AKADEMKBAKI

UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

KIRGIZ TRKESNDE KLEMELER

Yard. Do. Dr. smail Uluta
Balkesir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm
zet: kilemeler Trk lehelerinde ok kullanlan dil birliklerindendir. Bu yazda Krgz
Trkesi konuma ve yaz dilinde yer alan ikilemelerin dzenlenmesinde geerli olan ses
kurallar ve anlam ilikileri ele alnmaktadr.
Anahtar Kelimeler: kileme, Krgz Trkesi, Trk Leheleri
Abstract: Duplications are commonly used structures in modern Turkic dialects. This
paper examines the semantical and phonetical rules in the construction of duplications in
Kirghiz language.
Key Words: Duplications, Kirghiz languge, Turkic dialects
1. Giri
Bir dil birlii olan ikileme yakn, ilikili ya da zt anlaml kelimelerin belli ses kurallar
erevesinde, anlam glendirmek maksadyla bir araya getirilip tek kelime gibi anlam
ifade edecek ekilde kullanlmas olarak tanmlanabilir. kilemelerde kelimeler aynen
tekrarlanabilecei gibi bunlar belirli blmlerine belirli seslerin eklenmesiyle de
yinelenebilir. kilemelerin kurulu amalar arasnda anlam glendirmek, ifadeye
zenginlik katmak, ses ahenginden faydalanarak devamllk ve okluk ifadesi salamak yer
alr.
kilemeler dil almalarnda kapsaml olarak ele alnan bir konudur. Bu konu incelenirken
farkl terimler kullanlmtr. Bunlarn arasnda en yaygn olarak kullanlanlar hendiadyoin
(< Yunanca hen dia dyoin iki ile bir eyi ifade etmek, Hatipolu 1971: 9, aatay 1978)
kelime komas (Aakay 1954), ikiz kelime (Eren 1949), ikizleme (Aakay 1953, Aksan
1975: 47), tekrar (Tuna 1949, 1950), balam bei (Banguolu 1986), ikilemeli ad,
yinelemeli ad (Atabay vd. 1983) ve ikilemedir (Hatipolu 1971).
Saadet aatay ikileme iin hendiadyoin terimini kullanr. aatay Uygurcada
Hendiadyoinler adl makalesinde hendiadyoini yle tarif ediyor: Ayn manada yahut yakn
manadaki iki kelimenin bir tek kelime gibi bir anlam ifade etmesine Hendiadyoin denir.
Hendiadyoinler ekseriye iki sinonimden ibarettir. Yani her iki kelimede ayn manaya gelen ayr
ayr kelimeler olup, bunlar ayr ayr da ayn manada kullanlabilirler. (aatay 1978: 29-30).
Vecihe Hatibolu ise ikilemeyi kileme, anlatm gcn artrmak, anlam pekitirmek, kavram
1

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

zenginletirmek amacyle, ayn szcn tekrar edilmesi veya anlamlar birbirine yakn yahut
kart olan ya da sesleri birbirini andran iki szcn yan yana kullanlmasdr. eklinde
tanmlyor. (Hatibolu 1971: 9).

Yukardaki tanmlarda ve buraya almadmz konuyla ilgili dier almalarda ikilemeler

genel olarak yakn ya da zt anlaml kelimelerin bir araya gelerek oluturduu, tek kelime
gibi kullanlan dil birlikleri olarak deerlendiriliyor. Bu dil birliklerinin kullanm amacnn
da anlatm zenginleirmek, dile ahenk ve zenginlik katmak olduu belirtiliyor. Gerekten
de bu ynleri ile ikilemeler Trk lehelerinde ok sk kullanlan dil birlikleri olarak ne
kmaktadrlar.
Biz incelediimiz ikilemeleri arlkl olarak K. K. Yudahinin Krgzca Szlnden
aldk. Bunlarn yannda konuma dilinden derlediimiz ikilemeleri de almamzda
kullandk.
2. Krgz Trkesinde kilemeler
Krgz Trkesi dilciliinde ikilemeler tataal szdr birleik kelimeler ana bal altnda
ko szdr adyla incelenir. Bu szlerin arasnda yazmda bir izgi iareti kullanlr.
kilemelerde iki veya daha ok sz tek kelimeymi gibi anlam verir. Bu iki sz ikilemenin
iinde yeni anlam kazanr; bu yeni anlam kelimelerin kendi anlamlarndan baka veya
onlara yakn olabilir.
kilemeler tek kelimeden farkl olarak daha genel ve aklayc bir ifade gcne sahiptir.
Mesela Krgz Trkesinde bala sadece ocuk anlamna gelir ama bala bakra dendiinde
ocuk ve onun gibi olanlarn hepsi kastedilir. ay-pay denildiinde de ay ve ona benzer
ieceklerin hepsi anlatlm olur. Ayn ekilde too-ta, it-ku ikilemeleri de ilk szdeki
nesneye benzer varlklar gruba dahil eder.
kilemelerin bazlar Krgz edebi dilinde Rusa kkenli szlerin karl olan terimler
olarak kullanm kazanmtr. rnein azk-tlk genel anlamda yiyecek demekken edebi
dilde Rusa prodovolstvie yiyecek mamlleri teriminin yerine kullanlr. Kiyim-keek de
her trl giyim eyas anlamna gelirken Rusa obmundirovanie niforma sznn
karl olarak kullanlmaya balanmtr. A-sezim ikilemesinde eskiden her bir unsur ayr
ayr kullanlrken sonralar ikileme olarak Rusa soznanie uur, bilin sznn karln
veren terim olarak kullanlmaya balanmtr. Ayn ekilde ok-dar Rusa snaryajenie
ekipman, alet edavat; olku-solku Rusa kolebanie dalgalanma, kararszlk; kural-cabdk
Rusa voorujenie silah, mhimmat; ayl-ktak Rusa derevniya ky; r- atak Rusa
konflikt uyumazlk, kavga szlerinin yerlerini almlardr ( krov 1964: 34-36).

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

Krgzca ikilemelerin diziliinde n ve son seslerdeki benzerlik (aliterasyon ve kafiye)

nemlidir. Son sesteki benzerlik temelinde oluturulmu ikilemelere rnekler: azan- kazan,
apan-tapan, kc-kucu, yk-tyk, egin-tegin, nan-pan, bala-bakra, adr-budur, aksakteksek. n sesteki benzerlik temelinde oluturulmu ikilemelere rnekler : kelin- kesek, kzkrkn, coldo-coro, bala-bakra, katn-kala, kep-kele, kl-kbr, absn-acn, k-kubat.
Bazlarnda hem n hem son ses benzerlii birlikte yer alr: kynk-knk, calnpcalbaruu, kynalp-kstalp, absn-acn, camandr-cakdr; bala-bakra.
3. kilemelerin Diziliindeki Ses Kurallar:
Krgz Trkesindeki ikilemeleri deerlendirdiimizde aadaki ses kurallarnn ne
ktn gryoruz: Az heceli sz ok heceli szn nnde gelir: kat-kabar, kl-kbr, alabal, can-canbar, kurt-kumurska, kz-krkn, bala-bakra, kep-kele, bak-taalay, bakdarak. Bazlar bu kurala aykrlk sergiler: kempir-al, etek-ce.
Hece saylar ayn olan szlerde nlyle balayan nce gelir: al-beri, anday-mnday,
alg-bergi, azap-tozok, ap-tap, ilme-alma, erdi-katn, ark-berki, at-cn, egin-tegin,
azdr-kptr, ala-bula.
Hece saylar eit nszle balayan iki szde, sedal nszle balayan sz nce gelir: btt, bala-aka, br-r, beti-kolu, baskan-turgan,cr-turu, boroon-apkn, bugu-maral,
bakt-crgal, cer-suu, ba-kz, cem-p.
kilemelerdeki szlerin yerleri genellikle sabittir, deitirilemez: el-curt, ayl-apa, malcan, crgap-kuunap, egin-tegin, kiyim-keek, azk-tlk, ba-kz, d-ldy, kep-kele,
kerek-carak. Ancak bunlarn yerlerinin deitirildii de olur: ata-ene, ene-ata; ba-kz,
kz-ba; ak-aykn, aykn-ak; cep-iip, iip-cep; esen-aman, aman-esen; br-br,
br-kbr.
4. kilemelerin diziliindeki anlamla ilgili kurallar:
kilemelerde her iki unsur da anlaml ve tek balarna kullanlyor olabilir: ata-ene, againi, cer-suu, can-canbar, kural-cabdk, al-abal, kerek-carak, ayak-tabak, ayl-apa, karkarta, erdi-katn, k-kubat, oruu-cyuu, cem-p, a-sezim, oy-pikir, cr-turu, klkcoruk, tala-tart, r-atak, sakalduu-kkld, kelim-ketim.
Unsurlardan sadece birinin tek bana kullanm olabilir. Dier unsur tek bana
kullanlmaz, yalnzca ilgili ikileme iinde kullanma sahiptir: ar-mar, et-met, kitep-mitep,
mal-sal, katn-kala, kz-krkn, kir-kok, uru-keri. Bu eit ikilemelerde iki grup
gryoruz. lki ikinci unsurun birinci unsura kafiye ve aliterasyon temelinde baland
3

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

ikilemeler: at-mat, may-say, kitep-mitep, mal-sal. Burada birinci unsur anlaml, ikinci
unsur anlamsz ve doldurma szdr. kilemede anlaml unsur nszle balarsa bu nsz
atlp yerine m, n; p, b; s, z; t, d; , c nszlerinden biri getirilerek ikinci unsur tretilir:
kitep-mitep, kitep-sitep, clk-mlk, clk-slk, nan-pan, nan-san, ay-pay, belek-melek,
belek-selek, tan-maan, tan-paan, kobur-sobur, kobur-mobur. lk unsur nlyle
balyorsa bu szn bana m, n; p, b; s, z; t, d; , c nszlerinden biri getirilerek
doldurma sz tretilir: iegi-miegi, ayr-mayr, tk-stk, alma-salma, apiyim-sapiyim,
anar-panar.
Ses taklidi kelimeler aynen veya ikinci unsurun nls deitirilip tekrar edilerek
ikilemeler yaplr. ki sz aynen tekrar edilirse bu hareketin, iin ahenk ve dzen iinde
yapldna iaret eder. kinci szn nls deitirilerek tekrar edilirse harekette farkllk
ve dzensizlik olduu anlalr: tars-tars, tars-turs; dak-dak, dak-duk, cark-cark, carkcurk, calt-calt, calt-cult.
ki unsurdan birinin anlam unutulmu ve artk bu sz tek bana kullanlmyor olabilir.
Ancak kullanlmayan sz eski kaynaklarda, dier Trk lehelerinde ya da ayn dil ailesine
mensup dier dillerde bulmak mmkn olabilir. rnein aadaki ikilemelerde ikinci
unsurlar bugn Krgz Trkesinde bamsz olarak kullanlan szler deildir: kz- krkn
gen kzlar, kir-kok kir, kirli amar, uru-keri dv, kavga, sorpo-ile orba,
bala-aka ocuk, coruk-cosu rf, adet, alkanlk; caan-an yamur, karg-ilki
karg, ilenme, trkn-tz zevcenin hsm akrabas.
Baz ikilemelerde her iki unsurun da dilde tek balarna kullanmlar yoktur, bu szler
sadece ilgili ikilemelerde yaarlar: z-kz, r-bara sabah erkenden, sabahn seheri,
rl-brl sabah erkenden, sabahn seheri, akr-kr eski psk eyler. Bu tip
ikilemelerin bir ksm tabiat taklidi seslerden kurulmutur. Krgz Trkesinde ses
yansmal, tabiat taklidi szlerle kurulmu ikilemeler bir hayli oktur: burk-burk fokur
fokur, tars-turs akr ukur, ars-ars hayvan sesinin taklidi, rk-rk ku sesinin
taklidi, kaak-kaak ku sesinin taklidi, kyk-yk, kurs-tars, kaldr-kuldur, ak-uk, kckucu, tars-turs.
Ses taklidi ikilemelerde iki unsur aynen veya ikinci unsurun nls deitirilerek tekrar
edilebilir. a vokalini tayan unsur ses taklidinin gl ve byk olduunu, u veya sesini
tayan unsur ise daha az gl ve byk olduunu ifade eder. Her iki biim de
kullanlabilir. Aynen tekrar hareketin ve eylemin beraber ve ahenk iinde olduunu,
deitirerek tekrar ise ahengin olmadn gcn alalp ykseldiini belirtir: ak-ak
(eylem ahenk iinde ve gl), k-k (eylem ahenkli ama az gl), kar-kr (eylemde
ahenk yok, g ykselip alalyor) (Doyuran 2004: 83-89).
4

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

Unsurlarnn anlamlarn dikkate aldmzda ikilemeleri oluturan szlerin e veya yakn

anlaml, zt anlaml, anlamca ilgili ya da aynen tekrar edilen szler olduunu grrz. 1. E
veya yakn anlaml szlerden oluanlar: k-kubat, al-abal, bak-darak, bak-taalay, antert, r-atak, kat-kabar, i-koyun, sooda-satk, kural-cabdk, d-peri, kadr-bark,
kuugun-srgn, akl-es, kayg-dart, klk-coruk, kep-sz. 2. Zt anlaml szlerden oluanlar:
ata-ene, erdi-katn, kar-ca, cak-caman, ak-kara, uluu-ki, erkek-ayal, kz-kelin, cayk, attuu-cl, eik-tr, o-kiine, oyun-n, ii-t, kempir-al, ece- sidi, st-ba,
ayak-ba. 3. Anlamca ilikili szlerden oluanlar: cer-suu, katn-bala, etek-ce, too-ta,
un-talkan, it-ku, sakal-murt, kurt-kumurska, mn-irkey, iek-karn, kagaz-karnda,
kant-ay, ba-yrak, cuurkan-tk, eer-tokum, aga-ini, kazan-ayak, idi-ayak, y-cay,
cetim-cesir. 4. Tam tekrarlar. Bunlar ilgili varln nesnenin sayca ok olduunu ifade
etmek iin kurulurlar: maina-maina kezdeme, cal-cal p, ana-ana kmz.
kilemelerin ortaya kmasnda alnt szlerin etkisi dil biliminde tartlan bir konudur.
Alnt sz ieren ikilemelerin unsurlarna baktmzda bunlarn e anlaml szler olduu
dikkatimizi eker. Alnt sz ve yannda bu szn alc dildeki karl uzun sre yan yana
kullanlm bu da ikilemenin domasna yol am olmaldr. Eski Trke ve Eski Uygurca
metinlerde Trke bir sz ve yannda bu szn ince ya da Sanskrite e anlamls ile
oluturulmu ikilemelere rastlanr. btn-n, ET. btn gvenilir, ince hn doru,
gvenilir; ota-bak, ET. ota hekim, ince pk-i, pk-dzi retmen, stad; muyanedg, ET. edg iyilik, Sanskrite muyan iyilik, iyi i; murvant-monuk ET. monuk
boncuk, deerli tak, Sanskrite murvant deerli ss, boncuk; kut-buyan, ET. kut kut,
baht, baar, Sanskrite buyan iyilik, iyi i; tkel-barm, ET. tkel btn, eksiksiz,
Sanskrite barm eksiksiz; iri-kar, Sanskrite. iri hasmlk, kavga, ET. kar kar,
hasmlk. Bu alntl ikilemelerin bir ksmnda unsurlar arasndaki ses benzerlii hemen
dikkatimizi ekiyor. Bir ksmnda ise byle bir ses yaknl gremiyoruz. (Karatayeva
2004: 91-95).
5. Krgz Trkesinde kilemelerin Snflandrlmas
Aada K.K Yudahinin Krgzca Szlnden ve konuma dilinden derlediimiz 300
civarnda ikileme zerinde anlam, dizili ve ekim temelinde yaptmz snflamay
veriyoruz.
5.1. Anlam Asndan
5.1.1. Her iki unsuru anlaml ve bamsz olarak kullanlan ikilemeler
arp-tarp ah vah (Arp ketip, tarp kalgan: Ah gitmi vah kalm ); bapak-capak uygun,
huyu huyuna suyu suyuna denk; bete-belgi iz, belirti, nian; yz-byz o yz, bu yz;
5

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

teki beriki; bkn-bara Bkn baras gp kyrad: para para oldu.; ot(ko)- cam(ga)
t zor durumda kalma; kam-cam al- rahat etmek, dinlenmek; camap- caskap
yamayp, onarp; ormon-ga orman, aalk yer; aldap-soolap aldatp, tatl szlerle
kandrp; slkt-slbt manzara, ekil, d grn; karan-suran etrafa baknp yardm
istemek; ta-tu skca, pek sk; kb-tank tank, ahit; kzarp- tatarp sinirden veya
utantan yanaklar yz kzarp; mal-tege mal mlk, zenginlik, her eit hayvan; egintegin hububat, ekin, arpa, buday; kuday-teir Allah, tanr; omkorup-tomkorup evirip
evirip, kartrp, iini dna karp; toy-topot dn, elence; ara-olo arada srada,
bo zamanda; tap-tuup skca balayp; tt-mt (n gar-) cn ccn karmak,
bir eyin iini karp paralamak ; ubap-ubap, ubatp-ubatp dank, karmak,
kark ; ulgap-ulgap stn rtp saklamak, kapamak; krdm yaparak balamak ;
ukul-ukul, ukur-ukur dz olmayan, inili kl, ukurlu yer; ap-upu yle
byle, gstermelik, ciddi olmayan; ur-ber (ge alp) dvp sverek alp; rp-adat, rpadet rf adet; emin-erkin rahat, bolluk iinde; ee-caa nem, sayg, itibar, etki; atalbalal babal ocuklu; at-toktu a tok; al-l acl, baharatl; att-cl atl
yaya; ie-kard koyunun i organlar, karn, barsaklar; iti-tt ili dl; azn-kbn
az ok, bir para ; odu-soldu sal sollu; eceli-sindi ablal kardeli; erdi-katn kar
koca; erteli-ke er ge; at-loo gl kuvvetli hayvan, binek hayvan ; at-klk at ve
atn koum takm; yk hayvan; atan-etekten batan ayaa, yukardan aaya; slsuuk scak souk; aka-tyn kuru, bozuk para, deersiz para ; kr-kyk yamuk
yumuk, dz olmayan, uygunsuz; esen-aman sa salim; aman-esen sa salim; kynalpkstalp zorla, glkle yapmak; talap-tartp kavgayla, grltyle; koup-tap
abartmak, yalan ekleyerek (anlatmak); irip-irip rm, bozulmu; uzun-kska uzun
ksa
5.1.2. Sadece bir unsuru anlaml ikilemeler
5.1.2.1. Bir unsur bugnk Krgz Trkesinde kullanlmyor, anlam bilinmiyor:
iyri-buyru iri br, eri br; ala-bula yarm yamalak, bitmemi, yarm kalm;
kempir-kele yal kadn; kii-kirim biraz, azck; kir-kok kirli amar; koyu-kolo
obanlar, zrtler; kou-kolo, kolu-kou komu, konu komu; kozu-kolpo
koyun, kuzu, kk ba hayvan; eni-kuy ocua, toruna verilen koyun, kuzu, buza
gibi hediye; kz-krkn gen kzlar; ala-mool yar, yarm, yarm yamalak; ceil- celpi
ok hafif, hafife; say-sk kemik, ilik (say-sktn tkn suuk: ilie ileyen souk);
birin-serin tek tk, seyrek; ton-tobur: deriden yaplan d giyimi, klk giysi; trkntzn kadnn akrabalar, zevcenin hsmlar; ubak-tyk ufak tefek; tyn-tpr bozuk
para, kuru; eik-elik kap az, kapnn dars; kereli-ke sabahtan akama kadar,
btn gn, ge vakte kadar; absn-acn birbirlerine gre akrabalarn karlar, elti,
kardelerin eleri;
6

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

5.1.2.2. Anlamsz unsurun ilk sesi doldurma konsonantl (m, n; p, b; s, z; t, d; , c)

ap-buup apar topar, aceleyle, telal bir ekilde; bk-k per perian, kark,
darmadank; er p; ombul-dombul yamr yumru, hzl; kobur-cobur fsldamak,
fsr fsr konumak, iki kiinin kendi aralarnda alak sesle konumas; uruk-curuk
akraba, soy sop; rm-crm her eit batl inan, hurafe; ker-mur (ayt-) az kavgas
yapmak, dalamak; keik-meik yemek art; aka-maka para ; can-man (kalbay)
lrcesine, kendini paralarcasna ; ancr-mancr incir mincir; kk-mak sessizce,
duyulmadan, alak ve bouk sesle; kerek-merek gerek, lazm; ort-mort eytan; tantrmuntur syledii anlalmamak, abuk subuk konumak; oktup-soktup okutup fletip,
hocaya okutup fletip; rp-crp yle byle, stnkr yaparak; celin-pelin inein
memeleri; ilkip-salkp sallana sallana, tembelce; kal-sal kzn eyizi, mal; ageksagek hendek, ukur; apkt-sapkt ayakkab kesi; ele-sele dikkat, kuku; burtusurtu et- surat asmak, iyi davranmamak; uyat-suyat, uyat-syt, uyat-syat, uyat- syt
ayp, kt, ho olmayan; kzl-tazl krmz; apl-tapl aceleyle, bir anda, telala; aksakteksek aksak topal; atarp-teterip kartrp, evirip evirip, tersine evirip; arbaypterbeyip rpererek, aparak; arsak-tersek dzensiz, tertipsiz; kar-teri kar,
dmanlk; oyku-toyku sama sapan, mantksz; aksak-toksok, aksak-tksk aksak,
topal; attap-tondop hoplaya zplaya, atlayarak; oko-toko dz olmayan, inili kl,
tepe taklak;;oko-oko tepe taklak; ara-toro ara, mesafe; tarafsz, taraf tutmayan;
ern-trn kayg, dert, tasa (Ern-trn cok cr beret: Kaytszca geziyor);
mayru-tuyru yamuk yumuk, ocuk yeni yrmeye baladnda ocuun yry;
akap-akap susamak, boaz kurumak; az-maz az, ok az; eski-tusku eski psk;
eski-nusku eski, eski psk; kzl-tazl krmz; aprp-saprp tozu dumana katarak;
abartarak.
5.1.2.3. Anlaml unsurun bandaki konson drlp anlamsz unsur oluturulmu.
ogultup-ogultup toplayp, bir araya getirip; olku-solku sa sol, kah saa kah sola;
gk-dgk dz olmayan, inili kl, tmsekli; rlg-crlg rf adet; ere-sere
belli belirsiz (tadn ere seresinde: afak henz skmken); oypo-toypo ocuklarn
tp tp yry; ukum-tukum nesil, soy sop (ukumdan-tukumga: nesilden nesile);
ulup-culup yolup, ekip kopararak; ulkunup-culkunup kollar rpmak, kurtulmak iin
rpnmak; ulunup-culunup ileri atlp, frlayp; mrap-mrap vcudun karncalanmas,
gzlerin kamamas; gm-gm masraf, sarfiyat, harcama; lk-blk bozuk, irkin;
mp-mp azck, bir tutam; rmaya-rmaya yakkszlk, felaket, ktlk.

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

5.1.2.4. Anlamsz unsur anlaml unsurun vokalinin deitirilmesiyle oluturulmu.

balan-bakn, balan tkn falan filan; balca-bulca (Batn balca bulcasn gard: Kafasn
paralad); ap-buup apar topar, aceleyle, telal bir ekilde ; calba-culba para para
olup yrtlm; ce-cu kalntlar, artklar, krntlar; kara-kura grnr grnmez,
glgeli, iyi grnmeyen, hayal meyal ; karp-kurp at kap, davetsiz, beklenmeden,
birdenbire (Karp-kurp aldman ga dt: Anszn karma kverdi); ker-mur (ayt-)
az kavgas yapmak, dalamak; kakm-kukum bir tr yabani sar renkli iek; kaldrkuldur eski, iyi almayan; kaldr kuldur ses karmak; kam-kum gam, keder; kapskupus aniden, birdenbire; keik-kuuk gelinin baba evinden getirdii yemek kalnts;
tantr-muntur syledii anlalmamak, abuk subuk konumak; ilkip- salkp sallana
sallana, tembelce; samtr-sumtur yrtk prtk, para para olmu; kzl- tazl krmz;
apan-tapan kaba saba; aksak-teksek aksak, topal; atarp-teterip kartrp, evirip
evirip, tersine evirip; arbayp-terbeyip rpererek, aparak; arsak- tersek dzensiz,
tertipsiz; kar-teri kar, dmanlk; ern-trn kayg, dert, tasa (Ern-trn
cok cr beret: Kaytszca geziyor); mayru-tuyru yamuk yumuk, ocuk yeni yrmeye
baladnda ocuun yry; taan-tuunu tandk, bildik; eski-tusku eski psk;
eski-usku eski psk, eski elbiseler; eski-nusku eski, eski psk; kzl-tazl krmz.
5.1.3. Her iki unsuru da bamsz olarak kullanlamayan ikilemeler
Saylar azdr. z-kz, r-bara sabah erkenden, sabahn seheri, rl-brl sabah
erkenden, sabahn seheri, akr-kr eski psk eyler.
5.1.4. E veya yakn anlaml kelimelerden kurulanlar
apsay(p)-sapsay(p) dank, karmakark (olup); arak-arap rak arap; snbas- blbs
krlmaz blnmez; muun-cn omurga kemiklerinin boumlar, mafsallar; irik-irik
rk, rm; oyku-kayk dzgn deil, dalgal; karm-kat karmak, katlmak,
yaknlk, akrabalarla yakn iliki iinde olmak; uru-keri kavga, anlamazlk; ke-kesiri
bol, ok, serbeste, genie; israf, bol keseden harcamak; kiyim-kee elbise, her eit
giysi; azk-kee erzak; kir-kok kirli amar; koktu- kolot iki dan arasndaki atal,
vadi; kz-krkn gen kzlar; ormon-tokoy orman; b-db ynak, p yn,
saman yn; bok-sak er p, dknt; subay-salta yavrusuz, ocuksuz (Subaysalta barabz: ocuklar almadan sadece biz bykler gideceiz); eptep-septep yle
byle, idare edecek kadar; slkt-slbt manzara, ekil, d grn; ooru-srkoo
hastalk; ta-tu skca, pek sk; kb-tank tank, ahit; kzarp-tatarp sinirden veya
utantan yanaklar yz kzarp; mal-tege mal mlk, zenginlik, her eit hayvan; egintegin hububat, ekin, arpa, buday; kuday-teir Allah, tanr; tap-tuup skca
balayp, elbiseyi skca balayarak giydirip; tt-mt (n gar-) cn ccn karmak,
8

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

bir eyin iini karp paralamak; ulgap-ulgap stn rtp saklamak, kapamak;
krdm yaparak balamak; ukul-ukul, ukur- ukur dz olmayan, inili kl,
ukurlu yer; rp-adat, rp-adet rf adet; emin-erkin rahat, bolluk iinde, (emin-erkin
caoo: rahat ve bolluk iinde yaamak); ie-kard koyunun i organlar, karn,
barsaklar; kynalp-kstalp zorla, glkle yapmak; irip-irip rm, bozulmu.
5.1.5. likili kelimelerden kurulanlar
orgu-barg kaba, kaba saba, gvenilir olmayan, deiken; at-butu bacaklar, kala; c in cin; kya-kuya, kyk-kuyuk yamuk yumuk, dz olmayan, eri; saat-sabr
engeller, manialar; aldap-soolap aldatp, tatl szlerle kandrp; karan-suran etrafa
baknp yardm istemek; stt-srk zenginlik, varlkllk ; gy-tagay (sz) nc
kiiyi ilgilendirmeyen sz; ala-telek karn erimesi sonucunda alan toprak, bu gibi
aklklar ok bulunan yer; omkorup-tomkorup evirip evirip, kartrp, iini dna
karp; ara-olo arada srada, bo zamanda; ubak-teek ufak tefek; ur-ber (ge alp)
dvp sverek alp; atal-balal babal ocuklu; ald-kempir yal, ihtiyar; eceli- sindi
ablal kardeli; at-loo gl kuvvetli hayvan, binek hayvan; at-klk at ve atn koum
takm; yk hayvan; aka-tyn kuru, bozuk para, deersiz para; esen-aman sa
salim; aman-esen sa salim.
5.1.6. Zt anlaml kelimelerden kurulanlar
adr-kdr tepe ukur; oradan buradan, (Adr-kdr slt: Oradan buradan konutu);
caza-buza yaza boza, yazp bozup, aceleyle, abucak; toy-topot dn, elence ; attoktu a tok; al-l acl, baharatl; att-cl atl yaya; iti-tt ili dl; aznkbn az ok, bir para; odu-soldu sal sollu; erdi-katn kar koca; erteli-ke er
ge; atan-etekten batan ayaa, yukardan aaya; sl-suuk scak souk; uzunkska uzun ksa.
5.2. Dizili Asndan
5.2.1. Hece balamnda
5.2.1.1. Az heceli kelime nde
coon-colpu kaln, geni, iman, gl; ke-kesiri bol, ok, serbeste, genie; israf, bol
keseden harcamak; kz-krkn gen kzlar; saat-sabr engeller, manialar; mal-tege mal
mlk, zenginlik, her eit hayvan; ton-tobur deriden yaplan d giyimi, klk giysi;
toy-topot dn, elence; rp-adat, rp-adet rf adet; sp- rsp gerinerek ve
knarak; at-loo gl kuvvetli hayvan, binek hayvan; ko-kotop ok ok, fazla fazla;
9

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

arap-algp yorulup, yorgun argn bir biimde.

5.2.1.2. ok heceli kelime nde
kolmo-kol elden ele, el ele; eni-kuy ocua, toruna verilen koyun, kuzu, buza gibi
hediye; slkt-slbt manzara, ekil, d grn; z-uu uultu, grlt, amata,
yaygara; kereli-ke sabahtan akama kadar, btn gn, ge vakte kadar; erteli-ke er
ge; sl-suuk scak souk; absn-acn birbirlerine gre akrabalarn karlar, elti,
kardelerin eleri.
5.2.1.3. ki unsur da eit heceli
kilemelerin byk ounluu bu yapdadr. apsay(p)-sapsay(p) dank, karmakark
(olup); arak-arap rak arap; arp-tarp ah vah, (Arp ketip, tarp kalgan: Ah gitmi vah
kalm); adr-kdr tepe ukur, oradan buradan, (Adr-kdr slt: Oradan buradan
konutu); caza-buza yaza boza, yazp bozup, aceleyle, abucak; balan-bakn, balan
tkn falan filan; bapak-capak uygun, huyu huyuna suyu suyuna denk ; r-bara;
r, ire, rl-brl sabah erkenden, afak skerken ; orgu-barg kaba, kaba saba,
gvenilir olmayan, deiken; batr-butur atrt; bar-buur atrt; krlma sesi; betebelgi iz, belirti; birin-serin az, seyrek, tek tk; iyri-buyru iri br, eri br; aytabuyta gz ap kapayncaya kadar geen srede, bir anda; ala-bula yarm yamalak,
bitmemi, yarm kalm; eles-bulas iyi grnmeyen, bulank; balca-bulca (Batn balca
bulcasn gard: Kafasn paralad); at-butu bacaklar, kala; ap-buup apar topar,
aceleyle, telal bir ekilde; yz-byz o yz bu yz; teki beriki; bkn-bara (Bkn
baras gp kyrad: Para para oldu); snbas-blbs krlmaz blnmez; bk-k per
perian, kark, darmadank; brn-rn kavga dv etmek (brn-rn garuu: kavga
dv karmak); bt-t: param para, kl savrulmu (Bt t kt: Yama edildi,
perian edildi); ege-dege abucak; em-dom ila; emi-domu doktor, frk;
ombul- dombul yamr yumru, hzl; ake-ceke amca, aabey; calba-culba para para
olup yrtlm; ot(ko)-cam(ga) t zor durumda kalmak; kam-cam al- rahat etmek,
dinlenmek; camap-caskap yamayp, onarp; ce-cu kalntlar, artklar, krntlar;
kobur-cobur fsldamak, fsr fsr konumak, iki kiinin kendi aralarnda alak sesle
konumas; kobur-kbr fsldamak; kbr-cbr laklak etme, evk ve heyecanla
konuma; uruk-curuk akraba, soy sop; muun-cn omurga kemiklerinin boumlar,
mafsallar; -c in cin; rm-crm her eit batl inan, hurafe; ile-sala isteksiz,
sallana sallana, yavaa, (Cumutu btrby ile-sala klp crt: i bitirmiyor boyuna
sallyor); irik-irik rk, rm; kac-kucu kavga, ekime; grlt, patrt; oykukayk dzgn deil, dalgal; kaks-kukus ses taklidi, ocuklar byle yle yapma diye
uyarrken korkuturken kullanlr;
kara-kura grnr grnmez, glgeli, iyi
grnmeyen, hayal meyal; kara-sura ayn manada; karm-kat karmak, katlmak,
10

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

yaknlk, akrabalarla yakn iliki iinde olmak; karp-kurp at kap, davetsiz,

beklenmeden, birdenbire, (Karp-kurp aldman ga dt: Anszn karma kverdi);
kempir-kele yal kadn; keyip-kepip zlerek,kederlenerek; ker-mur (ayt) az
kavgas yapmak, dalamak; uru-keri kavga, anlamazlk.
5.2.1.4. Aynen tekrarlar
dal-dal() kt yrtk prtk, para para oldu; domp-domp yumuak bir yere basldnda
kan ses, byle sesler karmak; cal-cal ak gibi, (Maa cal cal karayt: Bana ak gibi
bakyor); top-top top top, kme kme; tpr-tpr rpnmak, hzl hzl elleri vurmak;
lyn-lyn yorulmak, l gibi olmak.
5.2.2. Ses balamnda (kafiye, aliterasyon)
5.2.2.1. nl nsz
rneklerin okluu nedeniyle bu bala girenlerin hepsini almadk. ombu-dombu, ombuldombul yamr yumru; opur-topur arbede, karklk; ormon- tokoy orman; ormonga ormanlk, aalk yer; b-db ynak, p yn, saman yn; br-br
torunlar, torunlarn ocuklar; gy-kagay vey, z deil; gk-dgk dz olmayan,
inili kl, tmsekli; gl-dgl dz olmayan yer, inili kl, tmsekli; gdg ayn anlamda; p-ap yle byle, ortaca, ktce; apkt-sapkt ayakkab kesi;
ele-sele dikkat, kuku; ele-bula dikkat, korku, kuku; eptep-septep yle byle,
idare edecek kadar; ere-sere belli belirsiz, (tadn ere seresinde: afak henz skmken);
pr-spr eski psk eyler; pr-tpr ayn anlamda; ooru-srkoo hastalk; egin-tegin
hububat, ekin, arpa, buday; temir- tezek demir ve benzerleri, metaller; aksak-teksek
aksak, topal; ala-telek karn erimesi sonucunda alan toprak, bu gibi aklklar ok
bulunan yer; alma-telme ka hazrlk iin toplanm ve bir yere aslm erzaklar;
attap-tondop hoplaya zplaya, atlayarak; oko-toko dz olmayan, inili kl, tepe
taklak; oko-oko: tepe taklak; ubap- ubap, ubatp-ubatp, uburup-uburup dank,
karmak, kark; ukulap-ukulap, ukup-ukup kartrmak, yemei yemeden isteksizlik
gstermek, kakla kartrmak; ukum-tukum nesil, soy sop. (ukumdan-tukumga: nesilden
nesile); ulup-culup yolup, ekip kopararak; ulgap-ulgap stn rtp saklamak,
kapamak; krdm yaparak balamak; ulkunup-culkunup kollar rpmak, kurtulmak
iin rpnmak; ulunup- culunup ileri atlp, frlayp.
5.2.2.2. nl nl
rneklerin says ok deildir. ooy-olpu kolay, (Ooy-olpu i emes: Kolay i deil);
ooy-olton mnasip; kolay; p-p ata binen adamn durumu, seirtmeyi anlatmak
11

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

iin kullanlan ses taklidi; py-py (kuvvetsiz kimse hakknda) de kalka, ileriye
atlmaya abalayp; umtunup-umsunup hedeflemek, ele geirmeye almak; ap-upu
yle byle, gstermelik, ciddi olmayan; rp-adat, rp-adet rf adet; eik-elik kap
az, kapnn dars; emin-erkin rahat, bolluk iinde; at-loo gl kuvvetli hayvan,
binek hayvan; absn-acn birbirlerine gre akrabalarn karlar, elti, kardelerin eleri;
esen- aman sa salim; aman-esen sa salim; lyn-lyn yorulmak, l gibi olmak;
eski-usku eski psk, eski elbiseler.
5.2.2.3. nsz nsz
rneklerin okluu nedeniyle bu baln altndakilerin hepsini almadk. ke-kesiri bol,
ok, serbeste, genie; israf, bol keseden harcamak; kiyim-kee elbise, her eit giysi,
(azk-kee: erzak); kii-kirim biraz, azck, kk; kir-kok kirli amar; kolmo-kol
elden ele, el ele; koyu-kolo obanlar, zrtler; kou-kolo, kolu-kou komu,
konu komu; koktu-kolot iki dan arasndaki atal, vadi; kozu- kolpo koyun, kuzu,
kk ba hayvan; kudu-kudu eein atn komadan yrmesi; ald-kuydu kark,
zor; ky-kuy ses taklidi, gcr gucur; kya- kuya, kyk-kuyuk yamuk yumuk,
dz olmayan, eri; kakm-kukum bir tr yabani sar renkli iek; kaldr-kuldur eski,
iyi almayan; kam-kum gam, keder; kaps- kupus aniden, birdenbire ; keik-kuuk,
keik-meik yemek art; kb-b fsldama; kbr-br fslt; br-kbr ayn
anlamda; km-cam param para edilmi, tahrip edilmi; km-kuut canllk, enlik,
grlt, karklk; kra-katk glmek, kahkahayla glmek; kz-krkn gen kzlar;
kk-mak sessizce, duyulmadan, alak ve bouk sesle; kerek-merek gerek, lazm;
ala-mool yar, yarm, yarm yamalak; ala-bula yle byle; ort-mort eytan;
tantr-muntur syledii anlalmamak, abuk subuk konumak.
5.2.2.4. nsz nl
ok az sayda rnek var. ogultup-ogultup toplayp, bir araya getirip; atan-etekten
batan ayaa, yukardan aaya.
5.3. ekim Asndan
5.3.1. Fiil
Krgz Trkesinde fiillerle oluturulmu ikilemelerin saysnn okluu dikkat eker. Bu
ikilemeler genellikle her iki unsuru da p ekiyle gerundium ekimine girmi olarak
kullanlmaktadr.

12

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

5.3.1.1. Gerundium-(I)p:
apsay(p)-sapsay(p) dank, karmakark (olup); ap-buup apar topar, aceleyle,
telal bir ekilde; camap-caskap yamayp, onarp; keyip-kepip zlerek,
kederlenerek; ogultup-ogultup toplayp, bir araya getirip; oktup-soktup okutup fletip,
hocaya okutup fletip; ilkip-salkp sallana sallana, tembelce; eptep-septep yle byle,
idare edecek kadar; aldap-soolap aldatp, tatl szlerle kandrp; kzarp- tatarp sinirden
veya utantan yanaklar yz kzarp; atarp-teterip kartrp, evirip evirip, tersine
evirip; tentip-terbip babo dolamak, gezinmek, isiz gsz dolamak; arbaypterbeyip rpererek, aparak; omkorup-tomkorup evirip evirip, kartrp, iini dna
karp; tap-tuup skca balayp; elbiseyi skca balayarak giydirmek; attap-tondop
hoplaya zplaya, atlayarak; ukulap-ukulap, ukup-ukup yemei yemeden isteksizlik
gstermek, kakla kartrmak; ulup-culup yolup, ekip koparp; ulgap-ulgap stn
rtp saklamak, kapamak; krdm yaparak balamak; ulkunup-culkunup kollar
rpmak, kurtulmak iin rpnmak; ulunup-culunup ileri atlp, frlayp; umtunupumsunup hedeflemek, ele geirmeye almak; mrap-mrap vcudun karncalanmas,
gzlerin kamamas; mp-mp azck, bir tutam; sp- rsp gerinerek ve
knarak; akap-akap susamak, boaz kurumak; kynalp- kstalp zorla, glkle
yaparak; talap-tartp: kavgayla, grltyle; koup-tap abartmak, yalan ekleyerek
anlatmak; arap-algp yorulup, yorgun argn; irip-irip rm, bozulmu; aprpsaprp tozu dumana katarak; abartarak.
-A caza-buza yaza boza, yazp bozup, aceleyle, abucak
5.3.1.2. Kalplap, isimlemi
ur-ber (ge alp) dvp svp almak
5.3.1.3. Partisip
-MAZ: snbas-blbs krlmaz blnmez
5.3.2. sim
kilemelerin isim olan unsurlar ounlukla eksiz olarak kullanlyor. Cmlede tek kelime
gibi ilem grp uygun olan sentaktik ekime giriyorlar.
5.3.2.1. Datif
ot(ko)-cam(ga) t zor durumda kalmak.
13

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

5.3.2.2. yelik
can-man (kalbay) lrcesine, kendini paralarcasna; dal-dal() kt yrtk prtk, para
para oldu.
5.3.2.3. Ablatif
atan-etekten batan ayaa, yukardan aaya
5.3.2.4. Sfat yapm eki LI
atal-balal babal ocuklu; at-toktu a tok; iti-tt ili dl; al-l acl,
baharatl; att-cl atl yaya; odu-soldu sal sollu; eceli-sindi ablal kardeli; erdikatn kar koca; erteli-ke er ge; sl-suuk scak souk.
6. Sonu
Krgz Trkesi ikilemeleri youn ekilde kullanan bir lehe olarak beliriyor. Hem
isimlerden hem de fiillerden olumu ikilemeler yaz ve konuma dilinde mevcut;
bunlardan bazlar Rusa terimleri karlamakta kullanlm. Ses yansmal kelimelerin
ikilemelerde sk kullanldn gryoruz. Aynen tekrarlar varln okluunu gstermek
gibi bir ileve de sahip. kilemeleri oluturulmasndaki ses ve anlam prensipleri Trkiye
Trkesi ile paralelellik gsteriyor. Ancak Krgz Trkesinde konsonla balayan szn ilk
sesinin atlp vokalle balayan doldurma sz tretilmesi bize geri ekillenmeyi (back
formation) hatrlatyor.
Bugn artk bamsz kullanlmayan sadece ikilemelerde yaayan baz szlerin dier Trk
lehelerinde yaadn gryoruz. Bu ikilemelerin Trk dilinin genel sz varlnn tespit
ve allmasnda nem arzeden dil birlikleri olduunu aka ortaya koyuyor.
Kaynaklar
Aakay, Mehmet Ali (1953); kizlemeler zerine, Trk Dili, C.2, S. 7, Ankara.
Aakay, Mehmet Ali (1954); Trkede Kelime Komalar, TDAY Belleten, Ankara, 97104. s.

14

AKADEMKBAKI
UluslararasHakemliSosyalBilimlerEDergisi
ISSN:1694528X

Say:13

Ekim2007

ktisatveGiriimcilikniversitesiTrkDnyasKrgzTrkSosyalBilimlerEnstitsCelalabatKIRGIZSTAN

Aksan, Doan (1975); Eanlamllk Sorunu ve Trk Yaz Dilinin Eskiliinin

Saptanmasnda Eanlamllardan Yararlanma, 1. Trk Dili Bilimsel Kurultayna Sunulan
Bildiriler (1972), 531-542. s.
Atabay, Nee v.d. (1983); Szck Trleri, TDK Yaynlar, Ankara. Banguolu, Tahsin
(1986); Trkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara.
aatay, Saadet (1978); Uygurcada Hendiadyoinler, Trk Leheleri zerine Denemeler,
Ankara.
Doyuran, Levent (2004); Krgz Cana Trk Tilderinde Turand Szdr Cnnde, Manas
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10. say, 83-89. s.
Durgut, Hseyin (2004); Trkiye Trkesinde kilemelerde Kalan Arkaik Kelimeler, 5.
Uluslar aras Trk Dili Kurultay, Ankara.
Eren, Hasan (1949); kiz Kelimelerin Tarihi Hakknda, DTCF Dergisi, C.7, S2, Ankara,
283-286. s.
Hatipolu, Vecihe (1971); Trk Dilinde kileme, TDK Yaynlar, Ankara.
Karatayeva, S.K. (2004); kilemelerin Yapsndaki ince ve Sanskrite Elementler (Eski
Trke Szlk ve Krgz Dili Materyallerinde) (aktaran: B. M. Ermatova), Manas
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10. say, 91-95. s.
krov, C. v.d. (1964); Krgz Tilinin Grammatikas Morfologiya, Frunze.
Tuna, Osman Nedim (1949); Trkede Tekrarlar, TDED III, stanbul, 429-447. s.
Tuna, Osman Nedim (1950); Trkede Tekrarlar 2, TDED IV, stanbul, 35-82. s. Yudahin,
K. K. (1988); Krgz Szl 1-2 (aktaran Abdullah Taymas), TDK Yaynlar, Ankara.

15