1.

GR

Kat yaktlar(doal kat yaktlar/sentetik kat yaktlar) enerji ihtiyacmzn karlanmas

paya sahiptir. Yaktlar alt ve st s deerlerine gre fiyatlandrlr ve kullanm alanlar
r.
Bir yaktn deeri birim yaktn belirli koullarda tam olarak
yanmas sonucunda oluan s deeridir. Bu sl deerler yakttaki nem ve kl miktarna, C i
r.

Kat yaktlarn s deerlerinin belirlenmesinde kullanlan en nemli metod 'Kalorimetre' y

idir. Kalorimetre ynteminde analizi yaplacak yakt rnei uygun ekilde hazrlanarak kalori
etre bombasna yerletirilir ve saf oksijen ile tam yanmas salanr. Aa kan s nedeniy
aklk deiimleri kaydedilir. Bu scaklk
farklarndan yararlanarak deneysel olarak s deerleri belirlenir. Eer yaktn yanmas sonu
ortaya kan su ortamda sv haldeyse elde edilen s deeri st yanma ss, su buhar haline
e edilen s deeri alt yanma ssdr. Alt ve st yanma slar arasndaki fark ise
younlama entalpisi kadardr.

rnekte azot veya kkrt bulunmas durumunda bunlarn HNO3 ve H2SO4'e

dnmeleri nedeniyle s deerleri etkilenir. Bu sebeple st s deeri kesin olarak bilinen
dde (benzoik asit) yardmyla kalorimetrenin su deeri belirlenir. Ayrca; yaktta bulunan
azotlu veya kkrtl bileenlerin de yanmas, yanma sonucu kan snn bir ksmnn sistem
ekipmanlar tarafndan tutulmas, kullanlan yakma telinin de yanmas sonucu s aa kmas
r sl deeri belirlerken hata olumasna neden olur. Bu sebeple yaktn
elementel analizi, nem ve kl miktar nceden belirlenerek oluabilecek hatalar dzeltme fa
ktrleri kullanlr.

2. KURAMSAL TEMELLER

Doada bol miktarda bulunan ve ounlukla enerji retimi iin kullanlan kat , sv ve gaz
karbonlarn yakt olarak kullanlabilmesi iin sl deerinin saptanmas gerekir.
Yaktn s deeri , birim yaktn belirli koullarda tam olarak yanmas sonucunda oluan s
at yada sv yaktlarn s deerlerinin belirlenmesinde kullanlan en nemli metod 'Kalorim
temidir. Dier bir deyile kalorimetre, daryla s alverii olmayacak ekilde yaltlm
ylarnn gerekletii bir kaptr.

Kalorimetre ynteminde , analizi yaplacak olan yakt rnei nceden hazrlanarak kapal bir
tam olan kalorimetre bombasna konur ve saf O2 ile yaklarak aa kan s nedeniyle yksel
artlar tespit edilir. Deneysel olarak belirlenen sl deerlerin
yansra , kuramsal olarak da belirleme olana vardr. Bu amala ya ampirik eitliklerden ya
arlanlr ya da yaktn elementel bileiminden klarak oksidasyonu sonucu aa kan enerj
aplanr. Bylece hem kuramsal hem de deneysel sonularn karlatrlmas yaplabilir.

Bir yaktn yanmas srasnda oluan su, buhar haline gemi ise verdii sya alt s , olu
alm ise verdii sya st s deeri denir. Bu iki deer arasnda younlama entalpisi kada
Kalorimetrede yakma ileminin oda scaklnda yaplmas nedeniyle oluan su younlar. Bu d
lorimetrede hesaplanan s deeri suyun younlama ssn da ierdii iin belirlenen s de
r.

Kalorimetrede yanma sonucu aa kan s nedeniyle, ani scaklk ykselmesi gzlenir. Bu s

in tamam yaktn yanmas sonucu aa kan snn tamamna ait deildir. nk bu snn bi
lur. rnekte azot yada kkrt
bulunmas durumunda, bunlarn HNO3 ve H2SO4 'e dnmeleri nedeniyle belirlenen s deeri bu
n etkilenir. Bunun iin st s deeri kesin olarak belli olan (rnein benzoik asit) bir mad
e kullanlarak kalorimetrenin su deeri belirlenir. Ayrca yanma srasnda ara
yzeylerde scaklk ar ykseleceinden eer ortamda azot yada kkrt olursa (NO)x , (SO)x
nebilir. Bu yzden deneyde hava yerine saf O2 kullanlr.

Kalorimetre cihaznda kmr, linyit gibi kat yaktlarn yan sra fuel oil, motorin, benzin
az ya vb. gibi sv yaktlarnda kalorifik deer tayini yaplmaktadr [1]. Bu analizler son
elirlenen sl deer yaktn fiyat, kalite ve kullanm alan hakknda fikir vermektedir. rne
nyitin sl deeri (kalorifik deer) dk, ierdii kl ve nem miktar fazladr [2]. Bu nede
ay karlan linyitin tamamna yakn termik santrallerde kullanlmaktadr [3].

Ayrca yaktn yanmas sonucu ortaya kan faydal s miktar yaktn nem miktar ile doru
Bu nedenle kat yaktlarn ierdii nem miktar belirlenmeli, olmas gerekenden fazla nemli y
kt alnmamaldr. Bylece yakt yerine suya para denmemi olunur. Yukarda belirtildii ze
len grafikte de nem miktar ve kalorifik deer arasndaki iliki grlmektedir.

A description...
ekil 1 : Nemli Yaktlarn Kalorifik Deerleri

2.1. Kalorimetre Bombas (Sabit Hacim Kalorimetresi)

Kalorimetre bombas, bir reaksiyondaki yanma ssn lmek iin kullanlan bir kalorimetre
dir. Kalorimetre bombalar reaksiyon sonucu oluan basnca ve gce kar koymak zorundadr. Y
kt tututurmak iin elektrik enerjisi kullanlr, yakt yanmasyla birlikte etrafndaki hav
snan hava genleerek kalorimetrenin hava kndakitpe
doru gider. Hava bakr tpten geerken ayn zamanda tpn dndaki suyu da str. Suyun s
yaktmzn kalorisini hesaplamamza yardmc olur.

Yeni kalorimetre tasarmlarnda bomba tek btn olarak elektrikle tututurulmadan nce beli
rli bir miktar yakt ve yksek basnl oksijen (genelde 20 atm) ve belli miktardaki su il
e evrelenir. Bomba
yakt ve oksijen kapal bir sistem oluturur ve reaksiyon esnasnda
hava k olmaz. Yanma srasnda oluan enerjiyle elik bombann, bileenlerin ve suyun sc

ece suyun scaklndaki deiim doru ekilde llr. Bu scaklk art bir bomba faktry
apasitesine bal olan) beraber
yanan yaktn verdii enerjiyi lmede kullanlr. Scaklk deiimi hesaplandktan sonra bom
sek basnl gaz dar verilir. Temel olarak, bu dzenek basit kalorimetrelerden daha iyidir
nk hesaplanmayan s kaybna ok fazla izin vermez .

2.1.1. Kalorimetre Bombasn Oluturan Birimler

Basnl O2 atmosferi altnda yakma ilemi, zel olarak tasarlanm paslanmaz elikten reti
ada gerekletir .
Kalorimetre bombas kendisini oluturan birimlerle birlikte ekil 2 'de grlmektedir.
A : Paslanmaz V2A eliinden veya fonttan yaplm. gvde
a : Paslanmaz V2A eliinden veya fonttan yaplm. kapak
b : O2 gaznn girdii yolu ap kapayan sbap
b : Yanma gazlarnn kt yolu ap-kapayan sbap
c ve c

: Kutuplar (c den rnein yaklmasn salayan elektrik akm geer)

f : Metal kroze

G : Gvde ve kapa, gazlarn kamasna engel olacak .ekilde skca kavrayp kapamaya
yarayan sk ve ince di.li bilezik
F : Bombay tutan ayak
ekil 2 : Kalorimetre Bombas

2.2. Kalorimetre Sistemi

Kalorimetre bombas, kalorimetre kab, sl iletkenlii d.k olan ayaklar zerine

oturtulmu. nikelajl kap, motor, kar.trc , Beckmann termometresi (7-8 .C 'lk scaklk
aralndaki dei.imleri ok byk bir duyarlkla gsterir) ve kalorimetre kabnn scakln
lmede kullanlan termometreden (0,1 .C ' gsterecek duyarlkta olmas yeterlidir) oluan
Kalorimetre sistemi ekil 3 'de verilmitir.

A description...
ekil 3 : Kalorimetre Cihaz

Tayin iin hazrlanan rnek yksek basnl saf O2 ile kapal bir ortamda (kalorimetre
bombasnda) yaklr. Yakma sonucu aa kan s nedeniyle ani bir scaklk art. gzlenir.

Yanma tamamlandnda scaklk sabit kalr. Deneyde saptanan scaklk lm ve tartm

verileriyle, yaktn st ve alt s deerleri hesaplanr.

2.3. Kalorimetrenin Su Deerinin Belirlenmesi

rnein yaklmas ile aa kan snn ancak bir ksm metal kap iindeki su tarafndan ab
kalorimetre bombas, metal kap, kartrc ve termometre gibi sistemin paralar tarafndan
rplanr. Dier taraftan, rnekteki azotun
HNO3 ve kkrdnde H2SO4 e dnm nedeniyle bir miktar s deiimi olur. Bu durumda Beckma
sinde okunan scaklk deeri, yaktn yanmas sonucu aa kan snn tamamna ait deildir
deerinin, kalorimetrenin su deeri,
HNO3 ve H2SO4 iin dzeltme faktr ile gerek deere evrilmesi gerekir.

2.4. Verilerin Deerlendirilmesi

2.4.1. st Is Deerinin Hesaplanmas

Havada kurutulduktan sonra yaklan rnekte st s deeri a.adaki e.itliklerden hesaplanr:

..0=
...(....+..-..0)-..
..1
(1)
Ho : st s deeri
W : Kalorimetrenin su deeri (kalorimetre paralarnn s kapasitesine e.it olan dzeltme
faktr)
t : Yakma a.amasnda ilk ve son okunan scaklklarn d.ndaki scaklklarn toplam
to : Yakma a.amasndan nce kaydedilen son scaklk
tm : Yakma a.amasnda kaydedilen son scaklk
b : rnek d.ndaki maddelerin (yakma teli, kkrt, azot) yanmas ile olu.an s dei.imleri
toplam

b = bD + bN + bS (2)

bD : rnei komprime haline getirirken konulan telin yanmas ile aa kan s miktar. Bu
miktar, 0,1 mm apl 1 mg elik tel iin 1,6 kaloridir.

bN : rnekteki azotun yanarak N2O5 e dn.mesi ile aa kan s miktar. Bu miktar, N/10
HNO3 n 1 ml si ba.na 1,45 kaloridir.
bS : rnekteki kkrdn yanarak SO3 e dn.mesi ile aa kan s miktar. Bu miktar, N/10
H2SO4 n 1 ml si ba.na 3,6 kaloridir.
G : Havada kurutulmu. yakt rnei tartm

c : Kalorimetre ile d. ortam arasndaki s al.veri.ini dzeltme faktr. Bu faktr , Regna

- Pfaundler formul ile hesaplanr.

c = m n - (n + .)F (3)

F=m-[(1/(tn-tv))*(t+((t0+tm)/2)*m*tv)] (4)

m : Deney iin geen toplam zaman (zaman sabit scaklktan itibaren, dk.)
v : lk a.amada dakikadaki scaklk d..lerinin ortalamas
n : Son a.amada dakikadaki scaklk d..lerinin ortalamas
t. : lk a.amada kaydedilen scaklklarn ortalamas
tn : Son a.amada kaydedilen scaklklarn ortalamas

F=1.0 : Yakma a.amasnda ilk dakikadaki scaklk ykselmesi , ikinci dakikadakinden byk
olduu zaman ,
F=1.25 :Yakma aamasnda ilk ve ikinci dakikadaki scaklk ykselmeleri birbirine eit
olduu zaman ,
F=1.5 : Yakma aamasnda ilk dakikadaki scaklk ykselmesi , ikinci dakikadakinden kk
olduu zaman ,

2.4.2. Alt Is Deerinin Hesaplanmas

Havada kurutulduktan sonra yaklan rnein alt s deeri a.adaki e.itlik ile hesaplanr:

Hu = Ho - 5.85*(9H + K) (5)

Hu : Alt s deeri
Ho : st s deeri
H : Yakt rneinin elementel analizinde bulunan hidrojen miktarna kar. gelen % H2O
miktar
K : Yakt rneinin % nem miktar

3.DENEYSEL YNTEM
Kalorimetre ynteminde analizi yaplacak olan yakt rnei nceden
hazrlanarak kapal bir ortam olan kalorimetre bombasna konur ve saf oksijen
ile yaklarak aa kan s nedeniyle ykselen scaklk artlar tespit edilir.

3.1. Deney Yntemi

Tayin iin hazrlanan rnek yksek basnl saf O2 ile kapal bir ortam olan
kalorimetre bombasnda yaklr. Yakma sonucu aa kan s nedeniyle ani
bir scaklk art gzlenir. yanma tamamlandnda scaklk sabit kalr.

3.1.1 rnein Hazrlanmas

Yakma ilemi gerekletirilmeden nce kat rnek yakmaya hazrlanmak
amacyla toz haline getirilir. 0,1 mm incelikte diren telinden yeterli uzunlukta
kesilerek hassas olarak ktlesi tartlr. Daha sonra sktrma makinesindeki
yerine yerletirilerek tablet haline getirilir. Eer rneimiz sv ise tartm
dorudan metal kroze iinde gerekletirilir. Ve diren teli kroze iindeki
svya daldrlr.

3.1.2 Kalorimetre Bombas ve Kabnn Hazrlanmas

Hazrlanm olan rnek bombann kapanda bulunan iki kutup arasna
diren telinin iki ucundan balanr. Kapak gvdeye taklr ve sktrlr. Daha
sonra kalorimetrenin iindeki havay boalmak iin ak olan iki sbabtan biri
yardmyla saf oksijen verilir. Ve bu ilem hava tamamen boalncaya kadar
devam edilir. Daha sonra sbablar kapanr. Bu srada metal kaba bombay
tamamen rtecek fakat kutuplar slatmayacak miktarda damtk su konur.
Metal kap dikkatle ve sarsmadan kalorimetre kabnn iine
yerletirilir.yerletirilir. Kapan ve sbablarn etrafndan herhangi bir gaz
kaann olup olmad kontrol edilir. Sistemin elektrik balantlar yaplr.
Beckmannn termometresi ve kartrc yerine taklr ve kapak kapatlr.

3.1.3 Yakmann Yaplmas ve Son Aama

Bu ilem aamada gerekletirilir.

3.1.3.1.Birinci Aama
Motor altrlr ve kartrc harekete geirilir. Bu srada sistemde scaklk
d gerekleebileceinden Beckmann termometresindeki scaklk d
gzlemlenerek dakikada bir kaydedelir. Bu ileme scaklk sabit kalana yani
sistem stabil olana kadar devam edilir.

3.1.3.2. Yakma Aamas

Sistem stabil kald andan bir dakika sonra yakma devresinin alteri
kapatlarak rnek yaklr. Bu anda iaret lambas da yanp smelidir. Aksi
halde yanma olmamtr ve kalorimetre bombasn boaltlp yeniden
hazrlanmas gerekir. rnei yaklmas ile birlikte Beckmann termometresinde
ani bir ykselme grlecektir. Scaklk sabit kalana kadar her dakika
kaydedilir. Yaklak 3 dakika iinde scaklk maksimuma ular ve tekrar
soumaya balar.
3.1.3.3. Son Aama
Beckmann termometresindeki scaklk d her dakika kaydedilir. leme
scaklk sabit kalana ya da deime ok az olana kadar devam edilir. Bunun

iinse 6-8 dakika yeterli olacaktr.

4.HESAPLAMALAR VE SONULAR

4.1. Deneysel st Yanma Iss :

..0=
...(....+..-..0)-..
..2

W=3300cal/g.
....=19.550 .
....=18.98 .
..0: Yakt miktar, g
..0=0.3588-0.0205
..0=0.3383 g
..1: Kuru yakt, g
..1=..0-..0(0.1406)
..1=0.3383-0.3383(0.1406)
..1=0.2907 g
..2: Kuru ve klsz yakt miktar, g
..2=..1-..0 * 0.1607

..2=0.236 g
c=m*n-(n+v)*F
Yakma aamasnda ilk dakikadaki scaklk ykselmesinin ikinci dakikadaki scaklk
ykselmesinden byk olduu gzlenmitir. Bu nedenle F = 1 alnr.
n=...1
...1=19.550-19.549
...1=0.001

v=
...1+...2+...3+...4+...55

Son aamada dakikadaki scaklk dleri hesaplanr :

...1=18.93-18.85
...1=0.08
...2=18.94-18.93
...2=0.01
...3=18.96-18.94
...3=0.02
...4=18.97-18.96
...4=0.01
...5=18.98-18.97
...5=0.01
..=
0.08+0.01+0.02+0.01+0.015
..=0.026

Deney iin geen toplam zaman, m=13 dakika

Yakma aamasnda ilk dakikadaki scaklk ykselmesinin, ikinci dakikadaki scaklk
ykselmesinden byk olduu gzlenmitir. Bu nedenle F=1 olur.

c=m*n-(n+v)*F
c=13*(0.001)-(0.001+0.026)*1
c=-0.014
..=....+....+....

. ....iin ;
Yakma telinin arl-yakma ileminden sonra yakma telinin arl
=0.0205-0.0182=2.3*10-3 g
1 mg 1.6 cal
2.3 mg ?
....=3.68 ......

. ....iin ;

..2..5+..2.. 2......3

..2*
2.76100=6.5136 *10-3

1 ...... ..228 .. ..
*
6.5136 *10-31 .. ..........
=2.326 *10-4 ......=0.2326 ........ ..2..5

0.1 ........ ......3 1.45 ......

0.4652 ........ ......3 ..
.. =6.7454 ......

. .... iin ;

....3+..2.. ..2....4

Kuru klsz yaktta bulunan S miktar : %1.87

..2*
1.87100=4.4132*10-3.. ..
1 ........
32 ....
*
4.4132*10-3 .. ..
1 .. ..........
=1.379*10-4......
0.05 ..........2....4 3.6 ......
0.1379 ..........2....4 ?
.... = 9.9288 cal

..=....+....+....
..=3.68+9.9288+6.7454
..=20.3542 ......

..0=
...(....+..-..0)-..
..2

..0=
3300......
./(19.550-0.014-18.98)-20.35420.236

..0=7688.32 cal/g

4.2. Deneysel Alt Yanma Iss

....=..0-5.85(9..+..)
..2 : Kuru ve klsz yakt tartm, g
..2=..1-..0*0.1607
..2=0.2907-0.3383*0.1607
..2=0.236 g
..2+12/..2 ..2..
%H2 miktar = %11
H miktar=..2*0.0544
H miktar=0.236*0.0544
H miktar=0.0128 g
K=14.06
....=7688.32-5.85(9*0.0128+14.06)
....=7605.39 cal/g

4.3. Kuramsal Hesaplama

..(..)+..2(..) ....2(..) ...1
..2(..)+12/..2(..) ..2..(..) ...2
..2(..)+12/..2(..) ..2..(..) ...3
..2(..)+52/..2(..) ..2..5(..) ...4
..(..)+32/..2(..) ....3(..) ...5

st yanma ss :....=...1+...3+...4+...5
Alt yanma ss : ....=...1+...2+...4+...5
(...4 ihmal)

...1=(
-393520 ..
...... ..
1 ......

4.18 ..
1 ...... ..
12 ..
0.7656 .. ..
1 .. ..........
) = -6006.36 cal
...2=(
-241818 ..
...... ..21 ......
4.18 ..
1 ...... ..22 .. ..
0.0544 .. ..
1 .. ..........
) = -1573.55 cal
...3=(
-285830 ..
...... ..21 ......
4.18 ..
1 ...... ..22 .. ..
0.0544 .. ..
1 .. ..........
) = -1859.95 cal
...5=(
-297200 ..
...... ..
1 ......
4.18 ..
1 ...... ..
32 .. ..
0.0187 .. ..
1 .. ..........
) = -41.55 cal

st yanma ss :....=...1+...3+...4+...5
....=7907.86 cal/g
Alt yanma ss : ....=...1+...2+...4+...5
....=7621.46 cal/g

% Sapma st Yanma Iss =

7907.86-7688.327907.86
* 100 = % 2.27
% Sapma Alt Yanma Iss =
7621.46-7605.397621.46
* 100 = % 0.21

5. TARTIMA VE YORUM

DENEYSEL
KURAMSAL
H0
13023.2244 cal/g
7907.86 cal/g
HU
12940.39425 cal/g
7621.46 cal/g

Yaplan hesaplamalar sonucu deneysel ve kuramsal olarak bulunan sonular

karlatrldnda deneysel sonular kuramsal sonulara gre daha yksek kmtr. Bu
farkn byk orannn kalorimetrenin su deerinden kaynakland dnlmektedir. Ayrca
deney srasnda yaplan scaklk okumalarnn, ortam artlarna bal olarak tartmdan
kaynaklanan hatalarn bu sapmaya neden olabilecei dnlmektedir.

6.KAYNAKLAR
[1] Ak retim Lisesi

Gvenlii 1

Ders Notlar

[2] Coar, Y. Z.. (1997) lkemiz Enerji Sektrnde MTA Genel Mdrlnn Yeri. MTA
Doal Kaynaklar ve Ekonomi Blteni, 6-8, Ankara
[3] Gkmen, V., Memikolu, O., Dal, M., z, D. ve Tuncal, E. (1993) Trkiye Linyit
Envanteri. Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl (MTA) Yayn, Ankara.
[4] Yksel Sarkaya ,Fizikokimya , Geniletilmi 6. Bask , Gazi Kitabevi , Ankara ,(2005)