1.

UVOD
Ustav Socojalistike Federativne Republike Jugoslavije iz 1974. je rezultat jedne od najteih i
najsloenijih dravnopravnih i politikih kriza kroz koje je Jugoslavija prola u vremenu od
1945. pa do svog raspada 1991/92. godine. Oko ovog akta vode se i danas rasprave. Dio
naunika smatra da je ovaj Ustav bio izraz, u prvom redu, namjera Josipa Broza Tita da,
jaajui institucije 6 republika i 2 autonomne pokrajine, izbalansira unutarnje odnose u
Federaciji kako bi sprijeio hegemoniju Srbije i Hrvatske nad ostalim lanicama federacije i
osigurao princip ravnopravnosti naroda u SFRJ. S druge strane postoje razmiljanja kako je
Ustav iz 1974. smiljeno usmjeren protiv Srbije. U brojnim analizama raspada SFRJ, uparavo
se Ustav iz 1974. navodi kao jedan od najvanijih uzroka raspada SFRJ. U svakom sluaju
ovaj Ustav od svog nastanka ostaje znaajnim predmetom naunog i strunog interesovanja
kako

na

podruju

2. Drtveno-historijski

bive

SFRJ

tako

iroj

meunarodnoj

javnosti.

kontekst prije donoenja Ustava SFRJ 1974. godine

U prvim godinama nakon Drugog svjetskog rata izgledalo je da federalna formula u

Jugoslaviji djeluje: inilo se kao da je rijeeno nacionalno pitanje jednopartijskom strukturom,
koju je predvodio Tito, a koja je pomirila suprotstavljenje nacionalne interese. Ali, iako je
Tito pokuavao neutralisati nacionalne sukobe uvoenjem supranacionalnog suvereniteta, nije
sprijeio njihovo dugorono obnavljanje.
Kako je jugoslovenska federacija ak i u najlabavijem obliku poetkom 1970-ih bila
predmet arbitrae federalnog rukovodstva, individualizam i nacionalizam su uvijek bili
ogranieni. Ekonomski i politiki sistem nije mogao osigurati vrstu osnovu za istinsku i
konanu ekonomsku, politiku i kulturnu integraciju u okviru Jugoslavije. Iako su kraj
jednopartijskog sistema krajem 1990-ih pozdravili narodi Jugoslavije kao poetak priznavanja
njihove dravnosti, drutvu je nedostajao vrst temelj i institucije koje bi mogle odrati sve
narode na jednom mjestu.
Izmjene Ustava iz 1971. godine i debate koje su se vodile bile su prekretnica u ponaanju
srpske politike elite. Srbija nije bila zadovoljna pravcem kojim je ila drava. Konzervativne
snage, uglavnom dogmatske strukture unutar partije i nacionalistikih krugova, vidjele su
smjenu Aleksandra Rankovia 1966. godine i dalje trendove ka veoj decentralizaciji, kao

prijetnju srpskim interesima. Diskusije koje su se vodile na Pravnom fakultetu Univerziteta u

Beogradu tokom 1971. godine prethodile su i bile su okvir za sve to e se dalje deavati.
Grupa profesora, predvoena Mihajlom uriem postavila je platformu srpskog nacionalnog
programa. Vidjeli su viziju konfederalizma Jugoslavije kao zavjeru za razbijanje srpskog
naroda i tvrdili su da srpske granice nisu bile ni nacionalne ni historijske i da su granice
republika bile vie administrativne nego politike prirode. uri je insistirao da je
priznavanje takvih granica kao dravnih bilo arbitrano i neodrivo i tvrdio je da moda uz
izuzetak Slovenije, granice ni jedne republike nisu bile adekvatne, posebno granice Srbije.
Pred sam raspad, Srbi e ivjeti u etiri do pet republika, Ali ni u jednoj od tih republika on ne
moe da ivi svojski .[1]
Ne samo da su profesori Pravnog fakulteta osporili federalni karakter Jugoslavije, ve su
formulisali i ciljeve antibirokratske revolucije iz 1989. koja je gurnula Jugoslaviju u krvavi
rat. Vojislav Kotunica i Kosta avoki, predavai na Pravnom fakultetu, bili su decenijama
aktivni uesnici promocije srpskog nacionalnog programa.
Demokratski trendovi koji su prodirali u jugoslovenske republike odgovarali su slinom
razvoju situacije u Istonoj Evropi, posebno ehoslovakoj, kao i Sovjetskom Savezu. U
sluaju Jugoslavije, ovakav razvoj situacije je uglavnom bio odgovor na ekonomsku
stagnaciju i podrku zahtjevima za ekonomskom liberalizacijom. Slovenija i Hrvatska su
predvodile snage za veu ekonomsku decentralizaciju i svoenje rauna u zemlji. Savezno
rukovodstvo je brzo reagiralo, ne samo da ouva svoje pozicije, ve i iz razloga to su bili pod
pritiskom Sovjetskog Saveza i konzervativnih snaga ukljuujui partiju i Jugoslovensku
narodnu armiju (JNA). Oznaeni kao Ustae i separatisti, hrvatski masovni pokret je grubo
slomljen 1971. godine, a gotovo tri hiljade ljudi je zavrilo u zatvorima; liberali nisu hapeni u
Srbiji, ali je gotovo tri hiljade ljudi izgubilo posao 1972.
Slom hrvatskog prolea i liberala u Srbiji od strane saveznog vrha nije bio mogu bez podrke
konzervativnih i dogmatskih segmenata srpskih partijskih struktura. Savezno rukovodstvo se
uvijek oslanjalo na konzervativno krilo Saveza komunista Srbije, upravo jer su podravali
centralizam i unitarizam. Otputanje republikih liberalnih rukovodilaca sa posla 1972.
godine oznailo je pobjedu dogmatskog krila partije i obrnulo je liberalne procese. Unutranji
rascep nikada nije zacijelio: talas liberalizma je omoguio Ustav iz 1974. godine.

Usvajanju Ustava 1974. godine je prethodila ekstenzivna javna debata. Poelo se otvoreno
govoriti o odnosu srpske elite prema drugim narodima. Kada je postalo jasno da se ne moe
zaustaviti emancipacija jugoslovenskih naroda, pojaale su se meunacionalne tenzije unutar
SKJ; ove tenzije su se javile tokom 1960-ih, nakon to je Tito shvatio opasnost od prodora
srpske dominacije i poeo se zalagati za institucionalne inovacije radi federalizacije
Federacije, odnosno, da unese dah istinskog federalizma u retorike formule. Pritisak
javnosti je zahtijevao ove inovacije, mada nisu prestale nade za Velikom Srbijom. Stipe uvar
je rekao:
Velikosrpstvo ivi u pokuajima da se ospori nacionalna individualnost crnogorskog i
makedonskog naroda, kao i etnika posebnost Muslimana, zatim u pokuajima svojatanja
kulturne batine ne samo tih naroda nego i hrvatskog naroda (npr. odnosa prema Dubrovniku
i staroj dubrovakoj i dalmatinskoj knjievnosti), u izuzetnoj gotovo rasistikoj netrpeljivosti
prema albanskom narodu i njegovoj naseljenosti na Kosovu; u asimilatorskim tendencijama
prema nacionalnostima; u tenjama da istakne supremaciju srpske nacionalne historije i
kulture, u svojatanju Bosne i Hercegovine i velikih djelova Hrvatske.[2]
Ustav iz 1974. mogao bi se nazvati fundamentalno nedemokratskim, jer nije u potpunosti
rijeio sve nagomilane probleme drutva. A ostavio je i SKJ da uiva politiki monopol. Ipak,
identificirao je mnoge probleme posebno ekonomske, a iznad svega one koji se tiu trita
kao preduslova za istinsku demokratksu transformaciju. Ustav je bio klju za transformaciju
drutva. Krilo srbijanskih komunista, predvoeno Markom Nikeziem i Latinkom Perovi
prepoznalo je sutinu federalne opcije za budunost Jugoslavije, time i Srbije, i uestvovali su
u izradi izmjena Ustava iz 1974.
Federalizacija Srbije prema Ustavu iz 1974. odraavala je razliito historijsko i nacionalno
naslijee, politiku kulturu i modele ekonomskog razvoja. Ustav iz 1974. su usvojile
republike i pokrajine, mada paradoksalno, predlagai su bili pre toga smijenjeni. Odlazak ovih
fundamentalno liberalnih lanova partije znaio je pobjedu konzervativnog krila i nacionalne
opozicije.
Smjena liberala je djelimino bila rezultat pritiska iz Sovjetskog Saveza, iji je stav bio
izrazito agresivan prema Jugoslaviji. Sovjetski Savez se plaio mogunosti da bi komunistiki
model Jugoslavije mogao dobiti podrku u Sovjetskom Savezu. Sovjeti, koji su bili svjesni
slabosti u Jugoslaviji, naroito u nacionalnoj sferi, pokuali su ojaati svoje prisustvo u

Jugoslaviji, posebno u strukturama koje se protive decentralizaciji odnosno u JNA i drugim

uporitima u Srbiji i drugim republikama.
Usvajanju Ustava prethodili su politiki dogaaji koji su oznaili poetak federalizacije
zemlje. Do sredine ezdesetih godina, u uslovima sve vee privredne krize, izraen je koncept
sveobuhvatne reforme jugoslavenske ekonomije, na osnovama trine privrede i slobodne
konkurencije. Ove reforme predlagao je dio Titovih saradnika dobijajui polako njegovu
podrku. Mada je zbog krize sam SKJ inicirao ovu reformu, cijeli je proces zakoen od strane
raznih partijskih kadrova koji su shvatili da bi realizacijom ovog projekta ostali bez
dotadanje direktivne vlasti u sferi ekonomije. Ta je oblast bila centralizirana, uz ekspanziju
tzv. velikih privrednih sistema ije je sredite i sjedite bilo u Beogradu. U ljeto 1966. godine
na Brijonskom plenumu Saveza komunista Jugoslavije (SKJ) smjenjen je sa svih
funkcija Aleksandar Rankovi, dotad jedan od najbliih suradnika Josipa Broza Tita.
Rankovi je bio protivnik federalizacije zemlje, pripadnik tvrde linije i, po nekim autorima,
prikriveni prosrpski nacionalist. Nakon smjene Rankovia je ojaala liberalnija struja unutar
SKJ koju je predvodio Edvard Kardelj, slovenski kadar i najbliskiji Titov saradnik u ratnom i
postratnom periodu. Kardelj se zalagao za dalje jaanje samoupravljanja i trita, smanjenje
uloge centralne drave i za veu federalizaciju drave.

Nakon uklanjanja protivnika federalizacije otvoren je put za ustavne reforme u SFRJ.

Najznaajnija je Ustavna reforma SFRJ iz 1971. godine, koja je, smatraju teoretiari, otvorila
put izradi donoenju Ustava 1974. godine. moe se sine ira et studio ocijeniti kao pokuaj
primjene federalnog naela u izuzetno sloenoj politikoj zajednici u kojoj je ono bilo ustavno
formulirano jo 1946. godine, ali je zbiljski njegova primjena bila potisnuta partijskim
monopolom federalnog centra vlasti. Kada je autoritet toga centra, samom logikom
federalistikih rjeenja, doveden u pitanje, nositelji federalistikih ideja eliminirani su iz
politikog ivota logikom autokratskog sustava u kojem nema slobodne rasprave.
Uklanjanjem nositelja federalistikog duha i demokratizirajueg pokreta, ustavni federalni
okvir ostao je u velikoj mjeri mrtvo slovo na papiru, jer je tijekom slijedeih deset godina
federalni centar arbitrirao u odnosima izmeu republika (i autonomnih pokrajina), potiskujui
i onemoguavajui raspravu o zbiljskim problemima i alternativama, odnosno zamraujui
perspektivu ideolokim raspravama o integralnom sustavu drutvenog samoupravljanja.
Ustavnim amandmanima iz 1968. i 1971. na Ustav Jugoslavije iz 1963. godine, to je
djelomino i napravljeno. 1971. uvedeno je Predsjednitvo SFRJ kao kolektivni organ

rukovoenja. Zahtjevi za to veom republikom samostalnou posebno su bili izraeni u SR

Hrvatskoj gdje je tokom Hrvatskog proljea traena vea financijska i politika samostalnost.
Nakon to je osobno intervenirao u rjeavanju hrvatske krize 1971., tako to je smjenio
dotadanje rukovodstvo, Tito se postepeno povukao iz unutranjeg politikog ivota. U jesen
1972, smjenjeno je i rukovodstvo SR Srbije, a izvrene su smjene i u rukovodsvima SR
Slovenije i SR Makedonije. Nakon ustavnih amandmana iz 1972. godine, dolo se do
zakljuka da zemlji treba novi Ustav.

Rad na ustavu[uredi VE | uredi]

Idejni kreator ustava bio je Kardelj koji je od 1970. godine bio je predsjednik Kordinacione
komisije svih vijea Savezne skuptine za ustavna pitanja. Njegova komisija je izradila ustavne
amandmane 1971., a zatim pripremila novi Ustav Jugoslavije. SKJ je nakon velikih politikih
potresa; Studentskih demonstracija 1968., Demonstracija na Kosovu 1968., Hrvatskog proljea
1970. i brojnih trajkova po poduzeima, bio svjestan da mora neto poduzeti, te je izlaz ponovno
naen u daljnjem jaanju samoupravljanja.[2]
Tokom javne rasprave o nacrtu budueg ustava, profesor na Pravnom fakultet Sveuilita u
Beogradu, dr. Mihailo uri je osuen na kaznu zatvora nakon odranog govora u kome se javno
usprotivio planiranim ustavnim promjenama. Sukus njegovog negativnog stava bio je da SFR
Jugoslavija time postaje samo geografski pojam, na ijem se tlu pod maskom dosljednog
razvijanja ravnopravnosti izmeu naroda, uspostavlja nekoliko nezavisnih, ak i meusobno
suprotstavljenih nacionalnih drava.[3]

Novine ustava[uredi VE | uredi]

Novi ustav koji je ostao na snazi sve do raspada Jugoslavije 1990-ih., samo je djelomino
preinaio decentralizaciju provedenu ustavnim amandmanima ranih 1970-ih. Sa 406 lanaka bio
je jedan od najduih ustava u svijetu. On je trebao dodatno ojaati i zatiti samoupravni sistem od
uplitanja drave, te dodatno ojaati zastupljenost republika i pokrajina u svim izbornim i politikim
tijelima. Po njemu su republike definirane kao drave i samoupravne zajednice. Odluke u
Skuptini SFR Jugoslavije mogle su biiti doneene jedino konsenzualno, jer je svaka republika i
pokrajina mogla uloiti veto ukoliko joj prijedlog nekog zakona nije bio po volji. Ustavom je
preoblikovana Skuptini SFR Jugoslavije kao najvii izraz samoupravnog sistema. Ustav je
propisao sloeni izborni postupak za to tijelo, on je kretao od lokalnih organizacija udruenog
rada i politikih organizacija (SKJ, SSSR, SSOJ,SSJ, SUBNOR). Meu njima su se birali lanovi
opinskih skuptina, nakon tog su one meu svojim lanovima birali lanove pokrajinskih i
republikih skuptina, a koje su nakraju izmeu svojih lanova birali delagate za dva doma
Savezne skuptine; Savezno vijee, te Vijee republika i pokrajina. Kao i predhodni Ustav iz
1974. pokuao je poboljati ravnoteu izmeu ekonomske i etnike raznolikosti s jedne strane, te
komunistiki ideal drutvenog jedinstva s druge strane.[4][5][6]

Josip Broz Tito proglaen je doivotnim predsjednikom i Vrhovnim komandantom, te je

formirano Predsjednitvo SFRJ kao kolektivni organ upravljanja. Prvi put je u najviem pravnom
aktu drave navedeno da SFR Jugoslavija ima himnu. Uveden je drutveni pravobranilac
samoupravljanja kao samostalni organ koji je pokretao postupak za zatitu samoupravnih prava
radnih ljudi i drutvene svojine.[5][6]
Novi Ustav je smanjio broj lanova Predsjednitva sa 23 na 9 lanova, po jednog iz svake
republike i pokrajine, te predsjednika SKJ (koji je imao poloaj ex-officio). Na taj nain je SKJ
pokuala osigurati svoju ulogu u voenju nacionalne politike kroz automatsko ukljuivanje
predsjednika SKJ u dravno Predsjednitvo. Ono je mehanizmima dogovora i konsenzusa trebalo
osigurati opstanak i funkcioniranje vienacionalne Jugoslavije i nakon Titove smrti. Novi ustav
dodatno je proirio zatitu individualnih prava i sudski postupak, uz ogradu da se te slobode
nesmiju koristiti za ruenje drutvenog sistema. SAP Kosovo i SAP Vojvodina, dvije konstitutivne
pokrajine SR Srbije, dobile su bitno veu autonomiju, ukljuujui i pravo veta u srpskoj skuptini.
Ova promjena postala je uareno politiko pitanje sredinom 1980-ih, i na neki nain bila jedan od
uzroka raspada Jugoslavije. BosanskiMuslimani su prvi put dobili ravnopravni status naroda
unutar jugoslavenske zajednice.[4][5][6]
Jedna od novina ustava bili su i OOUR-i, zamiljeni kao asocijacije slobodnih proizvoaa.
OOUR-ima se htjela poveati efikasnost privrede i osnaiti radniko samoupravljanje koje je
trebalo postati integativni faktor jugoslavenskog drutva.[4][6]
Nakon saveznog, mijenjali su se svi republiki i pokrajinski ustavi, koji su se morali uskladiti sa
novim saveznim ustavom.

Naela Ustava[uredi VE | uredi]

Uvodni dio Ustava iz 1974. godine izlae 10 osnovnih naela:
1. Dravno ureenje: Jugoslavija se definira kao savezna republika ravnopravnih naroda i
narodnosti, slobodno ujedinjenih na principu bratstva i jedinstva u ostvarenju posebnog i
zajednikog interesa, sa pravom naroda na samoopredjeljenje do odcjepljenja. Nosioci
suvereniteta naroda i narodnosti su republike i pokrajine u granicama svojih ustavnih nadlenosti.
Odluivanje u federaciji zasniva se na sporazumjevanju i uzajamnosti prava i obaveza republika i
pokrajina. Drutveno-ekonomski odnosi ustrojavaju se kao socijalistiki samoupravni sistem.[6]
2. Drutveno-ekonomsko ureenje: Kao osnov drutveno-ekonomskog sistema navodi se
drutveno vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju, pravo radnog ovjeka na samoupravljanje i
uivanje plodova rada, solidarnost i uzajamnost prava i obaveza svih drutvenih inilaca.
Suprotnim ustavu smatraju se svi oblici privatizacije drutvenih sredstava, kao i birokratska ili
tehnokratska uzurpacija sredstava ili monopolizacija odluivanja.[6]
3. Ekonomski sistem: Drutveno vlasnitvo nema pravnog titulara, nosilac vlasnikih prava nisu
ni politike institucije, ni ekonomski subjekti, ni graani. O raspodjeli dohotka odluuju radni ljudi
ogranieni drutveno utvrenim mjerilima raspodjele na potronju i reprodukciju. Drutveno
vlasnitvo i radni ljudi organiziraju se u Osnovne organizacije udruenog rada. Ekonomiju

karakteriziraju novani, kreditni i trini sistem a kao osnova regulatornih mehanizama zamiljaju
se povezivanje, samoupravno sporazumjevanje, drutveno dogovaranje, planiranje rada i razvoja
izmeu organizacija udruenog rada, samoupravnih i drutveno-politikih organizacija i zajednica.
Drutvene djelatnosti kao obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo organiziraju se u Samoupravne
interesne zajednice koje predstavljaju spoj izmeu organizacija udruenog rada i javnog interesa.
Rad u samostalnim djelatnostima u privatnom vlasnitvu i rad poljoprivrednika ureuju se na istim
principima kao i u organizacijama udruenog rada. Kao opi interes na nivou SFRJ utvruje se
usklaeni razvoj privrede kroz financiranje razvoja nedovoljno razvijenih republika i pokrajina.[6]
4. Socijalistika samoupravna demokracija: Socijalistika samoupravna demokracija definira
se kao poseban oblik diktature proletarijata koji se osigurava kroz zabranu drutvenoekonomskog i politikog organiziranja usmjerenog na uspostavljanje kapitalistikih odnosa. Vlast
radnih ljudi ostvaruje se kroz samoupravljanje i odluivanje u osnovnim organizacijama
udruenog rada, samoupravnim interesnim zajednicama i mjesnim zajednicama i kroz delegiranje
predstavnika na vie nivoe, u organe upravljanja samoupravnih organizacija i u skuptine
drutveno-politikih organizacija. Proklamiraju se principi javnosti rada svih organa vlasti i
samoupravljanja, osobne odgovornosti, drutvene kontrole i smjenjivosti nosilaca funkcija, zatite
ustavnosti i zakonitosti, ali se dominantna uloga u sprovoenju ovih principa zadrava u okvirima
Ustavom odreenih politikih organizacija. Drutvena samozatita definira se kao aktivnost svih
drutvenih inilaca na zatiti samoupravnog ustavnog ureenja. Utvruje se sloboda drutvenopolitikog organiziranja radnih ljudi, ali uz obavezu potovanja okvira samoupravnog
socijalistikog sistema kojim dominira Ustavom nadreena politika organizacija.[6]
5. Slobode i prava ovjeka i graanina: Slobode i prava ovjeka i graanina ograniene su
interesima socijalistikog drutva. Proklamira se sloboda naunog, kulturnog i umjetnikog
stvaralatva, obrazovanje se temelji na osnovama naunog socijalizma, socijalna politika temelji
se na prevazilaenju razlika proisteklih iz nejednakih uvjeta ivota i rada, osiguravaju se boraka
prava i socijalna sigurnost, zatita i unaprijeenje ovjekove sredine.[6]
6. Openarodna obrana: Openarodna obrana je sredstvo osiguravanja politike mira,
suprotstavljanja agresiji i pritiscima, iji je sastavni dio jaanje obrambene sposobnosti zemlje.
Podrazumijeva uee svih drutveno-politikih institucija i samoupravnih organizacija na svim
nivoima u odbrani nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalne cjelokupnosti i samoupravnog poretka.
Predvia se jedinstvo zapovijedanja oruanim snagama.[6]
7. Meunarodni odnosi SFRJ: Meunarodni odnosi SFRJ zasnivaju se na principima
miroljubive koegzistencije i aktivne suradnje ravnopravnih drava i naroda, pridravanju naela
Povelje Ujedinjenih naroda, ispunjavanju meunarodnih obaveza i aktivnom sudjelovanju u
meunarodnim organizacijama. SFRJ se zalae za nemjeanje u unutarnje poslove drugih
zemalja, socijalistiki internacionalizam, odbacivanje upotrebe sile u meunarodnim odnosima do
ostvarenja opeg razoruanja, za pravo naroda na oslobodilaku borbu radi samoopredjeljenja,
nezavisnosti i slobodnog izbora drutveno-politikog ureenja, za zatitu prava nacionalnih
manjina, ravnopravne ekonomske odnose u svijetu, potovanje prihvaenih normi meunarodnog
prava.[6]

8. Uloga politikih i sindikalnih organizacija: Savez komunista Jugoslavije po ustavu ima

odgovornost nosioca politikih aktivnosti na zatiti i daljem razvoju samoupravnih socijalistikih
odnosa. Socijalistiki savez radnog naroda Jugoslavije je najiri demokratski front radnih ljudi i
graana i nalazi se pod vostvom Saveza komunista radi ostvarivanja politikog i akciijskoga
jedinstva. U njegovom okviru mogue je raspravljanje drutvenih pitanja, pokretanje politikih
inicijativa, usklaivanje miljenja do utvrivanja politikih stavova. U ustavom povjerene funkcije
Socijalistikog saveza spadaju pitanja kadrovske politike, utvrivanje kandidata za delegate i
vrioce funkcija u samoupravnim i drutveno-politikim organizacijama, vrenje drutvene
kontrole nad radom organa vlasti, organa upravljanja samoupravnih organizacija i nosilaca
funkcija, ostvarivanje uticaja nad sistemom javnog informiranja. Dobrovoljno sindikalno
organiziranje integrirano je u socijalistike samoupravne odnose. Sindikat je ovlaten da delegira
predstavnike u organe upravljanja organizacija udruenog rada i u drutveno-politike
organizacije, da inicira i neposredno sudjeluje u samoupravnom sporazumijevanju i drutvenom
dogovaranju.[6]
9. Ciljevi drutveno-ekonomskog i politikog sistema: Cilj drutveno-ekonomskog i politikog
sistema utvrenog ustavom SFRJ je razvoj materijalne osnove i drutvenih odnosa u pravcu
ostvarenja naela komunizma Svako prema sposobnostima svakome prema potrebama. Svi
drutveni inioci pozivaju se da doprinose ostvarivanju ljudskih sloboda i prava, humaniziranju
drutvene sredine i ljudske linosti, jaanju solidarnosti i ovjenosti meu ljudima i potovanju
ljudskog dostojanstva i da izgrauju odnose meu ljudima u pravcu stvaranja uvjeta za
otklanjanje prinude i ka svijesti o zajednikim interesima.[6]
10. Osnova tumaenja ustava i zakona: Osnova tumaenja ustava i zakona su naela
socijalistikog samoupravnog drutva izraena u uvodnom dijelu Ustava SFRJ.[6]

Kontraverze oko Ustava iz 1974. i njegovog provoenja u

praksi[uredi VE | uredi]
Najvie primjedbi na Ustav dolazilo je iz SR Srbije, zbog davanja autonomije formalno njenim
pokrajinama Kosovu i Vojvodini. Za Titova i Kardeljeva ivota, to nije bilo jako izraeno, tu i tamo
bi se trailo od saveznih organa da oni svojim autoritetom uvjere pokrajine da ispravno
interpretiraju Ustav, po kojem je SR Srbija ipak bila suverena republika sa odgovarajuim
stupnjem autonomije za svoje pokrajine. Meutim, nakon Kardeljeve (1979) i Titove smrti (1980),
u Srbiji su ojaale snage koje su traile promjenu Ustava. Poetkom 1987, nakon upornih
nastojanja rukovodstva SR Srbije, Predsjednitvo SFRJ iniciralo je usvajanje vie od 130
amandmana u Skuptini SFRJ. Nakon pobjede Slobodana Miloevia na 8. sjednici CK SK
Srbije, u rujnu 1987. godine, novo srbijansko rukovodstvo trailo je ukidanja postojeeg ustava.
Kad im to nije uspjelo na saveznom nivou, smjenili su kompletna pokrajinska rukovodstava
krajem 1988., a u proljee 1989. izglasali amandmane na Ustav Srbije, kojim su znatno suzili
autonomiju SAP Kosova i SAP Vojvodine. Konani raskid sa postojeim ustavom Srbija je izvrila
u rujnu 1990., kad je izglasala potpuno novi ustav.[2]

Slian proces odvijao se i u Sloveniji, u veljai 1990. godine usvojeno niz amandmana, kojim je
raskinuto socijalistiko ureenje. U Hrvatskoj su nakon izbora 1990. prvo amandmanima
izbaena sva socijalistika obiljeja, a u prosincu je izglasan novi Ustav. Bosna i Hercegovina i
Makedonija su u jesen 1990., nakon izbora, odbacile postojei ustav, a SR Crna Gora je raskid
formalizirala donoenjem novog republikog Ustava u jesen 1992. godine.

Razvojem turistike privrede tih godina, hrvatska obala Jadrana postaje ekonomski
najprofitabilnije podruje kapitala iz Beograda. Uz to je ila cijela cestovna ili drumska
mrea, benzinskih pumpi i drugih servisnih usluga, itd. Veliki se privredni sistemi, tzv,
reeksporteri, bazirani u centru drave, ne ograniavaju, naravno samo na Jadran, nego prodiru
u sve krajeve i privredne sfere SFRJ. To izaziva razne otpore, politiku polarizaciju, te
agresivni

separatizam

unitarizam.

Polarizacija i sukob se kreu uglavnom na liniji Hrvatska Srbija kao dva glavna
konstituensa Jugoslavije. U Hrvatskoj se formira jedno partijsko politiko jezgro ( Savka
Dabevi, Miko Tripalo i dr. )1 koje masovnom politikom mobilizacijom nastoji iznuditi
amandmane na Ustav SFRJ, kojima bi se Jugoslavija od federacije pravno i faktiki pretvorila
u konfederaciju...
Ustav iz 1974. godine odredio je socijalistike republike kao drave, te zajamio status
autonomnih pokrajina u okviru federacije. Savezni Ustav donosi se i mijenja suglasnou
skuptina republika i autonomnih pokrajina. Republike imaju pravo na samoodreenje, koje
ukljuuje i pravo na odcjepljenje. Svi poslovi koji nisu saveznim Ustavom povjereni saveznoj
dravi, ostaju republikama i pokrajinama. Vijee republika i pokrajina je prvi dom Savezne
skuptine. Savezni proraun, kao i najvanije zakonodavstvo, kojim se ureuju gospodarska
pitanja, donosi se suglasnou skuptina republika i autonomnih pokrajina. U sluaju blokade
u odluivanju, Predsjednitvo moe donijeti privremene mjere na rok od godinu dana.
Sva su kolektivna tijela federacije bila utemeljena na naelu pariteta - ravnopravne
zastupljenosti republika, odnosno odgovarajuoj zastupljenosti autonomnih pokrajina.
Predsjednitvo je kolegijalni dravni poglavar u kojeg ulazi po jedan predstavnik svake
republike i autonomne pokrajine, te predsjednik Centralnog komiteta vladajue partije,

Saveza komunista. Predsjednik Predsjednitva bira se na godinu dana, po unaprijed

utvrenom redoslijedu republika i pokrajina. Predsjednitvo je kolegijalni zapovjednik
oruanih snaga, koje se sastoje od JNA, kao zajednike oruane sile i teritorijalne obrane
republika i pokrajina.
Na temelju Ustava iz 1974. godine omogueno je jaanje dravnosti i izgradnja
institucija republika, kao i autonomnih pokrajina. Socijalistika Republika Hrvatska, prema
svojem Ustavu iz 1974. godine ima Sabor, Izvrno vijee, Vrhovni sud i Ustavni sud.
Funkciju dravnog poglavara obavlja Predsjednitvo, koje ima osam lanova izabranih od
Sabora, a u njegov sastav ulazi i predsjednik Centralnog komiteta Saveza komunista
Hrvatske. Predsjednik Predsjednitva bira se iz reda lanova na jednu godinu. Preko svojih
lanova, odnosno delegacija u saveznim tijelima, ona sudjeluje u odluivanju na razini
federacije.1
Ova temeljna federalistika rjeenja poetkom osamdesetih godina su estoko
kritizirana iz Srbije, a krajem osamdesetih postupno likvidirana, to je ustavnopravno
zapeaeno donoenjem novog Ustava Srbije u oujku 1989. godine, a posebno zaotreno
odbijanjem da se Stjepana Mesia, na temelju usvojenog redosljeda izabere za predsjednika
Predsjednitva SFRJ u oujku 1991. godine, kao i ruenjem financijskog sustava federacije
iste godine.
Teorijska obrana federalnog sustava uspostavljenog Ustavom iz 1974. usmjerila je
hrvatske teoretiare na izuavanje komparativnih iskustava, primjerice Kanade, Belgije,
vicarske, kao i recepciju ideja samog vrha svjetske i europske federalistike misli.2 Izuzetan
utjecaj te teoretske kole, sukladne hrvatskoj mirotvornoj tradiciji, pokazao je i prijedlog
Ugovora o konfederaciji, koji su krajem 1990. usvojile Hrvatska i Slovenija, a koji su vodstva
Srbije i Crne Gore odmah odbacila, s teorijskom izlikom da je protivan autentinom
federalizmu (koji bi, po tim tumaenjima, podrazumijevao primjenu naela majorizacije).
Miljenja smo kako je taj prijedlog nudio rjeenje za mirno razdruivanje (kakvo je uspjelo
esima i Slovacima, pa ak najveim djelom i u Sovjetskom Savezu). Time je hrvatska
teorijska federalistika kola odigrala vanu ulogu u nuenju rjeenja i predvianju
alternativnih mogunosti politikog razvoja.
Neposredni uzroci su u podruju prava:

B. Smerdel, S.Sokol: Ustavno pravo, Pravni fakultet, Zagreb 2006., str.84.

Usp. primjerice Vincent Ostrom: Politika teorija sloene republike, prijevod i uvodna studija B. Smerdel,
Zagreb 1989. Na prijevod Elazarove knjige Exploring Federalizam, dovren 1990. nije nikada objavljen, jer
je nakladnik u meuvremenu izgubio interes za federalistike teme.
2

1. nepotivanje unutranjega prava, prema Ustavu iz 1974. :

a) narodi Jugoslavije su imali pravo na samoodreenje
b) republike su imale pravo na otcjepljenje
c) pravo republika na otcjepljenje je ostvarivo u postojeim granicama teritorij republika je
bio definiran avnojskim granicama.