow kdky- R;klkBh rqEgkyk vkèkh mYys[k
dsyYs ;k rhu rF;kaoj fookl Bsokok ykxsy- rs rhu rF;s Eg.kts- - -
27
28
izdj.k % 5
thou foLrkj
29
vki.k vfèkdkfèkd feGor jkfgys ikfgts gs vfèkdps feGfo.;klkBh
vkEgkyk vfèkd lfØ;rsus fkdkos ykxsy- fkd.;klkBh lkèkukapk
vH;kl dj.ks vko;d vlrs- lèkursfkok; gh eqcydrk jk[k.ks
fufprp vkD; vkgs-
vkiys thou vki.kkl ifjiw.kZru s ]s euLkksDri.ks txrk ;kos gh
bPNkp vikj èkulaiÙkhph xjt ekuoh eukr fuekZ.k djr vlrs- vn`;
kD;rsph vfodkj:ih vfHkO;Drhp bPNsps y{; vlrs vkf.k bPNsyk
okLrokr :ikarfjr dj.ks gkp kDrhpk kksèk vkgs- vFkkZr thou lai.w kZi.kkus
txko;kps vlsy rj èku izkIrh vfuok;Z vkgs-
ewyrRo lqènk ;k fojksèkh ukgh- nh?kkZ;q kh gks.;kph vkiyh bPNk R;kpa
izR;{k mnkgj.k vkgs- dqBY;kgh uofufeZrh lkBh fufeZrhph bPNk vl.ka
vfuok;Z vkgs- ewyrRo rqeP;k }kjs foLrkj d: bfPNrs] lkgftdp
R;klkBh vko;d vl.kkjh loZ lkèku lkeqxhz rqEgkyk miYkCèk d:u
ns.kagh R;kpp dk;Z vkgs-
rqEgh Jhear Ogkoa vkh bojkph lqènk bPNk vkgs- rqeP;k}kjs rks
R;kph loZJs B fufeZrh iznfkZr d: bfPNrks rqeP;kr vlysY;k vusdkusd
kD;rk vkf.k thoukph lkFkZdrk bZoj flèn d: igrks;- ;k egku
dk;kZr rqEgh lqènk bZojkyk lgk¸; d: kdrk- ijarq R;klkBh vkèkh
rqEgkyk rqeph ;ksX;rk flèn djkoh ykxsy-
rqEgh rs loZ feGoko ts feGo.;kph rqeph euLoh bPNk vkgs vla
fulxkZyk okVrs] dkj.k fulxZ ekuokpk fgrfprad vkgs- fulxkZr ts
dkgh vkgs rs loZ rqepap vkgs] rqeP;klkBhp fufeZyy s a vkgs] rqEgh ;k
lR;kpk fLodkj djk-
cgqtu fgrk; & cgqtu lq[kk; gk fopkj rqeph izjs .kk vlyk
ikfgts- dsoG LokFkZ yksyqirk udks- dsoG HkkSfrd lq[k& lqfoèkk
miHkksx.ks ekuoh thoukpk mn~ns k vlw kdr ukgh rj ekuorsP;k n`Vhus
egÙoiw.kZ vkf.k foksk dk;Z dj.ksp thoukps ize[ q k è;s; vkgs- dkgh
yksd HkkSfrd] ekufld vkf.k vè;kfRed Lrjkaeè;s leku lary q u
jk[krkr thou tx.;kpk gk lokZr lq;ksX; ekxZ vkgs- fulxZ LkokZaukp
;k ckcrhr laiUu djhr vlrks- vHkkoxzLr] viekfur vkf.k ghursps
thou tx.ks Eg.kts Ikkwleku tx.;klkj[ks gks;- HkkSfrd lq[k&lqfoèkkaph
30
ekuoh thoukr vko;drk Hkklrsp ek= bPNkiwfrZ] ekufld lq[k]
[kksVs iznkZu] izflènhph gko ;klkBh JhearhP;k ekxkZus tk.ks ;ksX; ukgh-
HkkSfrd lq[kkph izkIrh gk thoukpk ,d vak vkgs- ijarq th O;Drh dsoG
vkf.k dsoG ;k HkkSfrd lq[kkaP;k miHkksxklkBh txrs rh O;Drh ;k HkkSfrd
lq[klqfoèkkaP;k miyCèkrs eqGs lq[kh gksow kdr ukgh-
R;kp izek.ks QDr nqlÚ;kaP;k vkuanklkBh tx.ks] nqlÚ;kaP;k lq[kklkBh
Lor%ps vfLrRo feVfo.ks fdaok lai.w kZ leiZ.kkP;k Hkkousus [kqk gks.ksgh
;ksX; ukgh dkj.k vls dsY;kus dnkfpr ekufld lq[k feGsy ijarq
vkfRed lq[kkiklwu vki.k oafpr jkgw-
dkgh yksdkauk fgMa.k&fQj.ka] [kk.ka&fi.ka] fofoèk izdkjph ekfgrh
feGfo.ka] lYys ns.ka] lR;kP;k kksèkkr vl.kkÚ;kauk enr dj.ka ;kr
vkuan feGrks-
ijarq ,d xksV dk;e Lej.kkr Bsok dh vR;kfèkd LokFkZ fdaok
leiZ.ko`Ùkh gs nksUghgh ;kksekxkZojhy ize[ q k vMFkGs vkgsr- R;kxkP;k
ekxkZus tkowu rqEgh bZojkyk izlUu djky fdaok bZoj rqeP;k dMwu
rqeP;k cfynkukph vis{kk djrks vkgs vlY;k [kqGpaV xksVhoj fookl
Bsow udk- bZojkyk vis{kk vlrs rh dsoG rqeP;krhy ts loZJs B vkgs
R;kph- T;k}kjs rqEgh [kÚ;k vFkkZus brjkaph enr d: kdrk- gs rqeP;krhy
JsBRo fnl.;klkBh rqEgkyk loZiFz ke laiUu Ogkoa ykxsy- ;k dk;kZr
fujkdkj ewyrRo lai.w kZi.ks rqeP;k lgk¸;klkBh r;kj vkgs- dkj.k R;kph
jpuk thoukP;k foLrkjklkBhp dsyh xsyh vkgs- gs ewyrRo vki.kk
lokZeèks leku #ikus foLrkj gsrPw ;k iwrrZ l s kBh dk;Zjr vlrs-
cqènheku rRo vkeP;k bfPNr oLrwph fufeZrh djrs] nqlÚ;kP;k
fgkkrhy dk<wu vkEgkyk vkeP;klkBh nsr ukgh- R;klkBh vkèkhp
fufeZyYs ;k oLrwP;k izkIrhlkBh LièkkZ dj.;kph xjt ukgh] rj vkiys
è;ku lai.w kZi.kkus uofuekZ.kkr ?kkykos ykxsy-
jLlh[ksp] bZ;kZ fdaok LièkZis klwu nwj jgk-
vdkj.k ppkZ fdaok Vhdk fVi.kh d: udk
LokFkZ lkèk.;klkBh dq.kkykgh èkksdk nsow udk-
rqeP;k ;ksX;rs brdk ekscnyk feG.;kP;k [kk=h fkok; dq.kklkBh
dke d: udk vkf.k nqlÚ;kukagh R;kaP;k dkekpk ;ksX; rks ekscnyk n;k-
31
nqlÚ;kP;k èkulaiÙkhdMs vkkkGHkwri.ks ikgw udk-
kD;rks ykpkj o`Ùkhyk toGgh ;sow nsow udk-
vki.k loZ leku vkgksr- dq.;k ,dkykp bZojkus dkgh foksk
lkeF;Z cgky dsYk; vla ukgh-
rqEgh fuekZrk Ogk- LièkZd ukgh- vla >kya rj rqEgkyk rs loZ dkgh
feGsy ts feGo.;kph rqeP;k eukr bPNk vkgs- vkf.k ;k izoklkr T;kpa
T;kpa rqEgkyk lgdk;Z feGky; R;k lokZauk R;kapk ekscnyk fufpri.ks
feGsy-
eh vkkgh dkgh yksdkauk HksVyks; T;kauh mijksYysf[kr flènkarkP;k
fojksèkh dk;Z d:ugh Hkjiwj laiÙkh feGoyh vkgs- i.k txkr vkh
vlkèkkj.k {kerk vl.kkjs Qkjp deh yksd vkgsr- dh T;kauh foksk
è;s;kus izfs jr gksouw vkS|ksfxd Økarh P;k ekè;ekrwu tulkekU;kaP;k
fodklkr cgqeksy vls ;ksxnku fnys vkgs- jkWd fQyj] dkusx Z h vkf.k
ekWxuZ lkj[;k vlkèkkj.k izfrHkklaiUUk O;fDrauh vla?kfVr mRiknu
{ks=kyk la?kfVr dsys R;kr O;ofLFkri.kk vk.kyk vkf.k ekuotkrhyk ,d
foksk foLrkjkph laèkh izkIr d#u fnyh- ifjorZu ?kMowu vk.k.kkÚ;k ;k
foksk O;fDreRokauk yksdkaP;k utjsr ek= dèkhp ekukps LFkku feGw
kdys ukgh- dkj.k ifjorZu Lohdkj.ks brds lgt ulrs- ek= ;s.kkjk
Hkfo;dkG gk forj.k O;oLFkspkp vl.kkj vkgs- T;kr la?kfVr gksou w
dk;Z dsY;kl izR;{k fufeZrh is{kkgh vfèkd ykHk feGork ;sow kdsy-
LièkkZRedrsru w feGkysyk iSlk larq Vh nsow kdr ukgh- nqlÚ;k
kCnkr lkaxk;ps rj dnkfpr vkt orZeku rqeP;k gkrkr vlsy i.k
Hkfo; ek= nqlÚ;kp dq.kkps rjh vlsy gs fufpr-
y{kkr Bsok] tj rqEq gkyk vHkwriwoZ vkf.k LFkk;h Lo:ikps ;k
feGok;ps vlsy rj rqeP;k eukrhy bZ;kZ dk<wu Vkdkoh ykxsy-
fulxkZtoG ve;kZn vlk lkBk vkgs- rqeP;k vklikl dq.kh vfèkd
laiÙkh feGfor vlsy rj R;kP;kdMs dVqru s s ikgw u;s- rh o`Ùkh rqeP;kr
udkjkRed fopkj fuekZ.k djsy vkf.k rqeP;k jpukRed dk;Z dj.;kP;k
{kersyk uV d:u Vkdhy-
i`FohP;k iksVkr izpM
a izek.kkr lksus miyCèk vkgs- vki.k rs lkrR;kus
dk<wu ?ksr vkgksr ;k izfØ;sr tj rs lksus laiq Vkr vkys rjhgh rqeP;k
32
dYiusgu w vfèkd izek.kkr cqènheku rÙok}kjs iqUgk r;kj dsys tkbZy-
rqEgh èkulaiUu gks.;klkBh vko;d vlysyh laiÙkh fuekZ.k
dj.;klkBh pjkpjkr vlysyh leLr kDrhdsansz lTt vkgsr- izu vkgs
rks rqepk\ rqEgh r;kj vkgkr dh ukgh\ ;kpk-
ts n`; ¼Visible½ Lo:ikr mifLFkr vkgs R;kis{kk ts vn`; vkgs
R;koj vfèkd y{k n;k- dkj.k Hkysgh dq.kh rqeP;k toG vlysY;k
izR;{kkrY;k ckchaoj rkck lkaxw kdsy ijarq rqeP;k fgkkps ts vizR;{k
Lo:Ik vkgs rs rks ?ksow kd.kkj ukgh- fujkdkj rÙokpk ve;kZn kksèk
?ksrY;kuarj rh ve;kZnrk rsFkwu foLFkkfir gksou w rqeP;kdMs ;so s w ykxrs
vFkkZr rqEgkyk gos vlysys feGo.;kiklwu dq.khgh jks[kw kdr ukgh-
rqePkk fgLlk rqeP;kiklwu dq.khgh fgjkowu ?ksow kdr ukgh- vdkj.k
fpark d: udk lai.w kZi.ks fookl Bsok- bZ;kZ] fpark] fookl fdaok
rqePkk FkksMklk fudkGthi.kk rqeP;k JhearhP;k ekxkZrhy vMFkGk cuw
kdrks-
;k txkr dks.kR;kgh nksu oLrw leleku ukghr
belZu
rqEgh brjkaP;k eukr fuekZ.k gks.kkÚ;k fopkjkakh lacafèkr ifj.kkekaph
vis{kk d: kdr ukghr- ve;kZn nkr`Ro;qDr fujkdkj rÙokP;k vkèkkjs
rqEgh rqeP;kp fopkjkuqlkj vkoMhph fufeZrh d: kdrk-
y{kkr Bsok%
loZ OkLrwpa h fufeZrh fopkj rRokiklwu >kysyh vkgs- gkp rks ewyinkFkZ
vkgs tks n`; vn`; Lo#ikr fofHkUu vkdkj izdkjkr loZO;kIr vkgs-
;k rÙokr tUeysY;k fopkjkuqlkjp OkLrwaph fufeZrh dsyh tkrs-
ekuoh esanw vkoMR;k fopkjkauk tUe nsou w fujkdkj ewyrRokP;k
vkèkkjs R;k fopkjkyk lkFkZ #i ns.;kph {kerk ckGxwu vlrks-
33
vkt fnolHkj eh ckgsj HkVdr gksrks
vkf.k ,dgh nq?kZVuk >kyh ukgh-
vkt eh [kwi yksdkauk HksVyks
vkf.k dq.khp ek>k vieku dsyk ukgh-
vkt fnolHkj QDr [kjsp cksyyks
vkf.k R;kpa dq.kkykp okbZV okVya ukgh-
vkt lxG;kaojp fookl Bsoyk
vkf.k vkt dq.khp èkksdk fnyk ukgh
vkf.k lxG;kr eksBk peRdkj rj gk gksrk dh
eh tsOgk ?kjh vkyks rsOgka dq.;k nqlÚ;kyk ukgh
rj] Lor%ykp ?kjh ijr ;srkauk eh ikfgya-
& dqaoj ukjk;.k
34
izdj.k % 6
eh rqEgkyk lkSnc
s kth u dj.;kpk lYyk nsrks rsOgka rqEgh rqEkP;k
O;olk;krgh lkSnc s kth d: u;s vls eyk Eg.kk;ps ulrs- ek÷;k
Eg.k.;kpk vFkZ brdkp dh] rqEgh [kksVs cksyu w vFkok dq.kkyk vaèkkjkr
Bsouw Hkko dj.;kpk iz;Ru d: udk- xzkgdkaph fooklkgZrk xekoyh
rj rqEgh rqeP;k O;olk;kryh xzkgadkph fooklkgZrk xekor vlrk-
R;keqGs xzkgdkdMwu rqEgh olwy djhr vlysY;k fderh brir vFkok
R;k is{kk vfèkd lsok R;kauk iqjo.;kpk iz;Ru djk-
xzkgdkl R;kus ekstysY;k jdesi{s kk vfèkd ewY; vlysY;k oLrw
rj nsrk ;s.kkj ukgh i.k R;kyk vfèkd mi;ksxh vkf.k vfèkd xq.koRrsph
oLrw fnY;k tkow kdrs- ;k iqLrdklkBh tks dkxn okijyk xsyk vkgs-
fdaok brj th dkgh lkeqxhz okij.;kr vkyh vkgs R;k lokZps ewY; ;k
iqLrdkaP;k fdaerh is{kk dnkfpr deh lqènk vlsy] ijarq ;k iqLrdkr
ts fopkj ekaMys vkgsr rs vxnh vueksy vkgsr- ek>h [kk=h vkgs dh]
vR;ar vYi fdaerhr ;k iqLrdkpk rqEgh tks lkSnk dsyk vkgs rks rqEgkyk
uDdhp Qk;n;kpk Bj.kkjk vkgs- mnk%& letk ek÷;kdMs ,dk lqifz lèn
fp=dkjkps ,d lqanj fp= vkgs vkf.k eh rs ,[kkn;k fkdkÚ;kyk 500
MkWyjyk fod.;kpk iz;Ru djrks vkgs- rj ek>h gh d`rh fufprp
izkekf.kdi.kkph ukgh- dkj.k rs lqanj fp= R;k fkdkÚ;kP;k Qkjls
mi;ksxh iM.kkj ukgh- ijarq eh R;kyk letk ,d Nkukh cand w 50
MkWyjyk fodk;pk iz;Ru djhr vlsy rj R;k fkdkÚ;klkBh rh ,d
pkaxyh [kjsnh B# kdsy- dkj.k R;k cand w hus rks fkdkj d# kdsy
dnkfpr mnjHkj.kkpk R;kpk rks ,deso ekxZ vlyk rj vfèkdkfèkd
35
pkaxY;k fkdkj d#u rks R;kaP;k thoukr veqykxz cnygh ?kMowu vk.kw
kdsy-
brjkakh Li?kkZ djhr cl.;kis{kk rqEgh uofufeZrh eèks y{; ?kkrya
rj vls rj dj.ks vfèkd lgt lksis gksou w tkrs- ex rqeph brjkakh
LièkkZ jkgr ukgh rj Lor%khp LièkkZ lq# gksrs vkf.k rqeP;krya ts
loZJs B vkgs rs txkleksj ;sow kdra- eyk okVra gk ekxZ LkokZr tkLr
lqjf{kr] lgt vkf.k vkOgkukRed Lo#ikpk vkgs-
tj rqEgh vkk ,[kkn;k O;olk;kr vlky dh] T;kr brjkpk
ijkt; gkp rqepk fot; ekuyk tkr vlsy rj rqEgh R;krwu iVdu
nwj Ogk- rlk iz;Ru djk- dkj.k rks rqePkk ekxZ ukgh-
izR;sd xzkgdkyk R;kus ekstysY;k ekscnY;k ,o<h fdaok kD;
>kY;kl R;k is{kk vfèkd ewY;oku lsok ns.;kpk iz;Ru djk- rqEgh igky
FkksM;kp dkGkr rqepk O;olk; HkjHkjkVhyk ;srkuk fnlsy-
tj rqeP;k O;olk;kr Hkjiwj euq;cGkph xjt vlsy] rj rqEgh
R;kaP;k dMwu vfèkdkfèkd dke d#owu ?ks.;kl izèkkU; n;ky- vkk
osGh rqEgh rqeP;k O;olk;kpa Lo#i vla Bjow kdrk dh] izR;sd
dkexkjkyk vfèkd dke dsY;kps Lkekèkku ykHkw kdsy-
tufodklkr rqeP;k O;olk;kpa ;ksxnku vlya ikfgts tla ;k
iqLrdkP;k ekè;kekrwu vkEgh yksd fodklklkBh iz;Rujr vkgksr- vkiyk
O;kikj O;olk; dks.krkgh vlw n;k i.k rks brjkaP;k izxrhlkBh] fodklklkBh
mi;qDr Bjk;yk gok-
rqeP;k O;olk;kr jkgwugh tj dkagh yksd rls okxr ulrhy rj
rks R;kapk nksk vkgs rqepk ukgh-
;kp iènrhus rqEgh rqeP;k laokZxh.k fodklkpk ekxZ r;kj d#
kdrk- fujkdkj rRo R;kr izos k d#u rqEgkyk rqeP;k è;s;k Ik;Zar
iksgpo.;klkBh fufprp enr djhy-
mnkj.kkFkZ%& tj rqEgkyk ,d lqanj vkf.k egkxMh dkj ?;ko;kph
vlsy rj vkiyh loZ dkea lksMu w ,[kkn;k can [kksyhr clwu è;ku
dsY;kuss dk; gks.kkj vkgs\ R;kis{kk rh dkj feGok;php vlk eukkh
iDdk n`<fup; djk dh T;keqGs dkj ?;k;pk fopkj eukrwu tk.kkjp
ukgh rqepk gk fopkj fukad vlyk ikfgts- pqdu w gh ;k fok;h udkjkRed
36
fopkj d# udk- rqePkk n`Vhdks.k liw.kZr% ldkjkRedp vlk;yk gok-
rjp rs ije fujkdkj rRo ekè;ek}kjs ¼brj ekuoh eu @esan½w rqeP;k
fopkjkyk lkdkj dj.;klkBh lØh; gksby Z - rqeP;k LoIukrY;k dkj
lkj[kh dkj cuo.kkÚ;k yksdkauk ekè;e cuowu rqeP;ki;Zar rh dkj
iksgpoyh tkbZy-
fopkj rRo lokZaeèks leku :ikus dk;Zjr vlrs- vki.k loZ ;k
rRokP;k lrr laidkZr vlrks vkf.k ;k rRokus izHkkforgh >kysys vlrks-
thoukyk vfèkd ifjiw.kZ vkf.k mRre cuo.;kP;k R;kP;k bPNs[kkrj
vkiY;k loZ xjtk iw.kZ dsY;k tkrkr- vkf.k dsY;k tkr jkgrhy xjt
vkgsrh rqeP;k eukr R;k fok;hpk fookl vkf.k bPNk fuekZ.k gks.;kph-
;k izdkjs n`< bPNk kDrh}kjs rqEgh dkghgh feGow kdrk QDr R;k
rqeP;k dkeusekxs rqeP;k lfgr brjkapgs h ghr R;kr lkekoysys gos-
vfèkd feGo.;kph Hkkouk izR;sdkphp vlrs] R;kr ykt fdaok
ladksp ckGx.;kph dkgh xjt ukgh- bZlk elhg Eg.krks dh] rqEgh
ekfxrya rj rqEgkyk fnY;k tkbZy] rqEgh nkj oktoya rj rs rqeP;klkBh
m?kMya tkbZy- rqEgh ekxZ kksèkr vlky rj rks rqEgkyk nk[koyk tkbZy-
ijesojkph rhp bPNk vkgs-
vkiY;k thoukr vki.kkl ts vfèkdpa feGok;pa vkgs rs loZ
rqeP;ki;Zar ikspo.;kps dk;Z ewyrRo djrsp vkgs- vkf.k lnSo djhr
jkghy-
tsOgk rqEkPks vpsru eu lQyrk vkf.k rqeP;k loZJs B iznkZuklkBh
iw.kZi.kkus r;kj gksrs rsOgk rqEgh vftaD; gksouw tkrk-
,dnk ,d NksVl s s ckG fi;kuks oktfo.;kph èkMiM djhr gksrs
R;kyk fi;kuks dlk oktokok gs ekfgr ulY;keqGs rks nq%[kh >kyk ijarq
rjhgh rks iz;Ru ek= djhrp gksrk- R;kyk R;k mnkl voLFksr ikgwu eh
R;kP;k mnkflursps dkj.k R;kyk fopkjys rsOgk rks Eg.kkyk & ^^laxhr
eyk ek÷;k vkar [kksyoj dqBrs jh tk.kors i.k eh R;kyk O;ofLFkrjhR;k
vfHkO;Dr d: kdr ukgh-** R;kps mRrj vxnh ;ksX; gksr-s R;kyk ts
laxhr vkar eè;s tk.kor gksrs rs Eg.kts nqljs frljs dkgh ulwu
ewyrRokpk izfrèouh gks;- tks R;k ckydkP;k ekè;ekrwu vkiY;k
vfHkO;Drhpk ekxZ kksèkr gksrk-
37
;kp U;k;kus ijesojgh vki.kk lokZauk ekè;e cuowu Lor%P;k
vfHkO;Drhpk ekxZ kksèkr vlrks- rks vkiY;krp vlrks] vkiY;k}kjs
R;kP;k xjtkaph iwrrZ k djhr vlrks vkf.k vkuanhr gksr vlrks- Lor%
ijesojkP;k ers & ^^HkO; izklknkP;k fufeZrh lkBh] lqeèkwj laxhrkP;k
fuekZ.kklkBh vkf.k lqanj fp=dkfjrslkBh eyk rqeP;k gkrkaph vko;drk
vkgs- ek÷;k ikoykoj ikÅy Vkdwu pky.;klkBh eyk rqeph ikoys goh
vkgsr- eh T;k lkSna;kZph fufeZrh dsyh vkgs R;kpk vkLokn ?ks.;klkBh eyk
rqeP;k MksG;kph] rqeP;k n`Vhph xjt vkgs- lR;dFkuklkBh vkf.k
lqJkO; xk.kh xq.kxq.k.;klkBh eyk rqeP;k ok.khph xjt vkgs- rqEgh ek>h
loZJs B jpuk vkgkr] l`tu vkgkr vkf.k eyk rqeph vko;drk vkgs-
rqEghp rj ,deso vls vkgkr dh T;kP;k ekè;ekus eh Lor%yk iw.kZi.kkus
vfHkO;Dr d: kdrks-**
rqEgh dsoG vfHkO;Drhps ,d lkèku vkgkr- laxhrkP;k fufeZrhlkBh
bZoj rqEgkyk ekè;e cuorks] rqEgh ok|kaauk ekè;e cuork] vFkkZr
T;kaP;k eè;s gh okn;s oktfo.;kph {kerk vkf.k izfrHkk vkgs vkk lokZaoj
bZoj izes djrks- rks lkSan;kZlDr vkgs- R;keqGs rks lkSan;Ziesz h O;Drhoj
izes djrks] bojkyk lR; vkoMrs Eg.kwu lR;kPkk izpkj vkf.k izlkjklkBh
dke dj.kkjh ek.kls R;kyk vkoMrkr- LoPNrk] lgdk;Z] LokfnV
Hkkstu] lQyrk] izxrh] lqxèa k] pkaxy
q i.kk] izkekf.kdrk] izkalk] èkunkSyr]
oSHko] ;k lxG;k xksVh bZojkyk vkoMrkr- rks R;kP;k ;k vfHkO;Drhpk
vkuan vkiY;k ekQZrp ?ksow kdrks- LokHkkfodp ts ;k loZ ckchaoj ize s
djrkr bZoj R;kaP;koj ize s djrks-
iSxacj ikWyP;k ers & ^^rks bZojp vlrks tks rqeP;k ekè;ekrwu
LoIus ikgrks vkf.k R;kauk lkdkjgh djrks-**
vkkk & vkdka{kk vkf.k vis{kk g;k bZojkps ojnku vkgsr- R;k
bZojklekup vuknhvuar vkgsr Eg.ktsp R;kaph iwrrZ kgh dsoG bZojp
d: kdrks- ex rqEgh vfèkd feGfo.;kpk ladksp dk ckGxkok\ gs
ekfgr vlwugh yksdkaP;k letwrh osxG;kp vlrkr- nkfjnz; rMtksM
vkf.k R;kx ;k vkèkkjs vk;q; O;rhr dsY;kl bZoj izLkUu gksrks- gs
R;kaps er vxnh pqdhps vkgs- xjhchyk rs bZojkph yhyk ekurkr-
nkfjnz; Eg.kts bZojkus fnysyk kki vkgs] nkfjnz; Eg.kts i`Fohoj
38
laryq u LFkkfir dj.;kps ,d ekè;e vkgs- vkk [kqGpV ladYiuk rs
ckGxwu vlrkr-
vfèkd feGo.;kP;k bPNsyk rs ykylk ekuwu ;kiklwu nwj iGw
ikgrkr- larq Vrsykp rs vkiyk thoukèkkj ekuwu txr jkgrkr-
eh rqEgkyk ,dk r#.kkph xksV lkaxw bfPNrks T;kyk eh gs Jhearhps
jgL; lkafxrys gksr-s rks ,d HkkM;kP;k NksV;kkk [kksyhr jkgkr gksrk-
R;kP;k vYi mRiUukr dkhckh xqtjk.k djhr gksrk- Jhearhps LoIu
ikg.ka lqènk R;kyk xqUgk okVr vls-
gs Jhearhps jgL; tk.kwu ?ksrY;koj R;kus Lor%lkBh ,d mcnkj
vaFk#.k ika?k#.k vkf.k FkaMhP;k fnolkr [kksyh xje jkgkoh Eg.kwu ,d
dksGkkph ksdksVh feGfo.;kpk fu.kZ; ?ksryk vkf.k iqLrdkrY;k fu;ekaps
ikyu dj.;kl vkjaHk dsyk- FkksM;kp efgU;kr R;kus vkiys mRiUu
ok<owu Åcnkj pknj vkf.k lrjath rlsp ksdksVhgh fodr ?ksryh-
R;kyk ;k JhearhP;k foKkukpk peRdkj dGkYkk gksrk-
ex R;kP;k vpsru eukr Lor%ps ?kj Ogkos vkh bPNk fuekZ.k >kyh
R;k n`Vhus R;kP;k eukr ;kstuk r;kj gksow ykxyh x`g [kjsnhP;k
vkiY;k fu.kZ;koj R;kpk kadkfoghu fookl gksrk- R;kP;k eukr R;kP;k
?kjkps fp= LiV gksr-s R;kuarjP;k dkgh okkZaeè;sp rks R;kP;k Lor%P;k
?kjkpk ekyd cuyk- vkiY;k fopkjkauk ¼LoIukauk½ fujkdkj rRokP;k
gokyh d:u R;kauk okLrokr mrjfo.;kps lw= R;kus tk.kwu ?ksrys gksr-s
;kizdkjp brj vusd eksBeksB;k ckch fok;h fopkj dj.ks vkf.k R;k
feGfo.ks ;kr rks ikjaxr >kyk gksrk-
gh ckc vki.kk lokZuk ykxw gksr-s R;k r:.kk izek.ksp vki.k lxGsp
gs Jhearhps jgL; tk.kwu ?ksou w rs loZ feGow kdrks ts feGfo.ks
vkiY;kyk vkD;izk; gksr-s
39
40
izdj.k % 7
d` r Krk
41
nkskh Bjorkr- [kja rj vls dj.ks Eg.kts ijesojkus ¼Supreme
Power½ R;kaP;k lkBh r;kj dsyY s ;k ;kstusP;k vaeyctko.khr vMFkGkp
fuekZ.k dj.ks gks;-
,[kkn;k xHkZJhear fe=klkscr jkgr vlrkauk vki.k gh Jhear >kyks
vkgksr vls okV.ks tls LokHkkfod vkf.k lksis vlrs rlsp bZojkP;k
lkfUUkè;kr vlrkuk R;kP;k d`iu s s èkuh gksou
w R;kaph HksV fLodkj.ks
vR;ar lgt vkf.k LokHkkfod gksou w tkrs- vla dj.;klkBh rqEgkyk
rqeP;k d`rKrk;qDr n`fVdks.kkpk Qkj mi;ksx gksby Z - R;kP;k lgk¸;kus
rqEgh bZojkP;k vfèkd fudV tky vkf.k vkk ifjfLFkrhr vfèkd d`ik
feGo.;kl ik= Bjky-
rqeP;klkBh dnkfpr gs lw= uoa vlsy i.k gs dk;Z djrs ,o<s ek=
[kjs-
vkt ts dkgh rqeP;kdMs vkgs] rqeP;kdMs iksgpoY;k tkr vkgs rs
loZ ,dk Bjkfod ekxkZus vkiY;ki;Zarpk izokl djhr vkgs- rqepk
d`rKrspk Hkko R;k izoklkph xrh ok<ow kdsy R;k lkscrp rqEgkyk
vfèkd egRokP;k xksVh feGowu ns.kkjs vk.k[khgh ekxZ [kqys gksrhy-
eh dkghp d# kdr ukgh] ek>s rj ukhcp [kjkc vkgs] ;k
txkryk izR;sd O;Drh ;kLoh gksopw kdr ukgh- brj ek÷;kis{kk
vfèkd lQy dls] eh R;kP;k is{kk vfèkd dekowu nk[kohy vlY;k
?kkrd fopkjkaiklwu d`rKrk Hkko rqEgkyk nwj Bsoy s -
d`rKrk fØ;k izfrfØ;sP;k fu;ekuqlkjp dk;Z djrs- rqEgh rqEgkyk
goa vlysya feGo.;klkBh iz;Rujr vlky rj rqEgh gs tk.kwu ?ks.ka
vko;d vkgs dh] rqEgh th d`rh djhr vkgkr frpk ifj.kke ;ksX; ijarq
foifjr fnksus tkowu ijkorhZr gksr vlrks r}rp d`rK Hkkousus
dsyy s h izkFkZuk vkk kDrhr #ikarfjr gksrs dh bZojki;Zar tkowu rh
ijkorhZr gksrs vkf.k rqeP;k i;Zar iksgpwu rqEgkykp ykHk feGowu nsr-s
ts ijesojkP;k fudV vlrkr lkgftdp ijesojgh R;kaP;k
lehip vlrks-rqePkk d`rKHkko fLFkj vkf.k izcG vlsy rj fujkdkj
rRokdMwu ?kM.kkjh izfrfØ;k lqènk uDdhp izcG vlsy- vkf.k vls
>kys rj bZojkps vkkhokZn vkf.k migkj rqEgkykp feGsy- ;skwP;k
vk;q;kdMs n`Vh{ksi Vkdyk rj R;kpa lai.w kZ vk;q; d`rKrsus ;qDr
42
vlysys fnlrs- d`rKrkHkkok fkok; izkFkZuk dj.ks vkf.k izkFkZufs kok;
R;k ijekDrhkh lyaXu jkg.ks vlaHko gksr-s
gk d`rKrspk Hkko dk;e eukr jkgw n;k ukghrj ex rqeP;k eukr
vlarq Vrk fdaok vfooklkph Hkkouk fuekZ.k gksow kdrs- vkf.k T;k {k.kh
vkiY;k eukr vfooklkph Hkkouk tkx`r gksrs R;k {k.kk iklwu vkiY;k
vèkksxrhyk lq#okr gksr-s
rqEgh rqepa y{k xjhch] nkfjnz;] rqPNrk fdaok ykpkjhoj dsafnzr
djrk rsaOgk rqepk esanw vkf.k eu R;k lacfèkr Hkkoukpap ?kj gksou
w tkra
lkgftdp R;kp fopkjkaps rjax izlkfjr gksow ykxrkr R;kuqlkj rqeP;k
fopkjkakh lger vl.kkÚ;k yksdkauk rqEgh vkdfkZr d# ykxrk-
vkiY;k esany
w k vki.k xjhchkh lger dsys dh] ex rks nkfjnz;kakh
lacfèkr loZ ckchauk vkiY;kdMs vkdfkZr d#u vkiY;kyk cgky
djrks- vxnh ;kp U;k;kus JhearhP;k ckcrhr gh gkp fu;e ykxw gksrks-
ldkjkRedrk vkiY;k leLr l`tukDrhyk tkx`r djrs- vkiyk
esanw vkiY;k ekufldrsyk fopkj rRok Ik;Zar iksgpo.;kpa dk;Z djrks-
ex fopkjrRo lacfèkr fopkjkyk vuql#u vkdkj èkkj.k djrs-
d`rKHkko usgeh ldkjkRed fopkjkauk tUe ?kkyhr vlrks-
ykHknk;drk gkp d`rKrspk xq.kèkeZ vkgs- R;klkBhp frph fufeZrh gksr
vlrs-
d`rKrseqGs fooklkpkgh tUe gksrks- vkHkkjh efLrd usgeh
loksRZ d`Vrsphp dkeuk djrs- vkf.k gh dkeukp gGwgGw fooklkr
#aikrfjr gksr-s d`rKrk fooklkgZrk o`ènhxar dj.;kr vkf.k dk;e
jk[k.;klgh mi;ksxh Bjrs-
rqeP;k mfnViwrhZlkBh rqEgkyk izR;sd pkaxY;k okbZV ckchlkBh
vkHkkj eku.;kph lo; ykowu ?;koh ykxsy- ;k lxG;k xksVhpk lacaèk
rqEkP;k izxrhlkBh vkgs- LokHkkfodp rqEgh rqeP;k vk;q;kr ;k ckchauk
izkèkkU; n;k;ykp gos-
43
vuko;d o O;FkZ xksVhaoj ppkZ dj.;kr osG ok;k ?kkyow udk-
rqeP;ki;Zar T;k xksVh] ifjfLFkrh vkf.k laèkh iksgprs R;k loZ ,dk
lqfufpr ekxkZus rqeP;k Ik;Zar vkysY;k vlrkr- dkgh yksd ;krgh
mf.kok kksèkk;pk iz;Ru djrhy- R;kuk rks d# n;k-
44
izdj.k % 8
45
rqeP;k Hkkoukaph vfHkO;Drh vlrs- nqlÚ;k kCnkr lkaxk;ps rj rqEgh
r;kj djhr vlysyk lans k gk dsoG futhZo v{kjkaph jpuk ulrks rj
rks lans k Eg.kts v{kjkP;k enrhus dsyy s s fopkjkaps laisz k.k vlrs- rs
kCn] okD; rqeP;k fopkjkapps izfrfufèkRo djhr vlrkr-
vxnh R;k lans kkizek.ks rqEgh rqeP;k LoIukaph jpuk djk;yk goh
Eg.kts R;kyk fopkj rRokdMs ikBo.ks vfèkd lgt lqyHk gksby Z - gs
dsoG rsOgkap gksow kdsy tj rqEgkyk dk; gos vkgs rs usedsi.kkus
Bkowd vlsy-
46
djk- rqepk jkse u~ jkse è;s; izkIrh lkBh mRlwd vkf.k vkaufnr vlk;yk
gok- vla >kya rj rqepa eu vkf.k esanw gGwgGw daiu ikÅ ykxsy]
R;krwu fofkV ygjh mRlftZr gksow ykxrhy-
rqEgh gksdk;a=kP;k lqbZ lkj[ks gksou
w tky- ftps nksUgh Vksd vkiY;k
fufpr y{;kP;k fnksups fLFkj vlrkr- ts yksd vkGl] funzk] vkk
vik;dkjd xksVhpk R;kx d#u Jhear cu.;kpk iz;Ru djhr vlrhy
R;k lokZuk gs iqLrd fufprp enr djhy-
vYykmn~nhuP;k gkrkr tlk tknwpk fnok gksrk rls rqeP;k gkrkr
lxGs dkgh vkgs- rqEgh dsoG rqepk ks[kfpYyh gksow nsow udk- rqeps
;k rsOgkap fufpr gksow kdsy tsOgk rqeP;k MksD;kr rqepk fup;
iDdk vlsy- xjt vkgs rh rqeP;k lkRkR;kph-
vkiyh LoIus lR;kr okLrokr mrjo.ks gkp rqePkk eq[; mn~ns k
vlyk ikfgts R;kp lkscr ehp gs d# kdrks vlk Lor%cn~nypk
fooklgh rqeP;k eukr fuekZ.k >kyk ikfgts-
rqEgh rqeP;k eukseapkoj rqeP;k LoIukauk lkdkj gksrkauk c?kk;yk
lq#okr djk- R;k LOkIu lkdkj.;kP;k fopkjkauk rqeP;k èkeU;keèkwu
lGlGwu okgw n;k- rqeP;k oklksPNoklk cjkscj izokl d# n;k- R;k
rqeP;k LoIukauk rqeP;k jksekjksekr olw n;k-
th>l Eg.krks & ^^izHkw dMs vkk iènrhus ekxk dh tls dkgh rs loZ
rqEgkyk vkèkhp fnys xsys vkgs-**
47
,d fnol Jhear gksrhy vkk lkBh txkrY;k lxG;k [ktkU;kps }kj
m?kMys tkrhy dkj.k R;kP;k leLr fØ;sps QG ¼izfrfØ;k½ èku laiUurkp
vkgs-
48
vkHkkjh jgk-
rqEgh rqeP;k fu.kZ;koj vVG jgk- rqEgkyk uaos ?kj gos vlsy]
fdearh oL=] egkxMh dkj] Hkze.k fdaok Hkjiwj èku laiRrh goh vlsy-
rqEgh rqeP;k ;k loZ LoIukyk lR;kr vorjY;kP;k Hkkousus igk- rqeP;k
pksgkscktwyk R;k LoIukkh lacafèkr okrkoj.k r;kj djk- vkf.k R;kauk
lkdkj dj.;klkBh lai.w kZ ru&eukus iz;Ru djk- dkgh dkykofèkrp
rqEgh rqeP;k MksG;kleksj rqeph lkjh LoIus lkdkj gksrkauk igky-
rqepk mn~ns k vkf.k rqepk fookl <Gw nsow udk ukgh rj ks[kfpYyh
lkj[kh voLFkk gks.;kl osG ykx.kkj ukgh- dkj.k kkL=K vkf.k LoIua
jatukr je.kkjs ;kaP;kr tehu vLekukps varj vlrs-
rqeP;k bPNk kDrhpk ;ksX; mi;ksx djowu ?;k;yk fkdk-
49
QFORD Best-Sellers
111
The Science of Getting Rich
Also available
in Hindi, English & Punjabi
QFORD
New Delhi (India)
Ph.: +91-9313284386/9310235817
Email: info@qford.co.in, info@qford.org
Website: http://www.qford.co.in
http://www.scienceofgettingrich.co.in
112