POLITIKA:

1. TA JE POLITIKA:
Politika je uzbudljiva, jer se ljudi spore. Oni se spore oko toga kako bi trebalo da ive. Ko bi trebao to da
dobije? Kako bi vlast i drugi resursi trebalo da budu rasporeeni? Da li bi drutvo trebalo da bude
zasnovano na suradnji ili na sukobu? Oni se takoer na slau oko toga kako bi ova pitanja trebalo da
budu razruena. Zbog sveg tog, za Aristotela je politika bila kraljevska nuka, djelatnost kojom ljudska bia
pokuavaju da poboljaju svoje ivote i stvore dobro drutvu. Politika je prije svega drutvena djelatnost.
Ona je uvijek dijalog, nikad monolog.
DEFINISANJE POLITIKE:
U svom najirem znaenju, politika je djelatnost kojom ljudi stvaraju, odravaju i mijenjaju opta pravila po
kojima ive. Politika je i akademska disciplina. Politika je tako neraskidivo povezana s pojavama sukoba i
suradnje. Stoga Hana Agent definie politiku mo kao usuglaeno djelovanje. Ovo je razlog zato se
sutinom politike smatra proces u kome se razliiti pogledi i suprotstavljeni interesi meusobno
usaglaavanju. Ipak, na politiku je gledati kao na tenju za rjeavanjem sukoba nego postizanje samo
reenje, poto sve sukobe nije mogue razreiti. Prilikom svakog pokuaja razrjeavanja znaenja pojma
politika neophodno je pozabaviti se sa dva problema. Prvi je mnotvo asocijacija koje ova rije izaziva
prilikom svakodnevne upotrebe, drugim rijeima politika je vieslojan pojam. Druga, jo vea potekoa je
da ni cijenjeni autori ne mogu da se sloe oko toga to spada u disciplinu. Politika se definie na toliko
razliiti naina: kao provoenje moi, vrenje vlasti, kolektivno donoenje odluka, raspodjela ogranieni
resursa, injenje prevare i manipulacija itd.
POLITIKA KAO UMJETNOST VLADANJA:
Politika nije nauka ve umjetnost. Ove rijei je navodno uputio kancelar Bizmark njemakom Rajhstagu.
One su se odnosile na umjetnost vladanja i kontroliranje drutva. Ovo je moda klasina definicija politike,
izvedena iz izvornog znaenja, a kakvo je znaenje pojam imao u antikoj Grkoj. Rije politika je
izvedena od rijei polis koja doslovno znai grad-drava. Drutvo antike Grke bilo je podijeljeno na veliki
broj nezavisnih gradova-drava, od koji je svaki imao poseban sistem vlasti. Tako gledajui, politika moe
da bude shvaena kao poslovi polisa-u stvari ono to se odnosi na polis. Otuda suvremeni oblik ove
definicije bio bi ono to se odnosi na dravu. Za ljude se kae da su u politici ukoliko imaju neku javnu
funkciju, ili da ulaze u politiku kada tee da je steknu. Shvaanje da se politika svodi na ono to se tie
drave. Devid Istona koji je definirao politiku kao autorativnu alokaciju vrijednosti. Pod ovim je smatrao da
politika obuhvata razliite procese kojima vlast reaguje na pritiske drutva u cjelini. Stoga su autoritativne
vrijednosti one koje imaju iroku podrku u drutvu. Prema tom shvaanju politika se povezuje sa
praktinom politikom. Odnosno sa formalnim odlukama u uslovljanjanju plana djelovanja u zajednici.
Politika se stoga vodi u kabinetima, skuptinskim domovima, vladinim ministarstvima i slino, i njome se
bavi veoma ograniena i posebna grupa ljudi, prije svega politiari. Po tom shvaanju. Poduzetnitvo,
kole i druge obrazovne ustanove, lokalna udruenja, porodice i slino jesu nepolitike poto ne uestvuju
u upravljanju dravom. Takoer ukoliko opisujemo politiku samo kao djelatnost koja je sutinski povezana
sa dravom, zapostavljamo meunarodne, odnosno utjeemo na suvremeni ivot. Tako ova definicija
politike predstavlja zaostatak iz vremena kad je nacionalna drava mogla da se smatra nezavisnim
akterom u svjetskoj politici. Meutim ova definicija mogla bi jo vie da se ogranii. To se jasno vidi u
tenji da se politika izjednai sa partijskom politikom. Na osnovu ovoga znaenja, politiari su opisani kao
politiari, dok su dravni slubenici smatraju nepolitiarima. Govorei otvoreno na politiare se esto
gleda kao na dvoline osobe eljne vlasti. Ovako vienje pogotovu je postalo uobiajeno u suvremenom
periodu, kad je poveano prisustvo u medijima jasnije iznijelo na vidjelo sluajeve korupcije i
nepotovanja, doprinosei usponu antipolitike. Odbijanje ljudi da uestvuju u mehanizmima politikog
ivota. Ovako poimanje politike ponekad se pripisuje djelima Nikola Makijavelija. U stvari ovako negativno
poimanje politike odraava liberalne poglede koji ukazuju na to da pojedinci gledaju sopstvene interese.
Prema ovom gleditu politika mo kvari time to potie one na vlasti da koriste svoju poziciju za linu
korist, kao i za nanoenje tete drugima.

POLITIKA KAO JAVNI POSLOVI:

Drugi i iri koncept politike izlazi iz uskih okvira vladavine kao onome to se svata kao javni ivot ili javni
poslovi. Drugim rijeima, razlika izmeu politikog i nepolitikog poklapa se sa podjelom izmeu onoga to
je u osnovi javna sfera ivota. Ovako svatanje politike obino se povezuje sa grkim filozofom Aristotelom.
U politici, Aristotel je objavio da je ovjek po prirodi politika ivotinja ime je htio da kae da ljudsko bie
mogu da vode dobar ivot. Prema tom gleditu politika je etika djelatnost iji je cilj stvaranje pravednog
drutva, a to je ono to je Aristotel nazvao kraljevskom naukom. Meutim, gdje bi trebalo podvui granicu
izmeu javnog i privatnog ivota? Tradicionalno razlikovanje javne i privatne sfere u skladu je sa podjelom
izmeu drave i civilnog drutva. Dravne institucije mogu se smatrati javnim jer su odgovorne za
kolektivnu organizaciju ivota zajednice. Osim toga, one se porezom financiraju na teret javnosti.
Nasuprot tome civilno drutvo se sastoji od onog to je Edmund Berk nazvao mali odredi institucije kao
to su porodine i rodbinske grupe, privatni poduzetnici, sindikati, klubovi, lokalne grupe i slino, koje su
privatne poto su ih stvorili i financiraju ih graani radi zadovoljavanja svojih interesa, a ne interesa
drutva u cjelini. Na osnovu podjele javno i privatno politika je ograniena na aktivnosti same drave i
obaveze koje javna tijela ispunjavaju na pravi nain. Alternativna podjela na javno i privatno ponekad se
iskazuje na osnovu istraivanja razlike izmeu politikog i linog. Iako se civilno drutvo moe razdvojiti
od drave, ono ipak sadri niz institucija za koje se u irem smislu smatra da su javne. Jedna od kljunih
posljedica ovog jeste da se proiruje nae shvaanje politikog, naruio time to se ekonomija premjeta
iz privatne u javnu sferu. Tvrdi se da ne zadire i ne treba da zadire u line stvari i institucije. Ovo
shvaanje se naprimjer ogleda u tenji politiara da naprave jasnu razliku izmeu njihovog profesionalnog
i linog odnosno domaeg ponaanja. Shvaanje politike kao prevashodno javne djelatnosti
prouzrokovalo je i pozitivne i negativne pretpostavke. Po tradiciji koja vodi sve do Aristotela politika je
smatrana plemenitom aktivnou ba zbog njenog javnog karaktera. Ovo stanovite je jasno zauzela
Hana Arent koja u djelu Poloaj ovjeka tvrdi da je politika najvaniji oblik ljudske djelatnosti zato to
ukljuuje meusobne odnose slobodnih i javnih graana. Na taj nain ona daje smisao ivotu i potvruje
jedinstvenost svakog pojedinca. Politika kao javna djelatnost opisivana je i sasvim suprotno kao oblik
neeljenog miljenja. Prednost civilnog drutva u odnosu na dravu posebno su davali liberalni teoretiari
na osnovu toga to privatni ivot spada u domenu izbora, line slobode i individualne odgovornosti. Prema
ovom shvaanju politika je neprirodno jednostavna zato to sprjeava ljude da se ponaaju onako kako bi
eljeli.
POLITIKA KAO SPORAZUM I SUGLASNOST:
Trei koncept politike ne odnosi se toliko na oblast gdje se politika vodi koliko na nain na koji se odnose
odluke. Tanije ne politiku se gleda kao na posebno sredstvo za rjeavanje sukoba i to saglanou,
predusretljivou i pregovorima, prije nego nasiljem i golom silom. Politika dobije ovako znaenje kada se
opisuje kao umjetnost mogueg. Na primjer kad se opie reenje za neku problem kao politiko ono
podrazumijeva mirnu raspravu suprotno onome to se naziva vojnim reenjima. Jo jednom ovako
shvaanje politike moe se pratiti u djelima Aristotela i posebno njegovo uvjeravanje da je ono to je
nazivao politeja idealan oblik vladavine, poto je mjeoviti jer kombinira osobine aristokracije i
demokracije. Jedan od vodei moderni zastupnika ovog pogleda je Bernard Krik i dao je sljedeu
definiciju: Politika je aktivnost kojom se u okviru odreene jedinice vlasti , zadovoljavaju razliiti interesi
time to se dio vlasti daje njihovim predstavnicima, razmjerno doprinosi bogatstvu i opstanku cjelokupne
zajednice. Dakle prema ovom shvaanju za politiku je kljuan iroka raspodjela vlasti. Tako shvaanje
politike odrava duboku privrenost liberalno-nacionalistikim naelima. Ona se zasniva na vrstoj vjeri u
djelotvornosti razgovora i rasprave, kao i u to da je drutvo odreeno koncenzusom, a ne nepomirljivim
sukobom. Drugim rijeima nesporazumi koje postoje mogu da se rijee bez pribjegavanja zastraivanju i
nasilju. Ovako shvaanje politike je bez ikakve sumlje pozitivno. Politika svakako nije utopijsko reenje.
Tako se politika moe smatrati civilzovanom i civilizirajuom snagom. Ljudi bi trebali da budu poticani da
potuju politiku. Kao njenog glavnog neprijatelja oznaio je elju za izvjesnou po svaku cijenu.
POLITIKA KAO MO:
etvrta definicija politike je istovremeno najira i najradikalnija. Prema ovom gleditu politika se ne

smjeta u odreenu sferu, ve nadgledava na djelu u svim drutvenim aktivnostima i u svakom djeliu
ljudskog postojanja. Na taj nain politika se vodi na svakom nivou drutvenog meudjelstva, moe se nai
u porodici i meu malim grupama prijatelja, isto tako meu nacijama i na globalnom nivou. U najirem
znaenju politika se bavi proizvodnjom, raspodjelom i upotrebom resursa. U sutini politika je mo
sposobnosti da se postigne eljeni cilj bilo kojim sredstvima. Na politiku se znai moe gledati kao na
borbu za ogranienje resursa, a vlast se moe smatrati sredstvima kojima se ova borba vodi. Meu
zaposlenike ovog shvaanja mo spadaju feministkinje i marksisti. Moderne feministkinje pokazale su
posebnu interesovanje za ideju politikog. ene su tradicionalno bile ograniene ne privatnu sferu
postojanja, u ijem sreditu su porodica i obaveze u domainstvu. Nasuprot tome mukarci su uvijek
dominirali klasinom politikom i drugim oblastima javnog ivota. Radikalne feministkinje su zbog toga
napravile podjelu na javno i privatno tvrdei da je lino politiko. Ovaj slogan na lijep nain saima
vjerovanje radikalni feministkinja da ono to se deava u domaem, porodinom i linom ivotu jeste
potpuno politiko. Ovo gledite je saeto u knjizi Kejt Milet Seksualna politika u kojoj ona definie politiku
kao odnose koje odreuje mo, gdje jedna grupa ljudi kontrolie drugu grupu. Tako moemo rei da su
feministkinje zainteresovane za politiku svakodnevnog ivota. Prema njima odnosi su u porodici, mua i
ene, roditelja i djece, u istoj mjeri su politiari kao i odnosi izmeu poslodavca i radnika ili vlade i
graana. Marksisti su termin politika upotrerebljavali u dva znaenja. Na jednom nivou Marks je koristio
politiku u njenom tradicionalnom znaenju da bi oznaio dravni aparat. U komunistikom manifestu on je
oznaavao politiku mo kao organizovanu vlast jedne klase ije cilj traanje druge klase. Za Marksa
politika je uz pravo i kulturu dio nadgradnje kao potpuno razvojne. Vjerovao je da je nadgradnja izrasla iz
ekonomske baze i da je odrava. Radikalne feministkinje smatraju da je drutvo patrijarhalno i da su u
njemu ene sistemski podinjene i zavisne od vlastiti mukaraca. Marksisti su tradicionalno tvrdili da u
kapitalistikom drutvu politiku odlikuje eksploatacija koju buroazija obavlja nad proletarijatom. Meutim
takoer je jasno da kada se politika prikazuje kao mo i dominacija, ona ne mora da se posmatra kao
neizbjena osobitost drutvene stvarnosti. Feministkinje tee okonanju politiki polova koje bi bilo
dostignuto stvaranjem neseksistikog drutva u kojem bi ljudi bili vrednovani ne osnovu linih kvaliteta, a
ne na osnovu pola. Marksisti vjeruju da e se klasna politika zavriti uspostavljanjem besklasnog
komunistikog drutva.
FILOZOFSKA TRADICIJA:
Ona ukljuuje zaokopljenost prevashodno etikim, propisujuim, odnosno normativnim pitanjima koja
odravaju zaintersovanost za ono to bi trebalo ili moralo da bude vie nego za ono to jeste. Platon i
Aristotel se obino oznaavaju kao osnivai ove tradicije. Osnovna tema Platonova djela bio je pokuaj da
se opie priroda idealnog drutva. Ova djela su stvorila osnovu za takozvanim tradicionalnim pristupom
politici. Ona ne moe da bude objektivna u naunom smislu, poto se bavi normativnim pitanjima, kao to
su: zato bi trebalo da se podinjava dravi, kako bi narod trebao da bude rasporeen i kakve bi granice
trebalo da ima lina sloboda?
EMPIRIJSAK TRADICIJA:
Empirijska tradicija vodi porjelko od najranijih dana politike misli. Ona se moe nai u Aristotelovom
pokuaju da klasifikuje ustave, u Makijavelijevom realistikom prikazu dravnitva, kao i u Monteskjeovoj
sociolokoj teoriji o vlati i pravu. Empirijski pristup politikoj analizi karakterie pokuaj pruanja
nepristranog opisa politike stvarnosti. Pristup je opisan jer tei da analizira i objasni, dok je normativni
pristup propisujui poto donosi sudove i dalje preporuke. Do 20. vijeka ove ideje razvile su se u ono to
je postalo poznato kao pozitivizam, intelektualni pokret koji se posebno dovodi u vezu sa djelima Ogista
Konta. Prema ovoj doktrini drutvene nauke, a samim tim i svi oblici filozofskog istraivanja trebalo bi
striktno da se dre metoda prirodnih nauka. Bez
NAUNA TRADICIJA:
Prvi teoretiar koji je pokuao da opie politiku na nauni nain bio je Karl Marks takozvanim
materijalistikim konceptom historije. Marks je teio da otkrije pokretaku snagu historijskog razvoja. To
mu je dalo mogunost da predvia budunost ne osnovu zakona koji su u procesu dokazivanja imali isti
status. Metoda naune analize nastavila se i u 20. vijeku u obliku klasine analize. Entuzijazam za nauku

o politici vrhunac je ipak doivio tokom pedeseti i ezdesetih godina 20. vijeka i to prije svega u SAD, s
pojavom politike analize koja se u velikoj mjeri zasnivala na biheviorizmu. Po prvi put to je politici pruilo
ono objektivno i materijalne podatke na osnovu kojih se hipoteze mogu pretvarati. Meutim poevi od
ezdesetih godina 20. vijeka biheviorizam je sve vie napadan. Prije svega tvrdilo se da je biheviorizam u
znaajnoj mjeri ograniio oblast politike analize, onemoguavajui da se koristi za ono to se ne moe
direktno posmatrati. Ono to jo vie brine jeste to je navelo generaciju politologa da napusti itavu
tradiciju normativne politike misli. Pojmovi kao: sloboda, jednakost, pravda i pravo ponekad su
odbacivani kao besmisleni jer se ne mogu empirijski provjeriti.
POSLJEDNJA DEAVANJA:
Zrlena, ekoloka politika dovela je u pitanje antropocentrino naglaavanje ustanovljene politike i
drutvene teorije, zastupajui holistike pristupe razumijevanju politike i drutva.
DA LI IZUAVANJE POLITIKE MOE DA BUDE NAUNO:
Da bi se ovo ostvarilo kljuno je pravljenje razlike izmeu injenica i vrijednosti. injenice su objektivne u
smislu da pouzdano i stalno mogu biti prikazane i one su dokazive. Vrijednosti su pak sutinski
subjektivne i stvar je miljenja. Bez obzira na to kako je politika definirana ona se bavi pitanjima koja se
odnose na strukturu drutva. To znai da e nauna objektivnost bez obzira ne to koliko istraivake
metoda precizne u smislu neutralnosti zauvijek ostati nedostini cilj politike analize. To se vidi u lanim
tvrdnjama o politikoj neutralnosti.
POJMOVI, MODELI I TEORIJE:
Pojmovi, modeli i teorije predstavljaju sredstva politike analize. U politici moraju paljivo da se
upotrebljavaju. Pojam ope ideje o neemu obino izraen u jednoj rijei ili kratkoj reenici. Pojam
predstavlja vie od odgovarajueg naziva stvari. Tako je i pojam jednakosti princip ili ideal. Ovo se
razlikuje od upotrebe termina da bi se reklo da je trka izjednaio. Na isti nain pojam predsjednitva ne
odnosi se ni na jednog konkretnog predsjednika, ve prije svega na skup ideja o organizaciji izvrne vlasti.
Pojmovi su sredstva pomou kojih mislimo, kritikujemo, raspravljamo se, objanjavamo i analiziramo. Da
bi smo shvatili svijet moramo na neki nain da mu nametnemo smisao i to inimo stvarajui pojmove.
Pojmovi su znai poti, oni mogu da se odnose na veliki broj predmeta, zapravo ne svaki predmet koji je u
skladu sa osobinama samo ope ideje. Nije potrebno rei da se nae znanje svijeta politike zasniva na
razvoju i unapreivanju pojmova koji nam pomau da shvatimo taj svijet. U tom smislu pojmovi
predstavljaju temelj ljudskog znanja. Pojam revolucije moe da se smatra idealnim tipom nasilne politike
promjene. Modeli i teorije su iri od pojmova, oni su prije sainjeni od niza nego od samo jedne ideje.
Obino se smatra da model neto predstavlja prije svega u smanjenom obliku. U tom smislu svrha modela
jeste da koliko je to god mogue lii na originalni predmet. Pojmovni modeli su prevashodno antika
sredstva, njihova vrijednost je u tome to predstavlja instrumente pomoi kojih se moe dati smisao
onome to bi u suprotnom bio nejasan i neorganizovan skup injenica. Modeli nam pomau da ispunimo
onaj zadatak jer istiemo smisao i znaaj bitnih empirijskih podataka. Jedan od najutjecajnijih modela u
politiko analizi jeste model koji je razvio Devid Iston. Primjenom takozvanog sistema analize ovim
ambicioznim modelom pokuava sa da sa objasni cjelokupan politiki proces. Sistem predstavlja
organizovani ili sloenu cjelinu meusobno povezanih i zavisnih dijelova koji ine jedinstven entitet. Kada
je rije o politikom sistemu postoji veza izmeu onoga to Iston naziva inpitima i autputima. Inputi jednog
politikog sistema sastoje se od zahtjeva i podrke cjelokupne javnosti. Autputi su odluke i akcije vlade,
ukljuujui kreiranje politike. Najznaajniji zakljuak koji je ponudio Iston u svom modelu jeste da politiki
sistem tei dogovarakoj ravnotei. U Istonovom modelu na primjer politike partije i interesne grupe
opisane su kao uvari kapitala ija je osnova uloga da regulie ulazak inputa u politiki sistem. Istonov
model djelovanja moe da se opie kako i zbog ega politiki sistem odgovaraju na pritiske javnosti.
Termini teorija i model u politici se esto upotrebljava ravnopravno. I teorije i modeli su pojmovne tvorevine
koje se koriste kao sredstvo politike analize. Ipak striktno gledano teorija je tvrdnja. Ona predstavlja
sistematino objanjenje skupa empirijskih podataka. Nasuprot tome model je samo sredstvo za
objanjavanje. U politici se za teorije moe rei da su u manjoj ili veoj mjeri istinite. Naravno teorije i
modeli su esto meusobno povezani. Doslovno svi pojmovni instrumenti, teorije i modeli sadre skrivene

vrijednosti. To je razlog zbog kojeg je teko stvoriti teorije koje su u potpunosti empirijske. Modeli i teorije
su takoer optereeni jer sadre niz pristranosti. Poto se zasniva na pretpostavci da su ljudska bia u
sutini sebina ili okrutna sebi, vjerojatno i ne udi da su esto dovodile do politiki konzervativnih
zakljuaka o praktinoj politici. Znaajniji instrumenti politike analize su oni kojim se bave pitanjima moi i
uloge drave: pluralizam, elitizam, klasna analiza itd. Paradigma je povezani skup naela, doktrina i teorija
koje pomau strukturiranje procesa intelektualnog istraivanja. U stvari paradigma predstavlja obrazac
prema kome se odvija potraga za znanjem. Prema Kunu, u prirodnim naukama, u svakom trenutku
dominira jedna paradigma; nauka se razvija nizom revolucija. Ove paradigme se javljaju u vidu irokih
drutvenih filozofija. Oznaiti ove ideologije kao teorijske paradigme, nije naravno isto to i rei da su
politike analize uglavnom grupe ili klase. Time se prije svega istie da se politika analiza obino obavlja
na osnovu odreene ideoloke tradicije.

2. VLADE, SISTEMI, REIMI:

TRADICIONALNI NAIN KLASIFIKACIJE:
Prije svega to je to vlast i po emu se ona razlikuje od politiki sistema ili reima? Pojam vlasti se odnosi
ne institucionalna procese tokom kojih se donose odluke koje se odnose na vei broj ljudi i koje su obino
obvezujue. S druge strane politiki sistem ili reim iri je pojam koji obuhvata ne samo mehanizme vlasti i
dravne institucije ve i strukture i procese. U stvari politiki sistem je podsistem veeg drutvenog
sistema. Politiki reimi se tako podjednako djelotvorno mogu odrediti organizacijom privrednog ivota kao
to su odreeni procesima vladanja preko kojih funkcijoniu. Reim je dakle sistem vlasti koji opstaje
usprkos injenici da se vlade mijenjaju. Dok se vlade mogu promijeniti na izborima, reimi se mogu
primijeniti samo spoljnom vojnom intervencijom ili revolucijom unutar zemlje.
ZATO PRAVIMO KLASIFIKACIJE POLITIKIH SISTEMA:
Za klasifikacijom politiki sistema proistie iz dva razloga. Pod jedan, klasifikacija je kljuni pomaga za
razumijevanje politike i vlasti. Kao i u veini drutvenih nauka razumijevanje politike najvei djelom stie
se poreenje pogotovu to su eksperimentalne metode uglavnom neprimjenljive. Na primjer nije mogue
provjeriti eksperimentom da li bi recimo antika vlada bila manje podlona institucionalnoj blokadi vlasti
ako bi napustila podjelu vlasti ili da li bi komunizam ostao u SSSR da su reforme bile sprovedene
generaciju ranije. Shodno tome koriste se poreenjem da bismo olakali izuavanje predmeta kojima se
bavimo. Isticanjem slinosti i razlika. Klasifikovanje sistema vlasti je tako samo sredstvo koje unosi vie
metodinosti i sistematinosti u procesu poreenja. Drugi razlog klasifikovanja je da se prije analize
olaka proces evolucije. Od Aristotela oni koji su pokuali da tumae politike reime esto su
podjednako eljeli da vlast poboljaju koliko i da je razumiju. Drugim rijeima opisno razmiljanje usko je
povezano s normativnim sudovima pitanja o onome to jeste povezano su sa pitanjima o onome to bi
trebalo da bude. Ovaj proces moe da obuhvata potragu za idealnim sistemom vlasti pa ak i utopijom. U
svom skromnijem obliku ova vlast klasifikacije omoguava da se daju kvalitetne ocjene politikih struktura
i oblika vladavine. Svi naini klasifikacije imaju svoje mane. Prije svega kao i kod svih analitikih sredstava
postoji opasnost od pojednostavljivanja. Ako klasifikujemo reime pod istim zaglavljem istiemo njihove
slinosti, ali postoji opasnost da zanemarimo i prekrijemo njihove razlike.
KLASINE TIPOLIGIJE:
Aristotelova klasifikacija iz etvrtog vijeka zasnivala se na njegovoj analizi. Aristotel je smatrao da se
vladavine mogu podijeliti no osnovu dva pitanja: ko vlada i ko ima koristi od vladavine. On je smatrao da
vlast moe da bude koncentrirana u rukama jednog pojedinca, male grupe ili velikog broja ljudi. Aristotel je
elio da normativno procesi oblika vlasti da bi odredio idealni poredak. Po njemu su tiranija, oligarhija i
demokracija bili izopaeni, odnosno iskvareni oblici vladavine, gdje pojedinac, mala grupa ili mase vladaju
u svoju korist, pa samim tim na tetu drugih. Nasuprot tome trebalo je izabrati monarhiju, aristokraciju ili
politeju jer u tim oblicima vladavine pojedinac, mala grupa ili mase vladaju u korist svih. Aristotel je

proglasio tiraniju za najgori poredak, jer svodi graane na nivo robova. S druge strane monarhija i
aristokracija bile su nepraktine jer su se zasnivale ne volji poput boanske. Politeja je prihvaena je kao
najprimenljiviji poredak. Zato se zalae za mjeoviti poredak koji bi kombinovao i elemente demokracije i
aristokracije i gdje bi vlast bila preputena srednjoj klasi onima koji nisu ni bogati ni siromani.
TIPOLOGIJA TRI SVJETA:
U 20. vijeku historijski dogaaji ponovo su promijenili osnovu politike klasifikacije. Podijeljeni su na dvije
vrste reima: demokratske i totalitarne. Rasla je svijet o tome da je ovakav pristup ulovljen
neprijateljstvima hladnog rata. To je povealo popularnost pristupa zasnovanog na podjeli na tri svijeta
vjerovanju da se politiki savez moe podijeliti na tri bloka: kapitalistiki, komunistiki i zemlje u razvoju.
Podjela ne tri svijeta imala je privrednu, ideoloku, politiku i strateku dimenziju. Reimi
industrijalizovanog zapada bili su prvi po ekonomskim pokazateljima po tome to je njihovo stanovnitvo
uivalo najvii stepen masovnog bogatstva. Komunistiki reimi bili su drugi po tome to su najveim
djelom bili industrijalizovani i sposobni da zadovolje osnovne materijalne potrebe stanovnitva. Zemlje
prvog i drugog svijeta bile su podijeljene i na osnovu otrog ideolokog suparnitva. Prvi svijet privren je
kapitalistikim naelima kao to su vrijednosti privrednog poduzetnitva. Drugi svijet bio je privren
komunistikim vrijednostima kao to su drutvena jednakost, zajedniki poduhvati i potreba za centralnim
planiranjem. Reimi prvog svijeta praktikovali su liberalno-demokratsku politiku. Reimi drugog svijeta bili
su jednopartijske drave kojima su vladale komunistike partije. Reimi treeg svijeta su po pravilu bili
autoritarni i njima su vladali tradicionalni monarhisti, diktatori ili prosto vojska. Najtei udarac modelu tri
svijeta nesumnjivo su nanijele revolucije u Istonoj Evropi 1989-1991. One su dovele do pada tvrdokornih
komunistikih reima i otpoele proces politike liberalizacije i reforme trita.
ZAPADNE POLIARHIJE:
Zapadne poliarhije su ekvivalentne reimima koji su odreeni kao liberalna demokracije. Iako su poliarhije
najveim djelom razvijale inei korake ka demokratizaciji i liberalizaciji iz dva razloga bolje je koristiti izraz
poliarhija nego liberalna demokracija. Pod jedan pod liberalnom demokracijom ponekad se misli na
politiki ideal. Pod dva koritenje pojma poliarhije potvruje da ovi reimi u mnogo emu znaajno ne
uspijevaju da dostignu demokraciju. Termin poliarhija za opisivanje oblika vladavine prvi su upotrijebili Dal
i Lindblom u knjizi Politika, ekonomija i blagostanje. Po ovim autorima reime zasnovane na poliarhiji
odlikuje dvije ope osobine. Prvo postoji visok stepen tolerancije prema opoziciji, koji u najmanju ruku
kontrolie sklonost vlasti ka samovolji. Drugi oblik poliarhije jeste stvaranje dovoljno irokih mogunosti za
uestvovanje u politici. Ovdje je presudan inilac postojanje redovnih i takmiarskih izbora koji djeluju kao
sredstva kojim narod mora da kontrolie i ako je neophodno zanemari svoje vladare. Ovako odreen
pojam poliarhije moe se koristiti da oznai sve vei broj reima irom svijeta. Meutim zapadne poliarhije
su jednostavno i posebne. Najpresudniji inilac ovog nasljea je liberalni individualizam koji je
opepruhvaen. Sve zapadne poliarhije nisu iste. Neke od njih naginju centralizaciji i vlasti veine, a druge
podeljenosti i popularizmu. Demokracija veine organizovana je oko parlamenta po takozvanom
vestminsterskom modelu. Nasuprot vestminsterskom modelu druge zapadne poliarhije odlikuju vlast kroz
sistem vlasti i stranaki sistema.
NOVE DEMOKRACIJE:
Po Hantingtonu talas demokracije poeo je ruenjem desniarskih diktatura i padom komunizma. U tom
smislu moe se rei da je veina bivih komunistikih zemalja prolazi kroz tranziciju koja e ih na kraju
potpuno izjednaiti sa zapadnim poliarhijama. Postoji razlog zato ih tretiramo kao posebne sisteme. Pod
jedan njihovo komunistiko nasljee ne moe se otpisati preko noi, pogotovo ako je kao to je to sluaj u
Rusiji, gdje je komunizam trajao preko sedamdeset godina. Pod dva sama tradicija oslobodila je snage i
izazvala probleme potpuno razliite. Zbog toga ih je moda bolje klasifikovati kao nove demokracije.
Druga grupa problema proizlazi iz procesa provoenja tranzicije. Tranzicija od centralnog planiranja do
kapitalizma po naelu ok terapije. Posljednja grupa problema posljedica je slabosti dravne vlasti. Ovo se
najbolje pokazalo na ponovnoj pojavi etnikih i nacionalnih tenzija. Mogu se odrediti i vane razlike meu
postkomunistikim dravama. Najznaajniji od njih je razlika izmeu industrijski razvijenih i od zapanjenih
zemalja. U prvoj grupi reforme trita sprovedena je brzo i razmjerno bez problema; u drugoj bila je

sprovedena ili preko volje i nepotrebno ili je izazvala ozbiljne politike napetosti. Prva grupa je voljna i da
ue u Evropsku uniju im joj se ukae prilika pod uslovom da obezbjedi dalje dokaze o uvrenju
demokracije.
ISTONOAZIJSKI REIMI:
Uspon Istone Azije moga bi se pokazati kao historijski dogaaj znaajniji ak i od pada komunizma. To je
dovelo do nastanka ideje da postoji poseban sistem azijskih vrijednosti. Istonoazijski reimi obino imaju
sline odlike. Pod jedan vie su usmjereni na privredne nego na politike ciljeve. Oni su prevashodno
zainteresovani da postaknu rast i obezbjede obilje, a ne da uveaju slobode pojedinca. Sutinski ova briga
za postizanjem politikih ciljeva jasno se vidi u tigar ekonomijama Istone i Jugoistone Azije. Pod dva
postoji velika podrka jakim vladama. Obino se jake vladajue stranke toleriu, a drava je
optepotovana. Pod tri ovu osobinu prati zajednika priroda naroda da slijede voe zbog konfuijanskog
naglaavanja odanosti. Sa zapadne take gledita ovo optereuje istonoazijske reime prikrivenim, a
ponekad i otvorenim autoritarizmom. Na daju velike znaaju daju se zajednici i drutvenom jedinstvu koji
je obino u sredinjoj ulozi koji ima porodica.
VOJNI REIMI:
Vojni reimi pripadaju irokoj kategoriji autoritarnih sistema. Vojni autoritarni reimi bili su najee u
Latinskoj Americi, Africi. Glavna odlika vojnog reima je ta to se vodei poloaji u vladi odreuju na
osnovu mjesta u vojnom lancu komandovanja. U nekim vojnim reimima oruane snage preuzimaju
neposrednu kontrolu vlasti. U svom klasinom obliku to je vojna hunta koja se najee javlja u Junoj
Africi. Ona djeluje kao oblik kolektivne vojne vlasti ije je sredite u vojnoj komandi sainjenoj od oficira
koji obino predstavljaju tri roda vojske: kopnenu, mornaricu i vazduhoplovstvo. Drugi oblik vojnog reima
je diktatura jednog ovjeka iza koga stoji vojska. U ovim sluajevima pojedinac stie vodei poloaj u
okviru hunte ili reima esto zahvaljujui kultu linosti osmiljenom tako da proizvode karizmatsku vlast.
Primjeri za to su pukovnik Papadopulos u Grkoj. Jo jedan oblik vojnog reima je onaj u kome je odanost
oruanih odluujui inilac koji odrava sistem, dok se vojne voe zadovoljavaju time da vuku konce iz
pozadine. Ovo se naprimjer dogodilo u Brazilu poslije 1945. Meutim takva podjela mogla bi da postakne
ustanovu i predstavniku politiku i smanji obim neposrednog mijeanja vojske ime bi se vremenom
ohrabrile tenje za poliarhijom.
3.POLITIKE IDEOLOGIJE:
TA JE POLITIKA IDEOLOGIJA:
Termin ideologija je 1796. skovao francuski filozof Desti de Trasi. Upotrebio ga je za oznaavanje nove
neuke o idejama.
LIBERALIZAM:
Svako razmatranje politikih ideologija mora da zapone liberalizmom, jer je on u sutini ideologija
industrijalizovanog zapada i ponekad se opisuje kao metodologija. Iako sve do poetka 19. vijeka
liberalizam nije pojavio kao razvijena politika doktrina, posebno liberalne teorije i naela posebno su se
razvijale. Liberalizam je nastao kao posljedica sloma feudalizma i razvoja trinog, odnosno kapitalistikog
drutva koje ga je zamijenilo. Rani liberalizam je svakako odravao tenje rastue industrijske srednje
klase, pa su liberalizam i kapitalizam od tada blisko povezani. Napadao je apsolutizam i feudalne
privilegije, a zastupao ustavnu, odnosno kasnije predstavniku vladu. Do poetka 19. vijeka razvijena je
posebna liberalna ekonomska doktrina koja je uzdizala vrijednosti kapitalizma. Krajem 20. vijeka poelo je
da se razvija oblik socijalnog liberalizma sa blago naklonjenim odnosom prema reformi socijalnog sektora
i intervencije u ekonomiji.
ELEMENTI LIBERALIZMA:

* Individualizam: Individualizam predstavlja osnovno naelo liberalne ideologije. On odrava vjerovanje

u vrhunski znaaj ljudske jedinke u odnosu na drutvenu grupu ili kolektivno tijelo. Ljudsko bie se prije
svega svataju kao individue. Zato je cilj liberala da stvore drutvo u okviru kojeg pojedinci mogu da se
razvijaju i napreduju tako to e svako biti u potrazi za ostvarivanjem dobra. Ovo je dovelo do nastanka
gledita da je liberalizam moralno neutralan, jer uspostavlja skup pravila koja dozvoljavaju pojedincima da
donese sopstvene moralne odluke.
* Sloboda: Lina sloboda predstavlja sredinju vrijednost liberalizma, njoj se daje prednost u odnosu na
jednakost, pravdu, i autoritet. Ali liberali zastupaju slobodu reguliranu zakonima poto istiu da sloboda
jednog ovjeka moe da predstavlja opasnost za slobodu drugih, odnosno postoji mogunost da bude
zloupotrebljena. Iz tog razloga oni prihvaaju ideal po kome bi svi ljudi trebalo da uivaju jednake
maksimalne slobode.
* Razum: Liberali smatraju da svijet ima racionalnu strukturu kojom se moe spoznati ljudski razum.
Ovako shvaanje jaa vjeru liberala u procesu i sposobnost ljuski bia da pomire meusobne razlike
razgovorom i raspravom, a ne krvoproliima i ratom.
* Jednakosti: Individualizam podrazumijeva vjerovanje u fundamentalnu jednakost svi ljudi su roeni
jednaki. To se iskazuje u liberalnom zastupanju jednakih prava, a pogotovo u obliku pravne i politike
jednakosti. Oni podravaju jednakost ansi koja svima prua podjednaku priliku da realizuju svoj razliit
potencijal. Liberali stoga zastupaju naelo meritokratije, gdje se pod sposobnou, jednostavno reeno,
smatra talent ujedinjen s tekim radom.
* Tolerancija: Liberali vjeruju da je tolerancija uvjerenost ljudi da dozvole drugima da misle, govore i
djeluju na nain koji ne odobravaju. Oni vjeruju da je popularizam u obliku moralne, kulturne i politike
raznolikosti nesumnjivo zdrav; potie raspravu i individualni napredak. ta vie liberali uglavnom vjeruju
da postoji ravnotea, odnosno pravni sklad izmeu suprotstavljenih pogleda i interesa i zato obino
odbacuju ideju nerjeivom konfliktu.
* Pristanak: Po liberalnom gleditu vlast i drutveni odnosi treba da se zasnivaju na pristanku. Vlast
mora da poiva na pristanku onih kojima se vlada. To je doktrina koja potie liberale da podravaju naelo
predstavljanja i demokraciju. Po tom shvaanju vlast proistie odozdo i uvijek je zasnovana na
legitimnosti.
* Konstitucionalizam: Iako liberali gledaju na vladu kao na najznaajnijeg garanta reda i stabilnosti u
drutvu. Oni stoga vjeruju u ogranienu vladu. Ovaj cilj se postie podjelom vlasti stvaranjem sistema
kontrole i ravnotee izmeu razliitih ustanova vlasti i uspostavljanjem kodifikovanog odnosno pisanog
ustava koji sadri povelju o pravima s propisanim odnosima izmeu drave i pojedinca.
KLASINI LIBERALIZAM:
Sredinja teme klasino liberalizma jeste da podrava krajni vid individualizma. Ljudska bia se smatraju
za sebina i uglavnom samodovoljna stvaranja. Osnovu ovakvog atomistikog vienja drutva ini
vjerovanje u negativnu slobodu koja podrazumijeva nemijeanje, odnosno odsustvo spoljnih ogranienja
nametnutih pojedincu. Prema rijeima Tomasa Pejna drava je nuno zlo. Ona je nuna jer ako nita
drugo uspostavlja red i bezbjednost i obezbjeuje potovanje ugovora. Meutim ona je zlo zbog toga to
namee drutvu kolektivnu volju i tako ograniava slobodu i odgovornost pojedinca. Temelj ovog
stanovnitva ini ekonomski liberalizam vrsta vjera u mehanizma slobodnog trita i najbolje
funkcioniranje ekonomije kad se vlada u nju ne mijea. Tako se smatra da kapitalizam obezbjeuje
napredak, podrava linu slobodu i obezbjeuje drutveno pravnu sposobnost.
MODERNI LIBERALIZAM:
Moderni liberalizam odlikuje sa blago naklonjenim odnosom prema dravnom intervencionizmu. Zaista u
SAD termin liberalan uvijek podrazumijeva podrku velikoj vladi, a ne minimalnoj. Ovo promatranje je
proisteklo iz shvaanja da je industrijski kapitalizam proizveo samo nove oblike nepravde. Pod uticajem
djela D.S. Mila takozvani novi liberalizam zastupali su ire pozitivno vienje slobode. Po tom gleditu
sloboda ne podrazumijeva samo da ovjek bude ostavljen na miru, jer to moe da znai jedino slobodu da
se umre od gladi. Ovo stanovite dalo je osnov za socijalni liberalizam, odnosno liberalno blagostanje.
Njihova osobitost je prihvaanje dravne intervencije. Moderni liberalizam napustio je vjeru u kapitalizam
u velikoj mjeri zbog otkria D. M. Kejnza da se rast i napredak mogu odrati samo sistemom upravljanog,

odnosno ragulisanog kapitalizma u kojem bi kljuna odgovornost za ekonomiju bila dodijeljena dravi.
Njihov cilj je da uzdignu pojedince. Najutjecajniji suvremeni pokuaj da se naela liberalizma pomire s
politikom blagostanja i redistribucije uinio je Don Rols.
KONZERVATIZAM:
Konzervativne ideje i doktrine pojavile su se krajem 18. i poetkom 19. vijeka. One su bile odgovor na
ubrzane ekonomske i politike promjene koje je u velikoj mjeri sibolizovala francuska revolucija.
Pokuavajui da odoli pritisku koji doveo do uspona liberalizam, socijalizam i nacionalizam, a
konzervatizam je stao u odbranu tradicionalnog drutvenog poretka. U kontinentalnoj Evropi pojavio se
konzervatizam kojeg su oznaila djela mislilaca kao to je ozef de Mester. Ovaj konzervatizam bio je
jasno autokratski reakcionaran i odbacio je svaku ideju reforme. U velikoj Britaniji i SAD razvio se
umjerenije, fleksibilnije i konano uspjeniji vid konzervatizma koji je obiljeavao vjerovanje Emanuela
Berka u promjenu da bi se sauvalo. Vrhunac ove tradicije u Velikoj Britaniji dogodio se tokom pedesetih
godina 20. vijeka kada je konzervativna partija prihvatila poslijeratno ureenje i nainila sopstvenu verziju.
Nova desnica je radikalna antidravna i antipaternalistiki vid konzervatizma koji se snano oslanjao na
klasine liberalne teme i vrijednosti.
ELEMENTI KONZERVATIVIZMA:
* Tradicija: Sredinja tema konzervativne misli elja za ouvanjem koja je tijesno povezana s
prihvaanjem vrijednosti tradicije. Prema tom svatanju tradicija odrava sakupljeno znanje prolosti i
ustanove i praksu koje su izdrale ispit vremena i zato bi trebalo da budu ouvane za dobro sadanjih i
buduih generacija. Vrijednost tradicije je i u tom to podrava stabilnost i bezbjednost.
* Pragmatizam: Konzervativci su tradicionalno naglaavali ogranienost ljudskog razuma koji je
posljedica beskrajne sloenosti svijeta u kojem ivimo. Zbog toga ne postoji povjerenje u apstraktne
principe i sisteme miljenja, ve se na njihovo mjesto postavlja vjera u iskustvo, historiju, i prije svega
pragmatizam. Zbog toga konzervativci radije opisuju svoja uvjerenja kao nain razmiljanja ili pristup
ivotu, a ne kao ideologiju.
* Nesavrenost ovjeka: Konzervativno vienje ljudske prirode je izuzetno pesimistino. Po njemu
ljudsko bia su ograniena, zavisna i trae sigurnost, privlae ih poznati, iskueno i isprobavano. Osim
toga ljudi su moralno iskvareni: uprljani sebinou, pohlepom i eu za mo. Iz tog razloga se korijeni
kriminala i nereda nalaze u ljudskoj prirodi, a ne prirodi drutva.
* Organicizam: Umjesto da vide drutvo kao proizvod ovjekovih sposobnosti, konzervativci su ga
tradicionalno shvatili kao organsku eliju, Tj. ivo bie. Drutvo je stoga oblikovano po prirodnoj nunosti,
s njenim razliitim ustanovama, donosno osnovom drutva koje doprinose zdravlju i stabilnosti u drutvu.
Zajednike vrijednosti i zajednika kultura takoer se smatraju vitalnim za opstanak zajednice i jedinstvo
drutva.
* Hijerarhija: Po konzervativnom svtavanju u organskom su drutvu razliiti drutveni poloaji status
prirodni i neizbjeni. To se ogleda kroz razliite uloge i odgovornost, recimo poslodavca i radnika, uitelja i
uenika, roditelja i djece. Po tom gleditu hijerarhija i nejednakost ipak ne prouzrokuju sukob jer je drutvo
povezano meusobnim obavezama i odgovornostima.
* Vlast: Konzervativci uglavnom smatraju da se vlast uvijek vri odozgo i da je vodstvo koje prua smjer
i podrku onima koji ne posjeduju znanje, iskustvo ili obrazovanje da djeluje mudro u sopstvenom
interesu. Vrijednost vlasti je u tome to je izbor drutvenog jedinstva, tako to ljudi ukazuju na to ko su i
ta se od njih oekuje. Na taj nain sloboda mora da postoji usporedno s odgovornou.
* Svojina: Konzervativci smatraju da je vlasnitvo kljuno zato to ljudima daje sigurnost i izvjesnu
nezavisnost od vlasti. Svojina pak predstavlja osposobljene ljudske linosti tako to ljudi vide sebe u onom
to posjeduju.
NOVA DESNICA:
Nova desnica predstavlja novinu u konzervativnoj misli i moe se smatrati vrstom kontrarevolucije protiv
pomjerana ka dravnom intervencionizmu poslije 1945. i irenje liberalnih, odnosno progresivnih
drutvenih vrijednosti. Ideje nove desnice nastale su sedamdesetih godina 20. vijeka kao posljedica

navodne propasti kejnzijanske socijaldemokracije, koju je oznaio kraj poslijeratnog buma. Ove ideje su
najutjecajnije bile u Velikoj Britaniji i SAD. Ipak nova desnica ne predstavlja toliko jedinstvenu i
sistematinu filozofiju koje se obino nazivaju neoliberalizam i neokonzervatizam.
NEOLIBERALIZAM:
Neoliberalizam je suvremenija verzija klasine politike ekonomije koja je razvijena u djelima ekonomista
slobodnog trita kao to su Fridrih Hajek i Milton Fridman i filozofa Roberta Nizika. Nosei stubovi
neoliberalizma se trite i pojedinac. Osnovni neoliberalni cilj je potisnuti granice drave. Po tom gleditu
mrtva ruka drave gui inicijativu i koi poduzetnitvo; vlada bez obzira na to koliko ima dobre nemjere.
Ovo su ogledala u liberalnoj zainteresovanosti nove desnice. Ukratko privatno je dobro, javno je loe.
Ovakve ideje su povezane sa krajnim individualizmom koji je iskazala Margaret Taer u uvenoj izjavi
drutvo ne postoji, ve samo pojedinci i njihove porodice. Vjeruje u samo pomo, linu odgovornost i
poduzetnitvo.
NEOKONZERVATIZAM:
Neokonzervatizam prihvata konzervativna drutvena naela iz 20. vijeka. Konzervativna nova desnica
prije svega eli da obnovi autoritet sugerirajui povratak tradicionalnim vrijednostima. Smatra se da
autoritet osigurava drutvenu stabilnost tako to obezbjeuje disciplinu i jednakost. Stoga su neprijatelji
neokonzervatizma popustljivi i da se svako bavi svojim. Sljedea odlika neokonzervatizma je da negativno
gleda na pojavu multikulturnih i multivjerskih drutava. Ovo stanovnitvo se takoer esto povezuje s
posebnim oblikom necionalizma koji je podjednako skeptian prema multikulturalizmu.
SOCIJALIZAM:
Socijalizam nije postao politika doktrina sve do ranog 19. vijeka. On se razvio kao reakcija na pojavu
industrijskog kapitalizma. Socijalizam je na poetku izrazio interes zanatlija koje je ugroavalo irenje
fabrike proizvodnje. U svom najstarijem obliku socijalizma je uglavnom bio fundamentalistiki, utopijski i
revolucionaran. Imao je za cilj ukidanje kapitalistike ekonomije zasnovane na trinoj razmjeni.
Najutjecajniji predstavnik ovog vida socijalizma je Karl Marks ije su ideje inile osnovu komunizma 20.
vijeka. Krajem 19. vijeka pojavila se reformistika socijalistiko uenje koje je zagovaralo posebno
interesiranje radnike klase u kapitalistiko drutvo. U njemu se istie mogunost mirnog, postepenog i
legalnog prelaska u socijalizam. Reformistiki socijalizam zasnivao se na dva izvora: humanistikoj
tradiciji etikog socijalizma i obliku revizionistikog marksizma. Tako je tokom veeg dijela 20. vijeka
socijalistiki pokreti bio podijeljen na dva suprotstavljena tabora. Revolucionirani socijalisti koji su slijedili
primjer Lenjina i boljevika nazvali su sebe komunistima, dok su reformski socijalisti koji su zastupali vid
ustavne politike i prihvatili socijaldemokraciju. Ovo suparnitvo nije bilo usredotoeno samo na pitanja
najprikladnijih sredstava za ostvarivanje socijalizma. Socijaldemokrate su odbacili fundamentalistika
naela kao to su zajednika svojina, planiranje i oblikovanje socijalizma. Na kraju 20. vijeka oba oblika
socijalizma su prolazila kroz krize to je neke podstaklo da proglase njegovu smrt i nastanak
postsocijalistikog drutva.
ELEMENTI SOCIJALIZMA:
* Zajednica: Sutina socijalizma je u voenju ljudi kao drutvenih bia. Kao to je pjesnik Don Don
rekao svaki ovjek je dio kontinenta, dio elije. Ovo se odnosi na znaaj zajednice i naglaava stepen do
kojeg je individualni identitet oblikom drutvenim meudejstvom.
* Bratstvo: Poto su ljudi dio ovjeanstva njih povezuje prijateljstvo odnosno bratstvo. Ovo je podstaklo
socijaliste da daju prednost suradnji u odnosu na takmienje. Po tom gleditu suradnja daje ljudima
mogunost da ujedine svoje kolektivne energije i ojaa vezu u okviru zajednice.
* Drutvena jednakost: Jednakost predstavlja osnovnu vrijednost socijalizma koji se ponekad pokazuje
kao oblik egalitarizma. Socijalisti posebno naglaavaju znaaj drutvene jednakosti, jednakosti rezultata
nasuprot jednakosti ansi i vjeruje da je njeno postojanje najvaniji garant drutvene stabilnosti. Ona
takoer ini osnovu za uivanje zakonskih i politikih prava.
* Potrebe: Naklonost prema jednakosti takoer je sadrana u socijalistikom uvjerenju da bi materijalna

dobra trebalo da bude rasporeeno na osnovu potreba. Klasina formulacija ovog naela sadrana je u
Maksovom komunistikom principu raspodjele svako prema sposobnostima, svakom prema potrebama.
To znai da zadovolji osnovne potrebe. Naravno raspodjela prema potrebama zahtjeva da ljudi budu vie
motivirani.
* Drutvena klasa: Socijalizam se esto dovodi u vezu s oblikom klasne politike. Kao prvo socijalisti su
uglavnom analizirali drutvo na osnovu raspodjele zarade, odnosno bogatstva i tako su vidjeli klasu kao
znaajnu drutvenu podjelu. Kao drugo socijalisti se obino povezuju s interesima radnike klase.
Meutim klasne podjele se mogu prevazii, a socijalistiki cilj je da izbrie ekonomske i drutvene
nejednakosti.
* Zajednika svojina: Odnos izmeu socijalizma i zajednike svojine je izuzetno sporno pitanje. Neki u
njoj vide cilj samo socijalizma, dok je drugi svate kao puko sredstvo za postizanje ire jednakosti.
Socijalisti zastupaju zajedniku svojinu poto predstavlja sredstvo kojim se povezuju materijalni resursi,
dok se za privatnu svojinu kae da potie sebinost.
MARKSIZAM:
Marksizam je kao teorijski sistem predstavljao najznaajniju alternativu liberalnom racionalizmu koji je u
modernom periodu dominirao zapadnom kulturom. Marksizam se smatrao za najveeg neprijatelja
zapadnog kapitalizma. Ova dvojnost ukazuje na osnovnu potekou prilikom izuavanja marksizma:
postojanje razlika izmeu marksizma kao drutvene filozofije i pojave komunizma 20. vijeka. Stoga
propast komunizma na kraju 20. vijeka ne mora da znai i smrt marksizma kao politike ideologije.
Naprotiv to to se oslobodio zaostavtine lenjinizma i staljinizma moe da mu udahne svje ivot. U
izvjesnoj mjeri problem proistie iz obima Marksovih djela koja su nekima dala povod da ga oznae kao
ekonomskog deterministu, a drugima kao humanistikog socijalistu. Postoji takoer podjela izmeu
njihovih radnih i kasnijih rodova koja se esto povezuje kao razlika izmeu mladog i zrelog Marksa. Marks
je oigledno vjerovao da je razvio novi vid socijalizma koji je bio nauan. Marksove ideje i teorije doprele
su do ire publike poslije njegove smrti, a naruito zahvaljujui radovima njegovog ivotnog suradnika
Engelsa. Oblik ortodoksnog marksizma koji je obino nazivan dijalektikim materijalom. Ovaj vulgarni
marksizam je svakako jee naglaavao mehanicistike teorije i historijski determinizam.
ELEMENTI MARKSIZMA:
* Industrijski materijalizam: Ugaoni kamen marksistike filozofije predstavlja ono to je Engels nazvao
materijalistiko svatanje historije koje istie znaaj prirodnog ivota u kojima ljudi proizvode sredstva za
preivljavanje. Marks je smatrao da ekonomska baza koja se prevashodno sastoji od naina proizvodnje
to navodi na zakljuak da se drutveni i historijski razvoj mogao objasnit na osnovu ekonomskih i klasnih
inilaca. Kasnije su to marksisti to prikazali kao mehaniki odnos koji podrazumijeva da nepromjenljivi
ekonomski zakoni pokreu historiju.
* Dijalektika promjena: Sledivi Hegela Marks je vjerovao da je pokretaka snaga historijska promjena
dijalektika, proces meudejstva suprotstavljenih snaga. U materijalistikom vidu ovaj model
podrazumijeva da su historijske promjene posljedica unutranjih suprotnosti u okviru naina proizvodnje.
* Otuenje: Otuenje je sredinje naelo u Marksovim ranim radovima. To je proces u kome je
radnitvo u kapitalizmu svedeno na puku robu, a rad postaje depersonalizovana aktivnost. Po tom
svatanju radnici su otueni od proizvoda sopstvenog rada.
* Klasna borba: Osnovna protivrenost kapitalistikog drutva potie od postojanja privatne svojine.
Ona dovodi do podjele na buroaziju, odnosno kapitalistiku klasu, a to su vlasnici sredstava za
proizvodnju. Buroazija je vladajua klasa. Ona ne samo da ima ekonomske moi zbog bogatstva kojim
raspolae ve uiva i politiku i idealistiku privilegiju.
* Dodatne vrijednosti: Odnos izmeu buroazije i proletarijata je nepomirljiv sukob koji proizlazi iz
injenice da je proletarijat u kapitalizmu uvijek i sistematski eksplatisan. To znai da trka za profitom
nagoni kapitalistika preduzea da izvuku dodatnu vrijednost iz radnika. Kapitalizam je zbog toga po
prirodi nestabilan jer proletarijat ne moe zauvijek da prihvata eksploataciju.
* Proleterska revolucija: Marks je vjerovao da je kapitalizam osuen na propast i da je proletarijat
njegov grobar. Po njemu kapitalizam e proi kroz sve ozbiljne krize prekomjerne proizvodnje to e
dovesti do stvaranja revolucionarne klasne svijesti proletarijata. Marks je proglasio proletersku revoluciju
za imovinu iji je cilj preuzimanje kontrole nad sredstvima za proizvodnju. Kasnije je ipak razmatrao

mogunost mirnog prelaska u socijalizam.

* Komunizam: Marks je predvidio da e s proleterskom revolucijom zapoeti prelaziti socijalistiki period
u kojem e biti neophodna diktatura proletarijata. Meutim kako klasne suprotnosti budu nastajale i kad
nastane istinsko komunistiko drutvo ova proleterska drava e jednostavno odumrijeti. Time e se
okonati prethistorija ovjeka i omoguiti ljudskim biima da po prvi put utiu na svoju sudbinu i ostvare
svoj potpuni potencijal.
ORTODOKSNI KOMUNIZAM:
Marksizam je neraskidivo povezan sa iskustvom sovjetskog komunizma i posebno sa doprinosom prva
dva sovjetska lidera Lenjina i Staljina. Otuda komunizam 20. vijeka moe najbolje da se razumije u vidu
marksizma-lenjinizma, odnosno kao ortodoksni marksizam izmjenjen sukobom lenjinistikih teorija i
doktrina. Osnovni Lenjinov doprinos marksizmu bila je njegova teorija o revolucionarnoj partiji. Ona je
odravala Lenjinov strah od proletarijata, zavedeni buroaskim idejama i uvjerenjima. Zato je bila potrebna
revolucionarna partija naoruana marksizmom koja bi sluila kao avangardna ratna klasa. To je trebalo da
bude partija novog tipa ne masovna ve vrsto povezana partija profesionalnih revolucionara. Njihova
organizacija trebalo je da bude zasnovana na naelu demokratskog centralizma, vjerovanju u slobodu
rasprave i jedinstvo akcija. Tako je Boljevika partija promijenila ime u Komunistiku partiju. Meutim vie
od Boljevike revolucije 1917 na SSSR je utjecala Staljinova druga revolucija tridesetih godina. Tokom
preoblikovanja sovjetskog drutva, Staljin je stvorio model ortodoksnog komunizma koji je poslije 1945.
slijedile Kina, Sjeverna Koreja i Kuba, kao i drave irom Istone Evrope. Staljinove promjene su u velikoj
mjeri bile posljedica njegove najvanije ideoloke doktrine socijalizma u jednoj dravi. Ono to bi se moglo
nazvati ekonomskim staljinizmom zapoelo je ostvarivanjem prvog Petogodinjeg plana 1928. Svu resursi
su stavljeni pod kontrolu drave i uspostavljen je sistem centralnog planiranja kojim je upravljao Dravni
komitet za planiranje. Ni Staljinove politike promjene nisu bile manje dramatine. U stvari Staljin je
pretvorio SSSR u totalitarnu doktrinu koja je djelovala pomou sistematske pretnje. Iako najokrutnije
odlike ortodoksnog komunizma nisu preivjele Staljinovu smrt 1953. osnovana naela lenjinistike partije
tvrdoglavo su se odupirale reformama. Ovo je pokazalo Gorbaovljev proces reformi perestrojka.
MODERNI MARKSIZAM:
Sloeniji i suptilniji vid marksizma razvijen je u Zapadnoj Evropi. Shvaanje sovjetskog marksizma, a
zapadni marksizam je uglavnom bio pod utjecajem Hegelovih ideja i naglaska na ovjeka kao stvaraoca
koji se nalazi u raznim Marksovim radovima. Drugim rijeima za ljudska bia se smatra da stvaraju
historiju. Zapadni marksisti su uspjeli da se oslobode krutog oklopa baza-nadgradnje. Njihove ideje se
zato ponekad nazivaju neomarksizam to ukazuje na odbijanje da se klasna borba vidi kao poetak i kraj
drutvene analize. Maarski marksista or Lukas bio je jedan od prvih koji je predstavio marksizam kao
humanistiku filozofiju. On je naglaavao proces postvarenja kojim kapitalizam dehumanizuje radnike
svodei ih na pasivne objekte. Antonijo Grami ukazuje da se kapitalizam odrava ne samo ekonomskom
dominacijom ve i politikim i kulturolokim injenicama. On je ovo nazvao ideolokom hegemonijom.
Jasniji hegelijanski oblik marksizma razvila je takozvana Frankfurtska kola.
FAIZAM:
Dok liberalizam, konzervatizam i socijalizam predstavljaju ideologiju 19. vijeka, a faizam je dijete 20.
vijeka. Ne bih rekli da je on specifino meunarodna pojava. Iako se faistika uvjerenja mogu promatrati
sve do kasnog 19. vijeka, a njih je poznavao i uobliio Prvi svjetski rat. Dva osnovna pojavna oblika
faizma bili su: Musloinijeva faistika doktrina u Italiji i Hitlerova nacionalistika doktrina u Njemakoj.
Oblici neofaizma i neonacionalizma ponovo su se pojavili u posljednjim godinama 20. vijeka koristei
privrednu krizu i politiku nestabilnost poslije propasti komunizma. Faizam je po mnogo emu
predstavljao pobunu protiv ideja i vrijednosti koje su dominirale zapadno politikom miljenju poslije
Francuske revolucije. Vrijednosti kao to su racionalnost, napredak, sloboda i jednakost bile su odbaene
u ime borbe, vodstva, moi, heroizma i rata. U tom smislu faizam je imao antikarakter. Uglavnom je
definiran onim emu se suprotstavlja: on je oblik antikapitalizma, antiliberalizma, antiindividualizma,
antikomunizma itd. Faistiki ideal jeste novi ovjek heroj koga pokreu dunosti, ast i portvovanost,
spreman da rtvuje svoj ivot za slavu nacije ili rase i da se podinjava vrhovnom voi. Meutim nisu svi

faisti razmiljali na isti nain. talijanski faizam je u sutini bio krajni oblik etatizma zasnovan na
bespogovornom potovanju i odanosti totalitarnoj dravi. S druge strane njemaki nacionalsocijalizam
uglavnom se zasnivao na rasizmu. Njegove dvije osnovne teorije bile su arijevstvoi snaan oblik
antisemitizma.
ANARHIZAM:
Meu politikim ideologijama anarhizam predstavlja izuzetak po tome to nijedna anarhistika partija nije
uspjela da osvoji vlast, bar ne na nacionalnom nivou. Anahistke ideje i dalje obogauju politiku raspravu
time to dovede u pitanje konvencionalna ubjeenja da su pravo, vlada i drava poeljni ili nepoeljni.
Sredinji motiv anarhizma je vjerovanje da je politika vlast u svim njenim oblicima, a naroito u obliku
drave zla i nepotrebna. Meutim anarhistika naklonost prema drutvu bez drave, a reguliu
meusobne odnose sporazumom i suradnjom zasnovanim na slobodnoj volji, razvijena je iz dvije
suprotstavljene tradicije: liberalni individualizam i socijalistikog komunizma. Anarhizam se tako moe
oznait kao toka prelaska liberalizma i socijalizma. Za razliku od liberala, individualistiki anarhisti kao to
je Vilijam Godvin vjerovali su da bi sloboda racionalna ljudska bia bila u stanju da reguliraju meusobne
odnose mirno i spontano. Moderni individualisti obino su se pozivali na trite da bi objasnili kako bi
drutvo bilo regulirano kada ne bi postojala dravna vlast, razvijajui tako vid kapitalizma.
Rasprostranjenija anarhistika tradicija zasniva se meutim na socijalistikim idejama poput zajednice,
suradnje, jednakosti i zajednike svojine. Francuski anarhista Pjer-ozef Prudon razvio je na ovim
osnovama takozvani mutualizam, uvjerenje da su male zajednice nezavisni seljaka i zanatlija sposobne
da reguliu svoje ivote sistemom pravedne i jednake razmjene. Drugi anarhisti kao to je Rus Pjotor
Kropotkin razvili su oblik anarhokomunizma ija su osnovna naela zajednika svojina.
FEMINIZAM:
Iako su feministike teorije bile izraene i u drutvima kao to je drevna Kina, njih nije podravala razvojna
politika teorija. Ipak do pojave enevskog poretka za dodjeljivanjem prava glasa etrdesetih i pedesetih
godina 19. vijeka u obliku takozvanog prvog talasa feminizma, a feministike ideje nisu imale iri odjek. Sa
uvoenjem prava glasa za ene poetkom 20. vijeka u veini zapadnih zemalja enski pokret je ostao bez
osnovnog cilja. Drugi talas feminizma pojavio se ezdesetih godina 20. vijeka. On je istakao radikalnije
ponekad revolucionirane zahvate zahtjeve rastueg pokreta za osloboenje ena. Osnovne teze
feminizma su da drutvo karakterie neravnopravnost meu polovima. Postoje najmanje tri
suprotstavljene feministike tradicije. Liberalne feministkinje pokuale su da svate ensku poinjenost na
osnovu nejednake raspodjele prava i ansi u drutvu. Ovaj feminizam jednaki prava je u sutini
reformistiki. On se vie bavi reformom jedne sfere nego preoblikovanjem privatnog odnosno porodinog
ivota. Nasuprot tome socijalistike feministkinje su obino naglaavale vezu izmeu poinjenosti ena i
kapitalistikog naina proizvodnje. Meutim posebnost drugog talasa feminizma prevashodno proistie iz
pojave feministike kritike koja nije ukorenjena u konvencionalnim politikim doktrinama. Radikalne
feministkinje vjeruju da je podjela meu polovima politiki znaaj i najvanija podjela u drutvu. Po njima
sva drutva nekadanja i sadanja oznaava partija. One tako istiu potrebu za seksualnom revolucijom
koja bi posebno preoblikovala lini, porodini i domai ivot. Zato je karakteristian slogan radikalni
feministkinja lino je politiko.
VJERSKI FUDAMENTALIZAM:
Religija i politika se preklapaju u mnogo taaka. Etiki socijalizam je na primjer postao sastavni dio razliiti
vjerskih doktrina, doprnjevi nastanku hrianstva i islamskog socijalizma. Protestantizam je doveo do
oblikovanja ideja o samomotivisanoj i individualnoj odgovornosti. Vjerski fudamentalizam se ipak razlikuje
po tom to posmatra politiku kao sekundarne u odnosu na objavljenu istinu vjerske doktrine. Sa tog
gledita politiki i drutveni ivot trebalo bi da bude organizovan na osnovu istinskim vjerskim naelima.
Poto je takva naela mogue razviti u potpun pogled na svijet, vjerski fundamentalizam se opravdano
moe smatrati ideologijom. Postoje dva suprotstavljena objanjenja. Jedan prikazuje fundamentalizam
prije svega kao skretanje na modernu i sekularizovanu kulturu. Drugo istie da fundamentalizam ima
trajan znaaj i da je posljedica neuspjeha seksualizma. Oblici vjerskog fundamentalizma pojavili su se u
raznim dijelovima svijeta. U SAD sedamdesetih godina 20. vijeka poeo da raste znaaj hrianskog

fundamentalizma kao posljedica pojave nove hranske desnice koja se zalae za zabranu abortusa.
Politiki gledano najznaajniji moderni fundamentalizam bez ikakve sumlje je islamski. Postao je poznat
zahvaljujui Iranskoj revoluciji koja dovodi do stvaranja prve svjetske islamske drave. Zatim se
postepeno iri na Balkanskom istoku, u Sjevernoj Africi i u dijelovima Azije. Islamski fundamentalizam
posebno je bio uspjean u iskazivanju tenji gradske sirotinje u zemljama u razvoju esto bile privuene
socijalizmom, bilo u islamskom ili marksistiko-lenjinistikom obliku.

4. DEMOKRATIJA:
DEFINISANJE DEMOKRATIJE:
Porijeklo naziva demokracija see od antike Grke. Demokracija je nastala od grke rijei kratos, koja
znai vlast, odnosno vladavina. Dakle ona znai vladavina naroda. No jednostavno shvaanje vladavine
naroda nee nas daleko dovesti. Problem sa demokracijom jeste ba njena popularnost koja je dovela u
pitanje znaaj politikog pojma. Po rijeima Bernarda Krika demokracija je moda najbesmislenija rije u
svijetu javnih poslova. Rije demokracija se izmeu ostalih prepisuju sljedea znaenja: sistem vladavine
siromanih i marginalnih, oblik vladavine u kojem narod direktno i stalno upravlja sobom bez potrebe,
drutvo zasnovano na jednakim ansama, sistem socijalne zatite, sistem vladavine koji titi prava i
interese, sredstvo za zauzimanje javnih poloaja, sistem vladavine koji slui interesima naroda.
TA JE NAROD:
Jedan od osnovnih obiljeja demokracije jeste naelo politike jednakosti. Ukratko tko ini narod? Na prvi
pogled odgovor je jednostavan: demos odnosno narod, a bez sumlje odnosi se na sve ljude. U stvarnosti
pak svaki demokracki sistem je ponekad ozbiljno ogranien. Rani grki pisci su rije demos upotrijebili da
oznae mnotvo odnosno siromane i masu koja nije posjedovala svojinu. Demokracija dakle nije
podrazumijevala politiku jednakost ve naklonost prema siromanima. U gradovima-dravama politika
participacija bila je ograniena na mali dio stanovnitva: mukarce-graane starije od dvadeset godina i
iskljuivala je ene, robove strance. Ogranienja prava glasa postojala su u veini zapadnih drava i
najee su se zasnivala na iskljuivanjem ena. U Velikoj Britaniji ope pravo glasa nije uvedeno sve do
1928. kada su ene dobile potpuno glasako pravo. U SAD se to dogodilo tek poetkom ezdesetih
godina 20. vijeka. U vicarskoj je pak ope pravo glasa ustanovljeno 1971. U svim demokrackim
sistemima i dalje postoji znaajno naelo iskljuivanja djece iz politike. Godine za sticanje punoljestva se
razlikuju i kreu se od 15 do 21. Iako je prihvaeno da se pod narodom podrazumijeva doslovno svi
punoljetni graani, a pojam se moe tumait na veliki broj razliiti naina. Narod se na primjer moe
smatrati za jedinstveno tijelo koje povezuje zajedniki odnosno kolektivni interesi. Iz ovog gledita
proistie model demokracije koji se kao Rusova teorija odreena u sljedeem odjeljku usporeivanja na
opem odnosno zajedniku, a ne na privatnu volju svakog pojedinca. Meutim ovo moe da izopai
demokraciju i vladavinu veine. Konano za narod se moe smatrati skup slobodnih i jednakih pojedinaca.
NA KOJI NAIN BI NAROD TREBAO DA VLADA:
Veina svatanja demokracije zasniva se na naelu vladavine naroda. Pod ovim se podrazumijeva da ljudi
vladaju sobom-da uestvuju u donoenju kljunih odluka. Meutim ovo uestvovanje se javlja u velikom

broju oblika. U direktnoj demokraciji narodna participacija znai neposredno i stalno uestvovanje u
donoenju odluka i to na referendumima, masovnim okupljanjima. Drugaiji i ei oblik demokratske
participacije jeste in glasanja koji je osnovno obiljeje onog to se obino naziva predstavnika
demokracija. Postoje i modeli demokracije koji se zasnivaju na naelu vladavine za narod. Najgroteskniji
primjer predstavljaju takozvane totalitarne demokracije koje su se razvile pod faistikim doktorima
Musolinijem i Hitlerom. Po njima ovi reimi se demokratski zato to voa i jedino voa izraava prave
interese naroda. U takvim sluajevima vladavina naroda nije znaila nita. Ovo se ponekad oznaava kao
plebiscitarna demokracija. Iako se pokazuje da su totalitarne demokracije karikatura i one ukazuju na
suprotstavljenost izmeu vladavine naroda i vladavine korist naroda.

GDJE SU GRANICE NARODNE VLADAVINE:

Poto smo utvrdili to je narod i na koji nain bi trebalo da vlada, neophodno je da se odrede granice te
vladavine. Modeli demokracije koji se zasnivaju na liberalnom individualizmu obino podrazumijevaju da
demokracije bude ograniena na politiki ivot. Prema tom stanovitu svrha demokracije je da nekim
oblikom nerodne participacije ustanovi zakonski okvir. Demokratska ruenja su dakle odgovarajua samo
za pitanja koja se posebno odnose na zajednicu. Nije neuobiajeno da se ovaj strah od demokracije
ogleda u odbijanju njenog direktnog participarornog oblika. Socijalisti i radikalni demokrati meutim esto
zastupaju alternativno gledite. U radikalnoj demokraciji vladavina naroda se na smatra sredstvom za
uspostavljanja okvira u kojem pojedinci mogu da se bave svim poslovima ve opim naelom
primjenjivanim na sve. Narodu se prepisuje osnovna pravo da uestvuje u donoenju bilo koje odluke koja
utie na njihov ivot gdje je demokracija jednostavno kolektivni proces kojim se to postie. Umjesto
prihvatnja samo politike demokracije socijalisti se tako zalau za socijalnu odnosno industrijsku
demokraciju. Slino tome feministkinje zahtijevaju demokratizaciju porodinog ivota koji podrazumijeva
pravo svih da uestvuju u odluivanju u porodinoj odnosno privatnoj sferi.
DIREKTNA I PRESTAVNIKA DEMOKRACIJA:
Direktna demokracija zasniva se na direktnom i stalnom uestvovanju graana u vrenju vlasti. Na taj
nain direktna demokracija brie razliku izmeu vlade i onih kojima se vlada, kao i izmeu drave i
civilnog drutva, a to je sistem narodne samouprave. Ona je ostvarena u antikoj Atini kao oblik vladavine
kroz masovna okupljanja. Dobre strane direktne demokracije su sljedee: poveava kontrolu graana,
stvara bolje obavjetajne i politiki zrelije graane, prua javnosti da iskau svoje poglede i interesovanja,
obezbjeuje legitimnost vladavine. Predstavnika demokracija predstavlja ogranien i posredan oblik
demokracije. Ograniena je jer uestvovanje naroda u vladanju rijetko i kratko i svedeno na in glasanja
svakih nekoliko godina. Ovaj oblik vlasti je demokratski samo dotle dok predstavljanje omoguava vezu
izmeu vlasti i onih kojima se vlada to se ponekad izraava u konceptu izbora mandatara. Dobre strane
predstavnike demokracije su sljedee: omoguava praktian oblik demokracije, obine graane oslobaa
tereta donoenja odluka, dovodi do toga da vlast bude u rukama onih koji imaju bolje obrazovanje,
odrava stabilnost time to obino graane udaljava od politike.
KORPORATIVIZAM:
Korporativizam potie od faistike Italije koja je pokuala da ujedinjene upravljake i radnike ukljui u
proces vladavine i stvori takozvanu korporatistiku dravu. Teoretiari korporativizma su meutim ukazali
na sline pojave u najrazvijenijim dravama svijeta koje su u obliku neokorporativizma ili liberalnog
korporativizma donijele nastanku niza tripartitnih vlada. One upravljaju preko organizacija koje dravnim
slubenicima, grupama poslodavaca i sindikatima omoguavaju da se meusobno direktno dogovaraju.
Ova tenja je da se ekonomski interesi ukljue u vladu u velikoj mjeri. Kada je vlada pokuala da regulie
privredni ivot i prui sve vei broj javnih usluga, postojala je sve oiglednija potreba za institucionalnim
ureivanjem koje bi obezbjedili suradnju i podrku predstavnika najznaajnijih ekonomskih interesa.
Uinjeni su pokuaji da se ekonomska politika stavi van dometa dravnog intervencionizma i uticaj
korporativizma je znaajno opao. Kada je rije o demokrackom procesu znaaj korporativizma je izuzetno
velik. Neki kao britanski socijalisti tvrde da on omoguava oblik funkcionalne reprezentacije. Tako ono to

se naziva korporativni pluralizam pokazuje tripartitnost kao mehanizam pomoi kojeg se najznaajnije
grupe i interesi u drutvu takmie za oblikovanje vladine politike. Veina analitiara ipak smatra da je
korporativizam velika prednja demokracije. Kao prvo od njega imaju korist samo one grupe kojima je
dodjeljen priligen pristup vladi. Kao drugo korporativizam vie radi u korist drave nago najznaajnijih
ekonomskih interesa.
5. DRAVA:
TA JE DRAVA:
Termin drava koristi se za oznaavanje izuzetno velikog broja stvari: skup institucija, teritorijalne jedinice,
filozofske ideje. Drava se svata ne tri veoma razliita naina: idealistika, funkcionalno i organizaciona.
Idealistiki pristup najjasnije se ogleda u djelima Hegela. On je izdvojio tri momenta drutvenog ivota:
porodica, civilno drutvo i drava. Tvrdio je da u porodici djeluje poseban altruizam koji potie ljude da za
dobro svoje djece zanemare sopstvene interese. Nasuprot tome civilno drutvo je sfera univerzalnog
egoizma u kojem pojedinci sopstveni interes stavljaju ispred interesa drugih. Hegel je shvatio dravu kao
etiku zajednicu zasnovanu na meusobnim simpatijama. Eunkcionalistiki pristup dravi usporeuje se
na ulogu, odnosno svrhu dravnih ustanova. Svakako najvanija uloga drave je ouvanje drutvenog
poretka. Takav pristup su prihvatili suvremeni marksisti koji su dravu prije svega vidjeli kao mehanizam
za ublaavanje drutvenih sukoba. Slaba strana funkcijoalistikog shvaanja drave jeste to tei da sa
samom dravom poveu bilo koju instituciju koja odrava red. Organizaciono stanovite odreuje dravu
kao aparat vlasti u najirem znaaju skup institucija koje su oito javne samim tim to su odgovorne za
kolektivno organizovanje drutvenog ivota. Vrijednost ove definicije je u tome to pravi jasnu razliku
izmeu drave i civilnog drutva. Drava se sastoji od razliiti institucija vlasti: birokracije, vojske, policije,
sudova, sistema socijalne zatite. Na osnovu toga moe se odrediti porijeklo moderne drave nastale u
evropskom sistemu centralizovane vlasti 15. i 16. vijeka. tovie organizacioni pristup nam dozvoljava da
razmatramo poveanje ili smanjenje drave u smislu proirivanja ili suavanja njenih odgovornosti. Na
osnovu toga mogue je razlikovat pet kljunih obiljeja drave:
* Drava je suvremena. Ona vri apsolutnu vlast jer se nalazi iznad svih udruenja i grupa. Tomas Hops
izrazio je ovu ideju tako to je opisao dravu kao Levijatan.
* Dravne ustanove su oigledno javne za razliku od pravnih institucija civilnog drutva. Javna tijela su
odgovorna za donoenje i sprovedu kolektivnih odluka, dok pravne postoje da bi se zadovoljili pojedinani
interesi.
* Drava je izraz legitimnosti. Njene odluke se obino prihvaaju kao obvezujue poto se tvrdi da su
donijete u javnom interesu ili za ope dobro.
* Drava je sredstvo dominacije. Dravnu vlast podrava sila: drava mora da posjeduje mo da bi
osigurala potovanje zakona i kaznila one koji ga kre.
* Drava je teritorijalna asocijacija. Njena nadlenost je geografski odreena i obuhvata sve one koji
ive u okviru dravnih granica bez obzira na to da li su njeni graani ili ne.
Meutim najznaajnija je ona razlika koja postoji izmeu drave i vlade. Dva termina koji se esto
ravnopravno koriste. Ova razlika nema samo akademsko znaenje ve se odnosi na samo sutinu ideje o
ogranienoj i ustavnoj vladi. Osnovne razlike izmeu vlade i drave su:
* Drava je ira od vlade. Ona je iroka asocijacija koja obuhvata sve ustavne javnog domena.
* Drava je entitet koji traje, a moglo bi se rei vjeni entitet. Vlada je privremena , vade dolaze i odlaze.
* Vlada je sredstvo pomou kojeg drava vlast djeluje. Prilikom donoenja i provoenja dravne politike
i vlada je mozak drave.
* Drava vri bezlinu vlast. Zaposleni u dravnim tijelima angauju se i obuavaju na birokratski nain.
* Drava makar u teoriji predstavlja nepromjenljive interese drutva, ope dobro odnosno volju. Vlada
pak izraava posebne interese.
PLURALISTIKA DRAVA:

Pluralistika teorija drave ima liberalno porijeklo. Ona potie iz uvjerenja da drava u drutvu djeluje kao
sudija. Drava se moe zanemariti samo ako se posmatra kao nepristrastan sudija sposoban da se
suprotstavi aktualnoj vlasti. Porijeklo ove teorije je u djelima teoretiara drutvenog ugovora Tomasa
Hopsa i Don Loka iz 17. vijaka. Kljuno pitanje kojim su se ovi mislioci bavili su osnovne politike
obligacije po kojima su pojedinci obavezni da se podinjavaju dravi i da je potuju. Tvrdili su da je drava
proistekla iz dobrovoljnog sporazuma odnosno drutveno ugovora. Kad nama drave pojedinci
zloupotrebljavaju, iskoritavaju jedni druge, a kada drava postoji red i civilizovan ivot su obezbjeeni i
sloboda zatiena. Po Lokovim rijeima tamo gdje nema zakona, nama slobode. Prema liberalnoj teoriji
drava je shvaena kao neutralni arbitar izmeu suprotstavljenih grupa i pojedinaca u drutvu. Ona je
sudija koji je u stanju da zatiti svakog graanina od zloupotrebe sugraana. Kao teorija drutva
pluralizam je stanovite da je u liberalnim demokracijama mo iroko i ravnomjerno rasporeena. Kao
teorija drave on u osnovi ima ideju da je drava naturalna zato to je otvorena prema razliitim grupama,
interesima i svim drutvenim klasama. Ovo gledite polazi od dvije osnovne pretpostavke. Prva je da je
drava u sutini poinjena vladi. Druga pretpostavka je da je demokratski proces znaajan i djelotvoran.
Drava moe da odreuje svoje posebne interese.
KAPITALISTIKA DRAVA:
Marksistiko shvaanje kapitalistike drave prua jednu alternativu pluralistikom voenju drave kao
neutralnog sudije. Ovo gledite se prije svega zasniva na klasinoj formulaciji da je drava samo
instrument klasne represije, a drava proistie iz klasnog sistema i na izvrstan nain ga odrava. Nejasan
je odnos izmeu baze i nadgradnje odnosno u ovom sluaju izmeu drave i kapitalistikog naina
proizvodnje. Izvrna vlast moderne drave nije nita drugo do odbor za upravljanje zajednikim poslovima
itave buroazije. U teorijama se istie da se drava moe razumjet samo u kontekstu nejednake klasne
moi i da proistie iz kapitalistikog drutva i odrava ga tako to djeluje kao instrument represije
dominante klase ili suptilnije kao mehanizam pomou kojeg se ublauju klasne suprotnosti. Marksov stav
prema dravi nije bio u potpunosti negativan. Diktatura proletarijata smatra se sredstvom zatite rezultata
revolucije jer sprjeava kontrarevoluciju. Ali Marks nije shvatio dravu kao neophodnu ili trajnu drutvenu
formaciju. Tokom ezdesetih i ranih sedamdesetih godina 20. vijeka marksistika rasprava o dravi
dominirali su suprotstavljena stanovita. U njenom sreditu bila su razliita vienja drave. Miliband je
opisao dravu kao sredstvo odnosno instrument vladajue klase istiui koliko dravna elita nesrazmjerno
potie iz redova privilegovanih i posrednika. Dakle naklonost drave prema kapitalizmu proizlazi iz
preklapanja drutvenog poretka, s jedne strane javnih slubenika i drugih javnih zvaninika, a s druge
strane bankara, poslovnih i industrijski lidera. Drugim reeno obije grupe tee da predstavljaju
kapitalistiku klasu. Oni sve vie posmatraju dravu kao teren na kojem se vodi borba izmeu interesa,
grupa i klasa to se posebno jasno ogleda u stratekom pristupu dravi.
DRAVA LEVIJATAN:
Predstava o dravi kao Levijatan u suvremenoj politici se vezuje za novu desnicu. Ovo gledite potie od
ranog, odnosno klasinog liberalizma i posebno od radikalnog oblika individualizma. To potie iz uvjerenja
da je drava parazitska izraslina koja predstavlja opasnost i za individualnu slobodu i za ekonomsku
sigurnost. Umjesto da bude napristrasan sudija kako istiu pluralisti ona je sujetna dadilja koja oajniki
tei da se mijea u svaki aspekt ljudskog ivota. Osnovna odlika ovog pogleda jeste da drava promovie
interes koji se razlikuje od interesa drutva i da oni izazivaju neobuzdan porast uloge, odnosno
odgovornosti same drave. Nova desnica tvrdi da izborno takmienje postie politiare da nadmae jedni
druge u obeavanju poveane potronje i velikodunijih vladinih programa i ne obazirui se na dugoronu
tetu koju takve politike mogu da nanesu privredi poveanjem poreza, veom inflacijom i isticanjem
investicija. Tako znai da drava dominira nad vladom. Ipak ono u emu se ova dva pogleda razlikuju
jeste shvaanje interesa kojima dravni aparat se slui.
PATRIJAHALNA DRAVA:
Suvremeno razmatranje patrijarhalne drave mora da uzme u obzir feministike teorije. Feministkinje
obino nisu smatrale prirodu dravne mou za sredinje politiko pitanje, ve su davale prednost dubljim

strukturama moi mukaraca koja je koncentrirana u institucijama poput porodice i privrednog sistema.
One smatraju da je drava pristrana u korist mukaraca ukoliko je enama uskraeno zakonska i politika
jednakost, a naroito pravo glasa. Zbog toga liberalne feministkinje vjeruju da sve grupe imaju
potencijalno jednak pristup dravnoj moi i da ona moe nepristrano da bude iskoritena za podrku
pravde i opeg dobra. Stoga su liberalne feministkinje obino pozitivno gledale na dravu, cjenei dravnu
intervenciju za sredstvo kojim se ukida nejednakost meu polovima i unapreuje uloga ena. Meutim
negativnije vienje drave razvile su radikalne feministkinje koje tvrde da mo drave odrava dublju
strukturu represije u obliku patrijarhata. Razvijena su dva razliita stanovita-instrumentalistiko i
strukturalistiko. Instrumentalisti smatraju dravu za malo vie od sredstva koje mukarci koriste za
odbranu svojih interesa i odravanje strukture patrijarhata. Uvjeravaju da se patrijarhat odrava
zahvaljujui podjeli drutva na razliite sfere ivota-javno i privatno. Strukturalisti prije svega istiu stepen
do kojeg se institucije zasnivaju na patrijarhalnom sistemu.
ULOGA DRAVE:
Razliite obavjetajne moi drave imaju uticao na odreivanje njene eljene uloge odnosno
odgovornosti. Po mnogo emu ovo su pitanja oko kojih se vodi izborna politika i takmienje partije. Postoji
duboko neslaganje oko toga kakvu ulogu drava tano treba da ima, a samim tim i oko odgovarajue
ravnotee izmeu nje i civilnog drutva. Razliiti oblici drave koji su se razvili su: minimalna, razvojna,
socijaldemokratska, kolektivistika i totalitarna drava.
MINIMALNA DRAVA:
Minimalna drava je ideal klasinih liberala iji je cilj da obezbijedi najveu moguu slobodu za pojedinca.
Ovo gledite potie iz teorije drutvenog ugovora, ali je ipak razvila u sutini negativno shvatanje drave.
Prema njemu vrijednost drave je u njenoj sposobnosti da ogranii ljudsko ponaanje i tako sprijei
pojedince da naruavaju prava i slobode drugih. Drava je samo zatitno tijelo ija je osnovna uloga da
obezbjedi okvir mira i drutvenog reda u kome e graani ivjeti na nain koji smatraju najboljim. Zbog
toga minimalna drava ima tri osnovne funkcije. Prije svega postoji redi odravanja unutranjeg reda.
Frugo obezbjeuje potovanje ugovora odnosno dobrovoljnih sporazuma koje su sklopili graani i tree
prua zatitu od napada spolja. Ekonomska uloga drave treba da se svede na dvije funkcije: odravanja
stabilnog sredstva razmjene odnosno vrstog novca i podrku konkurenciji kontrolom monopola,
odreivanjem cijena itd.
RAZVOJNA DRAVA:
Najbolji historijski primjer minimalnih drava su zemlje kao to su Velika Britanija i SAD na poetku
industrijalizacije u 19. vijeku. U Japanu i Njemakoj ona je od samog poetka prihvatila aktivniju razvojnu
ulogu. Razvojna drava intervenie u privrednom ivotu sa ciljem da podri industrijski rast i privredni
razvoj. Ovo se nikako ne moe poistovjetit s pokuajem da se trite zamjeni socijalistikim sistemima
planiranja i kontrole, ve pretee da se uspostavi razlika izmeu drave i institucija najznaajnih
ekonomskih institucija u ijoj osnovi se esto nalaze konzervativni i nacionalistiki prioriteti. Klasian
primjer razvojne drave je Japan. Odnedavno ekonomska globalizacija doprinijela je nastanku
takmiarskih drava. Njihova uloga je da u uslovima poveane meunarodne konkurencije razviju
strategije nacionalnog napredak.
GLOBALIZACIJA:
Proces globalizacije vjerojatno je najznaajni pretnja dravi ili makar nacionalnoj dravi. Uopte
globalizacija je proces u kome dogaaji i odluke donijete u jednom djelu svijeta utiu na ljude u drugom
djelu. Jedan od njenih pojavnih odluka je nastanak globalne ekonomije u kojoj je svakoj zemlji postalo
znatno tee ako ne i nemogue da upravlja meunarodnim kretanjima kapitala. Posljedice ovog procesa
za dravu su dramatine. Na primjer to znai da drave imaju ograniene mogunosti da upravljaju
ekonomskim ivotom i obezbjede opi napredak zato to su nacionalne ekonomske strategije.

Socijaldemokratska drava je drava koja eli privrednu i ekonomsku jednakost svih pojedinaca.
Kolektivistika drava komandira u sferi ekonomije u dravi.
Totalitarna drava je drava koja kontrolie sve sfere drutva. Nema privatnog poto je sve javno.