P AMUKKALE N VE RS TES MHEND S L K F AKLTES

P A MU K K A L E U N I V E R S I T Y E N G I N E E R I N G C O L L E G E
MHEND SL K B L ML ER DERG S
J O U R N A L O F E N G I N E E R I N G S C I E N C E S
YIL
CLT
SAYI
SAYFA
: 2005
: 11
: 2
: 239-248

239

PLKLERDE VAKUMLU BUHARLAMA LEMLER
UYGULAMA ALANLARI VE GELMELER


zcan ZDEMR, Sibel ARDA
Uluda niversitesi, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Tekstil Mhendislii Blm, Grkle/Bursa


Geli Tarihi : 18.05.2004


ZET


Gnmzde tekstil makinalarnda retim hzlar devaml artmaktadr. Dolaysyla yksek hzl makinalarda
allacak ipliklerin kalitesinin de yksek olmas istenmektedir. Dier taraftan da yksek hz, ipliin rutubet
deerini sk sk minimum deere drmektedir. Rutubetdeki bu d de ipliin mukavemet zelliklerini
olumsuz ynde etkilemektedir. Daha iyi nem dzeyi, ipliin mukavemet zelliklerini arttrd iin, iplik
dokuma ve rmede daha verimli almaktadr. Dier taraftan tekstil iletmelerinde her ilem lifte ve iplikte
gerilime neden olmaktadr. plikler gerilimlerden kurtulmak iin kvrmlanma, bklmlenme eilimindedirler.
Gerginlik ve kvrmlanma takip eden proseslerde problemlere yol amakta ve verimlilii drmektedir. Bu gibi
sebeplerden dolay ipliklerin zerindeki nem miktar arttrlmal ve gerilimleri yok edilmelidir. Bu yazda
ipliklerin bu problemlerinin giderilebilmesi iin kullanlan yntemlerden vakumlu buharlama ilemi, uygulama
alanlar ve bu alandaki gelimeler hakknda bilgiler verilmitir.

Anahtar Kelimeler : Vakumlu buharlama, Kondisyonlama, Fikse, Relaksasyon, n ektirme


VACUUM STEAMING PROCESSES APPLIED TO YARNS, ITS APPLICATION
FIELDS AND IMPROVEMENTS


ABSTRACT


The new techniques used today focus mainly on increases in production speed. For this reason yarns to be used
in high speed machines is required to be of high quality. On the other hand high speed frequently causes the
degree of yarn moisture to fall minimum level. This decreases in the degree of yarn moisture have negative
effects on yarn strength. Since better moisture level increases the yarn strength, yarn is worked more efficiently
in weaving and knitting. However each production step in textile plants causes tension in yarn and fibre. Yarns
tend to snarl in order to relax themselves.Tension and snarling may lead to problems in the following proceses,
thus decreasing productivity. Therefore, the moisture content of yarns should be increased and their tension
should be eleminated. In this article we have studied vacuum steaming widely used to remedy above mentioned
yarn problems, its application fields and new improvements in this field.

Key Words : Vacuum steaming, Conditioning, Heatsetting, Relaxing, Preshrinking


1. GR


D faktrler, lifler ve bu liflerden yaplan iplikler
zerinde byk bir etkiye sahiptir. Bu faktrlerin
banda ortamn rutubet miktar gelmektedir.
plikteki doru bir yntemle verilmi uygun rutubet
ipliin fiziksel zelliklerini iyiletirdii gibi ipliin
satnda reticiye ticari bir kazan da salamaktadr.
Dolaysyla ideal olan, arzu edilen nemin iplik
retiminden sonra ok ksa bir srede iplie
pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 240 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

kazandrlmas ve ipliin kalitesinin kalc olarak
ykseltilmesidir (Toggweiler and Gleinch, 1995).

zellikle pamuk iplik iletmelerinde yksek hzlarda
alan iplik makinelerinin ve evre artlarnn da
etkisiyle iplik zerindeki rutubet miktar % 5lere
kadar dmektedir (Anon., 2003k). Bu deer ise
gerek ticari adan gerekse ipliin sahip olmas
gereken mukavemet zellikleri asndan yeterli
deildir. Dolaysyla ipliin sahip olduu rutubet
deeri arttrlmaldr. Pamuk lifi higroskopik bir
materyaldir ve buhardan su absorblama yeteneine
sahip olduu iin ortamn izafi rutubet miktar
arttka lif tarafndan absorbe edilen nem miktar
artacaktr.Bu art lifin enine kesitinde bir imeye
neden olacak ve bklm iplik yaps iinde lif-lif
srtnmesini arttracaktr. Bu deiiklik ise ipliin
mukavemet zelliklerinde iyileme meydana
getirecektir (Dayk ve zdemir 2000,
www.geocities.com). Bu nedenlerden ipliin ticari
rutubet deerine karlmas ve fiziksel zelliklerinin
iyiletirilmesi iin yaplan iplik rutubeti arttrlmas
ilemine kondisyonlama ad verilir. Kondisyonlama
ileminin yaplabilmesi iin gnmze kadar pek
ok yntem kullanlmtr. Bunlar kondisyonlama
odalarnda kondisyonlama, sirklasyon yolu ile
kondisyonlama, radyo frekans ile kondisyonlama ve
vakumlu ortamda dk scaklkta
kondisyonlamadr.

Geleneksel kondisyonlama yntemleri hem
ekonomik hem de kalite sebeplerinden dolay daha
az kullanlr hale gelmitir.Yirmi drt saate varan
uzun zaman ihtiyac, yksek enerji tketimi ve
yksek yatrm maliyeti ile daha fazla yer ihtiyac ve
iplik bobinlerinde kt nem dalm bu yntemlerin
dezavantajlardr. lerinde en yaygn olarak
kullanlan yntem vakumlu ortamda dk scaklkta
kondisyonlamadr (Anon., 2003k).

Vakumlu ortamda dk scaklkta kondisyonlama,
vakumlu buharlama ilemlerinden sadece bir
tanesidir. plie uygulanan vakumlu buharlama
iplie verilmek istenen zelliklere gre fakllk
gstermektedir. Bunlar; kondisyonlama amac ile
yaplan ilem, ipliin rahat hale gelmesi (relaxing)
gerilimlerinin azalmas iin yaplan ilem, iplie
verilen bkmn sabit hale gelmesi iin yaplan
ilem ve scaklkla ekme zellii gsteren sentetik
liflere uygulanan n ektirme ilemidir. Bu ilemler
de uygulanan basn ve scaklklara gre iki eit
makine dizayn edilmitir. Bu dizaynlarn ilkine
genelde kondisyonlama makineleri ad verilir ve bu
makinelerde en fazla scaklk 95 Cdir ve
uygulanacak basn 0 ile -1 bar aralndadr. Bu
makinelerde kondisyonlama ilemi, relaksasyon
ilemi, n ektirme ilemi ve 95 C kadar
uygulanabilecek fikse ilemleri gerekletirilebilir.
Dier makinelerde ise scaklk 120 C hatta
150 Cye kadar, basn ise 4 bara kadar kabilir.
Dolaysyla bu makinelerde da yine materyalin
cinsine bal olarak kondisyonlama, relaksasyon, n
ektirme ve fikse ilemleri gerekletirilebilir.
Buradaki tek fark daha yksek scaklklarda fikse
olmas gereken (sentetik gibi) materyallerde
uygulamalarn gerekletirilebilmesidir (Anon.,
2003l).


2.VAKUMLU BUHARLAMA LEM
ZERNDE ETKL OLAN
PARAMETRELER


pliklere uygulanan vakumlu buharlama ilemleri
niform bir nem dalm salar ancak bu ilemler
esnasnda dikkat edilmesi gereken hususlar
bulunmaktadr. Nem dzeyindeki,vakum
dzeyindeki, nem dalmndaki ve proses
scaklndaki ve zamanndaki faktrler Tablo 1de
grld gibi iplik kalitesi zerinde direkt bir
etkiye sahiptir. Bu yzden ipliin nem dzeyinin ve
mukavemet zelliklerinin ksacas kalitesinin arzu
edilen deerlerde olmasn istiyorsak aada
belirtilen tablodaki faktrlere dikkat edilmelidir.


Tablo 1. Kondisyonlama Sonular zerinde Etkili Olan Parametreler
Proses Scakl Nem Dzeyi Vakum Dzeyi Proses Zaman
Relaksasyon Mukavemet Nem % CV Nem Miktar
Fiksasyon Uzama Mukavemet % CV Nem dalm
Vaksn erime noktas alma kapasitesi Uzama % CV -
- Toplam arlk - -
- Elyaf Birikintisi - -


Tablo 1den de grld gibi proses scakln
belirlerken dikkat edilmesi gereken 2 faktr
bulunmaktadr. Proses scakl, ipliin hangi amala
vakumlu buharlama yaplacana ve ipliin vaksl
olup olmamasna gre deimektedir. Buharlama
ileminin uygulanaca iplikte eer vaks mevcut ise,
buharlama scaklnn 65 C zerine klmamas
gerekir. nk gnmzde kullanlan vakslarn
pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 241 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

erime derecesi maksimum 65Cdir. Buharlama
ilemine maruz kalacak ipliin, sahip olmas
istenilen nem dzeyi, ipliin mukavemet
zelliklerini etkilerken, vakum dzeyi de iplie
uygulanan rutubetin homojenliini etkilemektedir.
Rutubetin homojenlii ise mukavemet zelliklerinin
% CV deerlerini belirlemektedir.Buharlama
ileminin bir parametresi olan vakum dzeyi ise
arttka, nemin iplik tarafndan nfziyeti de o kadar
dzgn olmaktadr (Anon., 2003d).Uygulanan
prosesin sresi de istenen nem miktarn belirlemede
ve nemin homojen dalmnda nemli bir
parametredir.

Vakum ile doymu buhar kesin bir biimde
birbirine bamldr. Basn ne kadar yksek olursa
suyun kaynama noktas o kadar dk olacaktr;
bylece buhar iplie daha dzgn bir ekilde
verilecektir. % 95 vakumda (ki, bu yksek
vakumdur) proses ekil 1de grld gibi 32.9 C
derecede balar ve srekli bir ekilde, istenilen son
scakla kadar ykselir. % 90 zerinde vakum
oranna sahip sistem, daha az vakuma sahip olana
gre daha iyi sonular salar. (% 85-65 dk
vakum, % 95-98 yksek vakum) (Anon., 2003d).


ekil 1. Souk doymu buhar ile kondisyonlama
(Anon., 2003d)

Vakumlu buharlama ileminin dier bir parametresi
de buhardr. eit buhar bulunmaktadr. Bunlar
slak buhar, kzgn buhar ve doymu buhardr. Islak
buhar su damlalar ierir ve bu gzle grlr; bu da
tekstil rnlerine zarar veren ve yetersiz nfuziyet
salayan su lekeleri oluturmaktadr.Istlm buhar
(Kzgn Buhar) kurudur ve bu yzden zayf bir s
ileticisidir. Onun nem eksiklii kzgn buhar
tekstillerle muamele iin uygun olmayan duruma
getirir. Doymu buhar optimum nem ieriine
sahiptir ve ok iyi s iletimi salar. Dolaysyla
ipliklerin kondisyonlanmas ve tekstillerin
buharlanmas iin en uygun buhar doymu buhardr
(Anon., 2003c).

Vakumlu buharlama ile yaplan ilemlerde
pompalar ile oluturulan vakum mevcut havay
emerek otoklav ierisindeki dngy balatr.
Otoklav ierisindeki havann boaltlmas herhangi
bir oksidasyonun meydana gelmesini de engeller.
Yksek vakum optimum nem kazanm iin doymu
buharn iplik ierisine youn bir ekilde nfuz
etmesi anlamna gelmektedir. Vakum basncndan
dolay buharn doyma noktas ok dk kaynama
seviyesine der.Bu da dk scaklklarda doymu
buhar elde edilmesinden dolay ipliklerde meydana
gelen sararmalarn nne geilmesini salar. Nem
penentrasyonunun en yksek dzeyine ulaabilmek
iin vakum performans % 97.7e varan oranlarda
arttrlabilir (ultra vakum). stenilen canllk
derecesine ve mataryale bal olarak dngnn,
vakum, zaman, scaklk parametreleri deiiklik
gsterebilir (Anon., 2003d). Tipik bir buharlama
dngsnde n stma, ilk vakum, buharlama, son
vakum, basnc dengeleme admlar vardr.
(www.welker.de./html/englisch/heatsetting.html).


3. VAKUMLU BUHARLAMA
LEMLER VE UYGULAMA
ALANLARI


Aada ipliklere uyguladmz vakumlu buharlama
ilemleri ve uygulama alanlar anlatlmaktadr.

Kondisyonlama eirme ileminden sonra iplie nem
kazandrmak iin yaplan dk scaklktaki
vakumlu buharlamadr. Nem arttka arlk da
artmaktadr. Kondisyonlama ile iplik istenilen nem
seviyesine ular ancak iplie verilen bkmn fikse
edilme oran dktr (Anon., 2003e ).

Relaksasyon ilemi; ipliin bobinden salmas
esnasnda oluan ilmeklenme, bklmlenme (ipliin
bkm nedeni ile kendi zerine dolanmas)
davranlarn gidermek, dolaysyla iplik
kopmalarn ve kalite kayplarn nlemek amac ile
yaplan bir ilemdir. Buharla relaksasyon ilemi
bkm, dokuma, rme, sarm gibi btn takip eden
operasyonlarda bu problemleri ortadan kaldrarak
verimlilii arttrr (Anon., 2003c).

Fikse; yksek bkml, ok katl ve de sentetik
filament ipliklerde bkm stabilize etmek iin
yaplan yksek scaklktaki vakumlu buharlama
ilemidir (Anon., 2003c ).

n ektirme; scaklkla ekme zellii gsteren
sentetik liflere uygulanan bir ilemdir. plik
ilmeklerine termo fiksaj uygulanrken, rme
kumalara, orap ve amarlk rnlere n ektirme
ilemi uygulanr (Anon., 2003c ).n ektirme ilemi
takip eden boyama ilemine yardmc olurken,
pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 242 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

ekme sonucu oluan bobindeki deformasyonu
ortadan kaldrr ve telef orann drr.

Genel olarak vakumlu buharlama, yn ipliklerin sl
fiksajnda ,tekstre poliesterin fiksesinde, poliester
filament ipliklerin bkm fiksesinde, core yarn
(likral) ipliklerin sl fiksajnda, rme kumalarn
fiksesinde,yksek bkml ipliklerin
relaksasyonunda, ring ipliklerin relaksasyonunda,
kesikli liflerin stabilizasyonunda, akriliin
hacimlendirilmesinde, diki ipliklerin sl fiksajnda,
poliamidin (i amar, orap iin) ekmezliinde,
sentetik liflerin stabilizasyonunda, kondisyonlama
ve nemlendirmede kullanlmaktadr
(www.welker.de./html/englisch/heatsetting.html). Her
materyal istenilen etkiyi salayabilmek iin spesifik
bir proses gerektirmektedir.Vakumlu buharlama
ilemlerinde scaklk istenilen prosese gre 45 C
den maksimum 150 C kadar deiir. Baz iplikler
iin buharlama scaklklar yledir:

Kamgarn plik : 82-85 C, Bkml poliester
filament : 112-120 C, Likra core iplik : 70-75 C,
Pamuk-Poliester iplikler : 90-95 C, Polipropilen
iplikler : 130-140 C, Rayon / Viskon : 85-95 C
(www.welker.de./html/englisch/heatsetting.html).


Tablo 2. Vakumlu Buharlama leminin Uygulama Alanlar (Anon., 2003k)
Proses Kondisyonlama Relaksasyon Fikse n ektirme
1. Iplik kalitesini iyiletirir
-% 15e varan artan iplik
mukavemet salar
-% 30a varan artan iplik
uzamas salar
-% 40a varan daha az uuntu ve
elyaf birikintisi salar
-Eloktrostatiklii elemine eder
-Nem miktarn %3e kadar
arttrr.
-pliin relaks hale
gelmesini salar,
kvrlma ve
ilmeklenme eilimini
yok eder.(Kvrlma,
bkm nedeni ile
ipliin kendi zerine
dolanmasdr.)

-Bkm
stabilizasyonu
salar
-Filament ipliin
fiksesini salar
-Bkml ipliin
fiksesini salar
-Core ipliin
fiksesini salar

-Kalan ekmeyi
azaltr
-Takip eden
boyamaya yardmc
olur
-Elastikiyeti azaltr
Materyal Pamuk,yn, viskon (sadece
nemlendirme iin) keten, ipek ve
dier sentetik lifli karmlara
plastik veya dk maliyetli
mukavva ve her eit bobinde
uygulanabilir.
Herhangi bir eit
yksek bkml
iplie ve elastanl
core ipliklere, ipek ve
yne uygulanabilir.
Herhangi bir eit
bkml iplik
(multiple) sentetik
, stapel ve filament
ipliklere,akrilik ve
diki ipliklerine
uygulanabilir.
Herhangi bir eit
sentetik filament
iplie uygulanabilir.
Proses Scakl 55-85C 65-90 C 70-110 C 85-135 C
Proses zaman 30-50 dakika 20-45 dakika 40-60 dakika 50-90 dakika
Yararlar -rmede % 10a varan artan
verimlilik
-zgde % 15e varan daha az
kopu
-Artan dokuma verimlilii
-Takip eden btn
ilemlerde
verimlilik art
salanr.(Dokuma,
rg,zg,bkm)
-Kumata daha az
hata oluur
-Kumata boyama
varyasyonu
olumaz
-ekme sonucu
bobinde oluan
deformasyonu nler
ve iplik telef
oranlarn drr.


4. VAKUMLU BUHARLAMA
MAKINALARI


4. 1. Kondisyonlama Makinalar

Bu blmde, kondisyonlama makinalarnn genel
zellikleri ve bu makinelerdeki yeni sistemler ve
kondisyonlama makine modelleri hakknda bilgiler
verilmitir. Kondisyonlama sistemleri 50-70 C
arasndaki scaklklarda nemlendirme iin dizayn
edilmi ve ayn zamanda 95 Cye kadar ki
scaklklarda sl fiksaja izin veren makinelerdir. 0-
20 C arasnda balama scaklndan dolay
vakslanm ipliklerin kondisyonlanmasnda da
kullanlrlar. Bu makinelerde basn aral -1 ile 0
bar arasnda, scaklk aral 45Cden 95 C kadar
deimektedir. zg ve atk iplikleri iin 20-60 C,
vaksl iplikler iin 20-60 C, likra iplikler iin
20-58 C scaklklar tavsiye edilmektedir
(Anon., 2003d ).

Kondisyonlama makinelerinde buhar salama iki
ekilde olmaktadr. Birincisi direkt sistemle buhar
salamadr. Bu metot da ayr bir tankta 95 Cye
kadar stlan su, tankn vanas alarak
kondisyonlama kazan tarafndan vakumdan dolay
emilir ve su, kondisyonlama kazan iinde
vakumdan dolay buharlaarak doymu hale gelir.
Bu sistem gvenlik nedenlerinden dolay ve daha iyi
scaklk kontrol salad iin tercih edilmektedir.

pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 243 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

Dier bir sistem de indirekt sistemdir. Bu sistemde
tek kondisyonlama kazan bulunmaktadr. Doymu
buhar, kazann iinde alt ksmnda bulunan su
banyosunun, kondisyonlama kazan vakumla
boaltldktan sonra elektrikli stclar ile stlarak
buharlatrlmas sonucu elde edilir. Ortamn
scakl bu elektrikli stclar tarafndan istenen
seviyeye ayarlanmaktadr. Bu sistemde de daha az
ekipmana ihtiya duyulmas bir avantajdr (Dayk ve
zdemir, 2000 ).

Welker firmas direkt sistemi tercih ederken Xorella
firmas indirekt sistemi tercih etmektedir.
Gnmzdeki kondisyonlama makinalarnda,
kondisyonlama ileminin daha iyi artlarda olmasn
salamak iin deiik tasarmlar yaplmtr. Bu
tasarmlar aada anlatlmaktadr.

ekil 2de gsterilen, kondisyonlama ilemi boyunca
vakumun ve scakln hassas bir ekilde
kontroln salayan direkt buhar verme sistemi
(Injektor)dr. Bu sistemler ECO sistem ile
birletirilerek dng zamannn azaltlmasn ve
bylece standart kondisyonlama ve buharlama
makinalar ile kyaslandnda % 50 ye varan
oranlarda prosesin ve enerji maliyetinin azaltlmasn
salamaktadr. Direkt sistemlerin, standart makineler
ile karlatrldnda balca avantajlar unlardr.

1. Su kaynatlan ksmn makinenin d
ksmnda ve ayr olmasndan ve optimize
olmasndan dolay dk enerji tketimi
salanr (1000 kglk iplik iin 21 kwh).
2. Datma sisteminden dolay makinann
iinde doymu buharn homojen bir
ekilde dalm salanr.
3. Homojen bir scaklk dalm elde edilir.
4. Bu makinede, yksek ve ultra vakum
salanr.
5. Daha iyi enerji performans iin ECO-
SSTEM ile btnleme vardr (opsiyonel )
6. Ak kaplardan dolay enerji kayb
olumaz
7. st ksmda kondenzasyon noktalar
olumaz (Anon., 2003d)


ekil 2. Direkt buhar vermeli (injektor)
kondisyonlama sistemi (Anon., 2003d)
Yksek vakumlu buharlama makineleri, ihtiya
duyulan duruma gre bir veya daha fazla dng iin
programlanabilirler. Yine bu makinelerde ar
snma probleminden korunma sistemi, proses ve
retim durumlarnn her ikisinin
grntlenmesinden oluan programlanabilir SPC
kontrolden oluan tam otomatik Dostron 18 olarak
adlandrlan sistemlerde kullanlmaktadr.

Kondisyonlama makineleri obsiyonel olarak ekil 3
de grld gibi bir son pskrtme sistemi ile de
donatlabilmektedirler. Bu sistem yardm ile her
dngnn sonunda ince doymu su, pskrtme
eklinde bobin zerine uygulanarak iplikteki nem
miktar arttrlr (Anon., 2003d ).


ekil 3. Son pskrtme sistemi (Anon., 2003d )

Kondisyonlama makinalarnda stma sistemine,
uygun zelliklerdeki suyu beslemek ve su dnn
salayan pompalar nemlidir. ekil 4de grld
gibi makina paralarinin mrn uzatmak iin su
yumuatma niteleri kullanlabilmektedir. Bu
nitelerde taze su filtre edilir ve bir iyon yerdeiimi
prosesi oluur. Bu prosesde kalsiyum ve
magnezyum iyonlar sodyum iyonlar ile deiir
(Anon., 2003d).


ekil 4. Su yumuatma nitesi (Anon., 2003d)

Bobinlerin kondisyonlama makinalarna
yklenmesinde ekil 5de grld gibi eitli
modeller bulunmaktadr. ekil 5a yk tayc
arabalar veya paletler ile manuel ykleme iin
dizayn edilmi olan condibox Cdir. ekil 5b
arabalar, paletler ve kutular iin otomatik ykleme
platformuna sahip Condibox Pdir. ekil 5c ise
silindir konvenyrlere ve ift kapl tnel modeline
sahip Condibox RTTdir ( Anon., 2003f).

pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 244 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248


a) Condibox C

b) Condibox P


c) Condibox RTT

ekil 5. Otomatik ykleme sistemleri
(Anon., 2003f)

4. 1. 1. Kondisyonlama Makina Modelleri

Kondisyonlama makinalar temel olarak ayn
zelliklere sahip olmalarna ramen biim ve
bobinlerin otoklava ykleni ekillerine gre
farkllk gsterirler. Bunlar condimat sistemler,
condibox sistemler, condibox s sistemler ve
conditowerlardr.

Condimat kondisyonlama makinalar, otoklav istee
gre farkl tipte elikten yaplabilecek silindirik
sistemlerdir. Codimat makinalarnda iki tip elik
kullanlmaktadr. Bunlar standart welkodur kaplama
ile kaplanm vakum kazan ve paslanmaz elikten
yaplm kondisyonlama emberinden oluan bir H
II elii ve Inox dur (ayr bir kondisyonlama
emberi olmakszn tamamen paslanmaz elikten
yaplm bir vakum kazandr). Kazan iindeki btn
elementler paslanmaz elikten yaplmtr
(Anon., 2003h).

Condimat sistemlerin de kendi aralarnda iki tipi
bulunmaktadr. Bunlar Multiphase ve Uniphase
olarak adlandrlmlardr. ekil 6da ilem admlar
ve makine ksmlar gsterilen multphase sistem
120 C scaklkta (Anon., 2003g), ekil 7de
gsterilen uniphase sistem ise 105 C varan
scaklkta buharlama iin uygundur (Anon., 2003h).
Bu geni aralktaki scaklk ile, btn yksek
bkml sentetik liflerin fiksesi de
yaplabilmektedir.









ekil 6. Multiphase sistem (Anon., 2003g )

Klasik otoklavlarda su banyosu bulunduundan
dolay, makinann iinin sk ekilde temizlenmesi
gerekmektedir ve bu da yksek bir maliyet anlamna
gelir. Condimatlarda bu maliyetten kurtulmak iin
her dngnn sonunda otomatik olarak kondense
olmu suyu karan sistemler ile temizleme
yaplmaktadr (Anon., 2003g).

pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 245 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

Dng zaman multiphase sistemde bir vakum
dngs ile 45 dakika olarak optimizme edilmiken
(Anon., 2003g), Uniphase tipinde dng zaman, ift
vakum dngs ile maksimum 50/60 dakika olarak
optimize edilmitir (Anon., 2003h).

niphase tipinde, otoklav ve kap, yksek dayanma
sahip ,son derece etkili 70 mm kalnlnda mineral
ynle kaplanarak enerji tasarrufu salanmaya
allmtr (Anon., 2003h).


a)Vakum adm


b) Istma adm

ekil 7. Uniphase Sistem (Anon., 2003h)

Condibox palet kondisyonlama makinalar ise
dikdrtgen biiminde tasarlanmlardr.Yine bu
makinalarda klasik kondisyonlama makinalarnda
olduu gibi 50-70 C arasndaki scaklklarda ancak
paletlerde iplik kondisyonlama yaplmaktadr.Vaksl
iplikler iin kondisyonlama ilemi 65Cye kadar
olan scaklklarda yaplr. Bu makinalarda da 32 C
den 95 Cye kadar olan tm buharlama prosesleri
yaplabilmektedir (Anon., 2003).

Condibox S ise kutu eklinde ve her parti iin 600-
2400kg aralnda ihtiyalar karlamak amac ile
tasarlanm bir kondisyonlama makinasdr. Burada
otoklav maliyetini azaltmak amac ile paslanmaz
elikten oluan, ok tabakal bir koruma sistemi
gelitirilmitir.Bu sisteme de welkodur ismi
verilmitir (Anon., 2003i).

Dier bir model ise conditowerdr. Bu makina
dikey olarak tasarlanm silindirik kondisyonlama
makinesidir. Conditower sistemler en ok kullanlan
palet boyutlarna uygun olacak ekilde
tasarlanmlardr. Conditowern tekne boyutlar
palet boyutlarna bal olarak deimektedir. En ok
kullanlan palet boyutlar ise 16/25 ve 19/25 standart
boyutlardr. Conditowerlarda ki ykleme sistemleri
klasik kondisyonlama makinelerinin bir benzeri
olmakla birlikte tek fark kondisyonlama makinesinin
dikey olmasdr.Bu makinalar genellikle forklift
arabalar veya manuel el arabalar ile ykleme
olacak ekilde tasarlanmlardr. Silindirli
konvenyrler ile otomatik tama (Sistem RT) ve
paketleme ile btnletirilmi tama sistemleri de
(Packtrack) kullanlmaktadr (Anon., 2003j).

4. 2. Fikse Makinalar

Fikse makinalar genel anlamda kondisyonlama
makinalarna oranla daha yksek scaklklara ve
basnca kabilen donanma sahip
makinalardr.Yksek bkml ipliklerin ve sentetik
filament ipliklerin bkmn stabilize etmek iin
yksek scakla ve basnca kmak
gerekmektedir.Ancak bu makineler tm uygulamalar
iin kullanlabilen makinelerdir. Fiksaj
makinelerinde da eitli tasarmlar mevcut olmakla
birlikte burada temel zelliklerden bahsedilecektir.

plik zerindeki slak noktalar boyamada
varyasyonlara veya takip eden proseslerde de baka
problemlere sebep olabilmektedirler. Dolaysyla bu
problemleri gidermek amac ile bu makinelere n
fikse sistemleri adapte edilmitir
(www.welker.de./html/englisch/heatsetting.html).

Bu sistemler sayesinde, slak ksmlarn veya
kondanse noktalarn meydana getirdii problemler
tamamen elemine edilir. Buhar giriinden nce, iplik
tayclar ve plastik bobinler, lk havann
sirklasyonu yardm ile stlr ve bunun sonucunda
buhar stlm yzeyler zerinde kondanse eklinde
olumaz ve iplik zerinde slak noktalar ve kalite
varyasyonlar elemine olur.

Dier bir zellik kondisyonlama sistemlerinde de
var olan direkt buhar verme sistemi (Injektor)
dr.Bu sistemle vakum ve scaklk hassas bir ekilde
kontrol altna alnmakta ve dng sresi, bir vakum
dngsnde maksimum 45 dakika ile optimize
edilmektedir. Standart ECO sistem ile birletirilmi
injektor dng zamannn azaltlmasn ve bylece
standart kondisyonlama ve buharlama makinalar ile
kyaslandnda % 50ye varan oranlarda prosesin ve
enerji maliyetinin azalmasn salamaktadr.

Fikse makinalarnda da nem penentrasyonunu
arttrmak iin vakum performans % 97.7ye kadar
arttrlabilir. plikte youma noktalarnn
azalmasn, n-stma ve otoklav ierisinde s ve
buharn daha iyi dalmn salamak amac ile
ekil 8de grlen radial ak sistemleri
kullanlabilmektedir. Radyal aka sahip sistemler
(vapomat), otoklav iindeki havay toplamak iin
pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 246 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

otoklavn en st ksmna yerlemi bir veya daha
fazla gl radyal fandan oluurlar ve yeniden
havay bir tnel sisteminden geirerek iplie verirler
(www.welker.de./html/englisch/vapomat.html).


Ilk haval stma ve kurutma adm


Doymu buhar verme adm
ekil 8. Radyal akl sl fikse makinalarnda fikse
admlar (www.welker.de/html//vapomat.html)

Bylece bu sirklasyon sayesinde materyal etrafnda
kalc ve dzgn buhar ak salanr ve nem veya
scaklk farkllklar otoklavda olumaz. Klasik
sistemlerde ise ayr kaynama aparatna sahip
buharlaclarn olmas durumunda, buhar otoklavn
ierisine otoklavn alt ksmnda bulunan boru
sistemi ile verilmekte ve buharlanacak materyal,
buharlama prosesi boyunca ok eitli scaklk
derecelerine maruz kalmaktadr. Buhar otoklav
ierisinde stldnda ise, prosesin herhangi bir
aamasnda, otoklavn alt ksmnda kurtulan iplik
daha yksek bir pozisyondaki iplie gre daha
yksek bir scakla maruz kaldndan durum daha
da kt olmaktadr. Yani makine ierisinde buhar
aknn kesinlikle kontrol yoktur.

Radyal ak sistemi mevcut olduunda ise buhar
homojen bir ekilde dalmakta dolaysyla proses
zaman da % 20 orannda azalabilmektedir. Sentetik
iplikler kullanldnda radyal ak uniform hacim ve
stabilizasyon salarken, tektre ipliklerinde ise,
optimum hacim efektlerine ulalr .

Bu sistem scak havann ve buharn daha iyi
sirklasyonunu salar; kondanse olmu suda azalma
meydana getirir, su ve s lekelenmelerini ortadan
kaldrr, buharlama zamannda % 20 ye varan
azalma meydana getirir, azalan buharlama
dngsnden dolay enerji maliyetini drr, su
tketiminde azalma meydana getirir ve doru
kondenzasyon kontrolnden dolay iplik ve filament
zelliklerini iyiletirir (www.welker.de./vapomat.html ).

4. 2. 1. Isl Fiksaj Makina Modelleri

Daha ncede sylediimiz gibi sl fiksaj makinalar
iplie verilen bkm stabilize etmek iin daha
yksek scaklklarda ve daha yksek basnta
alabilen vakumlu buharlama makinalardr. Bu
makinelerden bir tanesi de silindirik ekilde dizayn
edilmi vapomat sistemlerdir. Isl fiksaj makineleri
sadece bkm stabilize etmek veya sentetik flaman
ipliklere yaplacak ilemlerde deil btn
uygulamalar iin kullanlabilen sl fiksaj
makineleridir.

Bu makineler deiik aplarda ve uzunluklarda
tasarlanabilmektedirler ve kendi aralarnda
uygulanabilecek maksimum scakla gre ikiye
ayrlmlardr. Bunlar vapomat 120 ve vapomat
150dir. Vapomat 120 maksimum 120 C -1 bar
basnta alrken, vapomat 150de scaklk
maksimum 150 C basn ise 4 bara kadar
kmaktadr. Bu makineler yksek vakum ve
yksek basnl uygulamalar iin kullanlmakta ve
teknik konfigrasyonundan dolay bir
kondisyonlama makinas olarak da
kullanlabilmektedirler.
(www.welker.de/vapomat.html).

4. 3. Contexxor Buharlama Sistemi

Yaygn olarak kullanlan dier bir sistemde
contexxor sistemidir. Bu makinelerde buhar indirekt
sistemle elde edilir ve bu sistem scak su veya termo
yadan faydalanlarak veya su banyosu iine batm
s deitirici ile elektrikli olarak stlabilir. Bu
metotla (indirekt buhar verme) daha az yardmc
ekipman ve daha az bakm onarm ve yatrm
maliyeti elde edilmektedir. Elde edilen buhar geni
bobinlere kat tplere ve kutulanm ekildeki
bobinlere kolay bir ekilde nfuza eder. Bu
otoklavlarda buhar minimum 50 C retilmektedir
ve 150 Cye kadar scaklklarda uygulamalar
yaplr. Bu sistemlerde yukarda bahsettiimiz n
stma ve sirklasyon fanlar kullanlmamaktadr ve
bu yzden enerji tasarrufu salanmaktadr.

Vaksl ring ve open end iplikler, contexxor vakumlu
buharlama makinelerinde vaksn erime noktas
altndaki scaklklarda kondisyonlaabilirler.
Contexxor makinelerinde proses zaman, makine
tipine, proses ve materyal tipine bal olarak
pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 247 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

deimekle birlikte kabaca btn ksa ve uzun
staple liflerden olumu iplilikler iin 30-55 dakika,
sonsuz flament iplikler iin ise uygulamaya bal
olarak maksimum 90 dakikadr.ECO sisteme sahip
makinalarn enerji tketimi klasik otoklavlara gre
% 40 ve zerinde enerji tasarrufu salarken, ECO
sisteme sahip olmayan otoklavlarda enerji tketimi
klasik otoklavlara gre % 20 daha azdr.

Contexxor vakumlu buharlama makinelerinin iki tipi
mevcuttur. Bunlar LT tipi ve HT tipi dir. Proses ve
materyale bal olarak LT tipinde 50-110 C
scaklklarda, HT tipinde ise 50-140 C
scaklklarda uygulamalar yaplabilmektedir.
Contexxor de iki adml uygulama
gereklemektedir ve bu sayede i ve d tabakalar
uygulama scaklna ayn zamanda ulamaktadrlar.
Bunun sonucunda da dzgn buhar nfuziyeti ve
nem dalm salanmaktadr.pliin tm uzunluu
boyunca fiziksel zelliklerinin iyilemesi, sentetik
ipliklerin sarld masuralarda bzmenin
meydana gelmemesi, homojen boya affinitesinden
dolay kuma zerinde izgili efektin olumamas
bu makinelerin avantajlardr (Anon., 2003l ).

4. 4. Aquafix BR Buharlama Sistemi

Bu makineler da uygulanan scaklklara gre ikiye
ayrlr . Bunlardan ilkinde yksek scaklkta fikse
ilemi yaplr.Bu sistemlerde alma basnc,
140 Cye kadar almaya izin verirken kap
kilitleme mekanizmalar kullanlarak gvenlik
kontrol altna alnmaya allmtr. Daha yksek
vakum dzeyinde allmak istendiinde buhar
verme pompalar ile destek yaplabilmektedir.
Aquafix sistemlerde de bobin ierisinden hava etkili
bir ekilde karlmakta ve wash-through vakum
teknolojisi kullanlarak buharlama ilemi
gerekletirilir.

Dk scaklkta fikse ileminde ise eer
operasyonun gerektirdii maksimum scaklk
98 Cyi amyorsa, BR-A versiyonunundaki
otoklavlar kullanlabilir. Bu makinede tek fark
basncn dk olmasdr ve doal liflerin ve
rejenere sentetik liflerin fiksesi iin
kullanlmaktadr. PR seenei ise slak nokta
hatalarn tamamyla elemine eder, bobinin boyutsal
karakteristiklerini bozmaz ve ipliin d tabakasnda
oluabilecek hatalar nler. Bu makinelerde elde
edilen nem ilavesi sadece ipliin son arlnda
avantajlar vermekle kalmaz ayn zamanda karton
kutular iinde paketlenmi materyallere
uygulandnda dahi materyalin kalitesini
arttrmaktadr.Buharlama ilemi sonucunda iplikteki
canllk azalr, rezilyans zellii artar, elektrostatik
yklenme meydana gelmez.

BR buharlama otoklavlarnda, buhar sadece doyma
noktasna kadar stldndan ar snmay nleyen
ift kaplama veya d ekipmanlar
kullanlmamaktadr. deal bir buhara sahip olmak
iin yksek bir ilk vakum uygulanr ve doyma
dzeyi sk bir ekilde kontrol edilir (Anon., 2003b).

farkl dizayn bulunmaktadr. Dikey Aquafix BR
C yksek paletlerde uygulama iin silindirik
ekilde dizayn edilmitir, tek ve ift versiyonlar
mevcuttur, palet formunda ve gnde maksimum
15000 kglk bir retimin olduu durumlarda
kondisyonlama ilemi iin ikiz versiyonlar da
vardr. Palet yksekliinde pratik olarak herhangi bir
snrlama yoktur. Yatay Aquafix BR calklarda
veya kutulanm bobinlerin uygulanmas iin
kullanlan otoklavlardr. Ykleme ykseklii 6 veya
7 kat bobin yksekliinde snrlandnda veya
ykleme karton mukavva kutularda veya arabalarda
yapldnda makinenin en etkili ekli yatay olandr.
Materyal makine boyunca tnel eklinde yerletirilir
veya bir veya iki kap eklinde beslenir. Kp
Aquafix BR Q; yksek paletler, geni retimler iin
tasarlanmtr. Makinenin modler kp formu 5
palete kadar ykleme imkan verir.

Bu makinelerde bulunan RA seenei, suyun
tekrar buharlamasn nleyerek final soutma
ileminin daha hzl ve daha etkili bir ekilde
gelimesine olanak salamaktadr. Otoklavlarda ya
veya scak su, elektrik, buhar ile stma seilebilir
(Anon., 2003a).


5. SONU


Dzgn bir ekilde uygulanan buharlama ilemi
ipliin sadece nem dzeyini arttrmakla kalmaz,
ipliin mukavemet zelliklerini arttrr, kvrlma
bklmleme gibi problemleri ortadan kaldrr,
ilemler esnasnda oluan toz, epel miktarlarn
drr ve ayn zamanda buharlama ileminin,
sresine, scaklna, basncna bal olarak daha
sonraki proseslerde (dokuma, rme, v.b) daha az
problem kararak verimlilii arttrr, boyama
esnasnda daha dzgn boya alm salar ve
izgilerin olumasn engeller, standart rutubet
deerine ulat iin ticaret de kayplara neden
olmaz. pliklere uygulanan vakumlu buharlama
ilemi tekstil prosesler iinde nemli bir yere
sahiptir ve bu ilemin daha dzgn ve hatasz bir
ekilde yaplmas gerekmektedir.

Vakumlu buharlama makineleri reten firmalar
genel anlamda makinelerini fikse makinesi
dediimiz yksek scakla ve basnca kabilen ve
kondisyonlama makinesi dediimiz daha dk
pliklerde Vakumlu Buharlama lemleri, Uygulama Alanlai ve Gelimeler, . zdemir, S. arda

Mhendislik Bilimleri Dergisi 2005 11 (2) 239-248 248 Journal of Engineering Sciences 2005 11 (2) 239-248

scaklk ve basn aralnda alanlar olmak zere
iki tipte retmektedirler ve bu makinelerde
kondisyonlama, fikse, relaksasyon ve n ektirme
ilemleri gerekletirilmektedir. Bu makinelerde
ama iyi kalitede doymu buhar elde ederek ve
yksek vakum uygulayarak yaplacak buharlama
ileminin iplie homojen bir biimde nfuz etmesini
salamaktr. Bu nedenle makine reticileri pek ok
yenilikler sunmutur. Bu yenilikleri yle
sralayabiliriz:

ECO sistemle birlikte kullanlan buhar
verme sistemi (njector): bu sistem vakum
ve scakl hassas bir ekilde kontrol
ederken enerji maliyetini de azaltmaktadr,
Yksek vakum dzeyleri kullanma: buharn
iplik ierisine dzgn bir ekilde
nfuziyetinin salanmas iin % 95lere
varan vakum dzeyleri gerekmektedir,
Otoklav iindeki havay toplamak amac ile
otoklavn en st ksmna yerletirilmi bir
veya daha fazla gl radyal fandan oluan
radyal ak sistemleri: bu sistemler ile hava
yeniden bir tnel sisteminden geirilerek
iplie verilir ve bylece buhar homojen bir
ekilde dalarak proses zaman % 20
orannda azaltlmaktadr,
Makinelerde ar snmay nlemek amac
ile oluturulan kontrol sistemleri,
plik zerindeki nem miktarlarn arttrmak
amacyla oluturulan makine kndaki su
pskrtme sistemleri,
Istma sistemine, uygun zellikteki suyu
beslemek ve makine paralarnn mrn
uzatmak iin kullanlan su yumuatma
niteleri,
Bobinlerin kondisyonlama makinelerine
yklenmesinde iletmenin artlarna adapte
edilebilecek paletlerle veya kutularla
yklemeye uygun, manuel ykleme,
otomatik ykleme ve ykleme, paketleme
sistemleri ile btnletirilmi eitli
tasarmlar.


6. KAYNAKLAR


Anonymous, 2003a. Aquafix, Yarn Conditioning
Machines, 2003 Katalog.

Anonymous, 2003b. BR Vacuum Steaming
Machines , 2003 Katolog.

Anonymous, 2003c. Portrait Xorella AG, 2003
Katolog.

Anonymous, 2003d. Welker Conditioning Sytems,
2003 Katolog.

Anonymous, 2003e. Welker Information FAQ on
Yarn Conditioning, 2003 Katolog.

Anonymous, 2003f. Welker Condimat, Standart
Conditioner, 2003 Katolog.

Anonymous, 2003g. Welker Condimat Multiphase,
2003 Katolog.

Anonymous, 2003h. Welker Condimat Uniphase,
2003 Katolog.

Anonymous, 2003. Welker Condibox, The Pallet
Conditioner, 2003 Katolog.

Anonymous, 2003i. Welker Condibox S, Standart
Conditioner, 2003 Katolog.

Anonymous, 2003j. Welker Conditower, the one
Pallet Conditioner, 2003 Katolog.

Anonymous, 2003k. Xorella Contexxor, 2003
Katolog.

Anonymous, 2003l. Xorella Contexxor, The
Innovative Conditioning and Steming System, 2003
Katolog.

Dayik, M., zdemir, . 2000. Vakumlu Ortamda
Doymu Buharla Kondisyonlama artlarnn plik
zellikleri zerine Etkisi Tekstil Maraton Dergisi
Say 5, Kasm-Aralk 6/2000, s: 41-57.

Toggweiler P, Gleich S.,Wanger F., Steiner, F. 1995
Improved Quality with Contexxor Conditioned
Cotton Yarn Melliand English 9/1995, p: 154-155
www.geocities.com/vijayakumar777/yarnconditioning.html,
2004.

www.welker.de/html/englisch/vapomat.html, 2004.

www.welker.de./html/ englisch/ heatsetting.html,
2004.