U

MAMET NAZARIYESI

(Kuleyni, Kumma' ve Tsi'nin Grleri erevesinde)

Dr. Hasan ONAT

GR
Imarnet Meselesi Hakknda
"lmamet" ve ":~Iilafet" kavramlar, ouilukla e anlaml! kabul
edilmi ve Hz. Peygamber'in vefatn mteakip mslman toplumun
liderlii anlamnda kullanlmtr2 Hz. 'Ebu Bekir'e "Halifetu Resflillah"3, Hz. mer'e de "Emiru'I-M'minn"4 dendii bilinmektedir.
ia, imarnet ve hilafet kavramlarn birbirinden ayrr. Onlara gre
Halife, ii olmayan, nass ve tayinle deil, baka yollarla mslinanlarn
bana geen kiIDsedir. mam ise, nass ve tayinle belirlenen u liderdirs.
lmamet daha ok iilerce kullanlan bir tabirdir.bn
Nedim'in verdii
bilgilere gre imarnet kon~s~nda ilk kalem oynatanlar ve konu ilc en
ok ilgilenenler ler olmutur6
lmamet-Hilafet meselesi, slam tarihi boyunca mslmanlarn ban en ok antan meselelerden birisidir. E'ar'nin de iilret et1 Bk. ibn Haldun, Mukaddime, e\". Z.K; Ugan, ist. 1968, e. 2. s. 481
2 imumetin lugat ve sulah anlam ile ilgili olarak bk. Rudi U1yan, el.lslam ve'l.hIBfe,
Badat

1977, s. 22-24; Avni llhan, Amidi'de imamet l'iazariyesi, (Baslmam Doktora Tezi).

Ank. 1982, s. 21 vd. '

3 bn Haldun, Mukaddime, e. I,. s. 482
4 Cclflu'd.Din es-Suyuti, Tarihu'I.Hulef8, Kahire 1383, 136
5 Bk. Muhammed Diyiu'd-Din er. Hey s, en-Nazariyyetu's.Siyasiyyeti'I.Blilmiyye,
1966-1967, s. 107-109
6 bn Nedim, el.Fihrist; Beyrut 1398, s. 249-250;

Kahire

Yeri gelmiken bir hususun attm izmek

istiyoruz: bn Nedim'in imametle ilgilendiklerini ve bu konuda kitap yazdklann bildirdii kimselerin hien ikinci aBrda yaam olmalar, nemle zerinde durulmas gerekli olan bir husustur.
yle zannediyoruz ki, imlnet meselesiyle ilgili u~tmlann ikinci bicrl aBnn ikinci yansnda,
Abbasllerin iktidara geliini mteakip younlam olmas, liin ve ilk ii fikirlerin
kl a.ndan

nemli ipulan

tayor olmaldr.

teek.

90

HASA:~ ONAT

tii gibi?, Hz. Peygamber'in vefatn mteakip msliimanlarn karlatklar ilk eiddi ihtilaf, imarnet konusunda ortaya km,tr. Her ne ka-dar Hz. Ebu Bekir'e bey'at edilm'~siyle mesel(~ halledilmi gzkyorsa
da, maalesef yle olmam; gnmze' kadar _uzanan bir dizi problemin
ortaya kmasna yol am.tr.
Kanaatimize gre, "imamet-Hilafet"
meselesinin bu kadar dallaDIp
budaklanmasnn,
lslam'n siyasi kontlan byk lde mslmanlara
-insana- b~akm olmasyla bir-irtibat olmaldr. Kur'an, slam toplumunun idari yapsyla ilgi, birka temel ilkenin dnda fazla bir ey
getirmemitir8 Hz. Peygamber'den
Kur'an'n ana esprisine ters decek bir davran beklemek de mmkn deildir. Kur'an,' idari, siyasi
yapyla ilgili bir belirlemede de bulunmadna
gre, mslmanlar
---"b~ konunun dorudan kendilerini ilgilendirdiini, sosyal deime ve gelimeye uygun olarak Kur'im'da belirtilen temel ilkelerin nda zme kavuturuhuas
gerektiini, iyiee bilmek zorundaydlar.
yle
zannediyoruz ki, Hz. Peygamber'in, na ortada dururken, baz mslmanlarn, Sakife'de, halife seimiyle ilgilenmderi, -baz kimselerce bir
vefaszlk olarak deerlendirilmektc
ise de- onlarn Kur'an'm bu ince
esprisini iyi kavradklarnm
bir iareti olarak dnlebilir. Kur'ani
adan meseleye baktmz zaman, drt halife dnemi idari-siyasi uygulamalarnn, Peygambersiz hayataintibak
etmeye alan mslmanlarn ciddi araylar olarak dee:lendirilmesi lazm geldiini dnmeden edemiyorz.
zlerek belirtmek gerekir ki, tarihi seyir ierisinde mslmanlar,
siyasi-idari meseleleI'in mslmanlara brakld gereini pek anlamak

.----istememi gibidirler. ia, problemi Allah'a zdrtmek istemi, ortaya

kocaman bir imamet nazariyesi, nass ve tayinle gelen masum imamlar
kmtr. Ehl-i Snnet, uzlamac tavrna uygun olarak siyas meseleleri arlkl bir ekilde hilafet noktasnda ele alm ve ii Kurey'e
hallettirme yoluna gitmitir. Hilffet-mamet konusunda, vahyi izgiye en
yakn grn, sadece Hariciler tarafndan ortaya atldn belirtmekte
yarar vardr. Fakat, ne yazk ki, Hariciler de, belki sadece bu konudaki
takdire ayan klarn gclitirememiler, arlklar yznden, insan
ftratn zorlamlar ve tarihin derinliklerinde kaybolup gitmilerdir.

'.

iilik dendii zaman akla ilk gelen imarnet meselesi olmaktadr.

ia, dier frklardan farkl olarak "mamet"i inan esaslar 'arasnda

.-

7 E'ari, l\fakiiliitu'].lsliimiyyio,

thk. M,.Muhyildin Ablulhamid, c. 1., s. 39,

8 Bk. M.S. Hatibolu, HiJiifetio Kureylilii, A.V,.F.O.

32.2.

c. XXII,

s. 141-2

iMAMET

NAZARIYES

mtalaa etmtr. Bu sebepten, iilii anlayahilmek

"mamet"
meselesinin iyi bilinmesi gerekmektedir.

91

iin, ncelikle bu

Kuleyn, Kummi ve Tusi, farkl 7:aman diJimlerinde yaam; iiliin tarihi seyrinde ciddi katklarda bulunmu byk ii alimdir.
Kuleyni, 329/940 ylnda Badat'ta lmtr. ilIere gre, gelmi gemi
muhaddislerin en bydr. el-Kafi isimli eseri, iilerin muteher addetdikleri hadis kitaplarnn banda gelir: "eyh Saduk" adyla tannan
-Ebu Cafer Muhamm.ed bn Ali bn Babeveyh el"Kunmi, 381/991 ylnda vefat etmitir. Bu da' Kuleyni gibi nl hadis alimlerinaendir. Tusi
ise 672/1274 ylnda Badat'ta vefat etmitir. ia'nn yeniden derlenip
toparlanmasnda byk rol ol,duu bilinen Ts! iyi bir -mtekelI im dir.

mamet

a) mamet

Meselesi,

Yeri ve Hkmii

Meselesi:

ia deyince, aklmia ilk gelen "imamet meselesi" olmaktadr;

nk hemen hemen btn ii frkalannm merkezi fikri, "Ali b. Ebi
Talib'in imametinin ve hiliifetinin, gizli ya da: a;k nass ve vasiyetle.
olduu" ve "imametin
onun cvlildmda bakasna gemeyeeei" hususudur9 Baka bir ifade ilc .ia'ya karekteristik rengini kazandran
imarnet meselesi olmu'jtur.
.

Tusi, imam tarif ederken yle der: "imam' dini ve dy;vi hususlarda, yeryzndeki (daru't-teklif)
umumi riyasete asaleten sahip olan
bir insandr"lO. Bu tarifdeki "dini ve.dnyevi hususlarda yeryzndeki
.umumi riyaset" tabiri Tusi'nin imarnet anlayn net ve zl bir ekilde
ortaya koyar.
Kuleyni, imamet meselesini ilerken ilknce imarnet ve nbvvet
arasnda bir ba tesis etmeye alrll. Ona gre, "imamlar, nebi olmamakla beraber, Resulullah (s.a.s)'n makamndadrlar"12;
Allah'] bilmek bile ancak "Allah', Resul'n ve Ali'nin vdayetini tasdik etmekle,
onu ve hidayet zere olan imamlar henimsemekle ... "13 mnk.n olabilir.
9 e-ehrestani, el.MiJeI ve'n-;';ihal (Beyrut

~975). 1[116; aynea bk. W. Ivanov, slam

Ans. 6/281 vd.

10 Tusi, Risale-i mamet, 15
11 Bk. Kuleyn, Usuh,'l-Kafi, 1[169, 245, 270 vs.; kr. eyh Mf,fid, Evailu'l-Makiilat,
Tebriz 1358, 73 vd.
12 Kuleyn, 1/270
13 Kuleyn,

1[180

HASAN ONAT

92

'

Kuleyni, meseleninn6vvetle
aLkasm kendine gre tesis etmeye
alrken "muhaddes"
adm verdii yeni bir mefhfmla imamlar' ve
peyg~mberler arasndaki fark izah etme yoluna gid~r. Ona gre muhad.
desler, meleklerin seslerini iiten fakat kendilerini gremeyen kimselerdirl4, yani. "imamlar ve sadk aliinler muhaddeslerdir"15.

,
K uleyni, "mamet, AHah ve Resfl'nn hilafetidir; din bakanl,
mslmanlarn
nizarn, dnyailIn salall ve m'minlerin erefidir; sm'n nemaland kk ve ykselen daldr"16 ifadeleriyle meselenin
dini ve dnyevi ynn de ere:velemitir. "mamlar yeryz~de AIlah'n halifeleridir"17; "yery~nn hepsi imamlarn
maldr"18 szleriyle konunun. daha da aklk kazandn gr~.ekteyiz~
Kummi, tikadat'nda
imametle ilgili olarak meselenin itikadi yn
zerinde durmut'ur. Ona gre, "Allah'n, nebisi muhammed (;.a.s)'den
sonra yarattklar zerindeki delili oniki imamdr"19; "Allah, Muhammed (s.a.s)'den ve mamlardan (a.s) daha stn bir yaratlm" yarat. mamtr20; "itnamlar sevmek iman, onlardan nefret krurdr"21; onlarn buyruu Allah'n emri, yasaklar da Allah'n nehyidir"2~.
Kirmani'nin "mametin isbat ve vcfbiyyeti" iin serdettii delillere dikkat ~ttiimiz zaman, onun imam et anlayn tespit etme imkilmmz hasl' olmaktadr. Ona gre, ResfiluHah'n ebediyyen yaamas
imkansz olduuna gre, onun nbvvetin dndaki grevlerini deruhte
edecek bir imama ihtiya olduu aktr; bu da imametin vefibiyyetini
gste~ir23. Ayn ekilde, Kur'an'n, snnetin, eriatn ve dier dini esaslarn ziyadeden noksandan ve deimeden korunabilmesi iin imametin
vcfibiyyeti 'zarfiridir24. Kir~ani'nin bu kon~da zikrettii dier deliller imfmet meselesinin e~itli cephelerini aklar25.
14 Kuleyni, 1/27115 Kuleyni, 1,/271:
Hi Kuleyni,

1/lQ3

17 Kuleyni,
18' Kuleyni,

1/193
1/407

19 Ebi. Carer Muhammed b.AIi lbn Rilbeveyh el-Kummi, Risaletu'l-l'tikadati'l-lmamiy.ye, ev. E. Ruhi Fiial, Ankara 1978, 109
.
. 20 cl-Kunni,

hikdiit,

108

21. el-Kumni,

hikadt,

i O

22 doKummi,

hikadiit,

110

.23 Krmani,
24 Krmani,

e-l\~eSibib fi Isbiiti'-lmime,
aym eser, !H-82

.25 Bk. Kirmani,

ayn eser, 80-96

80-81

U MA-MET NAZARYES
b) Usl-i Din

YC

93

mamct

~si, imarnet hakkndaki risalesini kaleme alrken hamdele ve salveleclen sonra "Bilmek gerekir ki, er meselenin ilirnde de bir ycri vardr26" .hkmnden hareket ederek imamet meselesinin yerini belirtmeye
alr. Ona gre imamct, tevhid, adalet ve nbvvet mertebesinde olan
bir meseledir7, Bir baka yerde, "Ehl-i hak" diye isimlendirdii kurtulua erenlerin inan esaslarn yle belirtir: "Onlar (ehl-i nak), tevhid<,
adl'e, nbvvete ve imametc inananlardr"s.
Bu ifadcde de imametin
usl-i dinin dier esaslar ile beraber ayn mertebede deerlendirildiini
gryoruz ..
Bilindii gibi mamiyye'ye
gre usl.i di~ betir29: Tevhid30,
Nbvvet31, imamct, adl32 ve meaddr33. Kuleyni imarnet meselesini
inan esaslar arasnda yani usil-i din iinde mtiilea etmitir; onun bu
hususta Nbvvet-mamet
mefhumlar arasnda tesis etmeye alt
baz balardan daha nce sz etmitik. Tsi'nin bu noktaya "lutf" nokta-i nazarndan yaklamakta
olduu dikkati ekmektedir. yle ki,
Tisi'ye gre Allah, "kullarn mcnfaatlar iin gleri nisbetinde onlar
mkellef tutar ve onlarn zerlerine mkellefiyetieri ilc ilgili vedbeleri
ltuf olarak ykler"34; nbvvetin ise byle bir lituf olduu aikardr35;
imarnet de kullarn mkellefiyctleriyle ilgili bir vccibe olduuna gre o
da bir ltuftur. Tsi, bunu yle ifade eder: "Mkellefleri taata yaklatran ve onlar ma siyyetten uzaklatran herey stlahta ltuf diye isimlendirilir. Bu sebebten u husus gayet aktr: Tayin ve grevlendierne
yoluyla gerekleen imarnn mevediyeti, vaeib teklifler hususunda bir
ltuftur"36.
26 Tusl, Risale-i mamet, ] 3
27 Tusi, ayn eser, 14
2B Usul-i din hakknda derli toplu bilgi iin bk. E. Ruhi Flal, aunzda ttikad slam
Mezhepleri, st. 1980, 120-133
29 Tusl, ayn eser, 23
30 Bu konu hk. bk. Kuleyni, el-Kafi, ] /72-] 78; Kumn, tikadat,

17-23; eyh Mufid,

Evail, 50-51; M.n. el-~{uzaffer, ia nan<;lan, 26-30

31 Bk. Tusi, ayn eser, 14: eyh Mufid, Evail, 70 vd.; Kumrni, tikadat,
Muzaffer, ayn eser, 38 vd.
32 Bk. eyh Mufid, Evail,.60; Kumrni, ayn eser, 78
33 Bk. eyh Mufid, ayn eser, 60 vd.; M.R. Muzaffer, ayn eser, 107
34 Tusi, Risale-i mamet,

l4

35 Kr. M.R. el-Muzaffer, ayn eser, 39 vd.

36 Tusi, ayn eser, 16

104 vd.; M.R.

HASAN >J':lAT

94

Bunlardan anlalyor ki, Ttlsi imamet meselesini us1l-i din iinde

mtiilea ederken "Iutf" kavramndan hareket etmekte ve konuya yeni
bir derinlik kazandrmaktadr37.
Kuleyn, imamet-risalet bin nce Kur'an vastasyla kurmak is~
ter. Ona gre, "Bugn sizc dininzi olgunlatrdm, size nmetlerimi tamamladm ve size din olarak slam' becndim"38 ayeti Veda Hacc esna~nda nazi! olmutur ve burada bertilen "dinin kemale ermesi", "imamet" iiyle gcreklemitir39. Bu ise el.Kafi'de yle ifadesini bnllr:
"Hz; Peygamber (s.a.s) vcfat etmeden nce mmeti iin gereken her
eyi beyan etmi ve Hz. Ali"yi imam olarak tayin etmitjr"4(). Hz. Ali'.-;-nin imam tayin edilmesi ise dinin kemale ermesi demektir . --Bu hususla ilgili olarak Kuleyn'nin naklettii baz istidlaller de.
vardr. Mesela, Allah'a aneak O'nu bilen ibadet eder bilmeyen ise dalallette olduu halde ibadet etmi olur. Allah' bilmek de Allah', Restll'n ve Ali'nii vdayetini tasdik etmekle, onu ve .hidayet zere olan
mamlar benimsemekle ve onlarn dmanlarndan uzaklamaklammkn 01u141.
Kuleyni, meseleyi inan esaslar arasnda deerlendirirken Kur'an'.
dan yeni deliller de zikreder. Ona gre "kime hikmet verilmise, ona
ok hayr verilmitir"42 ayetindeki "hikmet", Allah', bilmek, itaat etmek ve imam tanmaktr43. Yine "Allah'a, Restllne ve indirdi imiz
ntlra inann"44 ayctinde geen "ntlr", "A.l-i Muhammedden kyamete
kadar gelecck imamlarn ntlcudur. Onlar Allah'n. indirdii ntlrududar.
/Onlar
All.:h'n gklerde ve yerdeki ntlrudur"45.
.. '
Kummi'nin de imarnet meselesini uStll-i dinin iinde mtalea etmeyeceini dnmek pek mmkn deildir. Kummi'nin 'ifadckrine
gre, "Gl ve Ulu AIlah'm, Muhammed'den (s.a.s) ve imamlardan (a.s)
daha stn bir yaratlrt yaratmadna; onlarn, Allah'n gznde halkm en sevgilileri, en ekremi Ve O'nu en nce kabul edenleri olduklarma"
inanmak gerekir46. mamlar, "Allah'm kendilerine itaat etmeyi emrettii ulu'l-emr olan kiilerdir"47.
37 el-Cubbal'ln lutf kavram ile Tusl arasndaki irtibat, tedkike deer bir konu olabilir.
38 Maide: 5/3
39.Kuleyni, Usilu'I-Knfi, 1/195
40 Kuleyni, ayn eser, 1 1199
. _. _41 Kuleyni, 1/180'
42 Bakara:. 2/269
43 el-Kafi, 1/185
44 Teabun: 64/8
45 Kuleyni, 11194
46 Kumni, tikadat,

108

47 Kummi, ayn eser, 109

 MAMET

NAZARYES

95

2. Imarnet Nass lle Olur

.Konuyu T1s'ye ve dier melliflerimize gre ele ,almadan nce,
L1tf kavramndan ksaca S7.etmek, kanaatmzca faydal. olacaktr;
;nk T1si, imam tilyini meselesinde de yine "11tf"u hareket noktas
olarak seer.
"L1tf" daha ok Mu'tezili ekoln terminolojisinde yer etmi bir
mefhumdur. Pezdevi'nin dedii gibi, bir yandan "istitaa", dier taraftan
da "Allah'a bir ey vacib olup olmad" meseleleriyle alakald48
"Salah-aslah"49 ise, l{tf'un bu ikinci, ynnn sonular zerine bina
edilen bir meseledir.
Biz, Mu'tezilc asndan olduka nemli olan bu hususla ilgili tartmalar ve bal bana bir tetkik konusu olan Mu'tezili-ii fikirlerin kaynamaslli, zellikle "11tf" kavramnn ii dnceye intikalini baka
almalara brakarak bi7.i alakadar eden baz hususlara iaretle .iktifa
edelim. "Ehl-i Snnet'e gr.e Allah'a hi bir ey vacib deildir. O'na hi
bir ey gerekmez"50; "Mu'teziIe, Kaderiyye, ve Rafzilere gre AIIah'a
gerekli olan vacib olan eyler vardr, onlara gre kullar iin aslah olan,
en iyi ve faydal olan yapmas Allah'a vacibdir, gereklidir"51.
Pezdevi'nin bu ifadeleri bize, ia'nn "11tf" konusunda Mu'tezile ile
ayn gr paylatn bildirmektedirs2 Bu malumatansonca
T1si'
nin u szleri daha iy( anlal,labiIir: "L1tf iki ksma ayrlr: Birincisi
Allah'n fiilinden olanlar; ikincisi Allah'tan bakasnn fli ile olanlar.
Her ksm da kendi arasnda yukardaki gibi ikiye ayrlr: Birincisi vaciblerde olan lutf, ikincisi menduplarda olan l1tf. Allah'n flinden olan
btn lutuflar vacibdir, kulonunla
mkellef klnntr. nk onun
yerine Allah'n dier bir flinin veya baka bir kimsenin fiilinn kaim
~lmas imkanszdr. O lutuftu; Allah zerine vacibdl-"53.
i

Tusi'ye gre, daha nce' de iaret edildii gibi, "inamn mevcudi.

yeti vacib teklifler hususunda bir l1tuftur"54 yani Allah kullar iin her
48 Ebil Yusr Muhammed el.Pezdevl, Ell-i Snnet Akaidi (ev. erafeddin Glck) st.

1980,178-179
49 "Salah-aslah" konusu lk. lk. Kemal Ik, Mu'tezilc'nin Douu ve Keliim Grleri, Ankara 1967,78; M. Ebil Zehra, sam'da Siyas ve ttikad Mezhepler Tarihi,st. 1970,178-9
50 Pezdev, ayn eBer, 179
51 Pezdev, ayn eser, 179
52 Kr, M.R. el-Muzaffer, in tn~nlar,
53 TilBI, Risale-i mamet,
54 Tils, aym eser i 16

16-7

50

"

i
HASAN ONAT

96

'zaman bir imain tayi'n etmek zorundadr. Bu husus Kuleym'de "yeryznde iki kii kalsa, onlardan biri hceet 0Iur"55; "yer)'z imamsz
kalamaz"56 eklinde ifadesini bulurken Kummi "inanyoruz ki, yeryz
Allah'n yarattklar
iin hceetinden, yani .ak (zahir) veya gizli
(han) ve belirsiz bir imamdan mahrum 0lamaz"57 szleriyle belirtilir.
"mann mevcudiyeti vacib teklifler hususunda bir lutuf" olunca,
"lutf"un gerei olarak imam nasb da Allah'a ait olacaktr. Tusi bunu
yle dile getirir: "Zikredilen imarnn ya vacibi ihlal etmesi veya ktii
fiil ilemesi caiz olur, ya da yle olmas caiz olmaz. Eer caiz olursa, lutuf olmas yani yaklatrlarak
veya uzaklatrlarak
lut~f olmas im.
.
_kansz
olur ve. dnda olduu eylere dahil o.lmas gerekli olur. Yani
ma'siyyetin ona caiz olmasndan dolay nefsine muhta olanlardan olur.
O varoluu itibariyle muhta olunandr; muhta olanlardan deildir.
Muhta olunan ise, muhta olandan baKadr (..... ) Birinci ksmdan olmas imkansz olursa, ikinci ks'mdan olmas geekli olur; o zaman onun
Allah'tan bakilSlnn fli ile nasb~ imkanszdr; nk srlara muttaH
olmayan, o srlara hibir zaman muttali olamaz. Ma'siyyetin gereklemesi kanlmaz olduundan, vasflar ayrdetmeye kfdir olmayan
bir .kimsenin imam tayin etmesi de imkanszdr"58.

Tusi, bir baka yede imam nasbnn Allah iin gel'ekliliini "umumi masahat" meselesine balayarak unlar syler: "mam n'asbnda,
.
~mkellefler
iin umumi bir masIahat vardr; eer mefsedet olsayd on~
lara (mkelleflere) dnerdi; onlar iin. masahattan baka her ey mef.
sedet 0Iurdu"59.

Tusi, "imamet konusunda seme hakknn mkelleflere verilmesi

niin caiz olmasn" eklinde gelebilecek bir soruya yine um.umi masIahat noktasndan hareketle yle cevap verir. "Zaruri olarak biliyoruz ki,
muhakkak her hakim idare cttiklerini onlardan daha iyi bilir ve ancak
onlarn maslihatlarn ister. Onlarn masahatlar yznden kaim naibin
seilmesni' onlara brakmas, kendisi iin kt bir i 0Iur"6o.
Kulcynl'de ve Kummi'de imam tayini ile alakah olarak henz
"lutf" konusuna temas edilmedii dikkatimizi ekmektedir. Kuleyni,
55 Kuleym, 1/179
~6 Kuleym, 1/178
57 Kumrn, tikadat,

III

58 Tus, Ri"ale-i lmamet, 16

---59 Tu";, Ri.ae-i mamet, 18; kr. lbn Haldun Mukaddime,l{256
60 Tu"i, ayn eser, 19


U
imarnet messesinin
m::etin ihtiyarna
metin kymctinin ve
olduundan imamn
mektedir62.

MAMET

NAZARYES

97

son derece erefli ve yksek bir mevk1i olduu iin

braklam.yaca grndcdir61. Ona gre, imamevkiinin mrnet tarafndan bilinebilmesi imkansz
dorudan doruya Allah tarafndan tayini ge~ek-

Kuleyn imamn dorudan Allah tarafndan tayininin ya peygamber,y~ da bi; nceki imam vastasyla olacan syler63. Ona gre, Hz.
Peygeur.ber (s.a.s) daha vefat etmeden, kendisinden sonra kimin imam
olacan bildirmitir; nk "Bugn size diinizi olgunlatrdm, size
nimetimi tamamladm "64 ayetinde zikredilen "dinin kemali" Ali b. EbI
Talib'in imameti ile tahakkuk etmitir. Kuleyni, bu ayet nazil olduu
zaman Hz. Peygamber'in Ali'nin velayetini izhar etmekten ekinmesi
"ey peygamber, sana indii'ileni tebli et"65 ayetinin nazil ol.-zerine
duunu, bunun zerine Hz. Peygamber'in, Ali'nin kendisinden sonra
velayet makamna tayin oldu'unu bildirdiini ifade eder66
Hemen hemen btn il kaynaklarda Hz. Ali'nin imameti iin vazgeilmez bir delil olarak ileri srlen "Gadh Hum" hadisesi Kuleyn tarafndan da zikredilir. Olay zetle yle olur: 'Hz. Peygamber (s.a.s)
Veda Hacc'ndan dnerken y~lda Maide suresinin 67. ayeti nazil olur.
(Eyeli Rabbinden sana indirileni duyur; eer bunu yapmazsan O'nun
eliliini yapmam olursun. Allah seni insanlardan korur) Bu ayet
nazil olduu zaman hacdan dnen Hz. Peygamber'in de iinde bulun...-duu kafile, Mekke ile Medne arasndaki Culfe yabnlarnda
Gadir
Hum denilen bir yere gelmitir. Burada aa, su gibi eyler olmad
iin konaklamak adeti yoktur; fakat yollarn ayrm noktas olduundan
Hz. Peygamber ashabnn durp etrafnda toplanmasn ister ve kzgn
gne altnda, onlara hitap eder67 Kuleyn'ye gre bu ayetin nazil olma sebebi, Miiide suresinin 55. ayetiyle (sizin dostunz ancak Allah,
O'nun elisi ve namazarn klan, zekiltlarm veren, rkua varan m'minlerdir), Hz. Ali'nin velayeti bildirilmi olmasna ramen Hz. Peygamber'in "mrnet Ali'nin velayetini reddedip dinden kar endiesiyle"
gizlemi 0lmasdr68. Kuleyn, Ma~de suresinin 67. ayetinin nazil olmas
61 Kuleyni,
62 Kl1leyni,
---'63 Kuleyni,

1{199 '
1{199
1 {286, 287. 289. 290 vs.

64 Maide: 5{3
65' Maide: 5{67
66 Kuleyni, 1{291
67 Bu konu lk. lk. E.R. Flal, anllZda hikadi

t slam Mezhepleri ve illik, st. 1979, 40-44

68 Kuleyni,

1{289

slam Mezhepleri,
.

108-9; A. Glpnarl,

HASAN ONAT

98

zerne Hz. Peygamber'in Gadir Hum'da "A-Ilah'n, Ali'nin velayetini

bildirdiini" yle ilan ettiini syler: "Ben kimin mevIas isem, Ali de
.de onun mevlasdr; Allahm ona dost olanlara dost, dman olanlara
da dman 01"69 .
Kuleyni, ia'ya gre olduka nemli olan bu hadiseyle birlik~e,
Hz. Ali'nin imameti iin daha birok delil zi~eder. Mesela ona gre,
Arn listesinde yle yazar: "Hamza Allah'n ve Resul'n aslan ve
ehitlerin efendisidir. Arn en yksek noktasnda ise "Ali eniru'l-m'minin'dir" diye yazar70. Kuleyni'ye gre Kur'an'da birok ayet Ali'.
nin imametini bildirmitir7!: "~yet yolda doru gitsclerdi onlara bol
su verirdik"72 ayeti, "eer Emiru'l-M'minin Ali b. Ebi Talib'in velayeti, ocuklarnn vasilii istikainetinde gidip, emir ve nehiyle onlara
itaat etselerdi onlara bol su verirdik" manasn tazammun etmektedir
ve Ali'nin imametine delildir73 .
. "Imarnet Meselesi" bal altnda Kuleyni'nin mam.et ve risalet
a"rasnda tesis etmeye ftaltn sylediimiz ba, im.am tayininde yine
karmza kmaktadr. Hz. Peygamber'den sonra imam olacak kiilerin
bir nceki mam tarafndan bildirilmesi lazmdr. mamlar "muhaddes"
olduklanndan74 Allah kendilerinden sonra kinin imam olacan onlara beyan eder; "her imam kendinden sonra kinin imam olacan bilir
ve onu vasiyet eder"75. Kuleyni'ye gre, imarnn kendinden sonraki mam tayin etmesi, Kur'an'n "Allah size emanetleri ehline tevdi etmenizi
emreder"76 emrine uymaktan baka bir ey deildir77. stelik bir imam
grevi Allah'n emriylc78 bir sonraki imama devrederken yannda bulunan kitap, silah, ilim vb. emanetleri de tevdi eder79.
Kummi'yc gelince, meseleyi teferruata dalmakszn net bir ekilde
ortaya koyduuna ahit olmaktayz. Ona gre her nebinin yce Allah'n
emriyle kendisine vasiyette bulunduu bir vasisi vardr8o; Allah Hz.
69 Kuleym,

1/295

70 Kuleym,

1/224

71 Kr. A. Glpnarl, ayn eser, 313

72 Cin: 72/16
73 Kuleyn, 1/220
74 Ku!ey~, 1/269, 270
75 Kuleym, 1/277
76 Nisil: 4/62
77 Kuleym, 1/276
78 Kuleym, 1/277-8
79 Kuleyni, 1/276
80 Kummi, .tikadilt,

107

MAMET

99

NAZARYES

Muhammed'den ve imamlardan daha stn bir varlk yaratmamtr81.

Kumrnl, Kuleyni'nin beyan ettii hususlar sankiaynen
kabul etmi
gibidir. Pek bir yenilik gze arpmamaktadro Mesela 12. imamdan sz
ederken yle dcr: "Allah'n salih ve selam zerine olsunNeM ve selam
zerlerine olsun imamlar, onun adn ve soyunu iaret etmiler, onu
tayin etmi ve mjdelemilerdir"82.
'
Kirmfmi'nin, imametin ancak Allah tarafndan
nassla mmkn
olaca hakknda ileri srd delilleri dikkatle tetkik ettiimiz zaman
adeta Kuleyn'nin ve Kummi'nin bu konudaki fikirlerinin daha sistemli
bir ekilde ortaya konulmu haliyle karlatmz
syleyebiliriz.
LI
,,--Onun ileri srd yedi delilden ilk ikisi imametin nbvvetle alakasn
n art olarak almtr; "imamet i~in aslolan
nbvveuir,
imarnet
nbvvetin daldr ve Resulullah'n makamna halefliktir; ancak Allah'n ve Resul'nn ihtiyaryla ve nassla sahih olmas evladr. O halde
imarnet de ancak nassla sahih 0Iur"8J. Bundan sonraki iki delil "Allah'tan bakasnn srlara muttali olamyaca" noktasndan .hareketle
imumetin nassla olmas gerektiini ifade etmeye alr84. Kirmani beinci delilinde yle der:' "mamet iin azalarda ziyadelik ve ioksanlk
gibi yaratltan mevcut bir alarnet yoktur ki, bu alametleri tayan imam
olsun. Mesela devenin uzun'boynu ve filin hortumunun olmas, ne zaman
.....
grlrs': bu cinslerin yaratlna delalet eder. imarnn bil~rnesi dinen
bir vecibedir. Dinen bilinmesi gerekli olan eylere ancak resuller vastasyla yol bulunur. mamet de ancak Resulullah'n di1e~esi, nass ve
iaretiyle olduundan' ancak nassla ve tevkin olarak sahih 0Iur"85.
Kirmani'nin
altnc delili de ilk iki delili gibidir. Nbvvet Allah'n
ihtiy~ryla olduundan batl olmas mmklln deildir; imametin de
batl olma ihtimalinin ortadan k~kabilriesi i~in Allah'n ihtiyaryla
olmas lazmdr86. Dier delil ise, imametin yeryznde Allah'n halifclii
olduu i~in Allah'n ihtiyaryla olmas gerektii hususuna dayanr87.
3. Imamlara

Itaat ve Bunun

man-Kfrle

Altkas

Tusi'ilin imam tarifine tekrar baktmzda imamn "umumi riyasete asalcten sahip"88 hir kimse olarak tavsif edildiini grebiliriz.
-81 Kumrn, ayn eser', 108
82 KumrnI, tikadat, 112
83 Kirmani, el-Mesilbih, 105-6
84' Kirmun, ayn es~r, 106-7
85 Kirrnan, ayn eser, 107
86 Kirmani, ayn eser, 108
87 Kirmam, ayn eser, 108
83 Tils, Risale-i lmamet,

15

100

H'ASAN ONAT

stelik bu um.um riyasct, hem dnyev hem de dni hususlarda geerlidir89. Byl~ bir kimseye itaatn gerekli olduu zmnen anlalnakla beraber, Tusi'nin ifadelerinde daha ak bir ekil kazanarnamtr.
Ayn ekilde imama itaat meselesinin iman-kfr ynnden deerlendirilmesi de Tusi'nin Risale-i mamet'inde aklk bulamamtr. Fakat imamet meselesi inan esaslarndan sayldndan ima~lara itaat
dini ynden mevkiini az ok tahmin etmek imkan dahilindedir.
Kuleyn'ye gre "dini ve dnyevi ilerin en yiieesi, en ereflisi;
eyann anahtar ve Aah'n rzasnn kaps" tandktan sonra imama
itaattr"90; Allah, "Allah'a, Resulullaha ve sizden olan emir sahipleine
itaat edin "91 ayetiyle imamlara itaat farz klm.trn.
Kuleyn, imarnlara itaat meselesinde de, mamet-nbvvet
meselesinden hareketle itaatn keyfiyyetini tespit etmeye alr. Ona gre,.
"taat hususunda nebllerle imamlar ortakdrlar"93. Dolaysyle "bir
kimse, Allah', Resul'n, imamlarn hepsini ve zamannn imamn
bilinceye kadar, ona dnp teslim oluneaya kadar m'min 0Iamaz"94.
Baka bir yerde, Kuleyn meseleyi yle if<:de eder: Bu mmetten kim
imansz olursa, sapk ve akn olmu demktir. Eer bu hali z re lrse,
kfr ve nifak hali zre lmtr"95; aslnda Allah' bilmek bile "hidayete ermi imamlara uymakla, onlarn dmanlarndan Allah'a snmakla"96 mmkn olur. Kuleyni'ye gre, Allah'a giden yolun tek kaps
imamlardr97; Allah, "Allah'a, Resul'ne "e indirdiimiz nura inann"98
ayetiyle imamlma inanmay farz lulrntr; nk bu ayeueki "nur"
imamlann nurudur99. "O," ey iman edenler. AIJah'tan saknn ve sadklarIa beraber olun"IOO iiyetinde belirtilen "sadklar"n im.amlar olduu
kanaatndadrl01.
89 T,l, ayn eser, 15

90 Kuleyn, 1/285-6
91 )iisn: 4/59
92 Kuleyn,I /187
93 Kuleyn, 1/208
94 Kuleyn, 1 /80
95 Kuleyn,I

/184

96 Dk. Kuleyn, 1/180

97 Kuleyn, ayn e,er, 1/196
98 Teabun: 64/8
99 Kulcyni, 1/194
100 Tevbe: 9/120
101 Kuleyn, 1/208

MAMET

NAZARYESi

101

Kuleyni, baka hir rivavette lleseleyi daha ak olarak yle dile g~tirir: "Biz (imamlar), Allah'n bize itaat farz kld kimseleriz. nsanlar
aneak bizi bilmekle kurtulua ererler ve bilmem.eleri mazur grlmez.
Rizi bilc'n mmin, inkar eden de kiifir olur"1:J2.
Kumrni, "onlar (imamlar), Allah'n kendilerine itagt etmeyi emrettri ulu'l-emr olan kiilerdir"103' diyerek bu husustaki grn ortaya
koyar. Ona gre, "imamlar sevm.ek iman, on'la-::dan nefret etmek kufrdr"104. Kumm, daha da ileri giderek yle der: "Onlarn 'buyruu
Allah'n emri; yasaklar da: Allah'n nehyidir. Onlara itaat Allah'a
itaa't; onlara kar gelme, itaatszlk Allah'a kar gelm.e; onlarn dostlar
,.-.A.llah\n dostu (veli) ve dmanlar da AHah'n dni:nlardr" i 05.
4. imamlarn Sfatlar
mamlarn sfatlar deninee ilk 'akla gelenin imamlarn masumluu
olduu aikardr. Ts, eiddi bir ekilde iledii imamlarn sfatlar konusunda arl "smet" sfatna verir; sonra ksa ksa dier sfatlar
ineeler. Kuleyni, Kummi ve Krmani'de byle sistemli bir ileyi tarzma
rastlamak maalesef mmkn deildir. Kuleyni'de grdmz "mamlara da vahyedilmcsi"106 hususu, ne Kummi'de, ne Kirmani'de ne de
Tsi'de vardr.
a) Smet:
Smet, yani musum olu, temelde nbvvetle alakah bir stlah olup
"nebilerin ve resfllerin byk ve kk gnahlardan kasd yoluyla
masum" olmalar eklinde anlalmaktadr 10'1. Perdevi, bu hususa u
. ifadeyi ekiemek ihtiyac hisseder: onlar (nebter ve resuller) "ok
..--kk hatalardan uzak deillerdir" 108. adaii melliflerden M.R.
el-Muzaffer de ismeti yle tarif eder: "smet, yani masum olu kk byk btn gnahlardan, yanlmaktan ve unutmaktan mnezzeh
olmaktr"109. Tsi'nin ve' dier melliflerimizin meseleye baklarn
daha iyi deerlendirebilmemiz iin M.R. el-Muzaffer'in bu konuda sy162 Kuleyni, 1/187 '
103' Kummi, hikadft,

109

104 Kumrni, ayn e,--cr, 110

105 KUnmJ, ayn eser, 110
10'6 Kuleyni, 1/176 vd.
107 Pezdevi, Ehl-i Siinnet Akfdi, 240; kr. Taftazai, Kelam lmi ve slam Akaidi,
Sleyman Uluda', st. 1980, 302'
108 Pezdevi, ayn eser, 240
109 M.R. cl-Muzaffer, ia nanlar,

43

hz.

HASAN ONAT

102

lediklerini nakletm.ek faydal olur kanaatndayz.

Ona. gre, peygamberlerin masum olmasnn esas sebebi,' insanlarn peygamberlere inanmak hususunda
pheye dmemeleridirO
Ayn durum imamlar
iin de gereklidir; nk imamlar da halkn hidayeti iin almaktadrlar, .dol'aysyla onlarn da masum olmalar lazmdu'!! i.
Tusi'ye gre ismet, mkellefin ma'siyyett(~n kanmasn salayan
slfa'url!Z. mamlarn bu sfatla vasflanmas iki sebebten dolay gereklidir: 1) .mari ne kedi ncfsine, ne de baka bir imama muhta olmaldr; bunun iin de masum olmas zaruridir! 13. 2) m.am nasb A~lah'a vacib olduundan dolay, O'nun insanlarn maslahatlarn ayakta
tutamayacan
ve onlar idare .edemeyeeeini bildii bir kimseyi
imam tyin etmesi dnlemez. Durum bu merkezde olunca, masum
olmayan hirinin i'mam olmas im.ka'nsz olacandan, imamlarn masum
olm~lar gereklidir i 14.
.
Tus, imamlarn smet sfat ile alakal olarak aka: gelebilecek baz
sualleri cevaplandrrken ealib-i dikkat ifadeler kullanr. Mesela, "masum, ma'siyyete karlirdir; fakat o kudreti dahilinde olan eydir, iten
bir isteme olmad iin vaki olmaz"l s; "zel lutuflara ki, ismet onun
'kesbiyle olur, herkes mstahaktr; "Allah insanlardan
birini tercih
eder"116.
Kuleyn, "imam gnahlardan ve her trl hatadan
m:aktr" i 17,
"marnet iiyle grevlendirilen kiiler,m'asum 0lurlar"118 eklindeki,rivayederle, bu konuyu ortaya koyar. Buna gre ismetin menei nebilerde
bulunan ve nhvveti tayan "Rllhu'I-Kuds"dr.
Hz. Peygam.ber
(s.a.s) vefat ettii zam.an, bu "Ruhu'I-Kllds" imarojara intikal etmitir;
o uyumaz, gaflete dmez, bo eylerle uram.az, hatldan, kibir ve yalandan uzak dururl19.
Kummi'yi "smet" hususunda huraz daha hassas grmekteyiz.-Ona
gre, "imamlarn halleri ile ilgili bir hususta gnahs'zhklarn
(ismet)
LI o Uk. M.R. el-Muzaffer, ayn eser, 43
III
ll2

Bk. M.R. e-iluzaffer, ayn esc,', ,43

Tusi, Risale- lname, 19; kr. ey l Mufid, aym eser, 122

113 Tusi, Ris:ile- lmancI, 20

114 'IYsi, ayn ~ser, 21
115 Tusi, ayn eser, 20
116 Tusi, ayu escr, 20
1I7 Kuleyn.

i {200

LLS Klcyni,

i {203

119 Kuleyni, 1{272

iMAMET

103

NAZARiYESI

inkar eden bir kimse, onlar tanmamaktadr;

bir kimse ise kafirdir") 20.

onlar tanmayan

(cahil)

Kunmi'ye gre, masum olan imamlar her trl lekeden temizlen~

milerdir; byk kk hi bir gnah ilemezler; Allah'n emrettiklerini
yaparlar ve ona kar gelmezler. mamlar, "ilerini ba!?ndan sonuna
kadar kemal, tamlk ve ilim sfatlar ile vasflapdrmlardr"122.
Kirmani'nin
"ismet" meselesinde kendi asndan gl deliller
il~ri srdn grmekteyiz. Ona gre imam, ResuluIlah'n makammda
kaimdir; dini iler ve nizamn korunmas onun grevlerinin bamda gelir. Eer imamn masum olmamas caiz olursa, mmet haz hkmlerde
veya btn hkmlerde Res1lullah'n yolundan ayrlr; bu ise zulme yol
aar, insanlarn paralanmasn eemaatn dalmam intac eder. yle
ise imam masum olmaldrlH. Reslullah'n
makamnda kan hirisi
olarak zekat, sadakay humsu toplayp yerinde harcamas' imam m masum olmasn gcrektirir124. Hadlerin yerli yerince tatbik edilehilmesi iin
imam masum olmaldrl25. mam masum olmazsa, mmet onun arkasnda kld namazdan pheyc decektir. ek ise, dinqe ve ibadette
cehennem yoludur; yleyse imam masum olacaktr126.'
Krmani, "ey iman edenler, AIlah'a Resul~llah'a ve sizden olan
.emir sahiplerineitfat
edin"IZ? ayetinde "emir sahipleri"nin
imamlar
olduuna inand iin, imarnlara itaatm masum resuIlere itaat'e vasledildiini bunun iin de imamlarn nebiler gibi olmas gerektiini syler:
"ResuIlere itaat masum olduklar iin, farz klnmtr; imamlara itaatn
farz klnmasnnda
imamlarn ismet'i sebebiyle olmas gereklidir"128.
Ona gre, Reslullah'n makamnda ka im olan imarnn emin, gvenilir
ve masum olmas gerekir ki, kendisine tevdi edilen emanete hiyaneti imkan dahilinde olmasn ve yapt ilerde de hata ihtimali hulunnasn129.
b) Ilim
Tsi'ye gre imamlarn ilim sfat, eriat siyaset, adah, husumeteri
ortadan kaldrmak vb. dini ve dnyev! ili;ruerden renmeleri gerekli
120 Kumrni, tikadat,

ll:l

12J Bk. Kummi, hikadat,

122 Kumrni. tikadat,

ll3

ll3

123 Kirmani, cl.Mesalih, 96

124 Kirmani,

ayn eser, 97

125 Kirmimi, ayn eser, 98

126 Kirmani, ayn eser, 98
127 J\'isa: 4/58
128 Kirmani, ayn eser, 99
129 Kirm:ini, ayn eser, 99

HASAN ONAT

104

olan eyleri bilmeleridir. Bu bilgiler olmakszn onlarn idareye muktedir

olmalatl imkansz 01ur130.Kuleyn, "ilim" sfat zerinde olduka fazla durur; nk imamet
ve nbvvet arasnda tesis edilmeye allan kprnn dayanaklarndan
birisi de "ilim" meselesidir.
Kuleynin'in naklettiklerine
gre, imamlar, her eyi bilirler; Allah
hibir zaman sorulan bir suale bilmiyorum diyen kimseyi irram tayin
etmez13l. mamlar gklerde ve yerde olanlar cennet ve cehennemde
ol;lar, olmu ve olaea_k eyleri bilirl,er132.Her eyi bilen insan elbette
ne zaman leceini de bilecektir; fakat Kuleyni,"imamlar
ancak kendi
ibtiyarlaryla lrler"! 33 rivayetini eklerneyi de ihmal etmez. Kuleyn,
imamlarn ilminin ynl olduunu syler: mazi, gelecek ve haL.
.-:'Mazi
imamlara bildirilmitir; gelecek yazlm't'r, nlerine serilir; hal
ise kalbe ilka edilir" 134.
mamlarn, Kuleyn'ye gre snrsz olan bu ilimIeri iki ekilde hasl
olur: Birincisi, tevarus yoluyla: mametin alametlerinden birisi de ilimdir; rik bii" imam lrken "emfnetlerin ebline tevd7 edilmesi" emrine
uyarak iliDi, bit sonraki imama devredecektir135. Zaten Hz. Peygamber
(s.a.s) vassi olan Ali'ye kendisinin ilmi ilc birlikte btn gemi peygamberlerin ve nebilerin ilmini de Lrakmtrl36. Yeryznn
alimsiz
kalmas imkansz olduu iin, bir alim ilmine "aris birisini bml~rLlakszn lmez 137,yieyse iJT'.amlar, nebilerin ve resuerin ilmine v[ris olan
kimselerdir13s. kincisi, imamlarn renmeyi istedikleri yeni eylerin
.
_____
ilmidir. "mamlar bir eyi renmeyi istedikleri zaman, Aah o eyi onlara,retir"139. Bu renme ise, Kuleyni'nin "muhaddes"
mefhumuyle
ifade ettii "ses iitme" eklinde olur; gelen melek grnmeksizin. syleyecekler;ni imama sylerl40. M.R. cl-Muzaffer, bu hususla alakal olarak yle der: "ma,m 'herhangi bir eyi bilmek dilerse o iin btn ger-

130 H,si, Risiile-; t marnet, 21.

131 Kuleyni, 1/227
132 Kuleyni, 1/261
133 Kuleyn, 1{257 vd.
J 34 Kuleyn, 1{~64, 227
135 Kuleyn, 1{276
136 Kuleyn, 1 {221137 Kuleyn,

1{223

.J38 KuJeyol, .1{221-5

139- Kuleyn,I {258
140 Kuleyni, 1{271, 175, 176 n.

U MAMET

NAZARYES

105

ei, tozdan pastan arnm yapm gzel bir aynaya, karsndaki eyler
nasl aksederse, olduu gibi grnrse, im.amn gnlnp de byle akseder,
grnr"141.
.
Kuleyn1, "hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu ?"142 ayetinde~i
"bilenler"in imamlar olduu kana atn dadr I43. Ayrca "ilirnde rsuh
sahibi olanlar"144 da Hz. Ali ve ondan sonraki imamlardr14S.
Kummi, likadat'nda
im.amlarn ilmine mstakil bir yer ayrmaz.
Yalnz nebller. resuller ve hccetler (imamlar)in meleklerden daha stn olduklar hususunu ilerken bu stnln ilim vastasyla olduuna
dikkat ekerl46. smet'ten bahsederken de "onlar masumdurlar;
ilerini
bandan sonuna kadar kemal, tamlk ve ilim sfatlar ile vasflandrm'lardr"147 ifades;ni kullanr.
Kumrni'nin iaret ettii gibi, ilim m.eselesini dorudan ismet'in
altnda deerlendirerek anlamaya alm:ak belki de en isabetli yol olacaktr: nk is~et sahibi bir kimsenn ilmi elbette farkl olacaktr.
Kirmani de el-Mesabih'dc mese!e zerine dorudan eilmemitir.
Fakat gerek Hz. Ali'nin imamct; i"in deliller gcti)'irkenI48, gerekse Hakim bi-Erillah'n
jmametinden sz ederken imamlann ilim sahibi ol.
malarndan da bahsetmitirl49.
c) eeaat
Tusi, imamn, "fitneyi nlemek, batl ehlini engellemek ve zorlamak iin bu sfata muhta" olduunu, kendisine ba kaldranlara kar
aneak bu sfatla kar koyabileceini sylerSO, fakat eeaatn ne oldu.
unu tarif etme ihtiyacn bile hissetmez. Belki de bu durum, onun eserinin banda syledii "risalenin veeiz olmas" arzusunun bir neticesi
olabilir.
Kuleyni'nin, tespit
eeaatndan bahsettiini

edebildiimiz kadaryla bir yerde, imamlarn

gryoruz. O da imamlann ilmiyle alakah ola-

141 M.R. el-:lIuzaffer, la nanlan,

142 Zmer:

53

i4.3 Kuleyn, 1/212

144 All tmran:

145 Kuleyn, 1/2:l

146 B~. Kumml hikauat, 104
147 Kumrn, ayn eser, 113
148 Bk. Kirman, c1-Mesabih, 109 vd.
149 Bk. Krmani, ayn eser, 128 vd.
150 Tiisl, Risille.j mamet,

21

, HASAN ONAT

lOG

rak zikrl1dilir. Ona gre, btn imamlar ilim, ecat ve taat ynidcn
msavidirlerl51.

d) Efdaliyyet
mamlarn cesaret, cmertlik ve kemal gibi sfatlarla muttasf olma
yon~nden en faziletli insan olmalardrl52. Tus, imarnn tebeasnn nnde
olmas yznden, baka bir kimscnin ondan daha efdal oluasn akla
aykr grrl53 ..
Kuleyn de imamlan cn faziletli
Ona gre, fazlletlerin hepsi, imamlarn
szn ve imamlarn faziletli olahilmek
kalmakszn, Allah tarafndan onlara

kimseler olaca kanaatndadr.

isteyip istemedikc'ine baklmakiin gayret sarfetmelerine hacet
tahsis edilmitirl54.

Kummi'ye gre Allah, Muhammed'den (s.a.s) ve imamlardan daha

stn hir mahluk yaratmamtr; onlar Allah'n gznde halkn, en sevgilileri ve ekremidirler 155.
e) Taharet
~Taha'ret,
imamn yaratl, huy, ncseb bakmndan,her
trl ayptan uzak olmasdr' 56. Tl1s1, im.amn bu sfatnn ftrata uygun olana
yaklamak v.c kalbi ona meylettirroek bakrundan "ll1tf"un mecrasmda
bUI!nduu.u beyan ederI5?
Kuleyn, imamlarn bu sfatlar zerinde biraz fazlaca durur. Ona
gre, Allah imanilarn cesederini ilIiyynden ruhlarn ise ondan daha
stn bir' eyden yaratmtrl58, Allah bir imam yaratmak istedii zaman, 'arn altndan melek vastasyla yaayan imama su gnderir vI'
melee bu suyu ona iirmesini emreder; ite yeni imam b kutsal sudan,
yaratlIrl59. Kuleyni, hibir kimsenin imamlar yedikleri itikleri eylerden, yalanclk, insanlarn mallarn yemek gibi sulardan dolay itham edeneyeceini sylcrI60.Taharat,
imametiri alametlerinden
biridir"161.
_151

Kuleyni, 1/27;' ,

152 Rk, T.i, ayn eser, 21 ,

153 Tusi, Hisale-i mamet, 21
154 Kuleyni, 1/201
155 Ilk, Kumrni, tikadat, 108
156 Bk. Tusi, Risfle- mamct, 21
157 Tu,i, .ayn eser, 21
158 Kuleyn, 1/389
159 Kuleyni, '1/3117
160 Kuleyn, 1/200
161 Kuleyn, 1/200

''l't

iI

MAMET

NAZARYESi

107

f) AkreLiyyet
Akrebiyyct, imamlarn AUah'a en yakm vc sevaba en fazla hak kazanan kimselcr olmasdrl62. Tus, bunun imamlarn tebaalarna takdim
edilcbilm:elerinin gerei olduu fikrindedir: takdim edildiklerine gre
All~h'a en yakn kimse olmaldrlar i 63.
g) .Ayet ve Mucize Sahibj -Olmalar
Tus, imamlarn, imametlerinc delalct eden ayet ve, m.ucizelerin,
yalniz ken~ilerine ait olmas !azm geldiini sylerl64 Ona gre, imam.lar imam olduklarn kabul ettircbilmek iin zaman zaman bunlara ihtiya hisseaerler; izhar edildii zaman onlarn Allah tarafndan
nasbedilmi olduklar anlalr!65.
Kuleyn'ye gre, imamJilrn hayatlar batan sona ayet v.e mucl7.Clerle doludur!66. Kummi ise, imamlarn mucizeleri ve delilleri olduunu
sylemekle yetinir! 67.
l) nfirad
,

- Infirad, imarnn zamannn biricik. ahsyeti lmas, yani tekliidir168.Imarnn tek olmas, imametin btn insanlara am.il olmasnn bir
neticesidirl69 Tsi'ye gre fitnc ve fesadn ortadan kalkabilmesi iin
imarnn tek olmas zaruridirl7o
Kuleyn
dirir17l

de imamlarn

5. mamlarn

zamanlarnn

tek ahsiyeti

olduunu

bil-

Saylar

Tusi, imamlarn isim'lerini zikretmeksizin saylarnn oniki, gcrek

frkann da sadece oniki imama inanan sna Aeiyye olduunu bildirirn. Tsi'nin bu oniki imam~nn, Kuleyni'nin ve Kummi'nin isimlerini
zikrettikIerj, daha dorusu ~mamjyye'nin imamet ~nlaynn iskeletini
162 Dk. Kumrni, ay eser, 22
163 Kummi, ayn eser, 22.
164 Tu,j, Risa!e-i mamet,

22

165 Tusi, ayn eser, 22

166 Bk. Kuleyn!, i /385 vi:!.
Ku~mi, tikadat, 1LO
168 Bk. Tusi, 'Ri.ale-i lmamet, 22.

_167

169 Tu,!, ayu eser, 22

170 Tu.i, ayn eser, 22
171 Bk. Kuleyni, 1/201
172 Tusi, Risiile-i Lnanet, 23'

130

HASAN ONAT

108

. oluturan
deildir.

oniki imamdan

Kuleynl'nin
lardr:

bakas

ve Kummi'nin

olduunu

dnmek

isimlerini

zikrettikleri

el-Bkr

b. AJi177,

elbette mmkn

oniki imam un-

Ali b. Ebi Talib173,

b. Ali174,.

2. Hasan
3. Hseyin

b. Ali175,

4. Ali b.Hseyin176,
5. Ebu

Cafer (Muhammed)

6. Ebu

Abdillah

Cafer

b.

Muhammed

7. Ebu'I.Hasan

Musa

8. Ebu'I-Hasan

Ali cr-RzaI80,

el-Kazm 1/9,

9. Ebu Cafer Muhammed

10. EbU'I-Hasan

Ebu

et-TakiI81,

Ali en-NakiI82,

Muhammed

12. Muhammed

es-SadkI78,

el-Hasan

b. Ali el-AskerJl83,

b. c1-HasanI84.

Kuleyni, 12. imanun ismini zikrctmez;

ondan
"sahihu'd-dar"185,
"hccet"186 ve "kam"187 diyerek bahseder. Kuleyniye gre, 12. imarnn
isminin zikredilmesi yasaklanmtr;
"onu ismiyle ancak kafidcr arrrrlar" 88.
173 Bk. K~leyni, Usil el-Kiifi, 1/292-2<J7: Kumrni, ttikadiit,
174 Ilk. Kuleyni, ayn e<er, 1/297-300;

LLS

Kummi, ayn eser, LLS.

175 Bk. Kuleyn, ayn eser, 1/3)0-:~03: Kumrn, ayn eser, LLS
176 Ek. Kulcyni, ayn eser, 1"/30:l-30; Kumrn, ayn eser, 116
177 Ek. Kuleyili, ayn eser, 1/305-206:
178 Bk. Kuleyni, ayn eser, 1/306-7:

Kumrn, ayn eser. 116

Kunrni ayn eser, 116

179 Ek. Kuleyni, ayn e:'er, 307-311: Kumrn, ayn eser, 116
180 Ek. Kuleyni, ayn eser, 1/311-20; Kumrni, ayn eser, 116
181 Ek. Kuleyn, ayn eser, 1/320-323;
182 Bk. Kuleyni, ayn eser, 1/323-5:

Kumrni, ayn eser, 116, 109

Kumrn, ayn eser, 117, 10.9

183 Ek. Kuleyni, ayn eser, 1/325-8: Kummi, aym eser, 117, 109
184 Ek. Kuley, ayn e.er, 1/328 vd.: Kumrni, ayn eser, 109
185 Kuleyni, ayn eser, 1/328
186 Kuley", ayn eser, 1/333
187 Kuleyni, ayn escr, 1/33;)
188 Kuley, ayn eser, 1/333

 MAMET

NAZARYES

109

Kumm ise, onu, "el-Kaim", "el.muntazar"

lakablanyla beraber,
esas ismiyle de zikrederl89, isminin zikredilip-zikredilmemesi
hususunda bir ey sylemez. Kumm, Hz. Peygamber (s.a.s) de dahil btn imamlarn zehirlenerek ldrid kanaatmdadrl90
Kirmani'ye gelince: Ona gre, altnc imam .cafer es-Sadk'tan
sonra yedinci imam olu smail'dirI91 Kirman~, imametin s~aiI'e ait
olduuna dair birok delil gctirmeye alrl9Z
'

6. Gaybet
Gaybet, ii dncede, 12. imam olarak bilinen Muhammed b. elHasan'n halen sa olduuna ve insanlardan gizlcnmi olduun~ dair
inandrl93 Tilsrye gre, 12. imarnn gizlenmesi, insanlarn yznden
olmutur; sebebi de malubiyet ve idareyi yitirme korkusudurl94 Kuleyn ise bunun lm korkusundan olduunu sylerl95
12. imarnn gaybeti ikidir: Birisi kk(gaybet-i sura); dieri ise
byk (gaybet-i kbra) olan gaybettirl96 Gaybet-i sura dnemi, "halen
sa olduuna inanlan onikinci imamn kayb~ndan yani 260/873 ylndan sonra 15 aban 328/27 Mays '940 tarihinekadar
ki devreye" denirl97 Bu dnemde onikinci imam ile insanlar arasndaki mnasebeti
arka arkaya drt ~efir temin etmitir198 Drdnc sefir Ali b. Muhammed'in lm ile Gaybet-i Kbra dneni balamtr. Bu dnem Sahibu'z-Zaman'n
zuhuruna kadar srccektirl99
12. mam Muhammed b. el-Hasan, artlar tahakkuk ettii zaman
zuhilr edecek ve yeryzn, zulmle nasl dolduysa ayn ekilde adaletle dolduraeaktr200
.
Tils, bu Gaybet-i Kbra dneminin mddeti hakknda Allah'm
alim ve kadir olduuna inananlar iin bir problem olmayaca kanaatn189 Kummi,

tikadat,

111

190 Kumm, ayn eser, 115-117

191 Kirmani, el-Mesablli, 128 vd.
192 Kirmiln, ayn eser, 128 vd.
193 Bu ko:u hk.

bk.

E.R.

Flal,

amzda

tikadi

slam

Glpnarl, lslan Mezhepleri ve iilik, 528.

194 Tus, Risale.i tma'met, 25.
195 Kuleyn,

1 /338

196 Kuleyn, 1/340

197 E.H. Flal, ayn eser, 112
198 E.H. Flal, ayn eser, 112, A. Glpmarl, ayn eser, 528~32
199 E.H. Flal, ayn eser, 113; A. Glpnarl, ayn eser, 533
200 Bk. Kuleyn,

1/338; Kunni, tikadat,

III

Mezhepleri,

112-3; A.

HASAN ONAT

110

dadrlOI Ona gre "enbiyadan Hzr "e lyas'n, allerden Deccal ve

Samiri'nin uzun mr ve gaybetlcri", eer sahih ise bu iki grubun ortasnda olan 12. imarnn gaybetinin sahih olmamas iin hi bir sebeb yoktur202.
.
Kumml, bu dnemle alakah olarak unlar syler. "Biz, ondan baka kaaim bulunmasnn diiz olmadl6rna inanrz. O istedii kadar gizlilik (gaybet) iinde kalabilir; hatta onun yokluu (gaybet), dnyann
mr boyunca srse bile, ondan baka bir kaaim ~lmayacaktr; nk
Allah'n selat ve salam zerine olsun Nebi ve selam zerlerine olsun
imamlar, onun adn ve soyadn iaret etmi ve mjdcIemilerdir"203.
Kummi'nin u enteresan ifadeleri de kullandn mahede etmekteyiz: "o (sahibu'z-zaman), Allah'a ortak koanlar holanmas~ da, dinini
btn dinlerin stne karmas iin204 Allah'n kard kimsedir.
Ye selam zerine olsun o, Allah'n yeryz.nde ezan okunmayan tek yer
kalmaymcaya ve din, btnyle Yce Allah'n oluncaya kadar, onun
elleriyle yeryznn doular ve batlarn fethedecei ahstr. Ye o,
Allah'n salat ve selam zerine olsun' Nebi'nin bildirdii Mehdi'dir.
Ye o, sa b. Meryem indii zaman, sa 'nn onun arkasnda namaz klaca kimsedir"205.

Sonu
iiIii anlayabilmek
gerekmektedir. mamet,

n, ii-imamet nazariyesnn iyi bilinmesi

ii dncenin ekseni mesabesindedir.

Kuleyni'nin daha sonraki nesillere aktard rivayetler, o d, neme kadar ki bak asn yanstmaktadr.
Klasik dnem ii anlay el-kafi'de btn ayrntlar ile bulmak mmkndr.
Kumrni,
biraz daha derlenip toparlanm iiliin akl banda bir temsilcisidir.
Tusi ise, iilie yeni bir ruh kazandrm, Moal istilasnn yol
at alkantdan glenerek kmasna katkda bulunmutur.
mamet nazariyesi' asndan Kuleyn! ile Tsi arasnda nemli bir farktan szetmek pek mmkn deildir.

'201 Tusl, Risle-i mamet, 24-5

202 Tusi, Risale-i mamet, 25
203' Kummi, tikadat,

1I2

204 Tevbe: 9/33

205 Kumrni, tikadat,

111-2