HUK101U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2655

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1621
HUKUKUN TEMEL
KAVRAMLARI
Yazarlar
Do.Dr. Erturul UZUN (nite 1, 2)
Yrd.Do.Dr. Haluk ATALAY (nite 3)
Yrd.Do.Dr. Tolga AKKAYA (nite 4)
Do.Dr. Korkut ZKORKUT (nite 5, 6)
Do.Dr. Levent AKIN (nite 7)
Do.Dr. Levent GNEN (nite 8)
Editrler
Prof.Dr. Ufuk AYDIN
Yrd.Do.Dr. Elvan STKEN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
r.Gr. Zekiye Rende
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman
Emine Erdir
Grafikerler
Ayflegl Dibek
Aysun fiavl
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Hukukun Temel Kavramlar
ISBN
978-975-06-1322-7
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 248.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Kurallar, Devlet ve Hukuk ......................................................
1. NTE
Hukukun Uygulanmas ............................................................ 28
2. NTE
KURALLAR BTN OLARAK HUKUK......................................................

nsan Davranfl ve Kurallar ..........................................................................
Ahlak Kurallar...............................................................................................
Din Kurallar ..................................................................................................
rf ve det Kurallar ....................................................................................
Hukuk Kurallar.............................................................................................
ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK ............................................................
Devlet ve Zor Kullanma ...............................................................................
Yaptrm .........................................................................................................
Ceza .........................................................................................................
Cebr cra .................................................................................................
Tazminat ..................................................................................................
Geersizlik ...............................................................................................
DZEN VE DEER OLARAK HUKUK.........................................................
Deerler Sistemi Olarak Hukuk ...................................................................
Hukukun fllevleri..........................................................................................
Barfl .........................................................................................................
Gvenlik ..................................................................................................
Eflitlik........................................................................................................
zgrlk ..................................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
HUKUKUN UYGULANMASI .........................................................................

HUKUKUN KAYNAKLARI ............................................................................
Asli Kaynaklar................................................................................................
Yazl Hukuk Kurallar ............................................................................
Yazsz Kaynak: rf ve det Hukuku ...................................................
Tali Kaynaklar................................................................................................
Yarg Kararlar .........................................................................................
Bilimsel Grfller.....................................................................................
YER VE Kfi BAKIMINDAN UYGULANMA.................................................
ZAMAN BAKIMINDAN UYGULANMA.........................................................
Yrrle Girme ...........................................................................................
Yrrlkten Kalkma......................................................................................
Yrrlkten Kaldrma (lga) ...................................................................
ptal Kararlar...........................................................................................
Gemifle Ynelik Uygulanma Sorunu..........................................................
HUKUK KURALLARININ ATIfiMASI .........................................................
stn Kural lkesi..........................................................................................
zel Kural lkesi ...........................................................................................
Yeni Kural lkesi............................................................................................
HUKUKUN YORUMLANMASI ......................................................................
Szel Yorum Teorisi......................................................................................
3
3
4
6
7
8
11
11
12
14
15
16
17
18
18
19
20
20
21
21
22
23
24
24
25
25
26
29
30
30
30
38
39
39
40
40
41
41
41
42
42
42
43
43
44
44
44
45
iv
indekiler
Sistematik Yorum Teorisi..............................................................................

Tarihsel Yorum Teorisi .................................................................................
Amasal Yorum Teorisi.................................................................................
Yorum Aralar ..............................................................................................
Kyas.........................................................................................................
Evleviyet...................................................................................................
Zt Kant ...................................................................................................
HAKMN TAKDR YETKS VE HUKUK YARATMASI...............................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
3. NTE
Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi .............................. 56

KARfiILAfiTIRMALI HUKUK VE HUKUK SSTEMLER ................................
Karfllafltrmal Hukuk....................................................................................
Hukuk Sistemleri ...........................................................................................
Bat Hukuk Kltr.......................................................................................
Kta Avrupas Hukuk Sistemi..................................................................
Anglo-Amerikan Hukuk Sistemi.............................................................
Sosyalist Hukuk Sistemi..........................................................................
TRK HUKUKUNUN TARHSEL GELfiM ................................................
slam Hukuku................................................................................................
Osmanl Hukuku ...........................................................................................
fieriat ve rf............................................................................................
Tanzimat Dnemi: Gelenek ve Bat Hukuku........................................
Cumhuriyet ve Trk Hukuk Devrimi...........................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
46
46
47
47
47
47
47
48
50
52
53
54
55
55
57
57
58
59
59
62
65
68
69
71
71
72
73
75
76
77
78
79
80
80
Yarg rgt............................................................................. 82
GENEL BLG.................................................................................................
ADL YARGI ..................................................................................................
lk Derece Mahkemeleri ..............................................................................
Hukuk Mahkemeleri ..............................................................................
Ceza Mahkemeleri .................................................................................
Blge Adliye Mahkemeleri ..........................................................................
Yargtay ..........................................................................................................
DAR YARGI.................................................................................................
lk Derece Mahkemeleri ..............................................................................
Blge dare Mahkemeleri .............................................................................
Danfltay .........................................................................................................
ANAYASA YARGISI.......................................................................................
Genel Bilgi.....................................................................................................
Anayasa Mahkemesinin Kuruluflu ve Yaps ..............................................
Anayasa Mahkemesinin Grev ve Yetkileri ...............................................
Anayasaya Uygunluk Denetimi ..............................................................
Anayasa Mahkemesinin Dier Grevleri ..............................................
Anayasa Mahkemesinin alflma Usul ......................................................
83
84
85
85
86
87
89
90
91
91
91
92
92
93
93
93
94
95
indekiler
DER YARGI KOLLARI ...............................................................................

Asker dari Yarg .........................................................................................
Asker Ceza Yargs ......................................................................................
Mali Yarg.......................................................................................................
Uyuflmazlk Yargs ......................................................................................
AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES YARGISI ....................................
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Yaps ..............................................
Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Baflvuru ve nceleme .......................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
95
95
96
97
97
98
98
100
101
103
104
104
105
105
Hukuki liflkiler ve Haklar ...................................................... 106
5. NTE
Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve

Korunmas..................................................................................134
6. NTE
HAK KAVRAMI VE TANIMI..........................................................................

HAKLARIN AYRIMI .......................................................................................
Kamu Haklar - zel Haklar Ayrm ............................................................
Kamu Haklar ile zel Haklar Arasndaki Farklar ......................................
Kamu Haklar ve Trleri ...............................................................................
Genel Nitelikli Kamu Haklar ..................................................................
zel Nitelikli Kamu Haklar ...................................................................
Kamu Haklarnn Snrlandrlmas .........................................................
zel Haklar ve Trleri ..................................................................................
Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar ....................................
Konularna Gre zel Haklar ................................................................
Kullanlmalarna Gre zel Haklar........................................................
Amalarna Gre zel Haklar ................................................................
Bamsz Olup Olmamalarna Gre zel Haklar .................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
HAKKIN KAZANILMASI................................................................................
Hakkn Kazanlmasna Yol Aan Sebepler ..................................................
Hakkn Aslen Kazanlmas......................................................................
Hakkn Devren Kazanlmas...................................................................
Haklarn Kazanlmasnda yiniyet.................................................................
yiniyet Kavram ......................................................................................
yiniyetin Unsurlar ................................................................................
yiniyetin Sonular .................................................................................
HAKKIN KAYBEDLMES .............................................................................
HAKKIN KULLANILMASI ..............................................................................
Hakkn Kullanlmas ve Snrlar...................................................................
Hakkn Kullanlmasnda Drst Davranma (Drstlk Kurallar) ............
Hakkn Ktye Kullanlmas .......................................................................
HAKKIN KORUNMASI .................................................................................
Talep Hakk ve Hakkn Devlet Eliyle Korunmas.......................................
Hakkn Bizzat Sahibi Eliyle (Kiflinin Kendisi Tarafndan) Korunmas ......
107
108
108
108
110
110
111
111
112
113
120
120
121
122
124
126
127
129
130
130
132
135
135
138
139
140
140
141
141
145
146
146
147
148
149
149
152
vi
indekiler
Hakkn Korunmasnda spat Yk...............................................................

zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
7. NTE
zel Hukukun Dallar ............................................................. 162

GRfi ..............................................................................................................
MEDEN HUKUK...........................................................................................
Kifliler Hukuku ..............................................................................................
Aile Hukuku ..................................................................................................
Miras Hukuku................................................................................................
Eflya Hukuku .................................................................................................
BORLAR HUKUKU .....................................................................................
fi HUKUKU ...................................................................................................
Bireysel fl Hukuku .......................................................................................
Toplu fl Hukuku...........................................................................................
Sosyal Gvenlik Hukuku ..............................................................................
TCARET HUKUKU .......................................................................................
Ticari flletme Hukuku ..................................................................................
Ticaret fiirketleri Hukuku..............................................................................
Kymetli Evrak Hukuku ...............................................................................
Taflma flleri Hukuku....................................................................................
Deniz Ticareti Hukuku .................................................................................
Sigorta Hukuku .............................................................................................
DEVLETLER ZEL HUKUKU........................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
8. NTE
153
155
157
158
159
159
159
161
163
164
164
165
166
168
171
174
174
176
176
177
177
179
181
182
182
183
185
187
190
192
193
193
195
Kamu Hukukunun Dallar ....................................................... 196

KAMU HUKUKU VE DALLARI .....................................................................
ULUSLARARASI HUKUK ...............................................................................
ANAYASA HUKUKU .....................................................................................
DARE HUKUKU ...........................................................................................
CEZA HUKUKU.............................................................................................
Ceza Hukukunun lkeleri .............................................................................
VERG HUKUKU ...........................................................................................
Vergi Hukukunun lkeleri.............................................................................
Verginin Trleri .............................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
197
199
200
211
213
214
215
216
216
217
220
221
223
225
225
226
Szlk ................................................................................... 227
nsz
nsz
Hukukun Temel Kavramlar dersi birok yksekretim kurumunda farkl
isimlerle okutulmaktadr. Bunlar arasnda Temel Hukuk, Hukuka Girifl, Hukuk
Bafllangc ve Genel Hukuk Bilgisi saylabilir. Hukuk Fakltelerindeki teorik nitelikli Hukuk Bafllangc dersi bir yana; sz konusu derslerin tamamna yaknnda
rencilere hukukun temel felsefesi anlatlmakta ve sonraki yllarda karfllaflacaklar hukuk dersleri ile ilgili pratik bilgiler sunulmaktadr.
Hukukun Temel Kavramlar dersinin ieriini belirlerken nce rencilerimize
hukuku tantmay hedefledik. Bu konularn ele alnd nitelerde hukukun teorik boyutunun arlkl olmasna zen gsterdik. Sonrasnda ise Trk Hukuk Tarihi ve Trk Yarg rgt hakknda temel bilgiler vermeyi ngrdk. Amacmz rencilerimize Trk Hukukunu tantmak oldu.
Bunun devamnda ise hukukun en nemli kavramlarndan Hak Kavramn
ayrntlaryla ele aldk. Kitabmzn son iki nitesini zel Hukukun ve Kamu Hukukunun dallarnn tantmna ayrdk. Her ne kadar zel Hukuk-Kamu Hukuku
ayrm baz yazarlarca reddediliyor olsa da bu ayrmn pedagojik yararn kabul
ediyoruz.
Anadolu niversitesinin akretim sistemi ile eitim veren birok faklte ve
blmnde okutulacak bu ders kitab ortaklafla bir alflmann rndr. Kitabmza Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi retim yeleri Do.Dr. Erturul
UZUN, Yrd.Do.Dr. A. Haluk ATALAY ve Yrd.Do.Dr. Tolga AKKAYA yannda;
Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi Do.Dr. Levent AKIN, Do.Dr.
Levent GNEN ve Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi
Do.Dr. KORKUT ZKORKUT yazdklar deerli nitelerle katkda bulundular.
Kendilerine ifl birliine nem veren, titiz ve zverili alflmalar iin teflekkr ediyoruz.
Elinizde bulunan Hukukun Temel Kavramlar isimli bu eser uzaktan retim
teknikleri esas alnarak hazrlanmfltr. Eserde okuyucunun dikkatini ekmek zere grsel materyallerden yararlanlmfl ve eserin anlafllr klnmas iin olabildiince sade bir dil kullanlmfltr. Eserimizin tm rencilerimize ve okuyucularmza
yararl olmasn dileriz.
ESKfiEHR 2012
Editrler
Prof.Dr. Ufuk AYDIN
Yrd.Do.Dr. Elvan STKEN
vii
HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

nsan davranfln ynlendiren kurallar ierisinde hukuk kurallarn belirleyebilecek,
Hukukun zor kullanma ile iliflkisini kurarak hukuk yaptrmlar tanyabilecek,
Hukukun deer boyutunu tartflabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hukuk
Devlet
Yarglama
Ahlak
rf ve det
Din
Yaptrm
zgrlk
Eflitlik
Gvenlik
Barfl
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
Kurallar, Devlet ve
Hukuk
KURALLAR BTN OLARAK

HUKUK
ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK
DZEN VE DEER OLARAK
HUKUK
Kurallar, Devlet ve Hukuk

KURALLAR BTN OLARAK HUKUK
nsan Davranfl ve Kurallar
nsan davranfl, bazen tmyle isten (irade) dfl faktrlerce belirlenir. Uykudayken yaptmz hareketler, reflekslerimiz, biyolojik srelerin zorlamasyla meydana gelen baz hareketler -sz gelimi ksrmek-, arkasnda herhangi bir istencin
bulunmadn kabul ettiimiz davranfllardr. Bunun yannda, her ne kadar baz
bilim adamlar ve filozoflar kabul etmese de pek ok davranflmz istencimizin
rndr. Bu davranfllarn arkasnda isteme, akl yrtme, hesaplama, hedef belirleme, hedefe ynelme, karar verme gibi farkl zihinsel sreler yer alr. Sz konusu arka plann ayrntlarn bilelim bilmeyelim, bu tr davranfllarmza bizzat
kendimizin neden olduunu, isteseydik farkl trde davranabileceimizi dflnrz. Bunlar istem dfl olanlardan ayrmak iin eylem kelimesini kullanabiliriz.
nsan eylemleri, tekrarlayacak olursak, istencin rndr. sten, salt istek veya arzu deildir. stek ve arzularn da yn vermesiyle isten; seim yapma, hedef
belirleme, sebep sonu iliflkisi kurma ve karar vermedir. yleyse bir eylemde bulunurken, belli bir amacmz, hedefimiz vardr; bu hedefe, amaca ulaflmak iin flu
veya bu flekilde deil de belli bir flekilde eylemde bulunmay tercih ederiz. Tercih
ettiimiz eylemin, bizi hedefimize ulafltrmaya yarayacan dflnrz. Hesapladktan, sebep sonu iliflkisi kurduktan sonra en uygun eylemi gereklefltirme kararn verir ve bu karar uyarnca eylemde bulunuruz. ounca bu sre, zihnimizde
ok hzl bir flekilde gerekleflir ve biz durup neyi nasl yaptmz hakknda dflnmezsek, eylemlerimizin arkasnda neler olup bittiini fark etmeyiz bile.
Yukarda ksmen betimlediimiz srete rol olan pek ok i ve dfl faktr vardr. Bunlarn bir ksm salt maddi ve istenle ilgisi olmayan faktrlerdir. Sz gelimi,
paranz olmad iin son yirmi drt saattir hibir fley yiyemediinizi dflnn. Sokakta yryorsunuz ve bir pizza sipariflini teslim etmek zere motosikletinden
uzaklaflan pizza datcsnn motosikletinin selesinde hl bir paket pizza bulunduunu gryorsunuz -muhtemelen bu pizza baflka bir adrese teslim edilecek.
Pizzay yemek isteyeceinizden flphe duymuyoruz. Pizzay -sizin olmayan, parasn vermediiniz ve veremeyeceiniz pizzay, bir baflkasnn beklemekte olduu
pizzay- almak eylemi ile pizzaya dokunmadan oradan uzaklaflmak eylemi arasnda bir tercih yapmak durumundasnz. Alnzn bu karar vermenizde etkisi olaca kesindir. Pizzaya dokunmamay tercih etseniz bile, bu karar, tok olduunuz
Arkasnda herhangi bir

istencin bulunmad
durumlar karfllamak iin,
gndelik dilde gayriradi
veya istem dfl ifadelerini
kullanrz.
Kurallar, belli durumlarda ne

yaplmas veya yaplmamas
gerektiini syler.
Toplumsal yaflam belli

kurallara muhatap olmak
anlamna gelir.
durumdakinden ok daha zor verirsiniz. Burada alk, tmyle maddi ve istenle

ilgisi olmayan bir faktrdr. Ancak bunun karflsnda, pizzay almamanza neden
olan faktr, tmyle istencinizle ilgilidir.
Tercihlerimizi, kararlarmz ve dolaysyla eylemlerimizi belirleyen baz faktrler ise istencin, hatta baflkalarnn istencinin rn olduu gibi, kural adn alan
zel bir biime de sahiptir. Kurallar, belli durumlarda ne yaplmas gerektiini syleyen ifadelerdir. Bu kurallarn varln, dolaysyla bir kural dflncesini, eitim
ve sosyalleflme srecinde doallkla reniriz. yle ki, kurallarn varln doal
grr, hatta zorunlu olduklarn dflnrz.
Kurallar, bazen bizzat eylemde bulunan kifli tarafndan oluflturulur. Bu durumda kifli, kendisi iin kural koyar. ou durumda ise kurallar, kiflinin dflndaki bir
irade tarafndan koyulur.
stisnai durumlar sz konusu olsa da, kural dflncesi, tek tek olaylar iin deil, benzer btn olaylar iin geerli olmay ifade eder. Dolaysyla bir kuraln var
olduunu sylemek, sadece belli bir olayda belli bir flekilde davranlmas gerektiini sylemek deildir. Bu adan kurallarn genel olduunu syleriz.
Bir kuraln varl, eylemlerin arkasnda zgr iradenin bulunduu dflnldnden, zorunlu olarak bir sorumluluk dflncesi yaratr. Eer bir kural varsa, baflka bir deyiflle sizin davranfllarnza ynelmifl bir kural varsa, bu dflncenin mantksal sonucu, kurala aykr eyleminizin, sorumluluunuzu douracadr. Eer kurala aykr davranmflsanz, her fleyden nce, hareketiniz yanlfltr. Farkl flekilde eylemde bulunma olanana sahip olduunuz iin, kuraln trne ve ieriine bal
olarak knanabilir, cezalandrlabilir, belli bir olanaktan mahrum braklabilir, en
azndan vicdan azab yahut sululuk duygusu duyabilirsiniz.
nsan davranfln ynlendiren farkl trlerde pek ok kural vardr. Kurallarn tr
ve says, toplumsal iliflkilerin eflitlilii ve karmaflklyla doru orantldr. Sadece kurmaca romanlarda mmkn olduunu bildiimiz yalnz yaflama durumunda,
kiflinin kendisi iin koyaca kurallarn var olabileceini dflnsek bile, bunlarn
says ok fazla olmayacaktr.
Toplum iinde srdrlen yaflam, eflitli kurallara muhatap olma anlamna gelir.
inde yaflanlan toplumun ahlaki yarglar, gelenekleri, siyasi iktidarn koyduu kurallar, toplum iindeki daha kk gruplarn eflitli insan davranfllarna ynelik kurallar -sz gelimi adabmuafleret (grg) kurallar, meslek kurallar, moda kurallar- btn
toplumlarda varln gzlemlediimiz din kurallar ve benzerleri, neredeyse insan eylemlerinin her trn konu edinmeye ve ynlendirmeye alflr. Hukuk kurallar da,
insan davranflna ynelmifl kurallardandr ve kiflinin belli durumlarda hangi eylemde
bulunulmas gerektiini, muhtemel eylemlerinin sonularyla birlikte ifade eder.
Asl konumuz hukuk kurallar olmakla birlikte, kurallar eflitlilii ierisinde neye hukuk kural deneceini daha iyi belirleyebilmek iin ncelikle insan davranflna ynelmifl dier kurallardan bir kana deineceiz. Ancak hukuk denildiine
kastedilenin sadece hukuk kurallar olmadn, hukuk szcnn daha genifl
bir anlama ve olgular btnne gnderme yaptn sylememiz gerekiyor. Bu genifl anlam ve olgular btnn, hukuk kurallarn ele alrken greceiz.
Ahlak Kurallar
nsan akl sahibi bir varlktr ve flphesiz akl sahibi olmak, onu dier varlklardan
ayran en nemli zelliktir. nsan, akl sayesinde nesneleri ve olgular seyretmekle
kalmaz, onlar karfllafltrr, birbirleriyle balantlandrr. nsan yine akl sayesinde
karfllafltrma ve balantlandrmann yannda projeler yapar, bu projelere uygun
1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk
aralar tasarlar. Doa yasalarndan tamamen bamszlaflamasa da kendini tmden

doann akflna brakmaz, doay deifltirmeye alflr.
Filozoflar teden beri, insan aklnn iki ynn birbirinden ayrmfltr. Bunlarn
birincisi teorik akl olarak isimlendirilir ve nesne ve olgular seyretmeye, karfllafltrmaya ve balantlandrmaya karfllk gelir. Teorik akl, nesneler ve olgular zerine dflnr. Neye inanlmas gerektiine karar verir.
Pratik akl, ne yaplmas gerektiine karar verir. Pratik akl, amalar ve hedefler koyar, projeler retir, bu ama ve hedeflere nasl ulafllacan belirler. Dolaysyla pratik akl, eylemleri ynlendirir. nsann her eylemi ncesinde pratik
akl devreye girer ve kifli farknda olsun olmasn fiimdi ne yapmalym? sorusuna
verdii yanta gre eylemde bulunur. Ne yaplmas gerektiine karar verilecek durum, bazen pratik akln salt arasal kullanmn gerektirir. Yani ortada belli bir hedef vardr ve bu hedefin gerekleflmesi iin hangi eylemin yaplmas gerektiine
karar verilecektir. Sz gelimi, bir elmay ikiye blmek iin yumrukla vurmak, makasla kesmek veya bakla kesmek arasnda yaplacak tercih, salt arasal akl vastasyla belirlenir. Ancak pratik akl, nasl davranlmas gerektiine iliflkin olarak
farkl bir trde daha ifller. Buna pratik akln ahlaki yn diyebiliriz. Bu ynyle
pratik akl, deerler ve normlar tretir. Eylemleri bu deerler ve normlar erevesinde ynlendirir.
fiimdi ne yapmalym? veya Hangi eylemde bulunmalym? sorularnn cevabnn, deer yklenmifl normlar vastasyla cevaplanmas sonucu, ahlaki yarglar ortaya kar. Ahlaki yarglar, belli bir durumda nasl davranmamz gerektiini sylerken bunu, kendine has bir iyi anlayfl erevesinde temellendirir. Ahlaki yarglar,
yani ahlak ilke ve kurallar, bize iyiyi gereklefltirmek iin hangi ilkeleri veya kurallar izlememiz gerektiini syler.
Ahlak szcnn betimsel ve normatif anlam taflyan iki kullanm vardr. Birincisi, zellikle toplum veya gruplarla ilgili olduunda, var olan davranfl kurallarna gnderme yapar. Bir toplumun ahlakndan bahsederken uyulmas gereken
kurallardan deil, uyulmakta olan kurallardan bahsederiz. Bu nedenle byle bir
kullanm, tasvir etme ifllevine sahip olmak anlamnda betimseldir. kincisinde ise
uyulmas gereken kurallar dflncesi vardr. Bu anlamyla ahlak, insanlara uyma
talebinde bulunmak anlamnda kullanlr, dolaysyla da normatiftir.
Normatif anlamda ahlak, uyulmas gereken davranfl kurallar anlamna gelir.
Bir eylemin ahlaka uygun olmasyla ahlak kurallarna uygun olmasn kastederiz.
Ancak ahlaki olmak, sadece kurala uygun olmakla aklanmaz. Ahlaka uygun eylem doru, uygun olmayan ise yanlfl olarak nitelenmifl olurken ayn zamanda,
ahlaki eylemin iyiye yneldiini, ahlaka aykr eylemin de ktye yneldii sylemifl oluruz. Dolaysyla ahlak kurallar, iyiye ynelmifl eylemi talep eden kurallardr. Ahlaki nitelemenin bu zellii, ahlak kurallarn dier davranfl kurallarndan
ayran en nemli yndr.
Buraya kadar yaptmz tartflmadan, ahlakn deer yarglar ieren, iyiye ynelmifl davranfl kurallar olarak belirlenebilecei sonucuna varmak mmkn. Ancak hlen akla kavuflturulmas gereken bir nokta bulunuyor: Kurallarn kayna veya koyucusu sorunu.
ncelikle ahlakn doadan ve olgudan kaynaklanmadn sylemeliyiz. Ahlak
beflerdir. nsan rndr. Doada ahlak olmaz; doann ahlak olmaz. Doann
yasalar vardr. Olgular bizatihi deer yaratmaz. Yafll bir insann varl, kendisine
yardm edilmesini doal olarak gerektirmez. Karnn doyurmak iin srekli baflkalarn ldren bir aslan, ahlaksz deildir.
Teorik akl: Akln, nesne ve

olgular hakknda neye
inanlmas gerektiiyle ilgili
yaplan dflnmeyi
gereklefltiren yn.
Pratik akl: Akln eylemle
ilgili dflnmeyi
gereklefltiren, ne yaplmas
gerektiine karar veren
yn.
Normatif ahlak: Uyulmas

gereken davranfl kurallarna
iflaret eder.
Her grubun kendine has ama

yelerinden bamsz
oluflturulmufl bir ahlak
vardr.
Ne var ki ahlakn befler olmas, insan rn olmas, toplumsallktan ayr dflnlemez. Hepimiz, ad nasl konmufl olursa olsun, uyulmas gereken kurallar btn olarak ahlak, domakla katldmz toplumda hazr buluruz. Hatta dahil olduumuz toplumsal gruplar deifltike, yeni ahlaklarla tanflrz. Ailenin ahlakndan kopan ocuk, sokan ahlakyla ve rencilerin ahlakyla tanflr. Sonra dahil
olduu meslek grubunun, kendine ait bir ahlak vardr. Su iflleyip de hapishaneye dflerse, mahkmlarn ahlakn tanma imkn bulur.
Ahlakla ilk olarak ocuklukta tanfllr. Uzunca bir sre, neyin doru neyin yanlfl olduu renilir. Baz deer yarglarn reddetmifl bile olsa ocuk, deerlendirme sistemini renmifltir. Bu gerek, ahlakn toplumsal, topluma bal olduunu,
ahlak kurallarnn toplum tarafndan belirlendiini sylemek iin olduka gl bir
nedendir.
Ama retilen deer yarglarn reddetme imkn daima vardr. oumuz, toplumun ahlaki yarglarndan zaman zaman flikayet etmiflizdir. Belli bir olgunluk seviyesine erifltikten sonra, toplumdan rendiimiz ahlaki yarglar kendi iimizde
sorgular, deerlendirir ve deerlendirmemize gre farkl bir ahlaki yargya tutunabiliriz. Herkesin yaflad bu deneyim ise ahlakn bireyin kendi koyduu kurallar
olduunu dflndrr.
Ne var ki hibir zaman ahlaki yarglarmz bizzat kendimizin mi oluflturduu
yoksa toplumun kklkten bilinaltmza kazd inanlar m olduu konusunda kesin bir karar veremeyiz. stelik ahlakn bireysel olduunu savunurken, pek
ok ahlaki konuda pek ok kifliyle anlaflabilmek tuhaftr. Dolaysyla pek ok konuda toplumsal mutabakatn salanmfl olmas, bireysellik ile toplumsallk arasnda karar vermeyi glefltirir.
Bu konuda kesin bir karar veremesek bile en azndan flunu syleyebiliriz:
ahlaki yarglar ncelikle toplumdan renilir. Bu durumda ahlak dflardadr. Ama
bir eylemin ahlaki bir eylem olmas, iyiye ynelmeye ve isteyerek yapmaya bal
ise kiflinin derin bir dflnme yapmakszn kabullendii ve yneldii hedefin iyilii konusunda hi dflnmedii bir eylem standard, zaten ahlaki deildir. yleyse
bir ilke veya kuraln kendisi iin ahlaki bir ilke veya kural olduunu syleyen kifli, bu ilke ve kurallar baflkalarndan renmifl bile olsa, bu kurallarn koyucusu
hline gelmifltir. Bir ilke veya kurala ahlakilik nitelii ykleyen kifli, ayn zamanda
o ilke veya kural koyan kifli olmufltur.
Kurallar sz konusu olduunda, zellikle de hukuktan bahsederken nemli bir
nokta, kurallara uymamann sonulardr. Dier kurallar asndan ilgili ksmlarda
ele almak zere, flimdilik sadece ahlak kurallarna uyulmamasna deinelim. Bir
ahlak kuralna uyulmamasnn iki tr sonucu olabilir. Birincisi, ahlak kiflinin kendi
kendisine snr koymas demek olduundan, kendi iinde yaflad eliflkinin sonucu olarak duyulan ve genellikle vicdan azab olarak isimlendirilen huzursuzluktur.
kinci tr sonu, toplumun genel ahlaki yarglarna aykr hareket edilmesi durumunda dier kiflilerle ilgili olarak ortaya kar. Kifli baflkalar tarafndan ayplanabilir, knanabilir, hatta dfllanabilir.
Ahlaki yarglar ncelikle

toplumdan renilir.
Din Kurallar
Tarih ve antropoloji bilgimiz, tarihin her anda ve btn toplumlarda dinin var
olduunu syler. Bununla birlikte dinin ne olduunu veya neye din deneceini cevaplamakta zorlanabiliriz. stelik, farkl bakfl alar, birbirinden olduka farkl din
tanmlar yapabilecek, zellikle belli bir dinin mensubu olan asndan bu tanm,
kendi mensubiyetinin gerekleri erevesinde ortaya kabilecektir. Dolaysyla bu
ynde yaplacak bir tanmn her hlkrda tartflmal olduu gereinden hareketle, dinin insann doasna, evrenin yapsna, insanlarn nasl yaflamas gerektiine, gereklik ve deerlerle ilgili dorular arafltrmann en iyi yntemlerine iliflkin
birbiriyle iten balantl bir inanlar kmesi ve bu inanlar tarafndan belirlenen tutumlar ve pratikler olduunu sylemekle yetinebiliriz (Honer, Hunt ve Okholm 2003, s. 258).
Dinler, insanolunun binlerce yldr sorageldii Dnya nasl var oldu?, Ne iin
yaflyorum/yaflamalym?, lmden sonra hayat var m? gibi sorulara eflitli cevaplar sunar. Bu cevaplar, bazen tanr dediimiz ak bir iradeye iflaret ederek evreni tanr tarafndan yaratlmfl kabul eder, bazen de aklamalarn doast glere dayandrr. Tanr veya doast glerle olan iliflki, ounca tapnma ad verilen bireysel veya kolektif ritellerle kurulur.
Dinler, evrene dair bir anlayfl ortaya koyar ve insan olmann ve befler eylemlerin anlamn sunarken, ayn zamanda mensuplarndan eflitli flekillerde davranmalarn ister. Bu davranfllarn bir ksm, ibadet veya tapnma ad verilen riteller
olarak salt din karakterde iken bir ksm da gndelik yaflama iliflkindir. Dinden dine farkllk gsteren derecelerde, kiflinin tek baflna iken bile yapmas gereken eylemlerden, baflka insanlarla, hatta dier canllarla ve genel olarak evrenle olan iliflkisindeki tutum, eylem ve dflncelerine kadar uzanan pek ok kural bulunabilir.
Bir dinin mensubunun, dinin ngrd eylemleri yerine getirmemesi yahut
daha ak bir ifadeyle din kurallarna aykr davranmas, ncelikle kendi inanc asndan dflt bir eliflkiyi ortaya karr. Bu eliflki inan zayfln gsterdii kadar, tanrnn veya doast glerin gazabn ekmek, bu dnyada veya hem bu
dnyada hem de te dnyada bir azaba maruz kalmak korkusunu da dourur. Bu
gazap ve azap inanc, din kurallarna uymaya zorlayan bir etken olarak, din kurallarnn yaptrmdr.
Bununla birlikte dinler, kiflilerin din kurallarn ihlal etmeleri durumunda insanlar eliyle ve dnyevi aralarla cezalandrlmalarn isteyebilir. Bu durumda din kurallarna uyan ve din adna hareket ettiini syleyen kifliler, g sahibi olduklar
takdirde, din kurallarnn gereklerini hayata geirirler. Genellikle byle bir devlete, teokratik devlet veya din devleti denir. Ne var ki, aflada greceimiz gibi, hukukun tanm yaplrken devlet tarafndan karlmfl kurallar olmay belirleyici bir
zellik olarak kabul edersek, sz konusu teokratik devletin hukukunun din hukuk olduunu sylememiz eliflik olacaktr. Dolaysyla daha doru ve tutarl bir
belirlemeyle, din kurallarn yaptrmnn te dnyayla ve doast glerle iliflkili olduunu, din kurallarnn iktidar tarafndan benimsenmesiyle ortaya kan uygulamann, olsa olsa dine uygun, dine dayanan bir hukuk dzeni olduunu sylemek gerekir.
Din kurallarna uyulmasnn

yarataca gazap ve azap bu
kurallarn yaptrmdr.
rf ve det Kurallar
Eylemlerimizi ynlendiren baz kurallar bizzat toplumsal pratiklerde buluruz. Bu
pratikler toplumda ylesine yerleflmifltir ki, belli bir yrede yahut toplumun ortak
karakteristiini taflyan topluluklarda artk bir kural hline gelmifltir. Kural kimin
koyduu bilinmez; hatta bu pratii uygulayanlar sz konusu kuraln ne zaman
konulduunu da bilmez. Bu tip pratiklerin kural oluflu, ortaklafla kabule ve eskilie, yani ok uzun zamandan beri uygulanyor olmaya baldr. yleyse rf ve det
kurallar ad verilen bu kurallarn en nemli iki zellii, bafllangc bilinemeyecek
lde eskiden beri uygulanyor olmak ve toplumda bu flekilde hareket edilmesi
gerektii ynnde bir inancn bulunmasdr.
rf ve det kurallar zellikle

modernleflmemifl
toplumlarda daha fazla
nem taflr.
rf ve det kurallar, biraz

daha genifl hliyle gelenek,
biraz daha dar hliyle tre
ismini alr.
rf ve det kurallar, zellikle modernleflmemifl toplumlarda bireylerin davranfllarn ynlendiren en nemli kurallardandr. rf ve det kurallar sosyalleflme
srecinde kifliden kifliye, nesilden nesile aktarlr. Toplumun byk bir ounluu,
zellikle de eflitli iktidar aralarn kullananlar tarafndan benimsenen bu kurallara uyulmamas, bazen modern hukuk sistemlerindeki hukuk ihlallerine verilen
tepkiden ok daha ar olabilir. stelik rf ve detler, kiflilerin kimlik alglarnda
da kurucu unsurdur. rf ve detlere uyulmamfl olmas, dflardan bir bask ve zorlama gelmese bile, kifli asndan ykc sonular dourabilir.
Bu toplumsal pratikler, aktr ki, ahlak ve din kurallar ile ounca i ie gemifltir. Hatta bazen gzlemlenen bir kurala ahlak kural m, din kural m yoksa rf
ve det kural m deneceine karar vermek zor olabilir. Dahas, byle bir topluluun yesi, uyduu kuraln niteliini tartflma ihtiyac hissetmeyebilir ve hem dine
hem de rfe uyduunu iddia edebilir ve bylece ahlaka uygun davrandn dflnebilir. Dorusu, genifl anlamda alnd takdirde ahlak kurallarnn eylemleri doru ve yanlfl, iyi ve kt olarak nitelendirdiini dflnrsek, ahlak kavram zaten
din kurallar ile rf ve det kurallarn kapsar grnmdedir. Dinden ve toplumsal
pratiklerden bamszlafltn dflndmz durumlarda bile ahlaki yarglarn izlerini din dflnceye ve kltre dayandrmak mmkn olacaktr.
Hukuk Kurallar
Hukuk kurallar emreder
veya yasaklar.
nsanlar ldrme
kabiliyetinden yoksun
olsalard ldrmeyi ahlak,
din veya hukuk kurallaryla
yasaklamann anlam
kalmazd.
Hukuk kurallar, aynen dier kurallar gibi yneldikleri kiflilere, daha teknik tabirle muhataplarna belli bir flekilde davranmay veya davranmamay syler. Yani hukuk kurallar ncelikle emreder veya yasaklar. Bunun yannda hukuk kurallar,
belli durumlarda belli eylemlerde bulunmaya izin verir. Hukukun belli bir eylemde bulunmaya izin vermesi, kiflinin o eylemi yapmaya mecbur olmamakla birlikte,
yapmas durumunda istemedii bir durumla karfllaflmayaca, izin verilmifl bir eylemin tipinin, hukuk tarafndan korumaya alnd anlamna gelir.
Genel olarak btn kurallarn, zel olarak ise hukuk kurallarnn emir ve yasaklarla kiflileri belli bir flekilde eylemde bulunmaya mecbur tutmasnn da ne anlama geldiini aklamamz gerekiyor. Mecburiyet yahut zorunluluk, esasnda, aksi flekilde davranmann imknsz olduunu ifade eder. Nitekim bu kelimeler, zellikle nesneler ve fizik dnya hakknda kullanldnda doa yasalarna karfllk gelen bir anlama sahiptirler. Bununla birlikte befleri davranfl ynlendiren kurallarn
mecbur klmasndan bahsettiimizde, aksi flekilde davranmann imknszln kastetmeyiz. Bir kuraln emir veya yasakla yneldii kifli, pekl bu kuraln iflaret ettii eylemi gereklefltirmeyebilir. ster ahlak, ister din, isterse hukuk kural olsun,
insanlar bu kurallarn aksi ynnde hareket edebilirler. Hatta flyle sylemek belki daha doru olacaktr: Aksi ynde hareket etme ihtimali, zaten o kurallarn yaratlmasnn nedenidir. Eer insanlar ldrme kabiliyetinden yoksun olsa idiler, ldrmeyi ahlaken, dinen veya hukuken yasaklamann bir anlam kalmazd. Dolaysyla kurallarn yaratt mecburiyet veya zorunluluk, daha ok, sorumluluk ve ykmllk anlamlarna gelir. Sorumluluk ve ykmllk ise, sz konusu kural sisteminin mahiyeti asndan deiflkenlik gsterir. Yukarda da belirttiimiz gibi, bir
ahlak kuralna uymamakla ortaya kan ahlaki sorumluluk kiflinin vicdan azab veya psikolojik huzursuzluu sonucuna ve ayn zamanda dier insanlar tarafndan
knanmasna neden olur. Bir din kuralnn aksi ynnde eylemde bulunmak, o dinin mensubu asndan, bu dnyada veya te dnyada ekilecek bir acy dourur. Bir hukuk kuralnn ihlali nedeniyle ortaya kan sorumluluk, yani bir ykmlln yerine getirilmemesi, kiflinin hukuk dzeninin ngrd sonularla kar-
fllaflmasna neden olur. Bu sonular, tazminat deme, baz haklardan mahrum kalma veya dorudan cezaya maruz kalma yahut eylemiyle elde etmeyi umduu sonucun gerekleflmemesi olabilir.
Hukuk kurallarnn zellikle gndelik hayatta ska karfllafltmz rnekleri,
ahlak kurallaryla, din kurallaryla yahut rf ve det kurallaryla benzerlik gsterebilir yahut bu kurallara dayandrlabilir. Sz gelimi hrszlk, adam ldrme, hakaret
etme gibi eylemler, pek ok ahlak anlayfl, neredeyse btn dinler ve yine neredeyse btn toplumlarn tarihten gelen rf ve detleri erevesinde yasaklanmfltr.
Bununla birlikte, sz gelimi hrszl yasaklayan bir kuraln hukuk kural olup olmadn belirleyebilmek iin baz ltler gelifltirmek zorundayz. Eer byle ltler gelifltiremezsek, kurallar arasnda ya ayrm yapmak gereksizleflecek yahut da
kavram karmaflas sonucu, hukuktan beklenen belirlilik imknsz hle gelecektir.
yle grnyor ki, bir kuraln hukuk kural olduunu sylemek, her fleyden
nce, sz konusu kuraln merkez siyasal iktidar tarafndan karldn sylemektir. Daha gndelik bir tabirle, bir kural devlet tarafndan karlmflsa hukuk kuraldr. Bu durumda hukuk kurallarn dier kurallardan ayran zelliin, kuraln koyucusu, yaratcs tarafndan yaplan belirlemeye bal olduunu syleyebiliriz.
Devlet tarafndan yaratlmay, hukuk kural olmann belirleyici zellii yapmann baz sonular bulunuyor. lk olarak sylenmesi gereken, bir kural hukuk kural yapan fleyin, o kuraln ierii olmaddr. Yani bir kuraln neyi emrettii veya
yasakladna bakarak, emredilen veya yasaklanan fleyin ahlak veya din tarafndan
da emredilip emredilmediini, yasaklanp yasaklanmadn tartflma konusu yaparak o kuraln hukuk kural olduuna karar vermek mmkn deildir. Bu adan
hukuklik, bir usul yahut biim sorunudur. Baflka bir deyiflle, hukuk kural olmak,
kuraln yaplfl usulne ait bir meseledir. Bu noktann altn zellikle izmemizin
nedeni, zellikle felsefeciler tarafndan yaplan ama gndelik hayatta da zaman zaman rastladmz bir tartflmann kafa karflklna yol ama ihtimalidir. Baz felsefeciler, bir kuraln hukuklik sfatn alabilmek iin baz ahlaki ltleri yerine getirmesi gerektiini iddia ederler. Bu iddiann bir uzants olarak, gndelik siyasal
tartflmalarda kanun/yasa devleti ile hukuk devleti arasnda ayrm yapldna tank oluruz. Byle bir ayrmla kastedilen, devletin kard kurallara kanun/yasa
dense bile, hukukun yasalar aflan bir kavram olduudur. Sz konusu iddiann taraftarlarna gre, yasalarn ayn zamanda hukuk saylabilmesi iin, baz evrensel
ahlaki ilkelere uygun olmas gerekir. Ne var ki, hukukun olaan uygulanflnda,
devlet tarafndan karlan kurallar uygulamakla grevli kifli ve kurumlar bu kurallarn ahlakiliini tartflma konusu yapmazlar ve devletin kard kurallar hukuk
kabul ederek eylem ve kararlarna dayanak ve gereke yaparlar.
Hukuk kural olmann, devlet tarafndan yaratlmfl olmaya balanmfl olmasnn
bir baflka sonucu, hukuk kurallarnn birer ahlak veya din kural olarak kabul edilememesidir. Yani bir yandan ahlak ve din kurallar hukuk kural olarak kabul edilmezken, dier yandan hukuk kurallarna da ahlakilik ve dinlik sfat yklenemez.
Bu sonucun pratik anlam, hukuk kurallarna uyan bir kiflinin srf bu yzden ahlakl bir insan olamayacadr. Pizzacnn motosikletindeki pizza rneimizi hatrlayacak olursak; pizzay srf hukuk tarafndan yasakland iin almayan kifli, byle
davranarak ahlaka uygun bir eylemde bulunmufl saylmaz. Zira kifli, sadece hukuka yasaklanmfl olmay dikkate aldnda, ahlaka uygun davranmay deil, pizzay ald takdirde hukukun ngrd cezadan kanmay amalamaktadr.
Hukukliin devletle ilgili bir mesele olmasnn, hukuk kurallarnn din kurallaryla iliflkisi asndan da pratik bir anlam vardr. Hukuk kurallar, devlet tarafndan -
Bir kural, devlet tarafndan

karlmflsa hukuk kuraldr.
Bir grfle gre devletin

kard kurallara kanun
denilse bile hukuk kanunlar
aflan bir kavramdr.
Devletin kard kurallara

din kural denemez.
10
Devlet hukuku yaratr, hukuk

da devleti...
Yarglama faaliyeti, bir

eylemin bir kurala uygun
olup olmadn
belirlemektir.
karlmfl kurallar olarak tanmlandnda, devletin kard kurallar da hukuk kural

olarak kabul edildiinde, din kurallar ile hukuk kurallar kkl bir flekilde birbirinden ayrlmfl olur. Bunun sonucu olarak da, sklkla rastlanan bir kavram, mantken
anlamsz hle gelir. Bu kavram, teokratik devlettir. Teokratik devlet, din kurallarnn hakim olduu bir devlet olarak tanmlanr. Ne var ki, siyasal iktidarn kard
ve uygulad kurallar, hukuk kurallardr. Kavramsal olarak devlet, din kurallarn
uygulamaz. Yahut devletin kard ve uygulad kurallara din kural denmez. Devlet olsa olsa, belli bir dinin kurallarna uygun kurallar karr. Ama iktidarn rn olmakla, bu kurallar hukuk kural olacaktr. Zaten yukarda da belirttiimiz gibi, ahlak,
din ve hukuk kurallarnn bir ksm rtflebilir. Bir hukuk sisteminin ve iktidar sahiplerinin herhangi bir ahlak anlayflndan, ayn zamanda da belli bir dinden etkilenmeleri pekl mmkndr. Hatta aflada greceimiz gibi, hukuk ayn zamanda bir
deeri de temsil ettiinden, bu ounca kanlmazdr. Ancak, tekrarlayacak olursak,
devletin yaratt ve uygulad kurallar, hukuk kurallardr, din kurallar deil.
Hukukun, devletin rn olmas nedeniyle doallkla sahip olduu baz zellikler bulunmaktadr. Bu zelliklere deinmeden nce, bir noktann altn izmemiz gerekiyor. Her ne kadar hukukun devletin rn, devlet yapm kurallar olduunu sylyorsak da, devlet ve hukuk iliflkisi, yapan-yaplan iliflkisi kadar basit deildir. Zira hukukun yaratcs olarak devleti kolaylkla teflhis edebilmemize karfln,
dngsel bir flekilde, devletin de hukuk tarafndan yaratldn gzlemleriz. Eer
devlet bir iktidar rgtlenmesi ise bu rgtlenme doal olarak kurallara, yani hukuka dayanr. rgtlenmenin biimi, snrlar, yetkileri ve gc, tmyle hukuk tarafndan belirlenir. te yandan hukuk, yine bu rgtlenme tarafndan retilmektedir. Dolaysyla hukuk ve devlet srekli olarak birbirlerini yaratmaktadr. Bu durumda ise hukuk szcn kullandmz yerde devlet szcn, devlet szcn kullandmz yerde ise hukuk szcn kullanmamz, herhangi bir anlam
kaymas yaratmaz. Ksaca diyebiliriz ki, hukuk ve devlet szckleri, ayn anlam ve
olgular btnne gnderme yaparlar. fiimdi, hukuk veya devlet olmann doal anlamlarndan bir kan ele alabiliriz.
Hukuk kural, merkezi siyasal iktidar veya devlet ifadelerinin tafld zorunlu
bir anlam, rgtl yarglamadr. Yarglama, herhangi trden bir kuraln varlnda
kendiliinden ortaya kar. Yarglama, bir eylemin bir kurala uygun olup olmadn belirlemedir. Bu adan ahlak kurallar sz konusu olduunda kiflinin kendi eylemleri hakknda yapt deerlendirme bir yarglama, kifli de bu durumda kendisinin yargc olduu gibi, dier insanlarn deerlendirmesi de yarglamadr. Ancak hukuktan ve devletten bahsettiimizde, bu yarglama rgtlenmifl, kurumlaflmfl, egemenlik alannn tamamnda etkin, srekli ve dzenli bir flekilde karflmza kar.
zellikle iinde yafladmz siyasal yaplanma biimini dikkate alacak olursak,
bir devletin ve hukukun varlndan bahsetmek, devletin kurduu ve destekledii
rgtl yarglamann var olduunu sylemektir. rgtl bir yarglamay, devlet yaplanmasnn dflnda gzlemlemek mmkn deildir. Eer bir devlet ierisinde, o
devletin hukukundan ve yarglama sisteminden ayr baflka bir yarglama sistemi
kurulmufl ise, gndelik dilde devlet iinde devlet ifadesini kullanrz. Zira yarglama yetkisi, devletin istisnai, yani sadece kendisine ait yetkilerinden kabul edilir.
Eer toplumda iktidar ele geirdiini iddia edilen g, koyduu kurallara uyulup
uyulmadn dzenli ve rgtl kurumlarla yarglayamyorsa, iktidarn tam anlamyla kurulamadn sylemek mmkn olur. Bir devletin egemen bir g olmas, iktidar iddiasnda bulunduu snrlar ierisinde yarglama yapabilmesine ve sadece merkezi siyasal iktidarn bu yetkiyi kullanyor olmasna baldr.
11
Devletin rgtl yarglama faaliyetinde ilk olarak gze arpan, mahkemelerdir.

Mahkemeler, devlet tarafndan yaratlan hukuk kurallarna fiilen uyulup uyulmadn belirler. Mahkemelerin bir ksm, su ad verilen ihlallerle ilgilenir. Su, iktidarn nemli grd kural ihlalleridir ve bir eylemin bu trden bir ihlal olduu
mahkemece tespit edilirse, mahkemenin dier grevi, hukukun ngrd erevede bir cezaya karar vermektir. Su oluflturduu kabul edilen eylemlerde devlet,
ayn zamanda davac konumundadr. Dolaysyla su iflledii dflnlen kiflinin
mahkemece yarglanmas sreci, yine devlet tarafndan ynetilir. Sz gelimi Trk
hukuku, su madurlarnn, mesela eflyas alnan bir kiflinin, bizzat dava amasna izin vermez. Kabaca bir baflkasnn maln, izinsiz olarak kendi menfaati iin almak fleklinde tanmlanabilecek hrszlk, hukuk dzeni tarafndan nemli bir kural ihlali olarak grlr. Hrszlk eyleminden flikayet veya ihbar gibi bir yolla haberdar olan devlet grevlisi, yani savc, gerekli hazrln yaptktan sonra, ceza
mahkemesinde zanl (flpheli) aleyhine dava aar. Mahkeme, hukukun ngrd yarglama kurallar erevesinde, yarglanan kiflinin, yani sann, gerekten bu
eylemi yapp yapmadn arafltrr. Eylemin sank tarafndan gereklefltirildii kanaatine varld takdirde, mahkemece bu eylem iin bir cezaya hkmedilir.
Mahkemelerin bir ksm ise bireyler arasndaki su oluflturmayan uyuflmazlklarn giderilmesiyle ilgilenir. Bir eflyann veya taflnmazn kullanmyla, ailevi iliflkilerle veya ticari iliflkilerle ilgili uyuflmazlklar, mahkemeler tarafndan hukukun ngrd erevede sonuca balanr. Eflyann kimin mlkiyetinde olduu, taflnmaz kimin kullanaca, verilen zararn nasl tazmin edilecei, ocuun babasnn kim olduu, bozuk mal satn alan kiflinin satcdan neler talep edebilecei gibi uyuflmazlklar, bu mahkemeler tarafndan karara balanr. Bu uyuflmazlklarda da eflitli hukuk kurallar ihlal edilmiflse de, devlet bu ihlalleri cezalandrmaya gerek grmez.
Hangi olaylara ve uyuflmazlklara hangi mahkemelerin bakaca, yarglama srecinin nasl bafllatlaca, yarglama srecinde taraflarn ve yarglama makamlarnn hangi kurallara uyaca hukuk kurallar tarafndan belirlenmifltir. Yarglamann
rgtll bu belirlilikle ortaya kar. Byle bir rgtl yarglama, hukukun doal bir zellii iken sz gelimi rf ve det kurallar sz konusu olduunda, kurallarn ihlal edilip edilmediine kimin, nasl karar verecei, yarglamann nasl bafllatlaca belli olmad gibi, dzenli ve belirli bir yarglama usul de bulunmaz.
Trk hukuk sisteminin kurduu yarg rgt ve usul, bu kitabn drdnc nitesinde ayrntl bir flekilde incelenecektir.
Ahlak, din, rf ve det kurallar ile hukuk kurallarnn rtflt rnekler
tasarlamaya aSIRA SZDE
lfln. Bu kurallar arasnda konu edindikleri eylemler asndan bir ayrm yaplp yaplamayacan tartfln.
Baz uyuflmazlklarda hukuk

kurallar ihlal edilmifl olsa
da devlet bu ihlalleri
cezalandrmaya gerek
grmeyebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK

Devlet ve Zor Kullanma
nitenin ilk ksmnda, hukuk szcnn bizlere ilk olarak kurallar
hatrlattn
DKKAT
ancak hukukun daha genifl bir anlam ve olgular btnne gnderme yaptn
belirtmifltik. Bir nceki bafllk altnda grdmz gibi, hukuk ve devlet neredeySZDE
se efl anlaml kullanlabilirken hukukun ve devletin nemli SIRA
bir zellii,
rgtl
yarglamaya sahip olmasdr. Dolaysyla hukuk szcnn, hukuk kurallarnn
yannda fiili bir yarglama etkinliine de zorunlu olarak gnderme
yaptn belirtAMALARIMIZ
mifl oluyoruz.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
12
Devletin zor kullanma gc

hukuka uyulduu srece pek
hissedilmez. Hukukun
gerekleri yerine
getirilmedike zor kullanma
gc giderek artar.
Devletin, dolaysyla da hukukun bir baflka nemli zellii, zor kullanmasdr. Sradan bir vatandafl iin devletin zor kullanan (cebir uygulayan) bir rgt olmas ilk
bakflta gze arpmayabilirse de, devlet varln zor kullanmaya borludur. Devletin
bu yn, ncelikle kuruluflu srasnda btn plaklyla grnr hldedir. Devletin
kurulmas ve iktidarn glenmesi sonrasnda, zor kullanma istisnai bir nitelikmifl gibi grnr. Zira devlet srekli ve grnr flekilde zor kullanyor ise ya iktidarn tam
olarak salayamamfltr yahut da toplumda bir meflruiyet sorunu bulunmaktadr. Olaan dnemlerde devlet, eflitli aygtlarla zor kullanmay en aza indirmeyi hedefler.
Ne var ki her kural ihlali, devletin zor kullanma gcnn zellikle kurallar ihlal
edenler tarafndan hissedilmesine neden olur. Devletin zor kullanma gc, hukuk
kurallarnn yaptrmlar olarak ortaya kar. Bu g, ihlal edilen kuraln nitelii ile
uygulanan yaptrmn tr ve arlna oranla ve yaptrma maruz kalan kiflinin, aleyhine verilen karara uymasna veya direnmesine gre deiflen derecelerde ortaya kar. Sz gelimi, bir kifli borcunu demeyi geciktirmifl olsun. Hukuk kurallar, borlarn sz verilen zamanda denmesi gerektiini sylerken, dememe durumunda alacaklnn bu bor iin dava aabileceini, faiz ve belli flartlarda borcun denmemesi
nedeniyle uranan zararn tazmin edilmesini isteyebileceini syler. Bylece, ilk aflamada, borcun denmemesinin yaptrm, yarglama masraflarnn yannda ayrca faiz ve tazminat denmesidir. Eer borlu bu aflamada mahkemece takdir edilen miktar derse, aleyhine baflkaca bir ifllem yaplmaz. Ancak bor yine denmez ise, yine hukukun gerektirdii flartlar erevesinde alacakl borlunun mallarna devlet grevlileri vastasyla haciz konulmasn, sz konusu mallarn satlarak alacann bu satmdan elde edilen parayla denmesini talep edebilecektir. Borlu, haciz ifllemleri
srecinde ykmllklerini yerine getirmez, sz gelimi mal beyannda bulunmaz,
mallarn karr ve mallarn haczetmeye gelen memurlara direnirse, yeni tazminatlara, para cezalarna ve hatta hapis cezasna arptrlabilecektir. lk baflta basit bir dava dilekesi ile bafllayan sre, devletin fiziksel fliddete baflvurmaya yetkili grevlilerinin de ifle karflt daha sert bir cezalandrmayla sonlanabilir. zetle, devletin zor
kullanma gcnn, hukuka uyulduu durumda pek hissedilmediini, ancak hukukun gerekleri yerine getirilmedike, gittike artan bir oranda bu zor kullanma gcnn muhatab olunacan syleyebiliriz.
Yaptrm
Yaptrm hukuk dzenine

aykr durumlara hukukun
verdii tepkidir.
Hukuk kurallarnn ihlal edilmesi durumunda, ihlal eden kiflilerin istemedikleri durumlarla karfllaflabileceklerini sylemifltik. flte devletin hukuk kurallarna uyulmasn
salamak amacyla kurallarn ihlali durumunda, ihlal eden kiflilerin istemedikleri bir
durumla karfl karflya braklmalarna, yaptrm ad verilir. Ancak yaptrm, genifl anlamyla ele alnacak olursa, sadece ihlal durumunda ortaya kmaz; bir yandan hukuk
kuralna uyulmasn salamak, dolaysyla da hukukun kurduu dzenin devam iin
daima bir tehdit olarak bireylerin karflsnda dururken dier yandan, kuraln ihlal edilmesi ile bozulan hukuksal dzen yaptrm vastasyla mmkn olduunca eskisine
benzer bir flekilde yeniden kurulmaya alfllr. Tanmmz yenileyecek olursak yaptrm, hukuk dzenine aykr durumlara hukukun verdii tepkidir.
Yaptrm, hukuka zg bir kavram ve uygulama deildir. Nitekim dier kural
trlerini ele alrken yaptrm kelimesini bazen kullanarak bazen de bu kavrama iflaret ederek, kurallara uyulmamasnn sonularndan bahsetmifltik. Tekrarlayacak ve
genel olarak deerlendirecek olursak, bir kuraln olduu yerde, mutlaka yaptrm
vardr. Yaptrmsz bir kuraldan bahsetmek anlamszdr. Zira olmas gerekeni veya yaplmas gerekeni iflaret eden dilsel bir ifade, eer yaptrmla desteklenmemifl
ise byle bir ifadeye kural deil, temenni, arzu, istek, hayal vb. ad veririz. Eer
13
aka kural olma iddiasnda olan dilsel bir ifade, sz gelimi meclis tarafndan karlan bir yasa, yaptrmdan yoksun ise biimsel olarak bu ifadenin ad yasa bile
olsa, meclisin yasa yapmnda bir hata yaptn, hukuk araclyla uygulama imkan olmayan bir yasa karldn sylemek durumunda kalrz ki, artk bu dilsel
ifadeyi yasa olarak adlandrmak pratik hayatta ok da anlaml olmayacaktr.
Belirtildii zere, her kural tr flyle ya da byle bir yaptrma sahiptir. Ahlak
kurallar sz konusu olduunda yaptrmn iki boyutu vardr. lk olarak kifli, kendi
eylemlerine ynelik koyduu kurala aykr davranmak suretiyle, kendi kendiyle
eliflkiye dfler. Bunun sonucu vicdan azab adn verdiimiz ruhsal bir huzursuzluktur. kinci olarak, toplumun genel ahlaki deer yarglarna aykr hareket edilmifl ise kifli dierleri tarafndan knanacak, ayplanacaktr. Bu iki sonucun bilgisi,
kifliyi ahlaka uygun hareket etmeye zorlar. Din kurallar sz konusu olduunda da
din kurallarna aykr davranmann yine din tarafndan belirlenmifl sonular, yani
tanrnn hoflnutsuzluuna konu olmak, tanrnn gazabn ekmek ve te dnyada
tanrnn azabna maruz kalma korkusu, bir yaptrm olarak ortaya kar. Bununla
birlikte, daha nce de belirttiimiz gibi, din kurallarna dayanlarak bu dnyada
uygulanan maddi yaptrmlarn, burada izlenilen bakfl asyla, din yaptrmlar deil, hukuki yaptrmlar olduunu hatrlamamz gerekiyor. Nihayet rf ve det kurallarna, moda kurallarna, grg kurallarna aykr eylemler; ayplama, knama,
dfllanma ve hatta hayata ynelmifl saldrlar olarak ortaya kabilmektedir.
Hukuk alanndaki yaptrmlara dnecek olursak: Yaptrm, ihlal edilen hukuk kuralnn niteliine ve hukuka aykrln gerekleflme tarzna gre deiflir. Hukuk, kendi kurduu dzenin devamn ngrdne gre, bu dzene ait olmayan bir eylem,
en basitinden, hukuk tarafndan tannmayacaktr. Sz gelimi, resm memur tarafndan
gereklefltirilmedike, gndelik dilde ne ad verilirse verilsin, bir nikahn kyldndan
bahsetmek, bir iftin evlendiini, bu kiflilerin kar koca olduunu sylemek mmkn
deildir. Daha doru bir ifade ile gndelik dilde ve kifliler aras iliflkilerde, resm nikah kylmakszn, sz gelimi din nikah kyarak evlendiklerini syleyen bir ifte kar
koca muamelesi yaplyor olabilir. Ancak bu iftin nfus kaytlar, miras ifllemleri, ocuklarnn nfus kaytlar gibi hukuk meselelerde, byle bir birliktelik evlilik olarak
kabul edilmeyecektir. Ayn erevede hukuk, sz gelimi Trk hukuku, ayn cinsten
kiflilerin evlenmesine izin vermez, byle bir evlilik iddiasn tanmaz. Yine Trk hukukunda evli olan bir kiflinin ikinci bir evlilik yapmas mmkn deildir. Bylece hukuk dzeni, aile hukuku erevesinde bireylerin birlikteliklerine ynelik kurduu heteroseksellie (karfl cinslerin birliktelii) ve monogamiye (tek eflli evlilik) dayanan
ve sekler nitelikli sistemi korumufl ve devam ettirmifl olmaktadr.
Hukuk dzenince tanmlanmayan bir eylemin tannmamasnn yannda hukuk,
kurallara aykr davranlmasna eflitli tepkiler verir. Bunun en bilineni cezadr. Baz hukuka aykr hareketler sz konusu olduunda, devlet hukukun gerektirdii sonucun domasn zor kullanarak salar. Bu mekanizmaya, cebr icra (zorla
yerine getirme) denir. Kiflilerin uraYaptrmn
dklar zararlarn tazmin edilmesi de
Trleri
hukuktaki yaptrmlar arasnda yer alr.
Nihayet hukuk ifllemler, hukuka aykr bir flekilde yapld iseler yine huCeza
Cebri cra Tazminat
kuk tarafndan geersiz kabul edilebilirler. Aflada bu yaptrmlar biraz daha ayrntl bir flekilde ele alacaz.
Yaptrmsz kural olmaz.

Yaptrmla desteklenmemifl
bir ifade olsa olsa temenni,
arzu ya da istek olur.
fiekil 1.1
Yaptrmn Trleri
Geersizlik
14
Ceza
Ceza mahkemelerinin su
saylan eylemler iin
ngrd cezalar, hapis
cezas ve adli para
cezasdr.
Trkiyede idam cezas 2002

ylnda kaldrlmfltr. Ancak
1984ten sonra hibir idam
cezas infaz edilmemifltir.
Yaptrm kelimesi genellikle ilk olarak ceza hukuku alanndaki yaptrmlar, yani
ceza mahkemeleri tarafndan Trk Ceza Kanunu ile zel cezai dzenlemeler ieren kanunlar erevesinde verilen hapis cezas ve adli para cezas gibi cezalar
arfltrr. Hukuk dzeni ierisinde, ceza mahkemeleri dflnda verilen cezalar da
bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm, idare tarafndan uygulanan yaptrmlardr. dare, hukukun kendisine tand yetki erevesinde eflitli durumlarda idar para
cezas verebilecei gibi, kamu grevlileri, kamu kurumu niteliindeki meslek rgtlerinin yeleri ve renciler, disiplin cezalarna arptrlabilir. Nihayet idare,
ruhsat iptali, bir meslein icrasndan men gibi kararlarla, ceza anlamna gelebilecek yaptrmlar uygulayabilmektedir. fiimdi hukukun ngrd cezalar ana hatlaryla ele alabiliriz.
Baz hukuka aykr eylemler, hukuk dzeni tarafndan su olarak kabul edilir.
Hangi eylemlerin su olarak kabul edilecei, siyasal iktidarn gtt su politikas tarafndan belirlenir. Bir eylemin su olarak belirlenmesinde, eylemin kamu dzenini bozduu dflncesi temel alnr. Ancak kamu dzeninin ne olduu, bozulmasnn ne anlama geldii, ne zaman bozulmufl saylaca yine siyasal iktidarn su
politikasnca belirlenecektir. Sekizinci nitede biraz daha ayrntl bir flekilde greceiniz ceza hukuku, su olarak belirlenmifl eylemler iin eflitli cezalar belirler.
Bu cezalar, yine su politikasnn ilgili eylem iin ngrd arla gre hem tr
hem de fliddet asndan farkllk gsterir.
Ceza mahkemelerinin su saylan eylemler iin yaptrm olarak ngrd cezalar, hapis cezas ile adli para cezasdr. Hapis cezas ile cezalandrlan kiflinin zgrl elinden alnmakta, kifli hapishane koflullar ierisinde yaflamaya mecbur
braklmaktadr. Hapis cezas, suun niteliine gre arlafltrlmfl mebbet hapis
cezas, mebbet hapis cezas ve sreli hapis cezas olarak belirlenebilir. Mebbet hapis cezas, hkmlnn hayat boyunca devam ederken, arlafltrlmfl mebbet hapis cezasnda bu durum sk gvenlik rejimine tbidir. Sreli hapis cezas
ise en az bir ay, en fazla ise yirmi yl olan hapis cezasdr.
Bir yl ve daha az sreli hapis cezalar ksa sreli hapis cezas olarak kabul edilir. Trk Ceza Kanununun 50. maddesine gre ksa sreli hapis cezas, sulunun
kifliliine, sosyal ve ekonomik durumuna, yarglama srecinde duyduu piflmanla ve suun ifllenmesindeki zelliklere gre, adl para cezas, belirli yerlere gitmekten veya belirli etkinlikleri yapmaktan yasaklanma, mahkm olunan cezann
yarsndan bir katna kadar sreyle ve gnll olmak kofluluyla kamuya yararl bir
iflte alfltrlma fleklindeki alternatif cezalara evrilebilir.
Adl para cezas ise su oluflturan eylem iin mahkeme tarafndan belirlenecek
gn saysnn, her gn iin yine mahkemenin kiflinin ekonomik ve dier kiflisel
hllerini dikkate alarak kanunda belirlenen snrlar erevesinde belirleyecei karfllyla arplmas sonucu bulunan miktardr. Bu ceza devlet hazinesine denir.
Bu cezalarn yannda, suun niteliine gre kiflilerin belli haklardan mahrum
braklmas, su ifllemede kullandklar eflyalarn msadere edilmesi (mlkiyetinin
devlete gemesi), su ifllemek suretiyle edinilen kazancn msadere edilmesi, akl
hastalarna ynelik zel nlemlerin uygulanmas gibi gvenlik tedbirleri ad verilen ceza hukuku yaptrmlar da bulunmaktadr.
Ceza konusunda hatrlatmamz gereken bir nokta, Trk hukuk sisteminde hlihazrda idam cezasnn bulunmaddr. dam cezas, 2002 ylna kadar hukuken kabul edilen bir ceza tr idi. dam cezas mahkemeler tarafndan verilmekle birlikte,
15
cezann infaz edilebilmesi iin Trkiye Byk Millet Meclisinin bu ynde bir karar
almas gerekiyordu. Meclisin verdii son infaz karar, 24 Temmuz 1984 tarihlidir.
Belirtildii zere hukuktaki ceza nitelii taflyan yaptrmlar sadece ceza mahkemeleri tarafndan verilmez. darenin de baz durumlarda cezalandrma yetkisi
vardr. Ancak hemen belirtmeliyiz ki, idarenin verdii bu cezalarn hukuka uygunluunu idar yargda denetlettirmek imkn her zaman vardr.
darenin cezalandrma yetkisi ncelikle idari para cezalaryla ortaya kar. eflitli kanunlarla idareye tannan yetkiyle, idari grevliler belli durumlarda yine kanunlarla belirlenen para cezalar verebilirler. Sz gelimi Kabahatler Kanunu erevesinde emre aykr davranfl, dilencilik, kumar, sarhoflluk, grlt, rahatsz etme,
ttn mamullerinin tketilmesi, kimlii bildirmeme, evreyi kirletme, afifl asma, silah taflma gibi eylemler iin para cezas verilebilir. Bunun yannda Trafik Kanunu
erevesinde verilen trafik cezalar idar para cezalardr. Ayrca pek ok kanunda,
zellikle idareye yaplmas gereken bildirimlerin zamannda yaplmamas nedeniyle idar para cezas verilebilmesini dzenlenir.
darenin uygulad ceza niteliindeki yaptrmlar sadece idar para cezalar deildir. Kanun ve ynetmeliklerde yer alan flartlara aykr bir flekilde iflletilen ifl yerleri veya imalathanelerle ilgili olarak yetkili makamlar idar para cezalar verebilecekleri gibi, geici bir sreyle ifl yerinin kapatlmasna, hatta ifl yeri ama ruhsatnn iptal edilmesine karar verebilirler. Yine kamu kurumu niteliindeki meslek rgtlerinin yeleri, hukuka aykr faaliyetleri nedeniyle geici sre ile mesleklerini
yapmaktan men edilebilirler.
Bunun yannda idare hukuku alanndaki nemli bir yaptrm tr, kamu grevlileri ile renciler hakknda verilen disiplin cezalardr. lgili kanun ve ynetmeliklerde yer alan eylemlerde bulunan kamu grevlileri veya renciler uyarma, knama, meslekten karma, kayt silme gibi cezalara arptrlabilirler.
Cebr cra
Cebr icra, kelime anlam itibaryla, zorla yerine getirme demektir. Baz hukuk kurallar, kiflilerin baz eylemleri yapmalarn emreder. Bu durumu yukarda, zorunlu
tutmak veya mecbur klmak fleklinde ifade etmifltik. Sz gelimi, bir ev kiralamfl
olun. Kiralanan ev, kira bedeli, deme flartlar, kira sresi gibi hususlar hakknda
anlaflmfl olmanzla ev sahibi ile aranzda bir kira szleflmesi kurulmufl olur. Bu
szleflme erevesinde, mesela, her ayn ilk befl gn ierisinde kararlafltrlan kira bedelini ev sahibinin banka hesabna yatrmay kabul etmifl olabilirsiniz. Eer
kararlafltrlan sre ierisinde kiranz demezseniz ve hukukun ngrd dier
flartlar da gerekleflmifl olursa, ev sahibi kira bedelini sizden faiziyle birlikte isteyebilecei gibi, evden kmanza karar verilmesi iin mahkemeye de baflvurabilir. Kira bedelini demekte direnmeniz durumunda, icra daireleri vastasyla eflyalarnz
haczedilebilir ve satlabilir. Satmdan elde edilen parayla da ev sahibine alaca
denir. stelik eer mahkeme szleflmeye uymamanz nedeniyle evi tahliye etmenize (boflaltmanza) karar verirse ve siz bu karara da direnirseniz, icra memurlar,
gerekirse kolluk kuvvetlerinin de yardmyla eflyalarnz evin dflna karabilir.
Bu anlatm erevesinde cebr icray, baz hukuk ykmllklerin yerine getirilmemesi durumunda, devletin zor kullanma gcyle bu ykmlln gereklerini
bizzat yerine getirmesi olarak tanmlayabiliriz. .
zel hukukun cebren icras, bor iliflkileri dflnda da ortaya kar. Sz gelimi
bir velayet davasnda, yani boflanmfl bir iftin ocuklarnn kimin yannda yaflamaya devam edeceine karar verilmesinin talep edilmesi durumunda yine cebr icra-
Cebr icra, zorla yerine

getirme demektir. Hukukta
kifliler tarafndan yerine
getirilmeyen
ykmllklerin, devlet
eliyle zorla gereklefltirilmesi
anlamna gelir.
Kolluk kuvvetleri: Kamu

dzenini salama, koruma
yahut bozulduunda eski
duruma getirme
faaliyetlerini yerine getiren
ve zor kullanma yetkisine
sahip kamu organlar; polis,
zabta, jandarma, sahil
gvenlik vb.
16
Cebri icra mekanizmasnn

varl bile insanlarn
hukuka uymasnda etkili
olur.
ya baflvurmak gerekebilir. ocuun, dava sresince yannda kald tarafn, mesela babann deil de annenin velayetinde kalmasna karar verilmesi ve babann ocuu anneye teslim etmemekte direnmesi durumunda, yine icra memurlar, gerektii takdirde kolluk kuvvetlerinin (polis veya jandarmann) yardmyla ocuu babadan alarak anneye teslim ederler.
Mahkeme ve cebr icra srelerinde yaplan masraflarn da uyuflmazlkta haksz
bulunan kifli tarafndan denmek zorunda olduu dflnlecek olursa, cebr icra,
hem hukuk kurallarnn gerektirdii durumun devlet eliyle zorla yerine getirilmesini salamfl olur, hem de kiflinin olaan durumun dflnda bir yk altna girmesine neden olur. Byle bir mekanizmann ifllemesiyle bir yandan hukukun ngrd dzen ayakta tutulur, dier yandan srf bu mekanizmann varl bile, kiflilerin
hukuk kurallarna daha bafltan uygun davranmasn salar.
Tazminat
Tazminat, genellikle zararn

parasal deerine karfllk
gelen bir deme
ykmlldr.
Hukuk kurallarnn, ihlal durumunda yaptrmlar ngrmesinin ilk amacnn hukuka uyma davranflnn salanarak, hukukun ngrd dzenin ayakta kalmas olduunu belirtmifltik. Yaptrmn deindiimiz ikinci amac ise, hukuka aykr eylemle bozulan dzenin mmkn olduunca eski hline getirilmesi idi. Nitekim
cebr icrada, hukuka aykr eylemler sz konusu olduunda hukukun ngrd
dzen devlet eliyle zorla kuruluyordu. Ne var ki zel hukuk alanndaki baz hukuka aykr eylemlerin sonular, cebr icra vastasyla dzenin yeniden kurulmasna
uygun deildir. Bir kifli hukuk kurallarna aykr hareket etmek suretiyle bir baflkasna zarar vermifl ise zararn giderilmesi, tazmin edilmesi gerekir. Tazminat, genellikle, zararn parasal deerine karfllk gelen bir deme ykmlldr.
Tazminat, bor iliflkisinin koflullarna uyulmamasndan doan zararlar nedeniyle
ortaya kabilir. Cebr icra bafll altnda, kira szleflmesinden kaynaklanan bir uyuflmazl rnek gstermifltik. Yine bir kira szleflmesi bulunduunu, ancak uyuflmazln, kiracnn kiralad eve zarar vermesinden kaynakland dflnelim. Hukuk kurallarna gre kiracnn borlarndan birisi, kira sresinin sonunda kiralad fleyi hasarsz bir flekilde iade etmektir. Ancak kiralanan fley, rneimizde ev, hasar grmfl
ise, byle bir durumda artk cebr icra yoluna baflvurmak mmkn deildir. Ev sahibinin urad zarar tazmin edilmelidir. Hatta ev sahibi, kirac ktktan sonra eve verilen zarar nedeniyle bir sre evini kiraya veremedi ise, bu sre ierisinde elde etme
ihtimali bulunan kira gelirinden mahrum kald iin de zarara uramfl saylacandan, kiracnn aleyhine hkmedilecek tazminat, sadece eve verilen zararn karfll ile
snrl olmayacak, mahrum kalnan kira geliri de tazminat miktarna eklenecektir.
Tazminat, bor iliflkisinin koflullarna uyulmamasnn yannda, hukukta haksz
fiil ad verilen eylemlerden de doabilir. Haksz fiil, hukuka aykr kusurlu bir eylemle bir baflkasna zarar verilmesidir. Sz gelimi kifli, hatal kullanm sebebiyle
otomobiliyle bir yayaya arpar ve yaralarsa yaralad kiflinin hastane masraflarn,
tedavi ve iyileflme sresince alflamamasndan kaynaklanan zararlarn tazmin etmekle ykmldr.
Haksz fiil sorumluluu, bazen ceza sorumluluuyla ayn anda var olabilir. Ceza sorumluluunda bir kifli ceza kanunlarna aykr hareket etmekte ve ounlukla baflkalarna zarar vermektedir. Sz gelimi, hatal kullanm nedeniyle otomobiliyle yayaya arparak yaralayan kifli, haksz fiil sorumluluu yannda, ayn zamanda, ceza sorumluluuna da sahip olabilir. Byle bir eylemle kifli, hem verdii zarardan dolay yaralanan kiflinin zararn tazmin edecek hem de ceza yarglamas sonucunda verilecek hkm erevesinde cezalandrlacaktr. Ceza davasnn sonun-
17
da bu kifliye bir para cezas verilmesi mmkndr. Bu durumda ayn eylemden

dolay iki defa para cezas demek zorunda kalacaktr. Ancak bunlardan ilki zarar
gren kifliye, urad zarar miktarnca ve bu zarar karfllamak zere denecek;
ikincisi ise, iflledii suun karfll olarak devlete denecektir.
Tazminatn, idarenin eylem ve ifllemleri nedeniyle ortaya kan zararlarn karfllanmas durumunda da ortaya kmas mmkndr. Hukuk devleti ilkesinin en
nemli zelliklerinden birisi, idarenin, yani devletin btn ifllem ve eylemlerinin
yarg denetimine ak olmasdr. Ayn zamanda devlet, devlet grevlilerinin grevleri nedeniyle yapmfl olduklar eylemlerle vatandafllara verdikleri zarar tazmin etmekle ykmldr.
Tazminat konusunda son olarak sylenmesi gereken, bahsedilen zararn sadece maddi zararlar olmaddr. Kifli, hukuka aykr kusurlu eylemiyle, bir baflka kifliye, ortada maddi bir zarar olmasa da, ac veya strap ektirmifl olabilir. Sz gelimi, hatal kullanm sebebiyle yapt trafik kazasnda bir kiflinin lmne neden
olan kifli, lenin yaknlarnda byk bir acya neden olabilir. Byle bir durumda
mahkeme, toplumsal ve ekonomik koflullar da dikkate alarak, bu acya bir maddi
deer bierek, zarar veren kiflinin manevi tazminat ad altnda bu miktar demesini isteyebilecektir.
Geersizlik
Hukuk dzeni, gnlk hayattaki eflitli irade aklamalarmza hukuk sonular Hukuk ifllem: Hukuk sonu
balar. Sz gelimi bir semt pazarnda sebze satan satc sebzelerin fiyatn yazarak dourmaya ynelmifl irade
aklamalar.
bir irade aklamasnda bulunmufltur. Hukuk asndan bu irade aklamas, satm
szleflmesi yapmann ilk aflamasdr. Bu pazarcdan bir kilo sebze tartmasn isteyen mflteri de bu iradesini aklamak suretiyle satm szleflmesi yapmay kabul etmifl olur ve bylece bir szleflme kurulur. Hukuk, bu tip hukuk sonu dourmaya ynelmifl irade aklamalarn hukuk ifllem olarak isimlendirir.
Her hukuk ifllemin hukuk dzenince tannan ve sonu douran bir hukuk ifllem olarak kabul edilebilmesi iin, yine hukuk dzenince kabul edilmifl eflitli koflullar vardr. Ancak hukuk ifllemlerin bu koflullar yerine gelmeden gereklefltirilmifl olmas pekl mmkndr. Bu durum hukuka aykrlk yarattndan, yine hukuk dzeni byle hukuk ifllemlerin geersiz olduunu kabul eder.
Hukuk dzeni, hukuk ifllemlerin varlk kazanabilmesi iin baz unsurlar kurucu unsur olarak kabul eder. Bu unsurlarn yokluunda ise sz konusu hukuk ifllem yok hkmndedir. Byle bir iflleme dayanlarak hak talep edilmesi mmkn
deildir. Sz gelimi Trk Medeni Kanunu, resm memur nnde yaplmayan evlenmenin, yok hkmnde olduunu belirtir. Ayn flekilde, kamu grevlisi olmayan
bir kiflinin kamu grevlisiymifl gibi idari bir ifllem yapmas durumunda yahut yasama, yrtme ve yarg alanlarndaki organ ve makamlarn, birbirlerinin alanna giren konularda ifllem yapmalar durumunda, yaplan ifllem yok hkmndedir.
Baz durumlarda ise hukuk ifllefiekil 1.2
min tamamlanmfl saylmas iin gerekli saylan baz koflullarn gerekGeersizliin
Geersizliin
Trleri
leflmemifl olmas, bu ifllemlerin geerTrleri
siz saylmasn gerektirir. zel hukukta bir hukuk ifllemin geersizlii, hHkmszlk ptal Edilebilirlik
kmszlk ve iptal edilebilirlik baflYokluk
(Butlan)
(Nisbi Butlan)
lklar altnda incelenir. Hkmszlk (butlan, mutlak butlan), hukuki
18
dari ifllemler de hukuka

aykrlk hlinde iptal
edilebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
AMALARIMIZ
Hukuk, ahlak ve din kurallar

gibi iinde yafladmz
evreni anlamlandrmaya
alflr.
NTERNET
Hukukun ilk bakflta kurallardan olufltuunu belirtmifltik. Pek ok farkl trdeki

S O Rhukuk
U
kural arasndan
kural olarak niteleyebildiklerimiz, devlet tarafndan karlmfl kurallardr. Yine belirttiimiz gibi, esasnda hukuk szc kurallar dflnda
daha genifl bir anlam ve olgular btnne gnderme yapar. Bu genifl anlam ve olDKKAT
gular btnnn bir ksmn yarglama faaliyeti oluflturur. Hukukta gzlemlenen
yarglama, rgtl, kurumsal, egemenlik snrlarnn tamamnda etkin, srekli ve
SZDEyarglama, dier normatif sistemlerle karfllafltrma yapmay gedzenlidir. SIRA
Hukuk
reksiz klacak lde somutlaflmfl ve ayrntlaryla nceden belirlenmifltir. ktidarn ve hukukun
yarglamayla birlikte zorunlu bir unsuru, yaptrmdr. Ayrca belirtAMALARIMIZ
mek gerekiyor ki, yaptrmn nemi kt zerindeki varlndan deil, en azndan
belli bir oranda fiili olarak uygulanyor olmasndan kaynaklanr. yleyse, flu ana
kadar anlattklarmzdan,
hukuk szcnn sadece kurallar deil, ayn zamanda
K T A P
yarglamay, yaptrm ve fiili uygulamay da kapsadn kabul etmemiz gerekir.
N N
K T A P
TELEVZYON
Kurallarn, SIRA
zellikle
SZDEde hukuk kurallarnn yaptrmsz olup olamayacan, yaptrmsz
bir hukuk kuralnn ne anlama gelebileceini tartfln.
fi N E LDEER
M
DZEND VE
OLARAK HUKUK
S O R U
SIRA SZDE
ifllemin geerlilik flartlarndan kamu dzenini ilgilendirdii kabul edilenlerin gerekleflmemesi durumunda ortaya kar. Yokluk durumunda ifllemlerin hukuk dnyasnda hibir zaman var olmadklar kabul edilirken, hkmszlkle geersiz
olan ifllemler vardr, hukuk ifllem olarak varlk kazanmfllardr. Ancak bafltan itibaren geersiz olduklar kabul edilir. Taraflarn anlaflmas veya zamann gemesiyle
ifllem geerli hle gelmez. Bir dava srasnda ifllemin bu nitelii fark edilirse, hakim
kendiliinden bu durumu dikkate alr.
ptal edilebilirlik (nisb butlan) durumunda ise ifllemin yaplmasnda ortaya kan hukuka aykrln nispeten daha hafif olduu kabul edilir. Bu durumda hukuk ifllem varlk kazanmfl ve hukuk sonu dourmaya bafllamfltr. ptal edilebilir
hukuk ifllemler, kendiliinden geersiz olmamakla birlikte, taraflardan birisinin talebi sonucunda iptal edilebilir. Ancak iptal talebinde bulunmak iin ngrlen srelerin gemesiyle geerli hle gelir. Dava konusu olduu takdirde, hakim hkmszlk durumunda olduu gibi kendiliinden iptal karar veremez.
Hukukun dier dallarnda da hukuka aykr bir flekilde verilmifl kararlarn her
zaman iptal edilmesi mmkndr. Sz gelimi idari makamlarn yukarda deindiimiz yokluk durumundan farkl olarak hukukun gereklerine aykr verdikleri kararlar, talep zerine yine idare tarafndan yahut yarg tarafndan iptal edilebilir.
Deerler
Olarak Hukuk
T E L ESistemi
VZYON
Hukukun ne olduunu anlama abamz ierisinde deinmemiz gereken son nokta, onun bir dzen ve deer olarak karflmza kmasdr. Ahlak ve din gibi dier
normatif sistemlere paralel olarak hukuk, iinde yafladmz evreni anlamlandrr.
N T E R N E T evrene dair snrl bir dzenleme teflebbsdr. Ahlak, salt deBu anlamlandrma,
erler dnyasyla ilgili olarak, baz eylem ve durumlar deerli kabul ederek bizim
dnyaya ve insanlara bakflmz etkiler ve hareketlerimizi ynlendirir. Din ve esasnda din inanfla rakip olarak ortaya kmfl felsefi grfller de, evreni anlamlandrmakta, evrenin iindeki her fleyi belli bir dzene sokmaktadr. flte hukuk da
egemenlik iddiasnda bulunduu snrlar erevesinde olaylar ve nesneleri kendince isimlendirir. Bu olaylar ve nesneler arasnda eflitli iliflkiler kurar. nsan eylemlerini snflandrr, bir ksmn yasaklar, baz eylem tiplerini emreder. Byle yap-
19
makla, nesneler, insanlar ve eylemler arasnda belli bir hiyerarfli ngrr. Baz eylemleri meflru, bazlarn gayrimeflru ilan eder. Zaman zaman sadece eylemleri deil, baz insanlar hatta nesneleri bile istenmeyen veya kt olarak kabul edebilir.
Hukukun bu dzen ve deer sistemi oluflu, sregiden bir hukuk uygulamas
erevesinde alflkanlkla srdrdmz eylemler sz konusu olduunda pek
fark edilmez. Zira devlet ve hukuk, yani iktidar, ayn zamanda bu dzenin ve dzenin ierdii deerlerin meflruluunu eflitli aygtlar vastasyla vatandafllara kabul
ettirmifltir. stelik, hukukun aflada deineceimiz baz ifllevleri, kt bir hukuk
dzeninin dahi, srf var olmak itibaryla sahip olduu baz deerleri olabileceini
gsterir. Bu durumda, ar meflruiyet krizlerinin yaflanmad dnemlerde, hukukun dzeni doal bir dzen olarak kabul edilirken hukukun temsil ettii ve zorla
hayata geirdii deerler ya doallkla meflru deerler olarak grlr yahut hukukun deerden bamsz, dolaysyla tarafsz olduu dflnlr.
Hukukun devletle dolaysyla da iktidarla neredeyse efl anlaml olduunu belirtmifltik. Devlet ise bir toplumdaki en gl rgttr. Bu rgt, o toplumda fliddet kullanma tekeline meflru olarak sahiptir. Bu adan salt var olmasyla birlikte devlet ve
hukuk, zerinde g kullanma olanana sahip bulunduu kiflilerden daha stn bir
konumda bulunmaktadr. Zira devlet, sz gelimi kolluk kuvvetleri vastasyla fliddet
kullanma yetkisine sahip iken, vatandafllar meflru mdafaa (hakl savunma) gibi istisnai hller dflnda, kendi haklarn almak ve korumak iin dahi g kullanamazlar.
Devletin fliddet kullanma tekeline sahip olmasyla ortaya kan hiyerarfli, hukukun kurduu dzenin temelini oluflturmakla birlikte, ancak kk bir parasdr.
Hukukun kurduu dzen, bir deer yargsn yanstr. Hukuk yasaklarken ve emrederken, daima deer yarglarna yaslanr. Eer hukuk kiflilikle ilgili pek ok hakk, resm nikah memuru nnde yaplmfl, karfl cinsler arasndaki evlilie balamfl
ise; din nikahla yaplmfl evlilikleri, nikahsz birliktelikleri, evlilik dfl cinsel iliflkiyi aka yasaklamamfl bile olsa, tanmamfl, koruma altna almamfl ve gayrimeflru kabul etmifl demektir. Yahut hukuk, su ve ceza politikas erevesinde mala
karfl ifllenen sulara ceza kanunlarnda byk yer ayrmfl ve bu sular iin dier
sulara oranla ok daha fazla cezalar ngrmfl olabilir. Bu durumda hukukun,
zel mlkiyete byk bir deer atfettiini sylemek mmkndr.
Devlet bir toplumdaki en

gl rgttr.
Hukuk, yasaklarken ya da
emrederken baz deer
yarglarna daflanr.
Hukukun fllevleri
Hukukun dnyay dzenledii, belli deer yarglarn yanstt ve zor kullanma
gcne sahip olmakla bu dzen ve deerleri egemenlik sahasndaki insanlara dayatt gerei, bireysel zgrlk dflncesini nemseyenler asndan rahatsz edici olabilir. Nitekim anarflizm ad verilen ve bireysel zgrln btn deerlerin
stnde olduunu iddia eden dflncenin eflitli formlar, ya her trl iktidar bireysel zgrle ynelmifl bir tehdit olarak grerek reddeder yahut da tek tek bireylerin zgr iradeleriyle kurulmufl olmadka bu iktidarlar zgrlk dflman
ilan eder. Ne var ki insanlk tarihi boyunca pek az toplumun bir btn olarak kendini ynettiine flahit olunmufltur. Roma hukukularnn dile getirdii bir zdeyifl,
Ubi societas ibi ius Nerde toplum varsa orada hukuk da vardr bir yandan toplumlarn hukuksuz olmadn dile getirirken dier yandan hukukun istenir, arzu
edilir bir kurum olduunu da ifade eder.
Hukukun istenir, arzu edilir bir kurum olmasnn bir nedeni, devletsiz/hukuksuz
bir toplumun, nl bir siyaset felsefecisi Thomas Hobbesun, deyimiyle herkesin herkese karfl savafl ierisinde olduu bir toplum olacana duyulan inantr. Zira yine
ayn filozofun szleriyle, homo homini lupus yani insan insann kurdudur. Hukuk-
Nerede toplum varsa orada

hukuk vardr.
20
fiekil 1.3
Hukukun fllevleri
Barfl
Hukukun
fllevleri
Gvenlik
Eflitlik
zgrlk
suz toplum ihtimalinden duyulan korku, bir

toplumda mkemmel ve ideal olmasa bile
hukukun varlnn, tek tek insanlarn yaflamlarna ve bir btn olarak toplumsal yaflama
katkda bulunaca dflncesine gtrr. Hukukun insan ve toplum yaflamna katks, hukukun ifllevleri olarak anlr. fiimdi bu ifllevleri ana hatlaryla grelim.
Barfl
Genel olarak kabul edilen grfle gre, insanlar daima veya genellikle kendi karlarn gereklefltirmeye alflrlar ve bu srada ounca baflkalarnn karlar aleyhine eylemde bulunurlar. Bu bakfl as, yaflam ve insanlar aras iliflkiyi srekli bir
mcadele olarak grr. Bu mcadele kurallarla snrlanmad, stn bir g tarafndan kontrol edilmedii zaman, glnn zayf ezdii, keyfi fliddete baflvurduu, kk gl aznlk gruplarn genifl gsz topluluklar smrd bir dzen
ortaya kar. Artk toplumdaki bu durum mcadelenin de tesinde bir kavga ve savafl durumu olarak adlandrlr. flte hukuk ve devlet, sz konusu kuralsz, lsz
ve acmasz bir kavga ve savafl durumunu yine fliddet kullanarak bastrr ve kurala
balar. Hukukun ve devletin ifllevi, mcadeleyi tamamen ortadan kaldrmak deildir. Zira insan istek ve arzularn hibir zaman emek harcamakszn ve zorluklarla
karfllaflmakszn tatmin edemez. Ayn zamanda yalnz yaflama da mmkn olmad iin, insanlar arasnda ayn hedefe ynelmifllikten kaynaklanan atflmalarn
olmas kanlmazdr. Bu ise zorluun derecesini artrr. Bu mcadelenin insanlarn hayatlarn ve giderek toplumsal yaflam ykc bir hle dnflmemesi, hukuk
dzeninin salad barfl sayesinde mmkn olur. Bu ise ok ar zulm ve hakszlk dzeni hline gelmedike, kt bir hukuk ve devlet sisteminin dahi insan yaflamna yapt bir katk olarak kabul edilebilir.
Gvenlik
Hukuk sayesinde insanlar
kendilerini daha az tehdit
altnda ve dolaysyla daha
gvende hisseder.
Kurallar, yarglama ve yaptrm unsurlarnn toplam olarak dflndmz hukuk/devlet dzeni, toplumdaki en gl ve fliddet kullanma yetkisini sahip rgt
olarak, bireylerin baz haklarn gvence altna alr. Hak ve zgrlkleri gvence
altna alan kurallarn ihlali etkin bir flekilde yarglama konusu yaplabiliyor ve yaptrmlar vastasyla kurallarn mmkn olduunca az ihlal edilmesi salanabiliyorsa hukuk dzeni altnda yaflayan insanlarn can ve mal gvenlii byk lde gvenlie kavuflmufl demektir. Bunun anlam, insanlarn gndelik yaflamlarn srdrrken kendilerini daha az tehdit altnda hissetmeleri, bunun sonucu olarak da daha mutlu bir hayat srdrebilmeleri olanadr.
Hukukun salad gvenlik, bizatihi kendisinin sahip olduu gvenlikle de
dorudan balantldr. Bir hukuk dzeni ortaya kan normatif sistemlerin, ayn
zamanda baz zelliklere sahip olmakla kendileri asndan da bir gvenlik saladklar gzlemlenir. Hukuk kurallar, yazl ve kamuya ak kurallar olmak bakmndan kiflilerin gelecee ynelik plan yapmalarn mmkn klar. Bunun yannda yarglama makamlarnn belli olmas, yarglama usulnn belirlenmifl olmas,
yaptrmlarn nceden bilinebilir olmas, yazl ve kamuya ak kurallarn varlyla
birlefltiinde, olas uyuflmazlklarda yargnn verecei kararlarn kestirilebilmesine
imkn salar.
21
Eflitlik
Hukuk dzeninin nemli bir ifllevi, eflitlik salamasdr. Kurallar, doalar itibaryla genel niteliktedir. Hatta ayrmclk temeline dayanan -ve gnmz demokrasi ve
insan haklar anlayflnn kesinlikle onaylamayaca- bir hukuk kural bile, bu ayrmcl genel kurallar olarak tek tek kifliler iin deil belli zelliklere sahip gruplar iin yapar. Kurallarn sahip olduu bu genellik, ayn durumda bulunan insanlarn ayn muameleye tbi tutulmas sonucunu dourur. Bir hukuk dzeni, bir kiflinin arzulad flekliyle adil ve ahlaki olmasa bile adaletin en basit formu diyebileceimiz eflitlik, genel kurallar vastasyla salanmfl olur. Hukukun salad bu
eflitlie verilen ve sklkla karfllafllan isim kanun nnde eflitliktir.
Hukukun salad eflitlie

genellikle kanun nnde
eflitlik denir.
zgrlk
Hukukun deineceimiz son ifllevi, zgrlk salamasdr. Bu nitenin baflndan
beri yaptmz anlatm, esasnda herhangi bir normatif sistemin, zellikle de hukukun zgrlk salad iddiasna flpheyle yaklafllmasna neden olabilir. Zira
belirttiimiz zere kurallar kiflilere belli flekilde davranmalar buyurur, yahut yasaklar koyarak onlar belli flekillerde davranmaktan men eder. Kurallara uyulmamas daima bir tepkiyle muhtemelen de kiflinin hoflnut olmayaca bir tepkiyle
karfllaflr. zellikle hukuk gibi toplumdaki en gl rgtlenme sz konusu olduunda, ihlal durumunda fliddet kullanlabilmesi, hukukun ngrd dzenin zorla kurulabilmesi, kiflinin kendi isteiyle yapt baz eylemlerin hukuk tarafndan
tannmamas, dolaysyla da korunmamas, hukukun zgrlk salamaktan ok
zgrle ynelmifl bir tehdit olduu dflncesini uyandrr. Nitekim bu grfl
tmden haksz da deildir. Bu yzden pek ok siyaset felsefecisi, devleti ve hukuku gerekten bir ktlk olarak grmfltr. Ancak bu ktlk daha ktden daha az olan ktlktr. Zira bu ksmn baflnda da belirttiimiz gibi, hukuku istenir
klan dflncelerin byk bir ksmnn temel varsaym, hukuksuzluk durumunda
insanlar aras iliflkilerin lsz bir savafla dnfleceidir. Devletin ve hukukun getirdii snrlamalar erevesinde sahip olunan zgrlk, hukukun bulunmad durumda sahip olunabilecek zgrlkten ok daha fazladr. Zira hukukun bulunmad durumda insanlar kendilerini daima tehdit altnda hissederler ve btn enerjilerini kendilerini korumaya ynlendirirler. stelik gszler, kendilerini korumaktan aciz olduklar iin, baflkalarnn klesi hline gelirler. Srekli korku hli, baflkalarn egemenlikleri altna alan gller iin dahi geerlidir.
Hukukun barfl, gvenlii, eflitlii ve zgrl salama ifllevleri bulunduunu
sylemekle, her hukuk dzeninin mutlak barfl, mutlak gvenlii, mutlak eflitlii
ve mutlak zgrl saladn sylemifl olmuyoruz. Bilakis, mutlak anlamda bu
deerlerin hibirisinin hayata geirilebileceinin garantisi verilemez. Hatta, bu
ynde bir garanti verilememesinin tesinde, insanlarn ayn dflncede birleflmesinin olanakszl kabul edilirse, herkesin zerinde tam anlamyla uzlaflt bir barfltan, gvenlikten, eflitlikten ve zgrlkten bahsetmek zaten mmkn deildir. Ancak hukuk, srf var olmakla, bu ifllevler vastasyla sz konusu deerlerin gelifltirilme zeminini oluflturur.
Bildiiniz hukuk kurallarnn hayatnz nasl etkilediini dflnn. SIRA
Hukukun
SZDEeylemlerinizi ynlendirmekle ne tr deerleri zorunlu kldn bulmaya alfln.
Hukukun olmad yerde

gszler baflkalarnn
klesi hline gelebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
22
zet
N
A M A
N
A M A
nsan davranfln ynlendiren kurallar ierisinde hukuk kurallarn belirlemek,

Tercihlerimizi, kararlarmz ve dolaysyla eylemlerimizi belirleyen baz faktrler istencin, hatta
baflkalarnn istencinin rn olduu gibi kural
adn alan zel bir biime sahiptir. Kurallar, belli
durumlarda ne yaplmas gerektiini syleyen
ifadelerdir. Bazen bizzat eylemde bulunan kifli
tarafndan, ou durumda ise kiflinin dflndaki
bir irade tarafndan koyulurlar. stisnai durumlar
sz konusu olsa da kural dflncesi, tek tek olaylar iin deil, benzer btn olaylar iin geerli
olmay ifade eder. Bu adan kurallarn genel olduunu syleriz. Toplum iinde srdrlen yaflam, eflitli kurallara muhatap olma anlamna gelir. Toplum yaflam karmaflklafltka, ahlak, din,
rf ve detler, grg kurallar, moda kurallar ve
hukuk kurallar gibi pek ok kuralla karfllaflrz.
Hukuk kurallarn dier kurallardan ayran belirleyici zellik, devlet tarafndan yaplmfl olmalardr. Hukuk ve devlet neredeyse efl anlaml olarak kullanlabilir ve bunun doal sonucu olarak
hukuk dzeninin bulunduu yerde rgtl, dzenli ve srekli bir yarglama faaliyeti vardr.
Hukukun zor kullanma ile iliflkisini kurarak hukuk yaptrmlar tanmak,
Hukuk ve devletin neredeyse zdefl olmas, hukukun/devletin varlnn zor kullanmaya dayanmas anlamna gelir. Olaan dnemlerde hissedilmeyen zor kullanma gc, hukukun ihlali sz
konusu olduunda belirgin hle gelir. Hukuk kurallarnn ihlali durumunda hukuk dzeni bu ihlalle bozulan dzenin eski hline getirilmesi, ayn zamanda da ihlallerin mmkn olduunca az
olmas iin baz yaptrmlar ngrlr. Bu yaptrmlar ceza, cebr icra, geersizlik ve tazminat
fleklinde ortaya kar.
N
A M A
Hukukun deer boyutunu tartflmak,

Hukuk kurallar eylemleri snflandrmak ve isimlendirmek suretiyle egemenlik iddiasnda bulunduu alanda geerli olmak zere hiyerarflik bir
dzen kurar. Bu dzenin en temel ve ilk rnei,
fliddet kullanma tekeline sahip devlet grevlileri
ile bireyler arasndaki iliflkidir. Bunun yannda
hukuk kurallar eylem alternatiflerinden bazlarn emredilen veya izin verilen olarak tanmlamakla, yasaklanan veya meflru kabul edilmeyen
eylemler asndan bir hiyerarfli ve dzen yaratrlar. Bu dzen daima bir deer yargsna dayanr.
Bylece ailevi iliflkiler, ekonomik iliflkiler vb. hukukun tercih ettii deerler sistemi uyarnca hayata geirilir. Bunun yannda hukukun varlnn, kt bir hukuk sistemi durumunda dahi, baz ifllevleri yerine getirmek suretiyle bir deere
sahip olduu da sylenebilir. Hukuksuzluk durumunun yaratt kargafla ve kaos ortamnn
olumsuz sonular dikkate alndnda, hukuk
dzeninin srf var olmakla belli bir dzeyde barfl, gvenlii, eflitlii ve zgrl salad kabul edilebilir.
23
Kendimizi Snayalm
1. nsann doasna, evrenin yapsna, insanlarn nasl
yaflamas gerektiine, gereklik ve deerlerle ilgili dorular arafltrmann en iyi yntemlerine iliflkin birbiriyle
iten balantl bir inanlar kmesi ile bu inanlar tarafndan belirlenen tutumlar ve pratiklere ne ad verilir?
a. Ahlak
b. Din
c. Hukuk
d. rf ve det
e. Gelenek
2. yiyi gereklefltirmek iin hangi ilkeleri veya kurallar izlememiz gerektiini syleyen yarglara ne ad
verilir?
a. Ahlak
b. Din
c. Hukuk
d. rf ve det
e. Gelenek
3. ok uzun sreden beri uygulanagelen ve genel itibaryla bu flekilde davranlmas gerektii ynnde bir
inancn bulunduu toplumsal pratiklere ne ad verilir?
a. Ahlak kurallar
b. Din kurallar
c. Hukuk kurallar
d. rf ve det kurallar
e. Moda kurallar
4. Hukukta ayn durumda bulunan insanlarn ayn muameleye tbi tutulmasn ifade eden deyim afladakilerden hangisidir?
a. Hkmszlk
b. ptal edilebilirlik
c. Gvenlik
d. Yaptrm
e. Kanun nnde eflitlik
5. Hukuka aykr kusurlu bir eylemle bir baflkasna zarar verilmesine ne ad verilir?
a. Yokluk
b. Geersizlik
c. Haksz fiil
d. Bor
e. Hata
6. Baz hukuk ykmllklerin yerine getirilmemesi

durumunda, devletin zor kullanma gcyle bu ykmlln gereklerini bizzat yerine getirmesine ne ad
verilir?
a. Cebr icra
b. Ceza
c. Hkmszlk
d. Yokluk
e. ptal edilebilirlik
7. Afladakilerden hangisi hukuk kurallarnn sahip olduu yaptrmlardan deildir?
a. Ceza
b. Ayplama
c. Geersizlik
d. Cebr icra
e. Tazminat
8. Hukuk kurallarna aykr hareket etmek suretiyle bir
baflkasna verilen zararn giderilmesi afladakilerden
hangisi ile ifade edilir?
a. Ceza
b. Para cezas
c. Hkmszlk
d. Tazminat
e. Cebr icra
9. Afladakilerden hangisi bir hukuk dzeninden bahsedebilmek iin yarg rgtnn sahip olmas gereken
zelliklerden deildir?
a. rgtl olma
b. Dzenlilik
c. Kurumlaflmfl olma
d. Sreklilik
e. stisnai olma
10. Afladakilerden hangisi hukukun ifllevlerinden saylamaz?
a. Barfl
b. zgrlk
c. Zenginlik
d. Gvenlik
e. Eflitlik
24
Okuma Paras
Yaflamn inden
20 Eyll 2011
Kimse taflndn bildirmiyor binlerce kifli ceza
deyecek
20 Nisan 2009da yrrle giren ve geree aykr adres beyannda bulunan ya da hi beyanda bulunmayan
kiflilere idar para cezas uygulanmasn ngren ynetmelik kapsamnda, on binlerce kifliye idar para cezas
uyguland. 2011 iin, 20 ifl gn ierisinde adres deiflikliini bildirmeyenlere T354, geree aykr adres bildiriminde bulunanlara ise T710 idar para cezas uygulanyor.
Vatandafl bilmiyor ki
Tketiciler Birlii Baflkan Nazm Kaya, vatandafllarn
adres deiflikliini bildirmedii iin T354 ceza demek
zorunda olduuna dair yeteri kadar bilgilendirilmediini ifade ederek, Baz cezalarn uygulanmas elbette gerekiyor. Ancak bir de para cezas olduunu veya adres
deiflikliini Nfus flleri Genel Mdrlne bildirmesi gerektiinden haberdar olmayan vatandafllarmz var.
Bunlar arasnda T659 asgari cretle alflan iflinin taflndn ve 20 gn nedeniyle bu cezay demek zorunda
kaldn dflnn. Bu adan da para cezas fazla. Bir
para cezas olduunu Nfus daresine gittiimizde reniyoruz. Devlet diyor ki ben bir kanun kardm sen
de bunu renmelisin, ben sana retmek zorunda deilim. Trafikte bile bu kadar yksek ceza uygulanmyor dedi.
Mahkeme sresi 15 gn
Adres deiflikliini bildirmedii veya yanlfl adres beyannda bulunduu iin para cezas kesilenlerin, Kabahatler Kanununun ilgili hkmleri erevesinde idar
yaptrm kararna esas savunmasnn kifliye tebli tarihinden itibaren 7 gn iinde ile nfus mdrlne
bilgi ve belgelerle mracaat etmesi gerekiyor. dari para cezas ve mlkiyetin kamuya geirilmesine iliflkin
idar yaptrm kararna karfl ise kifli, kararn teblii veya tefhimi tarihinden itibaren en ge 15 gn iinde sulh
ceza mahkemesine baflvurulabiliyor.
[]nsan var olabilmek iin topluma ve toplum da ancak

bir dzenle varln srdrebileceine gre, bu dzeni
salayabilecek bir takm kurallara ihtiya ve gereksinme bulunduu aktr. Bu kurallar ieren dzene, hukuk denilmektedir. Toplum insan iin tafld deer ve
nemini, bu adan sahip olduu ifllevini, salam ve srekli bir dzenle kazanp yerine getirebilir. Bunun iindir ki, hukuksuz bir toplumun varl dflnlemez.
nsan ancak, yaflamna gven getiren bir dzen iinde
var olup onu koruyabilir. Hukukun ilk ifli de, toplum
iinde gerek bireylerin birbirleri zerinde ve gerekse
toplumun ve onun organizasyonu olan devletin bireyler zerinde g kullanlmasn snrlandran, snrlandrma olanan ieren bir barfl dzeni kurmaktr. O,
glnn zayf ezmesini, yok etmesini nleyebilen ve
bylece de rnein adam ldrme, hrszlk, konuta
saldr ve bunun gibi eylemlere karfl bir gvenlik salayabilen, tek dzendir.
Hukuk bu grevini yerine getirmek zere, yalnzca baz saldrlar yasaklamakla kalmaz, hakl olann hakkn
ancak devlet gcnden yararlanarak kabul ettirebilecei ilkesini de koyar. Meflru savunma, zor durum ve hakkn korumak iin g kullanma gibi ayrks durumlarn
dflnda, hakl olann hakkn elde etmesine ve sulunun cezalandrlmasna karar veren ve bu karar yerine
getirme yetkisine sahip olan yalnzca devlet hukuk dzenidir. Aktr ki, herkesin kendi hakkn korumak ya
da elde etmek iin kendi gcne baflvurduu yerde bir
gvenden ve dzenden sz etmeye olanak yoktur.
Kaynak: V. Aral. (2011). Tek ve Bamsz Hukuk, stanbul: Beta Basm Yaym Datm, s. 60-1.
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b
2. a
3. d
4. e
5. c
6. a
7. b
8. d
9. e
10. c
Yantnz yanlfl ise Kurallar Btn Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Zor Kullanma Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kurallar Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dzen ve Deer Olarak Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Saydmz ve sayamadmz kural trleri, birbirlerinden tamamen ayr alanlar dzenlemez. ounca bir
kural trnn dzenledii eylem, baflka kural trlerince de hem de genellikle ayn ynde dzenlenir. Sz
gelimi hrszlk, ldrme, iflkence, hakaret, iftira gibi
eylemler, ou ahlak, din, rf ve det ve hukuk sistemi tarafndan mutlak surette yasaklanr. Bununla birlikte yalan sylemek gibi baz eylemler yine ou ahlak ve din anlayfllar asndan mutlak surette yasaklanrken, hukuk kurallar yalan sylemenin ancak belli
biimlerine hukuk sonu balar. Mesela yalan sylemenin hile veya dolandrclk fleklinde gereklefltii
eylemlerde hukuk sistemi bu eylemlere szleflmenin
geersizlii, tazminat veya ceza gibi sonular balarken, herhangi bir maddi zarar oluflturmayan yalan beyanlar hukukun ilgi alanna girmez. Yasaklanan, emredilen yahut izin verilen eylemden hareketle kurallar
arasnda ayrm yapmak bu nedenlerle mmkn deildir. Kurallarn trleri arasndaki ayrm, kuraln kim tarafndan koyulduu asndan yaplabilir.
Sra Sizde 2
Kurallar, muhataplarna belli bir flekilde davranmalarn, belli eylemlerde bulunmalarn veya bulunmamalarn syler. Byle bir anlam taflyan dilsel bir ifadeye
eklenmifl bir tehdit yahut sz konusu ifadenin iflaret ettii eylemden sapma durumundan kanmay gerektirecek bir sonucun bulunmad durumlar, gndelik dilde
dilek, temenni veya tavsiye olarak adlandrlr. Resm
bir toplantya gitmek iin ne giymeniz gerektiini sorduunuz arkadaflnz, toplantya giderken mutlaka koyu renk takm elbise giymeniz gerektiini sylediinde
veya anneniz siz dflarya karken paltonu giy diyerek
emir formunda bir ifade kullandnda, yahut da babanz bundan sonra arkadafllarnla buluflacanda bana
nceden haber ver dediinde, eer bu emir veya kurallarn arkasndan gelecek hoflnut olmayacanz bir
durum yoksa, ortada bir kuraln olduunu sylemek
anlaml olmayacaktr. Biraz daha aacak olursak, koyu
renk takm elbise giymek, eer bir adabmuafleret kural ise ve siz byle bir kurala uymamakla knanacak veya ayplanacak iseniz, ortada bir kural vardr. Paltonuzu giyerek dflar kmanz, annenizin sizi dflnerek
verdii bir tavsiye, hatta zorlama bile olabilir. Ama bu
ifadenin anlam eer paltonu giymeden dflar karsan
bir daha dflar kmana izin vermem gibi bir anlam taflmyorsa, kural olarak isimlendirilemez. Nihayet babanzn arkadafllarnzla buluflacanzda kendisini haberdar etmesi, srf merakn gidermek zere yaplmfl bir rica olabilir. Uymamaya balanmfl bir yaptrm olmadka, kural olabilmesi mmkn deildir.
Bunun yannda zaman zaman yaptrma balanmamfl
yahut yaptrm aka gzlemlenemeyen hukuk kurallarna rastlamak mmkndr. Baz kurallar, hukuk bilimindeki ifadesiyle tanmlayc hukuk kurallardr ve
hukuk metinlerinde geen baz kavramlar tanmlarlar.
Bu kurallarn yaptrmlar aka grnmese bile, iliflkili olduklar yaptrma sahip kurallar vastasyla onlar da
bir yaptrma sahip olurlar. Baz kurallar ise, aka herhangi bir yaptrma sahip olmayabilirler. Bu onlarn hukuk kural olarak geerliliklerini ortadan kaldrmaz. Yani yaptrma sahip olmayan bir yasa veya ynetmelik,
srf yaptrma sahip olmad iin hukuk kural olma
zelliini yitirmez. Ancak bu kurallarn gerekten kural olup olmadklarn tartflmak pekl mmkndr.
26
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 3
Pek ok hukuk kural, aka belli bir deeri yanstr.
Alflkanlklarmz ve sz konusu deerleri ounca zaten kabul ettiimiz iin bu durumu pek fark etmeyiz.
Sz gelimi Trk hukukundaki evlilikle ilgili hlihazrdaki dzenlemeler, ayr cinsler arasndaki tek eflli evlilii
bir deer olarak sunar. Zira Trk Medeni Kanununun
ilgili hkmlerine gre, evlilik ancak erkek ve kadn
arasnda gerekleflebilir ve hlihazrda evli olan bir kiflinin bir baflkasyla evlenmesi mmkn deildir. Yine
mlkiyet hakk Anayasa, Medeni Kanun, Borlar Kanunu gibi kanunlar tarafndan gvence altna alnr ve korunurken, Ceza Kanunu da bir baflkasnn maln almay ceza yaptrmna balar. Bylece zel mlkiyet, bir
deer olarak kabul edilmifl olur. Belirtildii zere, eer
toplumun byk bir ksm bu deerleri zaten kabul etmifl ise devletin/hukukun bir deere yasland fark
edilmeyebilir. Ancak eflcinsel bir ift evlenmek ister veya zel mlkiyeti kabul etmeyen birisi bir baflkasnn
mlkiyetinde hak iddia ederse o zaman bu deer aka ortaya kar ve devletin zor kullanma gcnn kullanlmas dahi sz konusu olabilir.
Aral, V. (2010). Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, stanbul: On ki Levha Yaynclk.

Aral, V. (2011). Tek ve Bamsz Hukuk, stanbul: Beta Basm Yaym Datm.
Aydn, U. (2011). Temel Hukuk Dersleri, Eskiflehir:
Nisan Kitabevi.
Aybay, A, Aybay R. (2003). Hukuka Girifl, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Gzler, K. (2009). Hukuka Girifl, Bursa: Ekin Basm
Yayn Datm.
Homer, S., Hunt, T.C. ve Okholm, D. (2003). Felsefeye
ar, stanbul: mge Kitabevi.
zcan, M.T. (2011). Hukuk Sosyolojisine Girifl, stanbul: On ki Levha Yaynclk.
zlem, D. (2004). Etik -Ahlak Felsefesi-, stanbul: nklap Kitabevi.
Pieper, A. (1999). Etie Girifl, ev.: V. Atayman, G. Sezer, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Amalarmz
N
N
N

Hukukun kaynaklarn tanmlayabilecek,
Hukukun uygulanmasnda ortaya kan sorunlarn zmnde izlenecek ilkeleri aklayabilecek,
Hakimin hukukun uygulanmasndaki roln betimleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anayasa
Kanun
Ynetmelik
Tzk
Kanun Hkmnde Kararname
Uluslararas Andlaflma
Normlar Hiyerarflisi
Yorum
Takdir
Yrrlk
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
Hukukun Uygulanmas
HUKUKUN UYGULANMASI
HUKUKUN KAYNAKLARI
YER VE Kfi BAKIMINDAN
UYGULANMA
ZAMAN BAKIMINDAN
UYGULANMA
HUKUK KURALLARININ ATIfiMASI
HUKUKUN YORUMLANMASI
HAKMN TAKDR YETKS VE
HUKUK YARATMASI
Hukukun Uygulanmas
HUKUKUN UYGULANMASI
Hukukun uygulanmas yarg rgtn oluflturan yarg organlarnn kararlarna gereke ve dayanak yapacaklar hukuk kurallarn kullanmalar anlamna gelir.
Hukuk kurallarnn yarg organlar tarafndan kararlara dayanak yaplmas yannda hukukun uygulanmas baflka bir anlam daha taflr. ncelikle devlet, yani kamu grevlileri grevlerini yerine getirirken hukuk kurallarndan yetki alrlar ve ancak hukuk kurallarnn izdii snrlar ierisinde eylemde bulunabilirler. Bunun yannda kamu grevlilerine verilen grev de zaten hukukun ngrd dzenin kurulmas ve devam ettirilmesidir. Demek ki, hukuk kurallarnn uygulanmasnda en
byk rol kamu grevlilerine aittir. stelik, birinci nitede grdmz gibi yaptrmlar sadece yarg organlar tarafndan deil idari makamlar tarafndan da uygulanabilir. Dolaysyla hukukun uygulanmas bafll altnda incelenecek konular sadece yarg organlarnn faaliyetleriyle deil, btn kamu grevlileri ile ilgilidir. Ne
var ki hukuk devletinin gerei olarak birka istisna dflnda, idarenin btn eylemleri yarg tarafndan denetlenebildiinden ve idare de yargnn kararlarna uymak
zorunda olduundan, hukukun uygulanmas sorunu yine ve asli olarak yarglama
sorunu haline dnflmektedir.
Yarg organlar, bakmakta olduklar davalarda kararlarn hukuka dayandrmaldrlar. Bu gerekliliin yerine getirilebilmesi iin yantlanmas gereken ilk soru, Bu
davada uygulanacak hukuk (kurallar) nedir? sorusudur. Yarg organ kararn savunurken X kararn verdim nk Y hukuk kural byle gerektiriyor. diyebilmelidir. flte uygulanacak hukuk kuralnn, hukuk sistemine ait bir hukuk kural olup
olmadnn belirlenmesine ynelik belirleme Hukukun Kaynaklar bafll altnda
incelenir. Biz de bu nitede ilk olarak bu konuya eileceiz.
Bir kuraln hukuk sistemine ait olmas zorunlu olarak uygulanaca anlamna
gelmez. Hukuk kurallarnn uygulanabilir hale gelmesi iin gerekli baz flartlar vardr ki bunlara zaman bakmndan uygulanabilirlik veya yrrlk koflullar ad verilir. Hukukun Kaynaklar konusunun arkasndan, hukukun zaman bakmndan uygulanmasn ele alacaz.
Hukuk kurallarnn uygulanmasnda karfllafllan bir sorun, kurallarn say ve eflit fazlalndan kaynaklanr. Devasa bir rgt olan devlet/hukuk zaman ierisinde
pek ok kural yaratrken bunlar zaman zaman birbirleriyle atflabilir, yani ayn konuyu farkl flekillerde hkme balayabilir. Bu durumun zlmesinde izlenen ilkeler, nitemizin bir sonraki konusunu oluflturuyor.
Yarglama ve yaptrmlarn
hayata geirilmesi, genifl
anlamyla hukukun
uygulanmasdr.
30
Bu nitede son olarak, ayr bafllk altnda, hukukun uygulanmasnda bizzat

hakimlerin oynad rol ele alacaz. Hakimin hukuk uygulamasndaki belirleyici
rol ilk olarak hukukun yorumlanmasnda ortaya kar. Hukuk kurallaryla iliflkisi
kolaylkla kurulamayan durumlarda yahut uygulama srasnda kurallara kolaylkla
anlam verilemediinde hakim kurallar yorumlayarak kurucu bir rol stlenir. Bunun yannda hukuk kurallar aka baz konular sonuca balamamfl olabilir. Bu
durumda da hakimin bir flekilde karar vermesi gerekir. Bu durumda hakimin hukuk yarattndan bahsedilir. Nihayet hukuk baz durumlarda hakime takdir yetkisini kullanma yetkisi verilmifltir. Bu durumu nitenin sonunda ele alacaz.
HUKUKUN KAYNAKLARI
Yarg organlar, grevleri
itibaryla kararlarn hukuka
dayandrrlar.
Yarg organlar kararlarn, hukuka dayanan, hukuktan kaynaklanan, hukukun gerektirdii kararlar olarak sunarlar. Bu adan yarg kararlarna gereke olabilen her
fleyin bir hukuk kayna olabileceini sylemek mmkndr.
Bununla birlikte hukukun baz kaynaklar, vazgeilmez ve zorunlu niteliktedir.
Yarg organlarnn bu kaynaklar ihmal etmesi, bizatihi hukuka aykrlk oluflturur.
Sz konusu kaynaklar Asl Kaynaklar bafll altnda ele alacaz. Bunun yannda
yarg kararlar oluflturulurken baz kaynaklar yardmc niteliktedir. Balayc olmadklar gibi, kararlara gereke yaplmamalar mmkndr. Bu kaynaklar ise Tal
Kaynaklar bafll altnda inceleyeceiz.
fiekil 2.1
Hukukun
Kaynaklar
Hukukun
Kaynaklar
Asli Kaynaklar
Yazl Hukuk
Kurallar
Yazl Olmayan
Kurallar
Tali Kaynaklar
Yarg Kararlar
Bilimsel Grfller
Asli Kaynaklar
Yazl Hukuk Kurallar
Hukuk kurallar, zaman zaman hukuk, kanun ya da mevzuat olarak da isimlendirilen devlet tarafndan karlmfl tm kurallar kapsar. Gnlk hayatta sklkla bahis konusu edilen hukuk kurallar, hi flphesiz ki kanunlardr. Ancak kanunlar yannda, farkl isimlerdeki eflitli hukuk kurallar da hukukun iflleyiflinin nemli unsurlar arasnda yer alrlar.
Tablo 2.1
Normlar hiyerarflisi
Anayasa
Temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas antlaflmalar
Kanunlar, Kanun Hkmnde Kararnameler
Tzkler
Ynetmelikler
31
2. nite - Hukukun Uygulanmas
Hukuk kurallarnn eflitlilii, dzensizlik ve danklk anlamna gelmez. Bilakis, eflitli hukuk kurallar, yaratlfl biimleri asndan belli bir hiyerarflik dzen
ierisinde yer alrlar. ncelikle bu hiyerarfliyi bir flema halinde grelim:
Hukuk kurallarn byle bir hiyerarfli iinde sunmak, sz konusu kurallarn bazlarnn daha nemli olduunu iddia etmek deildir. Ancak kurallarn oluflumu asndan altta kalan kurallar, sttekilere byk lde bamldrlar. Bunun anlam
fludur: Bir ynetmeliin varl, kendinden daha yukardaki yasa ve tzklere baldr. Kanun veya tzkten yetki alnmakszn ynetmelik karmak mmkn deildir. stelik, ilkesel olarak altta kalan kurallar, stteki kurallarla uyumlu olmaldr.
Bu durum, idare mahkemelerine ynetmelikleri kanuna veya tze aykrlklar
nedeniyle iptal etme dev ve yetkisi vermektedir. Ayn flekilde, bir kanun da Anayasa Mahkemesi tarafndan, anayasaya aykrlk nedeniyle iptal edilebilecektir. Bununla birlikte, hukukun gereklerini yapmakla ykml devlet grevlileri, uygulamak durumunda olduklar bir tzk veya ynetmelii, bu tzk veya ynetmeliin
daha stteki kurallarla uyumluluuna bakmakszn uygulamak durumunda kalrlar.
Aflada normlar hiyerarflisi tablosunda yer alan hukuk kurallarn, yaplfl usullerini, birbirleriyle iliflkilerini ve yargsal denetime tbi olufllar erevesinde tanyacaz. Tek tek kurallar incelemeye gemeden nce belirtilmesi gereken iki nokta bulunuyor. Birinci nokta, temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas antlaflmalar ile ilgili. Tablomuzda temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas
antlaflmalar anayasa ile kanun arasnda bulunuyorsa da afladaki anlatm dzeni
ierisinde temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas antlaflmalar normal
uluslararas antlaflmalarla birlikte ele alacak, hiyerarflideki yerine iliflkin aklamay da bu ksmda yapacamz. Belirtmemiz gereken ikinci nokta, yazl hukuk kurallarnn tablomuzda yer alan ve aflada sayacaklarmzla snrl olmad. Tanyacamz kurallar, hukuk sistemi ierisinde en ok karfllafllan ve ilgilendikleri konular dzenleme yetkileri asndan daha nemli kabul edilenlerdir. Ancak idare,
kanunlardan ald yetki erevesinde kanunlarn, tzklerin ve ynetmeliklerin
somut durumlarda nasl uygulanacana dair farkl adlar alabilen eflitli kurallar karabilmektedir.
Anayasa
Anayasa devletin temel kuruluflunu, iflleyiflini, iktidarn el deifltirmesini ve iktidar
karflsnda bireylerin zgrlklerini dzenler (Tezi 1991: 6). Btn bir hukuk sistemi, Anayasaya dayanr. Bunun nedeni, her trl hukuk dzenleme ve rgtlenmenin Anayasaya balanabilme gerekliliidir. rnein Meclisin kurulmas ve alflmas, yasalarn nasl yaplaca, yasalarn yapmasnda hangi ilkelerin sz konusu olduu, hkmetin kuruluflu ve alflmas, mahkemelerin kuruluflu, temel alflma ilkeleri ve daha bir ok konu, kaynan Anayasada bulur. Hukuk sisteminin
iskeletini oluflturmas yannda Anayasa, btn bir devlet teflkilatnn temel kuruluflunu salar. Bu flekliyle de ekonomi, eitim, siyaset, alflma vb. gibi konular da
anayasayla dzenlenmifl olur. Anayasaya hakim olan dflncenin etkisi olarak anayasa bazen devlet yetkilerinin ktye kullanlmasn engellemek zere devleti dizginleyen bir g olabilirken bazen de dzenledii konulardan baflka trl davranlmasn istemeyen snrlayc g olabilmektedir.
fiu anda geerli olan Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, 1982 tarihlidir. 1982 Anayasas, arlkl olarak brokratlarn oluflturduu Danflma Meclisinin alflmasyla
oluflturulmufl, ancak nihai dzenlemeler ynetime el koyan askerlerin bulunduu
Milli Gvenlik Konseyi tarafndan yaplmfltr. Konseyin tutumu sonucunda, 1982
Hukuki dzenlemeler ve
rgtlenmeler ucu
Anayasaya kadar giden bir
varlk zincirinde yer alrlar.
Anayasa bazen devleti

dzenleyen, bazen
dizginleyen, bazen de
snrlayan bir gtr
32
Anayasal dzendeki kkl

deiflikliklere olaanst
durumlarda rastlanr.
Toplant yeter says,

toplantnn bafllayabilmesi
iin bulunmas gereken
asgari ye saysdr. Karar
yeter says ise, karar
verilebilmesi iin gerekli
asgari oy saysdr.
Anayasada deifliklik
yaplabilmesi iin en az 184
millietvekilinin yazl teklifi
gerekir.
Anayasas, deifltirilmesi asndan 1961 Anayasasndan daha kat, otorite-hrriyet

dengesi asndan daha otoriter bir ierik kazanmfltr. Yrtme organ, zellikle de
Cumhurbaflkan glendirilmifl, siyasal karar alma mekanizmalarndaki tkanklklar aflmaya ynelmifl zmler getirilmifltir; buna karfln siyasal faaliyet alan olduka
daraltlmfltr. Ancak 1982 Anayasasnn adafl bat demokrasilerinden uzaklaflma
anlamna gelen baz hkmleri, 1995 ve 2001 yllarnda yaplan kapsaml ve nemli deiflikliklerle kaldrlmfl veya deifltirilmifltir.
Devletin temel yapsn belirlemesi asndan anayasann ortadan kaldrlmas
ve tamamen yeni bir anayasann yaplarak yrrle konmas sk karfllafllan bir
durum deildir. Byle kkl deifliklikler genellikle olaanst hallerde gerekleflir. Nitekim Trk anayasa tarihine bakldnda, 1921 ve 1924 Anayasalarnn yeni
bir devletin kurulufluna denk gelmesi, 1961 ve 1982 Anayasalarnn ise ordu mdahalesi sonrasnda yapld gze arpmaktadr. Anayasal dzenin doas itibaryla byle bir kkl deiflikliin usul, Anayasada yer almaz. Ancak Anayasada deifliklik yapmak her zaman mmkndr.
Anayasa deifliklikleri Meclis tarafndan yaplr. Meclisin anayasa deifliklii yapma usul, Anayasann sistem ierisindeki yerini de belirler. Bu usul asndan anayasalar sert ve yumuflak anayasalar olarak ikiye ayrlr. Yumuflak anayasalar, olaan
kanunlarn yaplma usulne, zellikle de toplant ve karar yeter saylarna tbidir.
Bu nedenle meclis ounluunu ele geirenler tarafndan kolaylkla deifltirilebilirler. Sert anayasalar sz konusu olduunda ise anayasa deifliklii usul, kanunlarn
yaplmas usulne oranla daha sk koflullara balanr. Bylece Meclisteki basit ounluu, yani meclis ye tam saysnn yarsndan bir fazlasn ele geirmifl herhangi bir partinin veya koalisyonun anayasay deifltirmesine izin verilmez. Deiflikliin
gerekleflmesi iin ok daha fazla meclis yesinin olumlu oy vermesi gerekir.
Trk Anayasas, sert bir anayasadr. Zira, anayasa deifliklii sreci, ayrntlarn
aflada greceimiz kanun yapm srecinden daha sk koflullara balanmfltr.
Bunun nedeni, devletin temel yapsna dair deiflikliklerin, daha fazla milletvekiliyle dolaysyla daha fazla semenin iradesinin yansmasyla kabul edilmesi isteidir.
Anayasada deifliklik yaplabilmesi iin, Meclis ye tam saysnn en az te biri, yani flu andaki Anayasaya gre 184 milletvekili tarafndan yazl bir teklifte bulunulmas gerekir. Bu teklif zerinde, ayrntlar TBMM tznce belirlenen
usul erevesinde iki defa grflme yaplr. Bu grflmelerde milletvekilleri teklif
zerindeki grfllerini sunarlar. Ancak bu grflmeler arasnda iki tam gn bulunmas gerekir. Bu dzenlemenin amac, milletvekillerine deifliklik zerinde dflnme sresi tanmaktr. Teklif gizli oy usul ile oylanr. Teklifin kabul edilebilmesi
iin ye tam saysnn en az beflte nn yani 330 milletvekilinin kabul oyu kullanmas gerekir. Kabul edilen teklif Cumhurbaflkanna gnderilir. Cumhurbaflkan
kabul oyunun saysna gre deifliklii onaylayabilir, halkoyuna sunabilir yahut
yeniden grfllmek zere deifliklii Meclise iade edebilir. Kabul says ye tam
saysnn beflte ile te ikisi (367) arasnda (330-366) ise Cumhurbaflkan deifliklii onaylayamaz; ya halkoylamasna sunar yahut yeniden grfllmek zere
Meclise iade eder. te iki (367) veya daha fazla milletvekili deifliklii kabul etmifl ise, Cumhurbaflkan deifliklii onaylayabilecei gibi, isterse halkoylamasna
sunabilir yahut yeniden grfllmek zere Meclise iade edebilir. Her iki durumda
da Meclise iade edilmifl deifliklik Meclis tarafndan aynen kabul edildii takdirde
aynen kabul oyu kullanan milletvekili saysna gre Cumhurbaflkan halkoylamasna sunabilir yahut onaylayabilir, ama tekrar iade edemez. Aynen kabuln beflte
ile te iki arasndaki sayda milletvekili tarafndan gereklefltirilmesi durumunda,
33
Cumhurbaflkan deifliklii halkoylamasna sunmak zorundadr. ye tamsaysnn

te iki fazlas (367 ve zeri) milletvekilinin kabul durumunda ise Cumhurbaflkan deifliklii onaylayabilecei gibi halkoylamasna da sunabilir.
fiekil 2.2
Anayasada deifliklik yaplmas sreci
330 Milletvekilinden az
RED
ANAYASADA DEfiKLK
TEKLF
(en az 184 milletvekili)
GENELKURUL
(ilk grflme)
330-366 Milletvekili
KABUL
CUMHURBAfiKANI
ADE
(Yeniden kabul iin en az
367 milletvekili)
ONAY *
HALKOYU
367 ve zeri Milletvekili

KABUL
CUMHURBAfiKANI
ADE
(Yeniden kabul iin en az
367 milletvekili)
ONAY *
HALKOYU
ONAY *
HALKOYU
Aflada greceimiz zere kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik vd. hukuk kurallar hakknda, eflitli yarg organlarnda iptal davas alabilmektedir. Byle bir davann iki nedeni bulunabilir: hukuk kural ya ngrlmfl
usule aykr olarak, rnein usul flartlar yerine getirilmeden veya yetkisiz bir makam
tarafndan, karlmfltr yahut da normlar hiyerarflisinde kendisinden daha stte olan
ve uyumlu olmas gereken bir hukuk kuralyla atflma halindedir. Yarg organlar
eer birincisine iliflkin bir denetleme yapyorsa flekli denetimden, ikincisine iliflkin
bir denetleme yapyorlarsa maddi denetlemeden (ierik denetlemesi) bahsedilir.
Anayasa hkmlerinin herhangi bir yarg organ tarafndan maddi denetlemeye
tbi tutulmas mmkn deildir. Zira dier hukuk kurallar sz konusu olduunda,
daha stteki bir hukuk kuralna aykrlk deerlendirme konusu yaplmaktadr. Ancak Anayasa dier hukuk kurallarnn stnde olduu ve kendi stnde baflka bir
hukuk kural bulunmad iin, maddi denetleme yaplmas olanakl deildir. Dolaysyla anayasa deifliklikleri de, ierikleri bakmndan denetlenememektedir.
Bununla birlikte, anayasada yaplan bir deifliklik, flekil asndan denetlenebilmektedir. Bu durumda yetkili yarg organ, Anayasa Mahkemesidir. fiekil asn-
HALKOYU
34
dan denetlemenin ise yine Anayasada yer alan snrlar vardr. Baflka bir deyiflle
Anayasa Mahkemesi btn flekle aykrlklar denetleyemez. Bu erevede ancak
teklif ve oylama ounluu ile ivedilikle grfllememe flartna uyulup uyulmad denetleme konusu yaplabilmektedir. fiekil bakmndan denetleme iin Anayasa
Mahkemesinden talepte bulunma yetkisi Cumhurbaflkanna ve TBMM yelerinin
beflte birine (110 milletvekili) aittir.
Kanun
Yasama organ: Devletin
temel erki olan yasama,
yrtme ve yargdan yasama
erkini kullanan kurum. Trk
hukukunda yasama organ,
Trkiye Byk Millet
Meclisidir.
Yasama organ tarafndan kanun ya da yasa ismiyle yaplan hukuk kurallardr.

Kanunlar, Anayasa ve TBMM Tz ile belirlenen usul erevesinde yaplrlar.
Mevcut bir kanunda deifliklik yaplmas iin yine bir kanun karlr.
Anayasann Yasama yetkisi Trk Milleti adna Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. hkm erevesinde, TBMM yasama konusundaki tek yetkili organdr.
Kanunlarn en nemli zellikleri, ilgilendirdikleri kifliler asndan genel, zaman
asndan ise srekli olmalardr. Genellik, kanunlarn belirli kifli veya kiflilere iliflkin olmamasdr. Ancak kanunlarn genelliinden, istisnasz herkesi kapsamasn
da anlamamak gerekir. Zira ounca kanunlar (ve dier hukuk kurallar) belli
zellikleri taflyan kifliler hakknda yaplrlar. Mesela, Devlet Memurlar Kanunu
ad zerinde, sadece devlet memurlaryla ilgilidir. Genellikten kast, belli bir devlet memuruyla deil, devlet memurluu sfatn taflyan kiflilerin hepsiyle ilgili olmaktr. Bununla birlikte, usulnce karlmfl bir kanunun belli bir kifliyle ilgili olmas, onun kanun olarak kabul edilmesini etkilemeyecek, bununla birlikte, sadece o kifli hakknda hkm douracaktr.
Sreklilik ise kanunlarn belli bir an iin deil, yrrlkte olduklar srece uygulanabilir olmas anlamna gelir. Belli bir tarihte yaplmfl olan kanun, kanunda
yrrlkten kalkma tarihi belirtilmedii ve baflka bir yasa ile kaldrlmad veya
deifltirilmedii srece, uygulanabilme zelliine sahiptir. Ancak tek bir kifli veya
durumla ilgili olarak karlan bir kanun, yrrlkte olsa bile, fiili olarak srekli uygulanabilme zelliini yitirecek, bununla birlikte, kanun olma zellii ortadan
kalkmayacaktr. Demek ki, genellik ve zellik, kanunlarn genel itibaryla ve ilkesel olarak tafldklar zelliklerdir. Bu zelliklerin bulunmamas, usulne gre yaplmfl bir kanunu kanun olmaktan karmaz.
Kanun yapmaya yetkili tek organ, Trkiye Byk Millet Meclisidir. Mevcut anayasaya gre TBMMnin seimleri drt ylda bir yaplr ve TBMM 550 milletvekilinden
oluflur. Kanun yapm sreci, kanuna iliflkin bir nerinin Meclise sunulmasyla bafllar. Bu neri, ya belli saydaki milletvekilinin hazrlad bir tekliftir (kanun teklifi)
yahut hkmetin (bakanlar kurulu) hazrlad bir tasardr (kanun tasars). Teklif
veya tasar meclis baflkanlna sunulur. Meclis baflkanl, sz konusu teklif veya tasary ilgili komisyonlara havale eder. Komisyonlar, milletvekillerinden oluflur. Komisyondaki milletvekillerinin siyasi partilere gre dalm, mecliste grubu bulunan
-yani en az yirmi milletvekiline sahip- siyasi partilerin milletvekili saylaryla orantl
olarak belirlenir. Teklif veya tasar, komisyonda yaplan tartflmalar sonunda ald
flekliyle meclise sunulur. Meclise sunulan teklif veya tasar, milletvekillerince grfllerek oylanr ve kabul veya reddedilir. Bir kanun teklif veya tasarsnn mecliste
grflmeye bafllanabilmesi iin, en az 184 milletvekilinin toplantya katlmfl olmas
gerekir. Teklif veya tasarnn kabul edilebilmesi iin ise toplantya katlan milletvekillerinin salt ounluu, yani yardan bir fazlas kabul ynnde oy kullanmaldr.
Bununla birlikte kabul oyu, hibir flekilde 139dan (Anayasadaki ifadesiyle, ye tam
saysnn drtte birinin bir fazlasndan) az olamaz. Kabul edilen teklif veya tasar,
kanun ismini alr.
35
fiekil 2.3
Kanunlarn Oluflum Sreci
Kanunlarn Oluflumu
NER
(teklif ya da tasar)
GRfiME
(TBMM)
KABUL
(en az 139 mv.)
ONAY
(Cumhurbaflkan)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kabul edilen kanunun yrrle girmesi iin, Cumhurbaflkan tarafndan yaymlanmak zere Resm Gazeteye gnderilmesi gerekir. Cumhurbaflkannn
kenD fi N E L M
disine gnderilen bir kanunu deerlendirmek iin on befl gn vardr. Cumhurbaflkan, kabul edilen kanun teklif veya tasarsn yaymlanmak zere
dorudan Resmi
S O R U
Gazeteye gnderebilecei gibi tekrar grfllmek zere meclise iade de edebilir.
D K edilen
KAT
Medyada ve gndelik dilde, Cumhurbaflkannn Meclis tarafndan kabul
kanunlar
yeniden grfllmek zere Meclise iade etmesine veto ad verilir. Bununla birlikte hukuk
dilinde veto, devlet baflkannn meclisin kabul ettii kanunu tmyleSIRA
reddederek
SZDE gndemden kaldrmasdr. Halbuki Trk hukukunda Cumhurbaflkannn Meclise iade ettii kanun
yeniden grfllr ve deifliklik yaplmadan kabul edilirse artk Cumhurbaflkan bu kanunu yrrle sokmak zorundadr.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Cumhurbaflkannn Meclise yeniden grfllmek zere iade ettii kanun eer

mecliste yeniden grfllr ve hibir deifliklik yaplmadan Kkabul
artk
T A edilirse,
P
Cumhurbaflkan bu kanunu yeniden iade edemez.
Bir kanunun hukuk sonu dourabilmesi -yani, hak ya da ykmllk yaratabilmesi, bu kanuna dayanlarak bir dava alabilmesi, grlmekte
T E L E Volan
Z Y O Nbir davada
hkimin sz konusu metni kararna dayanak yapabilmesi-, kanunun yrrlkte olmasna baldr. Kanunun Mecliste kabul edilmifl olmas, yrrle girmesi anlamna gelmez. Kanunun yrrle girmesi iin ilk koflul, Resmi Gazetede yaymlan N T E R N EKanunlar
T
mfl olmaktr. kinci koflul ise zaman asndan uygulanabilir olmaktr.
genellikle yrrlk tarihlerini kendi ilerinde taflrlar. Bu, kanunun yaymland tarih olabilecei gibi, belli bir sre sonras da olabilir. Eer bir kanun, kendi ierisinde yrrle iliflkin bir hkm taflmyorsa Resmi Gazetede yaymndan 45 gn
sonra yrrle girer.
Kanunlarn flekil ve ierik asndan yargsal denetimi Anayasa Mahkemesi tarafndan yaplr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kanun Hkmnde Kararname

Kanun hkmnde kararnameler (KHK), Bakanlar Kurulu tarafndan karlan ve
kanun hkmnde olan kurallardr. Asl olarak Meclise ait olan yasama (yasa karma) yetkisi ksmen idareye (yrtme-hkmet-bakanlar kurulu) verilmifl grnse
de bakanlar kurulu bu yetkiyi belli koflullar altnda kullanabilmektedir.
Anayasa, bakanlar kurulunun olaan dnemlerde yapabilecei KHKlar ile skynetim ve olaanst hl durumunda yapabilecei KHKlar arasnda ayrm yapmfltr.
Olaan Dnem Kanun Hkmnde Kararnameleri
Bakanlar kurulu, istedii an ve istedii bir konuda KHK karamaz. Bir KHK karabilmek iin ncelikle Meclisten yetki alnmas gerekir. Bu yetki, bir kanunla ve-
Bir KHK karabilmek iin

ncelikle Meclisten yetki
almak gerekir.
36
Bakanlar Kurulu tarafndan

karlan KHKlar, hem
Meclis denetimine (siyasi
SIRA SZDE
denetim) hem de yarg
denetimine tbidir.
D fi N E L M
S O R U
Kanunlarn ve
yargsal denetimiyle ilgili ayrntl bilgiyi, bu kitabn drdnc
D KHKlarn
KKAT
nitesinde bulabilirsiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
rilir ve bu kanun yetki kanunu olarak isimlendirilir. Yetki kanunu, karlacak

KHKnn amacn, kapsamn, KHKya hakim olacak ilkeleri ve bakanlar kurulunun
bu ynde KHK karabilmek iin ne kadar sreyle yetkili olduunu ierir. Bylece TBMM Bakanlar Kuruluna yetkisini devrederken bu yetkiyi belli bir sre ierisinde ve kendi belirledii snrlar erevesinde devretmektedir.
Yetki kanunun izdii snrlarn yannda, KHK ile dzenlenmesi yasak olan baz konular bulunmaktadr. lgili dzenlemeyi genel itibaryla ifade edecek olursak
Anayasaya gre, temel hak ve zgrlkleri dzenleyen bir KHK karmak mmkn deildir. Dolaysyla bu ynde bir yetki kanunu verilmifl bile olsa, Bakanlar
Kurulu tarafndan karlacak KHK, denetim organ olan Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilecektir.
KHKlar Resmi Gazetede yaymlandklar gn Meclise de sunulur. Meclise sunulmasyla birlikte KHK, kanun hkmnde ve yrrlkte olan bir metin olmasna
SIRA SZDE
ramen kanun
tasar ve tekliflerinin grfllmesi usulne tbi olarak Mecliste grfllr, ancak Anayasa bu grflmenin ncelikle ve ivedilikle yaplmas gerektiini syler. Meclis
KHKy tamamen reddedebilecei gibi, baz hkmlerini deifltiD fi N E L M
rebilir, yahut KHKy kabul edebilir.
Anayasa Mahkemesi, KHKlar flekil ve ierik (esas) bakmndan denetlemeye
yetkilidir. S O R U
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Skynetim ve Olaanst Hl Kanun Hkmnde Kararnameleri

Skynetim ve olaanst hl ilan edildii takdirde, Bakanlar Kurulu, skynetim
ve olaanst
halin gerekli kld konularda, skynetim ve olaanst hal sreAMALARIMIZ
since geerli olmak zere KHK karma yetkisine sahiptir. Bu erevede KHK karmak yetkisinin kullanlabilmesi iin, olaan dnem KHKlarndan farkl olarak,
K T A Pbir yetki kanununa ihtiya yoktur. Ancak olaan dnem KHKlaMeclisten alnacak
rn karma yetkisi olaan Bakanlar Kuruluna ait iken, skynetim ve olaanst
hal KHKlar ancak Cumhurbaflkannn baflkanlk ettii Bakanlar Kurulu tarafndan
TELEVZYON
karlabilmektedir.
Bu dnem KHKlarnn olaan dnem KHKlarndan ayrld bir baflka nokta, temel hak ve zgrlklerle ilgili dzenleme yaplmasnn mmkn olmasdr. Dolaysyla olaan dnem KHKlar iin yasak alan olarak dzenlenmifl temel hak ve zgrNTERNET
lkler, skynetim ve olaanst hl durumlarnda KHKlarca dzenlenebilecektir.
Skynetim ve olaanst hal KHKlar sadece siyasi denetime, yani Meclis denetimine tbidir. Bu KHKlar aleyhine iptal davas amak mmkn deildir. Bununla birlikte olaan dnem KHKlarndan farkl olarak siyasi denetimin gereklefltirilmesi gvence altna alnmfltr. Bu dnem KHKlar yaymlandklar gn Meclise sunulur ve 30 gn ierisinde Mecliste grfllerek kanunla karara balanr.
Meclis kard kanunla KHKy reddedebilecei gibi tamamen veya deiflikliklerle de kabul edebilecektir.
Uluslararas Antlaflmalar
Uluslararas andlaflmalar,
antlaflma yapma yetkisine
sahip uluslararas hukuk
kiflileri arasnda yaplr.
Bir uluslararas andlaflma, uluslararas hukukun kendilerine bu alanda yetki tand kifliler arasnda, uluslararas hukuka uygun bir biimde, hak ve ykmllkler
douran, bunlar deifltiren ya da sona erdiren yazl irade uyuflmasdr (Pazarc
2003, s. 43). Uluslararas andlaflmalar, iki veya daha fazla devletin birbirleriyle yahut
37
uluslararas rgtlerle yaptklar bir anlaflmayla karfllkl vaatlerde bulunduklar, eflitli bor yklendikleri metinlerdir. Anayasann 90. maddesine gre, usulne gre
yrrle konulmufl bulunan uluslararas andlaflmalar kanun hkmndedir.
Anayasa yrrle girme usul asndan andlaflmalar iki gruba ayrr. Birinci
grup andlaflma iin nce TBMMnin uygun bulma kanunu kartmas gerekmektedir. kinci grupta belirlenen istisnai durumlar dflnda uluslararas andlaflmalar,
TBMMye sunulur ve TBMM uygun grrse bu durumu bir uygun bulma kanunu
ile karara balar. Bu kanuna dayanlarak 244 sayl Uluslararas Andlaflmalarn Yaplmas, Yrrle Girmesi ve Yaynlanmas ile Baz Andlaflmalarn Yaplmas in
Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi Hakknda Kanun uyarnca Bakanlar Kurulu tarafndan karlan bir kararname ile andlaflma onaylanr. Kararname, Cumhurbaflkan tarafndan da imzalanr.
Bunun yannda onaylama iin uygun bulma kanununa gerek olmadan Bakanlar Kurulu Kararnamesinin yeterli sayld ikinci grup andlaflmalar da vardr. Bu
gruba giren andlaflmalara istisna grubu andlaflmalar denir. stisna grubu andlaflmalar sadece 244 sayl Kanun uyarnca Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanr ve
yrrle konur. stisna grubu andlaflmalar da iki gruba ayrlr. Birinci alt-grubu
oluflturan andlaflmalarn ekonomik, ticari ya da teknik iliflkileri dzenlemesi, sre
olarak 1 yl aflmamas, devlet maliyesine bir ykm getirmemesi, kiflisel statye ve
Trklerin yabanc devletlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamas gerekir. Bu antlaflmalar Meclise sunulmamaktadr ancak Resm Gazetede yaymlanmasndan itiSIRA SZDE
baren 2 ay iinde meclise bilgi verilmesi ykmll vardr. kinci alt-grup ise daha nceden yaplmfl bir andlaflmaya dayanlarak yaplan uygulama andlaflmalar
ve yasalarn nceden tand yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik,
teknik
D fi N E Lticari,
M
ya da idari andlaflmalardr. Bu andlaflmalar iin Meclise bilgi verilmesine gerek
yoktur. Herhangi bir andlaflmann Trk kanunlarnda deifliklik
getirmesi duruS O R U
munda TBMMden uygun bulma kanunu kartlmaldr.
Uluslararas andlaflmalar kanun hkmnde olmakla birlikte, kanunlarn tbi olD K K A T Mahkemeduu yargsal denetim mekanizmasnn dflndadr. Kanunlar Anayasa
since Anayasa aykrlk ynnden denetlenebilirken uluslararas andlaflmalar iin
Anayasa Mahkemesinde iptal davas ama imkn yoktur.
SIRA SZDE
Anayasamz, temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas andlaflmalara dier uluslararas andlaflmalardan farkl bir konum vermifltir. Nitekim biz de hukuk
kurallarnn hiyerarflik dzeni ierisinde bu tr andlaflmalaraAMALARIMIZ
Anayasann altnda
kanunlarn ise zerinde yer vermifltik. Bunun nedeni, Anayasa hkmne gre, kanunlar ile temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas andlaflmalar arasnda
K T A P
atflma olmas durumunda, andlaflmalarn stn tutulmas ve uygulanmasdr.
Uluslararas andlaflmalar iin Anayasa Mahkemesinde dava alamayacan da hatrlarsak, Anayasa tarafndan temel hak ve zgrlkler alanndaki uluslararas szELEVZYON
leflmelere verilen bu konum, sz konusu andlaflmalar hukuk Tsistemi
ierisinde olduka gl bir yere oturtmaktadr.
stisna grubu uluslararas

andlaflmalarn Meclise
sunulmas gerekmez. Ancak
bu anlaflmalarla ilgili olarak
Meclis bilgilendirilir.
N N
Trkiyenin taraf olduu uluslararas andlaflmalara ulaflmak iin Dfliflleri

N T E R N EBakanlnn
T
web sitesini kullanabilirsiniz. Bkz. http://ua.mfa.gov.tr/
Tzk
Anayasa tarafndan Bakanlar Kuruluna tannmfl hukuk kural yaratma yetkilerinden
birisi de tzk yapma yetkisidir. Anayasa tzn, bir kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii iflleri belirtmek zere karlabileceini syler. Tzkler ge-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
38
Tzk kanunlarn
uygulanmasn gstermek
veya emrettii iflleri
belirtmek zere karlr.
nellikle, kanunda yer alan tzk karlacana dair hkme dayanlarak yaplr. Ancak bir tzk kartmak iin byle bir hkmn bulunmas zorunlu koflul deildir.
Bakanlar Kurulu herhangi bir kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii iflleri belirtmek zere tzk kartabilir. Bununla birlikte hibir kanuna dayanmadan
ve herhangi bir kanunla dzenlenmemifl bir alana dair tzk kartlamaz.
Tzkler Bakanlar Kurulu tarafndan hazrlanarak yaplr, ancak tzk taslann Danfltay incelemesinden geirilmesi zorunludur. Danfltay Bakanlar Kurulu tarafndan hazrlanan tzk taslan inceler, hukuk deerlendirmesi sonucunda ya
taslakta herhangi bir deifliklik yapmaz, yahut da deifliklikler ieren yeni bir taslak hazrlar. Bakanlar Kurulu Danfltayn deiflikliklerle hazrlad tasla kabul etmek zorunda deildir. stedii takdirde Danfltaya incelenmek zere gnderdii
tasla aynen kabul ederek tzk olarak kartabilir. Ancak kendi taslandan ve
Danfltayn taslandan farkl bir metni tzk olarak kartamaz. Zira bu yeni taslak
Danfltay incelemesinden gememifltir.
Tzkler kanunlar gibi Cumhurbaflkan tarafndan imzalanarak Resmi Gazetede yaymlanmak suretiyle yrrle girer. Tzkler, Anayasadaki ifadeyle kanunlara aykr olmamaldrlar. Byle bir aykrln denetimi, Danfltay tarafndan
yaplr.
Ynetmelik
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ynetmelikler; Baflbakanlk,
bakanlklar veya kamu tzel
kiflilerince karlabilir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA bir
SZDE
Devlet devasa
rgttr ve bu rgt kendi iinde pek ok organ, kurum ve kuruluflu barndrr. Bu organ, kurum ve kurulufllar yrttkleri faaliyetler erevesinde, kanunlarn ve tzklerin uygulanabilmesi iin kanunlarda aka yer almayan
D fi N E L M
hususlarda pek ok dzenlemenin yaplmasna ihtiya duyar. htiya duyulan bu
daha ayrntl ve teknik dzenlemeler, Anayasann verdii yetkiyle Baflbakanlk,
R U
bakanlklar SveO kamu
tzel kiflilikleri tarafndan ynetmelik ad verilen metinlerle
gereklefltirilir.
Ynetmelikler kanun ve tzklere, dolaysyla da her hlkrda kanunlara daDKKAT
yanr. Ayn zamanda karlan ynetmelik, ynetmelii karan kamu tzel kiflisinin grev alanyla ilgili olmaldr. Dolaysyla kamu kurum ve kurulufllar ynetmeSIRAbir
SZDE
lik karrken
kanuna dayanmal ve karlan ynetmelik de bu kurum veya kuruluflun grev alann dzenlemek zere karlmfl olmaldr.
Ynetmeliklerin hepsi Resmi Gazetede yaymlanmak zorunda deildir. lgili
AMALARIMIZ
mevzuatta belirtilen trdeki ynetmelikler Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girerken byle bir koflulun bulunmad ynetmelikler usulne uygun flekilde
ilan edilmekle yrrle girerler.
K T A P
Ynetmeliklerin yargsal denetimi idari yarg tarafndan gereklefltirilir. Bakanlklarn ynetmelikleri ile kamu tzel kifliliklerinin lke apnda uygulanan ynetmelikleri, Danfltay tarafndan denetlenir. Kamu kurumu ile kamu kuruluflu niteliTELEVZYON
indeki meslek kurulufllarnn belli bir yrede uygulanan ynetmelikleri ise o yrede yetkili olan idari mahkemeler tarafndan denetlenir.
N N
Yazl hukuk
ulaflmak iin Mevzuat Bilgi Sistemini kullanabilirsiniz. Mevzuat
N kurallarna
TERNET
Bilgi Sisteminde kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik ve teblilerin kodifikasyonu yaplmfl gncel metinleri ile kanunlarn mlga hkmlerini bulabilirsiniz.
Bkz. http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/
Yazsz Kaynak: rf ve det Hukuku

Birinci nitede, rf ve adet ad verilen, ok uzun zamandan beri uygulanagelen ve
topluluk yeleri tarafndan uyulmas gereken kurallar olarak grlen baz toplum-
39
sal pratiklerin bulunduunu belirtmifltik. Bu toplumsal pratiklerin bir ksmna hukuk dzeni zel bir nem atfeder ve bunlar hukuk kurallarna dahil eder. Baflka
bir deyiflle bu baz rf ve adet kurallar hukuk tarafndan hukuk sistemine ait hukuk kurallar olarak kabul edilir. Bu kurallara ise rf ve det hukuku ad verilir.
rf ve adet hukuku bafll altnda incelenen kurallar, rf ve adet kurallardr.
Bir rf ve adet kuraln ayn zamanda hukuk kural yapan, bir hukuk kuralnn
aka sz konusu kurala gnderme yapmasdr. Byle bir duruma hukuk sisteminde nadiren rastlanr. Hukuk dzeni bir rf ve adet kuraln hukuk kural saymakla, kiflilerin bu rf ve adet kuralna uyma ynnde hukuki bir sorumluluu olduunu sylemifl olur. Yarg organlar kararlarn verirken sz konusu kural uygular, kararlarna dayanak yaparlar.
rf ve adet kurallar her ne kadar yazsz kaynak olarak kabul edilse de yazsz
olmann uygulamada bu kurallarn tespitini zorlafltrdndan, zellikle ticaret odalar gibi yerel meslek rgtleri, yrelerindeki rf, adet ve teamlleri yazllafltrma
eilimindedir. Bu rgtler tarafndan yazl hale getirilen rf ve adet kurallar dorudan balayc bir hukuk kural haline gelmezler, ancak bir uyuflmazlk durumunda kanunun rf ve adete atf yapt durumda tespiti kolaylafltrrlar.
rf ve adet hukukuna ceza hukuku alannda rastlanmaz. Bir eylemin su olarak nitelenmesi ve bu eyleme bir ceza ngrlmesi, ancak ve ancak kanunun ak
hkmyle mmkndr. Bununla birlikte baz bor iliflkilerinde, zellikle de baz
ticari iliflkilerde hukuk kurallar, baz toplumsal pratiklere atf yapabilir.
rf ve adet hukukuna,
teaml hukuk veya
yaplagelifl kurallar da
denir.
Ceza hukukundaki kanunilik

ilkesi gerei bu alanda rf
ve adet hukukuna yer yoktur.
Tali Kaynaklar
Yukarda, hukukun asli kaynaklarn grdk. Asli kaynaklar, yarg organlarnn kararlarn olufltururken dikkate almak zorunda olduklar kaynaklard. Bu adan asli kaynaklarn balayc olduunu syleriz. Bunun yannda baz kaynaklar, balayc olmamakla birlikte, uygulanacak kurallarn belirlenmesinde yardmc olurlar.
Hatta yazl hukuk kurallarnn uygulanmasnda ortaya kacak baz tereddtlerde
fiili olarak ciddi bir etkiye sahip olurlar. Bu kaynaklar, yarg kararlar ve bilimsel
grfllerdir.
Yarg Kararlar
Yarg kararlar, yarg organlarnn (mahkemelerin) baktklar davayla ilgili olarak
verdikleri kararlardr. Hukuk kayna olarak kabul edilebilecek yarg kararlar ise,
asl olarak yakn zamana kadar kullanlan itihat szcnn karfll olan kararlardr. Bu kararlar, olaan ve alfllmfl hukuk uygulamasnn tesinde, davaya konu olaylarn kanunda aka dzenlenmemifl olmasndan kaynaklanan nedenlerle verilmifl kararlardr. Dava konusu olaylarn ve hukuk kurallarnn yorumlanmasyla yeni saylabilecek bir karar verilmifl yahut daha nceki yorum uygulamalarndan eflitli gerekelerle ayrlmfl bir karar verilmifl ise mahkemenin itihatta bulunduu sylenir. Bu tip kararlar, ayn sorunlarla karfllaflan hakimler iin olay
deerlendirme ve hukuk kurallarn yorumlama konusunda yardmc olur. Belirttiimiz zere bu kararlarn balayclk zellii yoksa da zellikle ayn hakimin
kendi verdii eski tarihli kararlarda gelifltirdii itihadna uyumlu davranmas eilimi doal karfllanmaldr.
tihatlarn etkisinin gl bir flekilde hissedildii durum, yksek mahkemelerin kararlarnn etkisinde ortaya kar. Yksek mahkemeler, olaan yarglama yetkisine sahip alt derece mahkemelerinin kararlarnn hukuka uygun olup olmadn denetleyen mahkemelerdir. Bu mahkemelerin yaptklar yorum ve oluflturduu
tihatlar, benzer sorunlarla

karfllaflan hakimlerin en
byk yardmcsdr.
40
Hukukun asli kayna olarak

kabul edilen itihad
birlefltirme kararlar
balaycdr.
itihat, alt derece mahkemeler asndan psikolojik etkiye sahiptir. Zira yarg rgtnde denetleyici konumdaki bir mahkemenin verdii karar, doallkla daha gl ve doru kabul edilir. Bunun yannda yksek mahkeme yelerinin deneyimli ve
baflarl hakimlerden olufltuu gerei de dikkate alndnda, itihatlar alt derece
mahkemeleri asndan karar vermeden nce baklmas gereken kaynaklar olarak
ortaya kar.
tihatlar konusunda son olarak deinilmesi gereken nokta, Yargtay ve Danfltay tarafndan verilen itihad birlefltirme kararlardr. tihad birlefltirme kararlar,
Yargtay ve Danfltaydaki eflitli dairelerin ayn konuda farkl kararlarnn uyumlafltrlmas amacyla verilir. Bu kararlar balaycdr. Dolaysyla artk bu kararlar tali
veya yardmc kaynak deil, asli kaynak olarak kabul edilir.
Bilimsel Grfller
Bilimsel grfller, baflka bir ifade ile reti (doktrin), eski kullanm itibaryla bilimsel itihatlar, hukuku bilim insanlarnn eserlerinde ortaya koyduklar grfllerdir.
Bu grfllerin nemi, zellikle tartflmal konularda ve bilim insanlarnn mevcut
hukuk kurallar erevesinde baz istisnai ve muhtemel olaylar gerekleflmeden
nce bildirdikleri grfllerde ortaya kar. Bu grfller genellikle asli kaynaklarda
aka hkme balanmamfl ve yoruma ihtiya duyulan konularla ilgilidir. Hakimler kararlarn verirken bu bilimsel grfllerden yararlanabilirler. Hatta zaman zaman kararlarnda genel olarak doktrin veya reti adyla, bazen de aka bir hukuku bilim insann eserine atf yapmak suretiyle bilimsel grflleri kararlarn gerekelendirmek iin kullanabilmektedirler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Devletin lkesi: kara, hava
ve varsa deniz lkesinden
oluflur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
YER VE Kfi BAKIMINDAN UYGULANMA
D fi N E L M uygulanmas, bir egemenlik sorunudur. Hukuk kurallar, bu

Hukuk kurallarnn
kurallara kimlerin uymakla ykml olduunu, baflka bir deyiflle yaptrmlarn
kimlere uygulanacan
sylemekle bu kifliler zerinde bir egemenlik iddiasnda
S O R U
bulunmufl olur.
Doal olarak ilk egemenlik iddias, devletin snrlar iindeki topraklardr. Bu
DKKAT
alana devletin lkesi denir. Temel ilke, hukukun devletin lkesinde geerli olduudur. Baflka bir deyiflle devletin lkesi ierisinde meydana gelen olaylar ve eySIRA SZDE
lemler, o devletin
hukukuna tbidir. Bu ilke, mlklik ilkesi olarak da anlr. kinci ilke, devletin vatandafllar zerinde egemenlik sahibi olmasndan hareketle bir
devletin hukukunun o devletin vatandafllar iin geerli olduudur. Bunun anlam,
AMALARIMIZ
vatandafllar devletin lkesi dflnda bile olsalar kendi devletlerinin hukukuna tbi
olacaklardr.
MlklikK ilkesi,
zellikle kamu hukuku alannda geerlidir. Sz gelimi ceza hu T A P
kuku, ister vatandafl ister yabanc olsun, devletin lkesinde gerekleflen olaylara
uygulanacaktr. Dolaysyla ceza kanunlarnn su kabul ettii eylemler, yabanclar
tarafndan da ifllense, devletin lkesinde gereklefltikleri takdirde yarglamaya ve
TELEVZYON
cezalandrmaya konu olacaklardr.
fiahslik ilkesi ise daha ok zel hukuk sorunlarnda geerlidir. zellikle aile
hukuku alannda devletler, topraklarnda bulunan yabanclarn kendi hukuk sisN T E R ettikleri
NET
temlerince elde
haklar tanrlar.
Ne var ki, her iki ilke de mutlak olarak uygulanmaz ve uygulanma alanlarn kesin snrlarla betimlemek mmkn deildir. Zira sz gelimi ceza hukuku, belli ko-
N N
Trkiyede su iflleyen
K T A da
P Trk
yabanclara
Hukukunun uygulanmas
mlkilik ilkesinin sonucudur.
TELEVZYON
Bir anayasann
anayasa olmasnn nedenleri ve sonular neler olabilir?
SIRAkat
SZDE
41
flullarda yabanclarn yurt dflnda iflledii sularn Trk kanunlarnca yarglanacan belirtir. Bunun yannda baflka bir devletin vatandafl ile Trk vatandafl arasndaki bir zel hukuk iliflkisinde hangi kanunlarn uygulanaca, bu kitabn yedinci nitesinde Devletler zel Hukuku bafll altnda greceiniz hukuk alannca incelenen
kurallar erevesinde belirlenir. liflkinin tr ve gerekleflme flekline gre byle bir
iliflkide Trk kanunlar uygulanabilecei gibi yabanc hukuk da uygulanabilir.
ZAMAN BAKIMINDAN UYGULANMA

Zaman bakmndan uygulanma altnda ele alacamz konular, hukukun yazl
kaynaklar bafll altnda incelediimiz hukuk kurallaryla ilgilidir. Hatrlanaca
zere yazl hukuk kurallar hukuk sisteminin yetkilendirdii organlar tarafndan
yaratlrlar. Resmi Gazetede yaymlanmas zorunlu olmayan ynetmelikler dflnda
bu kurallarn hepsi Resmi Gazetede yaymlanmakla hukuk evreninde varlk kazanmfl olurlar. Bununla birlikte bir hukuk kuralnn yaymlanmfl olmas, kendiliinden uygulanabilir olmas sonucunu dourmaz. Yrrlk ad verilen ve varlk
kazanmfl bir hukuk kuralnn zaman asndan uygulanabilir olduunu gsteren
baz koflullarn da yerine gelmifl olmas gerekir. Bunun yannda hukuk kurallar
sonsuza kadar yrrlkte kalmazlar. Kural yaratan makam bu kurallarda deifliklik yapabilir yahut kurallar tamamen yrrlkten kaldrabilir.
Yrrle Girme
Kanunlarn yrrle girip girmediinin belirlenmesi iin, kanunun kendi ierisinde yrrle girifl tarihiyle ilgili bir hkm ierip iermediine baklr. Kanunlar
genellikle bu ynde bir hkm ierir. Sz konusu hkm, ya kanunun Resm Gazetede yaymlanmasyla birlikte yrrle gireceini syler, ki bu durumda Resm
Gazetede yaymland andan itibaren yrrle girerek sonu dourmaya bafllar,
yahut da daha ileri bir tarih yrrlk tarihi olarak belirlenir. Resm Gazetede yaymlanan ancak yrrlk tarihinin daha ileri bir tarih olarak belirlendii kanun sonu dourmaya bu tarihten itibaren bafllayacaktr. Byle bir dzenleme yaplmasndaki ama, genellikle, yeni bir dzenlemeyle karfllaflacak ilgililerin kendilerini
hazrlamalardr. Sz gelimi, gda maddeleri retimi yapan fabrika ve imalathanelerin bnyelerinde gda mhendisi istihdam etmesini gerektiren ve ihlal durumunda para cezas veya kapatma cezas veren bir dzenleme sz konusu olduunda,
ilgililerin hazrlklarn yapmalar iin kanunun yrrlk tarihi yaymlanmasndan
belli bir sre sonras olarak belirlenir. Kanunun yrrlk tarihiyle ilgili herhangi bir
hkm iermemesi de mmkndr. Bu durumda kanunun yrrlk tarihi, yaymdan itibaren 45 gn sonrasdr.
Tzklerin Resm Gazetede yaymlanmalarnn zorunlu olduunu belirtmifltik.
Tzklerin yrrle girmesi, kanunlarla ayn dzene tbidir. Dolaysyla tzk
metninde yrrlk tarihi belirtilmemiflse, Resmi Gazetede yaymlandktan 45 gn
sonra yrrle girerler.
Resm Gazetede yaymlanmas zorunlu olan ynetmelikler yaymlaryla birlikte, dier ynetmelikler ise duyurulmalaryla birlikte yrrle girer.
Yrrlkten Kalkma
Yrrlkten kalkma konusunda ilk olarak belirtilmesi gereken nokta, kural olarak
yrrlkten kaldrma yetkisine sahip olan makamn, o hukuk kuraln yaratan makam olduudur. Ayn flekilde, bir hukuk kural, ayn trden hukuk kural ile deifltirilir veya kaldrlr. Dolaysyla bir kanun, ancak bir kanun ile deifltirilecek veya
Genellilik kanunlarda
yrrlk bafll taflyan
bir madde yer alr.
42
kaldrlacak, ynetmelik de yine bir ynetmelik ile deifltirilecek veya ynetmelii

karan makam tarafndan yrrlkten kaldrlacaktr.
Yrrlkten Kaldrma (lga)

Bir hukuk kuralnn, o kural daha nceden yaratmfl makam veya organ tarafndan yrrlkten kaldrlmasna ilga ad verilir. Yrrlkten kaldrlmfl hukuk kural ise, mlga kanun, mlga tzk vb.dir. lga, aka yaplabilecei gibi st rtl flekilde de gereklefltirilebilir. Aka yapld durumlarda (sarih ilga), kural
karan organ veya makam, ayn trden bir ifllemle sz konusu kural kaldrdn
aka dile getirir. Sz gelimi bir kanunun ilgas sz konusu ise TBMM bir kanun
kartmak suretiyle, kaldrlan kanunu aka belirterek yrrlkten kaldrldn
ifade eder. Yukardaki aklamamz tekrarlayacak olursak, bir kanunun tzk veya ynetmelikle yrrlkten kaldrlmas mmkn deildir. Tzkler ve ynetmelikler de kendilerini yapan/yaratan/karan organ veya makamlarn yrrlkten
kaldrma kararlaryla yrrlkten kalkarlar.
Yrrlkten kaldrma baz durumlarda st rtl/rtk (zmni) bir flekilde yaplr. Bir konuyu belli bir flekilde dzenleyen kanun yrrlkte iken, ayn konuyu
farkl bir flekilde dzenleyen yeni bir kanun karldnda, hukuk kurallarnn atflmas bafll altnda greceimiz ilkeler erevesinde yeni tarihli kanunun uygulanaca kabul edilir. Bylece eski tarihli kanunun uygulama olana kalmadndan, bu kanun ilga edilmifl olmakla ayn sonular dourur. Ne var ki bu ilga, ak
(sarih) deil rtk (zmn) bir ilgadr.
ptal Kararlar
Hukuk kurallarnn, normlar hiyerarflisindeki stn normlara uygun olmas gerektiini belirtmifltik. Bu gerekliliin yerine gelmesi, kurallarn yargsal denetimini yapan organlar tarafndan salanr. Kanunlarn ve KHKlarn Anayasaya uygunluu
Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenir. Mahkeme bir aykrlk tespit ettii takdirde iptal karar verir. ptal kararnn sonular, sz gelimi kanunun Meclis tarafndan yrrlkten kaldrlmasyla ayndr. Ayn fley tzkler ve ynetmelikler iin de
geerlidir. Tzkler ile baz ynetmelikler Danfltay, dier ynetmelikler ise idare
mahkemeleri tarafndan denetlenir. Kanunlara aykrlk tespit edildii takdirde tzk ve ynetmelikler iptal edilir ve bylece yrrlkten kalkmfl olurlar.
Gemifle Ynelik Uygulanma Sorunu

Hukuk kurallar, yrrle
girmelerinden nce meydana
gelen olaylara uygulanmaz.
Buraya kadar anlattklarmzdan anlafllaca zere, hukuk kurallar yrrle girmelerinden itibaren sonu doururlar. Bunun anlam, ilkesel olarak, hukuk kurallarnn ancak yrrle girdikten sonra meydana gelen olaylara uygulanmasdr.
Buna gemifle etkili olmama ilkesi ad verilir.
Hukuk kurallarnn gemifle etkili olmamas ilkesinin ardnda yatan en nemli
dflnce, hukuk gvenliidir. Hukuk gvenlii, hangi eylemlerin hangi hukuk sonular douracann belli edilmesi vastasyla bireylerin hayat planlarn rasyonel
flekilde yapabilmeleri imknn salar. Eer hukuk kurallar gemifle etkili olarak
uygulanrsa, flu andaki eylemlerimizin ileride hangi hukuk sonular douracan
kestirmemiz mmkn olmaz.
Gemifle etkili olmama ilkesi, mutlak bir ilke deildir. Bu ilkeyi daha ok, bireylere ykmllk getiren dzenlemelerin gemifle etkili olamayaca yahut olmamas gerektii fleklinde anlamak gerekir. Bu ynyle ilkenin en belirgin uygulamas, ceza hukuku alanndadr. Kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesine paralel ola-
43
rak, ceza kanunlarnn ancak yrrle girdikten sonraki eylemler iin sonu douraca kabul edilir. Sz gelimi, flu an iin su saylmayan bir eylem, yarn kanunla su saylmaya bafllanrsa, bugn yaplan eylem yarglamaya konu yaplamaz.
Ayn durum, cezalarda yaplan artfl iin de sz konusudur. Su saylan bir eyleme
uygulanan cezada artfl yapldnda, bu artfl, deifliklik yaplmadan nceki olaylar iin uygulanmayacaktr. Bununla birlikte ceza hukukunun bir baflka ilkesi, gemifle etkili olmama ilkesinin bir istisnasn oluflturur. Ceza kanunlarnda lehe olan
deifliklikler, gemifle etkilidir. Yani bir kifli su saylan bir eylemi gereklefltirdiinde bu eylem iin ceza kanunlarnn ngrd ceza 1 yl hapis cezas iken yaplan deifliklikle ceza 6 aya indirilmifl yahut eylem su olmaktan karlmfl olabilir. Bu durumda kiflinin eylemi gereklefltirdii tarihteki durum deil daha hafif
olan yeni dzenleme dikkate alnr.
Gemifle etkili olmama ilkesi, zel hukuk alannda, hukuki iliflkilerle elde edilen haklarn korunmasna da hizmet eder. Ancak istisnai durumlarda kamu dzeni yahut kamu yarar gibi gerekelerle, daha nce elde edilmifl haklarn kaybna
neden olabilecek uygulamalar sz konusu olabilir.
Gemifle uygulama konusunda deinilmesi gereken son nokta, yarglama (muhakeme) hukuku alanndaki dzenlemelerdir. Yarglama srasnda yarglama hukukunda, yani davann grlmesiyle ilgili yaplan hukuk deifliklikler, grlmekte olan davalar da etkiler. Tamamlanmfl yarglama ifllemleri geerliliklerini devam
ettirir, ancak yeni ifllemler deiflikliklere gre yaplr. Bunun, gemifle uygulama ilkesinin istisnas olarak grlmesinin nedeni, yarglamann eski hukuk dzenlemeye gre bafllamfl olmasdr.
Ceza kanunlarnda lehe olan

deifliklikler gemifle
etkilidir.
HUKUK KURALLARININ ATIfiMASI

Hukukun uygulanmas srasnda ortaya kan nemli bir sorun, ayn konunun
farkl hukuk kurallarnca dzenlenmifl olmas, ama daha da nemlisi, farkl flekillerde dzenlenmifl olmasdr. Bu durumda kanunlarn/kurallarn atflmasndan
bahsedilir. atflan kurallar sz konusu olduunda uygulaycnn, zellikle de yargcn karfllaflt sorun, ayn konuyu dzenleyen bu kurallardan hangisinin uygulanacadr. Bu konuda hukukularn yzyllardr uygulad baz ilkeler, yargcn
kararn belirler. atflmann farkl trdeki kurallar arasnda olmas asndan yaplan ayrma gre belirlenen ilke vardr: stn kural ilkesi, zel kural ilkesi ve yeni kural ilkesi. fiimdi bu ilkeleri biraz daha ayrntl bir flekilde ele alalm:
stn Kural lkesi

Ayn konuyu farkl flekillerde dzenleyen hukuk kurallarndan birisi, normlar hiyerarflisinde daha stte bulunuyor ise yargcn bu stteki kural uygulamas gerektii
kabul edilir. Nitekim Trk hukukunda btn kanunlarn Anayasaya uygun olmas
gerektii, tzk ve ynetmeliklerin de kanuna aykr olamayacaklar belirtilmifltir.
Baflka bir ihtimal, kanunlar ile tzk ve ynetmelikler arasndaki atflmadr.
stn kural ilkesi, yine bir kanun ile tzk veya kanun ile ynetmelik arasndaki
atflmada kanunun, tzk ile ynetmelik arasndaki bir atflmada ise tzn uygulanmas gerektiini kabul eder. Bununla birlikte tzklerin kanuna aykrl ile
ynetmeliklerin kanun ve tzklere aykrln denetleme yetkisine idari yarg sahiptir. Kamu grevlilerinin, grevleriyle ilgili olarak uygulamak durumunda kaldklar tzk ve ynetmeliklerin st normlara aykrln iddia ederek uygulamadan kanmalar sorumluluklarn dourabilir.
Bu dflnce, normlar
hiyerarflisinde altta bulunan
kurallarn sttekilere uygun
olmas gerektii
dflncesinden kaynaklanr.
44
zel Kural lkesi

Hukuk kurallar, yapldklar zamann zellikleri ve yaplfl amalar asndan belli tr iliflkilerin tmn kapsar tarzda karlabilir. Bunun yannda duyulan ihtiya
nedeniyle sz konusu iliflkilerin baz biimlerine ynelik ayr ve farkl hkmler
ieren dzenlemeler yapldna da sklkla rastlanr. Eer bu hukuk kurallar normlar hiyerarflisinde ayn dzeyde yer alyor iseler aralarnda genellik-zellik iliflkisi
vardr. Sz gelimi Borlar Kanunu, satm szleflmesiyle pek ok hkm ierir. Bu
hkmler, satm szleflmesi saylan btn iliflkilere uygulanabilir niteliktedir. Bununla birlikte Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun, baz satm szleflmelerine
uygulanan farkl hkmler iermektedir. Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunun kapsamna giren bir olayda uyuflmazlk kt ve mahkemeye taflnd durumda, hakim, geerli ancak farkl hkmler ieren iki ayr kanundan birini uygulamak durumundadr. flte zel kural ilkesi, byle bir durumda daha zel hkmler ieren kanunun uygulanmas gerektiini belirtir. Dolaysyla hakim, rneimizdeki olayda Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunun hkmlerini uygulamak
durumundadr.
Ksaca ifade edecek olursak zel kanun ilkesine gre, ayn dzeyde ve aralarnda genellik-zellik iliflkisi bulunan iki hukuk kural atflnda uygulanacak kural, daha zel dzenlemeler ieren kuraldr.
Yeni Kural lkesi

Ayn dzeyde, ayn nitelikte
ve farkl hkmleri ieren iki
hukuksal dzenleme varsa
yeni kural ilkesi uygulanr
Ayn dzeyde bulunan kurallar arasnda genellik-zellik iliflkisi bulunmuyor ancak

yine de bu kurallar farkl hkmler ieriyorsa uygulanacak ilke, yeni kural ilkesidir. Bu ilkenin bir rneini, yukarda yrrlk sorunlarn ele alrken zmn ilga nitelemesiyle incelemifltik. Tekrarlayacak olursak ayn konuyu farkl flekillerde dzenleyen ayn dzeyde iki kural bulunduu takdirde, bunlardan yakn tarihli olan
uygulanr. Zira kanun koyucunun fiili iradesinin yakn tarihli/yeni kural ile ortaya
kt, eski kuraln zmnen de olsa ilga edildii/kaldrld kabul edilir.
HUKUKUN YORUMLANMASI
Yorumlama anlam verme faaliyetidir. Bir duruma, harekete, sze dair anlamn
varlndan bahsedebiliyorsak, bu durum, hareket veya sz yorumlamflz demektir. Hukukun uygulanmas, tmyle yorumlamaya dayanr. Zira uyuflmazlk konusu olaylara anlam vermek zorundayzdr. Bir davann taraflar, eylemlerinin nedenlerini sunarlar, grnflteki niyetleri ile gerek niyetleri arasnda ayrm yaparlar,
yaptklar szleflmenin anlam hakknda iddialarda bulunurlar vs. Btn bu iddialar hakimin nne, yorumlanmas gereken szel ifadeler, yazl belgeler vb. tarznda gelir. Hakim kendisine sunulan dava dosyasn yorumlayarak anlamlandrmak
durumundadr. Ancak hakim ayn zamanda, kararna dayanak yapmak zorunda olduu hukuk kurallarn da yorumlamak durumundadr.
Hukukun yorumlanmas, yani anlamlandrlmas, olaan, alfllagelmifl, rutin
olaylarda sorun yaratmaz. Anlam hakknda herhangi bir flphe ve tartflma olmayan, defalarca ayn flekilde uygulanmfl ve uygulanmaya da devam edecei dflnlen hukuk kurallarnn says, btn hukuk kurallar iinde ounluu oluflturur.
Ancak daha nce dava konusu olmamfl, meydana gelebilecekleri dflnlmemifl
olaylar sz konusu olduunda, hakimin anlamlandrma abas zorluklarla karfllaflr. Bazen de, hukuk kurallarnn yapm srasnda zensiz davranlmas, bir olayn
45
birden fazla hukuk kuralnn kapsamna girdiini iddia etmeyi mmkn klabilir
veya hangi kuraln uygulanaca konusunda flphe yoksa bile uygulamann sonular hakknda rahatlkla karar vermek mmkn olmayabilir. Yine kural yapm srasndaki zensizlik, dil bilgisi kurallarna uyulmamas fleklinde ortaya kabilir ve dil
hakknda ortak bilgilerimiz, metni anlamlandrmamz glefltirebilir. flte bu tip
durumlarda yorum, bir sorun olarak ortaya kar.
Hukuk kuralnn anlamlandrlmas ve dava konusu olayla iliflkisinin kurulmas
hakknda bir flphe ortaya ktnda neler yaplmas gerektiiyle ilgili olarak ortaya konulmufl dflncelere yorum teorileri ad verilir. Yzyllar boyunca insanln
ortak bir meselesi olarak geliflen yorum teorileri, bugn iin bize yorum faaliyetinde yardmc olacak pek ok argman sunar.
Yorum teorileri, hukuk

kurallarnn
anlamlandrlmasnda hangi
temel ilkelerin geerli
olduunu ortaya koymaya
alflrlar.
fiekil 2.4
Yorum Teorileri
Yorum Teorileri
Szel Yorum
Teorisi
Sistematik Yorum
Teorisi
Tarihsel Yorum
Teorisi
Amasal Yorum
Teorisi
Szel Yorum Teorisi

Szel (lafz) yorum teorisinin temel iddias, hukuk kurallarnn metninde yer alan ifadeye sk skya bal kalnmas gerekliliidir. Bu teoriye gre bir kuraln anlamn
belirlerken szcklerin hukuk dilindeki ve gndelik dildeki anlamlar, kuraln ifade
edilifl tarz, noktalama iflaretleri dikkate alnr. Bunlarn yannda yine dilsel unsurlar
olarak saylabilecek ve birkana aflada deineceimiz mantk kurallar da szel
yorum teorisinde kendine yer bulur. Anlamn belirlenmesinde belirtilen hususlar dflnda gerekeler ve dayanaklar bulunmas, bu grfl asndan kabul edilemez.
Szel yorum teorisinin kural metnine sadk kalnmas iddiasnn temeli, uygulayclarn kural metninde aka yer almayan hususlara, afladaki rneklerini greceimiz iddialarla hukukilik nitelii kazandrmalarn engelleme isteine dayanr.
Zira bu grfl savunanlar asndan vatandafllarn ve uygulayclarn zerinde nesnel olarak anlaflabilecekleri tek fley kuraln metnidir. Kural metninin dflndaki unsurlara baflvurulmas, hukuktan beklenen belirlilii dolaysyla da hukuk gvenliini zedeleyecektir.
Kural metninin dil bilgisel adan anlam konusunda flphe ve tereddte yol amad durumlarda mutlak surette uygulanmas, ounca dier yorum teorisi taraftarlarnca da paylafllr. Ancak sorun, hangi durumlarn flphe ve tereddde yol atnn kabul edilecei noktasndadr. nk dier hukuk kurallarndan ayr bir flekilde tek baflna ele alndnda anlam akmfl gibi grnen bir kural, dier hukuk
kurallar, dava konusu olaylarn nitelikleri, sz konusu kuraln yaplfl srasnda
kural yaratanlar tarafndan dile getirilen grfller vb. dikkate alndnda flpheli
hale gelebilir. stelik hukuk kurallar duraandr. Yani bir kere koyulduklarnda,
uzun sre geerli hukuk kurallar olarak varlklarn devam ettirirler. Bununla birlikte hayat tarz, toplumdaki ve hukukular arasndaki egemen grfller, deer yarglar hzl bir flekilde deiflir. Ayrca kurallarn konulmas srasnda hi akla gelme-
46
mifl ayn trden ama farkl bir flekilde ele alnmay gerektiren olaylar ortaya kabilir. Szel yorum teorisi taraftarlar, nesnellik adna btn bu durumlarn dikkate
alnmamas gerektiini sylerken, dier yorum teorileri, byle bir uygulamann hukukun varlk amacyla uyuflmadn, hakimin rolnn salt teknik bir uygulayc olmaya indirgediini syleyerek elefltirir.
Sistematik Yorum Teorisi

Hukuk kurallar tek tek olaylara has olarak karlmaz. Genel niteliklidirler. Bu genelliin bir boyutu, daha nce de belirttiimiz gibi, dzenledikleri alanla ilgili herkese uygulanabilmeleridir. Baflka bir boyutu ise hukuk kurallarnn kapsad konularn birbirleriyle kesiflen halkalar gibi dflnlebilmesine imkn salar. Hukuk
sisteminin iinde izole edilmifl, tek baflna dflnlebilecek, dier hukuk kurallarndan tamamen bamsz bir kural yoktur. Her kural daima baflka kurallarla ve
hatta bir btn olarak hukuku ele aldmzda hukuk ilkeleriyle iliflki ierisindedir.
Hukuk kurallarnn pek ok kuralla iliflki ierisinde olmas, sistematik yorum teorisi ad verilen bir yorum anlayfln dourur. Bu anlayfla gre hukuk kurallar anlamlandrlrken, hukuk sisteminin iindeki konumu dikkate alnmaldr. Sz gelimi, Borlar Kanununda yer alan bir madde anlamlandrlrken, ncesindeki ve
sonrasndaki maddeler, sz konusu maddenin Borlar Kanununun hangi ksmnda yer ald, varsa madde bafll, blm bafll gibi zellikler maddenin anlamlandrlmasnda belirleyici rol oynamaldr.
Tarihsel Yorum Teorisi

Tarihsel yorum teorisinde
hukuk kuralnn kabul
edildii dnemdeki
tartflmalar da incelenir.
Tarihsel yorum teorisi, bir hukuk kuralnn anlamnn, kanun koyucunun kuraln
yaplfl zamanndaki iradesine baklarak belirlenmesi gerektiini syler. Kanun koyucu, hukukta, hukuk kurallarnn, zellikle kanunlarn, ama daha genifl olarak
devletin karmfl olduu kurallarn ardnda duran, irade atf yapan soyut bir kavramdr. Bu iradenin deifliklie ve kesintiye uramad, tek bir varlk olarak her
an hukuk kurallarnn ardnda durduu kabul edilir. Nitekim, ok eskiden yaplmfl
ama flu anda da geerli olan bir kanunla ilgili olarak kanun koyucunun amalarndan, iradesinden vs. bahsederken kanunu bizzat koyan bir kifliden deil, flu anda
da var olan kanun koyucudan bahsederiz.
Kanun koyucunun soyut deil de somut bir kavram olduu bir ynetimde, szgelimi krallk ynetiminde, kanun koyucunun ve iradesinin belirlenmesi kolay olacandan, onun kurala verdii anlam dikkate almak da anlaml olabilir. Ancak kanunlarn meclis tarafndan yapld parlamenter sistemlerde, kanun koyucunun
belirlenmesi mmkn deildir.
Tarihsel yorum teorisi, kanun koyucunun iradesinden bahsederken, kuraln yapld dnemde, kural yapma faaliyetine katlanlarn ve o dnemki anlayfln dikkate alnmas gerektiini syler. Baflka bir ifadeyle bu teori, kurallarn konulufl
amacna gnderme yapar. Bu iradenin ve amacn belirlenmesi, zellikle uzun sreden beri yrrlkte bulunan kurallar asndan tarihsel bir arafltrmay gerektirir.
Bu erevede anlam hakknda flpheye dfllen kuraln yaplmas srasnda, sz
gelimi kanun yaplmas srasnda meclisteki srete komisyonlarda yaplan tartflmalar, ortaya koyulan grfller, hazrlanan raporlar, meclis grflmeleri srasnda
milletvekillerinin kanunun leh ve aleyhindeki grflleri srasnda kanuna verdikleri anlam, kurala verilecek anlam belirlemektedir.
Amasal Yorum Teorisi

Amasal (ereksel, ga, teleolojik) yorum teorisi, tarihsel yoruma benzer bir kfl
noktasndan hareket eder: Kurallar, konulufl amalarna gre anlamlandrlmaldr.
Ancak amasal yorum teorisi taraftarlar, konulufl amacnn belirlenmesinde tarihsel iradeye ve koflullara baklmas gerektiini kabul etmezler. Bu grfle gre kural yaplmfl olmakla, kendisini yapanlardan bamsz bir nitelik kazanmaktadr.
Dolaysyla konulufl amac, kuraln yaplma anna baklarak deerlendirilmemeli,
uygulayc, kural uygulayaca anda bir btn olarak hukuk sisteminin anlam ve
kendi dneminin ihtiyalar erevesinde bu kurala anlam vermelidir.
Amasal yorum teorisi kural koyucusundan ayrmakla, hakime olduka genifl
bir alan brakr. Zira hakim artk kanun koyucunun iradesinden, zamannda o kuraln hangi zel amaca ynelik olarak karldndan bamszdr. flte bu genifl
alan, ereksel yorum teorisinin elefltirilmesine neden olur. nk bylece hakimin
bir kural nasl anlamlandraca nceden kestirilemeyecek, dolaysyla da hukuk
gvenlii zedelenecektir.
Yorum Aralar
Kyas
rnekseme veya analoji olarak da anlan kyas, nemli zellikleri asndan benzerlik gsteren iki durum, olay, hkm arasnda bir iliflki kurularak, aka gzlemlenmeyen daha baflka ortak noktalarn bulunduuna karar verilmesidir. Sz gelimi, ayn renk okul formas giyen iki lise rencisinden birinin hangi okula gittiini biliyorsak dierinin de ayn okula gittiini dflnmek olduka makuldr. Hukuk kurallarnn yorumlanmas srasnda da, benzer olaylara uygulanan iki hkmden birisinin anlam konusunda tereddt yaflandnda, dier hkme dair bilgilerimiz hakime yardmc olacaktr. Bu akl yrtme tarznn kullanlmasnn altnda,
benzer olaylara benzer flekilde davranmak gereklilii dflncesi yatar.
Evleviyet
Evleviyet (nceliklilik, argumentum a fortiori), kyasn bir trdr. Bu akl yrtme tarznda da bir olaya, baflka bir olaya benzer flekilde muamele edilmesi gerektii sonucuna varlr. Sebep sadece olaylarn birbirlerine benzemesi deil, ayn zamanda tartflma konusu olayn bu muameleyi dierinden daha yksek derecede
hak etmesidir. Evleviyetin iki flekli vardr:
Eer kanun daha fazlasna izin veriyorsa, daha azna da izin veriyor demektir (argumentum a maiori ad minus).
Eer kanun daha azn yasaklyorsa, daha fazlasn da yasaklyordur (argumentum a minori ad maius).
Zt Kant
Zt kant (argumentum e contrario), hukuk kuralnn hkme balad durumlara
baklarak, bu durumlarn dflndaki durumlar iin aksi hkmn geerli olduu sonucuna varmaktr. Sz gelimi Askerlik Kanununun 1. maddesine gre Trkiye
Cumhuriyeti tebaas olan her erkek, iflbu kanun mucibince askerlik yapmaa mecburdur. Zt kantla yaplan akl yrtme sonucunda, Trkiye Cumhuriyeti vatandafl olmayanlarn ve Trkiye Cumhuriyeti vatandafl kadnlarn bu kanun kapsamna girmedii kabul edilir.
47
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
48

S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yorum aralarnn
uzmanlk gerektiren bir ifltir. Tantma amacyla sunduumuz
D K K Akullanm
T
bu aralar, her zaman dorudan uygulanmaz. Hukuk sisteminin bir btn olarak anlam,
yorumlanacak
SIRAhkmn
SZDE dier kurallarla iliflkisi, ulafllan sonular ile kanunlarn amalar
arasndaki uyum gibi pek ok husus gz nnde tutulmaldr.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hkim ceza hukuku alannda

hukuk yaratmaz ama bu
alanda takdir yetkisine
sahiptir.
AMALARIMIZ
HAKMN
TAKDR YETKS VE HUKUK YARATMASI
Hukuk kurallarnn genel nitelikli olduunu belirtmifltik. Kurallar ne kadar ayrntl dzenlenirse dzenlensin, her olayn gerekleflme biimi ve ilgililerin o olaya
K T A P
has koflullarn dikkate alacak kurallar yaplmas mmkn deildir. Hatta byle bir
abayla gerekleflmesi muhtemel btn olaylarn her trl ayrntsnn dzenlenmesi, olumsuz sonular dourmaya adaydr. Dolaysyla kurallar ounca uygulaTELEVZYON
ycnn somut sorunla ilgili kuralda aka dile getirilmeyen kararlar almasn gerektirir. Bu durum, hakimin takdir yetkisi olarak adlandrlr.
Takdir yetkisi bazen hukuk kuralnca aka belirtilir. Baz durumlarda ise kuTERNET
raln yazlfl N biiminden
hakime bir takdir yetkisi tannd anlafllr. Hakim takdir
yetkisine sahip olduu durumlarda, bu yetkiyi hukuka ve hakkaniyet dflncesine
uygun bir flekilde uygular. Dolaysyla ilgili hukuk kurallarnn ve bir btn olarak
hukuk sisteminin gereklerini dikkate almak durumunda olduu gibi, takdir yetkisini kullanrken karara balayaca somut olayn gerekleflme biimini ve ilgililerin durumlarn hesaba katmaldr.
Devletin yarg erki, egemenlik sahasnda meydana gelen btn olaylar iin hukuki niteleme yapma iddiasndadr. Bunun doal sonucu olarak, eer bir olay mahkeme nne gelmiflse, hakimin bu olay karara balamaktan ekinmesi dflnlemez. Dolaysyla bir hak iddiasnda bulunan kifliye, byle bir hakknn bulunduu
ya da bulunmad sylenmelidir. Yahut alan bir ceza davasnda mahkeme, san ya sulu bularak mahkum eder, ya susuz bularak beraat ettirir. Ancak mahkemeler hibir flekilde karar vermekten kanamaz. Ancak yukarda da belirttiimiz
gibi hukuk kurallarnn duraan yapsna karfllk srekli ortaya kan yeni geliflmeler, hukuk tarafndan aklkla dzenlenmemifl olaylarn ortaya kmasna neden
olur. Ortaya kan yeni durumlar yrrlkteki hukuk kurallarnn yorumu ile zmlenebildii takdirde, hakim, yorum konusunda ele aldmz ilkeler erevesinde kararn verecektir. Ne var ki, yrrlkteki hukuk kurallarnn yorumunun dahi
mahkeme nne getirilmifl olayn karara balanmasna yetmeyecei durumlar sz
konusu olabilir. flte byle bir durumda hakimin hukuk yaratmasndan bahsederiz.
Ceza hukuku alannda hakimin hukuk yaratmas mmkn deildir. nk ceza hukuku alannda nemli ilkelerinden birisi, kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesidir. Dolaysyla, yrrlkteki ceza kanunlarnn kapsamna kesinlikle girmeyen
bir eylem mahkeme nne geldiinde, hakim bu eylemin su oluflturmadna karar vermek durumundadr. zel hukuk alannda ise, davann temeli bir hak iddiasdr. Bu hak iddiasnn cevab, hukuken byle bir hakkn bulunduu yahut hukuken byle bir hakkn bulunmad fleklinde olacaktr. zel hukuk iliflkisinden
kaynaklanan bir davada hakim, nne getirilen hak iddiasna dair herhangi bir hukuk kural bulamadnda, byle bir hakkn bulunduuna yahut bulunmadna
dair kararn, Medeni Kanunun ifadesiyle kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir
kural koyacak idiyse ona gre verecektir.
49
lgili bir kanun hkmnn bulunmamas ve hakimin kendisini kanun koyucu

gibi dflnmesi, hakimin keyfi karar verecei anlamna gelmez. Her ne kadar olayla ilgili bir hkm bulunamamflsa da bir btn olarak hukuk sisteminin o trdeki
eylemler iin ngrd hukuki sonular hakime rehberlik edecektir. Bunun yannda hukukun tali kaynaklar olarak andmz itihatlar ile bilimsel grfller, hakimin kararn olufltururken yararlanaca kaynaklar arasndadr.
Pahal bir cep telefonu aldnz ve bir mddet kullandktan sonraSIRA
yeniSZDE
kan bir modeli
almak istediiniz iin ikinci el telefon alm-satm yapan bir iflletmeye satmak istediinizi
varsayalm. Maazaya gittiinizde size, o gn kan bir kanun uyarnca faturas olmadan
D fi N E L M
telefonunuzu satamayacanz sylenmifl olsun. Daha nce byle bir kural olmad iin faturay saklama ihtiyac hissetmediinizi dflnrsek, yaflayabileceiniz maduriyeti hangi
S O R U
hukuk ilkesi ile balantl olarak tartflabiliriz?
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
50
zet
N
A M A
Hukukun kaynaklarn tanmlamak

Yarg organlar, grevleri itibaryla kararlarn hukuka dayandrrlar. Dolaysyla kararlarn, hukuka dayanan, hukuktan kaynaklanan, hukukun
gerektirdii kararlar olarak sunarlar. Bu adan
yarg kararlarna gereke olabilen her fley hukuk
kaynadr. Bununla birlikte hukukun baz kaynaklar, vazgeilmez ve zorunlu niteliktedir. Yarg organlarnn bu kaynaklar ihmal etmesi, bizatihi hukuka aykrlk oluflturur. Sz konusu kaynaklar asli kaynaklar olarak adlandrlr.
Asli kaynaklar ncelikle yazl hukuk kurallardr. Yazl hukuk kurallar, anayasa, kanunlar,
uluslararas antlaflmalar, kanun hkmnde kararnameler (KHK), tzkler ve ynetmeliklerdir. Bu
kurallar bir hiyerarfli oluflturur. Anayasa, hukuk
kurallarnn temelinde yer alr. Kanunlar meclis
tarafndan karlan kurallardr. Usulne uygun
bir flekilde yrrle girmifl uluslararas andlaflmalar kanun hkmndedir. nsan haklar alanndaki uluslararas andlaflmalar ile kanunlar arasnda bir atflma yaflandnda, uluslararas andlaflmaya ncelik tannr. KHKlar, Bakanlar Kurulu
tarafndan meclisten alnan yetki kanununa dayanlarak karlan kanun hkmndeki dzenlemelerdir. Tzkler ve ynetmelikler kanunlarn
dzenledii alanlarda ihtiya duyulan daha ayrntl dzenlemeleri ierir. Tzkler Bakanlar
Kurulu tarafndan Danfltay incelemesinden geirilmek suretiyle karlr. Ynetmelikler ise Baflbakanlk, bakanlklar ve kamu kurumlar tarafndan kanunlara uygun olarak karlr.
Yarg kararlar oluflturulurken baz kaynaklar yardmc niteliktedir. Balayc olmadklar gibi, kararlara gereke yaplmamalar mmkndr. Bu
kaynaklara tali kaynaklar ad verilir. Tali kaynaklar itihatlar ve bilimsel grfllerdir. tihatlar,
mahkemelerin alfllmfl uygulamann dflnda karar vermek durumunda kaldklar ilke niteliindeki kararlardr. Bilimsel grfller ise hukuku
bilim insanlarnn grflleridir.
N
A M A
Hukukun uygulanmasnda ortaya kan sorunlarn zmnde izlenecek ilkeleri aklamak

Hukuk kurallarnn uygulanmasnda zlmesi
gereken sorunlardan birisi, hukuk kuralnn yer
ve kifli bakmndan uygulanabilir olup olmadn belirlemektir. Baz hukuk kurallar asndan
mlklik ilkesi geerlidir. Yani hukuk kural, devletin topraklar ierisinde meydana gelen olay ve
eylemlere uygulanr. Baz hukuk kurallar asndan ise flahslik ilkesi geerlidir. Bu durumda kifli, hangi devletin topraklarnda olursa olsun kendi devletinin hukukuna tbi olacaktr.
Hukuk kurallarnn uygulanabilmesi iin usulne
uygun bir flekilde yaratlmalarnn yannda zaman bakmndan da uygulanabilir olmalar gerekir. Kanunlar, KHKlar, uluslararas andlaflmalar,
tzkler ve baz ynetmelikler hukuk dnyasnda varlk kazanabilmek iin Resm Gazetede yaymlanmaldrlar. Bununla birlikte yrrlk tarihi, eflitli durumlara gre deifliklik gsterebilir.
Bir hukuk kuralnn yrrlkten kalkmas, o kuraln yaratlmas usulyle gerekleflir. Bunun yannda st normlara aykr kurallarn yarg denetimini yapan makamlar tarafndan iptal edilmeleri
de mmkndr.
Bazen farkl hukuk kurallarnn, ayn konuyu fakl flekillerde dzenledii grlr. Bu durumda
hakimin kurallardan birisini semesi gerekir. Kabul edilen ilkelere gre, normlar hiyerarflisinde
daha stte bulunan bir normla daha altta bulunan bir norm atfltnda, stn kural; ayn dzeyde iki kural atfltnda yeni tarihli olan; ayn
dzeyde ancak aralarnda genellik-zellik iliflkisi
bulunan iki kural atfltnda ise zel olan dzenleme tercih edilir.
N
A M A
Hakimin hukukun uygulanmasndaki roln

betimlemek
Hakimler hukukun uygulanmasnda nemli bir
role sahiptir. Zira hukukun uygulanmas, zorunlu olarak yorum faaliyetini gerektirir. Yorum ise
hakim tarafndan yaplr. Yorumlama anlamlandrma faaliyetidir. Hukukun yorumlanmas, yani
anlamlandrlmas, olaan, alfllagelmifl, rutin
olaylarda sorun yaratmaz. Ancak daha nce dava konusu olmamfl, meydana gelebilecekleri dflnlmemifl olaylar sz konusu olduunda hakimin anlamlandrma abas zorluklarla karfllaflr.
Bazen de, hukuk kurallarnn yapm srasnda
zensiz davranlmas, bir olayn birden fazla hukuk kuralnn kapsamna girdiini iddia etmeyi
mmkn klabilir veya hangi kuraln uygulanaca konusunda flphe yoksa bile uygulamann
sonular hakknda rahatlkla karar vermek mmkn olmayabilir. Yine kural yapm srasndaki
zensizlik, dil bilgisi kurallarna uyulmamas fleklinde ortaya kabilir ve dil hakknda ortak bilgilerimiz, metni anlamlandrmamz glefltirebilir.
flte bu tip durumlarda yorum, bir sorun olarak
ortaya kar. Hukuk kuralnn anlamlandrlmas
ve dava konusu olayla iliflkisinin kurulmas hakknda bir flphe ortaya ktnda neler yaplmas gerektiiyle ilgili olarak ortaya konulmufl dflncelere yorum teorileri ad verilir. Bu teoriler,
hukuk kurallarnn anlamlandrlmasnda hangi
temel ilkelerin geerli olduunu ortaya koymaya
alflrlar. Szel yorum teorisi kurallarn metinlerine sk skya sadk kalnmas gerektiini, anlamn metinde yer alan szcklerin gndelik dildeki ve hukuk dilindeki anlamlar ile dil bilgisi
kurallarna atfla belirlenmesi gerektiini savunur. Sistematik yorum teorisi, kuraln iinde yer
ald btn dikkate alnarak anlamlandrlmas
gerektiini syler. Tarihsel yorum teorisi, kurallarn anlamnn kuraln konulufl dnemindeki hazrlk alflmalarna baklarak ortaya karlmas
gerektiini belirtir. Ereksel yorum teorisi, hukuk
kurallarnn yaratlmalaryla birlikte bamsz bir
varlk kazandn, bir btn olarak hukuk sistemi ierisinde tafldklar anlamn yorumlaycnn
dnemindeki ihtiya ve koflullar da dikkate alnarak belirlenmesini savunur. Rasyonel gerekelendirme teorisi ise yorum faaliyetini ahlaki bir faaliyet olarak grerek, yorumun tafld deer yarglarnn rasyonalite koflullarna bal kalnarak gerekelendirilmesini ister ve yorumun doruluu
iin tutarll nemli bir unsur olarak grr.
51
52
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi uluslararas andlaflmalarla
ilgili yanlfl bir ifadedir?
a. Usulne uygun flekilde yrrle girmifl bulunan uluslararas andlaflmalar kanun hkmndedir
b. Uluslararas andlaflmann yrrle girmesi iin
devlet adna andlaflma yapmaya yetkili kiflilerin
andlaflmay imzalamalar yeterlidir
c. Uluslararas andlaflmalar, devletler arasnda veya devletler ile uluslararas rgtler arasnda yaplan andlaflmalardr
d. nsan haklar alannda taraf olunan uluslararas
andlaflma hkmleri ile kanunlarn atflmas durumunda uluslararas andlaflma uygulanr
e. Uluslararas andlaflmalarn anayasaya aykrl
Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenemez
2. Kanun Hkmnde Kararname karma yetkisi afladakilerden hangisine aittir?
a. Cumhurbaflkan
b. Bakanlar Kurulu
c. Kamu kurum ve kurulufllar
d. TBMM
e. Belediyeler
3. Hukuk kurallarnn yorumlanmasnda, kuraln yapld dnemde, kural yapma faaliyetine katlanlarn ve o
dnemdeki anlayfln dikkate alnmas gerektiini savunan yorum teorisi, afladakilerden hangisidir?
a. Tarihsel yorum teorisi
b. Sistematik yorum teorisi
c. Szel yorum teorisi
d. Amasal yorum teorisi
e. Objektif yorum teorisi
4. I. Kanun
II. Ynetmelik
III. Tzk
IV. Anayasa
V. nsan Haklar Alanndaki Uluslararas Szleflmeler
Afladakilerden hangisinde, hukuk kurallar hiyerarflisi
doru bir flekilde verilmifltir?
a. IV-I-III-V-II
b. IV-I-II-V-III
c. IV-I-V-III-II
d. IV-V-I-II-III
e. IV-V-I-III-II
5. Bir kuraln normlar hiyerarflisinde kendisinden stte

olan kuralla uyumlu olup olmadnn denetlenmesine
ne ad verilir?
a. Yarg denetimi
b. fiekil denetimi
c. Usul denetimi
d. erik denetimi
e. Siyasi denetim
6. Kanunlarn yaplmasyla ilgili olarak afladakilerden
hangisi yanlfltr?
a. Kanunlar Mecliste toplantya katlanlarn salt ounluu ile kabul edilir.
b. Meclisin kabul ettii kanunlar Cumhurbaflkannn incelemesine sunulur.
c. Cumhurbaflkan beenmedii kanunlar geri evirir ve bu kanun gndemden kalkar.
d. Cumhurbaflkan kendisine gnderilen kanunlar
15 gn ierisinde inceleyerek kararn verir.
e. Kabul oylarnn says 139dan az olamaz.
7. Bir devletin hukukunun o devletin lkesindeki olaylara ve kiflilere uygulanacan belirten ilke afladakilerden hangisidir?
a. Gemifle etkili olmama ilkesi
b. fiahslik ilkesi
c. Kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesi
d. stn kural ilkesi
e. Mlklik ilkesi
8. Hukuk kuralnn hkme balad durumlara baklarak, bu durumlarn dflndaki durumlar iin aksi hkmn geerli olduu sonucuna varmaya ne ad verilir?
a. Evleviyet
b. Kyas
c. karm
d. Zt kant
e. Yasaklama
9. Hukuk kurallarnn atflmas durumunda uygulanacak kuraln belirlenmesine iliflkin olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. stn bir norm ile alttaki bir norm atfltnda
stn norm uygulanr
b. Ayn genellik derecesine sahip iki kanun atfltnda, yakn tarihli olan uygulanr
c. Biri genel nitelikli dieri zel nitelikli kanun atfltnda, genel nitelikli kanun uygulanr
d. Biri genel nitelikli dieri zel nitelikli kanun atfltnda, zel nitelikli kanun uygulanr
e. Kanun ile ynetmelik atflnda kanun uygulanr
10. Afladakilerden hangisi yrrlkten kaldrlmfl bir
kural nitelemek iin kullanlr?
a. Geerli
b. Genel
c. Eskimifl
d. Tarihsel
e. Mlga
53
Yaflamn inden
21 Ekim 2011
ANAYASA MAHKEMES PTAL ETT
Anayasa Mahkemesi, reklam gelirlerinden yzde 5lik
RTK payn belirli sre iinde demeyen yayn kurulufllarnn yayn izninin iptal edilmesini ngren Radyo
ve Televizyonlarn Kurulufl ve Yaynlar Hakknda Kanun hkmn, Anayasann hukuk devleti ilkesine aykr bularak, iptal etti. Yksek mahkeme, yaptrm ile
ulafllmak istenen ama arasnda makul orant bulunmadna iflaret etti.
Anayasa Mahkemesinin, Ankara 1 ve 4. dare mahkemelerinin yapt baflvurular zerine ald kararn gerekesi, Resmi Gazetenin bugnk saysnda yaymland.
Gerekeli kararda, idare mahkemelerinin, Anayasann
temel hak ve hrriyetlerin snrlanmas bafllkl 13.
maddesine dayanarak, dflnceyi aklama ve yayma
hrriyeti bafllkl 26. maddesinde mali ykmllklerin yerine getirilmemesine iliflkin bir snrlama getirilmedii gerekesiyle baflvuruda bulunduu belirtildi.
Baflvuru tarihinde yrrlkte bulunan 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulufl ve Yaynlar Hakknda
Kanunun 4576 sayl Kanunun 8. maddesiyle deifltirilen 13. maddesinde reklam gelirlerinden ayrlacak paylarn, gelirin elde edildii ay takip eden ayn en ge
20sinde demesinin; gecikme halinde ilgili yayn kuruluflunun 7 gn iinde deme yapmas iin uyarlmasnn, bu tarihlerden itibaren 2 ay iinde deme yaplmamas halinde st Kurulca yayn izninin ve lisansn iptaline karar verilmesinin dzenlendii anlatlan gerekeli
kararda, denmeyen kurum gelirinin icra yoluyla tahsil
edileceinin hkme baland kaydedildi.
Gerekeli kararda, st Kurul tarafndan yaplan uyarya
ramen yasada ngrlen sre iinde reklam geliri st
Kurul paynn denmemesi nedeniyle yaync kuruluflun lisansnn ve yayn izninin iptal edilmesinin, idari
yaptrm nitelii tafld belirtildi.
Yasa koyucunun idari yaptrma konu eylemleri ve bu
eylemler karfllnda uygulanacak yaptrmlar belirleme
konusunda anayasal snrlar ierisinde takdir yetkisi bulunduuna yer verilen gerekeli kararda, bu eylemlerle
yaptrmlar arasnda adil bir dengenin bulunmasnn, hukuk devleti ilkesinin gerei olduunun alt izildi.
Gerekeli kararda, eylem ile yaptrm arasnda bulunmas gereken adil dengenin lllk ilkesi olarak da
54

adlandrld ifade edilerek, bu ilkenin alt ilkelerinden
elverifllilik ilkesinin, ngrlen yaptrmn ulafllmak
istenen ama iin elveriflli olmasn, zorunluluk ilkesinin ngrlen yaptrmn ulafllmak istenen ama bakmndan zorunlu olmasn ve orantllk ilkesinin ise
ngrlen yaptrm ile ulafllmak istenen ama arasnda
olmas gereken oranty aklad anlatld.
Yayn izni ve lisansn iptali yaptrmyla reklam geliri
st kurul paynn zamannda denmesinin amaland
ifade edilen gerekeli kararda, Sz konusu yaptrmn
hedeflenen amaca ulaflma bakmndan elveriflli olduu
sylenebilirse de itiraz konusu kuraln yer ald maddede, geciken demeler iin 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda Kanun hkmlerinin uygulanacann zel olarak dzenlendii de gzetildiinde, bu yolla tahsili mmkn olan bir alacak nedeniyle
zel radyo veya televizyonun yayn izni ve lisansnn
iptal edilmesinin, st Kurul alacann tahsili bakmndan zorunlu olduundan sz edilmesi olanakl olmad gibi, bu yaptrm ile ulafllmak istenen ama arasnda
makul bir orant da bulunmamaktadr. Bu durum ise
yaptrma konu eylem ile yaptrm iliflkisinde lllk
ilkesinin ihlali sonucunu dourmakta ve hukuk devleti
ilkesine aykrlk oluflturmaktadr denildi.
Anayasa Mahkemesi karar oy birliiyle alrken, Baflkan
Haflim Kl, Baflkanvekili Osman Pakst, yeler Ahmet
Akyaln, Alparslan Altan ve Nuri Necipolu, yasa hkmnn Anayasann dflnceyi aklama ve yayma hrriyetini dzenleyen 26. maddesine aykr olduuna karar verilmesi gerektii grflne vardlar ve karara deiflik gerekeyle katldlar.
1. b
2. b
3. a
4. e
5. d
6. c
7. e
8. d
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Hukukun Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Hukukun Yorumlanmas
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yer ve Kifli Bakmndan Uygulanma konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hukukun Yorumlanmas
Yantnz yanlfl ise Hukuk Kurallarnn atflmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Zaman Bakmndan Uygulanma konusunu yeniden gzden geiriniz.
55
Sra Sizde 1
Kat anayasa, deifltirilmesi kanunlardan daha sk kurallara balanmfl anayasalardr. Kanunlarn kabul edilmesi iin salt ounluk yeterlidir. Salt ounluk ise oylamaya katlanlarn yardan bir fazlasdr. Bu durumda,
Trkiye Cumhuriyeti Anayasas uyarnca, Trkiye Byk Millet Meclisinde 276 milletvekili bulunduran bir
siyasi parti kanun karabilmektedir. Eer Anayasa kat
olmasa idi meclis ounluunu salamfl tek bir parti
veya bir koalisyon, Anayasay istedii gibi deifltirme
imknna sahip olacakt. Ancak anayasalarn toplumun
byk bir ounluunun zerinde uzlaflt metinler olduu kabul edilir. stelik bu anlayflta toplum sadece o
andaki toplum deil, gelecek nesilleri de iine alan daha genifl bir toplum anlayfldr. Anayasa deifliklii olaan kanunlar gibi yaplabildiinde, toplumun ancak
belli bir kesiminin talepleri anayasaya yansmfl olacaktr. Kat bir anayasa, toplumu daha fazla temsil eden bir
ounluun teklifte bulunmasn ve kabul ynnde oy
kullanmas gerektirir. stelik Trk Anayasas deiflikliin halk oylamasna gtrlebilmesi olanan daima
bir seenek olarak srecin nemli bir unsuru yapar.
Bylece yksek oyla kabul edilen bir deifliklik dahi
halk oylamasna sunulabilecektir.
Aral, V. (2010). Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, stanbul: On ki Levha Yaynclk.

Nisan Kitabevi.
Aybay, A, Aybay R. (2003). Hukuka Girifl, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Gzler, K. (2009). Hukuka Girifl, Bursa: Ekin Basm
Yayn Datm.
Iflkta, Y., Metin, S. (2003). Hukuk Metodolojisi, stanbul: Filiz Kitabevi.
Pazarc, H. (2003) Uluslararas Hukuk, Ankara: Turhan Kitabevi.
Tezi, E. (1991). Anayasa Hukuku, stanbul: Beta Basm Yayn Datm.
Uzun, E. (2010). Akl Tutkunu Hukuk, stanbul: On
ki Levha Yaynclk.
Sra Sizde 2
Gndelik hayatta pek ok hukuki ifllem yaparz. Bu ifllemleri rahatlkla yapabilmemizin nedeni, bugn yaptmz ifllemlerin yarn da geerliliklerini koruyacana
inan duymamzdr. Eer yneticiler keyfi bir flekilde
gemifle ynelik kurallar karrlarsa, gelecee dair planlar yapamaz duruma geliriz. Byle bir uygulama ya srekli maduriyetlerle sonulanr yahut da hukuk meflruiyetini kaybeder.
Amalarmz
N
N
N

Deiflik tarihsel dnemlerde hukuki kavramlarn ve kurumlarn evrimini
anlatabilecek,
Hukuk sistemlerini aklayabilecek;
Trk toplumunun tarih iindeki hukuk kltrnn deiflimini saptayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Karfllafltrmal hukuk
Hukuk sistemi
Roma Hukuku
slam Hukuku
Sosyalist Hukuk
Fkh
Tedvin
Adli Kaptlasyon
Benimseme
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
Hukuk Sistemleri
ve Trk Hukuk
Tarihi
KARfiILAfiTIRMALI HUKUK VE
HUKUK SSTEMLER
TRK HUKUKUNUN TARHSEL
GELfiM
Hukuk Sistemleri ve Trk

Hukuk Tarihi
KARfiILAfiTIRMALI HUKUK VE HUKUK SSTEMLER
Her hukuk dzeninin, kendi hukuk kurallarn ifade etmeye yarayan kavramlar,
bu kurallarn dizgesellefltirilmesinde (sistematizasyonda) kullandklar kategorileri
vardr. Hatta hukuk kural ifadesi bile her hukuk dzeninde birbirinden az da olsa farkl bir anlama sahiptir. Hukuki bilincimizin iinde flekillendii toplumunkinden farkl bir hukuk dzenini incelerken, o hukuk dzeninin kavram ve kategorilerinin ve hukuk kural anlayflnn da bilinmesi gerekir. Hukuk bir kltr rn olduuna gre, bir baflka hukuk dzeninin kavram ve kurumlarna bilincimizi amamz, aslnda bir baflka hukuk kltrn tanmamz demektir. Kendi hukuk kltrmz, bu konuda bir uzmanlk eitimi grmeden de az ok tanrz. Toplumsallaflma srecimiz ve ou hukuk kurallaryla da rtflen gelenekleri ailemiz ve
mensup olduumuz toplumsal guruplar zerinden zaten renmiflizdir. Ancak
farkl hukuk kltrleri sz konusu olduunda bir tr tercmeye baflvurmamz kaSIRA SZDE diline enlmaz olur: Yabanc kltrn kurumlarn kendi hukuk kltrmzn
virmek, bunun yeterli olmad yerde de sz konusu kurumlarn hangi toplumsal
ifllevlere karfllk geldiini ortaya koymak. Bu saydklarmz yapabilmemiz
iin de
D fi N E L M
yabanc olanla tandk olan karfllafltrmamz gerekir. Byle bir karfllafltrmay yapabilmemiz iin ortak bir zemine gereksinim duyarz. flte hukuk biliminde bu orS O R U
tak zemini bize Karfllafltrmal Hukuk sunar.
Hukuk kltr: Belirli bir

toplumda, o toplumu
oluflturan bireylerce
genellikle paylafllan,
hukuka iliflkin fikirler,
tutumlar, deerler, kanlar
ve beklentiler toplam olarak
tanmlanabilir.SIRA SZDE
Karfllafltrmal Hukuk hem bir hukuk disiplininin hem de hukuk arafltrmasnda

kullaDKKAT
nlan bir yntemin addr.
Karfllafltrmal Hukuk
SIRA SZDE
N N
Karfllafltrmal Hukuk, gelifltirdii zmleme dzeyleri, zgl ayrmlar ve terim

daarcyla yeryznde farkl ulus, kltr ve toplumlarn hukuk
dzenlerinin eAMALARIMIZ
flitliliklerine ve benzemezliklerine karfln gene de hukuk gibi birlefltirici bir kavram altnda anlafllr klnmasna katk salar. Genelde yaplan ayrmlar ve karfllafltrmalar kamu hukukundan ok zel hukuku temel alrlar. K T A P
Hukuk sistemleri arasnda bir karfllafltrmadan sz edebilmek iin, karfllafltrmada rtl ya da aka flu unsurun bulunmas yntem bilimsel bir gerekliliktir:
T E L E V Ztarihsel
YON
Tarihsel temeller: Bir hukuk dzeninin dierinden fark ancak
olarak
belirlenebilir. Bu anlamda tarihsel gemifl ulusal hukuk dzenlerini birbirinden
ayrdeden hukuki dflnnme biimlerinin, hukuk terminolojisinin ve hukuki kuNTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
58
rumlarn farkl tarihsel deneyimlere verilmifl farkl yantlar olarak anlafllmasnn temelidir: Bir ulusal hukuk dzeni dierinden az ya da ok farkldr, nk her ulusal hukukun ayr tarihi vardr.
Toplumsal ve kltrel zemin: Din, dil, gelenekler ve sosyo-ekonomik yap, hukuk kurallarnn toplumsal iliflkileri flyle deil de byle dzenlemesini belirleyen
etmenlerdir. Bu etmenler toplumdan topluma az ya da ok farkllaflrlar. flte hukuk kurallar ister dzenleyicisi olduklar toplumsal iliflki biimlerini dorudan
yanstsnlar; isterse onlar dnfltrmek hatta tasfiye etmek iin konulmufl olsunlar,
varolufllarn bu iliflkilerin temelinde yatan dinsel, dilsel, geleneksel ve sosyo-ekonomik etmenlere borludurlar. rnein bir toplumda kentsel deil de krsal yaflam
biimi egemen ise bu yaflam biimini srdrmek iin de dnfltrmek iin de gerekli iliflkileri dzenleyecek hukuk kurallar, varolufl gerekelerini ayn kaynaktan,
yani krsal yaflam biiminden almfl olurlar.
Hukuk teknikleri: Hukukun yaratlmasnda, uygulayclarnn eitilmesinde ve
uygulanmasnda her hukuk kltr birbirinden az ok farkl teknikler kullanr.
Tekniklerin ayn olduu durumlarda ise en azndan ulusal sluplar farkldr. rnein yargsal rnek kararlarn ana kaynak olduu ngiliz Hukuku gibi bir hukuk
kltrnde hukuki akl yrtme ve kantlama rnek olaylar kullanrken, temel
kavramlarn kurucu nitelik tafld Kta Avrupas hukuklarnda, hukuki akl yrtme ve kantlama genel kavramlarn zel durumlara uyarlanmasna arlk verecektir. Ayn flekilde, byle farkl iki hukuk kltrnn profesyonellerinin eitiminde
de farkl teknik ve sluplar sz konusu olacaktr: Birinde rnek olaylar genel kavramlara giden yolu belirlerken, dierinde genel kavramlar somut olaylar iin nden infla edilmifl bir zihinsel kalp ifllevi grecektir.
Hukuk Sistemi: Hukuk
terminolojisinin ok-anlaml
terimlerinden biridir. ou
zaman bir lkedeki hukuk
kurallarnn bir dizge ya da
birbiriyle isel balar
Hukuk Sistemleri
Karfllafltrmal hukukta hukuk sistemleri belirli kmelere ayrlarak snflandrlr.
Snflandrma lt olarak rk, hukuk teknii, dil, ortak tarihsel gemifl, ideoloji ve
benzeri unsurlar esas alndndan, karfllafltrmal hukuk yazn, tekdze bir snflandrma ortaya koyabilmifl deildir.
fiekil 3.1
Hukuk Sistemleri
HUKUK SSTEMLER
Kta Avrupas
Hukuk Sistemi
bulunan bir dzenek
olduunu ifade etmek iin
kullanlr. Ancak, ulusal
hukuk sisteminin alt
dzeneklerini ifade etmek
iin de sistem terimine
baflvurulur: ceza hukuku
sistemi, infaz sistemi
gibi... Kta Avrupas Hukuk
Sistemi denildiinde ise
Nordik lkeler hari Avrupa
Ktasndaki uluslarn hukuk
dzenlerini, Roma
Hukukuna dayal olma
zellii temelinde kuflatan
bir st kavramdan
szedilmifl olur.
Angola Amerikan
Hukuk Sistemi
slam
Hukuku Sistemi
Sosyalist
Hukuk Sistemi
Ancak teden beri, zellikle hukuka iliflkin zl kavramsal bilgi verme amal
girifl kitaplarnda, tarihsel ve sosyolojik zemini ayrt etmek gibi retimsel bir
amala, hukuk sistemlerini kabaca drt alt bafllkta kmelendirme eilimi vardr:
Kta Avrupas Hukuku, Anglo-Amerikan Hukuku, Sosyalist Hukuk ve slam Hukuku. Bu drtl kmelendirme, bir yandan gerekte yeryzndeki btn hukuk dzenlerini trdefl bir lte gre snflandrmfl deildir; dier yandan kapsad hukuk sistemlerinden bazlarnn hukuk sistemi olma nitelii de tartflmaldr. rnein slam Hukuku dinsel temelli bir ayrm ltnn, Sosyalist Hukuk ise kimi
yazarlara gre ideolojik kimi yazarlara gre sosyo-ekonomik ayrm ltnn rndr. Dolaysyla kmelendirme gerek bir tasnifi yanstmaz. Ne var ki, Trk hukuk dzenine girifl yapabilmek; Trk Hukukunun bugnk kavram ve kurumlar-
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
3. nite - Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi

DKKAT
n anlayabilmek, bu drt hukuk sistemi hakknda zl bilgiyle olanakldr. Biz de

SIRA SZDE
bu nitede gerek bir tasnifi yanstmasa da Trk Hukukunu anlayabilmek
iin gerekli bu drtl kmelendirmeyi esas alacaz: Kta Avrupas Hukuku ile AngloAmerikan Hukukunu, birincisi Roma Hukukuna ikincisi itihada dayal, ama her
ikisi de Bat dnyasna ait hukuklar olarak ayrdedeceiz. AMALARIMIZ
Sosyalist Hukuku ise
mlkiyet rejimi farkl ve daha ok tarihsel bir hukuk uygulamas olarak kaydedeceiz. Nihayet slam Hukuku gerek Tanzimat sonras Trk Hukukunu anlayabilK T A P
memiz gerekse Cumhuriyet Hukukunu nceleyen Osmanl Hukukunun kendini
meflrulafltrd dinsel ereveyi kavrayabilmemiz bakmndan anlam taflyacak.
Bylece karfllafltrmal hukukularn farkl ltlere gre yaptklar snflandrmaTELEVZYON
lardan hemen hemen hepsine ortak drt bafll kendi pratik amalarmz iin ne
kartmfl olacaz.
DKKAT
N N
Dnyadaki farkl hukuk sistemlerini etkileflimli bir harita zerinde grebilmek

N T E R N E T iin fluraya bakabilirsiniz: http://chartsbin.com/view/aq2
59
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bat Hukuk Kltr

Bat hukuk kltr ierisinde tarihsel evrimi olduka farkl iki hukuk ailesini birbirinden ayrt etmek gerekir: Bir yanda Avrupa ve Latin Amerikada mutlak egemen, dier corafi blgeler zerinde ise etkili olan ve temeli Roma Hukukuna dayal bulunan soyut kavramlar ile genel ve yazl kurallarn meydana getirdii Kta
Avrupas Hukuku; dier yanda ngiltere ve ngiliz Uluslar Topluluu
(Commonwealth) lkelerinde, Amerika Birleflik Devletleri, Kanada, Avustralya ve
Yeni Zelandada hakim olan rnek olaylar temelinde gelifltirilmifl itihatlarn temel
alnd Common Law (ortak hukuk).
Kta Avrupas Hukuk Sistemi

Kta Avrupas Hukukundan, Avrupann ada ksmnda, yani ngilterede deil de
kta ksmnda, yani flimdiki Almanya, talya, Fransa, spanya, Hollanda, Avusturya
ve svire lkelerinin bulunduu bir corafyada ortaya kp evrilen bir hukuk sistemini anlyoruz. Bu hukuk sisteminin baflat zellii Roma Hukukunun yeniden
canlandrlmasna dayal bir hukuk biliminin rn olmasdr. Ne var ki Avrupada
Roma Hukukunun etkisi yalnzca saylan bu lke hukuklaryla snrl kalmamfltr.
Danimarka, Norve, sve, Finlandiya ve zlanday kapsayan Nordik Hukuk evresi de bir lde Roma Hukuku kavram ve kurumlarndan etkilenmifltir. Ne var ki
bu etki Ktann dier lkelerindeki kadar deildir.
Kta Avrupasnda, geleneksel hukuklarla da yorulup, nemli tedvin
(codification, yasalafltrma) hareketlerinden geip gnmze ulaflan bu sistemin
temelini oluflturan Roma Hukukuna yakndan bakalm.
Roma Hukuku
Hukuk tarihi asndan Roma Hukuku, Roma flehrinin kurulufl tarihi olarak kabul
edilen M 753 ylndan, Dou Roma mparatoru Iustinianusun MS 565 ylnda
lmne kadar geen zaman iinde Romada ve egemenlii altndaki Akdenizi
evreleyen topraklarda uygulanmfl olan hukuktur. Bu anlamda, bir flehir devletinden krallk, cumhuriyet ve imparatorlua evrilen; bylece ok farkl toplumsal iliflkileri yneten ve yaklaflk 1300 yllk bir tarih dnemine varln yayan bir hukuk
kltrnden sz etmifl oluyoruz.
Tedvin (codification,
yasalafltrma): Bir lkede
dank hlde bulunan
hukuk kurallarnn ait
olduklar hukuk dalna bal
olarak derlenip sistemli bir
btnle kavuflturulmas
etkinliidir.
60
Corpus Iuris Civilis, MS 529534 yllar arasnda Dou

Roma mparatoru I.
Iustinianus tarafndan
hazrlatlan Roma Hukuku
konusunda en kapsaml
klliyattr.
Hukuk tarihinde Roma Hukuku bir de Dou Roma mparatoru Iustinianus dneminde (MS 527-565) yrrlkte olan Corpus Iuris Civilis kaynakl hukuku ifade
etmekte kullanlr. Dou Roma mparatorluunun 1453te yklmasna kadar geen
sredeki hukuk da Roma Hukukudur, fakat Bizans Hukuku adyla da anlr.
Roma Hukukunun lkeleri
fiekil 3.2
Gaiusa Gre
Kurumlar
Doal bor iliflkisinde,

alacakl alacan elde
etmek iin dava hakkna
sahip deildir, ne var ki bu
durum kimi hukuki
sonularn doumuna engel
de deildir. rnein borlu
borcunu yerine getirirse,
sonradan bunun doal bor
olduu gerekesiyle onu geri
isteyemez. Pek ok modern
hukukta kumar borcu, doal
borcun bir rnei olarak yer
alr.
Roma Hukukunun kavramsal yapsn anlayabilmek iin baflvurulabilecek kaynak

Institutioneslerdir. Kurumlar anlamna gelen Institutiones, Roma Hukuku kurumlarnn nasl anlafllp uygulanmas gerektii hakknda bir bafllang kitabdr.
Romada hukuk okullarnda, hukuk eitimine girifl amacyla hazrlanmfl Institutioneslerden gnmze intikal etmifl olan byk hukuku Gaiusunki, Corpus Iuris
Civiliste yeralan Institutioneslere de kaynaklk etmifltir: Yapt hukuk kurum ve
kavramlarn genelden zele gidecek flekilde ortaya koyar.
Gaiusun Institutionesi, kifliler (personae), fleyler (res) ve davalar (actioGAUSA GRE KURUMLAR
nes) olmak zere blmdr. Bu
(INTITUTIONES)
blmleme, Orta ada, Pandekt Hukukunda ve gnmz Roma Hukuku
temelli medeni hukuka iliflkin adafl
yaptlarda korunmufl olan bir sistemaKifliler
fieyler
Davalar
tiktir. Gaius iin kifliler (personae),
(Personae)
(Res)
(Aciones)
haklara ve borlara ehil olan hukuk
znelerini kapsayan bir kavramd.
Roma Hukukunda kifli, farkl statlerle farkl hukuki kapasitelere balanmfl
kimseleri ifade eden bir kavramdr ve kkenini Yunan tiyatro sanatnda, sahneye
kanlarn farkl karakterleri temsil etmek amacyla yzlerine taktklar maskeyi
persona olarak adlandrfllarnda bulur. Bylece hukuk, gerek yaflamdaki rollerin bir sahnesi gibi dflnlmfl olmaktadr.
Gaius, kategori insan birbirinden ayrr: zgr insanlar (Roma vatandafllar) ve kleler; aile reisi (pater familias) ve ona tbi olanlar; yabanclar ve vatandafllar. Daha sonraki dnemlerde ierikleri baflkalaflmfl olsa da Roma kifliler hukuku
bu insan kategorisi zerinden eflitlenmifltir.
Kle: Romada kle hlini almann bir ok sebebi vard. Bunlardan en nemlisi, Roma hukuku dflndaki eski hukuklarda da olduu gibi savafl esirliiydi. Savaflta esir dflen bir yabanc ve onun alt soyu, onu esir eden veya satn alan Roma
vatandaflnn maldr. mparatorluk dneminde, klenin mallara sahip olmak ve
bor yklenmek anlamnda hak ehliyeti yoktur; o bir eflya hkmndedir. Klasik
Sonras dnemde ise, klelerin saylarnn azalmasna bal olarak, durumlar zgr insanlarnkine yaklaflmfltr. Kle efendisi adna birtakm ifllemler yaptnda,
taahhdleri ve devir ifllemleri geersiz ancak iktisaplar geerlidir. Kle bor taahhd altna giremez, nk o bir hukuk znesi deildir. Klasik dnem Roma hukukular, klenin borcunu doal bor olarak kabul etmifllerdir.
Vatandafl: zgr bir kimsenin Roma Hukukuna gre hak sahibi olabilmesinin
koflulu, onun ayn zamanda vatandafl da olmasyd. Roma vatandafll doum yoluyla, azat etme ile ve tevcih yoluyla elde edilebilirdi. Roma vatandafl ana babadan doan ocuk Roma vatandafl idi. Efendisi tarafndan hukuki usullere uyularak
azat edilen bir kle de vatandafl olabilirdi. Azat edilen eski kleyi zgr yapan
efendisi deil Romallarca devlet olarak tannan topluluklara dahil olduklar iin
zgr saylanlara, senato veya imparatorlar vatandafllk tevcih edebilirlerdi.
61
Aile Reisi (pater familias): Roma aile hukukunda aile (familia) kavram, gnmzdekinden farkl olarak bir aile reisinin (pater familiasn) egemenlii (patria
potestas) altndaki kiflilerin topluluunu ifade ederdi. Bu kiflilerin aralarnda kan
ba olabilecei gibi; aileye evlat edinme yoluyla katlanlar veya bir aile resinin bir
baflka aile reisinin egemenlii altna girmesi durumlarnda olduu gibi kan ba olmayabilirdi de. Roma flehir devletinde, aile iinde hak ehliyetine sahip olan da
egemenlik altnda olanlar deil, aile reisiydi. Aile reisi hayatta ise yafl ve cinsiyete
baklmakszn ocuklar ve aile hkimiyetindeki kadnlar, klelere benzer biimde
hak ehliyetinden yoksundurlar.
SIRA SZDE
Roma kifliler hukukunun kategorilerini Gaius nasl snflandrmfltr?
Pandekt Hukuku
D fi N E L M
Hukuk biliminin gncel ilgisinin konusunu oluflturan Roma Hukuku Orta a ve

Rnesans sonrasnda Avrupadaki merkezlerde ifllenen; giderek yerel gelenek huO R U kltrn;
kuklarnn yerini almakla Kta Avrupasnda benimsenen bir zelS hukuk
Pandekt Hukukunu ifade eder. Roma Hukukunun Almanyada geerli olduu
blgenin ve zamann gereklerine gre dzenlenmifl hli olarakD Pandekt
Hukuku,
KKAT
Cermen Hukukuyla harmanlanmfl bir hukuktu. Bu yzden Roma-Cermen Hukuku olarak anlageldi. Ancak Almanya Roma Hukukunu ilgi duyan tek corafya deSIRA SZDE
ildi; Fransadan, Hollandadan ve daha bir ok Avrupa lkesinden
genler Roma
Hukuku renmeye talyadaki Bologna niversitesine akn ediyorlar; lkelerine
dndklerinde elde ettikleri sekin makamlar araclyla yerel
gelenek hukuklar
AMALARIMIZ
yerine Roma Hukuku kltrn uygulayp yaygnlaflmasn salyorlard. Hmanist
reti, 15. yzyldan itibaren Roma Hukuku metinlerini uygulanacak hukuku bulma kaygsndan ok, yzyllar ierisinde yorumlana yorumlana
K tahrif
T A Pedilmifl metnin ilk zgn ifadesinde ne anlama geldiini arafltrmaya koyuldu. Ne var ki hmanistlerin zgn Roma Hukuku arayfl, hukuk uygulamasnn istemlerine yabanclaflaak kadar aflr filolojik bir incelemeye dnfltke, hukuki
T E L E V Zgereksinimleri
YON
karfllamaz oldu. Ancak hmanist okul, her memleketin kendi hukukunu uygulamas ama bunu yaparken de Roma Hukukunu zengin bir hukuki dflnce hazineSIRAAvrupasnn
SZDE
si olarak grmesi fikrini yaymfl oldu. Bu anlayfl daha sonra Kta
neNTERNET
redeyse tamamnda benimsenmesine (iktibasna) zemin hazrlayacakt.
Yabanc
hukukun benimsenmesi (iktibas, resepsiyon) kavramna ileride deinileceinden,
D fi N E L M
burada benimsemenin dier yabanc hukuk almlarndan temel farknn, benimseyen toplumun kendi iradesine ve geliflme (kimi zaman kalknma, kimi zaman siyaO R U
sal bamszlk) arzusuna dayal olmas olduunu kaydetmekle Syetinelim.
1495 ylnda Kutsal Roma Cermen mparatorluunun en yksek yarg organ, kural olarak Roma Hukukuna gre karar verileceine; Cermen
D K Krf
A T adet hukukuna, ancak byle bir rf adet kuralnn varlnn kantlanmas halinde baflvurulabileceine hkmetti. Bylece Pandekt Hukuku, bir yandan Almanyada Roma HuSIRA SZDE
kukunun benimsenmesi, te yandan Roma Hukukunun cermenleflmesi gibi iki ifllevli bir sreci ifade eder oldu. Bugn Kara Avrupasnda uygulanan hukuk byk
lde Roma-Cermen Hukukundan etkilenmifl, birok kurum
Roma-Cermen HuAMALARIMIZ
kukundaki esaslar erevesinde uygulanagelmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Pandekt Hukuku: Ortaa
sonlarna doru Bat Avrupa
lkelerinde ortaya kan
S O R U
Roma Hukukunun
benimsenmesi 19. yzyldaki
kanunlafltrma (codification)
hareketlerine dek
D srmfltr.
KKAT
Bu srete ortak hukuk (ius
commune) olarak da
kullanlan Roma Hukuku,
SIRA SZDE
Corpus luris Civilisin
en
nemli blm Digestann
Yunan dilindeki karfllyla
Pandekt Hukuku olarak da
AMALARIMIZ
adlandrlmfltr.
N N
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
Kutsal Roma-Cermen
mparatorluu: Orta
adan 19. yzyl
S Obaflna
R U
dek srmfl olan
mparatorluun snrlar
tarih boyunca deiflikliklere
KKAT
urad. En glDdneminde
imparatorluk bugnk
Almanya, Avusturya, svire,
SIRA SZDE
Lihtenfltayn, Lksemburg,
ek Cumhuriyeti, Slovenya,
Belika, Hollanda topraklar
ile Polonya, Fransa ve talya
topraklarnn AMALARIMIZ
bir blmn
kapsyordu.
N N
Roma Hukuku hakknda zl bilgiye Michel Villeynin Roma Hukuku

(ev.:BK Gncellii
T A P
lent Tahirolu stanbul:Der Yay., 2007) adl kitabndan ulaflabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
62
Anglo-Amerikan Hukuk Sistemi

ngiliz Hukuku
Kta Avrupas hukuk sisteminden farkl olarak ngiliz Hukuku genel kavramlara ve
balantl olduklar yasalara deil, rnek olay gruplarna ve bunlarn konu edinildii yarg kararlarna dayaldr. Bir Avrupal iin hukuk deyince zihninde canlanan
imge yasa ve yasama etkinlii iken bir ngiliz iin bu yarglama etkinliidir. ngilizler iin hukuk kural, Roma - Cermen geleneinkinden farkl bir anlam taflr. Hukuk kural, yasama etkinliinin sonucu olarak ortaya kmfl genel ve soyut bir dzenlemeyi deil; kimi rnek yarg kararlarnda ifllenen zmleri ifade eder: Yasama etkinlii sonucunda ortaya kan hukuk (Statute Law) kural, ancak yargsal
olarak yorumlandnda ngiliz Hukuk sistemi ile btnleflmifl olur.
fiekil 3.3
ngiliz
Hukukunun
Kaynaklar
NGLZ HUKUKUNUN
KAYNAKLARI
COMMON LAW
(Ortak Hukuk)
Common Law: Biri genifl,

dieri dar olmak zere iki
anlama sahiptir. Genifl
anlamda Common Law
ngiltere, Amerika Birleflik
Devletleri, Avustralya, Yeni
Zelenda ve Kanada gibi
lkelerin hukuklarnn ortak
adn, bir hukuk ailesini
ifade eder. Dar anlamda
Common Law ise, 1066da
ngiltereyi iflgal eden
Normanlarn adalet
hizmetini gereklefltirmek
amacyla atadklar gezici
yarglarn oluflturduklar
aflr biimci hukuku ifade
eder.
Equity: Common Lawn aflr
biimciliinin karmaflk
formllerine gre deil de
yargcn vicdan ve
hakkaniyet ilkelerine gre
yarglamasndan doan
itihat hukuku.
Statute Law: ngiliz
Hukukunun itihattan
sonraki ikincil kaynadr.
Statute law (yasa hukuku),
parlamentonun kard
yasalar, onaylad
anlaflmalar ve bunlarn
uygulanma usul ve
esaslarn gsteren
dzenlemeleri kapsar.
EQUALITY
(Hakkaniyet)
STATUTE LAW
(Yasa Hukuku)
Bu durum ngiliz Hukukunun tarihsel olarak kaynaa dayal olarak geliflmesiyle ilgilidir. Bunlar Common Law, Equity ve Statute Law olarak ifade edilirler.
Karfllafltrmal Hukuk yaznnn hakl olarak izledii bir tarz biz de koruyor ve
bu adlar ngilizce zgn ifadeleriyle kullanyoruz. Common Lawu Ortak Hukuk, Equityyi Hakkaniyet ve Statute Lawu da Yasa Hukuku olarak Trkelefltirebiliriz. Ancak bununla rnein, Kta Avrupasnda Pandekt Hukukunun ortak hukuk ifllevi grdn sylediimizde kastettiimiz anlamn Common Law
ortak hukuk olarak Trkelefltirmemizdeki anlamla ayrmn asla ifade edemeyiz.
Bu yzden baflka dillerde ngiliz Hukuku anlatlrken ngilizce zgn ifadeler neden korunuyorsa, biz de ayn gerekeyle bu ifadeleri kullanyoruz. ngiliz Hukukunun z kaynann ilk ikisi yarg kararlarnn oluflturduu bir hukuku, sonuncusu ise ngiltere parlamentosunun yasama faaliyeti sonucu oluflmufl bulunan yasa hukukunu ifade eder. zellikle ilk ikisi tarihsel olarak birbirleriyle rekabet ierisinde geliflmifller, 19. yzyln son eyreiyle birlikte ise birleflmifllerdir. Bu yzden gnmz ngiliz Hukuku iin itihadi hukuk ve yasa hukuku olmak zere iki
temel kaynaktan szetmek olanakldr. fiimdi ngiliz Hukukunun bu kaynaklarn
birbirinden ayrdeden izgilere eilelim:
Common Law: ngiltere tarihinde Common Law, ngiltereyi iflgal eden Norman
Krallarnn adalet hizmetlerini grmek iin gezici yarglar atamalaryla bafllar. Bu
yarglarn birbirlerinden farkl kararlar vermeleri sonucu yarg birliini tesis etmek
amacyla 12. ve 13. yzyllarda bazlar temyiz ifllevi de yklenen yeni merkez
mahkemeler kuruldu. Bu mahkemeler Kralln ortak hukukunu yani Common
Law infla etmek zere yarglamalarn temel bir ilkeye dayandrmay kararlafltrdlar: rnek kararlarn balaycl... rnek kararlarn mahkemeler iin balayc
oluflu, Common Law ta en baflndan bir itihat hukuku olarak belirledi. Buradaki
balayclk, btn bir karar metninin balaycl deil; karar gerekesinin balayc oluflu anlamna gelir. Bir rnek karar ya bir st mahkemece verildii iin ba-
laycdr ya da ayn mahkeme daha nce o karar vermekle sonraki kararnda kendini balamfltr. Mahkemeler kimi durumlarda rnek kararlarn bu belirgin balayclndan kurtulabilirler. fiyle ki: mahkeme kararna konu olan yasa deiflmiflse, bir st mahkeme alt mahkemenin kararn bozmuflsa veya nceki karar, gene
kendinden nceki bir karara uymad iin geersizlefltirilebiliyorsa, nceki karar
rnek karar nitelii taflyamayacandan balayc olmaz. ngiliz itihadi hukuku,
says bir ka yz bini bulan bu rnek kararlardan oluflmaktadr.
Equity: Common Law uygulamalarnn aflr biimciliinin adalet arayfln karfllamadaki yetersizliini giderme gereksiniminden domufltur. ngiliz hukuk tarihinde Common Lawn ilk rnekleri ve sonraki geliflimi her bir davann karmaflk formllerle ikame edilmesini gerektiriyordu. Giderek usuli biimcilikdeki bu aflrlk,
ykmller iin gereklefltirilmesi pek g koflullar ortaya konmasna, bu yzden
de hak kayplarna yol amaya bafllad. Equitynin tarihsel douflu, Common Law
mahkemelerinde adalet bulamayanlarn Krala baflvurmalar, Kraln da bu ifllevi
Lord Chancellora havale etmesiyle iliflkilidir. Lord Chancellora yaplan baflvurular
giderek bir Lord Chancellor mahkemesinin (Court of Chancery) doumuna yol at. Bu mahkemelerde dava aabilmek iin dileke hazrlamak yeterliydi. Bu mahkemelerde biimsel hukuktan ok vicdani kanaate alk veren bir yarglama tarz
geliflmekle kalmad, Common Lawda bulunmayan vakf (trust) gibi yeni hukuki
kurumlar da ortaya kt. Bir ka yzyl ierisinde Equitynin eflitlenmesi bu alanda da bir ortak hukuk tesis etme gereini dourdu. Aslnda iki ayr koldan geliflin,
bazen birbiriyle atflan, her ikisi de kendi rnek kararlarna bal iki yarg dzeni
ortaya kmflt. 1873 ve 1875de kabul edilen iki kanunla soruna uzlaflmac bir zm bulundu: Mahkemeler yerine gre Common Law yerine gre Equityyi uygulayabileceklerdi.
Statute Law: ngiliz Hukukunun rnek yarg kararlarndan sonraki hukuk kayna yasalardr. ngiliz Hukukunda bafllca iki tr yasal dzenleme bulunur: Parlamentonun yasa olarak kabul ettii metinler ile bu birincilerin uygulanma usul ve
esaslarn gsteren ikincil dzenlemeler. Gene belirtilmelidir ki, ngiliz Hukuku bilinen anlamyla yazl bir anayasaya dayanmaz. ngiliz Anayasas denildiinde bundan, yasa veya itihat kaynakl bir takm ilkeler ile 1215 tarihli Magna Carta gibi baz tarihsel belgeler anlafllr. Bu ilkeler vatandafllarn temel zgrlklerinin gvenceleri ve kamu otoritelerinin yetkilerini keyfi kullanmalarna karfl ngrlmfl snrlamalardr. Avrupa Birlii sreciyle birlikte, ngiltere kendi i hukukunu Avrupa
Birliini kuran ulusal-st hukuka uydurmak iin pek ok anlaflmay ve Avrupa
Birlii dzenlemesini kendi kaynak haline getirmekle, yazl hukukun yani yasa
hukukunun payn nemli lde geniflletmifltir.
Amerikan Hukuku
Amerikan Hukuku, hukuk tarihi ve kuram asndan zel bir yere sahiptir. nk,
doudaki grece dzenli yaflam saymazsak, Amerikann batsna g hareketi,
hukuksuz bir toplumsal yaflam biiminden hukuki bir toplumsal yaflam biimine
geiflin modern dnyadaki belki de tek rneidir. Sonradan bamszlklarn ilan
edip federal bir at altnda birleflerek Amerika Birleflik Devletlerine dnflecek
olan ngiliz kolonileri ilkel saylabilecek bir hukuki dzene sahiptiler. Hukuk baz
kolonilerde ncile dayandrlmfl, bazlarnda ise yarglarn insafna terkedilmiflti.
stelik 17. yzyl Amerikasnda yazl hukuk birey zgrlklerini snrlandrmaya
eilimli bir tehdit kayna olarak alglanyordu. Buna Fransz hukuk kltrne
bal eyaleletlerden kaynaklanan, kltrel farkllk tehdidi de eklenince Common
63
Magna Carta Libertatum:

1215 tarihinde Papa III.
Innocent, Kral John ve
baronlar arasnda
imzalanmfltr. Kraln baz
yetkilerinin
snrlandrlmasn ve hukuk
kurallarnn kraln
iradesinden daha stn
olduunu ilan ediyordu.
Magna Carta Kraln keyfi
vergi salamayacan;
yarglamann aleni olarak
yaplacan; yasal dayana
olmadan tutuklama ve
srgne gndermeye
baflvurulamayacan ve
soylulardan oluflan bir
kurulun Kraln Magna
Cartaya uygun davranp
davranmadn
denetleyeceini hkm
altna alyordu.
64
Federal Devlet: Birden fazla

kendi iinde zerk devletin
ayn merkezi iktidara tbi
olarak oluflturduu devlet
birliidir. Federal devlet ve
federe devlet (eyalet, kanton
gibi isimler de verilir) olmak
zere iki devlet tr
biraradadr. Hukuk dzeni
bakmndan hem federe
devletin hukuku hem de
federal devletin hukuku
szkonusudur.
Law Kuzey Amerikan hukuk kltrnn de temeli oldu. Amerikan Bamszlk Bildirgesinin ilan yl olan 1776y esas alrsak Amerikada kabul edilen ngiliz Common Law, 1776 ylnda ngilterede geerli olan Common Law idi. Ancak bu tarihten sonraki geliflimi, Kuzey Amerika toplumunun isterlerince biimlendirilip farkllaflt. Benzer bir niteleme Amerikan Hukuku iin de bir kaynak nitelii taflyan
Equity iin de geerlidir. Amerikada ngilteredeki gibi kilise mahkemeleri olmadndan, Amerikan equity mahkemeleri kilise mahkemelerinin bakt ifllere de bakp rnein boflanma, evliliin iptali gibi aile hukuku konularnda geliflkin bir itihat ortaya koyabilmifltir.
Amerikan Hukukunun mahkeme itihatlar ve yasama olmak zere iki temel
kayna vardr.
Mahkeme tihatlar: Amerika Birleflik Devletleri bir federal devlettir. Eyaletlerin kendi yasalar ve yarg dzeni bulunur. Amerikan Hukukunda da ngiliz Hukukundan kkenlenen, nceki rnek kararlarn sonrakiler iin balayc olmas ilkesi geerlidir.
Yasama: Amerika Birleflik Devletlerinin federal yaps, yasama alannda da sonularn dourur. Bu yzden Amerikan yasalarnn bir ksm federal dier bir ksm ise Eyalet yasalardr. Aralarndaki uyum ve denge, genifl lde A.B.D. Anayasas ve onun mahkemelerce yorumu zerinden salanr.
Anayasa, yalnzca bir st hukuk normu olmaktan daha fazla ifllev grr. Yasalarn anayasa uygunluunun denetimi ayn zamanda lkedeki hukuk birliini salamann da bir aracdr.
Anayasay yorumlamada nihai yetki Yksek Mahkemenindir. Yksek Mahkeme, Anayasann herhangi bir blm ile atflan federal yasay kaldrabilir. A.B.D.
Anayasas Yksek Mahkeme tarafndan esnek bir biimde yorumlanr. Bu yorum
tarz ve Amerikan toplum dzenini dnfltrc etkisini Yksek Mahkemenin nl bir kararyla rnekleyelim:
Yksek Mahkeme 1973 ylnda Roe v. Wade (Roe, Wadee karfl) davas vesilesiyle
verdii kararda, krtaj yaptran kadna cezai yaptrm uygulayan Texas Eyaletine
ait bir yasann Anayasaya aykrlna karar verdi. Texas Eyaletine ait bir ceza yasas hkmn bylece ihmal ederken, Yksek Mahkeme gereke olarak Anayasann
5. ve 14. deiflikliinde dile getirilen baz hak ve zgrlk ilkelerine dayanmflt.
Bunlar, Amerikan Anayasasnn 5. deiflikliinde yer alan (...) hi kimse, ayn su
nedeniyle iki kere, idam cezas veya bir organn yitirme tehlikesi ile karfl karflya
braklmayacak; herhangi bir ceza davasnda kendi aleyhinde tanklk yapmaya
zorlanmayacak; ve yasal gerekler yerine getirilmeden, yaflam, zgrl, veya malndan yoksun braklamayacak; zel mlk, haka bir tazminat denmeden kamulafltrlamayacaktr hkm ile 14. Deiflikliin 2. Blmnde yer alan Hi bir
eyalet, Birleflik Devletler vatandafllarnn ayrcalk ve baflklklarn kstlayacak
yasa yapmayacak veya uygulamayacak ve hi bir eyalet yasal gerekler yerine getirilmeden bir kifliyi yaflamndan, zgrlndenden ya da malndan yoksun etmeyecek; ya da kendi yarg yetkisi iindeki bir kifliyi, yasalarn eflit korumas dflnda
brakmayacaktr hkmyd. Yksek mahkemeye gre 5. ve 14. maddede yer alan
deifliklikler herkesin, zel yaflamn kendi anlayflna uygun olarak dzenleyip yrtme hakkn da ierir. yle ki, kadnlarn ilk ay ierisinde gebelie son verebilme haklar, onlarn szkonusu maddelerde temelini bulan zel yaflamn dokunulmazl hakknnnn bir gereidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M

S O R U
S O R U
D K K A T baklabilir:
Amerika Birleflik Devletleri hukukunun temel nitelikleri iin flu kaynaa
http://turkish.turkey.usembassy.gov/media/pdf/federal_yargi.pdf
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sosyalist Hukuk Sistemi
D fi N E L M
DKKAT
N N
ngiliz Hukukunun anayasa anlayflyla Amerikan Hukukunun anayasa

SIRA anlayfl
SZDE hangi temelde farkllaflr?
Dalan Sovyetler Birlii ve eski Dou Bloku lkeleri kapitalist

egemen
K dnyada
T A P
S O R U uygularlard.
olan hukuk anlayflna alternatif olduunu ileri srdkleri bir hukuku
Gnmz dnyasnda gemifle oranla daha az sayda lke hlen sosyalist bir hukuk dzenine sahip olduklar tezini savunurlar. Bu anlamda
T E LD ESosyalist
VK KZAYTO N Hukuk,
Marksist dflncenin zel bir yorumuna dayal olarak tasarlanmfl bir hukuk dzenini ifade eder.
SIRA SZDE
Kendisi de bir hukuku olan Marxn ilgisi daha ok kapitalist
toplumda ege N T E R N temelsiz
ET
men olan hukuk anlayflnn elefltirisi ve ideolojik n dayanaklarnn
braklmasyd: Mlk sahibi snflar ile mlksz snflarn yasa nnde eflitlii temelinAMALARIMIZ
de kurulan burjuva hukukunun gerek eflitlii salayamayacan; olsa olsa eflitsizlii hakl gstermeye yarayacan vurguluyordu. Karl Marxn kendisi kapitalist
toplumun burjuva hukukuna alternatif olabilecek bir sosyalist Khukuk
gelifl T A kuram
P
tirmifl deildi. Onun kuramsal hedefi, alternatif bir hukuk sistemi infla etmekten
ok varolann perdelediklerini aa kartmakt. Ne var ki, Sovyetler Birlii ve
sonra dier Dou Bloku lkelerinde devlet ve toplum dzeni kurulurken ortaya TELEVZYON
kan hukuk Marksist dflncenin elefltirel kavramlar ile meflrulafltrlmaya giriflildi.
Sovyetler Birliinde eskisinden farkl ve modern bir toplumun kurulmas, bunun kapitalist deil de sosyalist bir modele gre gereklefltirilmesi farkl hukuki
dzenleme ve anlayfllar ortaya kard. flte karfllafltrmal hukukularn
N T E R N E T Sosyalist
Hukuk Sistemi adn verdikleri, model olarak bir dnemin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (S.S.C.B) Hukukunun alnd sosyalist hukuk budur. Bunun
ne kadar sosyalist bir hukuk olduu ya da hakikaten yle olup olmad; hatta
hukuk olup olmad tartfllagelen bir konu olmakla beraber, tarihsel varla sahip bir dzeni niteleyip betimlemek iin sosyalist hukuk adlandrmas, kuramsal
tartflmalardan ister istemez bamsz kalnarak kullanlmaktadr.
N N
Sovyetler Birliinde Hukuk

Sovyet deneyiminde cisimleflen ve Marksizmin bir yorumunda temel bulan anlayfla gre belirli bir toplumda hukukun ieriini, egemen snflarn nesnel yaflam gereksinmeleri ve yararlar belirler. Baflka bir deyiflle, yasa olarak ortaya kartlan
fley, egemen snfn istemlerinden hukuki bir metinde dile gelmesinden baflka bir
fley deildir. Hukukun ifllevi, egemen snfn, rnein, kapitalist dzende kapitalistlerin, sosyalist dzende emekilerin varln salamak ve mlkiyet iliflkilerini
buna uydurmaktr. Buna gre hukuk dzeni de temeli snf karlarnca belirlenmifl mlkiyet iliflkilerinin tesis edilip srdrlmesine hizmet eden bir st yap kurumudur. Mlkiyet iliflkileri, yaflam srdrmek iin gerekli aralarn egemenliinin
kime ait olduunu ifade eder. Hukuk da, dier st yap kurumlar gibi, snfsal iliflkilere bal olarak deiflir.
Sosyalist toplum dzenine ulafllmasndan nceki tarihsel aflamalarda hukuk
hep smrc snflarn yararlarna hizmet edegelmifltir. Dier bir syleyiflle sosyalist toplum aflamasna gelene dek hukuk, smrc snflarn retim aralar ze-
65
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
T E DL E KV KZAYTO N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
66
Arasalclk
(enstrmantalizm): Hukuku,
salt toplumsal deiflmenin
bir arac olarak gren; onun
kendine zg bir doas
olduunu yadsyan hukuk
ideolojisi. Arasalcln bir
dier sonucu da, hukukun
bamsz bir deer
taflmad; olsa olsa
istenilen dzeni tesis etmek
gibi bir ara-deere ynelik
olabilecei, yoksa ortak
hayr, adalet ve zgrlk
gibi ama-deerlere ynelik
bir deer taflmad
yolundaki ahlaki tutumdur.
Kolektiflefltirme: Sovyet
siyasi tarihinde Stalin (Josef
Visarionovi ugasvili)
dnemine ait kapsaml
giriflimin ad olarak
anlmakla birlikte, Sovyet
hukuk tarihi bakmndan
genel mlkiyet sistemindeki
dnflm ifade eder.
rindeki denetimini tesis edip srdrmfltr. fli snfnn iktidar ele geirmesi ile
birlikte hukuk bu kez, toplumdan smr iliflkilerinin tasfiyesi ve ifli snfnn kazanmlarnn korunmas iin var olacaktr.
Gerek eski sosyalist, gerekse hlen sosyalist olan lkeler anayasalarnda sosyalist hukuk bafllca temel ilkeye dayandrlmfltr: Sosyalist demokrasi, sosyalist
yasallk, demokratik merkeziyetilik.
Sosyalist Demokrasi ilkesi siyasal iktidarn, ifli snf ve onun partisinin nderliinde, biimsel burjuva demokrasisini ykp emekilerin egemenliini kuran, ifli snf ve mttefiki toplumsal snflar eliyle kullanlmas olarak tarif edilmifltir.
Sosyalist hukukun varlk sebebi retim aralarnn kollektif mlkiyetini tesis etmek; dier ekonomik ve kltrel koflullara uygun bir toplum dzenini ayakta tutarak snfsz ve devletsiz, dolaysyla da hukuksuz bir toplumu infla edebilmenin
nn amaktr.
Sosyalist Yasallk ilkesi, sosyalist toplum iliflkilerinin oluflturulmas iin arasal
bir deer taflyan hukuka, ilgililerin itaati anlamna gelir. Sz konusu ilke, hem
yurttafllar hem de yasa koyucu iin balaycdr: Yurttafllar ynnden hukuka itaat, yasa koyucu ynnden ise sosyalist dzenin ilkelerine uygun yasama faaliyeti
anlamna gelir. te yandan bu ilke, iktidar partisinin yargya ve dier kurumlara
karflabilmesini meflrulafltran bir ara ifllevi de grmfltr. Mahkemelerin parti politikasna uygun hareket etmeleri de sosyalist yasallk ilkesinin bir gereidir. Sosyalist yasalln kapsamn ve ieriini, iktidarn ifli snf adna sahibi olan komnist partisi saptar.
Demokratik Merkeziyetilik, iktidardaki komnist partisinin ve sosyalist devletin ynetim ve dzenleme ilkesidir. Demokratik merkezcilik ilkesinin sonucu olarak, alt derece mahkemeler st derece mahkemelerin ifllemleri ile baldrlar.
Mlkiyet Biimleri: Sosyalist hukuk sistemi, aslnda ou temel kavramyla Roma Hukuku unsurlar taflr. Onu ayr bir hukuk sistemi yapan temel iki zellik arasalcl ve mlkiyet biimleri konusundaki farklldr. Yalnzca kamusal mlkiyetin egemen mlkiyet biimi oluflu, byle olmayanlar karflsnda onu ayr bir hukuk
sistemi olarak ayrdetmeyi, ilk bakflta hakl gsterir. Bunun bafllca sebebi zellikle
mlkiyet biimleri ile igili dzenlemelerin tarihte ilk kez ve yalnzca 20.yzyln sosyalist devletlerinde ortaya ktna iliflkin yaygn ve fakat yanlfl kandr.
Ne var ki, btn bir hukuk dzeninin toptan sosyalist veya kollektivist olarak adlandrlmasn gerektirecek denli kamusal mlkiyet arl belki ilk kez Sovyetler Birlii rneiyle ilgi konusu olmufltur. Bu ilginin merkezinde ise, geri bir tarm toplumunu ileri bir endstri toplumuna dnfltrme gibi, Marxn ngrlerine yabanc bir modernlefltirme hareketinin toprak mlkiyeti temelinde rgtlenmesi yer alr. lgin bir biimde Sovyetler Birliinin kurulufluna da zlflne de
toprak ve tarmla ilgili birer dzenleme tanklk etmifltir: Toprakta zel mlkiyeti
kaldran ve 1917 tarihli Toprak Kararnamesi ile tarmsal topraklarn zellefltirilmesini dzenleyen 1990 tarihli Toprak Reformu Yasas... Sovyet ynetiminin kuruluflunda kollektiflefltirme nce toprak mlkiyetinde bafllamfl, oradan sanayi ve ticaret alanna yaygnlaflmfl; zlflnde zellefltirme tarm topraklarndan bafllayp, doal kaynaklar ve endstriyel alana yaylmfltr. Bu yzden, Sovyetler Birliindeki temel mlkiyet biimlerini tarm mlkiyeti zerinden ele alacaz.
Devlet Mlkiyeti: Devlet mlkiyetinin konusu toprak ve topran alt, sular, ormanlar, fabrikalar, deirmenler, madenler, maden ocaklar, her trl ulafltrma,
bankalar, iletiflim aralar, devlet tarafndan kurulmufl olan byk tarmsal-zirai iflletmeler, sovhozlar, flehirde ve sanayi merkezlerindeki konutlardr. Devlet mlkiyeti, btn halkn mal anlamn taflr; yani Devlet bu mallarn yneticisidir. Sov-
67
hozlarda, retim aralar btnyle devlete ait olduundan, devlet topran sahibi
saylmakta, orada alflanlar ise cret karfllnda alflmaktaydlar.
Kollektif iftlik Mlkiyeti: Bu kategoride kolhozlar yer almaktadr. Kolhozlar,
devlet denetiminde tarmsal retim yaplan kooperatif iftliklerdir. Buralarda bulunan canl ve cansz mallar ile tesisler ve retilen rnler kolhozlarn ve kooperatif
rgtlerinin ortaklafla mlkiyetindedir. Kolhozlarn elindeki topraklar, sreye bal olmakszn kooperatif rgtlerine terk edilir. Bylece bu tr topraklarn plak
mlkiyeti devlete ve yararlanma hakk kolektif iftlik tzel kifliliine ait olmufl olur.
Bu niteliinden tr kolhoz kendine zg bir mlkiyet biimidir. Devlet, sovhoz
iflletmelerinin retimini istedii gibi kulland halde, kolhozlar rnlerini kendi
mallarymfl gibi tek bafllarna kullanmaktadrlar.
Kiflisel Mlkiyet: Eski Sovyet Medeni Yasasnn 105. maddesi Yurttafllar, maddi ve kltrel ihtiyalarn karfllamak zere, kiflisel mlkiyet sahibi olabilirler. Her
vatandafl, alflmaktan ve kendi tasarrufundan doan gelire, bir eve veya bir evin
bir ksmna, yardmc ev aralarna, evde yararlanlan eflyaya ve kiflisel kullanma ve
konfor eflyasna sahip olabilir. Kiflisel mlkiyet konusu olan mallar, alflmadan gelir elde etmek amacyla kullanlamaz hkmn taflyordu. Bu maddenin anlafllfl
ve uygulamas, fotoraf makinasndan binek otomobile dek, kiflisel mlkiyet kapsamna nelerin gireceinin kltrel ve teknik geliflme ve anlayfla braklmfl olmasyd. Kiflisel mlkiyet konusu maln alflmadan gelir elde etmek amacyla kullanlamayaca yolundaki ilkenin ise istisnalar vard. rnein ikinci konuta sahip olan
bir Sovyet yurttafl bu taflnmazndan kira geliri elde edebilirdi.
Resim 3.1
Gaiusun
Institutionesinin
eski bir el yazmas
rnei
Kaynak:
http://www.csad.ox.a
c.uk/poxy/vexhibitio
n/images/2103.jpg
68
zel Mlkiyet: Kiflisel mlkiyet ile zel mlkiyet arasndaki fark, bir maln tahsis edilme amacdr. Yani bir nesne, malikin ve ailesinin kiflisel ihtiyalarn karfllamak iin kullanlyorsa kiflisel mlkiyet; ayn nesne gelir elde etmek iin kullanlyorsa zel mlkiyet kategorisindedir. rnein, bir dikifl makinasnn maliki, bu
makina ile kendisinin ve ailesinin ihtiyalarn karfllayacak elbiseler dikiyorsa makina zerindeki mlkeyeti kiflisel; makinayla diktii elbiseleri semt pazarnda kar
elde edecek flekilde satyorsa makina zerindeki mlkiyeti zeldir.
Sovyet Hukukunda zel mlkiyet dolayl olarak kabul grmflt. Sosyalist ekonomi yannda iftilerin ve zanaatkarlarn salt kendi kiflisel alflmalarna dayanan
kk lekli ekonomileri kabul ediliyordu. Bu erevede, kollektif iftliklerde alflan her ifti ailesinin, kollektif iftlikten salad gelirden baflka, kk bir toprak parasn, kiflisel mlkiyet olarak elinde bulundurabilecei, bu toprak paras
zerinde konut sahibi olabilecei, iftlik ve kmes hayvanlarna ve kk tarm
aralarna malik olabilecei ve bu mlkiyet alannn kollektif iftlik statsnde gsterilecei kabul edilmiflti. Kiflisel kullanma iin elde bulundurulabilen, sresiz ve
karfllksz yararlanma hakknn konusu olan bu toprak paras genellikle 2,5 ile 5
dnm arasnda deiflirdi. flte bu zel ekonomi alannda, kiflisel mlkiyete konu
olan toprak, tarm aralar ve hayvanlarla gelir getirici bir zel mlkiyet iliflkisi tannmfl oluyordu.
Resim 3.2
Magna Carta
Libertatum
Kaynak:
http://upload.wikim
edia.org/wikipedia/
commons/0/02/Mag
na_Carta.jpg
TRK HUKUKUNUN TARHSEL GELfiM

Hukuki kurumlar doarlar, eflitlenirler, bir corafyadan dierine gerler, kerler veya dnflrler. Eer bu sreci bir tr evrim, yani hukukun evrimi olarak anlarsak hukuk tarihi, hukukun evriminin tarihidir. Gnmzde aileden sz ettiimizde zihnimizde canlanan imge nasl iki yz yl nce yaflayan birinin ayn szc duyduunda zihninde canlananla ayn deilse; daha eskilerde, rnein gebe
yaflam tarznda yaflayan birisininkiyle de ayn deildir. Roma Hukukunun pater familias ekseninde tanmlanan ailesi ile gnmz ekirdek ailesi; bu farkl aile trlerindeki aile reisi kavramlar birbirlerinden olduka farkldr. Ayn farkllk kimi
szleflme tiplerine, ticari iliflkilere, hatta devlet kurumlarna kadar taflnabilir.
69
flte bu yzden, hukukun genel evrimi hukukun dallar zerinden incelenebilir:

Aile, mlkiyet, miras, szleflme, uyuflmazlk zm, devlet kurumlar, uluslararas antlaflma ve atflmalar... Hukuk tarihi, bu alanlarn farkl kltrlerde gelifliminin
tarihi, yani bir tr kltr tarihidir.
Bu anlamda Trk toplumunda farkl dnemlerde nasl bir hukuki yapnn egemen olduu; hukuki deiflmenin hangi etmenlerce belirlendii sorunu, nihai anlamda Trk kltr tarihi sorunudur.
slam Hukuku
Osmanl Trkleri slam dinine mensup olduklarndan zel hukuk alannda uygulanan hukuk slam Hukuku idi. Osmanl Kamu Hukukunun da btnyle slam
Hukukuna bal olduunu iddia edenler olduu gibi, slam Hukukunun temel
prensiplerinden bazlarna aka aykr hkm ve dzenlemeler ieren bir rfi
Hukukun Osmanl kamu yaflamn, zelikle de devlet geleneini biimlendirifli yznden, bu yargya karfl kanlar da vardr.
Her hlkrda Osmanl Hukuku, hatta Tanzimattan sonra bile, slam Hukuku
erevesi dflnda deerlendirilemez grnmektedir. Hemen ekleyelim, slam Hukuku, grece modern zamanlara ait bir terimdir. slam dininin ilk tebli yllarnda, hicret dneminde, drt halife devrinde ve sonrasnda slam Hukuku gibi ayrc bir ifadeye rastlanmaz. Ayrma vurgu yapmak, modern dnemin bir rndr.
Halklarnn ou mslman olan baz lkeler kendi hukuk dzenlerini byle adlandrmaktadrlar. Bu durumda byle bir adlandrma ya bir snflandrma ifllevi, ya
da meflrulafltrma ifllevi grmek iin kullanlyor demektir. Bundan baflka, slam
Hukuku terimi fieriat olarak da bilinen ve slam dinince vazedilmifl ilahi ilkeleri
ifade etmekde de kullanlr. Gene terim, modern dneme kadar fkh olarak bilinen Hukuk Bilimi kavramna karfllk olarak da kullanlmaktadr. Her hlkrda
slam Hukuku bafll altnda vasflar dierlerinden az ok farkl bir hukuk kavram ve dzeni vardr.
fieriat: slam dini asndan dar anlamda fleriat, slam dinini belirleyen ilahi buyruklarn toplamdr. Arap dilinde terimin etimolojik zmlemesi onda, bir rmaa
giden farkl yollar, beyan, yasa ve ilkeler btn gibi anlamlarn dile geldiini gstermektedir. Genifl anlamda kullanldnda ise insann toplumsal varoloflunu srdrmesinin koflullarn, yani hukuk dzenini ifade eder. Bu yzden slam fleriat
befleri varln hem kendisi, yani bio-fizyolojik, psiflik ve bilin dnyas ile; hem de
evresi, yani toplum ve doa ile iliflkilerini dzenleyen btncl (holistik) bir normatif sistemdir.
Fkh: slam Hukuk Bilimi fleriatn belirli hiyerarflik kaynaklardan saptanaca
kabulne dayanr. Edille-i fieriyye (fler deliller) olarak da adlandrlan bu kaynaklarn neler olduu ilk ikisi dflnda mezhepler arasnda tartflmaldr. lk ikisi yani
Kitap ve Snnet ayrlamaz biimde birbirlerine baldrlar; nk anlayfl bakmndan birbirlerini gsterirler. Dierlerinin kaynak olufllar, usulclerin ve giderek
mezheplerin kaynak kavramndan ne anladklaryla, daha dorusu birbirlerinden
hangi noktada ayrldklaryla ilgilidir. Burada yalnzca, kaynak bafll altnda snni mezhepleri izleyen hukukularn zikrettiklerine deinmekle yetineceiz. Buna
gre, Kitap (Kuran) ve Snnetten baflka icm, kyas, istihsan, maslahat (meslih-i
mrsele), rf, kaynaklar arasnda zikredilir.
Semavi ve bu yzden de temel nitelikteki Kitap yani Kuran- Kerim, 23 yllk risalet sresi boyunca Hazreti Muhammede ayetler ve sureler fleklinde vahyolunmufl Tanr kelam olarak kabul grr. Snnet ise Hazreti Muhammedin sz ve ey-
Fkh: Bilmek, anlamak,

derinlemesine kavramak,
rtk olann hakikatine
nfuz edip karanlk olan
aydnlatmak gibi anlamlar
karfllayan fkh; hukuki
anlamda, insann belirli
koflullara bal olarak ne
yapmas gerektiini, sz
konusu koflullarla eylemsel
gereklilik arasndaki ban
niteliini ve flu ya da bu
tarzda eylemeyi seerse
bunun sonularnn neler
olacan bilme yetisi
anlamna da gelir. Fkh
genellikle alt bafllkta
incelenir:
1. bdt (ibadetler),
2. Mumelt (hukuki
ifllemler, szleflmeler,
evlenme, boflanma, miras)
3 Ukbt (ceza hkmleri)
Mezhepler: Arapada yol,

r, grfl anlamna gelen
mezhep szc, ilhiyat ve
felsefe alannda kutsal
metinlerin nasl anlafllp
ieriklendilmesi gerektiine
iliflkin yol, yordam, yntem,
slup ve tarz btnl
taflyan bir anlayfln
benzerlerinden ayrt edici
zellikleriyle oluflturduu
ekol ifade eden bir
terimdir.
70
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
lemlerini ifade eden ikinci temel kaynaktr. cma, fakihlerin bir sorun karflsnda
ayn zme ulaflmalardr. Kyas (rnekseme, analoji), belirli bir sorunu zmek
D fi benzeyen
NELM
iin, ona ok
baflka bir sorunun zmne uygulanan hkm benzeterek uygulamaktr. Kyas sonucu verilen hkm fakih bakmndan itihattr. Sahabe
zamannda bireysel
S O R U grfl anlamnda rey terimi kullanlyordu. Bu yzden kyas
kabul eden fkh anlayflna ehl-i rey de denilmiflti. Fkh asndan itihad Kuran
ve hadislere dayanlarak, daha nce zlmemifl bir sorunun mtehid tarafndan
DKKAT
kyas yoluyla
zme kavuflturulmasdr. Fkh tarihinde 9. yzyl sonlarna doru
itihat kapsnn kapand kabul edilir.
SIRAarasnda
SZDE zikredilen istihsan, daha nce karfllafllmamfl bir durum orKaynaklar
taya ktnda fakihin kendisine uygun gelen ve genel kuraln istisnas olarak kyasen hkm kurmasdr. stihsana rnek olarak, alfltrldklar halde a braklan
AMALARIMIZ
klelerin, bir flahsn devesini aldktan sonra kesip yemeleri zerine Halife merin
klelerin hrszlk suundan ellerinin kesilmesine hkmetmek yerine onlar susuz
sayp, kle sahibini deve sahibine, devenin deerinin iki kat kadar tazminat deK T A P
meye mahkm etmesi verilebilir.
Bir dier kaynak, maslahat (meslih-i mrsele), kaldrlmasnda zorunlu ve kamusal yarar bulunan bir gl kaldrmak iin hkmolunan zmdr. Gene
TELEVZYON
kaynak olarak deerlendirilen rf ise toplumunun benimsedii, alflageldii ve
gnlk yaflayflnda uymak zorunda hissettii davranfl tarzlardr.
N N
slamda mezhebler
N T E R N E Tve fkhla ilgisi konusuda Abdulkadir fienerin slamda Mezhebler ve
Fkh Ekolleri bafllkl bilimsel etdne flu adresten ulaflabilirsiniz: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/731/9309.pdf
Klasik slam Hukuk Bilimi fleriat ana blmde incelemifllerdir:
1. bdt (ibadetler): badet slamda, genel olarak Allahn rzasn kazanmak
amacyla gereklefltirilen olumlu ve olumsuz eylemleri kapsar. Dar anlamda
ise ayet ve hadislerde zel flekil ve flartlar belirlenen ritellerin uygulanmas kastedilir. Mminlerin namaz, oru, hac gibi farizeleri yerine getirmeleri
ibadetlerle ilgilidir.
2. Mumelt ( ifllemler): nsanlar arasndaki doumdan lme dek her tr ve
dzeydeki toplumsal iliflki, bu blmde incelenir. Szleflme, miras, evlenme, boflanma,tazminat ve benzeri ifllemler bu blm altnda incelenmifltir.
Devletleraras iliflkiler de kifliler aras iliflkilere kyasen hukuk konusu yapldndan, onlar da bu blme dahil olurlar. Kimi alimler Mnkeht, yani
evlenme, boflanma ve benzeri ifllemleri ayr bir blm olarak da deerlendirirler.
3. Ukbt (ceza hukuku): slam Hukukunda, ifllenen ve su saylan fiiller ile
bunlara uygulanacak yaptrmlar gsteren ksma ukbt denilir. Bu blm
beden, mali veya caydrc baz cezai hkmleri kapsar. slam ceza hukukunda su saylan bir fiil ya Allahn haklarna (Hakullah) karfl ya da kiflilerin haklarna karfl (Hakk-i Ademi) ifllenmifl kabul olunur. Ksas, had ve tazir
olmak zere de yaptrm grubu vardr.
Ksas, ldrme, yaralama ya da bir uzvun kullanlamaz hale getirilmesi ile sonulanan fiillerin bilerek ve isteyerek (kasden) iflleyen faillerinin, kad kararyla iflledikleri suun aynsna maruz braklarak cezalandrlmasdr.
Allahn haklarna karfl ifllenen sulara ise hadd cezas uygulanr. Hadd cezas
Kurnda yer alan zina, hrszlk, kazf (zina iftiras), yol kesme (katl trik) sula-
71
r ile sonradan icma ile bu kapsama sokulan hamr (ekflime sonucu alkol ieren ikiler) ime sularna karfllk gelen yaptrmlar topluca ifade eder. Kurnda zinann seksen denek ile cezalandrlmas buyurulmufl iken, sonradan gene icma ile,
denek vurma cezas recme dnfltrlmfltr. Recm, sulunun tafllanarak infaz
edilmesidir ve Musevi hukukuna dek tarihi izlenebilen bir yaptrmdr.
Ksas ve Hadd kapsamnda yer almayp, rnein dolandrclk, evrakta sahtecilik, flantaj, yalanc tanklk gibi su ve ceza olarak belirlenmeleri kamu dzenine
braklmfl kimi fiillere ise tazir cezalar uygulanr.
Fkh retisi fleriat hangi ayrmlarla incelemifltir?
Osmanl Hukuku
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
fieriat ve rf
Tarihiler Osmanl Devletini, kurulufltaki beylik dnemi, imparatorluk
S O R U halini alfl
ve kfln ierecek tarzda 1299 ile 1918 tarihleri arasndaki bir zaman diliminde
incelerler. Hukuk tarihi asndan ise sorun biraz daha farkldr. Kamu hukuku anDKKAT
lamnda beylik ve imparatorluk birbirinden tr ve nitelik olarak farkl iki devlet gibidir. zel hukuk asndan da Osmanlnn bir dnemini dierine efl grmek mmSIRA SZDE
kn deildir: mparatorluk, millet sistemi ile bir tr ok hukukluluu
baflarabilmiflken, kfl dneminde adli kaptlasyonlara karfl hukuk birlii eriflilemeyen bir
zlem halini almfltr. Her fleye ramen genellikle Osmanl Hukukunun slam HuAMALARIMIZ
kuku nitelii tafld sylenir.
Osmanl Hukukunu, zellikle de kamu hukukunu belirleyen bir dier nitelik
onun ayn zamanda bir rfi hukuk olufludur. fieriata gre fiari (yasa koyucu) AlK T A P
lah olduuna gre herhangi bir slam hkmdarnn kendisini yasa koyucu kabul
etmesi mmkn deildi. Asli yasa koyucu nitelii taflmayan hkmdar, asli yasakoyucunun iradesinin gzeticisi ve koruyucusu olabilirdi ancak. stelik fleri hTELEVZYON
kmlere gre hkmdarn fkh ve din ilimler alannda yeterli donanm yoksa,
kendisinin fleri ahkama iliflkin bizzat hkm ve tasarrufta bulunmamas gerekirdi.
Ancak olmas gerekenle fiilen olan arasndaki ayrm Osmanl hukuk tarihinde de
hkmn icra etti: Hkmdarn kendi iradesine dayanarak fleriat
N T E Rdfl
N E Talanda yasa
koyma yetkisi anlamnda, fleri hukukun yannda bir de rfi hukuk ortaya kt. Bugnk anlamyla, genifl lde kamu hukuku kapsamnda yer alabilecek konularda padiflah kanunname, emirname, yasakname gibi adlar altnda yasama faaliyetinde bulunuyor; bylece rfi hukuk olufluyordu. Fatih Sultan Mehmet devrinin alimlerinden Tursun Bey rf siyset-i sultni ve yasag-i pdisah denir ki,
urefmizca ona rf derler tarznda tarif eder. Buradaki rf, gnmzde rf ve
det hukuku derken kullandmz rften farkl bir anlam taflr: Hkmdarn yasa
koymas anlamna gelir. Emirname, kanunname, yasakname adlaryla da anlan bu yasama faaliyetleri, aslnda Osmanldan nceki Trk devletlerinde de baflvurulan bir yolun Osmanl Hukukuna yansmfl biimiydi. Osmanl sultannn nizam-i lem iin, yani dnyann dzeni iin fleriata aykr olmamak zere yasa koymas ile zellikle devlet rgt, tarmsal retim, vergiler ve tazir kapsamndaki cezalarla ilgili genifl bir yasama faaliyeti ortaya kmfltr. Sultann yasama ve yrtme
yannda yargsal yetkileri de vardr, ancak Osmanl Hukuku yarglama erkini ilmiye snfna brakmfl; belirli ilimlerde eitim grmfl alimlerin kadlk grevini yerine getirmesi kabul edilmiflti. slam Hukukuna gre kadlarn verdii kararlar kesindi, ancak rflvet aldklarndan yaknlmfl ya da haksz bir hkm vermifllerse, ilgilinin talebi zerine verilen hkm kazaskerce denetlenip gerekirse deifltirilirdi.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kazasker (Kad asker):

Osmanl Devletinde asker
snfa it fler ve hukuki
davalara bakan hkim.
Kazaskerlik, ilmiye
mesleinin en yksek
mertebelerinden biri olup
Anadolu ve Rumeli olmak
zere iki kazaskerlik mevcut
olup, Rumeli kazaskeri
derece ve yetki olarak
dierinden daha stnd.
Kazasker, kad ve
mderrislerin atama ve
tayin iflleri ile de yetkiliydi.
72
Bylece, en azndan Tanzimata kadar fleri alanda itihadi, rfi alanda yasa temelli bir hukuk varln srdrd. Osmanl milletler sistemi zel hukuk alannda
her milletin kendi hukuk veya rfne gre ve kendi uyuflmazln zmesine olanak tanyordu. Gerek Osmanl mparatorluunun dnya sistemindeki egemen konumunu yitirmesi, gerek ekonomisini zerine oturttuu toprak sisteminin zlmesi, gerekse asker, bilimsel ve devlet rgt alannda yenilenme yeteneinin
hzl yitimi hukuk sistemini ifllevsiz klmaya bafllamflt.
Kendisi de hukuki bir dzenleme olan Tanzimat Ferman Osmanl toplumunun
kendisini zorunlu hissettii dnflm ve yenilikleri ortaya koymaya alflt yeni
bir dnemin habercisi oldu.
Tanzimat Dnemi: Gelenek ve Bat Hukuku

Kanun-u Esas: 1876da ilan
edilmifl, 1878de II.
Abdlhamit tarafndan
askya alnmfl, 24 Temmuz
1908 ihtilali sonucunda
deiflikliklerle yrrle
girmifl ve ksmen 1924
tarihine kadar yrrlkte
kalmfl Anayasadr.
Mecelle-i Ahkam Adliyye
(Mecelle): 1868-1878 yllar
arasnda Ahmet Cevdet
Pafla baflkanlndaki bir
komisyon tarafndan
derlenen ve Hanefi
mezhebinin medeni hukuka
iliflkin fkh kurallar
kodeksidir. Bir girifl ile
onalt blmden oluflur ve
1851 madde ierir. Osmanl
mparatorluunun son
yarm yzylnda fleri
mahkemelerde, 1926 ylna
dek Cumhuriyet
mahkemelerinde, 20.
yzyln sonlarna dek
srailde mslmanlar
arasndaki uyuflmazlklarda
uygulanmfl ve hlen BosnaHersek Cumhuriyetinde
Avusturya Medeni Yasas ile
birlikte snrl olarak
uygulanmaktadr.
1800lerin bafllarnda gerek zel hukuk, gerekse kamu hukuku alannn yaps eskiden yant verdii sorunlara yant veremez duruma gelmiflti. Bylece Osmanl toplumu ok ge kalarak da olsa Tanzimatla beraber hukuksal kurumlarn modernlefltirilmesine iliflkin dzenlemelere giriflti. 1839 tarihli Glhane Hatt Hmayununda
vatandafllarn kanun nnde eflitlii ilkesi ilk defa beyan edilmifl ve ceza hukukunda keyfliin ortadan kaldrlaca aklanmfltr. 1856da Islahat Ferman ile eflit vatandafllk haklar ynnde nemli admlar atlmfl, nihayet 1876da modern anlamda bir anayasa, Kanun-u Esas ile meclis ve meflruti ilkeler kabul edilmifltir.
1858de, 1810 tarihli Fransz Ceza Kanununa dayanlarak, kimi eklemelerle
Cumhuriyetin kurulufluna dek yrrlkte kalacak modern bir ceza kanunu kabul
edilmifltir. 1858de Kanunname-i Ticaret, 1864de Ticaret-i Bahriye Kanunamesi,
1880de Usl-i Muhakemet-i Cezaiye Kanunu (ceza yarglamas) ve Usul-i Muhakemat Kanunu Hukukiye (hukuk yarglamas) yrrle girmifltir. Bunlar genellikle
Fransz Hukukundan iktibas edilen kanunlard. Bylece Trkiyede Bat hukukunun benimsenmesi sreci bafllamfl oluyordu. Bir yandan da slam Hukuku kaynakl dzenlemeler yasalafltrma araclyla hukuk sisteminin unsuru olmaya devam ediyor, bylece kltrel bakmdan ikili bir grnm ortaya kyordu. slam
Hukukundan yola klarak yaplan bu zgn yasalafltrmalara 1858 tarihli Kanunnamei Arazi, 1917 tarihli Hukuku Aile Kararnamesi ve 1876 tarihli Mecelle-i Ahkam Adliyye saylabilir.
Mecelle kabul edilmeden nce, Osmanl toplumu iin modern bir medeni yasann nasl olmas gerektii tartflmas Osmanl aydnlarn iki grfle ayrmflt: Bir
yanda Ali Paflann bafln ektii, Fransz Medeni Yasasnn (Code Civile) Trkelefltirilip benimsenmesini savunanlar ile dier yanda bafln Ahmet Cevdet Paflann
ektii ve fkh geleneine dayal olarak bir medeni yasa ortaya konulmasn savunanlar... Tanzimat boyunca hukuk kayna olarak Fransz mevzuatnn tercih edilmesi, Osmanl hukuk sisteminin birliini salayaca umuduyla Ali Paflay Fransz
Medeni Kanununun (Code Civile) iktibasn savunmaya itmiflti. Ali Paflaya gre bu
adm Osmanl toplumunu iinde bulunduu hukuk krizinden kurtaracakt. Bylece yabanclara tannmfl adli kaptlasyonlar ve aznlklara tannan yargsal baflklklara katlanmaya gerek kalmayacak, sz konusu unsurlar Fransz Medeni Kanununa itiraz edemeyecekleri iin, hukuk alannda salanan birlik temin edilebilecekti. Ali Paflaya gre Fransz Medeni Kanununun kabul tm tebaann din ve
mezhepten baflka maddelerde birlefltirilerek aralarndaki haset ve rekabetin tamamen kaldrlmas, meydanda olan tehlikeleri kaldrmak iin tek il idi. Ancak bu
tez baflarl olamad ve Ahmet Cevdet Pafla baflkanlnda kurulan bir komisyon
marifetiyle hazrlanan 1851 maddelik Mecelle-i Ahkam Adliyye, hem Osmanl modernleflmesinin hem de uzun yzyllarn ardndan fkh geleneinin zgn bir baflyapt olarak, 1926ya dek yrrlkte kalmak zere kabul edildi.
73
Cumhuriyet ve Trk Hukuk Devrimi

Osmanl devleti zellikle Tanzimattan sonra adli kapitlasyonlardan kurtulmak
iin gerek yasalafltrma, gerekse yabanc hukukun benimsenmesi alannda ok aba gstermifltir. mparatorluun I. Dnya Savaflndan yenik kmas zerine dayatlan Sevr Antlaflmas ile hem fiilen Osmanl Devleti sona eriyor hem de adli kapitlasyonlar ve konsolosluk mahkemelerinin yetkileri geniflliyordu. Anadoluda
bafllatlan Kurtulufl Savaflnn zaferinden sonra, batl devletlerle akdedilen Lozan
Antlaflmas ile her tr kapitlasyon, bu arada Trkiye Cumhuriyetinin egemenliini snrlayan adli kaptlasyonlar da kaldrlmflt.
Adli kaptlasyonlarn kaldrlmas, gecikmifl moderleflmenin
tamamlanmas
SIRA SZDE
erei ile birlikte yrmfl, hukuk alannda kkl deiflimi konu edinen Trk Hukuk Devrimi, hem bamszln kazanlmas hem de modernleflme amacn birlikD fi N E L M tek yntete yklenmifltir. Hukuki benimseme, Cumhuriyet Hukuk Devriminin
mi deilse bile arlkl yntemi olarak ifllev grmfl; devrimci yasamann 1924 tarihli 442 sayl Ky Kanunu gibi dili ve yazm tekniiyle yepyeni
S Ove
R Uzgn rneklerinin nne gemifltir.
Benimseme (resepsiyon,
iktibas): Yabanc hukukun
benimsenmesi Trke hukuk
yaznnda yabanc hukuk
alm, iktibas ve
resepsiyon gibi terimlerle
ifade edilegelmifltir. Baz
yazarlar dierlerinin anlam
nanslarn yeterince
karfllamad gerekesiyle
Franszca kkenli resepsiyon
szcn yelerler.
SIRA SZDE
Benimsemenin pek ok
sebebi olabilmekle beraber
yabanc bir hukukun
benimsenmesinde
D fi temel
NELM
unsur, benimseyen
toplumun eski yaflam
biimini srdrmek yerine
S O R U
onu deifltirmek istemesidir.
K K A TTevhid-i TedCumhuriyet Hukuk Devriminin tek yntemi benimseme deildir; 430D sayl
risat Kanunu ve 442 sayl Ky Kanunu Cumhuriyet yasamasnn zgn rnleridir.
SIRA SZDE
N N
Benimsemenin, hukuk devriminin ana niteliini belirlemesindeki asl etken

Tanzimattan beri zlememifl olan adli kaptlasyonlar sorunundan kurtulmak
ve bu yolla tam bamszl salamaktr. 1876 tarihli Kanun-u
Esasnin Osmanl
AMALARIMIZ
tabiiyetinde bulunan herkes, hangi din ve mezhepten olursa olsun, istisnasz Osmanl tabir olunur yolundaki 8. maddesi ne mslman teba dflndaki Osmanl
T Aolma
P
halklarnn ulusuluk akmnn da etkisiyle kendi hukuklarnaK tbi
istemini,
ne de konsolosluk mahkemeleri araclyla gl batl devletlere tannan adli kaptlasyonlar sorunu zmeye elveriflli bir dzen yaratamamflt.
Lozan Antlaflmasyla sonulanacak grflmelerde de aznlklarn
ayrT E L E V Zhukuksal
YON
calklar nemli bir ekiflme konusuydu. Batl temsilciler, zellikle aile hukuku
alannda Hrstiyan ve Mslmanlara uygulanabilecek uygun bir kanun yaplamayacan, bu yzden hem dinsel aznlklarn farkl hukuka tbi olmalar ile ndegeN T E R N E danflma
T
len batl lke temsilcilerinin Trk Adalet Bakanl nezninde srekli
heyetleri bulundurmalar gerektiini savunuyorlard. Batl devletlerin tezleri, gen
Cumhuriyetin modern bir hukuk dzeni kuracana duyduklar gvensizlikten
ok, Osmanl Devletinin son dneminden alflk olduklar hukuki ok bafllln
srdrlmesiydi. zel hukuk alannda kapsayc bir dzenleme olmadan sorunu
zmek olanakszlaflnca, yaps ve felsefesi gerei farkl dinsel anlayfllarla temelde badaflabilir dzenlemeler ieren svire Medeni Kanununun benimsenmesi
gndeme geldi. svire Medeni Kanunu, Fransz Medeni Kanunundan farkl olarak, svire gibi etnik ve dinsel farkllklar, stelik federal yapl bir devlette ortak
yaflamn gereklerine gre dzenleme ereiyle hazrlanmfl, akla olduu kadar geleneklere ve insann ahlki doasna da bal bir yasayd.
1926 ylnda kabul edilen Trk Medeni Kanunu gerekesinde kaptlasyon ve
aznlklarn dini ayrcalklarnn, ancak laik bir hukuk dzeninde anlamszlafltrlabileceini vurgulamaktayd. Trk Medeni Kanununun 1926da kabulnn bamszl gvencelendirme amacn da aflan sonular oldu:
lkin Trkiye bylelikle laik bir hukuk dzenine gemifl oldu. Buna bal
olarak, Trk hukuku Kta Avrupas hukukunun bir paras oldu;
kinci olarak, ok hukukluluktan kflle birlikte ok bafll hukuka evrilen
yap tasfiye edilerek hukukun birlii ve teklii salanmfl oldu;
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
74
ncs, Hukuku Aile Kararnamesiyle bafllayan ok eflli evliliin yasaklanmas ile tek eflli evliliin kabul baflta olmak zere aile dzeni ve evli kadnn statsnde kkten bir deiflim gereklefltirilmifl oldu.
Drdncs, ve daha kapsayc olan Medeni Kanun ve onu izleyen benimsemelerle, modern hukuki dflnce ve hukuk kltr de benimsenmifl oldu.
1926 ile bafllayan arlkl olarak benimsemeye dayal hukuki modernleflmenin
tek rn Trk Medeni Kanunu deildi kuflkusuz. Ancak Trk Medeni Kanunu
zel hukuk alannda Ticaret Kanunu ve usul kanunlar gibi dier pek ok dzenlemenin temeli olan ana hukuki dzenleme nitelii tafld; dahas medeni yasalar ilgili olduklar toplumun hukuksal kimliini ifade ettikleri iin, onun benimsenmesi neredeyse tek baflna btn bir hukuk devriminin yn ve ieriini ifade
etmektedir.
SIRA SZDE
Trk Hukuk SIRA

Devrimine
SZDE iliflkin anlatmlarda 1926 tarihinde kabul edilen Trk Medeni Kanunun vurgulanmas, onun hangi zelliine dayanmaktadr?
D fi N E L M
Resim 3.3
D fi N E L M
Tanzimat Ferman
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Resim 3.4
Gazi Mustafa Kemal
Atatrk stanbul
niversitesi Hukuk
Fakltesinde Prof. Ali
Kemal Beyin dersinde
Kaynak:
http://istanbuluniversites
i.hukukfakultesi.gen.tr/i
mages/img_main_02.jpg
75
zet
N
A M A
N
A M A
Deiflik tarihsel dnemlerde hukuki kavramlarn ve kurumlarn evrimini anlatmak

Her hukuk dzeninin, kendi hukuk kurallarn
ifade etmeye yarayan kavramlar, bu kurallarn
sistematizasyonda kullandklar kategorileri vardr. Hukuk bir kltr rn olduuna gre, bir
baflka hukuk dzeninin kavram ve kurumlarna
bilincimizi amamz, aslnda bir baflka hukuk kltrn tanmamz demektir. Yabanc kltrn
kurumlarn kendi hukuk kltrmzn diline
evirmek, bunun yeterli olmad yerde de sz
konusu kurumlarn hangi toplumsal ifllevlere karfllk geldiini ortaya koymak iin kendi hukuk
kltrmzle yabanc olan karfllafltrmamz gerekir. Burada, Karfllafltrmal Hukuk devreye girer. Karfllafltrmal Hukuk, belirli bir hayat olay
karflsnda uygun hukuki zmn ortaya konmas amacna bal olarak, farkl hukuk dzenlerinde benzer sorunlara nasl zm bulunduunun arafltrlmas etkinliidir.
Hukuk sistemlerini aklamak
Hukuk sistemlerini kabaca drt alt bafllkta kmelendirme eilimi vardr: Kta Avrupas Hukuku, Anglo-Amerikan Hukuku, Sosyalist Hukuk
ve slam Hukuku...Kta Avrupas Hukukunu karakterize eden temel zellik onun Roma Hukukuna dayanyor olmasdr. Hukuk tarihi asndan Roma Hukuku, Roma flehrinin kurulufl tarihi
olarak kabul edilen M 753 ylndan, Dou Roma mparatoru Iustinianusun M.S 565 ylnda
lmne kadar geen zaman iinde Romada ve
egemenlii altndaki Akdenizi evreleyen topraklarda uygulanmfl olan hukuktur. Roma Hukukunun kavramsal yapsn anlayabilmek iin
baflvurulabilecek kaynak Institutioneslerdir. Romada hukuk okullarnda, hukuk eitimine girifl
amacyla hazrlanmfl Institutioneslerden gnmze intikal etmifl olan byk hukuku Gaiusunki, Corpus Iuris Civiliste yer alan Institutioneslere de kaynaklk etmifltir. Roma Hukukunun
Almanyada geerli olduu blgenin ve zamann
gereklerine gre dzenlenmifl hali olarak Pandekt Hukuku, Cermen Hukukuyla harmanlanmfl
bir hukuktu. Bylece Pandekt Hukuku, bir yandan Almanyada Roma Hukukunun benimsenmesi, te yandan Roma Hukukunun Cermenleflmesi gibi iki ifllevli bir sreci ifade eder oldu. K-
ta Avrupas hukuk sisteminden farkl olarak ngiliz Hukuku genel kavramlara ve balantl olduklar yasalara deil, rnek olay gruplarna ve bunlarn konu edinildii yarg kararlarna dayaldr.
Bir Avrupal iin hukuk deyince zihninde canlanan imge yasa ve yasama etkinlii iken, bir ngiliz iin bu yarglama etkinliidir. Amerikan Hukukunda da ngiliz Hukukunda da nceki rnek kararlarn sonrakiler iin balayc olmas ilkesi geerlidir. Gerek eski sosyalist, gerekse halen sosyalist olan lkeler anayasalarnda sosyalist hukuk bafllca temel ilkeye dayandrlmfltr: Sosyalist demokrasi, sosyalist yasallk, demokratik merkeziyetilik.
N
A M A
Trk toplumunun tarih iindeki hukuk kltrnn deiflimini saptamak

Osmanl Trkleri slam dinine mensup olduklarndan zel hukuk alannda uygulanan hukuk slam Hukuku idi. slam Hukukunun kaynaklar,
Kitap (Kuran) ve Snnetten baflka icm, kyas,
istihsan, maslahat (meslih-i mrsele), rftr. Osmanl sultannn nizam-i lem iin, yani dnyann dzeni iin fleriata aykr olmamak zere yasa koymas ile zellikle devlet rgt, tarmsal
retim, vergiler ve tazir kapsamndaki cezalarla
ilgili genifl bir yasama faaliyeti ortaya kmfltr.
Bylece, en azndan Tanzimata kadar fleri alanda itihadi, rfi alanda yasa temelli bir hukuk varln srdrd. Kendisi de hukuki bir dzenleme
olan Tanzimat Ferman, Osmanl toplumunun
kendisini zorunlu hissettii dnflm ve yenilikleri ortaya koymaya alflt yeni bir dnemin habercisi oldu. Zaman iinde gerek zel hukuk gerekse kamu hukuku alannn yaps eskiden yant
verdii sorunlara yant veremez duruma gelmiflti.
Bylece Osmanl toplumu ok ge kalarak da olsa Tanzimatla beraber hukuksal kurumlarn modernlefltirilmesine ve adli kaptlasyonlarn etkisini hafiflefltirecek dzenlemelere giriflti. Ancak
bu konudaki nihai admlar Cumhuriyetin Hukuk
Devrimi ile atlabilmifltir. Adli kaptlasyonlarn
kaldrlmas, gecikmifl moderleflmenin tamamlanmas erei ile birlikte yrmfl, hukuk alannda
kkl deiflimi konu edinen Trk Hukuk Devrimi, hem bamszln kazanlmas hem de modernleflme amacn birlikte yklenmifltir.
76
Kendimizi Snayalm
1. Yargsal rnek kararlarn ana kaynak olduu ngiliz
Hukuku gibi bir hukuk kltrnde hukuki akl yrtme ve kantlama rnek olaylar kullanrken, temel kavramlarn kurucu nitelik tafld Kta Avrupas hukuklarnda hukuki akl yrtme ve kantlama genel kavramlarn zel durumlara uyarlanmasna arlk verecektir.
Metinde Kta Avrupas ve ngiliz hukuku hangi ynden
karfllafltrlmfltr?
a. Hukuk teknikleri
b. Hukuk anlayfllar
c. Hukuk sistemleri
d. Hukuk tarihleri
e. Hukuk dzenlemeleri
2. Afladaki ifadelerden hangisi Gaiusun Institutionesi hakknda sylenemez?
a. Gaiusun Institutionesi, kifliler (personae), fleyler
(res), borlar (obligatione), aileler (familias) ve
davalar (actiones) olmak zere befl blmdr.
b. Gaisun Institutionesi gnmze intikal etmifltir.
c. Gaisun Institutionesi Corpus Iuris Civiliste yeralan Institutioneslere de kaynaklk etmifltir.
d. Yapt hukuk kurum ve kavramlarn genelden
zele gidecek flekilde ortaya koyar.
e. Gaiusun Institutionesi, kifliler (personae), fleyler (res) ve davalar (actiones) olmak zere
blmdr.
3. zgr bir kimsenin Roma Hukukuna gre hak sahibi olabilmesinin koflulu nedir?
a. Ayn zamanda vatandafl olmas
b. Belirli bir yafl doldurmas
c. Romada ikamet ediyor olmas
d. Belirli bir malvarlna sahip olmas
e. Erkek olmas
4. Afladakilerden hangisi Pandekt Hukuku kavramn
aklar?
a. Roma Hukukunun Almanyada geerli olduu
blgenin ve zamann gereklerine gre dzenlenmifl halidir.
b. Roma Hukukunun talyada Rnesansla birlikte
yeniden ele alnmfl halidir.
c. Roma Hukukunun Amerikann baz eyaletlerinde etkili olmufl halidir.
d. Roma
Hukukunun
Gaius
tarafndan
Institutioneste ifllenmifl halidir.
e. Roma Hukukunun Bizansta zamann gereklerine gre dzenlenmifl halidir.
5. Afladakilerden hangisi Equity hukukunu aklayan

ifadedir?
a. Common Law uygulamalarnn aflr biimciliinin adalet arayfln karfllamadaki yetersizliini
giderme gereksiniminden domufltur.
b. Aflr biimsel formalitelere sahip olma yznden Statute Law ortaya kmfltr.
c. Parlamentonun yasama faaliyetinin bir sonucudur.
d. nceki rnek kararlar izleme zorunluluu yoktur.
e. Norman krallarnn atad gezici yarglarn faaliyetinin rndr.
6. Amerikan hukukunun hangi zellii onun modern
hukuk tarihindeki zel yerini vurgular?
a. Batya g hareketi, hukuksuz bir toplumsal yaflam biiminden hukuki bir yaflam biimine geiflin yegane modern rnei olmas
b. Yksek Mahkemenin yetkileri konusunda tutucu davranmas
c. Kongrenin yasama faaliyetine nem vermesi
d. nceki rnek kararlara uyma zorunluluunun
bulunmas
e. Kiflisel haklarn korunmasnda etkili hukuki mekanizmalara sahip olmas
7. Sosyalist toplum iliflkilerinin oluflturulmas iin arasal bir deer taflyan hukuka ilgililerin itaati hangi sosyalist hukuk ilkesinin ieriini oluflturur?
a. Sosyalist Yasallk
b. Kollektivizm
c. Demokratik Merkeziyetilik
d. Hukuk Devleti
e. Sosyalist Demokrasi
8. Bir lkede dank halde bulunan hukuk kurallarnn ait olduklar hukuk dalna bal olarak derlenip
sistemli birbtnle kavuflturulmas etkinliine ne ad
verilir?
a. Tedvin
b. Benimseme
c. Aktarma
d. Yaylma
e. Kltrleme
9. Fkhn insanlar arasndaki doumdan lme her

tr ve dzeydeki iliflkilerini inceleyen blmne ne ad
verilir?
a. Mumelt
b. Mnkehat
c. Mnkalat
d. Mncat
e. Mtehid
10. Trkiye Cumhuriyetinin 1926da svire Medeni Kanununu benimsemesinin (iktibasnn) amac en iyi hangi kavram iftiyle ifade olunabilir?
a. Bamszlk ve modernleflme
b. Batllaflma ve dnyevileflme
c. Batllaflma ve kalknma
d. Refah ve kalknma
e. Yenilenme ve dnyevileflme
Yaflamn inden
13 Mart 2012, Sal
Trk Sanayicileri ve fladamlar Dernei (TSAD) Ynetim Kurulu Baflkan mit Boyner, Trk Ticaret Kanununun Trk ifl dnyas iin hayati neme sahip olduunu belirterek, Gerek iktidar partisi gerekse muhalefet partilerinin yetkilileri ile yaplan grflmeler, kanunun yasalaflmas iin bir takvimin belirlenmesi ve konuya makul bir srenin tahsis edilmesi halinde tm taraflarn tasary desteklediini ortaya koydu. Ancak henz
bir geliflme yok dedi.
Boyner, TSADn Reel Sektrde Denetim Uygulamalar: Tespit ve neriler bafllkl raporunun tantm
toplantsnda yapt konuflmada, iflletme leinin bymesi, karmaflklaflan ifllemler ve piyasa iliflkileri iinde organizasyonun etkin ynetilmesi iin i denetime
olan ihtiyacn arttn dile getirdi.
denetim fonksiyonunun, bu sre iinde st ynetime bamsz ve objektif gvence salayarak, danflmanlk vererek, ynetimin kararlarnn en nemli dayanan oluflturduunu vurgulayan Boyner, Tarih tekerrr
etmez, ama bazen kafiye yapar prensibinden hareket-
77
le, i denetim birimi, benzer rgleri bulmak iin tarihe

bakar ve karar alma srecindeki mevcut sistemin yeterlilii ve etkinliini objektif kriterlere dayal bir yntem
erevesinde deerlendirir diye konufltu.
Boyner, deiflen koflullara ayak uydurmak amacyla artk dnya ekonomisinin ilkeler, tavsiyeler gibi yumuflak
dzenlemeler erevesinde yaplandna ve ekonomik
performansn bu ilkelere uyum dzeyine gre deerlendirildiine iflaret ederek, bu erevede, tm dzenlemelerin kanun koyucudan beklenmesinin sreci yavafllattn, hzl ve proaktif admlarn atlmasn da geciktirdiini anlatt.
Trkiyede halen cezadan cayma mantalitesinin hakim olmasnn, bu tr yumuflak dzenlemelerin yeterince benimsenmemesine neden olduunu belirten Boyner, konuflmasn flyle srdrd:
Bu durum, halihazrda TBMM Genel Kurulunda bulunan Trk Ticaret Kanunu Tasarsnn nemini bir kez
daha gstermekte. Ticaret hukukunda radikal bir deifliklii gereklefltirmeyi amalayan yeni Trk Ticaret
Kanunu, sadece AB hukuku ile uyumlaflmay hedeflememekte, ayn zamanda fleffaf bir bilgi toplumunun altyapsn oluflturmaktadr. Ayrca genel kabul grmfl finansal raporlama ve denetim prensiplerini yrrle
koyup kurumsal ynetimin ilkelerinin flirketin her hcresine ifllemesini amalamaktadr.
Bu erevede, srarla srekli sylediimiz gibi Trk Ticaret Kanunu i denetim uygulamalarnn flirketlerde isellefltirilmesi iin en byk frsattr. TSAD olarak
Trk Ticaret Kanunu tasarsn her aflamada takip ettik
ve her platformda yasalaflmasna iliflkin desteimizi dile getirdik. Keza, Ynetim Kurulumuzun flubat aynda
dzenledii Ankara ziyaretleri kapsamnda, tm taraflar
ile Trk Ticaret Kanunu hakknda grfl alflveriflinde
bulunduk. Gerek iktidar partisi gerekse muhalefet partilerinin yetkilileri ile yaplan grflmeler kanunun yasalaflmas iin bir takvimin belirlenmesi ve konuya makul bir srenin tahsis edilmesi halinde tm taraflarn tasary desteklediini ortaya koydu. Ancak maalesef bildiiniz gibi henz bir geliflme yok.
mit Boyner, Trk ifl dnyas iin Trk Ticaret Kanununun hayati neme sahip olduunu vurgulayarak,
Bu balamda, sz konusu takvimin bir an nce belirlenmesinin ve takvime sadk kalnmasnn takipisi ve
destekisi olacamz bir kez daha belirtmek isterim
dedi.
78
YAfiADIIMIZ, TAM ANLAMIYLA EKONOMK

RESESYON
Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) Baflkan Vedat Akgiray
ise konuflmasnda, dnyada yaflanann bir finansal kriz
olmadn, tam anlamyla ekonomik resesyon olduunu belirterek, Krizde flunu grdk; firmalar batyor,
borlar denmiyor ve dolaysyla denetleyici, dzenleyici otorite kamu veya zel, gnah keisi oldu dedi.
Ksa bir tarihte dnyadaki finansal reglasyon sisteminin ok farkl olacana deinen Akgiray, yeni dnyadaki reglasyon mimarisini olufltururken, bilginin gerekli zamanda gerekli kulaklara gerekli dozda ulaflmasn salayacak mekanizmay kurmann nemli olduuna iflaret etti.
Akgiray, denetimin tanmnn biraz genifl tutularak piyasalarn kendi kendilerini dzenlemesini daha doru
bulduklarn ifade ederek, Para piyasalarn dzenleyen otoritenin nceliinin bilgi olmas lazm, parann
akfl deil deerlendirmesinde bulundu.
Okuma Paras
Efendiler, hilfet ve din konularyla uraflld sralarda, Teflkilt- Esasiye Kanunundaki bir noktann halkn ve zellikle aydnlarn kafasnda dmlenip kaldn rendik. Bu dm kanunda Cumhuriyetin ilnndan sonra da brakld gibi, kanuna, dm teflkil
edecek ikinci bir noktann daha sokulmufl olduunu
grenler, flaflknlklarn gizleyememifllerdi ve bugn
de gizlememektedirler.
Bu noktalar aklayaym : 20 Ocak 1921 tarihli Teflkilt Esasiye Kanununun 7. ve 21 Nisan 1924 tarihli Teflkilt- Esasiye Kanununun 26. maddesi Byk Millet Meclisinin grevlerinden sz eder. Maddenin baflnda, Meclisin ilk grevi olmak zere, fleriat hkmlerinin yrtlmesi yer alr.
flte bunun nasl bir grev ve fleriat hkmlerinden maksadn ne olduunu anlamakta sknt ekenler vardr.
nk, sz geen maddede Byk Millet Meclisinin
kanunlar yapmak, deifltirmek, yorumlamak yrrlkten kaldrmak vb. gibi belirtilen ve saylan grevleri o kadar genifl kapsaml ve aktr ki, fleriat hkmlerinin yrtlmesi diye ayrca ve bafll baflna bir kliflenin yer almas gereksiz saylmaktadr. nk fleriat
demek kanun demektir. fieriat hkmleri demek
kanun hkmleri demekten baflka bir fley deildir ve
olamaz. Baflka trls adafl hukuk anlayfl ile ba-
dafltrlamaz. Bu byle olunca, fleriat hkmleri deyimiyle kastedilen anlam ve kavramn bsbtn baflka
bir fley olmas gerekir.
Efendiler, ilk Teflkilt- Esasiye Kanununu hazrlayanlara bizzat baflkanlk ediyordum. Yapmakta olduumuz
kanunla, fler i hkmler deyiminin bir iliflkisi olmadn anlatmak iin ok alfltk. Fakat bu deyime, kendi
zanlarnca bambaflka anlam verenleri inandrmak mmkn olmad kinci nokta Efendiler, yeni Teflkilt- Esasiye Kanununun ikinci maddesinin baflnda yer alan Trkiye Devletinin dini, slm dinidir cmlesidir. Bu cmle daha Teflkilt- Esasiye Kanununa gemeden ok nce zmitte, stanbul ve zmit basn mensuplaryla yaptmz uzun bir grflme ve sohbet srasnda, karflmdakilerden birinin flu sorusuyla karfllafltm: Yeni hkmetin dini olacak m?
tiraf edeyim ki, byle bir soru ile karfllaflmay hi de
istemiyordum. Sebebi, pek ksa olmas gereken cevabn, o gnk flartlara gre azmdan kmasn henz
istemeyiflimdir. nk, vatandafllar arasnda eflitli dinlere bal unsurlar bulunan ve her dinden olanlar hakknda adaletli ve tarafsz davranmak, mahkemelerinde
vatandafllar ve yabanclar iin adaleti eflit llerle uygulamakla ykml bulunan bir hkmet, dflnce ve
vicdan hrriyetine saygl olmak zorundadr. Hkmetin bu tabi sfatnn, flpheli yoruma yol aabilecek vasflarla snrlandrlmas elbette doru deildir.
Trkiye Devletinin resm dili Trkedir dediimiz
zaman bunu herkes anlar. Hkmetle olan resm ifllemlerde Trk dilinin geerli olmasn herkes tabii bulur.
Fakat, Trkiye Devletinin dini slm dinidir cmlesi
ayn flekilde mi anlafllacak ve kabul edilecektir? Bu elbette, aklanmaya ve yorumlanmaya muhtatr.
Efendiler, karflmdaki gazetecinin sorusuna hkmetin
dini olamaz! diyemedim. Aksini syledim. Vardr Efendim, slm dinidir, dedim. Fakat, hemen arkasn slm
dininde dflnce zgrl vardr cmlesiyle cevabm
aklamak ve yorumlamak gereini duydum. Demek istedim ki, devlet, dflnce ve vicdana sayg gstermekle
kaytl ve ykml olur. Karflmdaki gazeteci, verdiim
cevab akla yatkn bulmad ki, sorusunu flu tarzda tekrarlad: Yani devlet bir dine bal kalacak m?
Kalacak m, kalmayacak m bilmem! dedim. Konuyu
kapatmak istedim. Fakat, mmkn olmad.
O halde, denildi; herhangi bir konuda inanlarm ve
dflncelerim dorultusunda bir fikir ortaya atmaktan,
hkmet beni engelleyecek veya cezalandracaktr. Oysa, herkes kendi vicdann susturmaya imkn grecek
mi? O zaman ki fley dflndm.
79

Biri, yeni Trkiye Devletinde her ergin flahs dinini semekte serbest olmayacak mdr? sorusu. Dieri, Hoca
fikr Efendinin : Baz yksek din arkadafllarmzla birlikte dflndklerimizi fleriat kitaplarnda yer almfl belirli ve deiflmez slm hkmleri yaynlayarak, maalesef yanltld grlen slm kamuoyunu aydnlatmay
boynumuza bor bir grev saydk giriflinden sonra yer
alan slm halifesinin grevi, dinin emirlerini korumak
ve kollamakta peygamberin yerini tutmaktr. Din hkmler koymakta da yce Peygamber Efendimizin vekilliini yapmaktr szleri.
Oysa, Hocann szlerini uygulamaya kalkflmak, mill
hkimiyeti, vicdan hrriyetini kaldrmaya alflmakt.
Bundan baflka; Hocann bilgi daarcnda, Yezitler zamannda yazdrlmfl istibdat rejimine has formller bulunmuyor muydu?
O halde, ne anlama geldii ve ne kastedildii artk herkese iyiden iyiye anlafllmfl bulunan devlet ve hkmet
kavramlarn ve millet meclislerinin grevlerini din ve fleriat klklarna bryerek kim ve ne iin aldatlacaktr?
Gerek bundan ibaret olmakla birlikte, o gn zmitte
basn mensuplaryla, bu konuda daha fazla grflmekte yarar yoktu. Cumhuriyetin ilnndan sonra da, yeni
Teflkilt- Esasiye Kanunu yaplrken, lik devlet deyiminden dinsizlik anlam karmak eiliminde olanlara
ve bundan yararlanmak isteyenlere frsat vermemek
iin, kanunun ikinci maddesini anlamsz klan bir deyimin sokulmasna gz yumulmufltur.
Kanunun gerek 2. ve gerek 26. maddelerinde fazladan
yer alan, yeni Trkiye Devletinin ve Cumhuriyet rejimimizin adafl karakteriyle badaflmayan deyimler,
inklp ve Cumhuriyetin o gn iin sakncal grmedii tavizlerdir.
Millet, bu fazlalklar, Teflkilt- Esasiye Kanunumuzdan
ilk frsatta kaldrmaldr!
Kaynak: Kemal Atatrk, Nutuk 1919-1927;Atatrk Arafltrma Merkezi Yaym; Bugnk Dille Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ankara 1995, s. 483484; 1927 basksnda s. 435-436.
1. a
2. a
3. a
4. a
5. a
6. a
7. a
8. a
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Karfllafltrmal Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Roma Hukukunun lkeleri
Yantnz yanlfl ise Roma Hukukunun lkeleri
Yantnz yanlfl ise Pandekt Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ngiliz Hukuku konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Amerikan Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sosyalist Hukuk Sistemi
Yantnz yanlfl ise Kta Avrupas Hukuk Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise slm Hukuku konusunu
Yantnz yanlfl ise Cumhuriyet ve Trk Hukuk
Devrimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
80
Sra Sizde 1
Gaiusun ayrmlarndan yola karak Roma kifliler hukukunda flu kategoriden sz edilebilir:
i. Roma vatandafllarndan oluflan zgr insanlar ve
kleler,
ii. Aile reisi (pater familias) ile ona tbi olanlar,
iii. Vatandafllar ve yabanclar.
Aydn, Ufuk (2010). Temel Hukuk Dersleri. Eskiflehir:

Nisan Yaynlar.
Arnaldez, Roger (2005). Les Sciences Coraniques:
Grammaire, Droit, Thologie et Mystique. Paris:
Librairie Philosophique J.Vrin.
Aydn, M.kif (2009). Trk Hukuk Tarihi. stanbul:
Beta.
Barkan, mer Ltfi (1980). Trkiyede Toprak Meselesi. stanbul:Gzlem Yaynlar.
Belgesay, Mustafa Reflit (1963). Kuran Hkmleri ve
Modern Hukuk. stanbul: Faklteler Matbaas.
Bozkurt, Glnihal (1996). Bat Hukukunun Trkiyede
Benimsenmesi. Ankara. Trk Tarih Kurumu Basmevi.
ataloluk, Gke (2010). Hukuka Sistemik Yaklaflmlar. stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal, yaymlanmamfl doktora tezi.
David, Ren (1985). adafl Byk Hukuk Sistemleri. Argun Kteli (ev.). stanbul: dal Neflriyat.
Eroul, Cem (1997) adafl Devlet Dzenleri. Ankara.
maj Yaynclk.
Fromont, Michel (2005) Grand Systmes de Droit
Etrangers. Paris: Dalloz.
Gzler, Kemal (2011). Hukuka Girifl. Bursa:Ekin Yaynlar.
lhan, Cengiz (2003). Hukukun Doksan Dokuz lkesi. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf.
zzetbegovi, Ali (2008). Dou ve Bat Arasnda slm. Salih fiaban (ev.) stanbul:NehirYaynlar.
Ouz, Arzu (2003). Karfllafltrmal Hukuk. Ankara:Yetkin Yaynlar.
zsunay, Ergun (1976). Karfllafltrmal Hukuka Girifl. stanbul: Sulhi Garan Matbaas.
fiener, Abdlkadir (1974). Kyas, stihsan, stslah.
Ankra: Diyanet flleri Baflkanl Yaynlar.
Iutinianus (1968). Institutiones. Ziya Umur (ev.). stanbul: Faklteler Matbaas.
Umur, Ziya (1982). Roma Hukuku. stanbul: Faklteler
Matbaas.
ok, Coflkun - Mumcu, Ahmet (1991). Trk Hukuk
Tarihi. Ankara: Savafl Yaynlar.
Villey, Michel (2000). Roma Hukuku Gncellii. Blent Tahirolu (ev.) stanbul. Der Yaynlar.
Yakut, Esra (2005). fieyhlislamlk: Yenileflme Dneminde Devlet ve Din. stanbul: Kitap Yaynevi.
Sra Sizde 2
ngilizlerin yazl bir anayasalar olmad gibi Amerikan Hukuku anlamnda bir anayasa yargsna da sahip
deildirler. Baz tarihsel belgeler ve kimi devlet gelenekleri ngiliz toplumu iin anayasa deerindedir. Buna karfllk A.B.D. iin Anayasa, federal bir devletin kurucu belgesi olduu kadar, lkedeki hukuk birliinin
kendisine gre saland temel nemde bir yasadr.
Amerikan Yksek Mahkemesi ve onun otoritesi ile federal mahkemelerin yrttkleri anayasaya uygunluk
denetiminin konusu yalnzca yasalar deil; ayn zamanda deiflik yarg yerlerinin Amerikan Hukukunu ele alfl
biiminin de anayasaya uygunluudur.
Sra Sizde 3
Fkh retisi, daha tafsilatl ayrmlara rastlansa da, genellikle bdt (ibadetler), Mumelt ( ifllemler) ve Ukbt (ceza hukuku) blmleri altnda incelemifltir.
Sra Sizde 4
Trk Medeni Kanununun kabul ile ortaya konan deifliklik, zel hukuk alanndaki dier dzenlemelerin
temeli olduu kadar; yeni toplumsal dzenin hukuksal
kimliini de ifade etmektedir.
Amalarmz
N
N
N

Adli yargy, idari yargy, anayasa yargsn ve bu yarg kollar iinde grev
alan mahkemeleri aklayabilecek,
Dier yarg kollarn ve bu yarg kollarnda grevli mahkemeleri, zetleyebilecek,
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yapsn ve iflleyiflini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Yarg Kolu
Hukuk Mahkemeleri
Ceza Mahkemeleri
Blge Adliye Mahkemeleri
Yargtay
dare Mahkemeleri
Blge dare Mahkemeleri
Danfltay
Anayasa Mahkemesi
Asker Yksek dare Mahkemesi
Asker Yargtay
Sayfltay
Uyuflmazlk Mahkemesi
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
Yarg rgt
GENEL BLG
ADL YARGI
DAR YARGI
ANAYASA YARGISI
DER YARGI KOLLARI
AVRUPA NSAN HAKLARI
MAHKEMES YARGISI
Yarg rgt
GENEL BLG
Trk Hukukunda Kta Avrupas Hukuk Sistemine paralel biimde, zel hukuk ve
kamu hukuku ayrm yaplmaktadr. Bu bafllklar altnda ise medeni hukuk, borlar
hukuku, ticaret hukuku, ceza hukuku, idare hukuku, anayasa hukuku gibi hukukun birok dal yer almaktadr. Hangi hukuk dalnda olursa olsun, Trk Hukuku
bakmndan hukuk kurallarnn temel zellii, kural olarak genel ve soyut olmalardr. Genel ve soyut hukuk kurallar, toplumsal dzenin kurulabilmesi ve korunabilmesi iin, kiflilere birtakm haklar ve yetkiler bahfletmekte, bununla birlikte dier
yandan da baz devler yklemektedir.
Kiflilerin hukuk dzeni tarafndan korunan hak ve menfaatlerinin ihlal edilmesi veya ihlal edilmesi tehlikesinin var olmas halinde, bozulan toplumsal dzenin
yeniden kurulabilmesi ve kifliler arasndaki menfaat dengesinin salanabilmesi
iin, hukuk kurallarnn emrettii yaptrmlarn devletin yetkili organlar tarafndan
tespit edilmesi ve uygulanmas gerekir. Zira devletin yasama ve yrtme gc yannda dier bir ifllevi de yargdr. rnein, su iflleyen birinin cezalandrlmas veya zel hukuk szleflmesinden doan ykmllklerini ihlal eden tarafn zarar gren dier tarafa tazminat demesi ya da hakknda idare (yrtme) tarafndan hukuka aykr idari ifllem yaplan bir kiflinin talebi zerine, sz konusu idari ifllemin
iptal edilmesi gibi yaptrmlara ancak yarg organlar tarafndan karar verilebilir ve
bu yaptrmlar kifliler istemese dahi devletin yetkili organlar tarafndan zorla yerine getirilir.
Genifl anlamyla yarg, yarg teflkilatn ve yarg organlar tarafndan yerine getirilen tm iflleri kapsar. Bamsz ve tarafsz mahkemelerce somut bir hukuki uyuflmazln veya hak ihlalinin zlmesi amacyla genel ve soyut nitelikteki hukuk
kurallarnn, eflitli yarglama usullerinin kullanlmas suretiyle somut olaylara uygulanmas ise dar anlamda yarg kavram ile ifade edilir.
Uyuflmazlklarn ortaya ktklar hukuk dallarnn ve uyuflmazlklara uygulanacak hukuk kurallarnn farkl olmas, bu uyuflmazlklarn zmnde uygulanacak
usuli yntemlerin de farkl olmas sonucunu dourmufltur. Yarg organlarnca daha etkin hukuki korunma salanabilmesi bakmndan, uyuflmazlklarn niteliine,
dzenlendikleri hukuk dalna, uyuflmazlklar zmekle grevli mahkemelere ve
bu mahkemelerde uygulanan yarglama usullerine gre yarg rgt farkl yarg kollarna ayrlmfltr.
Genifl anlamyla yarg, yarg

teflkilatn ve yarg
organlarnca yerine getirilen
tm iflleri kapsar.
84
Trk Hukukundaki yarg kollar flu flekilde sralanabilir: Adli yarg, idari yarg,
anayasa yargs, asker idari yarg, asker ceza yargs, mali yarg ve uyuflmazlk yargs. Bu yarg kollar arasnda astlk stlk iliflkisi bulunmamaktadr. Her yarg kolu, kural olarak, ayr bir mahkeme rgtlenmesine sahip olup bir yarg kolundaki
grevli mahkemeler, kendi yarg kollarna giren dava ve ifller hakknda nihai ve
kesin karar verme yetkisine sahiplerdir.
ADL YARGI
stinaf: lk derece
mahkemelerince verilen
kararlarn blge adliye
mahkemeleri tarafndan
olgu ve hukuk ynnden
incelenmesi (denetlenmesi)
suretiyle dzeltilmesi,
iyilefltirilmesi veya iptal
edilmesi amacna ynelik bir
kanun yoludur.
Adli yarg, genel ve olaan yarg koludur, zira dier yarg kollarnn grev alanna
girmeyen tm dava ve yargsal ifller adli yargda zlr. Adli yarg kolunda, ilk
derece mahkemeleri ve Yargtay olmak zere iki dereceli bir yarglama sistemi kabul edilmifltir. Bununla beraber 5235 sayl Adli Yarg lk Derece Mahkemeleri le
Blge Adliye Mahkemelerinin Kurulufl, Grev ve Yetkileri Hakknda Kanunla
(bundan sonraki aklamalarda ksaca Adli Yarg Teflkilat Kanunu olarak ifade
edilecektir) kurulmas ngrlen blge adliye mahkemeleri greve baflladnda
ise adli yarg kolundaki mahkemeler dereceli hale gelecektir.
Adli yarg ilk derece mahkemeleri ile blge adliye mahkemelerinin kurulufl, grev ve yetkileri, Adli Yarg Teflkilat Kanunu ile dzenlenmifltir (5235 s.K. m. 1). Kanunun geici 2. maddesinde, Adalet Bakanlnca, Kanunun yrrle girdii 1
Haziran 2005 tarihinden itibaren en ge iki yl iinde, blge adliye mahkemelerinin kurulmas ve kurulufllarnn, yarg evrelerinin ve greve bafllayacaklar tarihin
Resm Gazetede ilan edilmesi ngrlmfltr. Adalet Bakanl 1 Haziran 2007 tarihinde Kanun hkmnn gereini yerine getirebilmek adna, dokuz ayr blgede,
blge adliye mahkemesi kurulmasna karar vermifl ve bu mahkemelerin kurulufllar ile yarg evreleri Resm Gazetede ilan edilmifltir. Daha sonra 13.06.2011 tarihli
Adalet Bakanl kararyla ek olarak alt yere daha blge adliye mahkemesi kurulmas kabul edilmifl ve saylar toplamda on befle kan blge adliye mahkemelerinin yarg evreleri yeniden belirlenmifl; ayrca tm blge adliye mahkemelerinin
Cumhuriyet Baflsavclar atanmfltr. Ancak, bu mahkemelerde grev alacak hkim,
Cumhuriyet savcs ve dier yardmc personel saysnn yetersiz olmas ve bina,
ara gere gibi altyap ile ilgili ihtiyalarn tamamlanamamas nedeniyle Adalet Bakanlnca greve bafllama tarihi henz Resm Gazetede ilan edilmediinden, blge adliye mahkemeleri fiilen greve bafllamamfltr. Yakn gelecekte, blge adliye
mahkemelerinin greve bafllamas kuvvetle muhtemel grldnden, adli yarg
kolundaki mahkemeler arasnda blge adliye mahkemeleri de ikinci derece mahkemeler olarak ayrca aklanmfltr. Ancak, blge adliye mahkemelerinin fiilen greve bafllamadklarn tekrar vurgulamak gerekir. Buna gre, blge adliye mahkemelerinin de greve bafllamasyla birlikte, adli yarg kolundaki dereceli mahkeme sistemi afladaki flekilde olacaktr:
Kifliler arasnda doan uyuflmazlk hakknda yarglama yapma ve uyuflmazl zmeye ynelik olarak davann esas hakknda karar vermekle grevli
ilk derece mahkemeleri,
lk derece mahkemesi kararlarnn istinaf incelemesini yapmakla grevli
ikinci derece blge adliye mahkemeleri,
Blge adliye mahkemesi ve baz haller ilk derece mahkemesi kararlarnn
temyiz incelemesini yapmakla grevli Yargtay.
85
4. nite - Yarg rgt
fiekil 4.1
ADL YARGI RGT
Yksek
Mahkeme
kinci Derece
Mahkemeler
lk Derece
Mahkemeler
Adli Yarg
Kolunda Grevli
Mahkemeler
Yargtay
Hukuk Mahkemeleri - Ceza Mahkemeleri
lk Derece Mahkemeleri
Adli Yarg Teflkilat Kanununa gre, adli yarg ilk derece mahkemeleri, hukuk ve
ceza mahkemeleridir.
Hukuk Mahkemeleri
Hukuk mahkemeleri, zel hukuk alannda ortaya kan uyuflmazlklarn (rnein
boflanma, tazminat, alacak davas vb.) zld ve karara baland adli yarg
ilk derece mahkemeleridir. Hukuk mahkemeleri, genel ve zel mahkemeler olarak
iki gruba ayrlabilir. Genel mahkemeler, bakacaklar dava ve ifller belli kifli ya da
uyuflmazlk trlerine gre snrlandrlmamfl olan ve zel mahkemelerin grevine
girmeyen btn uyuflmazlklar zmekle grevli mahkemelerdir. Bu balamda
sulh hukuk ve asliye hukuk genel mahkemelerdir.
Sulh hukuk, asliye hukuk ve asliye ticaret mahkemeleri tek hkimlidir (5235
s.K. m.5, II). zel kanunlarla kurulan dier ilk derece mahkemelerinin kuruluflu
hakknda ise zel hkmler bulunmaktadr.
Hukuk mahkemeleri her il merkezi ile blgelerin corafi durumlar ve ifl younluu dikkate alnarak belirli ilelerde kurulur. Bu mahkemeler kurulduklar il ve ilenin ad ile anlr (r. Eskiflehir Asliye Hukuk Mahkemesi veya Mihalk Sulh Hukuk Mahkemesi). Mahkemelerin yarg evresi bulunduklar il veya ile merkezi ile
bunlara adli ynden balanan ilelerin idari snrlarna gre belirlenir. Bykflehir
belediyesi bulunan illerde yer alan ve o ilin adyla anlan sulh ve asliye hukuk mahkemelerinin yarg evresi, il veya ilenin yarg evresine baklmakszn, Adalet Bakanlnn nerisi ile Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan belirlenir.
fl younluunun fazla olduu yerlerde, hukuk mahkemelerinin birden fazla
dairesi oluflturularak bu daireler numaralandrlabilir (r. Eskiflehir 1., 2., ve 3. Sulh
Hukuk Mahkemesi). Bu daireler arasndaki ifl dalm Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan belirlenir. Buna paralel olarak, bir hukuk mahkemesinin kaldrlmas veya yarg evresinin deifltirilmesi de Adalet Bakanlnn nerisi zerine, corafi durum ve ifl younluu ltlerine gre, Hkimler ve Savclar Yksek
Kurulunca belirlenir.
Anayasaya gre, mahkemelerin kuruluflu, grev ve yetkileri ile yarglama usulleri kanunla dzenlenmelidir (AY m. 142). Buna uygun olarak, hukuk mahkemelerinin kuruluflu 5235 sayl Adli Yarg Teflkilat Kanunuyla, grev ve yetkileri ile
yarglama usulleri ise 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile belirlenmifltir.
Genel mahkemelerin grevi afladaki flekilde zetlenebilir:
Sulh hukuk, asliye hukuk ve

asliye ticaret mahkemeleri
genel (hukuk)
mahkemelerdir.
Yarg evresi: Bir

mahkemenin yarg yetkisinin
snrlarn belirleyen idari ve
corafi evredir. Hukuk ve
ceza mahkemelerinin yarg
evresi, kural olarak,
bulunduklar il merkezi ve
ileler ile bunlara adli
ynden balanan ilelerin
idari snrlardr.
86
Bir yerde zel mahkeme

kurulmamflsa, zel
mahkemenin grevine giren
uyuflmazlklara asliye hukuk
mahkemesi bakar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Asliye hukuk mahkemesi, kanunlarda aksine bir dzenleme bulunmadka;

- Dava konusunun deer veya miktarna baklmakszn mal varl haklarna iliflkin davalarla, flahs varlna iliflkin davalara,
- Sulh hukuk mahkemesi ve dier zel mahkemelerin grev alanlar dflnda kalan tm dava ve ifllere (HMK m. 2),
Sulh hukuk mahkemesi, dava konusunun deer veya tutarna baklmakszn;
- Kira iliflkisinden doan tm uyuflmazlklar konu alan davalar ile bu davalara karfl alan davalara,
- Taflnr ve taflnmaz mal veya hakkn paylafltrlmasna ve ortakln giderilmesine iliflkin davalara,
- Taflnr ve taflnmaz mallarda, sadece zilyetliin korunmasna ynelik
olan davalara,
- Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile dier kanunlarn, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hkimini grevlendirdii dier davalara (r. Taflnmazn aynna iliflkin olmayan, kat mlkiyeti kanundan doan davalara
veya ekiflmesiz yarg ifllerine) bakmakla grevlidir.
Genel mahkemeler yannda, zel bir kanunla kurulan ve bakacaklar dava ve
ifller belirli kifliler veya uyuflmazlk trleri ile snrlandrlmfl bulunan mahkemeler ise zel mahkeme (uzmanlk mahkemesi) olarak adlandrlr. Hukuk mahkemeleri arasndaki zel mahkemeler, asliye ticaret mahkemesi, aile mahkemesi,
tketici mahkemesi, ifl mahkemesi, icra mahkemesi, kadastro mahkemesi, fikri
ve snai haklar hukuk mahkemesi, denizcilik ihtisas mahkemesi olarak zetlenebilir. zel mahkemelerin bakmakla grevli olduklar davalar ise kendi kanunlarnda belirlenmifltir; rnein, tketici mahkemesi Tketicinin Korunmas Hakknda Kanundan doan tketici uyuflmazlklarn zmekle grevlidir; asliye ticaret
mahkemesi ise, Trk Ticaret Kanunu ve dier zel kanunlardan doan ticari
nitelikteki davalara bakmakla grevlidir (TTK m. 5,III). zel mahkemeler de tek
hkimlidir. Bir yerde zel mahkeme kurulmamflsa, zel mahkemenin grev alanna giren dava ve ifllere, zel mahkeme sfatyla, o yerde grevli asliye hukuk
mahkemesi tarafndan baklr.
Kira iliflkisinden
(szleflmesinden) doan uyuflmazlklara hangi mahkemede baklmaldr?
SIRA SZDE
Ceza Mahkemeleri
D fi N E L M
Ceza mahkemeleri kanunlarn su sayd fiil (davranfl) veya ifllemlerin gerekleflmesi halinde, su iflleyenlerin yarglanmas ve sulu bulunduklar takdirde
S O R U belirlenmesi iin alan davalara bakmakla grevlidirler. Cealacaklar cezalarn
za mahkemeleri de genel ve zel ceza mahkemeleri olarak iki gruba ayrlabilir.
Adli Yarg Teflkilat
D K K A T Kanununa gre, ceza yargsndaki genel mahkemeler, sulh
ceza, asliye ceza ve ar ceza mahkemeleridir. Sulh ceza ve asliye ceza mahkemeleri tek SIRA
hkimlidir.
Ar ceza mahkemesinde ise bir baflkan ile yeteri kadar
SZDE
ye bulunur.
Ceza mahkemeleri, her il merkezi ile blgelerin corafi durumlar ve ifl younAMALARIMIZ
luu gz nnde
tutularak belirlenen ilelerde Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun olumlu grfl alnarak Adalet Bakanlnca kurulur. fl durumunun gerekli
kld yerlerde ceza mahkemelerinin birden fazla dairesi oluflturulabilir. Bu daireK T A P
ler numaralandrlr.
Ceza mahkemeleri bulunduklar il veya ilenin ad ile anlr.
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
4. nite - Yarg rgt
Ceza mahkemelerinin yarg evresi, bulunduklar il merkezi ve ileler ile bunlara adli ynden balanan ilelerin idari snrlardr. Ar ceza mahkemeleri ile bykflehir belediyesi bulunan illerde, bykflehir belediyesi snrlar ierisindeki il
ve ilenin ad ile anlan sulh veya asliye ceza mahkemelerinin yarg evresi, il veya ile snrlarna baklmakszn Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve
Savclar Yksek Kurulunca belirlenir. Corafi durum ve ifl younluu gz nnde
tutularak bir ceza mahkemesinin kaldrlmasna veya yarg evresinin deifltirilmesine, zel kanunlarnda yarg evresi belirtilmemifl olan dier ceza mahkemelerinin yarg evresinin belirlenmesine, Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler
ve Savclar Yksek Kurulunca karar verilir.
Ceza yargsndaki genel mahkemelerin grevi afladaki flekilde zetlenebilir:
Sulh ceza mahkemesi, kanunlarn ayrca grevli kld hller dflnda, iki yla kadar (iki yl dhil) hapis cezalar ve bunlara bal adli para cezalar ile
bamsz olarak hkmedilecek adli para cezalarna ve gvenlik tedbirlerine
iliflkin hkmlerin uygulanmasyla grevlidir.
Asliye ceza mahkemesi, kanunlarn ayrca grevli kld hller dflnda, sulh
ceza ve ar ceza mahkemelerinin grevleri dflnda kalan dava ve ifllere
bakmakla grevlidir.
Ar ceza mahkemesi ise kanunlarn ayrca grevli kld haller dflnda,
Trk Ceza Kanununda yer alan yama (m.148), irtikp (m. 250/1 ve 2), resm belgede sahtecilik (m.204/2), nitelikli dolandrclk (m. 158), hileli iflas
(m. 161) sular ile arlafltrlmfl mebbet hapis, mebbet hapis ve on yldan fazla hapis cezalarn gerektiren sularla ilgili dava ve ifllere bakmakla
grevlidir.
zel ceza mahkemelerinin (uzmanlk mahkemelerinin) kuruluflu ile grev yetkileri zel kanunlarda dzenlenmekte olup, bu mahkemeler zel kanunlarla belirlenen dava ve iflleri grr. zel ceza mahkemeleri, ocuk mahkemesi (5395 s. ocuk Koruma Kanunu m. 25 vd.), trafik mahkemesi (Karayollar Trafik Kanunu m.
112, I), fikri ve snai haklar ceza mahkemesi ve icra ceza mahkemesidir (cra ve fls Kanunu m. 346-354). rnein, Karayollar Trafik Kanununa gre, hafif para cezasn veya bununla birlikte hafif hapis cezasn, belgelerin geri alnmas veya iptali cezasn gerektiren sularla ilgili davalara trafik mahkemelerinde baklr. Trafik
mahkemesi bulunmayan yerlerde ise, bu davalara sulh ceza mahkemesinde baklr.
Ceza yargsnda grev yapan genel ve zel mahkemeler yannda, her il merkezi ve ilede, o il veya ilenin ad ile anlan bir Cumhuriyet Baflsavcl kurulur.
Cumhuriyet Baflsavclnda, bir Cumhuriyet baflsavcs ve yeteri kadar Cumhuriyet
savcs bulunur (5235 s.K. m. 16). Cumhuriyet baflsavcl, kamu davasnn almasna yer olup olmadna karar vermek zere soruflturma yapmak veya yaptrmak;
kanun hkmlerine gre, yarglama faaliyetlerini kamu adna izlemek, bunlara katlmak ve gerektiinde kanun yollarna baflvurmak; kesinleflen mahkeme kararlarnn yerine getirilmesi ile ilgili ifllemleri yapmak ve izlemek ve kanunlarla verilen
dier grevleri yapmakla grevlidir (5235 s.K. m. 17).
Kanunlarda Cumhuriyet savclnn grev yapaca belirtilen mahkemelerdeki
duruflmalarda, baflsavclk, Cumhuriyet baflsavcs, grevlendirecei Cumhuriyet
baflsavc vekili veya Cumhuriyet savcsnn katlm ile temsil edilir (5235 s.K. m. 22).

Blge adliye mahkemeleri, ikinci derece adli yarg mahkemeleri olup, blgelerin
corafi durumlar ve ifl younluu gz nnde tutularak belirlenen yerlerde, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun olumlu grfl alnarak Adalet Bakanlnca
87
Ceza yargsnda,
mahkemelerin yannda her il
merkezi ve ilede o il ya da
ilenin adyla anlan bir
Cumhuriyet Baflsavcl
kurulur.
88
Hkm: Bir davada ileri

srlen taleplerin maddi
hukuk kurallarna gre
incelenmesi sonucunda,
davann esas bakmndan
kabul veya reddi fleklinde
mahkemece verilen nihai
karardr.
kurulur. Blge adliye mahkemelerinin yarg evrelerinin belirlenmesine, deifltirilmesine veya bu mahkemelerin kaldrlmasna ise Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu karar verilir.
Trkiyede on befl blge adliye mahkemesi kurulmufl (stanbul, Bursa, zmir,
Ankara, Konya, Samsun, Adana, Erzurum, Diyarbakr, Antalya, Gaziantep, Kayseri, Sakarya, Trabzon, Van) ve bu mahkemelerin yarg evreleri Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan belirlenerek Resm Gazetede ilan edilmifltir.
Blge adliye mahkemelerinin asli grevi, adli yarg ilk derece mahkemelerince
verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlara karfl yaplacak istinaf baflvurularn
inceleyip karara balamak ve kanunlarla verilen dier iflleri yapmaktr (5235 s.K.
m. 33). Ancak, blge adliye mahkemelerinin, Adalet Bakanlnca belirlenerek
Resm Gazetede ilan edilecek olan greve bafllama tarihine kadar, adli yargda kanun yoluna iliflkin istinaftan nceki hkmlerin uygulanmasna devam edilecektir.
Blge adliye mahkemeleri, baflkanlk, baflkanlar kurulu, daireler, blge adliye
mahkemesi Cumhuriyet baflsavcl, blge adliye mahkemesi adalet komisyonu ve
mdrlklerden oluflur.
Her blge adliye mahkemesinde en az hukuk ve iki ceza dairesi bulunur.
Gerekli hllerde dairelerin says, Adalet Bakanlnn nerisi zerine Hkimler ve
Savclar Yksek Kurulunca artrlabilir veya azaltlabilir. Dairelerde bir baflkan ve
yeteri kadar ye bulunur (5235 s.K. m. 29). Her daire, bir baflkan ve iki yenin katlmasyla toplanabilir. Dairelerde yarglama aleni flekilde yrtlr, ancak grflmeler gizli yaplr, kararlar ounlukla verilir (5235 s.K. m. 46).
Blge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin grevleri flunlardr:
lk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlara karfl yaplan istinaf baflvurularn karara balamak,
Yarg evresi ierisinde bulunan ilk derece hukuk mahkemeleri arasndaki
yetki ve grev uyuflmazlklarn zmek,
Yarg evresindeki yetkili ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasna fiili veya hukuki bir engel kt veya iki mahkemenin yarg snrlar kapsamnn belirlenmesinde tereddt edildii takdirde, o davann blge
adliye mahkemesi yarg evresi ierisinde baflka bir hukuk mahkemesine
nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek,
Kanunlarla verilen dier grevleri yapmak.
Blge adliye mahkemesi ceza dairelerinin grevleri ise flunlardr:
lk derece ceza mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlara karfl yaplacak istinaf baflvurularn karara balamak,
Yarg evresi ierisinde bulunan ilk derece ceza mahkemeleri arasndaki
yetki ve grev uyuflmazlklarn zmek,
Yarg evresindeki ilk derece ceza mahkemeleri hkimlerinin davay grmeye hukuki veya fiili engellerinin kmas hlinde, o davann blge adliye
mahkemesi yarg evresi ierisinde baflka bir adli yarg ilk derece ceza mahkemesine nakli hakknda karar vermek,
Kanunlarla verilen dier grevleri yapmak.
Her blge adliye mahkemesinde ayrca bir Cumhuriyet baflsavcl bulunur.
Blge adliye mahkemesi Cumhuriyet baflsavcl, Cumhuriyet baflsavcs ve yeteri
kadar Cumhuriyet savcsndan oluflur. Blge adliye mahkemesi Cumhuriyet savclar, ceza davalarna iliflkin hkm ve kararlara ait dosyalardan kendilerine verilenleri inceleyerek yazl dflncesiyle birlikte ilgili daireye gndermek ve duruflmalara katlmak; ceza daireleri kararlarna karfl gerektiinde kanun yollarna baflvurmak; Cumhuriyet baflsavcsnn verecei veya kanunla belirlenen dier grevleri
yapmakla grevlidir (5235 s.K. m. 41).
89
4. nite - Yarg rgt
Blge adliye mahkemelerinin grevleri nelerdir?
Yargtay
SIRA SZDE
fi N Eyarg
L M merciine
Yargtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun baflka birD adli
brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merci olup, Anayasa ve dier kanunlara gre grev yapan bamsz bir yksek mahkemedir. KanunlaS gsterilen
belli daO R U
valara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar (AY m. 154, I; YK m. 13). Yargtayn asli fonksiyonu, adli yarg alannda zme balanan dava ve ifller bakmnD K Ksalamaktr.
AT
dan, lkede hukukun ayn flekilde uygulanmasn ve hukuk birliini
Yargtayn kuruluflu, iflleyifli, baflkan, baflkanvekilleri, daire baflkanlar ve yeleri ile Cumhuriyet baflsavcs ve Cumhuriyet baflsavc vekilininSIRA
nitelikleri
SZDE ve seim
usulleri, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kanunla
dzenlenmesi gerektiinden (AY m. 154, son), Yargtayn kuruluflu ve alflma
AMALARIMIZ
usulleri 2797 sayl Yargtay Kanunu ile dzenlenmifltir.
Yargtayn karar organlar daireler, hukuk genel kurulu, ceza genel kurulu, byk genel kurul, baflkanlar kurullar, birinci baflkanlk kurulu, yksek disiplin kuK T A P
rulu ve ynetim kuruludur.
Yargtayda yirmi hukuk, on befl ceza dairesi ve her dairede bir daire baflkan ile yeteri kadar ye bulunur (YK m. 5). Yargtayda ayrca yeteri kadar tetkik hT E L E V Z Y O N kendilekimi bulunur (YK m. 36, I). Tetkik hkimleri kurul ve daire baflkanlarnn
rine verecekleri dosya ve evrak inceleyerek, kararlara ve yaplacak ifllere iliflkin
dflncelerini ieren rapor dzenlerler (YK m. 26, I). Yargtay hukuk ve ceza daireleri blge adliye mahkemeleri ve baz durumlarda ilk derece mahkemelerince
NTERNET
verilen nihai kararlarn temyiz incelemesini yapmakla grevlidir. Temyiz baflvurusu zerine inceleme Yargtaydaki ilgili daire tarafndan yerine getirilir. Yargtay daireleri bir baflkan ve drt yenin katlmasyla toplanr ve toplantya katlanlarn salt
ounluu ile karar verir (YK m. 39). Blge adliye veya ilk derece mahkemesinin
karar bozulursa, dosya yeniden inceleme yaplmak ve karar verilmek zere duruma gre bu mahkemelerden birine gnderilir.
Dairelerin stnde hukuk genel kurulu ve ceza genel kurulu bulunur. Hukuk
Genel Kurulu hukuk dairelerinin baflkan ve yelerinden, Ceza Genel Kurulu ise
ceza dairelerinin baflkan ve yelerinden oluflur (YK m. 7, I). Hukuk ve Ceza Genel kurullarnn temel grevlerinden biri, Yargtay dairelerince verilen bozma kararlarna direnen blge adliye mahkemesi ve ilk derece mahkemesi kararlarnn
temyiz incelemesini yapmaktr (YK m. 15, I, 1). Bir dier nemli grevi ise itihatlarn birlefltirilmesine karar vermektir. Buna gre;
Ayn veya farkl yer blge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakmndan hukuk daireleri arasnda veya ceza daireleri arasnda
uyuflmazlk bulunursa,
Yargtay hukuk daireleri arasnda veya ceza daireleri arasnda itihat uyuflmazlklar bulunursa,
Yargtay dairelerinden biri; yerleflmifl itihadndan dnmek isterse veya benzer olaylarda birbiriyle eliflen kararlar verirse, bunlarn itihatlarn birlefltirilmesi yoluyla kesin olarak karara balamak hukuk veya ceza genel kurullarnn grevidir (YK m. 15, I, 2).
Yargtayn bir dier karar organ ise Byk Genel Kuruldur. Yargtay Byk
Genel Kurulu, birinci baflkan, birinci baflkanvekilleri, daire baflkanlar, yeler ile
Yargtay Cumhuriyet Baflsavcs ve Yargtay Cumhuriyet Baflsavc vekilinden oluflur
(YK m. 8, I). Yargtay Byk Genel Kurulunun grevlerinden bazlar, Yargtay
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
90

S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Baflkann, Yargtay Cumhuriyet Baflsavcsn, daire baflkanlarn ve Yargtay yelerinin katlmas

kurullara gnderilecek yeleri semektir. Ayrca itihat
D K gereken
KAT
uyuflmazlklarn gidermek ve itihatlar birlefltirmek de Genel Kurulun grevleri
arasndadr. Buna gre;
SIRA SZDE
Hukuk Genel Kurulunun benzer olaylarda birbirine aykr biimde verdii
kararlar ile Ceza Genel Kurulunun yine benzer olaylarda birbirine aykr
olarak
verdii kararlar,
AMALARIMIZ
Hukuk Genel Kurulu ile Ceza Genel Kurulu; Hukuk Genel Kurulu ile bir
hukuk dairesi; Hukuk Genel Kurulu ile bir ceza dairesi;
CezaK Genel
T A PKurulu ile bir ceza dairesi, Ceza Genel Kurulu ile bir hukuk
dairesi;
Bir hukuk dairesi ile bir ceza dairesi arasndaki itihat uyuflmazlklar Byk
Genel
T E LKurulun
E V Z Y O N itihad birlefltirme kararlaryla giderilir (YK m. 16).
Yargtay Byk Genel Kurulunun kararlar kesin olup, bu kararlar aleyhine
baflka bir yarg merciine baflvurulamaz.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N T E R N EResm
T
Yargtay Baflkanl
Web Sitesi (http://www.yargitay.gov.tr/)
DAR YARGI
dari yarg, hukuka aykr idari ifllemlere karfl alan iptal davalar veya idari eylem
ve ifllemlerden dolay kiflisel haklar dorudan zarar grenler tarafndan alan tam
yarg davalar ve kamu hizmetlerinin yrtlmesi iin yaplan idari szleflmelerden
kaynaklanan (tahkime tbi olmayan uyuflmazlklara iliflkin) davalarn grld
yarg koludur (YUK m. 2, I). rnein, hakknda atama ifllemi yaplan bir kamu grevlisinin, sz konusu idari ifllemin hukuka aykr olduu gerekesiyle iptal edilmesi iin idari yarg kolunda dava amas gerekir.
dari yarg kolunda grevli olan mahkemeler dereceye ayrlmfltr:
lk derece idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri
kinci derece blge idare mahkemeleri
dari yargnn en st yarg merci olan Danfltay
Blge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri, blgelerin
corafi durumlar ve ifl hacmi gz nnde tutularak Adalet Bakanlnca kurulur ve
yarg evreleri tespit olunur. Bu mahkemelerin kaldrlmasna veya yarg evrelerinin deifltirilmesine ise ilgili bakanlklarn nerisi zerine Hkimler ve Savclar
Yksek Kurulunca karar verilir. Ayn yarg evresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesi kurulduu takdirde, bu mahkemeler arasndaki ifl blm de Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir (2576 s.K. m. 2).
fiekil 4.2
dari Yarg
Kolunda Grevli
Mahkemeler
DAR YARGI RGT

Yksek
Mahkeme
kinci Derece
Mahkemeler
lk Derece
Mahkemeler
Danfltay
dare Mahkemeleri - Vergi Mahkemeleri
4. nite - Yarg rgt
91
lk Derece Mahkemeleri
dari yarg kolundaki ilk derece mahkemeleri idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir.
dare mahkemeleri, baflka bir yarg merciine braklmayan iptal davalarn, tam
yarg davalarn, tahkim yolu ngrlen imtiyaz flartlaflma ve szleflmelerinden doan uyuflmazlklar hari, kamu hizmetlerinden birinin yrtlmesi iin yaplan
idari szleflmelerden dolay taraflar arasnda kan uyuflmazlklara iliflkin davalar
zmekle grevli mahkemelerdir (2576 s.K. m. 5). Buna gre, idare mahkemeleri,
vergi mahkemelerinin grevine giren davalar ve Danfltayn ilk derece mahkemesi
sfatyla bakaca davalar dflnda kalan idari davalara bakar.
Vergi mahkemeleri ise genel bteye, il zel idareleri, belediye ve kylere ait
vergi, resim ve harlar ile benzeri mali ykmler ve bunlarn zam ve cezalar ile tarifelere iliflkin davalar ve 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda
Kanunun uygulanmasna iliflkin davalar zmekle grevli ilk derece mahkemeleridir (2576 s.K. m. 6).
dare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri bir baflkan ile yeteri kadar yeden
oluflur. Kurul halinde karar verilmesi gereken dava ve ifllerde, mahkeme kurulu
baflkan ile iki yeden oluflur. Baflkann yokluunda kdemli ye baflkana vekillik
eder (2576 s.K. m. 4).
Uyuflmazlk miktar 2576 s.K. ile belirlenen parasal miktar aflmayan ve konusu
belirli bir paray ieren ifllemlere karfl alan iptal davalar ve tam yarg davalar ise
idare mahkemesinde veya vergi mahkemesinde grevli hkimlerden biri tarafndan da zlebilir. Baflka bir deyiflle, kanunda ngrlen parasal snrn altndaki
iptal ve tam yarg davalar ile vergi davalarnda tek hkimle karar verilebilir (2576
s.K. m. 7, I).
dari yargda ilk derece

mahkemeleri idare ve vergi
mahkemeleridir.
Blge dare Mahkemeleri

Blge idare mahkemeleri, kendi yarg evreleri iindeki idare ve vergi mahkemelerinin tek hkimli olarak verdikleri kararlara ynelik itirazlar inceleyerek kesin
olarak karara balamak ve idare ve vergi mahkemeleri arasndaki grev ve yetki
uyuflmazlklarn kesin olarak karara balamakla grevlidir (2576 s.K. m. 8; YUK
m. 45, V).
Blge idare mahkemesi bir baflkan ve iki yeden oluflan ve kurul halinde alflan toplu bir mahkemedir. Bu mahkemeler gerektiinde birden ok kurul halinde
alflabilirler. Bu kurullarn oluflumu ve aralarndaki ifl blm Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca belirlenir (2576 s.K. m. 3).
Blge idare mahkemesi baflkanlar mahkeme ifllemlerinin verimli flekilde yrtlmesini salamak, grflme ve duruflmalar yrtmek, dflnce ve grfllerini bildirmek ve oylarn vermekle grevlidirler. yeler ise baflkanlar tarafndan kendilerine verilen dosyalar geciktirmeden inceleyerek mahkeme kuruluna gerekli aklamalar yapmak, oylarn vermek ve kararlar yazmakla grevlidirler.
Danfltay
Danfltay, idare mahkemelerince verilen ve kanunun baflka bir idari yarg merciine
brakmad karar ve hkmlerin son inceleme (temyiz) merci olup, kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar (AY m. 155, I).
Danfltay, kanun tasarlar, kamu hizmetlerinin yrtlmesine iliflkin imtiyaz szleflmeleri hakknda grfl bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idari uyuflmazlkla-
tiraz: dare ve vergi

mahkemelerinin tek hkimle
verdikleri kararlara
tebliden itibaren otuz gn
iinde blge idare
mahkemesinde karfl
konulmasna imkn
salayan bir hukuki aredir.
92
Danfltayda 15 tane daire

grev yapmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
r zmek ve kanunla gsterilen dier iflleri yapmakla da grevlidir (AY m. 155, II).
Buna gre, Danfltay hem temyiz merci olarak grev yapar hem de Anayasa ve kanunlarda ngrlen hallerde ilk derece mahkemesi sfatyla kendisine verilen dava ve ifllere bakmak, grfl bildirmek ve karar vermekle ykmldr (Ayrca bkz.
DK m. 23-25).
Danfltayn, kuruluflu, iflleyifli ile baflkan ve yelerinin nitelikleri ve seimi, idari
yargnn zellii, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre
kanunla dzenlenir (AY m. 155, son).
Danfltayn karar organlar daireler, Danfltay Genel Kurulu, dari fller Kurulu,
dari Dava SIRA
Daireleri
SZDEKurulu, Vergi Dava Daireleri Kurulu, tihatlar Birlefltirme Kurulu, Baflkanlk Kurulu, Yksek Disiplin Kurulu ve Disiplin Kuruludur (DK m. 5).
Danfltay, on drd dava, biri idari daire olmak zere on befl daireden oluflur.
D fi N E L Mile vergi mahkemelerince verilen nihai kararlar ve ilk derece
dare mahkemeleri
mahkemesi olarak Danfltayda grlen davalarla ilgili nihai kararlarn temyiz incelemesi Danfltay
S O Dava
R U Daireleri tarafndan yaplr (DK m. 25). Her dairede bir baflkan
ile yeteri kadar ye bulunur. Heyetler bir baflkan ve drt yenin katlmasyla toplanr, salt ounluk ile karar verir. ye saysnn yeterli olmas halinde birden fazla heDKKAT
yet oluflturulabilir. Bu durumda, oluflturulan dier heyetlere, heyette yer alan en kdemli ye baflkanlk eder. Dairelerde yeteri kadar tetkik hkimi bulunur (DK m. 13).
SIRA Daireleri
SZDE
dari Dava
Genel Kurulu, Danfltay dari Dava Dairelerince verilen
bozma kararlar zerine idare mahkemelerinin verdikleri direnme kararlarnn ve
idari dava dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak verdikleri kararlarn temyiz inAMALARIMIZ
celemesini yapar. Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu ise Danfltay vergi dava dairelerince verilen bozma kararlarna zerine vergi mahkemelerince verilen direnme kararlarnn
ve vergi dava dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak verdikleri
K T A P
kararlarn temyiz incelemesini yapar (DK m. 38).
tihatlar Birlefltirme Kurulu, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri genel kurullarnn kendi kararlar veya ayr ayr verdikleri kararlar arasnda uyuflTELEVZYON
mazlk (eliflki) bulunmas ya da birlefltirilmifl itihatlarn deifltirilmesi gerektiinde, itihadn birlefltirilmesi veya deifltirilmesi hakknda karar vermekle grevlidir.
N N
N T E R N E Resm
T
Danfltay Baflkanl
Web Sitesi (http://www.danistay.gov.tr/)
ANAYASA YARGISI
Genel Bilgi
Anayasa yargs genifl anlamda anayasa hukuku sorunlarnn herhangi bir yargsal
sre iinde karara balanmasn, dar anlamda ise kanunlarn ve dier baz yasama ifllemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal merciler tarafndan denetlenmesi anlamna gelir (Konuralp/zekes, s. 9).
Anayasa yargs demokratik bir hukuk devletinin varl iin gerekli yarg kollarndan biridir. Zira normlar hiyerarflisi bakmndan bir hukuk devletinde kanunlarn ve dier yasama ifllemlerinin st normlara, temel hak ve hrriyetlere, insan haklarna uygunluunu salayabilmek iin, yasama ifllemlerinin dahi denetlenmesi yolu almaldr (Duran, s. 57 vd.).
Anayasa yargs, sadece kanunlarn anayasaya uygunluu denetimini yapmakla
yetinmemekte, ayn zamanda temel hak ve hrriyetlerin ihlal edilmesi halinde, kiflilerin bireysel baflvuru yolunu iflleterek Anayasa ile gvence altna alnan hak ve
zgrlklerin korunmasn salamaktadr.
93
4. nite - Yarg rgt
Anayasa Mahkemesinin Kuruluflu ve Yaps

Anayasa yargsnda grevli mahkeme Anayasa Mahkemesidir. Anayasa Mahkemesinin Kuruluflu, hem Anayasada hem de 6216 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluflu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanunda dzenlenmifltir. Anayasa Mahkemesi on yedi yeden oluflur. yelerin Trkiye Byk Millet Meclisi, on drd
ise Cumhurbaflkan tarafndan Anayasada ngrlen belirli yarg organlar ile kurumlarn yeleri veya belirli kifliler arasndan seilir. Anayasann 146. maddesine
gre:
Trkiye Byk Millet Meclisi;
- ki yeyi Sayfltay Genel Kurulunun kendi baflkan ve yeleri arasndan,
her bofl yer iin gsterecekleri er aday iinden,
- Bir yeyi ise baro baflkanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iinden yapaca gizli oylamayla seer.
Cumhurbaflkan;
- yeyi Yargtay, iki yeyi Danfltay, bir yeyi Asker Yargtay, bir yeyi Asker Yksek dare Mahkemesi genel kurullarnca kendi baflkan ve
yeleri arasndan her bofl yer iin gsterecekleri er aday iinden;
- En az ikisi hukuku olmak zere yeyi Yksekretim
SIRA SZDEKurulunun
kendi yesi olmayan yksekretim kurumlarnn hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan retim yeleri arasndan gstereceD fi N E L M
i er aday iinden;
- Drt yeyi st kademe yneticileri, serbest avukatlar, birinci snf hkim
ve savclar ile en az befl yl raportrlk yapmfl Anayasa
raS O RMahkemesi
U
portrleri arasndan seer.
Anayasa Mahkemesi yeleri on iki yl iin seilirler. Bir kifli ikinci kez Anayasa
DKKAT
Mahkemesi yesi seilemez. yeler altmfl befl yafln doldurunca emekliye ayrlrlar. Zorunlu emeklilik yaflndan nce grev sresi dolan yelerin baflka bir grevde alflmalar ve zlk iflleri kanunla dzenlenir (AY m. 147, SIRA
I). SZDE
Anayasa Mahkemesi baflkan ve baflkanvekilleri ise yeler arasndan gizli oyla
ve ye tam saysnn salt ounluu ile drt yl iin seilir. Sresi bitenler baflkan
AMALARIMIZ
ve baflkanvekilleri yeniden seilebilirler (AY m. 146, VI).
Anayasa Mahkemesinin Grev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesinde 17
ye bulunmaktadr. yelerin
seiminde TBMM ve
Cumhurbaflkan Yetkilidir.
N N
K T A P
Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri Anayasa ve 6216 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluflu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun ile dzenlenmektedir.
Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri, kanunlarn ve dier baz yasama iflTELEVZYON
lemlerinin anayasaya uygunluunun denetimi ve dier grevleri olmak zere, iki
bafllk altnda incelenebilir.
Anayasa Mahkemesi Resm Web Sitesi (http://www.anayasa.gov.tr/) N T E R N E T
Anayasaya Uygunluk Denetimi

Anayasaya uygunluk denetimi flekilde gerekleflebilir (6216 s.K. m. 3, I, a, b, c):
1) Soyut norm denetimi: Anayasa Mahkemesi kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn veya bunlarn belirli
madde veya hkmlerinin flekil ve esas bakmndan, Anayasa deiflikliklerinin
ise sadece flekil asndan Anayasaya aykrl iddiasyla alan iptal davalarna bakmakla grevlidir. Soyut norm denetiminde Anayasada ngrlen belir-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
94
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
li kifliler tarafndan dorudan Anayasa Mahkemesinde iptal davas almas sz

konusudur. Buna gre, Anayasa Mahkemesinde dorudan iptal davas ama
hakk, Cumhurbaflkanna, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis gruplar ile
Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az beflte biri tutarndaki yelere aittir. ktidarda birden fazla siyasi partinin bulunmas halinde, iktidar partilerinin dava ama hakkn en fazla yeye sahip olan parti kullanr (AY m.
150). Dorudan iptal davas ama hakk, esas ynnden iptali istenen normun
Resm Gazetede yaymlanmasndan bafllayarak altmfl gn iinde kullanlmaldr. Bu sre flekil ynnden iptal taleplerinde on gndr.
2) Somut norm denetimi: Anayasa Mahkemesi, Anayasann 152. maddesine
gre mahkemelerce itiraz yoluyla kendisine intikal ettirilen iflleri karara balamakla grevlidir. Somut norm denetimi, grlmekte olan (derdest) bir davada, davaya bakan mahkeme uygulanacak kanun veya kanun hkmnde
kararname hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin
ileri srd aykrlk iddiasnn ciddi bulursa, itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesi baflvurmas ve Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara
kadar davay geri brakmas suretiyle gerekleflir. Anayasa Mahkemesi, itiraz
baflvurusunun kendisine ulaflmasndan itibaren befl ay iinde kararn vermelidir. Bu sre iinde karar verilmezse mahkeme davay yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr (AY m. 152).
3) Bireysel baflvuru: Anayasa Mahkemesi, Anayasann 148. maddesi uyarnca
yaplan bireysel baflvurular karara balamakla grevlidir. Anayasaya gre,
SIRA SZDE
Herkes, Anayasada gvence altna alnmfl temel hak ve zgrlklerinden,
Avrupa nsan Haklar Szleflmesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan,
D fi N E L M ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine baflvurabilir.
Baflvuruda bulunabilmek iin olaan kanun yollarnn tketilmifl olmas
flarttr. (AY m. 148, III). Bireysel baflvuruda, kanun yolunda gzetilmesi geS O R U
reken hususlarda inceleme yaplamaz.
D K K A T bireysel baflvuru yaplabilmesi iin, ilgili yarg kolundaki i hukuk
Anayasa Mahkemesine
yollarnn tketilmifl olmas gerekir.
N N
SIRA SZDE
Anayasa Mahkemesinin Dier Grevleri
Anayasa Mahkemesinin, yasama ifllemlerinin Anayasaya uygunluunun denetimi

AMALARIMIZ
yannda yerine
getirmekle ykml olduu dava ifller ise flunlardr:
1) Cumhurbaflkann, Trkiye Byk Millet Meclisi Baflkann, Bakanlar Kurulu
yelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Danfltay, Asker Yargtay, Asker
K Tdare
A P Mahkemesi baflkan ve yelerini, baflsavclarn, Cumhuriyet
Yksek
baflsavc vekilini, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Sayfltay baflkan ve
yelerini, Genelkurmay Baflkan, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri KomutanE L EJandarma
V Z Y O N Genel Komutann grevleri ile ilgili sulardan dolay Yce
larTile
Divan sfatyla yarglamak,
2) Siyasi partilerin kapatlmasna ve devlet yardmndan yoksun braklmasna
iliflkin
davalar karara balamak,
NTERNET
3) Siyasi partilerin mal edinmeleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun denetlemek,
4) Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan, milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna, milletvekilliklerinin dflmesine ya da milletvekili olmayan bakanlarn dokunulmazlklarnn kaldrlmasna karar verilmesi
95
4. nite - Yarg rgt
hllerinde, Anayasa, kanun veya Trkiye Byk Millet Meclisi tz hkmlerine aykrlk iddiasna dayanan iptal istemlerini karara balamak,
5) Mahkeme yeleri arasndan Anayasa Mahkemesi Baflkan ve baflkanvekilleri ile Uyuflmazlk Mahkemesi Baflkan ve Baflkanvekilini semek.
Anayasa Mahkemesinin alflma Usul

Anayasa Mahkemesi, iki Blm ve Genel Kurul halinde alflr. Blmler, baflkanvekili baflkanlnda drt yenin katlmyla toplanr. Genel Kurul, Mahkeme Baflkannn veya Baflkann belirleyecei baflkanvekilinin baflkanlnda en az on iki
ye ile toplanr. Blmler ve Genel Kurul, kararlarn salt ounlukla alr.
Siyas partilere iliflkin dava ve baflvurulara, iptal ve itiraz davalar ile Yce Divan sfatyla yrtlecek yarglamalara Genel Kurulda baklr, bireysel baflvurular
ise blmlerde karara balanr.
Anayasa deiflikliinde iptale, siyas partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin toplantya katlan yelerin
te iki oy okluu flarttr.
Anayasa Mahkemesi, Yce Divan sfatyla bakt davalar dflnda kalan iflleri
dosya zerinde inceler. Ancak, bireysel baflvurularda duruflma yaplmasna karar
verilebilir. Mahkeme ayrca, gerekli grd hallerde szl aklamalarn dinlemek zere ilgilileri ve konu zerinde bilgisi olanlar arabilir ve siyasi partilerin
kapatlmasna iliflkin davalarda, Yargtay Cumhuriyet Baflsavcsndan sonra kapatlmas istenen siyasi partinin genel baflkanlnn veya tayin edecei bir vekilin savunmasn dinler.
Anayasa Mahkemesinde alan iptal davalarnda, kural olarak kanunlarn esas
ve flekil bakmndan, anayasa deiflikliklerinin ise flekil bakmndan Anayasaya
uygun olup olmad denetlenir. Kanunlarn flekil bakmndan denetlenmesi, son
oylamann, ngrlen ounlukla yaplp yaplmad bakmndan mmkn iken
Anayasa deiflikliklerinde ise teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grfllemeyecei flartna uyulup uyulmad hususlar ile snrldr. fiekil bakmndan denetleme, Cumhurbaflkannca veya Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin beflte
biri tarafndan istenebilir. Kanunun yaymland tarihten itibaren on gn getikten
sonra, flekil bozukluuna dayal iptal davas alamayaca gibi daha sonra defi
yoluyla da ileri srlemez.
SZDE
Anayasaya uygunluk denetimi, Anayasa Mahkemesince hangi yollarlaSIRA
gereklefltirilebilir?
DER YARGI KOLLARI
Anayasa Mahkemesi iki

blm ve genel kurul halinde
alflr. Blmler ve genel
kurul kararlarn salt
ounlukla alr.
D fi N E L M
Anayasann yksek mahkemelere iliflkin hkmleri ve yarglama usullerine iliflkin

mevzuat dikkate alndnda, temel yarg kollar olan adli yarg, idari yarg ve AnaS O R U daha snrl
yasa yargs yannda, yarg yetkisi adli ve idari yarg kollarna nazaran
olan farkl yarg kollarndan da sz edilebilir. Bunlardan biri asker idari yarg, dieri asker ceza yargs, bir baflkas ise uyuflmazlk yargsdr. D K K A T
Asker dari Yarg
SIRA SZDE
N N
Asker idari yarg, asker olmayan makamlarca tesis edilmifl olsa bile, asker kiflileri ilgilendiren ve asker hizmete iliflkin idari ifllem ve eylemlerden doan uyuflmazlklarn yarg denetimini yapan yarg koludur. Askerlik ykmllnden
doan
AMALARIMIZ
uyuflmazlklarda ise ilgilinin asker kifli olmas flart aranmaz. (AY m. 157, I; AYMK
m. 20).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
96
Asker kifli: Asker kifliden

maksat; Trk Silahl
Kuvvetlerinde grevli
bulunan veya hizmetten
ayrlmfl olan subay, asker
memur, astsubay, asker
renci, uzman jandarma,
uzman erbafl, szleflmeli
erbafl ve er, erbafl ve erler ile
sivil memurlardr (AYMK m.
20, II).
Asker idari yarg tek dereceli olup, bu yarg kolunda grevli mahkeme Asker
Yksek dare Mahkemesidir. Buna gre, asker kiflileri ilgilendiren idari ifllem ve eylemlerin yetki, sebep, flekil, konu veya maksat ynnden hukuka aykr olmas sebebiyle menfaatleri ihlal edilenlerin aacaklar iptal veya tam yarg davalar, dorudan doruya ve kesin olarak Asker Yksek dare Mahkemesinde karara balanr (AYMK m. 21, I).
Asker Yksek dare Mahkemesinin organlar; daireler, daireler kurulu, baflkanlar kurulu, yksek disiplin kurulu ve genel kuruldur (AYMK m. 5). Mahkemenin
yeleri, iki yln doldurmufl kurmay yarbaylar, albay rtbesinde yln doldurmamfl kurmay subaylar ve en az yarbay rtbesindeki birinci snf asker hkimler
arasndan Cumhurbaflkan tarafndan seilir (AYMK m. 7-8). Asker hkim snfndan olmayan yelerin grev sresi en fazla drt yldr.
Asker Yksek dare Mahkemesi, en az iki daireden oluflur. fl younluuna gre, Genel Kurulun teklifi ve Genelkurmay Baflkanlnn uygun grmesi zerine
Milli Savunma Bakanlnca daire says e ykseltilebilecei gibi, ayn usulle ikiye de indirilebilir. Her daire, bir baflkan ile alt yeden oluflur. yelerden drd asker hkim, ikisi ise kurmay subaydr. Bununla birlikte, dairelerde ounluk asker hkim snfndan olmak zere grflme says befltir. Karara katlan befl hkimin
(daire baflkan dhil) asker hkim, dier ikisi ise kurmay subaydr. Kararlar
oy okluu ile verilir (AYMK m. 14).
Asker Ceza Yargs
Asker Yargtay yeleri

kendisine sunulan adaylar
arasndan
Cumhurbaflkannca seilir.
Anayasaya gre, asker ceza yargsnda, asker kiflilerce ifllenen asker sular ile
bunlarn asker kifliler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iflledikleri sulara ait davalara baklr. Buna karfllk, asker kiflilerce ifllenmifl olsa dahi, devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin iflleyifline karfl sulara ait
davalar her halkarda adli yarg kolunda grevli olan mahkemelerde grlr (AY
m. 145, I).
Asker ceza yargsndaki ilk derece mahkemeleri, asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleridir. Asker mahkemeler, asker kiflilerin asker olan sular ile bunlarn asker kifliler aleyhine veya asker mahallerde yahut askerlik hizmet ve grevleri ile ilgili olarak iflledikleri sulara ait davalara bakmakla grevlidirler (353 s.K.
m. 9). Asker mahkemeler, asker hkimden oluflur (353 s.K. m. 2).
Disiplin mahkemeleri ise, asker kiflilerin 477 sayl Disiplin Mahkemelerinin Kuruluflu, Yarglama Usul ve Disiplin Su ve Cezalar Hakknda Kanunda dzenlenen disiplin sularna ait davalara bakmakla grevlidir (477 s.K. m. 7). Disiplin
mahkemeleri, biri baflkan ikisi ye olmak zere subaydan oluflur. Bu mahkemelerde grev yapan kiflilerin, meslekten hkimler olmas gerekli deildir (477
s.K. m. 2).
Kural olarak olaan zamanlarda asker olmayan kifliler asker mahkemelerde
yarglanamaz. Ancak, savafl durumu bu ilkenin istisnasdr. Asker mahkemelerin,
savafl durumunda, hangi sular ve kifliler bakmndan yetkili olduklar ve kurulufllar kanunla dzenlenir.
Asker mahkemeler tarafndan verilen karar ve hkmlerin temyiz incelemesi
ise Asker Yargtayca yaplr. Asker Yargtay, asker mahkemelerden verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlar inceleyip karara balamak; asker yarg alannda
hukuk birliini salamak ve Asker Yargtayn kendi kurullar arasndaki itihat
uyuflmazlklarn gidermekle grevli ve yetkili bir st mahkemedir. Ayrca asker kiflilerin kanunla gsterilen belli davalarna ilk ve son derece mahkemesi olarak da
asker Yargtayca baklr (As.YK m. 16; AY m. 156, I).
4. nite - Yarg rgt
Asker Yargtayn yeleri, birinci snf asker hkimler arasndan, Asker Yargtay Genel Kurulunun ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla her bofl yer iin
gsterecei er aday iinden Cumhurbaflkannca seilir (AY m. 156, II).
Asker Yargtay, Baflkanlk, Baflsavclk ve befl daire ile bu Kanunda gsterilen
kurullardan oluflur. Ancak ifl younluuna gre, Asker Yargtay Genel Kurulunun
teklifi ve Genelkurmay Baflkanlnn uygun grfl bildirmesi zerine, Milli Savunma Bakanl, daire saysn altya kadar ykseltebilecei gibi drde de indirebilir
(As. YK m. 2, I).
Asker Yargtayda her dairede bir baflkan ve yedi ye bulunur. fl younluuna
gre, Asker Yargtay Genel Kurulunun teklifi ve Genelkurmay Baflkanlnn uygun grmesi zerine Milli Savunma Bakanlnca dairelerdeki ye says befle indirilebilir. Daireler bir baflkan ve drt yenin katlmas ile toplanarak karar ve hkm verirler (As. YK m. 5, I). Asker Yargtay daireleri kanunla belirlenen ounluun meydana gelmesi ile toplanrlar. Grflmeler gizli olur (As. YK m. 28) ve kararlar oy okluu ile verilir (As. YK m. 29).
Mali Yarg
Mali yargnn amac, kamu idarelerinin etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun
olarak alflmas ve kamu kaynaklarnn ngrlen amalara ve kanunlara uygun
olarak elde edilmesi, muhafazas ve kullanlmas iin gerekli denetimin gereklefltirilmesi ve sorumlularn hesap ve ifllemlerinin kesin hkme balanmasdr.
Mali yarg kolunda grevli organ Sayfltaydr. Sayfltayn hem idari, hem de yargsal grevleri bulunmaktadr (Gzler, s. 254).
Anayasaya gre, Sayfltay, merkez ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn, Trkiye
Byk Millet Meclisi adna denetlemek ve ayrca sorumlularn hesap ve ifllemlerini
kesin hkme balamakla grevlidir. Mahalli idarelerin hesap ve ifllemlerinin denetimi ve kesin hkme balanmas da Sayfltay tarafndan gereklefltirilir. Bununla beraber vergiler, benzeri mal ykmllkler ve devler hakknda Danfltay ile Sayfltay kararlar arasndaki uyuflmazlklarda Danfltay kararlar esas alnr (AY m. 160).
Sayfltayn denetim grevleri ve yargsal grevleri afladaki flekilde zetlenebilir (6085 sayl Sayfltay Kanunu m. 5):
Denetim grevleri;
- Kamu idarelerinin mali faaliyet, karar ve ifllemlerini denetlemek ve sonular hakknda Trkiye Byk Millet Meclisine raporlar sunmak,
- Genel uygunluk bildirimini Trkiye Byk Millet Meclisine sunmak,
- Kanunlarla verilen dier inceleme, denetleme ifllerini yapmak,
Yargsal grevleri;
- Genel ynetim kapsamndaki kamu idarelerinin; gelir, gider ve mallarna
iliflkin hesap ve ifllemlerinin kanunlara ve dier hukuki dzenlemelere
uygun olup olmadn denetlemek ve kamu zararna yol aan hususlar
kesin hkme balamak.
lgililer, Sayfltayn kesin hkmlerine karfl, kararn tebliinden itibaren onbefl
gn iinde karar dzeltme yoluna baflvurabilirler. Karar dzeltme bir kez talep edilebilir. Bu kararlar hakknda, ayrca idari yarg yoluna baflvurulamaz.
Uyuflmazlk Yargs
Farkl yarg kollar arasnda ortaya kan yarg yolu uyuflmazlklarn gidermek
amacyla teflkil edilen yarg kolu uyuflmazlk yargsdr. Anayasaya gre, adl, idari
97
98
Uyuflmazlk Mahkemesi adl,

idari ve asker yarg
mercileri arasndaki grev ve
hkm uyuflmazlklarn
kesin olarak zer.
SIRA SZDE
D fi N E L M
ve asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyuflmazlklarn kesin olarak

zmekle grevli ve yetkili yksek yarg merci Uyuflmazlk Mahkemesidir. Buna
karfllk, dier yarg mercileri ile Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyuflmazlklarnda, Uyuflmazlk Mahkemesi deil, Anayasa Mahkemesinin karar esas alnr
(AY m. 158).
Uyuflmazlk Mahkemesi bir baflkan ile on iki asl, on iki yedek yeden kurulur
(2247 s.K. m. 2, I). Uyuflmazlk Mahkemesinin baflkanln, Anayasa Mahkemesinin kendi yeleri arasndan grevlendirecei bir ye yapar. Mahkemenin Baflkan,
Baflkanvekili ve yeleri drt yl iin seilir. Grev sresi bitenler yeniden seilebilirler (2247 s.K. m. 4).
Uyuflmazlk Mahkemesi, hukuk ve ceza blmlerine ayrlr. Hukuk uyuflmazlklar Hukuk Blmnde, ceza uyuflmazlklar Ceza Blmnde karara balanr.
Her blm, bir baflkan ile alt asl yeden kurulur. Uyuflmazlk Mahkemesi Genel
Kurulu ise hukuk ve ceza blmlerinin birlikte toplanmasyla oluflur (2247 s.K. m.
2, II ve III).
Yarg kollar arasnda olumlu veya olumsuz grev uyuflmazl doabilir. Olumlu grev uyuflmazl karma, adl, idari ve asker yarg kolunda grevli mahkemelerde almfl olan bir davada ileri srlen grev itiraznn reddi zerine, ilgili Baflsavc veya savclar tarafndan grev konusunun incelenmesinin Uyuflmazlk Mahkemesinden istenmesi ile olur. Yetkili Baflsavc veya savclarn Uyuflmazlk Mahkemesinden istekte bulunabilmesi iin, grev itiraznn, hukuk mahkemelerinde en
ge birinci oturumda, ceza mahkemelerinde delillerin ikamesine bafllamadan nce; idari yarg yerlerinde de dileke ve savunma evresi tamamlanmadan yaplmfl
olmas ve yarg yerlerinin de kendilerinin grevli olduklarna karar vermifl bulunmalar flarttr (2247 s.K. m. 10).
Olumlu grev uyuflmazlnda, uyuflmazlk karma talebinde bulunabilecek
makam eflitli ihtimallere gre belirlenir (2247 s.K. m. 10, IV). Buna gre:
Reddedilen grevsizlik itiraz adli yarg yararna ileri srlmfl ise Cumhuriyet Baflsavcs,
dari yarg yararna ileri srlmfl ise Danfltay Baflkannn szcs,
Asker ceza yargs yararna ileri srlmfl ise Asker Yargtay Baflsavcs,
Asker dari Yarg yararna ileri srlmfl ise bu mahkemenin Baflkannn
szcsdr.
Olumsuz grev uyuflmazl ise adl, idari veya asker yarg mercilerinden en az
ikisinin taraflar, konusu ve sebebi ayn olan davada kendilerini grevsiz grmeleri ve bu yolda verdikleri kararlarn kesin veya kesinleflmifl olmas ile ortaya kar.
Olumsuz grev uyuflmazlnn giderilmesi talebi, ancak davann taraflarnca ve
ceza davalarnda ayrca ilgili makamlarca ileri srlebilir (2247 s.K. m. 14).
Asker kiflilerce
SIRAdevletin
SZDE gvenliine, anayasal dzene ve bu dzenin iflleyifline karfl ifllenen sulara ait davalar hangi yarg kolunda grlr?
D fi N E L M
AVRUPA
NSAN HAKLARI MAHKEMES YARGISI
S O R U
S O R U Haklar Mahkemesinin Yaps

Avrupa nsan
DKKAT
nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Korumaya Dair Szleflme, Trkiyenin de

yesi olduu Avrupa Konseyi tarafndan 4 Kasm 1950 tarihinde Romada imzaya
DKKAT
almfl; 3 Eyll 1953te yrrle giren Szleflme, Trkiye tarafndan 18 Mays
1954 tarihinde onaylanmfltr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
4. nite - Yarg rgt
99
Avrupa Konseyinin Szleflmeyi hazrlamaktaki asli amac, insan haklarn ve te- Avrupa nsan Haklar
Szleflmesinin temel amac
mel zgrlkleri korumak ve gelifltirmektir. Szleflme kiflisel ve siyasi haklar d- insan haklarn ve temel
zenlenmesi yannda, Szleflmeyle taahht edilen ykmllkleri yerine getirilme- zgrlklerini korumak ve
sini salayabilmek iin bir mekanizma kurulmasn ngrmfltr. Bu amala, Sz- gelifltirmektir
leflmeyle gvence altna alnan hak ve zgrlklerin korunabilmesi iin bir yarg
rgt kurulmufltur.
Bu grev bafllangta nsan Haklar Avrupa Komisyonu, Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi ve Avrupa Konseyi arasnda paylafltrlmflken, bu organlar nne gelen baflvuru saysnn hzla artmas ve mevcut yapnn iyi ifllememesi nedeniyle arayfllar bafllamfl; nihayet 1 Kasm 1998 tarihinde Avrupa nsan Haklar Szleflmesine Ek 11. Protokol kabul edilmifl ve yrrle girmifltir. Bu Protokol gereince,
Mahkeme ve Komisyonlarn yar zamanl alflma ynteminden vazgeilmifl, bunun
yerine Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin tek yetkili organ olmas ve tam zamanl alflmas esas benimsenifltir.
Bugn gelinen noktada, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, szleflmenin taraf
olan devletlerin szleflmeye uymalarn salamak amacyla grev yapan bir mahkemedir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, szleflmeci devletlerin saysna eflit sayda hkimden oluflmaktadr (AHS m. 20). Hkimler, her bir szleflmeci devlet
iin, o devlet tarafndan gsterilen aday arasndan Avrupa Parlamenterler Meclisi tarafndan seilir. Mahkemede grev alan
fiekil 4.3
hkimler, Mahkemeye geldikleri devlet adna
deil, kendi adlarna katlrlar. Alt yl grev
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Organlar
yapmak zere seilen hkimler, daha sonra
tekrar mahkeme yeliine seilebilirler. HGenel Kurul Komiteler
Daireler Byk Daire
kimlerin grev sresi yetmifl yaflnda sona erer.
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin organlar flunlardr:
Genel Kurul
Komite
Daire
Byk Daire
Genel Kurul, Mahkemede grev yapan tm yelerden oluflur. Genel Kurulun
toplanabilmesi iin, grev baflndaki seilmifl hkimlerin en az te ikisinin Genel
Kurul toplantsna katlmas gerekir ( Tzk m. 20, II). Genel Kurul Mahkeme
Baflkann, Baflkan Yardmclarn, Daire Baflkanlarn seer ve Mahkeme Tzn kabul eder (AHS m. 26).
Mahkeme nne gelen baflvurularn incelenebilmesi iin hkimden oluflan
Komiteler oluflturulur. Komite, bir baflvuru hakknda daha fazla inceleme yaplmas gerekli deilse, oy birlii ile baflvurunun kabul edilemez olduuna veya kayttan
dflrlmesine karar verebilir; bu karar kesindir (AHS m. 27, 28).
Mahkeme nne gelen baflvurularn incelenmesi iin yedi hkimden oluflan
Daireler kurulur. Daireler, Komite tarafndan hakknda kabul edilmezlik karar veya kayttan dflme karar verilmeyen baflvurularn, kabul edilebilir olup olmadn incelemek ve esastan karar vermekle grevlidir (AHS m. 29).
Mahkeme bnyesinde ayrca on yedi hkimden oluflan Byk Daire grev yap- AHM Byk Dairesi 17
maktadr. Byk Daire, Mahkeme Baflkan, Baflkan Yardmclar, Daire Baflkanlar hakimden oluflur.
ve Mahkeme tzne gre seilecek dier hkimlerden oluflur (AHS m. 27).
Szleflmenin ve eki protokollerin yorumlanmasnda ciddi bir sorun karsa, Dairenin zm Mahkemenin daha nce verdii bir kararla badaflmayacaksa, tarafla-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
100
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
rn itirazdaK bulunmamas
kaydyla Daire yarglama yetkisini hkmden nceki
T A P
herhangi bir aflamada Byk Daireye brakabilir (AHS m. 30) ya da taraflardan biri benzer sebeplerle yarglamann byk daire tarafndan yaplmasn isteyebilir
(AHS m. 43). Ayrca bir szleflmeci devletin, baflka bir szleflmeci devletin SzleflTELEVZYON
meyi ve eki protokolleri ihlal ettii iddiasyla yapaca baflvurular da Byk Daire tarafndan incelenir (AS m. 31, m. 33).
N THaklar
E R N E T Mahkemesi Resm Web Sitesi (http://www.echr.coe.int/ECHR/HomeAvrupa nsan
page_En/)
Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Baflvuru ve nceleme

Avrupa nsan Haklar Szleflmesi ve Eki Protokollerin szleflmeci devletlerden biri tarafndan ihlal edilmesi nedeniyle zarar gren gerek kifliler, hkmet dfl kurulufllar ve kifli gruplar, Mahkemeye baflvuruda bulunabilirler. Szleflme gereince, devletler, bu hakkn etkin bir flekilde kullanlmasna engel olmamaldrlar.
Kiflilerin mahkemeye baflvuru yapabilmeleri iin i hukuk yollarn tketmifl olmalar gerekmektedir. Buna gre, i hukuk yollarnn tketilmesi ve kesin bir karara ulafllmasndan itibaren alt ay iinde baflvuru yaplmaldr (AHS m. 35, I).
Mahkemenin yarglama (resm) dilleri ngilizce ve Franszca olmasna ramen,
kifliler baflvurularn szleflmeci devletlerin dillerinden herhangi biri ile (sz gelimi
Trke) yapabilirler ( Tzk m. 34, I ve II).
Mahkeme kendisine yaplan baflvuruyu kabul edilebilir bulursa, ncelikle baflvuruda bulunan taraf ile flikyet olunan devlet arasnda, insan haklarna sayg esasndan
hareketle, dostane zm srecinin bafllatlmasna ve yrtlmesine yardmc olur.
Dostane zm sreci baflaryla sonulanrsa, Mahkeme varlan zmle snrl, ksa
aklama ieren bir karar vererek baflvuruyu kayttan dflrr (AHS m. 38-39).
Dostane zme varlamazsa, baflvurunun esas hakknda inceleme yaplr.
Mahkeme, baflvuru hakkndaki incelemesini, kural olarak dosya zerinden (duruflmasz) yrtr. Bununla beraber, duruflma yaplmasna karar verilen hallerde duruflmalar herkese aktr.
nceleme sonucunda, Szleflme veya Eki Protokollerin ihlal edildii sonucuna
varlrsa ve szleflmeci devletin i hukukunda bu ihlal tam olarak telafi edilemiyorsa, Mahkeme, gerektiinde hakkaniyete uygun bir tazminata hkmederek, baflvuruda bulunan tarafn zararlarnn giderilmesine hkmedebilir (AHS m. 41).
Szleflmeci devletler, taraf olduklar davalarda Mahkemenin kesinleflmifl kararlarna uymay taahht ederler. Mahkemenin kesinleflmifl karar, kararn uygulanmasn denetleyecek olan Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine gnderilir (AHS
m. 46). Bakanlar Komitesi szleflmeci devletlerden, mahkeme kararnn yerine getirilip getirilmedii konusunda bilgi isteme yetkisine sahiptir.
4. nite - Yarg rgt
101
zet
N
A M A
Adli yarg, idari yarg ve anayasa yargsn ve bu

yarg kollar iinde grev alan mahkemeleri
aklamak
Adli yarg olaan ve genel yarg koludur. Adli
yargda mahkemeler derecelidir: ilk derece
mahkemeleri, blge adliye mahkemeleri ve Yargtay. lk derece mahkemeleri hukuk mahkemeleri ve ceza mahkemeleri olarak ikiye ayrlr. lk
derece hukuk mahkemeleri, genel mahkemeler
ve zel mahkemeler olarak ikiye ayrlr. Genel
hukuk mahkemeleri sulh hukuk ve asliye hukuk
mahkemeleri; zel hukuk mahkemeleri, asliye
ticaret mahkemesi, aile mahkemesi, tketici mahkemesi, icra mahkemesi, ifl mahkemesi, fikri ve
snai haklar hukuk mahkemesi, denizcilik ihtisas
mahkemesi ve kadastro mahkemesidir. lk derece ceza mahkemeleri sulh ceza, asliye ceza ve
ar ceza mahkemeleridir. zel ceza mahkemeleri ise ocuk mahkemesi, trafik mahkemesi, fikri ve snai haklar ceza mahkemesidir. Blge adliye mahkemeleri ilk derece mahkemelerince verilen kararlarn istinaf incelemesini yapar, Yargtay ise blge adliye mahkemelerince ve baz hallerde ilk derece mahkemelerince verilen kararlarn temyiz incelemesini yapar.
dari yarg kolu da derecelidir: lk derece mahkemeler, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir. kinci derece mahkemeler blge idare
mahkemeleridir. dari yargdaki en st mahkeme
ise Danfltaydr. Blge idare mahkemeleri, ilk derece idare mahkemeleri ve vergi mahkemelerince tek hkimle verilen kararlara karfl baflvurulan
itirazlar inceler. Danfltay ise, idare mahkemeleri ve blge idare mahkemelerince verilen hkm
ve dier kararlarn temyiz incelemesini yapar.
Danfltay, ayn zamanda, kanun tasarlar, kamu
hizmetlerinin yrtlmesine iliflkin imtiyaz szleflmeleri hakknda grfl bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idari uyuflmazlklar zmek
ve kanunla gsterilen dier iflleri yapmakla da
grevlidir.
Anayasa yargsnda grevli mahkeme Anayasa
Mahkemesidir. Anayasa mahkemesinin asli grevi kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin
ve dier baz yasama ifllemlerinin Anayasaya uygunluunu denetlemektir. Bunun yannda Cum-
hurbaflkan veya bakanlar ya da yksek yarg organlarnn yeleri gibi baz kiflileri, grevleri ile ilgili sulardan dolay yce divan sfatyla yarglamak; siyasi partilerin kapatlmas davalar hakknda karar vermek gibi baflka grevleri de vardr.
N
A M A
Dier yarg kollarn ve bu yarg kollarnda grevli mahkemeleri zetlemek

Dier yarg kollar asker idari yarg, asker ceza
yargs ve uyuflmazlk yargs olarak e ayrlabilir. Asker idari yarg, asker olmayan makamlarca tesis edilmifl olsa bile, asker kiflileri ilgilendiren ve asker hizmete iliflkin idari ifllem ve eylemlerden doan uyuflmazlklarn yarg denetimini yapan yarg koludur. Asker idari yarg tek
derecelidir ve bu yarg kolunda Asker Yksek
dare Mahkemesince yarglama yaplr.
Asker ceza yargsnda, asker kiflilerce ifllenen asker sular ile bunlarn asker kifliler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iflledikleri sulara ait davalara baklr. Ancak asker
kiflilerce ifllenmifl olsa dahi, devletin gvenliine,
anayasal dzene ve bu dzenin iflleyifline karfl
sulara ait davalar, adli yarg kolunda grevli
olan mahkemelerde grlr. Asker ceza yargsndaki ilk derece mahkemeleri, asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleridir. Asker mahkemelerin karar ve hkmlerinin temyiz incelemesi ise Asker Yargtay tarafndan gereklefltirilir.
Mali yargda grevli organ ise Sayfltaydr. Sayfltay, merkezi ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn, Trkiye Byk
Millet Meclisi adna denetlemek ve ayrca sorumlularn hesap ve ifllemlerini kesin hkme balamakla grevlidir.
Uyuflmazlk yargs ise farkl yarg kollar arasnda
ortaya kan yarg yolu uyuflmazlklarn gidermek
amacyla teflkil edilen yarg koludur. Adl, idari ve
asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm
uyuflmazlklarn kesin olarak zmekle grevli ve
yetkili yksek yarg merci Uyuflmazlk Mahkemesidir. Ancak, dier yarg mercileri ile Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyuflmazlklarnda, Anayasa Mahkemesinin karar esas alnr.
102
N
A M A
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yapsn ve

iflleyiflini aklamak
nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Korumaya Dair Szleflme ile gvence altna alnan hak
ve zgrlklerin korunabilmesi iin kurulan mahkeme Avrupa nsan Haklar Mahkemesidir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, szleflmeci devletlerin saysna eflit sayda hkimden oluflmaktadr.
Mahkemede grev alan hkimler, mahkemeye
geldikleri devlet adna deil, kendi adlarna katlrlar. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin organlar Genel Kurul, Komiteler, Daireler ve Byk Dairedir. Szleflme ve Eki Protokollerin szleflmeci devletlerden biri tarafndan ihlal edilmesi nedeniyle zarar gren gerek kifliler, hkmet
dfl kurulufllar ve kifli gruplar, Mahkemeye baflvurabilirler. Kifliler, Mahkemeye ancak i hukuk
yollarn tkettikten sonra baflvurabilirler. Mahkeme, inceleme sonucunda Szleflme veya Eki
Protokollerin ihlal edildii sonucuna varrsa gerektiinde hakkaniyete uygun bir tazminata hkmederek baflvuruda bulunan tarafn zararlarnn
giderilmesini salar.
4. nite - Yarg rgt
103
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangi adli yarg kolunda grevli
mahkemelerden biri deildir?
a. Blge adliye mahkemesi
b. ocuk mahkemesi
c. Tketici mahkemesi
d. Vergi mahkemesi
e. Yargtay
2. Bir kanun hkmnde kararnamenin Anayasaya aykr olmas nedeniyle alan iptal davasna afladaki
mahkemelerden hangisinde baklr?
a. Danfltay
b. Anayasa Mahkemesi
c. Uyuflmazlk Mahkemesi
d. Yargtay
e. Blge dare Mahkemesi
3. Afladakilerden hangisi adli yarg kolunda yer alan
hukuk mahkemelerinden biri deildir?
a. Asliye ticaret mahkemesi
b. Tketici mahkemesi
c. Trafik mahkemesi
d. Sulh hukuk mahkemesi
e. Aile mahkemesi
4. Afladakilerden hangisi idari yarg kolundaki en st
mahkemedir?
a. Anayasa Mahkemesi
b. Uyuflmazlk Mahkemesi
c. Danfltay
d. Yargtay
e. Sayfltay
5. Afladakilerden hangisi adli yarg kolundaki zel
hukuk mahkemelerinden biridir?
a. cra mahkemesi
b. ocuk mahkemesi
c. Sulh hukuk mahkemesi
d. Trafik mahkemesi
e. Vergi mahkemesi
6. Her trl idari eylem ve ifllemler ile idarenin sorumlu olduu dier sebeplerin yol at vcut btnlnn ksmen veya tamamen yitirilmesine yahut kiflinin
lmne bal madd ve manevi zararlarn tazminine
iliflkin davalara afladaki mahkemelerden hangisinde
baklr?
a. Blge adliye mahkemesi
b. dare Mahkemesi
c. Danfltay
d. Blge idare mahkemesi
e. Asliye hukuk mahkemesi
7. Afladakilerden hangisi, birden fazla hkimden oluflan ve heyet halinde alflan toplu mahkemelerden biri
deildir?
a. Ar ceza mahkemesi
b. dare mahkemesi
c. Blge adliye mahkemesi
d. Asliye ticaret mahkemesi
e. Danfltay
8. Afladakilerden hangisi adl, idari ve asker yarg
mercileri arasndaki grev ve hkm uyuflmazlklarn
kesin olarak zmekle grevli ve yetkili yksek yarg
merciidir?
a. Anayasa Mahkemesi
b. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
c. Yargtay
d. Danfltay
e. Uyuflmazlk Mahkemesi
9. dari yarg kolunda, birden fazla idare veya vergi
mahkemesi kurulduu takdirde, bu mahkemeler arasndaki iflblm afladaki mercilerden hangisi tarafndan belirlenir?
a. Danfltay
b. Adalet Bakanl
c. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu
d. Uyuflmazlk Mahkemesi
e. Yargtay
10. Asker mahkemelerce verilen ve kesin olmayan hkm ve kararlar inceleyip karara balamakla grevli
yksek yarg organ afladakilerden hangisidir?
a. Asker Yksek dare Mahkemesi
b. Asker Yargtay
c. Yargtay
d. Danfltay
e. Anayasa Mahkemesi
104
Okuma Paras
Anayasa Mahkemesi, YK Genel Kurulunun grevleri

arasnda saylan, retim elemanlarnn denenmek zere baflka bir yksekretim kurumuna atanabileceine
iliflkin kanun hkmn iptal etti.
Danfltay dari Dava Daireleri Kurulu, 2547 sayl Yksekretim Kanununun baz maddelerinin iptali ve yrrlnn durdurulmas istemiyle Anayasa Mahkemesine baflvurmufltu.
Davay esastan grflen Anayasa Mahkemesi, kanunun
Yksekretim Kurulunun grevleri bafllkl 7. maddesinin (L) bendinde dzenlenen, retim elemanlarnn denenmek zere baflka bir yksekretim kurumuna atanabileceine iliflkin kanun hkmnn iptaline
karar verdi.
Anayasa Mahkemesi, Bursa 2. Vergi Mahkemesinin baflvurusu zerine, 5838 sayl Baz Kanunlarda Deifliklik
Yaplmas Hakknda Kanunun geici 3. maddesindeki,
Tahsil edilmifl tutarlar red ve iade edilmez ibaresini
de iptal etti.
5838 sayl kanunun geici 3. maddesinde, 4760 sayl
zel Tketim Vergisi Kanununa ekli (II) sayl listede
yer alan ve 1/8/2002 - 21/7/2005 tarihleri arasnda 87.03
G.T..P. numarasndan zel tketim vergisi beyan edilmesi gerekirken 87.04 G.T..P. numarasndan zel tketim vergisi beyan edilen aralarla ilgili olarak, bu
maddenin yrrle girdii tarihten nceki dnemler
iin zel tketim vergisi tarhiyat yaplmaz, daha nce
yaplan tarhiyatlardan vazgeilir, tahakkuk eden tutarlar terkin edilir. Tahsil edilmifl tutarlar red ve iade edilmez deniliyordu.
Yksek Mahkeme, Gaziantep Vergi Mahkemesinin, 193
sayl Gelir Vergisi Kanununa 5766 sayl Kanunun 8.
maddesiyle eklenen Geici Madde 73n iptaline karar verilmesi istemiyle yapt baflvuruyu da karara balad.
Mahkeme, 193 sayl kanunun geici 73. maddesinde yer
alan, 29 Ocak 2004 tarihli ve 5084 sayl Yatrmlarn ve
stihdamn Teflviki ile Baz Kanunlarda Deifliklik Yaplmas Hakknda Kanunun 3. maddesi kapsamnda gelir
vergisi stopaj teflviki uygulanan cretlerin vergilendirilmesinde, ncelikle Kanunun 32. maddesinde yer alan asgar geim indirimi dikkate alnr. Bu Madde hkmlerinin
uygulanmasna iliflkin esas ve usulleri belirlemeye Maliye
Bakanl yetkilidir. hkmnn iptaline karar verdi.
Mahkeme, geici 73. maddenin, 6 Haziran 2008den

nce 29 Ocak 2004 gnl, 5084 sayl Kanunun 3. maddesi kapsamnda yatrma bafllayarak gelir vergisi spotaj teflvikinden faydalanmas gereken mkellefler ynnden Anayasaya aykr olduuna hkmetti.

1. d
2. b
3. c
4. c
5. a
6. b
7. d
8. e
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Adli Yarg ve dari Yarg

konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Anayasa Yargs konusunu
Yantnz yanlfl ise Adli Yarg, Hukuk Mahkemeleri ve Ceza Mahkemeleri konularn
Yantnz yanlfl ise dari Yarg konusunu
Yantnz yanlfl ise Adli Yarg, Hukuk Mahkemeleri konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise dari Yarg konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hukuk Mahkemeleri
Yantnz yanlfl ise Uyuflmazlk Yargs konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise dari Yarg konusunu
Yantnz yanlfl ise Asker Ceza Yargs konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. nite - Yarg rgt
105
Sra Sizde 1
Hukuk Muhakemeleri Kanununun 4. maddesine gre,
kira szleflmesinden kaynaklanan alacak davalar dahil
olmak zere tm uyuflmazlklar konu alan davalara
bakmakla grevli mahkeme sulh hukuk mahkemesidir.
Buna gre kira szleflmesine dayanan tahliye davalar,
kira bedelinin tespiti davas veya kira alaca ve tazminat davalar sulh hukuk mahkemesinde grlr.
Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi nsan Haklar

Hukuku Projesi Resm Web Sitesi, (2011).
(http://ihami.anadolu.edu.tr/).
Aydn, U. (2011). Temel Hukuk Dersleri. 2. Bask.
Eskiflehir.
Duran, L. Trkiyede Anayasa Yargsnn fllevi ve
Konumu, Anayasa Yargs Dergisi, C. 1, Y. 1984,
s. 57-87.
Gzler, K. (2011). Hukukun Temel Kavramlar.
Bursa.
Gzler, K. (2003). dare Hukuku-C. I. Bursa.
Konuralp, H., zekes, M. (2006). Yarg rgt ve
Tebligat Hukuku, Eskiflehir.
zekes, M. (2011). Temel Hukuk Bilgisi. 2. Bask.
Ankara.
Yldrm, T., (2010). dari Yarg, 2. Bask. stanbul.
Sra Sizde 2
5235 sayl Adli Yarg Teflkilat Kanununun 33. maddesine gre, blge adliye mahkemelerinin asli grevi, adli
yarg ilk derece mahkemelerince (rnein, asliye hukuk, sulh hukuk, asliye ticaret veya zel mahkemeler)
verilen ve kesin hkm teflkil etmeyen hkm ve kararlara karfl yaplan istinaf baflvurularn incelemek ve
karara balamak ve kanunlarla verilen dier grevleri
gereklefltirmektir. stinaf, ilk derece mahkemesi kararlarnn hem vaka tespitlerinin doru olup olmad hem
de hukuka uygun olup olmad ynnden incelenmesine imkn salayan bir hukuki aredir.
Sra Sizde 3
Anayasaya uygunluk denetimi flekilde gereklefltirilebilir: Soyut norm denetimi, somut norm denetimi ve Anayasa Mahkemesine bireysel baflvuru. Soyut norm denetiminde, Cumhurbaflkan, iktidar ve ana muhalefet partisi
Meclis gruplar ile Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az beflte biri tutarndaki ye tarafndan, Anayasaya aykr olduu dflnlen kanun hkmnn iptali
iin, kanunun Resm Gazetede yaymlanmasndan itibaren altmfl gn iinde, dorudan Anayasa Mahkemesinde
iptal davas alr. Somut norm denetimi, grlmekte olan
(derdest) bir davada, davaya bakan mahkemece uygulanacak kanun hkmlerinin Anayasaya aykr grlmesi
veya taraflardan birinin bunu ileri srmesi halinde, davaya bakan mahkemenin, itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesine baflvurmas zerine yaplan denetimdir. Bireysel baflvuru ise (anayasa flikyeti de denir), Anayasada gvence
altna alnmfl temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szleflmesi kapsamndaki herhangi birinin
kamu gc tarafndan ihlal edildiini iddia eden kiflilerin
Anayasa Mahkemesine bireysel olarak baflvurmalardr.
Sra Sizde 4
Asker kiflilerce ifllenmifl olsa dahi, devletin gvenliine,
anayasal dzene ve bu dzenin iflleyifline karfl sulara
ait davalar her hlkarda adli yarg kolunda grevli olan
mahkemelerde grlr. Asker kiflilerin, dier asker kifliler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili
olarak iflledikleri sulara iliflkin davalara ise asker ceza
yargsnda baklr.
Amalarmz
N
N
N

Hak kavramn ifade edebilecek,
Kamu haklarn ve trlerini aklayabilecek,
zel haklar tanmlayp, trlerini snflandrabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hak
Hak sahibi
Kamu haklar
zel haklar
fiahs (kifli)
Mutlak Haklar
Nisbi Haklar
Malvarl
Kiflilik
Mlkiyet
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
Hukuki liflkiler ve
Haklar
HAK KAVRAMI VE TANIMI

HAKLARIN AYRIMI
Hukuki liflkiler ve Haklar

HAK KAVRAMI VE TANIMI
Hak kavram, zel hukuk alannn temel kavramdr. Hakk eflitli flekillerde tanma tbi tutmak mmkndr. Hak esasen, hukuk dzeni tarafndan kiflilere tannmfl olan yetkileri ifade eder. Bir baflka tanmla da hak, hukuk tarafndan tannan,
yararlanlmas hak sahibinin iradesine braklan ve korunmasn isteme hususunda
bireyin yetkili sayld menfaatlerdir.
Szlk anlamna bakldnda hakkn hukuk szcnn tekili olarak ifade
edildii grlmektedir. Ancak sklkla eflitli haklardan, rnein alacak hakkndan,
ortaklk hakkndan, mlkiyet hakkndan, snrl ayni haklardan, marka, patent haklarndan, telif hakkndan, kiflilik haklarndan bahsedilir. Bu rneklerde hak kavram tamamen baflka bir anlam taflmaktadr. Hukukun, toplum yaflamn dzenleyen
ve Devlet gc ile yerine getirilen, hukuki yaptrmla kuvvetlendirilmifl olan kurallarn btnn ifade eden haline retide objektif hukuk denilmektedir. Objektif
hukukun kiflilere bahflettii yetkileri ifade eden ksm ise, subjektif hukuk olarak
adlandrlmaktadr. flte retide objektif hukuk sadece hukuk szc ile ifade
edilirken, subjektif hukuk iin ise hak szc kullanlmaktadr. Yukardaki rneklerde geen hak kavram da esasen subjektif hukukun kapsamna girmekte
olup, ksaca hak kavram ile ifade edilmektedir.
Hakk, hukuk tarafndan kiflilere tannmfl yetkiler ve yklenen ykmllkler fleklinde tanmlamak da mmkndr. Birbirinden farkl gibi duran hukuk ve
hak kavramlar, her olayda ayr ve baflka alardan ele alnabilecekleri halde, aralarnda nitelikleri bakmndan bir fark bulunmamaktadr. Aralarndaki balant asndan, daima hukuk tarafndan benimsenmifl olan bir haktan bahsedilebilecei
unutulmamaldr. Gerekten her hak daima bir hukuk kuralna dayanr. Bu hukuk
kuralnn, kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik gibi bir yazl
kural yahut rf ve det hukuku gibi yazl olmayan bir kural olmas nem arz etmez. Bu nedenle hukuk kurallarnn korumad bir hareket tarznn, bir menfaatin, bahfletmedii bir yetkinin hak olarak nitelendirilmesi mmkn deildir.
Hakkn dayand hukuk kuralnn mutlaka yazl hukuk kural m olmas
gerekir?
SIRA SZDE
Her hakkn varl o hakkn sahibinin varlna da iflaret eder. Hukukta hak saD fi N E L M
hibi olan varlklara kifli (flahs) denilmektedir.
Hak, hukuk tarafndan

tannan, yararlanlmas hak
sahibinin iradesine braklan
ve korunmasn isteme
hususunda bireyin yetkili
sayld menfaatlerdir.
Objektif hukuk, retide

hukukun toplum yaflamn
dzenleyen ve Devlet gc
ile yerine getirilen, hukuki
yaptrmla kuvvetlendirilmifl
olan kurallarn btnn
ifade eden haline
denilmektedir. Objektif
hukuk, sadece hukuk
szc ile ifade edilebilir.
Subjektif hukuk, objektif
hukukun kiflilere salad
yetkileri ifade eden ksmdr.
Subjektif hukuk iin, hak
szc kullanlabilir.
SIRA SZDE
Kifli (flahs), hukukta

D fi Nhak
ELM
sahibi olan varlklara denir.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
108
Bir hukuki iliflkinin zn

teflkil eden hak kavram,
D fi yetki
N E Lszc
M
bazan
ile ifade
edilir.
Hak kavram hukuki iliflkinin zn teflkil etmektedir. Bazan yetki szc ile
de ifade edilen
hakkn niteliinin ne olduu hakknda hukukular arasnda teD fi N E L M
denberi tartflma mevcuttur. Bu hususta ileri srlen birok kuramdan nemli olanlarn, bu kitabn kapsam nedeniyle sadece saymakla yetineceiz: Bu kuramlar,
S O R U
rade Kuram,
Menfaat Kuram ve Karma Kuram dr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Her hak daima

kuralna dayanr. Bu hukuk kural, kanun, kanun hkmnde kaD Kbir
K Ahukuk
T
rarname, tzk, ynetmelik gibi bir yazl kural, yahut rf ve adet hukuku gibi yazl olmayan bir kural
olabilir. O halde, hukuk kurallarnn korumad bir hareket tarz, bir menSIRA SZDE
faat, bahfletmedii bir yetki hak olarak nitelendirilemez.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kamu haklar kamu

hukukundan doan, kifliler
ile Devlet arasndaki
iliflkileri dzenleyen
haklardr. zel haklar ise
zel hukuk kurallarndan
doan, kifliler ile dier
kifliler arasndaki iliflkileri
dzenleyen haklardr.
HAKLARIN
AYRIMI
AMALARIMIZ
Hukuk kurallarnn dzenlemekte olduu iliflkiler ok eflitli ve birbirinden farkldr. Bu nedenle hukuk kurallarnn tand yetkiler olarak nitelendirilen haklar da
K T birbirinden
A P
zleri itibaryla
farkl ve eflitlidir. Bununla birlikte haklar eflitli ltlere gre snflandrmak mmkndr:
T E L E V Z Y O N - zel Haklar Ayrm
Kamu Haklar
Haklar doduklar hukuk kuralnn niteliine gre kamu haklar ve zel haklar
olmak zere iki alt gruba ayrlr:
Kamu haklar kamu hukukundan doan, vatandafllarn Devlete karfl sahip olNTERNET
duu haklar ifade eder. Dier ifadesiyle kamu haklar, kifliler ile Devlet arasndaki iliflkileri dzenleyen hukuk kurallarndan doan haklardr. Bu haklara rnek
olarak kiflisel zgrlkler, seme hakk, seilme hakk, eitim ve retim hakk,
alflma hakk, dileke hakk gibi haklar saylabilir.
Kamu haklar kendi iinde genel nitelikli kamu haklar ve zel nitelikli kamu
haklar olmak zere zere iki alt dala ayrlr.
zel haklar ise, zel hukuk tarafndan hak sjesine tannan hukuki yetkilerdir.
Dier ifadesiyle zel haklar, kifliler ile kifliler arasndaki iliflkileri dzenleyen zel
hukuk kurallarndan doan haklardr. Bunlar medeni haklar olarak da nitelendirilmektedir. Bu haklara rnek olarak mlkiyet hakk, snrl ayni haklar, alacak hakk, fikri mlkiyet haklar, kiflilik haklar saylabilir. zel haklar mahiyetlerine (niteliklerine), konularna, kullanlmalarna, devredilebilmelerine ve amalarna gre
eflitli ayrmlara tbi tutulmaktadrlar.
Kamu Haklar ile zel Haklar Arasndaki Farklar

zel haklardan herkesin
yararlanmas mmkn iken,
kamu haklarndan ancak
vatandafl olanlar
yararlanabilir.
Kamu haklar ile zel haklar arasnda eflitli farklar bulunmaktadr. Bunlar arasndaki en nemli fark bu haklardan yararlanmada ortaya kmaktadr.
zel haklardan herkesin yararlanmas mmkn iken, kamu haklarndan ancak
vatandafl olanlar yaralanabilir. Dier bir ifade ile zel haklardan yararlanabilmek
iin Trk vatandafl olma zorunluluu bulunmad halde kamu haklarndan yararlanabilmek iin bu flarttr.
Ayrca, zel haklardan yararlanmada vatandafllar arasnda yafl, cinsiyet, eitim
dzeyi vb. hususlarda eflitlik ilkesi geerlidir. Ancak kamu haklarndan yararlanmada byle bir eflitlik mevcut deildir. rnein Anayasann 67. maddesinin nc fkrasna gre ancak on sekiz yafln dolduran her Trk vatandafl seme ve halk
oylamasna katlma haklarna sahiptir. Yine Anayasann 76. maddesine gre her
Trk ancak yirmi befl yafln doldurmak kaydyla milletvekili seilmek hakkndan
yararlanabilir.
zel Nitelikli
Sosyal ve
Ekonomik Haklar
Kiflisel Haklar
Siyasi
Haklar
HAKLAR
Genel Nitelikli
Kamu Haklar
Haklarn Snflandrlmas
fiekil 5.1
Bamsz Olup
Olmamalarna
Gre zel
Haklar
Amalarna
Gre zel
Haklar
Kullanlmalarna
Gre zel
Haklar
Konularna
Gre zel
Haklar
Mahiyetlerine
Gre zel
Haklar
zel Haklar
Baml Haklar
Bamsz Haklar
Alelade Haklar
Yenilik
Douran Haklar
Devredilemeyen
Haklar
Devredilebilen
Haklar
Kiflilik Haklar
Malvarl Haklar
Nisbi Haklar
Mutlak Haklar
Bozucu
Yenilik Douran
Haklar
Deifltirici
Yenilik Douran
Haklar
Koruyucu Yenilik
Douran Haklar
fiahslar
zerindeki
Mutlak Haklar
Mallar
zerindeki
Mutlak Haklar
Baflkalarnn
fiahs zerindeki
Mutlak Haklar
Kendi fiahs
zerindeki
Mutlak Haklar
Maddi Olmayan
Mallar zerindeki
Mutlak Haklar
Maddi
Mallar zerindeki
Mutlak Haklar
Snrl
Ayn Haklar
Mlkiyet Hakk
5. nite - Hukuki liflkiler ve Haklar
109
SIRA SZDE
SIRA SZDE
110
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DD fi K KN EA LT M
S O SZDE
R U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
SIRA
Kamu haklar
ve SZDE
zel haklar arasndaki nemli farklar nelerdir?
S O R U
D D fi Kyararlanmada
NK EALT M
zel haklardan
vatandafllar arasnda yafl, cinsiyet, eitim dzeyi vb. hususlarda eflitlik ilkesi geerli iken, kamu haklarndan yararlanmada eflitlik ilkesi geerli deildir.
N N
S O SZDE
R U
SIRA
Kamu Haklar ve Trleri
Kamu haklar kamu hukukundan doan ve vatandafllarn Devlete karfl sahip olDKKAT
duklar haklardr.
Kamu haklar, kiflilerin toplumla olan iliflkilerini dzenleyen kuAMALARIMIZ
rallardan doan haklardan olufltuklar iin snr ve kapsamlar ynnden henz
SIRA SZDE
olufl halindedirler.
Kamu haklarn genel nitelikli kamu haklar ve zel nitelikli ka T A Pzere iki alt dala ayrmak mmkndr.
mu haklarK olmak
N N
AMALARIMIZ
Genel Nitelikli Kamu Haklar
T E L ikinci
E V Z Y Oksmnda
N
Anayasann
12. madde ve devamnda Temel Haklar ve devler
bafll altnda
dzenlenmifl
bulunan
kamu haklarna genel nitelikli kamu haklar
K T A P
denilmektedir. Kamu kurulufllar ile hukuken bir iliflkiye girilmeksizin, genel olarak kiflilere verilen bu hukuki yetkiler kategoride toplanmaktadr: Bunlar, kifliNTERNET
sel kamu haklar, sosyal ve ekonomik kamu haklar ve siyasal kamu haklar dr.
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
TELEVZYON
Kiflisel Kamu Haklar

NTERNET
Kiflisel kamu haklar, kiflinin

Devlet tarafndan
dokunulamayacak zel
alannn snrlarn izen hak
ve hrriyetlerdir, hukuk
dzenince
kifliyi topluma ve
SIRA SZDE
zellikle de Devlete karfl
korumak iin
ngrlmfllerdir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kiflisel kamu haklarna koruyucu kamu haklar (negatif stat haklar) da denilir.
N T E maddi
R N E T ve manevi tm varl ile ilgili bulunan ve bu varln serbestBunlar, kiflinin
e gelifltirilmesi amacna ynelik olan; kiflinin Devlet tarafndan afllamayacak ve
dokunulamayacak zel alannn snrlarn izen hak ve hrriyetlerdir. Bu haklar
Devlete negatif bir tutum, kifliye karfl karflmama devi yklerler. Sz konusu haklar, kifliyi topluma ve zellikle de Devlete karfl korumak iin ngrlmfllerdir.
Kiflisel kamu haklar Anayasann ikinci ksmnn ikinci blmnde, Kiflinin
Haklar ve devleri baflln taflyan 17-40. maddeleri arasnda dzenlenmifltir.
Bu hak ve hrriyetlere rnek olarak, kiflinin dokunulmazl, maddi ve manevi
varl (m.17), kifli hrriyeti ve gvenlii (m.19), zel hayatn gizlilii ve korunSIRAkonut
SZDE dokunulmazl (m.21), haberleflme hrriyeti (m.22), yermas (m.20),
leflme ve seyahat hrriyeti (m.23), din ve vicdan hrriyeti (m.24), dflnce ve
kanaat hrriyeti
dflnceyi aklama ve yayma hrriyeti (m.26), bilim
D fi N E L(m.25),
M
ve sanat hrriyeti (m.27), basn hrriyeti (m.28), sreli ve sresiz yayn hakk
(m.29), dernek kurma hrriyeti (m.33), toplant ve gsteri yryfl dzenleme
S O R U
hakk (m.34),
mlkiyet hakk (m.35), hak arama hrriyeti (m.36) gsterilebilir.
Kiflisel kamuDhaklarna
koruyucu kamu haklar (negatif stat haklar) da denilir. BunKKAT
lar, kiflinin maddi ve manevi tm varl ile ilgili bulunan ve bu varln serbeste gelifltirilmesi amacna
ynelik olan haklardr. Bu haklar Devlete negatif bir tutum, kifliye karfl
SIRA SZDE
karflmama devi ykler.
N N
Sosyal veAMALARIMIZ
Ekonomik Kamu Haklar
Kiflinin toplum hayat iindeki sosyal ve ekonomik faaliyetleri ile ilgili olan; bireylere Devletten olumlu bir davranfl, bir hizmet, bir yardm isteme imknn tanyan
K haklara
T A P
haklardr. Bu
isteme haklar (pozitif stat haklar) da denir. Bu haklar
Anayasann ikinci ksmnn nc blmnde 41-65. maddeler arasnda dzen-
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
111
lenmifltir. Bu haklara rnek olarak ailenin korunmas ve ocuk haklar (m.41),

eitim ve retim hakk (m.42), alflma ve szleflme hrriyeti (m.48), alflma
hakk (m.49), alflma flartlar ve dinlenme hakk (m.50), sendika kurma hakk
SZDE
(m.51), toplu ifl szleflmesi ve toplu szleflme hakk (m.53),SIRA
grev
hakk ve lokavt (m.54), salk hizmetleri ve evrenin korunmas (m.56), konut hakk
(m.57), sosyal gvenlik hakk (m.60) gsterilebilir. Bu tr haklar
Devletin baz
D fi N E L M
hizmetleri yapmasn zorunlu klar, Devlete sosyal alanda birtakm devler ykler.
Ancak Anayasaya gre Devletin bu hizmetleri yerine getirebilmesi mali kaynaklaS O R U
rnn yeterliliine baldr (m.65).
SIRA SZDE
Sosyal ve ekonomik kamu
D fibaz
NELM
haklar Devletin
hizmetleri yapmasn zorunlu
klarak Devlete sosyal
S O ykler.
R U
alanda baz devler
Sosyal ve ekonomik kamu haklar, kiflinin toplum hayat iindeki sosyal

D K KveA Tekonomik faaliyetleri ile ilgili olan; bireylere Devletten olumlu bir davranfl, bir hizmet isteme imknn tanyan haklardr. Bu haklara isteme haklar (pozitif stat haklar) da denir.
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
Anayasada dzenlenmifl olan sosyal ve ekonomik kamu haklarna rnekler
veriniz.
AMALARIMIZ
Siyasal Kamu Haklar
D fi N E L M
DKKAT
Siyasal kamu haklar, kiflinin genelde seim yolu ile yahut dier herhangi bir biK T A haklardr.
P
imde Devlet ynetimine ve siyasal kurulufllara katlmasn salayan
Bu
SIRA
SZDE
S
O
R
U
nedenle bu haklara katlma haklar (aktif stat haklar) da denilmektedir. Siyasal
kamu haklar, Anayasann ikinci ksmnn drdnc blmnde 66-74. maddeler
T E Lfaaliyette
EVZYON
arasnda dzenlenmifltir. Bu haklara seme, seilme ve siyasi
D D fi K NK EALT M bulunma
haklar ile halkoylamasna katlma hakk (m.67), siyasal parti kurma hakk
(m.68), kamu hizmetlerine girme hakk (m.70), dileke, bilgi edinme ve kamu
S O SZDE
R U
SIRA
denetisine baflvurma hakk (m.74) rnek gsterilebilir.
NTERNET
SIRA SZDE
K T A P
N N
K T A P
Kamu Haklarnn Snrlandrlmas
TERNET
Anayasada dzenlemeye kavuflturulmufl olan temel hak ve Nhrriyetler
AnayaL E Vmaddesinde
ZYON
sann ngrd erevede snrlanabilmektedir. AnayasannT E13.
dzenlemeye gre, Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca
Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik
NTERNET
toplum dzeninin ve lik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr
olamaz. Anayasa, temel hak ve hrriyetlerin zlerine dokunulmadan, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlandrlabileceini hkme balamaktadr. Anayasann m.14/1 hkmne gre, Anayasada yer alan hak
ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve lik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
TELEVZYON
D Dfi KNKEALT M
N N
Belli kiflilerin kamu kurulufllar ile olan iliflkilerini dzenleyen kamu haklar zel
AMALARIMIZaylk hakk
nitelikli kamu haklar olarak nitelendirilmektedir. Devlet memurunun
yahut cretli izin hakk gibi haklar kanunlarda ngrlmekte ve
T E Ltaraf
E V Z Yiradelerinden
ON
bamsz olarak dzenlenmektedirler.
SIRA SZDE
K T A P
SIRA
S O RSZDE
U
Siyasal kamu haklar, kiflinin Devlet ynetimine ve siyasal kurulufllara

salaD Kkatlmasn
KAT
AMALARIMIZ
yan haklardr. Bu haklara katlma haklar (aktif stat haklar) da denilmektedir.
zel Nitelikli Kamu Haklar
SIRA SZDE
S O SZDE
R U
SIRA
NTERNET
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
N T Ehak
R Nve
ET
Anayasada, temel
hrriyetlerin Tzlerine
ELEVZYON
dokunulmadan, Anayasann
szne ve ruhuna uygun
olarak, ancak kanunla
snrlandrlabilecei
dzenlenmifltir.
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
112
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Anayasadaki genel snrlamalarn haricinde temel hak ve hrriyetler yine Anayasada gsterilen
hallerde ayrca zel snrlamaya da tbi tutulabilmektedir (rn.
SIRA SZDE
m.23/3, m.26/2, m.28/3, m.33/3, m.34/2, m.35/2, m.51/2, m.63/2).
N N
DK fiile
EAL PM olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olaKamu haklar
TNilgili
rak Hukukun Temel Kavramlar adl kitaba bakabilirsiniz. (Kemal Gzler, Bursa: Ekin
Kitabevi, 2010)
S O R U
KD fi T NAE LP M
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
zel Haklar ve Trleri
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
TELEVZYON
Her zel hakkn karflsnda
kural olarak bir hukuki
ykmllk (bir kiflinin bir
fleyi
N Tyapmas,
E R N E Tyapmamas ya
da vermesi fleklindeki
ykmllk) de yer
almaktadr. rnein satfl
szleflmesinde bir taraf
(satc) satt mal teslim
etmekle ykmlyken dier
taraf (alc) da kendi edimi
olan para borcunu (maln
bedelini) demekle
ykmldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DD fi K KN EA LT M
S O SZDE
R U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
D K kapsamnda
KAT
zel hukukun
eflit durumda olan kifliler arasndaki iliflkileri dzenleyen hukuk kurallarnn bahflettii haklar zel haklardr. Dier bir ifadeyle zel
N hukuk
T E RSZDE
N E T tarafndan hak sjesine, yani kifliye tannan hukuki yetkilerdir.
haklar, zelSIRA
zel haklar, zel hukuktan doarlar ve kiflilerin birbirlerine karfl sahip olduklar haklar ifade ederler. Genellik ilkesi erevesinde, kamu haklarnn aksine, zel
haklardan AMALARIMIZ
herkes yararlanr. Bu haklardan yararlanmada kamu haklarna iliflkin
Anayasadaki dzenlemeden farkl olarak yabanclarla vatandafllar arasnda herhangi bir fark bulunmamaktadr. Ayrca Trk Medeni Kanunu (TMK) 8. maddesin T A P vurgu yaparak her insann hak ehliyeti olduunu ve buna
de insan Kkavramna
gre btn insanlarn, hukuk dzeninin snrlar iinde haklara ve borlara ehil olmada eflit olduklarn hkme balamaktadr. Grld zere zel haklardan yaT Eeflitlik
L E V Z Yilkesi
ON
rarlanmada
sz konusudur.
Her zel hakkn karflsnda kural olarak bir hukuki ykmllk de yer almaktadr. Bu hukuki ykmllk genel nitelikte bir ykmllk olabilecei gibi, bir kiflinin bir fleyi
yapmas, yapmamas ya da vermesi fleklinde de cereyan edebilir. GeNTERNET
nel nitelikte hukuki ykmllk asndan bir gerek ya da tzel kiflinin mlkiyet
hakkna mdahale etmeme ykm rnek gsterilebilir. Bir talep hakk sz konusu olduunda da genellikle bir tarafn dier tarafa karfl bir edimi yerine getirmek,
bir fleyi vermek ya da bir fleyi yapmaktan kanmak ykmll doabilecektir.
Bir satfl szleflmesi sz konusu olduunda, benzer flekilde, bir taraf satmfl olduu
mal teslim etme ykm altna girerken dier taraf da kendi edimi olan para borcunu demekle ykml olacaktr. Bir apartmann sakinleri arasnda hafta sonunda belirli saatler dflnda grlt ynnden tamirat yaplmamas konusunda bir
szleflme yaplmflsa, bu durumda da bir yapmama ykmll ortaya kar.
SIRA SZDE
zel haklar da kamu haklar gibi eflitli ayrmlara tbidir. zel haklar mahiyetlerine (niteliklerine), konularna, kullanlmalarna, devredilebilmelerine ve amalarna gre eflitli
tbi tutulmaktadrlar.
D fi N Eayrmlara
LM
N N
K T A P
SIRA SZDE
S O R U
AnayasannAMALARIMIZ
getirmifl
SIRA
SZDEolduu, temel hak ve hrriyetler ile ilgili olan genel snrlama hakknda bilgi veriniz.
zel haklar SIRA

neye SZDE
gre eflitli ayrmlara tbi tutulmaktadr?
S O R U
D D fi K erevesinde,
NK EALT M
Genellik ilkesi
kamu haklarnn aksine, zel haklardan herkes yararlanr.
Bu haklardan yararlanmada kamu haklarna iliflkin Anayasadaki dzenlemeden farkl olarak yabanclarla
arasnda herhangi bir fark bulunmamaktadr. Ayrca Trk
S O SZDE
Rvatandafllar
U
SIRA
Medeni Kanunu (TMK) 8. maddesinde insan kavramna vurgu yaparak, her insann hak
ehliyeti olduunu ve buna gre btn insanlarn, hukuk dzeninin snrlar iinde haklaDKKAT
ra ve borlara
ehil olmada eflit olduklarn hkme balamaktadr. Grld zere zel
AMALARIMIZ
haklardan yararlanmada eflitlik ilkesi sz konusudur.
N N
N N
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
zel haklar ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl
K T AbirP kaynak olarak Medeni Hukukun Temel Kavramlar adl kitaba bakabilirsiniz (Bilge ztan, Ankara:
Turhan Kitabevi, 2012).
Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar
TELEVZYON
zel haklar ileri srlebilecei evre asndan mahiyetlerine (niteliklerine) gre

mutlak haklar ve nisbi haklar olarak ikiye ayrlr. Mahiyetlerine gre haklarn asl
NTERNET
ayrm budur.
Bu esas ayrmn yan sra mahiyetlerine gre haklar yararlanma haklar (iktidar haklar; birinci derecede haklar) ve dzenleme haklar (tali haklar; ikinci derece haklar) fleklinde ikiye ayrmak da mmkndr. Ancak bu ayrm da esas itibaryla mutlak haklar ve nisbi haklar ayrmnn ierisinde ifade edilebilir niteliktedir.
Yararlanma haklar, mallar ve kifliler zerinde iktidar temin eden haklardr.
Dier bir ifade ile kiflinin belli bir konu, bir fley, bir kifli, bir fikir rn zerinde
etkide bulunabilmesini ifade eder. Bu haklar sahibine belirli bir davranfltan veya
hukuki deerden yararlanma imkn verirler. Yararlanma haklarndan alacak haklar ve grup haklar sadece belli kiflilere karfl ileri srlebilirler. Bu yaplar itibariyle nisbi haklar kategorisindedir. Yararlanma haklar arasnda saylan hakimiyet haklar ile kiflilik haklar ise herkese karfl ileri srlebildikleri iin mutlak
haklar kategorisinde saylmaktadr.
Dzenleme haklar sadece yararlanma haklarn etkileyen haklardr. Bu haklar
kifliye zel birtakm yetkiler vererek bu haklara dayanarak kiflinin, kendisi ya da
baflkas iin yararlanma hakk kurma, deifltirme, sona erdirme imknn elde etmesini salarlar. Bu haklar da yenilik douran haklar ve kudret yetkileri olarak iki
gruba ayrlrlar. Yenilik douran haklar, tek tarafl bir irade aklamas (beyan) ile
SIRA SZDE
hukuki bir durumu yaratmakta, deifltirmekte ya da ortadan kaldrmaktadr.
Kudret yetkileri ise bir kifliye, baflkasnn malvarln etkileyecek flekilde hukuki ifllem
yapmak yetkisini veren haklardr (rnein temsil).
D fi N E L M
Yararlanma haklar ne tr haklardr, mutlak haklar ve nisbi haklarla
olan
iliflkisi nedir?
SIRA
SZDE
S O R U
D Dfi K NKEALT M
zel haklar, ileri srlebilecei evre asndan, mahiyetlerine (niteliklerine)
gre mutlak haklar ve nisbi haklar olarak ikiye ayrlr. Bu esas ayrmn yan sra mahiyetlerine gS O SZDE
R Uve dzenleme
re haklar yararlanma haklar (iktidar haklar; birinci derecede haklar)
SIRA
haklar (tali haklar; ikinci derece haklar) fleklinde ikiye ayrmak da mmkndr. Yararlanma haklar, mallar ve kifliler zerinde iktidar temin eden haklardr. Dzenleme hakDKKAT
lar sadece yararlanma haklarn etkileyen haklardr. Dzenleme AMALARIMIZ
haklar, yenilik douran haklar ve kudret yetkileri olarak iki gruba ayrlrlar.
SIRA SZDE
Mutlak Haklar
113
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
K T A P
SIRA SZDE
zel haklar esasen mutlak

haklar ve nisbi haklar olarak
ikiye ayrlr.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D DfiKNKEAL T M
N N
N N
Mutlak haklar, sahibine flahslar (kifliler) ile maddi ve gayrimaddi (maddi olmayan)
AMALARIMIZ
btn mallar zerinde en genifl yetkileri veren ve hak sahibi tarafndan herkese
L E sayg
V Z Y O gstermekN
karfl ileri srlebilen haklardr. Herkes mutlak haklara uymakT Eve
le ykmldr. Mutlak haklar, hukuk dzeninin belirledii snrlar
kalmak
K T Aiinde
P
suretiyle hakkn sahibi tarafndan istenilen flekilde kullanlr. Esasen mutlak haklar,
hak sahibinin kifli ve mal zerinde tekel olarak sahip olduu iktidar
ve yetkileri ifaNTERNET
SIRA SZDE
S O R U
S O RSZDE
U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
Mutlak haklar, sahibine en

genifl yetkileriAMALARIMIZ
salar ve hak
sahibi tarafndan herkese
T
E
L E V Mutlak
ZYON
karfl ileri srlebilir.
haklar ancak kamu yarar
K T A P
amacyla, kanunla
snrlanabilir.
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
114
de eder. Hak sahibi bu haklardan diledii gibi yararlanr. Mutlak haklar yalnzca
kamu yarar dflncesiyle ve ancak kanunla snrlanabilir.
Mutlak haklar konularna gre iki grupta incelenebilir: Mallar zerindeki mutlak haklar (hkimiyet haklar) ve flahslar zerindeki mutlak haklar (kiflilik haklar).
Mallar zerindeki Mutlak Haklar
Mal hukuki anlamda, para ile llebilen ve baflkalarna devredilebilen fleyleri ifade eder. Mallar, maddi mallar ve maddi olmayan mallar (gayrimaddi mallar) olmak zere ikiye ayrlr. Fiziki varl olan maddi mallara gre fiziki varl olmayan,
genellikle fikir ve zeka rn olan eserler (heykel, resim, roman, fliir kitab, roman,
beste vb.) maddi olmayan mallardr. Bu ayrma uygun olarak mutlak haklar da
maddi mallar zerindeki mutlak haklar ve maddi olmayan mallar zerindeki mutlak haklar fleklinde ayrma tbi tutmak mmkndr.
Ayni haklar (maddi mallar

zerindeki mutlak haklar),
salad yetkinin snrsz
olup olmamasna gre,
mlkiyet
hakk ve snrl ayni
SIRA SZDE
haklar olarak ikiye ayrlr.
Sahibine en genifl yetki
D fi ayni
N Ehak
L Molarak
veren
mlkiyet hakkdr. Mlkiyet
hakk sahibine malik denir.
Malik
S Oeflyasn
R U bir baflkasna
satabilir, bafllayabilir,
yahut eflyasn terk ya da
tahrip edebilir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Maddi Mallar zerindeki Mutlak Haklar (Ayni Haklar)

Maddi mallar, fiziki (cismani) varl olan, elle tutulup gzle grlebilen fleyleri ifade eder (arsa, konut, kitap, otomobil, uak, amaflr makinesi, bilgisayar, elbise
vb.). Hukuk dilinde maddi mallara eflya denilmektedir.
Maddi mallar zerindeki mutlak haklara ayni haklar (eflya zerindeki haklar)
da denir. Ayni haklar, sahibine tand yetkinin tam ve snrsz olup olmamasna
SIRA SZDE
gre, mlkiyet
hakk ve snrl ayni haklar olmak zere iki ana gruba ayrlr.
Mlkiyet Hakk: Sahibine tam ve snrsz yetki veren ayni hak mlkiyet hakkdr. Dier bir ifade ile sahibine en genifl yetki veren ayni hak olarak mlkiyet
D fi N E L M
hakk ortaya kmaktadr. Mlkiyet hakkna sahip olan malik, bu hakkn konusunu oluflturan eflyay, hukuk dzeninin belirledii snrlar iinde kalmak kaydyla
O R U
diledii gibiSkullanabilir,
ondan diledii gibi yararlanabilir ve o eflya zerinde diledii gibi tasarrufta bulunabilir. Gerekten TMK m. 683 hkmne gre, Bir fleye
malik olan Dkimse,
K K A T hukuk dzeninin snrlar iinde, o fley zerinde diledii gibi
kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Bu ynde malik eflyasn, rnein bir baflkasna satabilir, bafllayabilir yahut onu terk ya da tahSIRA SZDE
rip edebilir.
Sonu olarak mlkiyet hakk, malike sahip olduu eflyay kullanma, ondan yararlanma ve
onunla ilgili her trl maddi ve hukuki tasarrufta bulunma yetkilerini
AMALARIMIZ
veren tam bir ayni hak nitelii taflmaktadr.
N N
K T A P
TELEVZYON
rtifak haklar, taflnmaz
yk ve rehin haklar;
snrl ayni haklar dandr.
NTERNET
rtifak haklar, baflkasnn

mlkiyetinde olan bir eflyay
kullanma veya ondan
yararlanma yetkisini veren
ayni haklardr. rtifak haklar
kendi aralarnda ayni irtifak
haklar, flahsi irtifak haklar
ve karma irtifak haklar
olmak zere e ayrlr.
Mlkiyet hakk
olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak
K ile
T A ilgili
P
olarak Mlkiyet Hukuku adl kitab inceleyebilirsiniz (Fikret Eren, Ankara: Yetkin Basm
Yaym ve Datm A.fi.).
TELEVZYON
Snrl Ayni Haklar: Mlkiyet hakknn aksine bir ksm ayni haklar sahibine
tam ve snrsz yetkiler vermez. Bu tr ayni haklara snrl ayni haklar denilmektedir. Mlkiyet hakknn bnyesinde barndrd kullanma, yararlanma ve tasarrufta
NTERNET
bulunma yetkilerinden
sadece bir ksmn hak sahibine tanr.
Snrl ayni haklar (TMK m.779 vd.da), hak sahibine tandklar yetkinin niteliine gre irtifak haklar, taflnmaz yk ve rehin haklar olmak zere gruba
ayrlr.
rtifak haklar, baflkasna ait (baflkasnn mlkiyetinde olan) bir eflyay kullanma veya ondan yararlanma yetkisini veren ayni haklardr. rtifak haklar bir baflka
kiflinin para ile llebilen hak ve borlarnn btnn ifade eden malvarl (ma-
115
melek) zerindeki bir ykm ifade eder. Bir eflyann maliki, bu eflyas zerinde
bir irtifak hakknn tesis edilmifl olmas halinde, sahip olduu mlkiyet hakknn
kendisine bahfletmifl olduu yetkilerden bazlarnn irtifak hakk sahibi tarafndan
kullanlmasna katlanmak yahut bu haklar kullanmaktan saknmak mecburiyetinde kalr. Byle bir durumda malikin zerinde genellikle tasarrufta bulunabilme
yetkisini ieren plak mlkiyet kalr.
rtifak haklar kendi aralarnda ayni irtifak haklar, flahsi irtifak haklar ve karma irtifak haklar olmak zere e ayrlr.
Ayni irtifak haklar, genellikle iki taflnmazdan birinin dieri zerinde haiz olduu hak fleklinde ortaya kar. Hak sahibi olan taflnmaza hakim taflnmaz, zerine klfet yklenmifl taflnmaza da ykml taflnmaz denir. TMK 779. maddede taflnmaz lehine irtifak hakk, Taflnmaz lehine irtifak hakk, bir taflnmaz zerinde dier bir taflnmaz lehine konulmufl bir yk olup, ykl taflnmazn malikini mlkiyet hakknn salad baz yetkileri kullanmaktan kanmaya veya yararlanan taflnmaz malikinin ykl taflnmaz belirli flekilde kullanmasna katlanmaya mecbur klar. fleklinde tanmlanmfltr. Taflnmazn el deifltirmesi, geerli bir flekilde kurulmufl olan irtifak hakk zerinde bir tesir icra etmez. Bir taflnmaz zerinde dier taflnmaz lehine kurulmufl olan geit hakk, ayni bir irtifak
hakk nitelii taflr (TMK m.747, m.838).
fiahsi irtifak haklar, bir mal zerinde kifliler lehine kurulur. Taflnrlar, taflnmazlar, haklar veya bir malvarl zerinde kurulabilen ve hak sahibine konusu
zerinde tam yararlanma yetkisi veren intifa hakk (TMK m.794) ya da bir binadan veya onun bir blmnden konut olarak yararlanma yetkisini veren oturma
hakk (TMK m.823) flahsi irtifak haklarna rnek olarak verilebilir.
Karma irtifak haklar ise bir taflnmaz lehine veya belli bir kifli lehine kurulabilen irtifak haklardr. Baflkasna ait bir arazinin altnda (rnein mahzen) veya stnde (rnein bina) inflaat yapma yetkisi veren st hakk (TMK m.726, m.826);
baflka birisinin taflnmaznda kan sulardan yararlanma hakk veren kaynak hakk (TMK m.756, m.837) da karma irtifak haklar arasnda yer alrlar.
rtifak haklarnn trleri nelerdir? Her bir tr iin rnek veriniz. SIRA SZDE
Taflnmazn el deifltirmesi,
o taflnmaz zerinde geerli
bir flekilde kurulmufl olan
irtifak hakkn etkilemez.
Taflnmaz yk, bir taflnmazn malikinin yalnz o taflnmazla sorumlu olmak

D fi N E L M
zere dier bir kimseye bir fley vermek veya bir ifl yapmakla ykml
klnmasdr
(TMK m.839).
O R U
Rehin haklar, gvence teflkil eden haklardr. Rehin hakk Ssahibine,
alacan
borlusundan alamamas halinde rehin verilmifl olan fleyi sattrp paraya evirmek
yoluyla alacan tahsil etmek yetkisini veren bir snrl ayni haktr. Hakkn konuDKKAT
sunu teflkil eden eflyann taflnr veya taflnmaz olmasna gre SIRA
rehinSZDE
taflnr rehni
(TMK m. 939 vd.) ve taflnmaz rehni (TMK m.850 vd.) olmak zere ikiye ayrlr.
SIRABunlar,
SZDE ipotek,
Taflnr rehninin trleri yoksa da taflnmaz rehninin tr vardr.
D fi N E L M
ipotekli bor senedi ve irat senedidir.
rtifak haklaryla taflnmaz yk ve taflnmaz rehni ancak AMALARIMIZ
taflnmazlar zerinde
S O R U
kurulabilir ve tapu siciline tescil ile geerlilik kazanabilir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Rehin hakk sahibine, alacan borlusundan alamamas halinde rehin

olan fleKAA TP
K D TK verilmifl
yi sattrp paraya evirmek yoluyla alacan tahsil etmek yetkisini veren bir snrl ayni
haktr.
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
SIRA SZDE
SIRAtrleri;
SZDE
Taflnmaz rehninin
D fi bor
NELM
ipotek, ipotekli
senedi ve irat senedidir.
N N
AMALARIMIZ
S O R U
K D KTK A TP
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
116
nsan zeka, dflnce ve

iradesinin rn olan eserler
maddi olmayan mallar
oluflturur.
Eser sahiplerinin, yaratmfl
olduklar fikir ve sanat
eserleri zerinde, mali ve
manevi haklar bulunur.
Mali haklar, o eseri
oaltmak, yaymak ve
satmak gibi yetkileri
bnyesinde barndrr.
Manevi haklar, eserin
kamuya sunulmas, esere
yapmcsnn adnn
yazlmas, eserde
deifliklikler yaplabilmesi
gibi yetkileri ierir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Maddi Olmayan Mallar zerindeki Mutlak Haklar

Maddi olmayan mallar insan zeka, dflnce ve iradesinin rn olan eserlerdir.
5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa gre eser, sahibinin hususiyetlerini taflyan ve ilim ve edebiyat, musiki, gzel sanatlar veya sinema eserleri olarak saylan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade etmektedir (m.1/B, a bendi). Bir yazarn roman, hikyesi ya da tiyatro eseri, bir bilim adamnn yazd bilimsel kitap,
bir flairin fliir kitab, bir heykeltrafln heykeli, bir bestecinin bestesi, bir ressamn
yapt resim ya da bir sinema filmi bu eserlere rnek verilebilir. Kanuna gre, fikir ve saat eserleri zerinde, onlarn yaratcs olan eser sahiplerinin mali ve manevi olmak zere iki tr menfaati korunur. Mali haklar, o eseri oaltmak, yaymak ve
satmak gibi yetkileri bnyesinde barndrrken, manevi haklar, eserin kamuya sunulmas, esere yapmcsnn adnn yazlmas, eserde deifliklikler yaplabilmesi gibi yetkileri ierir. Eser sahibinin ortaya kard eser zerindeki mali (parasal) ve
manevi nitelikteki haklar mutlak nitelik tafldklar iin herkese karfl ileri srlebilirler. Fikri ve edebi eserler zerindeki haklar 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile dzenlenmifl ve korunmufltur. 7.6.1995 tarih ve 4410 sayl Kanunla kapsam geniflletilmifl olan Kanun, 21.2.2001 tarih ve 4630 sayl ve 3.3.2004 tarih ve
5101 sayl Kanunlarla nemli deiflikliklere uramfl ve eser sahiplerinin yan sra
bu eserleri icra eden veya yorumlayan icrac sanatlarn, seslerin ilk tespitini yapan fonogram yapmclar ile filmlerin ilk tespitini gereklefltiren film yapmclarnn ve ayrca radyo ve televizyon kurulufllarnn rnleri zerindeki mali ve manevi haklar da belirlenerek korunmufltur.
Eseri meydana getiren kiflinin ortaya kard fikri eserler in yan sra snai eserler de bulunmaktadr. Snai (endstriyel) eserler zerindeki haklar halen 1995 ylnda karlmfl olan 551 sayl Patent Haklarnn Korunmas Hakknda Kanun
Hkmnde Kararname ile korunmaktadr. Yeni, tekniin bilinen durumunu aflan
ve sanayiye uygulanabilir olan bulufllar, patent veya faydal model belgesi verilerek korunmaktadr. Patent, buluflu meydana getirmifl kifliye belirli bir sre iin ondan kendisinin veya haleflerinin yararlanmas hakkn salar. Bulufl yapan kiflinin
sahip olduu bu hakka bulufl hakk denilmektedir.
Maddi varl olmayan mallar arasnda markalar da bulunmaktadr. 1995 ylnda karlmfl olan 556 sayl Markalarn Korunmas Hakknda Kanun Hkmnde
Kararname ile dzenlenmifl olan marka, bir teflebbsn mal veya hizmetlerini bir
baflka teflebbsn mal veya hizmetlerinden ayrt etmeyi salamas kofluluyla kifli
adlar dahil, zellikle szckler, flekiller, harfler, saylar, mallarn biimi veya ambalajlar gibi izimle grntlenebilen veya benzer biimde ifade edilebilen, bask
SIRA SZDE
yoluyla yaynlanabilen
ve oaltlabilen her trl iflaretleri iermektedir. Markalar
da patentler gibi Trk Patent Enstitsnce tutulan ilgili sicile tescil edilir.
Bu snai eserler dflnda, endstriyel tasarmlar 1995 ylnda karlmfl olan 554
D fi N E L M
sayl Kanun Hkmnde Kararname, corafi iflaretler de yine ayn yl karlan 555
sayl Kanun Hkmnde Kararname gereince Trk Patent Enstitsnce tutulan ilO R U edilirler.
gili sicillere Stescil
Marka, bir teflebbsn
mal veya hizmetlerini bir baflka teflebbsn mal veya hizmetlerinDKKAT
den ayrt etmeyi salamas kofluluyla, kifli adlar dahil, zellikle szckler, flekiller, harfler, saylar, mallarn biimi veya ambalajlar gibi izimle grntlenebilen veya benzer biSIRA SZDE
imde ifade edilebilen, bask yoluyla yaynlanabilen ve oaltlabilen her trl iflaretleri
iermektedir.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
117
Patent, marka, endstriyel tasarmlar, corafi iflaretler ile ilgili deiflik

N Tbilgilere
E R N E T www.turkpatent.gov.tr adresinden ulaflabilirsiniz.
Maddi olmayan mallar nelerdir?
SIRA SZDE
NTERNET
fiahslar (Kifliler) zerindeki Mutlak Haklar

D fi N E L M
fiahslar zerindeki mutlak haklar, hak sahibinin kendi flahsiyeti
zerindeki mutlak
haklar ve baflkalarnn flahsiyeti zerindeki mutlak haklar olmak zere ikiye ayrlr:
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Hak Sahibinin Kendi fiahsiyeti (Kiflilii) zerindeki Mutlak Haklar

Bir insann maddi, manevi ve iktisadi btnl ve varlklar zerinde sahip olduDKKAT
u mutlak haklara flahsiyet (kiflilik) haklar denilmektedir. Anayasa ile de kamusal
SIRA SZDE
haklar arasnda gvenceye alnmfl olan kiflilik haklar, hakkn sjesi olan insann
SIRA
SZDE
maddi varln ve bu varl oluflturan tm unsurlar korumaya yarar.
Kiflilii oluflturan unsurlar; vcut taml, fleref ve haysiyet, aile ve itibar,D isim
vb.
fi N E L M fleylerdir.
TMK m. 23 hkm gereince, Kimse hak ve fiil ehliyetlerinden
ksmen de olsa
AMALARIMIZ
vazgeemez. Kimse zgrlklerinden vazgeemez veya onlar hukuka ya da ahlaS O R U
ka aykr olarak snrlayamaz. ...
fiahsiyet (kiflilik) haklar, bir

K K AveT
insann maddi, Dmanevi
iktisadi btnl
SIRAveSZDE
varlklar zerinde sahip
olduu mutlakSIRA
haklara
SZDE
denir.
D fi N E L M
N N
K T A P
N N
AMALARIMIZ
Baflkalarnn Kiflilii zerindeki Mutlak Haklar
T E R N EolabilecekleT
Modern hukuk anlayflnda kifliler hakkn konusu deil ancak Nsahibi
ri iin baflkalarnn kiflilii zerindeki haklar istisnai nitelik taflrlar. zellikle kk
K T amacyla
A P
olanlar, akl ynnden zayf durumda bulunanlar sadece koruma
bu kifliler zerinde bir baflka kimsenin hak sahibi olmasna hukuk dzenince msaade
SZDE
edilmektedir. Bunlar, anne ve babann henz ergin olmayan SIRA
ocular
zerindeki
T E L Eke
V Z Y O N veya kenyetkilerini ifade eden velayet hakk, velayet altnda bulunmayan
disinde kstlama sebeplerinden birisi mevcut olan kifliye, mahkeme
ile vasi
D fi N E karar
LM
tayin edilen vesayet kurumu ve ayn at altnda oturan kiflilerin karlarn koruma
ve iyiliklerini gereklefltirme ve ev dzenini salama konusunda
bu NSTOEbaz
RRNUE yetkileri
T
lunan ev baflkandr.
KKAT
Baflkalarnn kiflilii zerindeki haklar istisnai nitelik taflrlar. Hukuk Ddzenince,
zellikle
kk olanlar, akl ynnden zayf durumda bulunanlar koruma gerekliliinden yola karak bu kifliler zerinde bir baflka kimsenin hak sahibi olmasna msaade
edilmektedir.
SIRA SZDE
S O R U
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
D fi N E L M
NST OE RRNUE T
DKKAT
N N
AMALARIMIZ
Yalnz hukuki iflleme veya iliflkiye taraf olan kiflilere karfl ileri
srlebilen haklardr. Nisbi haklar, mutlak haklarn aksine herkese karfl deil, ancak belli bir kifliye
veya belirli kiflilere karfl ileri srlebilen haklardr. Dier bir ifade ile nisbi haklar
K TBu
A haklar
P
birbiri ile belli bir iliflki iinde olan iki kifli arasnda mevcut olur.
belirli
kiflilerden belirli davranfllarda bulunmalarn isteyebilen iktidar haklardr. Nisbi
haklar alacak haklar ve grup haklar ndan meydana gelmektedir.
AMALARIMIZ
K T A P
DKKAT
D K K isim
A T vb. fleylerKiflilii oluflturan unsurlar, vcut taml, fleref ve haysiyet, aile ve itibar,
dir. Trk Medeni Kanununa gre; Kimse hak ve fiil ehliyetlerinden ksmen de olsa vazgeemez. Kimse zgrlklerinden vazgeemez veya onlar hukuka ya
SZDE
T SIRA
E Lda
E Vahlaka
Z Y O N aykr olarak snrlayamaz. ...
Nisbi Haklar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Nisbi haklar, mutlak

haklarn aksine herkese
karfl deil, ancak belirli
K srlebilir.
T A P
kiflilere karfl ileri
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
Bor iliflkisinin kayna;

hukuki ifllemler, haksz fiiller
(hukuka aykr fiiller),
sebepsiz zenginleflme dir.
Hukuki ifllem, bir ya da
birden ok kiflinin, hukuki
bir sonu yaratmak zere
irade aklamasnda
bulunmasyla meydana
gelir. Taraflarnn saysna
gre tek tarafl hukuki ifllem
(rnein vasiyetname) ya da
ok tarafl hukuki ifllem
(rnein szleflmeler) sz
konusu olabilir.
Szleflmeler, iki tarafn
karfllkl ve birbirine uygun
irade aklamassyla, baflka
bir deyiflle, taraflarn
karfllkl rzalarnn
uyuflmasyla kurulurlar.
Sebepsiz zenginleflme; bir

kimsenin malvarlnn,
hakl bir neden olmakszn,
dier bir kimsenin
malvarlnn aleyhine
oalmasdr.
Glendirilmifl alacak
haklar; tapu ktne flerh
verilmesi flart aranarak,
sadece ifllemin tarafna
deil, nc kiflilere de ileri
srlebilmesi imkn
getirilmifl, snrl olarak
kanunda aka
dzenlenmifl olan haklardr.
Nisbi haklar, zellikle bor iliflkilerinden meydana gelir ve alacaklya (hak sahibine), karflsndaki kifliden (borludan) belirli bir davranflta bulunmasn; bir fley
vermesini, bir fley yapmasn veya birfley yapmamasn (birfley yapmaktan kanmasn) istemek yetkisini verirler.
Alacak haklar kendi iinde alelade alacak haklar ve glendirilmifl (etkisi
kuvvetlendirilmifl) alacak haklar olarak ikiye ayrlr:
Alelade Alacak Haklar: Bu haklar, borlar hukukundan, tzel kiflilere iliflkin
hukuktan, aile, miras ve eflya hukukundan ortaya kabilir.
Borlar hukukunda dzenlenmifl olan alacak haklarnn kaynan genellikle
bir bor iliflkisi teflkil eder. Bu bor iliflkisinde alacakl, borludan belli bir davranfl ya da edimde bulunmasn talep etmek hakkn haizdir. Bu iki kifli arasndaki
bor iliflkisi ya hukuki ifllemlerden veya haksz fiillerden (hukuka aykr fiillerden) yahut sebepsiz zenginleflmeden doabilir.
Hukuki ifllem, hukuki bir sonu yaratmak zere irade aklamasnda bulunmay ifade eder. Hukuki ifllemler taraflar bakmndan tek tarafl hukuki ifllemler ve
ok tarafl hukuki ifllemler olmak zere ikiye ayrlr. Tek tarafl hukuki ifllemlerde
bir kiflinin sadece kendi iradesini aklamas ile hukuki ifllem meydana gelmektedir (kanunun arad flekle uygun olarak vasiyet yaplmas; bir kiflinin hayr amal maln vakfederek vakf kurmas gibi). ok tarafl hukuki ifllemler ise tek kiflinin
deil birden fazla kiflinin iradelerini aklamalaryla meydana gelebilen hukuki ifllemleri ifade eder. Bu tr hukuki ifllemlerin uygulamadaki en tipik rneini karfllkl ve birbirine uygun irade aklamalaryla kurulan szleflmeler (akit, mukavele)
teflkil etmektedir (rnein; kira szleflmesi. Kirac kirasn demedii takdirde kiralayan bu kira borcunu demesini sadece kiracdan isteyebilecektir).
Nisbi haklar, hukuk dzeninin izin vermedii, hukuka aykr zarar verici fiiller
(haksz fiiller )den de doabilirler (rnein, bir kiflinin dkkanna zarar vermek, bir
arabaya arpmak, bir insan yaralamak ya da ldrmek gibi).
Nisbi haklar, bir kiflinin malvarlnn baflka bir kiflinin malvarl aleyhine oald sebepsiz zenginleflme den de doabilir.
Tzel kifliler bakmndan da rnein dernek yelii sz konusu olduunda,
ye ile tzel kifli arasndaki hukuki iliflkiden ye lehine doan yelik haklar (grup
haklar) da nisbi niteliktedir. Zira bu tr dernek faaliyetine, ynetimine katlma, tesislerden yararlanma gibi haklar sadece dernee karfl ileri srlebilecektir.
Aile hukukunda da zellikle efllerin birbirlerine karfl sahip olduklar aile hukukundan doan alacak haklar da nisbi niteliktedir (rnein; Evlenmeyle efller arasnda evlilik birlii kurulmufl olur. Efller, bu birliin mutluluunu salamak ve ocuklarn bakmna, eitim ve gzetimine beraberce zen gstermekle ykmldrler. Efller birlikte yaflamak, birbirlerine sadk kalmak ve yardmc olmak zorundadrlar diyerek evlilikte efllere ykmllk getiren TMK m.185 hkm).
Miras hukukunda da nisbi haklardan bahsedilir. Bu tr haklar miras hukukunda sadece miraslara karfl ileri srlebilir (rnein kendi lehine muayyen mal vasiyeti yaplmfl bir kifli, bu hakkn bunu yapan kiflinin sadece miras reddetmemifl
miraslarna karfl ileri srebilir).
Eflya hukukunda da iki kifli arasnda yaplmfl bir taflnmaz satfl vaadi szleflmesinde de kendisine taflnmazn devredilecei vaadinde bulunan kifli tarafndan ancak vaadde bulunan dier tarafa karfl ileri srlebilir.
Glendirilmifl Alacak Haklar (Etkisi Kuvvetlendirilmifl Alacak Haklar): Bu tr alacak haklarnda kanun koyucuya alacak hakknn etkisini daha fazla
kuvvetlendirme imkn tannmaktadr. Bir ksm alacak haklar iin tapu ktne
119
flerh verilmesi flart aranarak bu tr haklarn sadece ifllemin tarafna deil nc

kiflilere de ileri srlebilmesi imkn getirilmifltir (rnein; n alm hakk TMK
m.732, geri alm hakk TMK m.736). fierh verilebilecek haklar, tapu ktnn gSIRA SZDE
venliini ve aleniyetini korumak amacyla snrl olarak kanunda aka dzenlenmifltir. retideki hakim grfl, bu tr tapuya flerh verilmesiyle kuvvetlendirilmifl
alacak haklarnn ayni hak nitelii kazanmad ynndedir. Zira
D fi Ntapuya
E L M flerh sadece flerh edilen alacak hakknn (kiflisel hakkn) taflnmazn sonraki maliklerine
ve o taflnmazda flerhten sonra hak kazanan kiflilere karfl ileri srlmesi imkn dS O R U
flnda bir imkn salamaz.
KKAT
Nisbi haklar, daha ok bor iliflkilerinden meydana gelir. Nisbi haklarD alacaklya
(hak sahibine), karflsndaki kifliden (borludan) belirli bir davranflta bulunmasn; bir fley vermesini, bir fley yapmasn veya bir fley yapmamasn (bir fley yapmaktan
isteSIRAkanmasn)
SZDE
mek yetkisini verirler. Alacak haklar kendi iinde alelade alacak haklar ve glendirilmifl (etkisi kuvvetlendirilmifl) alacak haklar olarak ikiye ayrlr.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Mutlak Haklarla Nisbi Haklar Arasndaki Farklar

Mutlak haklarla nisbi haklar arasndaki farklar flu flekilde sralanabilir:
K hakk
T A P gibi), nisbi
1. Mutlak haklar herkese karfl ileri srlebilirken (mlkiyet
haklar belirli bir kifliye yahut kiflilere karfl yneltilebilmektedir (alacak hakk gibi).
L E V Z Y sayg
ON
2. Mutlak haklarda, hak sahibinin bu hakkna dier btnT Ekifliler
gstermek zorundadr. Mutlak haklar karflsnda nc kifliler pasif bir grev stlenirler. Zira mutlak haklar herkesin ihll edebilmesi ihtimal dhilindedir.
Nisbi haklarda ise hak sahibinin karflsndaki kifli, bazen Npasif
olsa da genelTERNET
likle aktif bir grevi yerine getirmekle ykml bulumaktadr (bir fleyi yapmak, vermek ya da yapmamak gibi). Nisbi haklardaki grevin nc kiflilerce ihlal edilmesi mmkn deildir. Bir satm szleflmesinde satc alcya
mal teslim etmek, alc da maln bedelini (semeni) demek ykm altna
girer. Bu iliflkide her iki tarafn da bir nisbi hakk bulunmaktadr. Bir taraf
maln teslimini, dier taraf da maln bedelini karfl taraftan isteme hakkn bu
flekilde haiz olur. Mal teslim edilmeden bir nc flahs mala, satann elinde iken zarar verecek olursa, nc kifliden zararn tazminini ancak mal
henz teslim etmemifl olan satc isteyebilir. nk maln mlkiyeti (mutlak
hak) hl kendisine aittir. Oysa nisbi hak olarak maln teslimini isteyebilecek alcnn, mala satcnn elinde iken zarar veren nc flahsa karfl byle bir tazminat talep hakk bulunmamaktadr.
3. Mutlak haklarla nisbi haklar arasndaki bir baflka fark saylarnda ortaya kar. Mutlak haklar belli saydadr. Kanunda ngrlen mutlak haklar dflnda yeni mutlak haklar yaratlmas mmkn deildir. Mutlak haklar, maddi
mallar zerindeki mutlak haklar (ayni haklar), maddi olmayan mallar zerindeki haklar ve kiflilik haklardr. Nisbi haklarda ise aile hukukunda ngrlmfl bulunan snrl saydaki nisbi haklar haricinde nisbi haklar ok eflitlilik gstermektedir. Szleflme zgrl ilkesi erevesinde bor iliflkilerinden doan nisbi haklar bu flekildedir.
4. Mutlak haklar bir mal ya da kifli zerinde dorudan doruya sahip olunan
iktidar haklar iken, nisbi haklarn konusunu bir edimin yerine getirilmesi
(bir fleyin verilmesi, yaplmas ya da yaplmamas) ynndeki talepler teflkil
eder.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kanunda ngrlen mutlak

haklar dflnda yeni mutlak
haklar yaratlmas mmkn
deildir. Mutlak haklar;
maddi mallar zerindeki
mutlak haklar (ayni
haklar), maddi olmayan
mallar zerindeki haklar ve
kiflilik haklardr.
120
SIRA SZDE
Mutlak haklar
nisbi haklar arasndaki farklar nelerdir, ksaca belirtiniz.
SIRAveSZDE
Konularna Gre zel Haklar
D fi N E L M
D fi N E L M
zel haklar
koruduklar menfaatin maddi ya da manevi olufluna gre malvarl
(mamelek) haklar ve kiflilik haklar fleklinde ayrlrlar.
S O R U
S O R U
Malvarl (Mamelek) Haklar

DKKAT
Malvarl, kiflilerin para ile
llebilir nitelikte olan,
parayaSZDE
evrilebilen, kural
SIRA
olarak baflkalarna
devredilebilen ve miras
yoluyla intikal eden hak ve
borlarnn btndr.
AMALARIMIZ
Malvarl (mamelek),
bir kiflinin sahip olduu fleylerin btndr. Malvarl hakDKKAT
lar, kiflilerin maddi menfaatlarini koruyan haklardr. Hukuki adan da malvarl
haklar, kiflilerin para ile llebilir nitelikte olan, paraya evrilebilen, kural olaSIRA SZDE
rak baflkalarna devredilebilen ve miras yoluyla intikal eden hak ve borlarnn btnn ifade eder. Grld zere malvarl haklar aktif ve pasif ksmdan oluflur. Aktif AMALARIMIZ
ksma kiflinin para ile ifade edilebilen tm haklar girerken, pasif ksm
kiflinin borlarndan oluflur. Taflnr ve taflnmaz eflyalar zerindeki haklar (rnein
mlkiyet hakk, snrl ayni haklar), fikir ve sanat eserleri zerindeki haklar (rnein telif hakk),
K T Anisbi
P haklar (rnein maddi alacak hakk), maddi deeri olan yenilik douran haklar malvarl haklar arasndadr. Malvarl haklarndan, llebilen, tartlabilen ve saylabilen, baflka bir ifade ile biri dierinin yerine ikame edilebilen haklara
malvarl haklar, buna karfl fikir ve sanat eserleri zerinT E L E V maddi
ZYON
deki haklara da manevi malvarl haklar denilmektedir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kiflilik (Kifli Varl) Haklar
NTERNET
Kiflilerin, deerleri
para ile llemeyen, paraya evrilemeyen, baflkalarna devredilemeyen ve miras yoluyla da intikali mmkn olmayan, sahibi iin sadece manevi bir deer ifade eden haklarna kiflilik (kifli varl/flahsiyet) haklar denilmektedir. Bu haklar kifliye sk skya bal haklar olup kiflinin lm ile sona ererler. Kiflilik haklar arasnda, kiflinin ad, vcut taml, fleref ve haysiyeti, resmi zerindeki haklar, zgrlklerine karfl saldrda bulunmaktan kanmalarn herkesten isteme hakk saylabilir. Gerek kifliler gibi tzel kifliler de nitelikleriyle badaflt lde kiflilik haklarna sahiptirler.
Kullanlmalarna Gre zel Haklar

Kullanma yetkisi bakmndan, hak sahibine ballklarna gre zel haklar, devredilebilen haklar ve devredilemeyen haklar fleklinde ikiye ayrlr.
Devredilebilen Haklar
Devredilebilen haklar, salararas bir hukuki ifllemle baflkalarna devredilebilen,
miras yolu ile de intikal eden haklardr. zel haklarn byk bir ksm devredilen
haklar kategorisindedir (mlkiyet hakk, telif hakk, kira hakk, alacak hakk gibi).
Bu tr haklar temsilci araclyla da kullanlabilir. Ancak, malvarl haklarndan
bazlar baflkalarna devredilemeyecekleri gibi miras yoluyla da intikal etmezler
(rnein intifa hakk, oturma hakk, bir nisbi hak olan nafaka hakk).
Devredilemeyen Haklar
Devredilemeyen haklar, salararas bir hukuki ifllemle baflkalarna devredilemeyen, miras yolu ile de intikal etmeyen haklardr. Kifliye bal haklar, kifli ile hak
arasndaki sk iliflki nedeniyle sadece hak sahibi kifli tarafndan kullanlabilen
121
haklardr. Bu haklar baflkalarna devredilemedikleri gibi, miras yoluyla da intikal

etmezler. Malvarl haklarnn bir blm de kifliye bal haklardandr (rnein,
ayni haklardan oturma hakk, TMK m.823; yararlanma hakk, TMK m.806). Baflkalarna devredilemeyen ve miras yoluyla da intikal etmeyen haklardan bir blm de sahibine ok sk flekilde baldr. Bu tr haklara kifliye sk skya bal
haklar denilmektedir. Kiflilik haklar bu flekilde kifliye sk skya bal haklardr.
Bu haklarda hakkn kullanlmasna karar verme yetkisinin baflkasna tannmas
(yasal temsilci) sz konusu olmaz (rnein, kiflilii koruyan davalar, TMK m.23,
24, 25, 26; niflan bozma hakk, TMK m.120). Kifliye sk skya bal haklarn kullanlamamasnn adaletsizlie ve katlanlmas g bir duruma yol aaca ok istisnai hallerde bu hakkn yasal temsilci araclyla kullanlmas da kabul edilmektedir (rnein, ayrt etme gcne haiz olmayan bir kifliye efli tarafndan fena muamelede bulunulmas halinde o kiflinin yasal temsilcisi efle karfl boflanma davas
aabilecektir).
Hakkn sk skya kifliye bal olmas, hakkn kullanlmasna ancak hak sahibinin karar verebilecei anlamn taflr. Ancak hak sahibi hakk kullanmaya karar verdikten sonra, bu hakkn kullanlmas iin bir iradi temsilci araclk edebilecektir
[evli bir kifli boflanmaya karar verdikten sonra, boflanma davasn ap yrtmek
zere bir avukat (iradi temsilci) vekil tayin edebilir].
Devredilebilen haklara ve devredilemeyen haklara 3er rnek veriniz.
SIRA SZDE
Amalarna Gre zel Haklar
10
D fi N E L M
Bir ksm haklar kullanlmalaryla birlikte yeni bir hukuki durum ortaya karrken
bir ksm haklar kullanldklarnda yeni bir hukuki durum yaratmazlar. flte zel
S O R U gre de bir
haklar kullanlmalarnn yaratt hukuki etki bakmndan amalarna
ayrma tbi tutularak yenilik douran (inflai) haklar ve alelade haklar (yenilik dourmayan yaln haklar) olarak ikiye ayrlmaktadrlar.
DKKAT
Yenilik Douran Haklar
SIRA SZDE
N N
Yenilik douran (inflai) hak, zel bir hukuki duruma dayanarak hak sahibinin tek
tarafl irade aklamas (beyan) ile yeni bir hukuki iliflki kurabilme, mevcut hukuki iliflkiyi deifltirebilme veya ortadan kaldrabilme yetkisini ifade
eder. Yenilik doAMALARIMIZ
uran (inflai) haklar, kural olarak hak sahibi tarafndan tek tarafl bir irade aklamasyla kullanlr ve bu aklamann karfl tarafa ulaflmasyla da sonularn dourur. Szleflmeye taraf olan kiflinin veya nc kiflinin irade Kaklamasna
ihtiya
T A P
yoktur. Yenilik douran haklar, ounlukla tek tarafl bir hukuki ifllemle kullanlmakla birlikte, istisnaen dava yoluyla da kullanlrlar. Byle bir durumda yenilik
douran haklar, tek tarafl bir irade beyan ile deil, yenilikT Edouran
L E V Z Y O N(inflai) bir
mahkeme karar ile doar (rnein; vasiyetnamenin iptali karar; evlilik birliinin
iptali karar; bir dernein, bir kooperatifin, bir anonim flirketin genel kurulunun ald kararn iptaline dair karar).
NTERNET
Yenilik douran haklar grupta toplanmaktadr:
Kurucu (yaratc) yenilik douran haklar: Kurucu yenilik douran hakkn
kullanlmas ile yeni bir hukuki iliflki yaratlr, baflka bir ifade ile bir hak kazanlr.
Hak sahibi iradesini aklamak suretiyle yeni bir hukuki iliflkinin domasn salar.
Bir szleflme kurulurken taraflardan birinin yapmfl olduu neriyi (icab) karfl tarafn kabul etmesi (kabul beyan), kurucu yenilik douran haklardandr. Zira, Trk
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
Borlar Kanununun (TBK) 1. maddesi, Szleflme, taraflarn iradelerini karfllkl ve

birbirine uygun olarak aklamalaryla kurulur hkmn iermektedir. Yetkisiz
temsil halinde temsil olunann iflleme icazet vermesi (TBK m.46/1); bir taflnmazn
nc bir kifliye satlmas halinde hak sahibine o taflnmaz ncelikle satn alabilme yetkisi veren n alm (flfa) hakk (TMK 732), hak sahibine tek tarafl irade beyan ile bir taflnmaz satn alabilme yetkisi veren alm (ifltira) hakk ile kendisine
ait bir taflnmaz bir baflkasna devreden kiflinin devrettii bu taflnmaz daha sonra
tek tarafl irade beyan ile geri alabilme yetkisini ieren geri alm (vefa) hakk
(TMK m.736); Sahipsiz bir taflnr malik olmak iradesiyle zilyetliine geiren kimse, onun maliki olur hkmn ieren sahipsiz fleylere (ihraza) iliflkin dzenleme
(TMK m. 767), kurucu yenilik doan haklarn dier rneklerindendir.
Deifltirici yenilik douran haklar: Deifltirici yenilik douran haklar, tek
tarafl irade aklamas ile mevcut bir hukuki durumun deifltirilmesi sonucunu doururlar. rnein; boflanma davas amaya hakk olan efle tannan boflanma veya
dilerse ayrlk davas aabilme hakk (TMK m.167), seimlik borlarda borlu tarafndan seim hakknn kullanlmas (TBK m.87), satlann aypl kmas halinde satfl bedelinden (semenden) indirim yaplmasn isteme hakk (TBK m.227).
Bozucu yenilik douran haklar: Bozucu yenilik douran haklar, hak sahibi
tarafndan kullanlmalar ile mevcut bir hukuki durumu ortadan kaldran haklardr.
Boflanma/ayrlk talep etmek (TMK m.167); nceki vasiyetname ortadan kaldrlmakszn yeni bir vasiyetname yaplmak suretiyle nceki (tamamlanmamfl) vasiyetnamenin iptali (TMK m.544); kira, hizmet, adi flirket szleflmelerindeki feshi ihbar hakk, vekaletten azil ya da istifa hakk gibi.
SIRA SZDE
11
D fi N E L M
Alelade haklar, hak
sahibinin hakkn
kullanmasyla herhangi bir
O R Uiliflki
yeniS hukuki
dourmayan haklardr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kurucu yenilik
douran
SIRA
SZDE haklar ile bozucu yenilik douran haklar arasndaki fark belirtiniz.
Alelade Haklar
D fi N E L M
Hak sahibinin
hakkn kullanmasyla herhangi bir yeni hukuki iliflki dourmayan
haklara alelade haklar (yenilik dourmayan/yaln haklar) denir. Kapsamna ergin
S O R (ke)
U
olmayan ocua
t vermek, ihtarda bulunmak, ocuun mallarn ynetmek, onu temsil etmek haklarnn da girdii sadece anne ve babalara tannmfl
olan velyetDhakk,
bu tr haklarn rneini oluflturur. Esasen anne ve babann veKKAT
layet hakkn kullanmalaryla yeni bir hukuki durum ortaya kmad gibi, mevcut hukuki durumda bir deifliklik olmaz yahut mevcut hukuki durum ortadan
SIRA SZDE
kalkmaz.
N N
BamszAMALARIMIZ
Olup Olmamalarna Gre zel Haklar
zel haklar, elde edilmeleri ynnden baflka bir hakka bal olup olmamalarna
gre, bamsz haklar (asl haklar) ve baml haklar olmak zere ikiye ayrlrlar:
K T A P
Bamsz Haklar
TELEVZYON
NTERNET
Bamsz haklar (asl haklar), herhangi bir hakka bal olmayan haklar ifade eder.
Bu haklar,T hak
dorudan doruya sahip olduu haklar olup, (istisna teflE L E Vsahibinin
ZYON
kil eden oturma hakk, intifa hakk gibi devredilemeyen bamsz haklar hari olmak zere) baflkalarna devredilebilir, miras yolu ile de miraslarna intikal eder
(rnein; mlkiyet hakk, alacak hakk, fikri haklar).
NTERNET
123
Baml Haklar
Baml haklar (feri haklar/yan haklar) ise bamsz bir hakka belirli bir ball
olan, asl hak bulunmakszn mevcut olmayan haklar ifade etmektedir. Baml
haklar, asl (bamsz) haklarn amacna ulaflmasna yardmc olmay (alacaklnn
kefile karfl sahip olduu hak), bu haklar glendirmeyi, bu haklara gvence vermeyi (ipotek hakk) ya da o haklarn kapsamn geniflletmeyi (bir szleflmede yer
alan faiz talepleri) amalamaktadr.
Baml haklar, asl (bamsz) hak herhangi bir nedenle sona ererse, kanundan
dolay son bulmakta (rnein; asl alacak son bulunca alacaklnn kefile karfl olan
hakk da sona erer), asl hakkn devri halinde, baml haklar da kural olarak asl
hak ile birlikte devredilmektedir (rnein; ipotek ile teminat altna alnmfl bir alacan temliki halinde teminat da alacakla birlikte devredilmifl olur).
Bamsz haklar, herhangi

bir hakka bal olmayan
haklardr. Baml haklar
ise, bamsz bir hakka
belirli bir ball olan, asl
hak bulunmakszn mevcut
olmayan haklardr.
124
zet
N
A M A
Hak kavramn ifade etmek

Hak kavram, zel hukuk alannn temel kavramdr. Hak, hukuk tarafndan tannan, yararlanlmas hak sahibinin iradesine braklan ve korunmasn isteme hususunda bireyin yetkili sayld menfaatlerdir.retide objektif hukuk, hukukun toplum yaflamn dzenleyen ve Devlet
gc ile yerine getirilen, hukuki yaptrmla kuvvetlendirilmifl olan kurallarn btnn ifade
eden haline denilmektedir. Objektif hukuk, sadece hukuk szc ile ifade edilebilir. retide subjektif hukuk, objektif hukukun kiflilere
salad yetkileri ifade eden ksmdr. Subjektif
hukuk iin, hak szc kullanlabilir. Hukukta hak sahibi olan varlklara kifli (flahs) denir.
Her hak daima bir hukuk kuralna dayanr. Hukuk kurallarnn dzenlemekte olduu iliflkiler
ok eflitli ve birbirinden farkldr. Bu nedenle
hukuk kurallarnn tand yetkiler olarak nitelendirilen haklar da zleri itibaryla birbirinden
farkl ve eflitlidir. Haklar doduklar hukuk kuralnn niteliine gre kamu haklar ve zel haklar olmak zere ikiye ayrlr.
N
A M A
Kamu haklarn ve trlerini aklamak

Kamu haklar kamu hukukundan doan, vatandafllarn Devlete karfl sahip olduu haklardr.
Bu haklara rnek olarak kiflisel zgrlkler, seme hakk, seilme hakk, eitim ve retim hakk, alflma hakk, dileke hakk gibi haklar saylabilir. Kamu haklar kendi iinde genel nitelikli
kamu haklar ve zel nitelikli kamu haklar olmak zere zere ikiye ayrlr. Kamu haklarndan
yararlanabilmek iin Trk vatandafl olma zorunludur. Kamu haklarndan yararlanmada vatandafllar asndan eflitlik mevcut deildir. Genel
nitelikli kamu haklar, kamu kurulufllar ile hukuken bir iliflkiye girilmeksizin, genel olarak kiflilere verilen hukuki yetkilerdir. Bunlar, kiflisel
kamu haklar, sosyal ve ekonomik kamu haklar
ve siyasal kamu haklar olmak zere kategoride toplanmaktadr. Kiflisel kamu haklar (negatif stat haklar), kiflinin maddi ve manevi tm
varl ile ilgili bulunan, kiflinin Devlet tarafndan
afllamayacak ve dokunulamayacak zel alannn
snrlarn izen hak ve hrriyetlerdir (kiflinin dokunulmazl, maddi ve manevi varl, kifli hrriyeti ve gvenlii, zel hayatn gizlilii ve korunmas vb.). Sosyal ve ekonomik kamu haklar
(pozitif stat haklar), kiflinin toplum hayat iindeki sosyal ve ekonomik faaliyetleri ile ilgili olan,
bireylere Devletten olumlu bir davranfl, bir hizmet, bir yardm isteme imknn tanyan haklardr (ailenin korunmas ve ocuk haklar, eitim
ve retim hakk, alflma ve szleflme hrriyeti,
sosyal gvenlik hakk vb.). Siyasal kamu haklar
(aktif stat haklar), kiflinin genelde seim yolu
ile Devlet ynetimine ve siyasal kurulufllara katlmasn salarlar (seme, seilme ve siyasi faaliyette bulunma haklar vb.). zel nitelikli kamu
haklar, belli kiflilerin kamu kurulufllar ile olan
iliflkilerini dzenlerler.
N
A M A
zel haklar tanmlayp, trlerini snflandrmak

zel haklar, kifliler ile kifliler arasndaki iliflkileri
dzenleyen zel hukuk kurallarndan doan haklardr. Medeni haklar olarak da nitelendirilen bu
haklara rnek olarak mlkiyet hakk, snrl ayni
haklar, alacak hakk, fikri mlkiyet haklar, kiflilik haklar verilebilir. Genellik ilkesi gerei, zel
haklardan herkesin yararlanmas mmkndr.
zel haklardan yararlanmada vatandafllar arasnda yafl, cinsiyet, eitim dzeyi vb. hususlarda
eflitlik ilkesi geerlidir. zel haklar mahiyetlerine
(niteliklerine), konularna, kullanlmalarna,
amalarna, bamsz olup olmamalarna gre
trlere ayrlr. Mahiyetlerine (niteliklerine) gre
zel haklar ; mutlak haklar ve nisbi haklar
olarak ikiye ayrlr. Mutlak haklar; mallar zerindeki mutlak haklar ve flahslar (kifliler) zerindeki mutlak haklar olarak ikiye ayrlr. Mallar
zerindeki mutlak haklar; maddi mallar zerindeki mutlak haklar ve maddi olmayan mallar
zerindeki haklar olarak ikiye ayrlr. Maddi mallar zerindeki mutlak haklar; mlkiyet hakk,
snrl ayni haklar olarak ikiye ayrlr. fiahslar
(kifliler) zerindeki mutlak haklar ise kendi flahs zerindeki mutlak haklar ve baflkasnn flahs zerindeki mutlak haklar haklar olarak ikiye
ayrlr. Konularna gre zel haklar ; malvarl
haklar ve kiflilik haklar olarak ikiye ayrlr.
Kullanlmalarna gre zel haklar ; devredilebilen haklar ve devredilemeyen haklar olarak
ikiye ayrlr. Amalarna gre zel haklar ; yenilik douran haklar ve alelade haklar olarak
ikiye ayrlr. Yenilik douran haklar; kurucu
yenilik douran haklar, deifltirici yenilik douran haklar, bozucu yenilik douran haklar
olarak e ayrlr. Bamsz olup olmamalarna
gre zel haklar ; baml haklar, bamsz haklar olarak ikiye ayrlr.
125
126
Kendimizi Snayalm
1. Hak kavram iin afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Hak kavram, zel hukuk alannn temel kavramdr.
b. Haklar, korunmasn isteme hususunda bireyin
yetkili sayld menfaatlerdir.
c. retide objektif hukuk iin ise hak szc
kullanlmaktadr.
d. Hak kavram hukuki iliflkinin zn teflkil etmektedir.
e. Hukuk kurallarnn korumad bir hareket tarz,
bir menfaat, bahfletmedii bir yetki hak olarak
nitelendirilemez.
2. Afladakilerden hangisi kamu haklarndan biri
deildir?
a. Seme hakk
b. Dileke hakk
c. Alacak hakk
d. Eitim ve retim hakk
e. alflma hakk
3. Afladakilerden hangisi zel haklar arasnda yer
almaz?
a. Mlkiyet hakk
b. Snrl ayni haklar
c. Alacak hakk
d. Seilme hakk
e. Kiflilik haklar
4. Afladaki flklardan hangisi genel nitelikli kamu haklar ile ilgili doru bilgi iermez?
a. Kamu kurulufllar ile hukuken iliflkiye girilerek,
genel olarak kiflilere verilen hukuki yetkilerdir.
b. Vatandafllarn Devlete karfl sahip olduklar
haklardr.
c. Kiflilerin toplumla olan iliflkilerini dzenleyen
kurallardan doan haklardan olufltuklar iin snr ve kapsamlar ynnden henz olufl halindedirler.
d. Anayasann ikinci ksmnda Temel Haklar ve
devler bafll altnda dzenlenmifllerdir.
e. Kiflisel kamu haklar, sosyal ve ekonomik kamu
haklar ve siyasal kamu haklar olmak zere
kategoride toplanmaktadr.
5. Kiflisel kamu haklar Anayasann ikinci ksmnn ikinci blmnde, Kiflinin Haklar ve devleri bafll altnda dzenlenmifltir. Afladakilerden hangisi kiflisel
kamu haklarndan biri deildir?
a. zel hayatn gizlilii ve korunmas
b. Konut dokunulmazl
c. Yerleflme ve seyahat hrriyeti
d. Sreli ve sresiz yayn hakk
e. alflma ve szleflme hrriyeti
6. Sahibine flahslar (kifliler) ile maddi ve gayrimaddi
(maddi olmayan) btn mallar zerinde en genifl yetkileri veren ve hak sahibi tarafndan herkese karfl ileri
srlebilen haklar afladakilerden hangisidir?
a. Kiflisel haklar
b. Mlkiyet hakk
c. zel nitelikli haklar
d. Bamsz haklar
e. Alelade haklar
7. Snrl ayni haklar, hak sahibine afladaki yetkilerden hangisini vermez?
a. Kullanma hakk
b. Yararlanma hakk
c. rtifak hakk
d. Yok etme hakk
e. potek tesis etme hakk
8. Afladakilerden hangisi Kiflilik (Kifli Varl) Haklar ile ilgili yanlfl bir ifadedir?
a. Kiflilerin, deerleri para ile llemeyen, paraya
evrilemeyen ancak baflkalarna devredilebilen
haklardr.
b. Sahibi iin sadece manevi bir deer ifade eden
haklardr.
c. Kifliye sk skya bal haklardr.
d. Kiflilerin, zgrlklerine karfl saldrda bulunmaktan kanmalarn herkesten isteme hakk
kiflilik haklar arasnda yer alr.
e. Gerek kifliler gibi tzel kifliler de nitelikleriyle
badaflt lde kiflilik haklarna sahiptirler.
9. Afladakilerden hangisi, yenilik douran haklar ile

ilgili doru bir ifadedir?
a. Bir szleflme kurulurken taraflardan birinin yapmfl olduu neriyi (icab) karfl tarafn kabul etmesi (kabul beyan), deifltirici yenilik douran
haklardandr.
b. Bir taflnmazn nc bir kifliye satlmas halinde hak sahibine o taflnmaz ncelikle satn alabilme yetkisi veren nalm (flfa) hakk, kurucu
yenilik douran haklardandr.
c. Kendisine ait bir taflnmaz bir baflkasna devreden kiflinin devrettii bu taflnmaz daha sonra
tek tarafl irade beyan ile geri alabilme yetkisini
ieren gerialm (vefa) hakk, bozucu yenilik douran haklardandr.
d. Satlann aypl kmas halinde satfl bedelinden
(semenden) indirim yaplmasn isteme hakk,
bozucu yenilik douran haklardandr.
e. Boflanma/ayrlk talep etmek, deifltirici yenilik
douran haklardandr.
10. Bamsz olup olmamalarna gre zel haklar ayrma tbi tutulduunda, afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Alacaklnn kefile karfl sahip olduu hak, baml haklardandr.
b. potek hakk baml haklardandr.
c. Bir szleflmede yer alan faiz talepleri bamsz
haklardandr.
d. Mlkiyet hakk bamsz haklardandr.
e. Alacak hakk bamsz haklardandr.
127
Yaflamn inden
14. Hukuk Dairesi 2005/7801 E., 2005/9502 K.
GET HAKKI KURULMASI
5663 S. KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA
KANUNUNDA ... [ Madde 1 ]
Davac tarafndan, daval aleyhine 28.03.2005 gnnde
verilen difeke ile geit hakk tesisi istenmesi zerine
yaplan duruflma sonunda; davann kabulne dair verilen 08.06.2005 gni hkmn Yargtayca incelenmesi
daval tarafndan istenilmekle sresinde olduu anlafllan temyiz dilekesinin kabulne karar verildikten sonra dosya ve ierisindeki btn katlar incelenerek gerei dflnld:
Dava, Trk Medeni Kanununun 747 (nceki Medeni
Kanununun 671.) maddesine dayanlarak almfl geit
hakk kurulmas istemine iliflkindir. lkemizde arazi
dzenlenmesinin salkl bir yapya kavuflmamfl olmas ve her taflnmazn yol ihtiyacna cevap verilmemesi
geit davalarnn nedenidir. Geit hakk verilmesiyle
genel yola balants olmayan veya yolu bulunsa bile
bu yol ile ihtiyac karfllanamayan taflnmazn genel yolla kesintisiz balants salanr. Uygulama ve doktrinde
genellikle bunlardan ilkine mutlak geit ihtiya veya
geit yoksunluu, ikincisine de nispi geit ihtiyac ya da
geit yetersizlii denilmektedir.
Geit hakk verilmesine iliflkin davalarda bu hak taflnmaz leh ve aleyhine kurulacandan leh ve aleyhine
geit istenen taflnmaz maliklerinin tamamnn davada
yer almas zorunludur. Ancak, yararna geit istenen
taflnmaz mflterek mlkiyete konu ise dava paydafllardan biri veya birka tarafndan alabilir. Geit ihtiyac olan kifli davasn ncelikle taflnmazlarn mlkiyet
ve yol durumuna gre en uygun taflnmaz malikine
karfl ve daha sonra bundan en az zarar grecek olana
yneltmelidir.
Mahkemece uygun geit yeri saptanrken ncelikle taraf yararlarnn gzetilmesi gerekir. Zira geit hakk taflnmaz mlkiyetini snrlayan bir irtifak hakk olmakla
birlikte, zn komfluluk hukukundan alr. Bunun doal sonucu olarak yol saptanrken komfluluk hukuku ilkeleri gzetilmelidir. Geit gereksiniminin nedeni, taflnmazn nitelii ile bu gereksinimin nasl ve hangi
aralarla karfllanaca davacnn sbjektif arzularna
gre deil objektif esaslara uygun belirlenmeli, taflnmaz mlkiyetinin snrlandrlmas konusunda genel bir
ilke olan fedakrln denklefltirilmesi prensibi dikkatten karlmamaldr.
128
Uygun gzergh saptanrken, aleyhine geit kurulan taflnmazn kullanm btnl bozulmamaldr. Taflnmazn kullanm btnlnn bozulmasnn zorunlu
olduu hallerde bu husus gerekelendirilerek geit hakk tesisi edilmelidir.
Yararna geit kurulacak taflnmazn tapuda kaytl nitelii ve kullanm amac nazara alnarak, zellikle tarm
alanlarn nihayet bir tarm aracnn geecei genifllikte
(emsaline gre 2,5-3 m.) geit hakk tesisine karar vermek gerekir. Bu miktar aflan bir yol verilecekse bunun
gerekesi kararda dayanaklar ile birlikte gsterilmelidir.
Saptanan geit nedeniyle ykml taflnmaz malikine
denmesi gereken bedel taflnmazn niteliine uygun
atanacak bilirkifliler aracl ile objektif kriterler esas
alnarak belirlenmelidir. Saptanacak bedel hkmden
nce depo ettirilmeli, flayet dava tarihi ile hkm tarihi
arasnda taflnmazn deerinde nemli derecede deiflim yaratabilecek uzunca bir sre gemifl ve bu srede
de geit iin ngrlen bedel davann daha baflnda
belirlenmiflse, bu bedelin denmesine karar verilmesi
halinde, mlkiyet hakk kstlanan taflnmaz malikinin
maduriyetine neden olunaca durumlarda hakkn ktye kullanlmas sonucunu douracak davranfllar nlemek iin hkm tarihine yakn yeni bir deer tespiti
yaplmaldr.
Kurulan geit hakknn Medeni Kanunun 748/3. maddesi uyarnca Tapu Siciline kayd da gereklidir.
Geit hakk kurulmasna iliflkin davalarda davann nitelii gerei yarglama giderleri davac zerinde braklmaldr.
Bu ilkeler flnda somut olaya bakldnda;
Davacya ait 888 parselin genel yola balantsnn bulunmad sabittir. Bu nedenle davalya ait 886, 996 ve
887 parsellerden genel yola ulaflmak istemifltir. Daval
mahkeme huzurunda ve vermifl olduu dilekelerle taflnmazlarnn gneyinden davacya geit hakk vereceini kabul etmifltir.
Mahallinde yaplan keflif sonucu verilen raporlarda eflitli alternatifler deerlendirilmifl en uygun alternatifin
16.05.2005 tarihli kadastro teknisyeni Ayhan tarafndan
izilen krokide daval taflnmazlarnn kuzeyinden geen yeflil renkle boyal gzergh olduu kabul edilmifltir. Daval ise en uygun yerin taflnmazlarnn gneyinde bulunan krokide sar renkle gsterilen gzergh olduunu buradan verilecek geit hakkn kabul ettiini,
kuzeydeki geidin taflnmazn sulamasna engel olacan savunmufltur.
Kuzeydeki alternatifin gneydekine geit bedeli dflnda stnl yoktur. Daval kendi taflnmazlarnn gneyinden geit hakk kurulmasn kabul etmekle fedakrlkta bulunmaktadr. Buna karfl davacnn daha fazla geit bedeli demesi fedakrln denklefltirilmesi ilkesine uygun olacaktr.
Mahkemece, yukarda aklanan ilkeler uyarnca taraflarn istekleri gz nnde tutularak geidin daval taflnmazlarnn gneyinde, krokide sar renkle gsterilen
yerden kurulmas gerektii dflnlmeden ve belirlenen geit bedeli de hkmden nce depo ettirilmeden
yazl gereke ile krokide kuzeydeki yeflil renkli yerden
geit kurulmasna karar verilmesi doru grlmemifl ve
hkmn bu nedenle bozulmas gerekmifltir.
SONU: Yukarda aklanan nedenlerle, davalnn temyiz itirazlarnn kabul ile hkmn (BOZULMASINA),
peflin yatrlan temyiz harcnn istek halinde yatrana iadesine, 24.10.2005 tarihinde oybirlii ile karar verildi.
Kaynak: http://emsal.yargitay.gov.tr/
129
Okuma Paras
Seme Seilme Hakk AHMe Taflnyor
AA - 22 Mart 2011
Kln - UETDnin Almanyann Kln kentinde bulunan
genel merkezinde Trkiyeden avukat srafil Kahraman
ile birlikte basn toplants dzenleyen Hasan zdoan,
dn YSKnn kararna karfl AHMye dava amak iin
mracaatta bulunduklarn, mracaat dilekesini Derya
Kara, Salih Altnflk, Bayram Keskin, Ahmet Cemal Gnaydn, Ali Arslan, fienol Aslan ve Mahmut Bostan ile
birlikte AHMye verdiklerini syledi.
zdoan, yurt dflnda yaflayan Trklerin seme ve seilme hakkn hala snrlara koyulan sandklarda oy vererek kullandna dikkati ekti. Seme ve seilme hakknn vatandaflln temel haklarndan biri olduuna iflaret eden zdoan, Trk vatandaflyken Alman vatandafllna geenlere Trkiyedeki ifllemlerinde kolaylk
salamas bakmndan devlet tarafndan verilen Mavi
Karta sahip olanlar ile kendi aralarnda hibir farkn olmadn savundu ve Trk vatandafl olarak bizler de
burada oy kullanamadmza gre o arkadafllar ile aramzda bir farkmz yok diye konufltu.
Bu meselenin zlmesi iin geen yl Ankarada baz
ziyaretler yaptklarn hatrlatan zdoan, YSK Baflkannn o dnemde konuya gereken ilgiyi gstereceini
beyan ettiini, ancak bunun gerekleflmediini belirterek, YSK karar ile tm mitlerimizi suya dflrd. Vatandafllarmz tekrar dfllandklarnn, ikinci snf olduklarnn tasdikini grmfl oldular. Biz bunu hazmedemedik. ok zldk. Ne pahasna olursa olsun hakkmz
hukuk ierisinde aramak istedik dedi.
Basn toplantsna stanbuldan katlan avukat srafil
Kahraman da mracaatlarndaki gerekeyi anlatt.
Amalarnn Trkiye Cumhuriyeti devletini mahkum ettirmek olmadn vurgulayan Kahraman, gayelerinin
anayasann 67. maddesindeki seme ve seilme hakkn temin etmek olarak aklad.
Bu sorunu YSKda halledemedikleri iin zgn olduklarn belirten Kahraman, Ancak Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde alnan ek protokol kararyla oy ve
seim hakk temel insan hakk olarak kabul ediliyor
dedi.
YSKnn 120 sayl kararn anlatan Kahraman, 1960l
yllardan bu yana yurt dflnda yaflayanlarn oy kullanmada sorunlar olduunu ifade ederek, flunlar syledi:
AHMye verdiimiz ayn ierikteki dilekeyi YSKya
da vereceiz. Bu 120 nolu karar deifltirilsin diye.

AHMye kalmadan bu kararn dzeltsin istiyoruz.
YSK oy verme ifllemleri iin yeterli zamann olmadn
ifade etti. Bu gereke hakl deil. Bu zaman yeterlidir.
AHMnin bu konuyla ilgili Birleflik Krallk aleyhine ve
buna benzer birka rnek karar var. Umuyoruz ki YSK
da kararn dzeltir AHMnin kararna gerek kalmaz.
Bu mcadelede bugn sekiz kifli vardr, yarn milyonlarca kifli bu davay aabilir.
Trkiyede oy kullanan vatandafllarn oy kullanmada
herhangi ekonomik klfeti olmadna dikkati eken
Kahraman, yurt dflnda yaflayan vatandafllarn oy kullanmak iin ortalama bin avro masraf yapmas gerektiini ve bunun da eflitlik ilkesine aykr olduunu savundu.
2007deki genel seimlerde 228 bin kiflinin, 2010daki
referandumda 196 bin kiflinin oy kullandn belirten
Kahraman, demokrasilerde bir oyun bile ok nemli olduunu ifade etti.
Kaynak: http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=227118
130
1. c
Sra Sizde 1
Her hak daima bir hukuk kuralna dayanr. Bu hukuk
kural, kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik gibi bir yazl kural olabilecei gibi, rf ve adet
hukukunda yer alan yazl olmayan bir kural da olabilir.
2. c
3. d
4. a
5. e
6. b
7. d
8. a
9. b
10. c
Yantnz yanlfl ise Hak Kavram ve Tanm

Yantnz yanlfl ise Kamu Haklar - zel Haklar
Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kamu Haklar - zel Haklar
Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kamu Haklar ve Trleri
Yantnz yanlfl ise Kamu Haklar ve Trleri
Yantnz yanlfl ise Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mahiyetlerine (Niteliklerine) Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Konularna Gre zel
Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Amalarna Gre zel
Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bamsz Olup Olmamalarna Gre zel Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Kamu haklar ile zel haklar arasnda baz farklar bulunmaktadr. En nemli fark, bu haklardan yararlanmada
ortaya kmaktadr. zel haklardan herkesin yararlanmas mmkn iken kamu haklarndan ancak vatandafl olanlar yaralanabilir. Yani, zel haklardan yararlanabilmek
iin Trk vatandafl olma zorunluluu bulunmaz ancak
kamu haklarndan yararlanabilmek iin Trk vatandafl
olmak flarttr. Bunun yannda, zel haklardan yararlanmada vatandafllar arasnda yafl, cinsiyet, eitim dzeyi
vb. hususlarda eflitlik ilkesi geerlidir. Ancak kamu haklarndan yararlanmada byle bir eflitlik mevcut deildir.
Sra Sizde 3
Anayasada dzenlenmifl olan sosyal ve ekonomik kamu haklarna rnek olarak ailenin korunmas ve ocuk
haklar, eitim ve retim hakk, alflma ve szleflme
hrriyeti, alflma hakk, alflma flartlar ve dinlenme
hakk, sendika kurma hakk, toplu ifl szleflmesi ve toplu szleflme hakk, grev hakk ve lokavt, salk hizmetleri ve evrenin korunmas, konut hakk, sosyal gvenlik hakk gsterilebilir.
Sra Sizde 4
Temel hak ve hrriyetler, Anayasann ngrd erevede snrlanabilmektedir. Anayasann 13. maddesinde dzenlemeye gre, Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili
maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak
kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann
szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve lik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. O halde, Anayasa, temel hak ve hrriyetlerin zlerine dokunulmadan, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlandrlabileceini hkme balamaktadr. Anayasann m.14/1 hkmne gre ise, Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay
amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
Sra Sizde 5
zel haklar mahiyetlerine (niteliklerine), konularna,
kullanlmalarna, devredilebilmelerine ve amalarna
gre eflitli ayrmlara tbi tutulmaktadrlar.
Sra Sizde 6
Yararlanma haklar, mallar ve kifliler zerinde iktidar
temin eden haklardr. Dier bir ifade ile kiflinin belli bir
konu, bir fley, bir kifli, bir fikir rn zerinde etkide
bulunabilmesini ifade eder. Bu haklar sahibine belirli
bir davranfltan veya hukuki deerden yararlanma imkn verirler. Yararlanma haklarndan alacak haklar
ve grup haklar sadece belli kiflilere karfl ileri srlebilirler. Bu yaplar itibaryla nisbi haklar kategorisindedir. Yararlanma haklar arasnda saylan hakimiyet haklar ile kiflilik haklar ise herkese karfl ileri srlebildikleri iin mutlak haklar kategorisinde saylmaktadr.
Sra Sizde 7
rtifak haklar kendi aralarnda ayni irtifak haklar,
flahsi irtifak haklar ve karma irtifak haklar olmak
zere e ayrlr. Geit hakk, ayni irtifak haklarndandr. ntifa hakk ve oturma hakk, flahsi irtifak haklarndandr. st hakk ve kaynak hakk, karma irtifak
haklar ndandr.
Sra Sizde 8
Maddi olmayan mallar insan zeka, dflnce ve iradesinin rn olan eserlerdir. Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa gre eser; sahibinin hususiyetlerini taflyan ve ilim
ve edebiyat, musiki, gzel sanatlar veya sinema eserleri olarak saylan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade etmektedir. Eserlere rnek olarak; bir yazarn roman, hikyesi ya da tiyatro eseri, bir bilim adamnn yazd bilimsel kitap, bir flairin fliir kitab, bir heykeltrafln
heykeli, bir bestecinin bestesi, bir ressamn yapt resim ya da bir sinema filmi verilebilir. Maddi varl olmayan mallar arasnda markalar, patent veya faydal
model belgesi, endstriyel tasarmlar, corafi iflaretler
de yer alr.
131
Sra Sizde 9
Mutlak haklar ve nisbi haklar arasndaki farklar flyle
sralanabilir: Mutlak haklar herkese karfl ileri srlebilirken (mlkiyet hakk gibi), nisbi haklar belirli bir kifliye yahut kiflilere karfl yneltilebilmektedir (alacak hakk gibi). Mutlak haklarda, hak sahibinin bu hakkna dier btn kifliler sayg gstermek zorundadr, nisbi haklardaki grevin nc kiflilerce ihlal edilmesi mmkn
deildir. Mutlak haklar belli saydadr, kanunda ngrlen mutlak haklar dflnda yeni mutlak haklar yaratlmas mmkn deildir ancak nisbi haklar, aile hukukunda ngrlmfl bulunan snrl sayda olanlar dflnda, ok eflitlidir. Mutlak haklar bir mal ya da kifli zerinde dorudan doruya sahip olunan iktidar haklar
iken, nisbi haklarn konusunu bir edimin yerine getirilmesi (bir fleyin verilmesi, yaplmas ya da yaplmamas)
ynndeki talepler teflkil eder.
Sra Sizde 10
Devredilebilen haklara rnek olarak mlkiyet hakk,
telif hakk ve alacak hakk verilebilir. Devredilemeyen haklara rnek olarak intifa hakk, oturma hakk
ve nafaka hakk verilebilir.
Sra Sizde 11
Kurucu yenilik douran haklar n kullanlmas ile yeni
bir hukuki iliflki yaratlr, baflka bir ifade ile bir hak kazanlr rnein, bir taflnmazn nc bir kifliye satlmas halinde hak sahibine o taflnmaz ncelikle satn
alabilme yetkisi veren n alm (flfa) hakk, kurucu yenilik douran haklardandr. Bozucu yenilik douran
haklar ise hak sahibi tarafndan kullanlmalar ile mevcut bir hukuki durumu ortadan kaldran haklardr. Boflanma talep etmek, istifa hakk, bozucu yenilik douran haklardandr.
132
Adal, Erhan: Hukukun Temel lkeleri, 11. Bas,
stanbul 2011.
Ak, Erol: Hukukun Temel Kavramlar, 9. Bas, zmir
2010.
Akntrk, Turgut / Karaman, Derya Atefl: Medeni
Hukuk, 17. Bas, stanbul 2012.
Akyol, fiener: Medeni Hukuka Girifl, 2. Bas, stanbul
2006.
Anayurt, mer: Hukuka Girifl ve Hukukun Temel
Kavramlar, 11. Bas, Ankara 2011.
Antalya, O. Gkhan: 4721 Sayl Trk Medeni
Kanunu, 1. Bas, stanbul 2011.
Aral, Vecdi: Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, 7. Bas,
stanbul 2010.
Aslan, . Ylmaz / fienyz, Doan / Kortunay, Ayhan /
Deliveli, mr: Hukuka Girifl, 6. Bas, Bursa 2011.
Ayan, Mehmet: Medeni Hukuka Girifl, 5. Bas, Konya
2011.
Aybay, Aydn / Aybay, Rona: Hukuka Girifl, 7. Bas,
stanbul 2011.
Aydn, Nurullah: Hukuka Girifl, 2. Bas, Ankara 2009.
Aydn, Ufuk: Temel Hukuk Dersleri, Eskiflehir 2011.
Battal, Ahmet: Hukukun Temel Kavramlar, 7. Bas,
Ankara 2011.
Bilge, Necip: Hukuk Bafllangc, 29. Bas, Ankara 2011.
Bilgili, Fatih / Demirkap, Ertan: Hukukun Temel
Kavramlar, 4. Bas, Bursa 2011.
Bozkurt, Enver: Hukukun Temel Kavramlar, 7. Bas,
Ankara 2010.
Buz, Vedat: Medeni Hukukta Yenilik Douran
Haklar, 1. Bas, Ankara 2005.
Demirbafl, Harun: Yenilik Douran Haklar, 1. Bas,
stanbul 2007.
Erman, Hasan: Medeni Hukuk Dersleri, 2. Bas,
stanbul 2010.
Gemalmaz, H. Burak: Avrupa nsan Haklar
Szleflmesinde Mlkiyet Hakk, 1. Bas, stanbul
2009.
Gzler, Kemal: Anayasa Hukukuna Girifl, 18. Bas,
Bursa 2011.
Gzler, Kemal: Genel Hukuk Bilgisi, 10. Bas, Bursa
2010.
Gzler, Kemal: Hukuka Girifl, 8. Bask, Bursa 2011.
Gzler, Kemal: Hukukun Temel Kavramlar, 8. Bas,

Bursa 2011.
Gzbyk, A. fieref: Hukuka Girifl ve Hukukun
Temel Kavramlar, 32. Bas, Ankara, 2010.
Gzbyk, fieref: Ynetim Hukuku, 30. Bas, Ankara
2011.
Gzbyk, fieref: Ynetsel Yarg, 30. Bas, Ankara
2011.
Griz, Adnan: Hukuk Bafllangc, 13. Bas, Ankara
2011.
Hatemi, Hseyin: Medeni Hukuka Girifl, 5. Bas,
stanbul 2011.
Helvac, Serap / Erlle, Fulya: Medeni Hukuk, 2. Bas,
stanbul 2011.
Ildr, Glgn: Hukuka Girifl, 3. Bas, Bursa 2008.
nan, Ali Naim: Medeni Hukuk, 2. Bas, Ankara 2005.
Kabolu, brahim .: Anayasal Sosyal Haklar, 1. Bas,
stanbul 2012.
Kayhan, fiaban: Hukukun Temel Kavramlar, 4. Bas,
Ankara 2011.
Klolu, Ahmet M.: Medeni Hukuk, 1. Bas, Ankara
2004.
Keyman, Selahattin: Hukuka Girifl, 4. Bas, Ankara
2010.
zel, alar / Cansel, Erol: Hukuk Bafllangc, 4. Bas,
Ankara 2009.
zekes, Muhammet: Temel Hukuk Bilgisi, 1. Bas,
Ankara 2010.
ztan, Bilge: Medeni Hukukun Temel Kavramlar,
36. Bas, Ankara 2012.
Ouzman, M. Kemal / Barlas, Nami: Medeni Hukuk,
17. Bas, stanbul 2011.
Palamut, Mehmet E.: Medeni Hukuk, 1. Bas, stanbul
2004.
Pulafll, Hasan / Korkut, mer : Temel Hukuk, 10. Bas,
Ankara 2011.
Reisolu, Safa: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 22.
Bas, stanbul 2011.
Sar, H. Grbz: Malvarl Haklarnn Korunmas,
Serozan, Rona: Medeni Hukuk Genel Blm/Kifliler
Hukuku, 1. Bas, stanbul 2011.
Smer, Haluk Hadi / Ulukap, mer: Temel Hukuk
Bilgisi, 6. Bas, Konya 2011.
Toroslu, Nevzat: Ceza Hukuku Genel Ksm, 17. Bas,

Ankara 2012.
Toroslu, Nevzat: Ceza Hukuku zel Ksm, 2. Bas,
Ankara 2010.
ok, Coflkun / Mumcu, Ahmet / Bozkurt, Glnihal:
Trk Hukuk Tarihi, 14. Bas, Ankara 2010.
Ylmaz, Ejder: Hukuk Szl, 10. Bas, Ankara 2011.
Zevkliler, Aydn / Havutu, Ayfle / Grpnar, Damla:
Medeni Hukuk, 6. Bas, Ankara 2008.
Zevkliler, Aydn: Borlar Hukuku Genel Hkmler,
133
Amalarmz
N
N
N
N
N

Hakkn kazanlmasn anlatabilecek,
Hakkn kazanlmasnda iyiniyet kavramn aklayabilecek,
Hakkn kullanlmasn ve drstlk kuraln ifade edebilecek,
Hakkn kaybedilmesinin sebeplerini belirleyebilecek,
Hakkn korunmasnn yollarn zetleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hukuki olay
Hukuki fiil
Hukuki ifllem
yi niyet
Drstlk kural
Kt niyet
spat yk
ekiflme
fa
Eda davas
Tespit davas
stihkak davas
nkr
krar
tiraz
Karine
Meflru mdafaa
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
Hakkn Kazanlmas,
Kaybedilmesi,
Kullanlmas ve
Korunmas
HAKKIN KAZANILMASI
HAKKIN KAYBEDLMES
HAKKIN KULLANILMASI
HAKKIN KORUNMASI
Hakkn Kazanlmas,
Kaybedilmesi, Kullanlmas
ve Korunmas
HAKKIN KAZANILMASI
Hakkn Kazanlmasna Yol Aan Sebepler
Bir hakkn bir kifliye balanmasna hakkn kazanlmas ad verilir. Bu durumda kifli
ile hak arasnda bir balant kurulmaktadr. Hak, hukuk dzeninin kiflilere tand
yetkiler veya kiflilerin hukuk dzeni tarafndan korunmakta olan menfaatleri olarak
ifade edildiine gre, her hakkn bir sahibi var demektir. Sahipsiz bir haktan sz
edilemez. Ancak bir hakkn herhangi bir kifliye balanmas ve o kiflinin hak sahibi
haline gelmesi de kendiliinden olmaz. Birtakm olgular bu sonucun domasna yol
aarlar. Bir hakkn kazanlmasna, baflka bir ifade ile hakkn doumuna yol aan olgular tanedir. Bunlar; hukuki olay, hukuki fiil ve hukuki ifllemdir.
Hukuki olay, hukuk dzeninin kendilerine hukuki sonular balad olaylardr. Gerekten kanun koyucu dfl dnyada meydana gelen olaylarn bir ksmna
hkm ve sonu balamfltr (rnein, doum ve lm). Hukuki olaylar iki grupta toplanr. Bunlar, genifl anlamda hukuki olay ve dar anlamda hukuki olaydr.
Genifl anlamda hukuki olay, kanun koyucunun kifli iradesi sonucu olup olmadna bakmakszn hkm ve sonu balad olaylar ifade eder [rnein; kifliliin, ocuun sa olarak tamamyla doduduu anda bafllamas ve lmle sona ermesi (TMK m.28); mirasn, mirasbrakann lmyle almas (TMK m. 575)].
Dar anlamda hukuki olay ise kifli iradesi sonucu olan ve hukuk dzeni tarafndan kendisine hukuki sonu balanan olaylardr ki, bunlara hukuki fiil denir.
Dar anlamda hukuki olay ve genifl anlamda hukuki olay iin rnekler
veriniz?
SIRA SZDE
D fi N E L M
HALKIN KAZANILMASINA YOL AAN SEBEPLERS O R U
Bir hakkn bir kifliye

balanmasna hakkn
kazanlmas ad verilir. Bir
hakkn kazanlmasna
(doumuna) yol aan olgular
tanedir: Hukuki olay,
hukuki fiil ve hukuki ifllem.
Hukuk dzeninin kendilerine

hukuki sonular balad
olaylara hukuki olay denir.
fi N E L M
fiekilD6.1
Hakkn
Kazanlmasna
S O RYol
U
Aan Sebepler
DKKAT
DKKAT
Hukuki Olaylar
Hukuki Fiiller
SIRA SZDE
Hukuki fllemler
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
136
Hukukun kendisine hukuki

sonu balad insan
iradesi, hukuki fiil olarak
adlandrlr.
Hukuki fiil, hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesini (insan
davranfllarn) ifade eder. Dier bir ifade ile hukuki olaylar iinden, sadece insanlarn davranfllarnn rn olanlar, hukuki fiilleri meydana getirir. Hukuk dzeni
insan davranfllarnn hepsine olmasa da bir ksmna hukuki sonular balamaktadr. Hukuki fiilde, kiflinin o hukuki sonucu isteyip istemedii nem taflmaz. Kifli
fiiline (davranflna), byle bir hukuki sonucun balanmasn istememifl olsa dahi
hukuk dzeni kiflinin iradi fiiline belli bir hukuki sonu balayabilmektedir. rnein TMK m.19un Yerleflim yeri bir kimsenin srekli kalma niyetiyle oturduu yerdir. Bir kimsenin ayn zamanda birden ok yerleflim yeri olamaz diyen hkm
karflsnda, bir gerek kiflinin yerleflmek niyetiyle bir flehirde srekli oturmaya bafllamas halinde, o flehir o kiflinin istese de istemese de yerleflim yeri saylacaktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hukuki fiilde,
kiflinin
SIRA
SZDEo hukuki sonucu isteyip istemediinin nem taflmamas ne anlama
gelir?
fi N E hukuka
LM
HukukiDfiiller,
uygun fiiller (hukuk dzeninin onaylad fiiller) ve hukuka aykr fiiller (hukuk dzeninin uygun bulmad fiiller) olmak zere ikiye ayrlr.
Hukuka Suygun
O R U fiiller: Hukuka uygun fiiller, hukuk dzeninin uygun grd, onaylad ve kendilerine hukuki sonular balad davranfllar ifade eder.
Hukuka uygun fiiller, irade veya ifl ve emek aklamalar, bilgi veya haber verme
DKKAT
(tasavvur) aklamalar ve duygu aklamalar olmak zere gruptur.
rade veya ifl ve emek aklamalar, hukuki ifllem, hukuki ifllem benzeri fiSIRA fiiller
SZDE olmak zere e ayrlr:
iller ve maddi
Hukuki ifllem, bir veya birden fazla kiflinin hukuki bir sonuca yneltilmifl irade aklamasdr. Dier ifade ile hukukun, kiflinin davranflna, onun iradesine uyAMALARIMIZ
gun sonucu balamas halinde hukuki ifllem ortaya kar [rnein, satfl szleflmesi, bafllama szleflmesi birer hukuki ifllemdir (TBK m.207)]. Her hukuki ifllemde,
irade aklamas
K T Ave
P hukuki sonu olmak zere iki unsur bulunmaktadr. Hukuki
ifllemin ekirdeini teflkil eden irade aklamasnda, bir hakkn veya bir hukuki iliflkinin kurulmas, deifltirilmesi veya sona erdirilmesi istenir. Hukuki ifllemler, irade
aklamasnda
tarafn saysna gre iki veya ok tarafl hukuki ifllemler
T E L E Vbulunan
ZYON
(rnein, bir satfl szleflmesi, bir bafllama szleflmesi iki tarafl iken on ortakl bir
limited flirket szleflmesi ok tarafldr; yine ok tarafl irade aklamas gereken
haller arasnda kararlar da yer alr) olabilecei gibi tek tarafl hukuki ifllemler de
T E da
R N Edaha
T
olabilir. ki Nya
fazla tarafn iradesinin arand szleflmeler ile ok tarafn
irade aklamasyla oluflan kararlardan farkl olarak tek bir irade aklamas ile hukuki sonu yaratan tek tarafl hukuki ifllemlerin bir ksmnn bir muhatab bulunmamaktadr (rnein, vasiyetname yaplmas, TMK m.531; taflnr maln terki; evlilik dfl doan ocuun tannmas). Bir ksm tek tarafl hukuki ifllemler ise belli bir
muhataba yneltilmektedir (rnein, bir szleflmeden dnlmesi, bir vekilin azledilmesi, nalm, alm, gerialm haklarnn kullanlmas).
radenin aklanmasyla istenen bir hakkn veya hukuki ifllemin kurulmasnn,
deifltirilmesinin veya sona erdirilmesinin bir hukuki bir sonu olarak ortaya kmas mmkndr. Hukuki sonu, kiflinin istei sonucu ortaya kar. Bu nedenle istenen bir hukuki sonucun domas iin insan iradesinin bu hukuki sonucun domasna ynelik olarak aklanmas gerekir. Szleflme iliflkilerinde hukuki sonuca
ynelmifl bu tr iradeye taraf iradesi denilmektedir.
Ak veya rtl (zmni) olabilen irade aklamalar, karfl tarafa ulaflmas gereken irade aklamalar ve karfl tarafa ulaflmas gerekli olmayan irade aklamalar
N N
Hukuki
irade
K Tifllemlerde,
A P
aklamas ve hukuki sonu
olmak zere iki unsur
bulunur.
TELEVZYON
NTERNET
rade veya ifl ve emek

aklamalar; hukuki ifllem,
hukuki ifllem benzeri fiiller
ve maddi fiiller olmak zere
e ayrlr.
137
6. nite - Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve Korunmas
olarak ikiye ayrlrlar. lkinde, irade aklamasnn hukuki sonu dourabilmesi iin
mutlaka karfl tarafa yneltilmifl olmas gerekirken (rnein, szleflmelerde); dierinde ise hukuki sonucun domas iin irade aklamasnn karfl tarafa yneltilmesi gerekli deildir. Bu tr irade aklamalarnn nc kifliler tarafndan tannabilecek flekilde yaplmfl olmas yeterli olacaktr (rnein, vasiyetname yaplmasnda).
Hukuki ifllemlerde, irade aklamas ve hukuki sonu olmak zere
iki unsur bulunSIRA SZDE
maktadr. rade aklamas unsuru nedir, trleri nelerdir, aklaynz?
D fi N E L M
Hukuki ifllem benzeri fiillerde de hukuki ifllemler gibi bir
irade aklamasna ihtiya vardr. Byle bir durumda irade aklamas sadece pratik sonuca yneS O R meydana
U
lik olup, hukuki sonu bu irade aklamasndan bamsz olarak
gelir
(rnein, muaccel bir borcun borlusunun alacaklnn ihtaryla temerrde dfleceini dzenleyen TBK m.117 hkmndeki ihtar hukuki ifllem benzeri bir fiildir. hDKKAT
tarn amac borlunun borcunu demesine yneliktir. Ancak borlunun temerrde
dflmesi fleklinde bir hukuki sonu kendiliinden ortaya kmaktadr). Bu tr fiilSIRA SZDE
lerde de hukuki ifllemlere iliflkin esaslar uygulanr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hukuki ifllem benzeri
fiillerde, irade aklamas
sadece sonuca yneliktir,
O R U
hukuki sonu buS irade
aklamasndan bamsz
olarak meydana gelir.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
fiekil 6.2
AMALARIMIZ
HUKUK FLLER
K T A P
Hukuka Uygun Fiiller
K T A P
Hukuka Aykr Fiiller

TELEVZYON
rade, fl veya
Emek Aklamalar
Bilgi
Aklamalar
Duygu
Aklamalar
AMALARIMIZ
Hukuki Filler
Haksz Fiiller
TELEVZYON
Borca Aykr Fiiller
NTERNET
Maddi fiiller, bir irade aklamasna ynelik olmayan fiillerdir. Bu tr fiillerde

bir aklama bulunmamaktadr. Kiflinin dfl alemde bir deifliklik meydana getirmifl
olan iradesinin bir hukuki sonuca ynelmifl olmas da gerekli deildir. Burada kanundan dolay hukuki sonu ortaya kmaktadr [rnein, TMK m.772/3 hkm
gereince (maddi bir fiil olarak) define bulmufl bir kifli kanundan dolay deerinin
yarsn aflmamak zere uygun bir dl isteyebilecektir].
Bilgi veya haber verme (tasavvur) aklamalar ile meydana gelmifl bir
olay ilgili kifli ya da kiflilere bildirilir. Bu tr bildirimlerden de hukuki sonular ortaya kabilmektedir (rnein, bir kiflinin bir baflka kifliyi vekil tayin etmesi).
Duygu aklamalar kanun koyucu istisnaen bir duygu aklamasna da hukuki sonu balayabilmektedir (rnein TMK m.578deki mirastan yoksunluk nedenlerinden birinin varl nedeniyle miras olamayacak bir kifliyi, miras brakan
affederse o kifli mirastan mahrum edilemez).
Hukuka aykr fiiller: Hukuk dzenini ihlal eden hukuka aykr davranfllar
karflsnda kanun koyucu sessiz kalmamfl bu davranfllara da hkm ve sonular
balamfltr. Kiflinin hukuk dzenince onaylanmayan davranfl, borcun yerine ge-
NTERNET
Maddi fiiller, bir irade

aklamasna ynelik
olmayan fiillerdir. Maddi fiil
sz konusu olduunda,
kanundan dolay hukuki
sonu ortaya kmaktadr.
138
Kiflinin hukuk dzenince

onaylanmayan davranfl,
objektif bir hukuk kuraln
ihll ediyorsa kanuna
aykrlk, borcun yerine
getirilmesini engelliyorsa
akde aykrlk, ortaya kar.
tirilmesini engelliyorsa akde aykrlk, objektif bir hukuk kuraln ihlal ediyorsa kanuna aykrlk ortaya kar. Hukuk dzeninin uygun grmedii hukuka aykr fiiller, herkese veya sadece belirli kiflilere genel veya zel nitelikte devler ykleyen
bir hukuk kuralnn (hukuk normunun) ihll edilmesiyle ortaya kar. Hukuki sonu, o davranfltan failin sorumlu olmasdr. Hukuka aykr fiiller, haksz fiiller ve
borca aykr fiiller (borca aykrlk) olmak zere ikiye ayrlr. Haksz fiillerde taraflar arasnda nceden mevcut bir hukuki iliflkiye aykrlk sz konusu olmaz. Hatta
taraflar arasnda bir hukuki iliflki de mevcut deildir (rnein, bir kiflinin bir baflka
kifliyi yaralamas; bir kiflinin arabasyla bir baflka araca arpmas, gstericilerin bir
maazann vitrinine ve iindekilere zarar vermesi). Taraflar arasnda daha nceden
mevcut bir hukuki iliflkiye aykr bir davranflta bulunuluyorsa borca aykrlk sz
konusu olur (rnein, bir borlunun bir szleflmeden doan borcunu alacaklsna
zamannda ifa etmemesi).
Hukuka aykr fiiller, haksz

fiiller ve borca aykr fiiller
(borca aykrlk) olmak zere
ikiye ayrlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hukuka aykr
SIRAfiiller,
SZDE taraflar arasnda nceden mevcut bir hukuki iliflkiye aykrlk sz
konusu olup olmamasna gre nasl snflandrlrlar?
D doumu
fi N E L M ve kayb hukuki olaylar, hukuki fiiller ve hukuki ifllemler vaHaklarn
stasyla olmaktadr. Haklar, zellikle de malvarl haklar aslen kazanma ve devren kazanma
zere iki flekilde kazanlr.
S Oolmak
R U
S O R U
DKKAT
Hukuki olay, hukuki fiil ya da
kanundan kaynaklanan
aslen kazanmada kifli, o
SIRA SZDE
zamana
kadar hi kimseye
ait olmayan ve aslnda daha
nceden mevcut olmayan bir
hakk, kendi fiiliyle elde
AMALARIMIZ
ederek o hakkn ilk sahibi
olmaktadr.
Hakkn Aslen Kazanlmas

DKKAT
Kiflinin o ana kadar kimsenin mal olmayan bir fley zerinde kendi fiili ile kendi lehine bir hak kurmasna, hibir arac olmadan fley zerinde ilk defa hak kurmasna,
SIRA
SZDE etmesine) hakkn aslen kazanlmas (asli / asl yoldan iktisakazanmasna
(iktisap
b) denir. Dier bir ifade ile o zamana kadar hi kimseye ait olmayan ve aslnda
daha nceden mevcut olmayan bir hakk, kifli kendi fiiliyle elde etmekte, onun ilk
AMALARIMIZ
sahibi olmaktadr. O hak ilk defa o hak sjesinin flahsnda ortaya kmaktadr. Bir
hakkna aslen kazanlmasnda, o hakka daha nce bir baflka kiflinin sahip olup daha sonra terketmifl
olmas bir nem taflmamaktadr. Aslen kazanma hukuki olay,
K T A P
hukuki fiil ya da kanundan kaynaklanr.
Haklarn aslen kazanlmas, maddi mallar (eflya) zerinde olabilecei gibi, maddi olmayan mallar veya kifliler zerindeki haklara iliflkin de olabilir. Bir yazarn yaTELEVZYON
ymlanmfl kitab zerindeki telif hakk, yeni bir bulufla iliflkin patent hakk yahut
anne ve babann yeni domufl ocuklar zerindeki velayet hakk da bir baflkasndan devralnmamakta, aslen kazanlmaktadr.
N N
K T A P
Maddi mallar (eflya), maddi
olmayan mallar veya kifliler
Tzerindeki
E L E V Z haklar
Y O N aslen
kazanlabilir.
NTERNET
SIRA SZDE
NTERNET
Sahipsiz bir taflnmaz

D fi Naslen
E L Mmlkiyet
zerinde
hakknn kazanlmasn
salayan iflgal, Sahipsiz
taflnrlar
bu yolla
S O R zerinde
U
mlkiyet hakknn
kazanlmasna imkan veren
ihraz, baflkasna ait bir
K K A mallarn
T
fleyiDiflleme,
karflmas ya da birleflmesi,
baflkasna ait bir eflyay
SIRA SZDE
zamanaflm
ile kazanma,
haklarn aslen
kazanlmasnn yollardr.
AMALARIMIZ
K T A P
Hangi tr mallar
zerinde haklarn aslen kazanlmas mmkndr?
SIRA SZDE
Baflkasna ait bir eflyay zamanaflm ile kazanma da aslen kazanmadr. Burada
D ile
fi Nkazanlan
ELM
zamanaflm
mlkiyet nceki malikin sona eren mlkiyet hakkndan
bamsz yeni bir mlkiyettir. Kanunda ngrlen koflullarla belli bir srenin gemesi sonucunda
S O R Ukazandrc zamanaflm ile bir kiflinin bir taflnmaz ya da taflnr
zerindeki mlkiyet hakkn kazanmas da bir aslen kazanmadr (TMK m. 712,
713, 777).
DKKAT
TMKnn 707. maddesinde dzenlenen, sahipsiz bir taflnmaz zerinde aslen
mlkiyet hakknn kazanlmasn salayan iflgal ve TMKnn 767. maddesinde dSIRA SZDEtaflnrlar zerinde bu yolla mlkiyet hakknn kazanlmasna
zenlenen, sahipsiz
imkan veren ihraz hkm de hukuki fiille aslen kazanmann rneklerindendir.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
139
Bir kifli bir maln mlkiyetini baflkasna ait bir fleyi iflleme (TMK m.775), mallarn karflmas yahut birleflmesi (TMK m.776) ile de kazanabilir. Byle bir durumda
mlkiyet hakk dorudan doruya kanundan (ipso jure) domaktadr.
Uygulamada haklarn aslen kazanlmas istisnai olup genellikle haklar devren
kazanlmaktadr.
Hakkn Devren Kazanlmas

Bir kiflinin bir hakk o zamana kadar sahibi olan kifliden elde etmesi hakkn devir
yoluyla / devren kazanlmasdr (feren iktisap). Bir kifli haiz (sahip) olduu bir
hakk, dier bir kimseye devir (temlik) eder, ona geirirse, rnein; malik bulunduu evini yani taflnmaz maln satarak, onun zerindeki mlkiyet hakkn bir baflka kifliye devrederse, alc taflnmaz (taflnmaz zerindeki mlkiyet hakkn) satcdan (satc vastasyla) devren kazanmfl olmaktadr. Dier bir ifade ile, devren
kazanmada bir hak eski sahibinden yeni bir hak sahibinin malvarlna gemekte,
bir kifli hakk kaybederken dieri devren kazanmaktadr. Bir kiflinin bir kitabn bir
baflkasna satmas ya da hediye etmesi (bafllamas) halinde kitap karfl tarafa teslim edildii anda kitap zerindeki mlkiyet hakk satm szleflmesinde alc, bafllama szleflmesinde de bafllanan tarafndan devralnmfl olmakta; satc ya da bafllayan o anda kitap zerindeki mlkiyet hakkn kaybetmektedir.
Haklarn devren kazanlmas, genellikle bir hukuki ifllemle bir baflka kifliye geirilmesi veya miras yoluyla olur. Bir hakkn devir yoluyla kazanlmasnda hakkn
hangi anda devredilmifl (karfl tarafa kazanlmfl) saylaca nem taflmaktadr.
Hukuk dzeni, haklarn devir yoluyla kazanlmasnda, hakkn kazanlmas asndan devir (kazanma) ann hakkn konusu olan fleyin niteliine gre belirlemektedir. Malvarl haklarnn byk blm devren kazanlabilirler. Ancak flahsa bal haklar (rnein, intifa hakk malvarl hakk olsa da kullanlmas flahsa bal olduu iin baflkasna devredilemeyeceinden) buna istisna teflkil ederler. Taflnmazlar zerindeki haklar kural olarak tapu siciline tescil annda kazanlr. Taflnrlarda
ise, ayni haklarn kazanlmas, teslim (eflyann zilyetliinin karfl tarafa devri) andr. Miras haklar ise, mirasbrakann lm annda miraslarna gemifl, dier ifade ile onlar tarafndan kazanlmfl olur.
Haklarn devren kazanlmasnda, aslen kazanmann aksine arac bir kiflinin varl gerektii iin, retide devren kazanmann, halefiyet yolu ile haklarn kazanlmas st bafll altnda da incelenebilecei ifade edilmektedir. Zira, devren hak
kazanlmasnda bir taraf hakk kazanrken, dier taraf hakkn kaybetmektedir. Bu
nedenle devir yoluyla hakk kazanana halef (ardl/artgelen) denilmektedir. Bu
yaklaflm asndan devren kazanma, klli halefiyet ya da czi halefiyet sonucunda ortaya kmaktadr. Hak, btn alacak (aktifi) ve borlar (pasifi) ile devrediliyorsa, klli halefiyet sz konusu olur [Mirasn intikalinde TMK m.599/2 hkm gerei, miraslar, mirasbrakann ayni haklarn, alacaklarn,dier malvarl
haklarn, taflnr ve taflnmazlar zerindeki zilyetliklerini dorudan doruya kazanmakta ve mirasbrakann borlarndan da kiflisel olarak sorumlu olmaktadrlar;
klli halefiyet, 6102 sayl Trk Ticaret Kanununa (TTK) gre, ticaret flirketlerinin birleflmelerinde de sz konusu olur ve birleflen flirketlerin tm malvarl birleflme gerekleflince bir btn, bir kl halinde birleflme sonucu yeni kurulan veya
devralan flirkete baflka bir devir ifllemine gerek olmakszn gemifl olur]. Buna karfln taflnrlarda teslim, taflnmazlarda tescil ve alacaklarda temlik ifllemiyle
haklar geiriliyorsa, hakkn devren kazanlmas veya ipotek kuruluflunda olduu
gibi hakkn tesisen kazanlmas sz konusu olur. Bu iki alt ayrm, czi halefiyet yoluyla devre iflaret eder.
Devren kazanma, bir kiflinin

bir hakk o zamana kadar
sahibi olan kifliden elde
etmesidir. Devren
kazanmada bir hak eski
sahibinden yeni bir hak
sahibinin malvarlna
gemekte, bir kifli hakk
kaybederken dieri devren
kazanmaktadr.
Haklarn devren
kazanlmas, genellikle bir
hukuki ifllemle bir baflka
kifliye geirilmesi veya miras
yoluyla olur.
Devren kazanmada, hakk

kazanana halef
(ardl/artgelen)
denilmektedir. Hak, btn
alacak (aktifi) ve borlar
(pasifi) ile devrediliyorsa,
klli halefiyet sz konusu
olur (rnein, mirasn
intikalinde, mirasnn
mirasbrakann haklarna
sahip ve borlarndan
sorumlu olmas). Sadece bir
ksm haklar bir kimseden
baflka bir kimseye devir
yoluyla geiriliyorsa czi
halefiyet sz konusudur
(rnein, taflnrlarda
teslim, taflnmazlarda
tescil ve alacaklarda
temlik ifllemiyle haklarn
baflkasna gemesi).
140
SIRA SZDE
D fi N E L M
Klli halefiyet
yoluyla
SIRA
SZDE devren kazanmay bir rnekle aklaynz?
Haklarn Kazanlmasnda yiniyet

D fi N E L M
yiniyet Kavram
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
yiniyet kavram, bir hak
kazanlrken hakkn
kazanlmasna engel olan
veya
TbirE Lsebebin
E V Z Ymevcudiyeti
ON
o hakk kazanma iin gerekli
olan bir unsurun yokluu
hakknda gerekli zeni
gstermesine ramen kiflide
varolan,
N T E Rmakul
N E T grlebilen
bir yanlfl bilgi ya da
bilgisizlii ifade eder.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bir hakkn kazanlabilmesi

iin, kanunen aranan flartlarn var olmas veya kazanmaS O R U
ya engel bir durumun bulunmamas gerekir. Gerekli flartlardan biri mevcut deil veya hakkn geiflini engelleyen bir sebebin varl sz konusuysa o hakkn geerli bir
DKKAT
flekilde kazanlmas mmkn olmaz. Bir eflya zerindeki hakkn devren kazanlabilmesi iin, bu eflyay devreden kiflinin onun zerinde (maliki olarak) tasarruf yetkiSIRA SZDE
sine sahip olmas
gerekir. Aksi takdirde, bu hakkn ondan kazanlmas sz konusu
olmaz. Oysa iyiniyet kurumu bu tr durumlarda haklarn geerli flekilde kazanlmas ynnde hizmet etmektedir. yiniyet, sadece malvarl haklarnda deil, kiflilik
AMALARIMIZ
haklarnn (rnein; aile hukuku ile ilgili bir ksm haklarn) domas, kazanlmas,
hkm ve sonularn meydana getirmesinde de nemli rol oynar. Ancak iyiniyetin
en ok rol oynad
K T A P alan, zellikle haklarn devren kazanlmasndadr.
yiniyet kavram, bir hak kazanlrken hakkn kazanlmasna engel olan bir sebebin mevcudiyeti veya o hakk kazanma iin gerekli olan bir unsurun yokluu
hakknda Tgerekli
gstermesine ramen kiflide var olan, makul grlebilen
E L E V Z Yzeni
ON
bir yanlfl bilgi ya da bilgisizlii ifade eder. TMK m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr fleklindeki hkm, haklarn doumuna, hkm ve sonularna uygulanacak ana ilke
N Tkuraln
E R N E T dzenlemektedir. Esasen iyiniyet kavram, bir olay bilmek
olan iyiniyet
veya bilmemek fleklindeki subjektif bir esasa dayanr. yiniyet, esas itibaryla bir kiflideki drstl, kiflisel ahlk gstermektedir. TMK m.3, kiflilerin bir hakk kazanrken drst ve namuslu bir flekilde hareket etmeleri gerektiini hatrlatmaktadr.
Bir kiflinin yapt tm arafltrmalara ramen bir hakk kazanmak iin zorunlu olan
koflullarn var olup olmadn anlamas, her zaman kolay olmayabilir. Hakk kazanacak kifli, hakkn kazanlmas iin gerekli koflullarn olayda bulunduu hususunda yanlfl veya hatal bir bilgiye sahip olmas nedeniyle arafltrmalarna ramen
hakk kazanmasna engel olacak bir sebebin mevcut varln tespit etmemifl olabilir. rnein; beyaz eflya satan bir maazadan bir televizyon satn almfl olan bir kiflinin satn ald televizyonun satcnn dkkanna tamir iin braklmfl olduunu
bilmemesi halinde subjektif iyiniyetten bahsedilebilecektir. Zira, o kiflinin televizyonun baflkasna ait olduunu bilmemesi iflin olaan akflna uygundur. Esasen
byle bir maazada mflteri satn alnan mallarn satcya ait olduunu dflnecektir. Buradaki deerlendirme tamamen alcnn psikolojik bir haline baldr. O nedenle de bu kapsamda iyiniyete subjektif iyiniyet (sbjektif hsnniyet) de denilmektedir. Bir hakkn doumuna veya kazanlmasna engel olan fiili veya hukuki bir unsuru makul bir zr kabul edilecek bir nedene dayanarak bilmeyen veya
bilmesi mmkn olmayan kifli iyiniyetli saylrken, bu tr bir engeli bilen veya bilmesi gereken kifli ktniyetli (suiniyetli) olacaktr.
Trk MedeniSIRA
Kanununa
SZDE gre iyiniyetli ve ktniyetli olmak ne anlama gelir?
TMK m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarD fiiyiniyetin
NELM
da, asl olan
varldr fleklindeki hkm, ii bofl bir genel hkm nitelii taflr. Bu hkm ile herkesin iyiniyetli olduu farz ve kabul edilmifltir. Bu fle-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
141
kilde de iyiniyet bir karine nitelii kazanmfltr. Karine, mevcut ve bilinen olgulardan bilinmeyen bir olgunun varl sonucunu karmak olduundan, iddiasn bir
karineye dayandran kifliye nemli bir imkn salamaktadr. ddiasn karineye dayandran kifli, bu karine dolaysyla iddiasn ispat yknden kurtulmakta, ispat ykn karfl tarafa geirmektedir.
yiniyete iliflkin bu madde, kanunda iyiniyete iliflkin bir hkm mevcutsa bir
sonu dourur. Kiflinin bir olayda bilgisiz olmas, ancak bu hususu dzenleyen
zel bir hkm mevcut olursa bir anlam ifade eder. Dolaysyla, iyiniyet sadece kanunun iyiniyeti dzenledii durumlarda ortaya kmaktadr.
Bir kiflinin iyiniyetli olduunu ileri srmesi onun mutlaka iyiniyetli olduu anlamna da gelmeyecektir. Kanunda iyiniyete iliflkin yer alan dzenlemeler, sadece iyiniyetin varlna iliflkin kanuni karine teflkil ederler. yiniyetli kifli iyiniyetin varln ispat etmek zorunda deildir. Ancak karfl taraf, iyiniyetli olduunu ileri sren kiflinin bu iddiasnn aksini ispat edebilir. Dier ifade ile, iyiniyet karinesi nedeniyle
SIRA SZDE dier taraf
iyiniyetli olduunu ispat etme yknden kurtulmufl kiflinin karflsnda
onun iyiniyetli olmadn ispat etmek zorundadr. TMK. m.3 ikinci fkrasnda yer
alan, Ancak, durumun gereklerine gre, kendisinden beklenen
D zeni
fi N E L gstermeyen
M
kimse iyiniyet iddiasnda bulunamaz fleklindeki hkm erevesinde karfl taraf,
bir hakk kazanmakta olan kiflinin iyiniyetli olmadn, onun kendisinden beklenen
S O R U
zeni gstermemifl olduunu ispat etmek suretiyle ortaya koyacaktr.
Karine, mevcut ve bilinen

olgulardan, bilinmeyen bir
olgunun varl sonucunu
karmaktr. ddiasn
karineye dayandran kifli, bu
karine dolaysyla iddiasn
ispat yknden kurtulmakta,
ispat yk karfl tarafa
gemektedir.
yiniyet, sadece mal varl haklarnda deil, kiflilik haklarnn (rnein;

D K K Aaile
T hukuku ile
ilgili bir ksm haklarn) domas, kazanlmas, hkm ve sonularn meydana getirmesinde de nemli rol oynar. yiniyet en ok haklarn devren kazanlmasnda
rol oynar.
SIRA SZDE
yiniyetin Unsurlar
N N
yiniyetten sz edebilmek iin belirli zellikleri bulunan bir bilgisizliin

AMALARIMIZ varl gereklidir. TMK. m.3 ikinci fkrasnda yer alan, Ancak, durumun gereklerine gre,
kendisinden beklenen zeni gstermeyen kimse iyiniyet iddiasnda bulunamaz
K T Abaz
P unsurlarfleklindeki hkm, bilgisizliin niteliinin belirlenmesi iin iyiniyetin
nn mevcut olduu ve bunlarn arafltrlmas gerektii sonucunu ortaya koymaktadr.
yiniyetin unsurlar e ayrlarak incelenebilir:
TELEVZYON
1. Kifli hatal (yanlfl) bir bilgiye sahip veya bilgisiz olmaldr.
2. Bu hatal (yanlfl) bilgi veya bilgisizlik kendi kusurundan ortaya kmfl olmamaldr. Baflka bir ifade ile, mazur grlebilir bir hatal (yanlfl) bilgi veya bilgisizlik bulunmal; gereken zenin gsterilmesi ihmal edilmifl olmamaldr.
NTERNET
3. Bu hatal (yanlfl) bilgi veya bilgisizlik; ya yalnz hakkn doumu veya kazanlmas annda bulunmal ya da devaml olarak mevcut olmaldr.
yiniyetin Sonular
yiniyetin en nemli sonucu (hkm), haklarn kazanlmasn salamasdr. Gerekten iyiniyet, bir hakkn kazanlmas iin gerekli olan flartlarn mevcut olmamasna veya hakkn geiflini engelleyen sebeplerin varlna ramen, o hakkn geerli bir flekilde kazanlmasna imkan salamaktadr. Demek ki, bir hakkn kazanlmas iin gerekli olan unsurlar mevcut olmasa dahi, iyiniyetli davranan kifli, bu hakk
geerli olacak bir flekilde kazanmfl olur.
Ancak baz istisnai hallerde kifli iyiniyetli de olsa, hakk kazanmas sz konusu
olmayacaktr. Bu istisnai haller; iyiniyetin, daha ncelikli korunmas ngrlmfl
olan yararlarla atflmas nedeniyle ortaya kmaktadr. Bu istisnai haller, ayrt et-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
me gc bulunmayann, mal alnann ve mal elinden rzas olmadan kmfl olan

kiflinin korunmasna iliflkindir:
Ayrt Etme Gc Bulunmayan Kiflinin Korunmas: Bir hakk iyiniyetle kazanabilecek bir kiflinin menfaati, ayrt etme gc bulunmayan bir kifliden hakk kazanabilmesinde hukuk dzeni tarafndan ilk srada korunmamfltr. Burada Kanun, bir
hakkn iyiniyetle kazanlmasndan nce, ayrt etme gc bulunmayan kiflinin menfaatlerini ne alarak onu korumaktadr. Gerekten TMK m.15te bu ynde, Kanunda gsterilen ayrk durumlar sakl kalmak zere, ayrt etme gc bulunmayan
kimsenin fiilleri hukuki sonu dourmaz fleklindeki hkme yer verilmifltir.
Mal alnann Korunmas: alnmfl olan bir maln temliki halinde, gerek
malik, iyiniyetli kifliye de takipte bulunabilir. TMK 989. maddede taflnr alnan,
kaybolan ya da iradesi dflnda baflka herhangi bir flekilde elinden kan zilyetin, o
fleyi elinde bulunduran herkese karfl befl yl iinde taflnr davas aabilecei hkme balanmfltr. Ayn maddenin ikinci fkrasna gre bu taflnr, ak arttrmadan
veya pazardan ya da benzeri eflya satanlardan iyiniyetle edinilmifl ise iyiniyetli birinci ve sonraki edinenlere karfl taflnr davas, ancak denen bedelin geri verilmesi kofluluyla alabilecektir.
Mal Elinden Rzas Olmadan kmfl Kimsenin Korunmas: Malvarl kendisinin rzas olmadan elinden kmfl kifliyi de kanun koyucu, iyiniyetli kifliden nce
korumaktadr. Malvarlnn bir kiflinin rzas olmadan elinden kmas, halde
sz konusu olur:
a) Mal kaybolmufl kiflinin korunmas: Bir kimsenin mal varlndan kaybolmufl
bir fleyi bulan iyiniyetli kifli, Kanunda aranan baz ykmllkleri yerine getirmemiflse bulduu eflya zerinde mlkiyet hakkn kazanamaz. TMK m.769 hkmne
gre, Kaybedilmifl bir fleyi bulan kimse, maln sahibine, sahibini bilmiyorsa kolluk kuvvetlerine, kylerde muhtara bildirmek veya arafltrma yapmak ve gerektiinde ilan etmek zorundadr. Bulunan fley nemli lde deerli ise her halde kolluk kuvvetlerine veya muhtara bildirmek gerekir. Oturulan bir evde veya ifl yerinde ya da kamu hizmeti grlen yerde bir fley bulan kimse, bunu o yer sahibine veya kiracya ya da kamu hizmeti grlen yerde denetim ve gzetim ile grevli olanlara teslim etmek zorundadr.
b) Mal alnmfl kiflinin korunmas: Bir kimsenin malvarlndan bir fley alnmflsa, mal alan da ondan satm ve benzeri yollardan alan kifli de iyiniyetli olsalar bile o mal stnde herhangi bir hak kazanamaz.
c) Mal gaspedilen kiflinin korunmas: Bir kimsenin malvarlndan bir fley gaspedilmiflse, ne mal gaspeden ve ne de ondan satm ve benzeri yollardan elde
eden kifli, iyiniyetli olsa bile, o mal stnde herhangi bir hak kazanamaz. Yalnz,
bulunmufl, alnmfl ve gaspedilmifl mal bir pazar veya aleni bir mzayededen almfl olan iyiniyetli kifliden, dedii bedel verilmek kofluluyla, maln iadesi istenebilecektir (bkz. TMK m.989/2).
yiniyetli olma sonularn, dier rnekler bir yana, zellikle eflya hukuku, aile
hukuku, miras hukuku ve borlar hukukunda gstermektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Kiflinin iyiniyetli
olmasna ramen hakk kazanmasnn sz konusu olamayaca baz istisSIRA SZDE
nai hallerde kimlerin haklar ncelikle korunmufl olur?
D fi N E L M
Eflya Hukukunda
yiniyetli olma sonularn en ok eflya hukukunda ayni haklarn, zellikle de mlkiyet hakknn
gsterir. Mlkiyet hakk asnda iyiniyetin sonulaS O kazanlmasnda
R U
r taflnr ve taflnmazlar iin ayr ayr incelenebilir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Taflnrlar zerinde Mlkiyet Hakknn yiniyetle Kazanlmas

Taflnr mlkiyetinin konusu, nitelikleri itibaryla taflnabilen maddi fleyler ile edinmeye elveriflli olan ve taflnmaz mlkiyetinin kapsamna girmeyen doal glerden
oluflur (TMK m.762). Taflnrlar zerindeki mlkiyet hakknn iyiniyetle kazanlp
kazanlamayaca, o taflnr maln sahibinin elinden rzas ile kp kmamasna
gre belirlenmektedir.
Sahibinin elinden isteiyle kan taflnrlarda, bir eflyann sahibi o eflyay
bir hukuki ifllem (kullanm dnc TBK m.379; saklama szleflmesi TBK m.561) ile
belli bir sreliine bir baflkasna vermifl olmaktadr. Bu tr eflyalara braklmfl eflyalar denilmektedir. Bir kifli bir taflnrn kiraya vermifl ya da rehin olarak brakmflsa bu eflyalar da sahibinin elinden isteiyle kmfl demektir. TMK m. 988 hkm,
bir taflnrn emin sfatyla zilyedinden o fley zerinde iyiniyetle mlkiyet veya snrl ayni hak edinen kimsenin ediniminin, zilyedin bu tr tasarruflarda bulunma
yetkisi olmasa bile korunaca ynndedir. Bir kiflinin eflyasn elinde bulunduran
(zilyedi olan) bir baflka kifliden o eflyann mlkiyet hakkn kazanan kiflinin iyiniyetini bu Kanun hkm korumaktadr. Bu durumda iyiniyetli olarak eflyay (o eflyann gerek hak sahibi olmadn bilmedii kifliden, bilgisizliinde bir kusuru olmakszn) satn alan kiflinin o eflya zerindeki mlkiyet hakk korunmaktadr. Sonuta, hak sahibi olmayan bir kifliden taflnrn mlkiyetini bu flekilde iyiniyetle elde etmifl kiflilere karfl, eflyay kendi istei ile elinden karmfl kiflinin eflyann iadesini talep etmesi mmkn olmayacaktr.
Sahibinin elinden istei olmadan kan taflnrlarda ise durum daha farkldr. Sahibinin elinden istei dflnda kan mal (eflya), alnmfl, kaybedilmifl veya
iradesi dflnda baflka herhangi bir flekilde elinden alnmfl [rnein; elinden zorla
alnmfl (gaspedilmifl)] mal (eflyay) ifade eder. TMK m.989 hkm bu durumlara
iflaret etmektedir. Madde hkmne gre, taflnr alnan, kaybolan ya da iradesi dflnda baflka herhangi bir flekilde elinden kan zilyet, o fleyi elinde bulunduran
herkese karfl befl yl iinde taflnr davas (istihkak davas) aabilecektir. Ancak bir
taflnr mal befl yl sre ile davasz ve aralksz iyiniyetle ve malik sfatyla (malik
olduu inancyla) zilyetliinde bulunduran kifli, zamanaflm yoluyla bu srenin sonunda o taflnr maln maliki olur (TMK m.777/1). Bu durumda kiflinin mlkiyet
hakkn kazanabilmesi iin, iyiniyetli olmas, bu iyiniyetin (bir dava almadan ve
hukuken bir kesinti olmadan) davasz ve aralksz srmesi ve befl yllk bir srenin
gemifl olmas flartlar aranacaktr. Zilyetliin irade dfl kaybedilmesi halinde zilyet,
bir yl iinde mal (eflyay) ele geirir veya aaca dava yoluyla onu yeniden elde
ederse zamanaflm kesilmifl olmaz (TMK m.777/2).
TMK, sahibinin elinden isteiyle kan taflnrlarda iyiniyetli kiflileri koruyarak
hakk kazandrd halde, sahibinin istei dflnda elinden kan taflnrlarda iyiniyetli kifliyi deil, asl hak sahibini korumakta ve hakkn iyiniyetli kifli tarafndan kazanlmasna msaade etmemektedir. Dier ifade ile byle bir durumda kanun koyucu, eflyas elinden istei dflnda kmfl olan hak sahiplerinin menfaatini, iyiniyetli kiflilerin menfaatlerinden stn tutmaktadr.
Kanun koyucu TMK m.989da dzenlenen hkme bir istisna getirmifltir. O da
990. maddedeki hkmdr. Bu dzenleme uyarnca Zilyet, iradesi dflnda elinden kmfl olsa bile, para ve hamiline yazl senetleri iyiniyetle edinmifl olan kimseye karfl taflnr davas aamaz. Sahibinin elinden istei dflnda kan fley para
ya da hamiline yazl senet (rnein; ek, pay senedi) ise (bu durumu bilmeyen)
iyiniyetli kiflilerin para ya da bu tr senetleri edinmeleri mmkn olabilecektir.
143
Taflnr mlkiyetinin konusu,

nitelikleri itibaryla
taflnabilen maddi fleyler ile
edinmeye elveriflli olan ve
taflnmaz mlkiyetinin
kapsamna girmeyen doal
glerden oluflur.
Braklmfl eflya, sahibi
tarafndan kullanm dnc,
saklama szleflmesi vb.
hukuki ifllemle belli bir
sreliine bir baflkasna
verilmifl olan eflyadr.
Bir eflyay befl yl sre ile

davasz ve aralksz
iyiniyetle ve malik sfatyla
(malik olduu inancyla)
zilyetliinde bulunduran
kifli, zamanaflm yoluyla o
eflyann maliki olur.
144
Sahibinin elinden istei olmadan kan taflnrlarda bu flekilde bir dzenleme

yapmfl olan kanun koyucu, iyiniyetli kiflileri tamamen korumasz da brakmamfltr. TMK 989. maddenin ikinci fkrasnda bu hususta Bu taflnr, ak artrmadan
veya pazardan ya da benzeri eflya satanlardan iyiniyetle edinilmifl ise iyiniyetli birinci ve sonraki edinenlere karfl taflnr davas, ancak denen bedelin geri verilmesi kofluluyla alabilir hkmne yer vermektedir. Bu flekilde iyniyetli kifli ancak
dedii bedel kendisine iade edilirse eflyay geri verecektir.
Taflnmazlar zerindeki Mlkiyet Hakknn Kazanlmas
Taflnmazlar TMK 704. maddede saylmfltr. Bunlar; arazi, tapu ktnde ayr
sayfada kaydedilen bamsz ve srekli haklar, kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmlerdir.
Taflnmaz zerinde ayni haklar (mlkiyet ve snrl ayni haklar) kural olarak tapu siciline tescil ile kazanlr. TMK m.7 hkm gereince tapu sicili resmi sicillerden olduu iin doruluu hakknda bnyesinde bir adi karine barndrmaktadr.
Bunun amac, tapu sicilindeki kaytlara herkesin dorudan gvenebilmesini salamaktr. Esasen bu gven Kanun tarafndan da dorudan korunmaktadr. TMK m.
1023te bu ynde, Tapu ktndeki tescile iyiniyetle dayanarak mlkiyet veya
bir baflka ayni hak kazanan nc kiflinin bu kazanm korunur hkmne yer
verilmektedir. Grld zere taflnmazlarla ilgili olarak tapu siciline itimat ilkesi benimsenmifltir. Bir kifli iyiniyetle, tapu sicilindeki kaytlara gvenerek bir hukuki ifllem yapmflsa Kanun tarafndan korunmakta ve hak sahibi olmaktadr.
Bir kifli, bir taflnmaz iyiniyetle fakat geerli bir hukuki sebep olmakszn (devre yetkili olmayan bir kifliden) satn almflsa, bu taflnmazn mlkiyetini kazanamaz.
SZDE
Ancak TMKSIRA
712.
madde, iyiniyetli olan kiflinin, taflnmaz on yl sre ile davasz ve
aralksz (zilyet olarak) elinde bulundurmas halinde, onuncu yln sonunda taflnmazn mlkiyetini
(olaan) zamanaflm yoluyla kazanmasna imkn vermektedir.
D fi N E L M
Grld zere iyiniyet burada tek baflna mlkiyetin kazanlmasna yetmemektedir. yiniyetin yansra, bu iyiniyetin davasz ve aralksz devam etmesi ve bu fleS O R U
kilde on yllk
srenin de gemifl olmas gerekmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Taflnrlar zerindeki
D K K A T mlkiyet hakknn iyiniyetle kazanlp kazanlamayaca, o taflnr
maln sahibinin elinden rzas ile kp kmamasna gre belirlenmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
SIRA SZDE
Aile Hukukunda
Aile hukukunda da iyiniyetin sonularna rastlanmaktadr. rnein, evliyken yeniAMALARIMIZ

den evlenen
bir kimsenin nceki evlilii mutlak butlan karar verilmeden nce sona erer ve ikinci evlenmede dier efl iyiniyetli ise (yani evlendii kiflinin halen evli olduunu bilmiyorsa) artk ikinci evliliin butlanna karar verilemez (TMK
m.147/3). K T A P
Borlar Hukukunda
TAlacan
E L E V Zdevri,
Y O N bir alacan
alacakl tarafndan yazl
flekilde bir baflkasna
devredilmesidir.
NTERNET
T E L E V Z Y O Niyiniyetin sonular asndan alacan devri (alacan temliBorlar hukukunda

ki) rnek verilebilir. Alacan devri, bir alacan alacakl tarafndan yazl flekilde
bir baflkasna devredilmesini ifade eder (TBK m.184). Bu devrin gerekleflebilmesi iin borlunun izninin alnmasna ihtiya yoktur. Borluya, alacan devredilmifl
NTERNET
olduu haber verilirse borcunu artk yeni alacaklya demesi gerekir. Ancak borcun devredildii kendisine bildirilmemiflse, eski alacaklsna iyiniyetle borcunu
demekle borcundan kurtulmufl olur. Bu ynde TBK m.186 hkm flu flekildedir:
145
Borlu, alacan devredildii, devreden veya devralan tarafndan kendisine bildirilmemiflse, nceki alacaklya; alacak birka kez devredilmiflse, son devralan yerine nceki devralanlardan birine iyiniyetle ifada bulunarak borcundan kurtulur. Byle bir durumda alacan baflkasna devredilmifl olduu bilgisi kendisine
verilmemifl olan borlu bilgisizlii nedeniyle iyiniyetlidir ve Kanun da onu korumaktadr. Borlu iyiniyetli olarak borcunu eski alacaklsna demifl ise yeni alacaklnn borcun kendisine denmesini ondan istemesi mmkn olmayacaktr.
HAKKIN KAYBEDLMES
Bir hakkn hak sahibinin elinden kmas, o hakkn hak sahibinden ayrlmas hakkn kaybedilmesi demektir. Haklarn kaybedilmesi iki grupta toplanabilir. Bir hakkn nisbi kayb iken dier hakkn mutlak kaybdr.
Bir hak sahibi, sahip olduu bir hakk bir baflka kifliye devretmekle sahip olduu hakk kaybetmifl olur. Bu hakkn nisbi kaybn teflkil eder. Haklarn devren kazanlmasna yol aan bir hukuki ifllem (rnein; satfl szleflmesinde satfl ile; bafllama szleflmesinde bafllama ile) veya hukuki olay (rnein; bir kiflinin lm ile
mirasn miraslarna gemesi), eski sahibi bakmndan hakkn kaybedilmesi sonucunu doururlar.
Bir hakkn kayb sonucunda hak tamamen ortadan kalkyorsa hakkn mutlak
kayb sz konusu olur. Hakkn mutlak kayb da bir hukuki olay, hukuki fiil ya da
hukuki ifllem sonucu gerekleflebilir.
Bir hukuki olay olan lmn gerekleflmesiyle hak sahibinin kiflilik haklar, bu
tr haklar miraslarna intikal edemeyeceinden tamamen ortadan kalkar. Ayn
flekilde hak sahibinin lmyle (varsa) sahip olduu velayet hakk da son bulur.
Hak konusu fleyin telef olmas da o fley zerindeki hakk sona erdirir (rnein; bir
kiflinin kedisinin lmesi; arabasnn yanarak kullanlamayacak hale gelmesi; teknesinin ak denizde batmas). Kazandrc zamanaflm (TMK m. 712, 713, 777) ile
yeni bir kifli hak kazandnda, nceki hak sahibinin hakk ortadan kalkar. Bu kaybn sebebi, belli bir srenin gemesinden yararlanlarak yeni bir hakkn kazanlmfl
olmasdr. Hak dflrc sre de belli bir sre iinde kullanlmas gereken bir hakkn kullanlmamas nedeniyle hakkn sona ermesine neden olur (rnein; TMK
m.606 hkmne gre miralar mirasbrakann lmn rendikleri tarihten itibaren ay iinde miras reddetme hakkna sahiptirler. Bu sre iinde miras reddetme hakkn kullanmamfl miras miras kaytsz flartsz kazanmfl olur (TMK m.610).
Bir hukuki fiil de haklarn mutlak olarak kaybedilmesine yol aabilir. Bir kiflinin bir taflnrn terk etmesi de (rnein; sahip olduu bir eflyasn pe atmas)
hakk sona erdirir (TMK m.778). Bu flekilde terkedilmifl bir eflya sahipsiz eflya haline gelir. TMK m.578 mirastan yoksunluk bafll altnda miraslk hakknn
kaybedilecei halleri saymfltr. Bunlardan birisi de miraslardan birinin mirasbrakan ldrmesi halidir. Mirasbrakan rdrmfl bir miras bu hkme gre miraslk hakkn kaybetmifl olur. Trk Medeni Kanununda zina bir boflanma sebebi
olarak dzenlenmifl bulunmaktadr. Ancak dava hakk olan efl, dierini affeder ve
sresi iinde dava amazsa bu hakkn kaybetmifl olur (TMK m.161).
Bir hukuki ifllem de hakkn mutlak kaybna neden olabilir. Feragat halinde bir
hukuki ifllemle hak sona erebilir (rnein; mirastan feragat szleflmesiyle mirastan
feragat eden, miraslk sfatn, dolaysyla miras hakkn kaybeder, TMK m.528).
Ayn flekilde kamulafltrma da taflnmaz mlkiyetinin bir hukuki ifllemle mutlak
kaybna yol amaktadr.
Hakkn kaybedilmesi, bir

hakkn hak sahibinin
elinden kmas, o hakkn
hak sahibinden ayrlmasdr.
Hak sahibinin, sahip olduu
bir hakkn hukuki ifllem,
hukuki fiil ya da hukuki olay
sonucunda bir baflka kifliye
devredilmesiyle hakkn nisbi
kayb gerekleflir.
Hakkn mutlak kayb, bir
hakkn, hukuki olay, hukuki
fiil ya da hukuki ifllem
sonucunda tamamen
ortadan kalkmasyla
gerekleflir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
146
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
N T E Rkullanlmas,
NET
Hakkn
kiflinin
hukuk dzenince korunan
menfaatleri (haklar)
erevesinde, kendisine
tannan yetkilerinden
faydalanmak zere harekete
gemesidir.
Davranfl kurallar, kiflilerin
haklarn kullanrken ve
borlarn ifa ederken hangi
kurallara gre hareket
edeceklerini gsteren, baflka
deyiflle haklarn kapsamn
ve ieriini dzenleyen
kurallardr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Haklarn kaybedilmesi
K T A P ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir
kaynak olarak Hukuka Girifl ve Hukukun Temel Kavramlar adl kitab inceleyebilirsiniz
( fieref Gzbyk, Ankara: Turhan Kitabevi, 2010 ).
TELEVZYON
HAKKIN KULLANILMASI
Hakkn Kullanlmas ve Snrlar
NTERNET
Hak, kiflinin hukuk dzenince korunan menfaatleri olduuna gre bu korunan

menfaatler erevesinde kendisine tannan yetkilerinden faydalanmak zere kiflinin harekete gemesi hakkn kullanmasn ifade edecektir. Bu flekilde kiflilerin
haklarn kullanrken ve borlarn ifa ederken hangi kurallara gre hareket edeceklerini gsteren, baflka deyiflle haklarn kapsamn ve ieriini dzenleyen kurallar davranfl kurallar olarak nitelendirilir. Trk Medeni Kanunu Hukuki iliflkilerin kapsam kenar baflln taflyan 2. maddesinde genel bir dzenleme ile davranfl kurallarna (objektif iyiniyet kurallarna) yer vermektedir.
Herkesin haklarnn olduu dflnldnde, esasen her hakkn kullanlmas
durumunda hukuken birinin lehine, dierinin veya dierlerinin aleyhine sonular
dourabilecei de ortaya kmaktadr. Bu nedenle kiflilerin haklarn kullanrken
baflkalarnn mal veya kiflisel varlklarna, ksaca menfaatlerine zarar verebilmeleri
her zaman mmkn grnmektedir. Byle bir durumda hukuk dzeni devreye girerek ortaya kabilecek menfaat atflmalarnn nne geebilecek bir zm retmeli ve bir hakkn kullanlmasnn hangi halde hukuk dzenince korunacana dair esaslar belirlemelidir. Trk Medeni Kanununun 2. maddesi byle bir kural iermektedir. Maddedeki Herkes haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken
drstlk kurallarna uymak zorundadr hkm ile Kanun, kiflinin haklarn kanunla kendisine tannan snrlar iinde diledii gibi kullanabileceini ngren yaklaflmn (bireyci grfl) tesine geerek, konulan kurallarn bireysel yararlar kadar
toplumsal yararlar da gereklefltirmek amacnn bulunmas gerektiinden hareketle, hakkn sahibi tarafndan ancak bu amaca uygun llerde kullanldnda hukuk dzenince korunabilecei esasn (toplumsal grfl) benimsemifltir.
TMK m.2 hkmnn getirdii genel kural dflnda, hakkn kullanlmas srasnda hak sahibinin davranfllarnn snrlarnn bir kanun hkmyle de belirlenmifl olduu grlebilmektedir. Bu ynde rnek olarak, mlkiyet hakknn kullanlmasnn toplum yararna aykr olamayacan dzenleyen Anayasann 35.
maddesi hkm gsterilebilir. Ayn flekilde TMK m.737 hkm ile komflu hakkna iliflkin kullanma biimi dzenlenmifltir. Bu hkme gre, Herkes, taflnmaz
mlkiyetinden doan yetkileri kullanrken ve zellikle iflletme faaliyetlerini srdrrken, komflularn olumsuz flekilde etkileyecek taflknlktan kanmakla ykmldr. zellikle, taflnmazn durumuna, niteliine ve yerel adete gre komflular arasnda hofl grlebilecek dereceyi aflan duman, buu, kurum, toz, koku
kartarak, grlt veya sarsnt yaparak rahatszlk vermek yasaktr. Grlecei zere, Medeni Kanun taflnmaz malikinin mlkiyet hakkn kullanrken komflularna zarar verecek her trl taflknlktan kanmak zorunda olduunu belirtilerek yasak olan hareketler dzenlenmifltir. Kanundan doan haklar kullanlrken, kanunkoyucunun, bu haklar dzenlerken belirledii snrlamalara uyulmas gerekmektedir.
147
Hakkn Kullanlmasnda Drst Davranma

(Drstlk Kurallar)
Trk Medeni Kanununun 2. maddesinde bahsi geen drstlk kurallar hukuki
iliflkilerin ieriini dzenlemektedir. Bu kurallar belirli bir makam tarafndan konulmufl yazl kurallar deillerdir. Bu yazl olmayan kurallar kifliler dflnda oluflmufl ve onlara zorla kabul ettirilmifl kurallardr. Drstlk kurallarn hakim nne gelen uyuflmazlkta taraflarn bir talebi olmasa da kendiliinden uygulamakla
ykmldr.
TMK m.2de yer alan Herkes haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr fleklindeki birinci fkra hkm kifli
davranfllarna yneliktir.
Drstlk kurallar (objektif iyiniyet kurallar), drst, normal, orta zekal, makul kiflilerin, toplum iinde karfllkl gvene, ahlaka ve drstle dayal davranfllar sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla ifl hayatnn gereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen yazl olmayan kurallarn tmn ifade
etmektedir. Bir hak sahibi hakkn kullanrken, bir borlu borcunu ifa ederken bu
esaslara uygun hareket etmifl mi etmemifl mi ona baklacak ve drstlk kurallarna uygun davranp davranmad belirlenecektir.
Drstlk kurallar, esas itibaryla, kiflilere hem haklarn kullanrken hem de
borlarn ifa ederken drst ve doru davranmak zorunda olduklarn hatrlatmaktadr. TMK m.2 hkm, sadece hak sahipleri ve borlular ynnden deil, hakimler asndan da genel bir ilkeye uyulmas gerektii ynnde dikkat ekmektedir. Her hukuki olayda kiflilerin haklarn kullanrken veya borlarn yerine getirirken drst davranp davranmadklarn hakim takdir edecektir. Hakim, kiflilerin drst davranp davranmadklarn belirlerken, drst, namuslu, makul, hareketlerinin sonularn dflnebilen, sorumluunun kapsamn bilen bir farazi kiflinin ne flekilde hareket edebileceini gznnde bulundurarak uyuflmazlk hakknda sonuca varacaktr.
Bir hakkn kullanlmas, szleflmeye dayal olabilir. Szleflmenin taraflar, szleflmeden doan iliflkide birbirlerine verdikleri sz ve taahhtleri yerine getirmekle ykmldrler. Bu sayede taraflarn verdikleri sz ve taahhtlere bal kalacaklar (ahde vefa) kanaati taraflar arasnda uyanr ve bir gven iliflkisi tesis edilmifl
olur. Szleflme yapldktan sonra, szleflmeye iliflkin hal ve flartlarda nemli deifliklikler ortaya ksa ve bu nedenle de borlunun ifa edecei edim daha da arlaflsa bile ahde vefa ilkesi gerei szleflmenin aynen ifa edilmesi gerekir. Ancak bu
durum mutlak deildir. Bazen ahde vefa ilkesinin uygulanmas drstlk kurallarna aykr sonular ortaya karabilir. zellikle szleflme yaplrken nceden ngrlemedii iin szleflmede hkme balanmamfl olan olaanst bir halin sonradan ortaya kmas halinde szleflmenin ayn flartlarla yerine getirilmesi borlunun ciddi flekilde zarar grmesine hatta mahfna yol aacandan, szleflmedeki
mevcut hkmlere gre ifann istenmesi drstlk kurallarna uygun olmaz. Byle bir durumda hakim borlunun talebi zerine szleflmeyi yeni durum ve flartlara
uygun olarak deifltirmeli, szleflmeden dnlmesine imkn tanmal ya da drstlk kurallarnn gerektirdii hallerde ileriye etkili sonular douracak flekilde szleflmenin feshine karar vermelidir. Emprevizyon teorisi (ngremezlik teorisi) denilen bu yaklaflma uygun olarak Trk Borlar Kanununun 480. maddesinin ikinci fkrasnda eser (istisna) szleflmesinde cretin gtr olarak tespit edilmifl olduu hallere iliflkin olarak flu hkme yer verilmifltir: Ancak, bafllangta ngrle-
Drstlk ilkesi, ister

kanundan, ister
szleflmeden yahut szleflme
ncesi iliflkiden domufl
olsun, ortaya kan haklarn
kullanlmasna, bir bor
domuflsa da borcun ifasna
iliflkin olacaktr.
Szleflmeden doan iliflkide,

szleflmeye iliflkin hal ve
flartlarda nemli
deifliklikler ortaya ksa ve
bu nedenle borlunun ifa
edecei edim daha
arlaflsa bile, ahde vefa
ilkesi gerei szleflmenin
taraflarca aynen ifa
edilmesi, taraflarn
birbirlerine verdikleri sz ve
taahhtlere bal kalmalar
esastr. Ancak bu durumun
istisnalar vardr.
148
meyen veya ngrlebilip de taraflarca gz nnde tutulmayan durumlar, taraflarca belirlenen gtr bedel ile eserin yaplmasna engel olur veya son derece glefltirirse yklenici, hakimden szleflmenin yeni koflullara uyarlanmasn isteme,
bu mmkn olmad veya karfl taraftan beklenemedii takdirde szleflmeden
dnme hakkna sahiptir. Drstlk kurallarnn gerektirdii durumlarda yklenici, ancak fesih hakkn kullanabilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TELEVZYON
Drstlk kurallarna
N T E Rteflkil
N E T eden kanuna
aykrlk
SIRAhile,
SZDE
karfl
bir emredici
hukuk kuralnn, hukuka
aykr bir fiil iin ngrd
yaptrmdan korunmak
D fi N E L M
amacyla, kanunda yer alan
bir baflka kuraldan
yararlanarak yasaklanmfl
S O Relde
U etmektir.
sonucu
DKKAT
D K K A Tnormal, orta zekl, makul, drst kiflilerin, toplum iinde karfllkl

Drstlk kurallar
gvene, ahlaka ve drstle dayal davranfllar sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla ifl SIRA
hayatnn
SZDEgereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen kurallardr.
N N
Trk Medeni Kanununun 2.

maddesinin ikinci fkrasnda
yer alan Bir hakkn aka
AMALARIMIZ
ktye kullanlmasn hukuk
dzeni korumaz fleklindeki
dzenleme, hakkn ktye
kullanlmasna iflaret eder.
Bir
K hak,
T sahibi
A P tarafndan iyi
kullanld takdirde hukuk
dzenince korunmaya
layktr, aksi takdirde hukuk
Tdzeninin
E L E V Z korumasndan
YON
yararlanamaz.
NTERNET
fi N E L M dzenlenen drstlk kurallarna iliflkin hkm genel niteMedeniDKanunda

liktedir. Bu yzden her hukuki olay ve hukuki iliflki iin ayr ayr drstlk kurallarna uygunS hareket
tarzn nceden belirlemek mmkn olmamakla birlikte, dO R U
rstlk kurallarnn ifllevini tespit etmek imkn dhilindedir. Hukuki ifllemlerin yorumunda ilk olarak o hukuki ifllemin taraflarnn irade aklamalar ele alnr. AnDKKAT
cak, bu aklamalarla irade sahibinin ne demek istediinden ziyade, drst, doru, namuslu ve orta zekl bir kimsenin bu irade aklamalarndan nasl bir anlam
SIRA SZDE Gven ilkesinin flnda, hukuki ifllemlerin ve zellikle szkaraca arafltrlr.
leflmelerin yorumu bu flekilde yaplr. Bir hukuki ifllem yaplrken taraflarn, kapsamn belirledikleri esasl noktalar dflnda kalan ikinci derecedeki (tali) noktalar
AMALARIMIZ
hakknda da hakim iflin niteliine gre, bu ikinci derecedeki noktalar belirlerken
drstlk kurallarn gz nnde bulunduracak ve hayatn normal akflna gre
drst, makul,
saygl, orta zekl bir kiflinin ne gibi hususlar ikinci dereK Thukuka
A P
ce koflullar olarak belirleyeceini dikkate alarak taraflar arasndaki hukuki ifllemin
tali noktalarn tespit edecektir. Taraflar bir szleflme yaplmadan nceki aflamada
da drstlk
kurallarna uymaldr. Bu aflamada taraflar zellikle szleflmenin yaTELEVZYON
plmasna etkili olacak hususlar hakknda birbirlerini bilgilendirmelidir. Bir emredici hukuk kuralnn hukuka aykr bir fiil iin ngrd yaptrmdan korunmak
amacyla kanunda yer alan bir baflka kuraldan yararlanarak yasaklanmfl sonucu
T E R N E T olan kanuna karfl hilede de esasen bir hukuk kural, drstelde etmek Ndemek
SIRA SZDE
lk kurallarna
aykr kullanlmaktadr. Kanun koyucu, kiflilere tand haklarn belirli snrlar erevesinde kullanlmasn ngrmektedir. Bu snrlarn belirlenmesi
ynnden Dde
kurallar ne kmaktadr. Ayn flekilde kanun koyucu, bir
fi drstlk
NELM
hukuki kurumu dzenlerken o hukuki kurumun amaca uygun kullanlmasn da
istemektedir. Bu ynde bir hukuki kurumun amac dflnda kullanlmas da drstS O R U
lk kurallarna aykr dfler (rnein; vatandafllk elde etmek iin evlenme).
N N
K T A P
SIRA SZDE
Ahde vefa ilkesinin

uygulanmas her zaman drstlk kurallarna uygun sonular m
SIRA SZDE
dourur?
Hakkn Ktye Kullanlmas
AMALARIMIZ
Trk Medeni
Kanunu 2. maddesinin ikinci fkrasnda, dier bir nemli ilkeyi, hakkn ktye kullanlmasn dzenlenmifltir. Bu fkra hkm, Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz fleklindedir. Kanun, 2. maddesinin
K T A haklarn
P
birinci fkrasnda
drstlk ilkesine uyularak kullanlmasn emretmekte,
ikinci fkrasnda da drstlk kuralna uyulmamasnn ne tr sonular douracan ortaya koyarak bunun iin gerekli koflullar belirtmektedir. Her iki hkm birbiT E L E V Zayr
Y O N olmakla birlikte, aralarnda mflterek yanlar da mevcuttur. lk
rinden tamamen
NTERNET
149
fkrada ifade olumlu, ikinci fkradaki olumsuz olmasna ramen hakkn ktye
kullanlmas, drstlk ilkesine sk surette bal bulunmaktadr.
Maddenin hakkn aka ktye kullanlmasn yasaklayan ikinci fkra hkm
dorudan doruya hakime yneliktir. Bir hak, sahibi tarafndan iyi kullanld takdirde hukuk dzenince korunmaya layktr. Ancak sahibi hakkn ktye kullanyorsa hukuk dzeninin korumasndan yararlanamaz. Hakkn ktye kullanlmasn yasaklayan hukuk kural emredici nitelikte olup, davada ileri srlen olgular
gz nnde bulundurularak hakim tarafndan dorudan dikkate alnacaktr.
Hakkn ktye kullanlmasndan bahsedebilmek iin, baz koflullarn gerekleflmifl olmas gerekir. Bu koflullar flunlardr: 1- Hukuk dzeni (kanun) tarafndan tannmfl bir hakkn varl, 2- Bu hakkn (hakl bir menfaatin yokluu, hakkn sosyal veya ekonomik amacndan saptrlmas gibi) aka drstlk kuralna aykr
olarak kullanlmas, 3- Hakkn drstlk kuralna aykr kullanlmasndan baflkalarnn zarar grmfl veya zarar grme tehlikesiyle karfllaflmfl olmalar. Bir hakkn
kullanlmasnn baflkalarnn menfaatlerini zarara uratmfl olsa bile her zaman
hakkn ktye kullanlmas teflkil etmeyebileceini de unutmamak gerekir. rnein bir kiflinin maliki olduu bir arsa zerine gerekli yap iznini alarak inflaat yapmas ve bunun sonucunda evimizin nndeki manzarann kapanmas bu flekilde
deerlendirilmelidir. Bu flartlar esas alnmak kaydyla srf baflkasna zarar vermek
amacyla hareket edilmesi, menfaatler arasnda aflr dengesizlik bulunmas ve yaratlmfl olan gvene aykr hareket edilmesi de dikkat ekici hakkn ktye kullanlmasna iliflkin olay rnekleridir.
Medeni Kanun hakkn ktye kullanlmasn korumamfl 2. maddesinin ikinci
fkrasnda genel bir yaptrm ngrmfltr. Bu yaptrmn yan sra baz zel yaptrmlarn da TMKda dzenlendii grlmektedir. rnein, TMKnn 186. maddesinde evlilik birliinin efllerce bereber ynetilecei hkme balanmfl olmakla birlikte, 190. maddede, efllerden birinin birlii temsil yetkisini aflmas veya bu yetkiyi
kullanmada yetersiz kalmas halinde hakimin, dier eflin istemi zerine temsil yetkisini kaldrabilecei ya da snrlandrabilecei dzenlenmifl bulunmaktadr. Bir
baflka rnek olarak, vasinin, grevini ar surette savsaklamas, yetkilerini ktye
kullanmas veya gveni sarsc davranfllarda bulunmas ya da bor demede acze
dflmesi halinde vesayet makamnca grevden alnacan dzenleyen TMK 482.
madde de gsterilebilir.
HAKKIN KORUNMASI
Daha nce de dile getirildii zere ksa tanmyla hak, kiflinin hukuk dzenince
korunan menfaatleri olduuna gre hak sahibinin hakk ihll edildiinde hukuk
dzenince korunmas gerei ortaya kmaktadr. Gnmzde modern hukuk sistemlerinde haklarn devlet eliyle korunmas ilkesi benimsenmifl olup, hak sahibi
hakkn devletin yarg organlar nnde dava aarak ve bu organlarn zorlamasyla elde edebilmektedir. Kanun ancak ok istisnai hallerde kiflinin kendi hakkn
dorudan doruya korumasna msaade etmifltir. Bu ihtimal ya hakka saldrana
karfl korunmak ya da ileride doacak bir tehlikeye karfl korunmak amacyla ortaya kabilmektedir.
Talep Hakk ve Hakkn Devlet Eliyle Korunmas

Bir kiflinin sahip olduu talep hakk, bir kiflinin hakkn elde etmek veya hakkna sayg gsterilmesini salamak amacyla szl ya da yazl olarak karfl tarafa ynelttii isteme yetkisidir. Dier bir ifade ile talep hakk, hukuki iliflkinin ieriini
Asl hakka bal bir yetki

olan talep hakk, hukuki
iliflkinin ieriini oluflturan
edimin yerine getirilmesini,
ykml olan kifliden
istemek yetkisidir.
150
Bir kiflinin hakknn

korunmas ya da elde
edilmesi, bir uyuflmazln
halli veya nlenmesi yahut
bir kifliye karfl hukuki bir
etkinin salanmas iin
mahkeme yoluyla Devletin
harekete gemesinin
istenmesine dava denir.
Dava hakk, talep hakkn
Devletin tarafsz ve
bamsz yarg organlar
(mahkemeler) nnde ileri
srme ve onlar aracl ile
yerine getirilmesini isteme
yetkisini ifade eder.
ekiflmeli yarg (nizal kaza)
karfllkl bir uyuflmazln
sz konusu olduu, davac
ve daval arasnda geliflen
yarg trdr (boflanma
davas, tahliye davas,
babalk davas, tazminat
davas vb.). ekiflmesiz
yarg (nizasz kaza) ise
karfllkl bir uyuflmazln
bulunmad dolaysyla
davalnn yer almad,
usulen grlen yarg trdr
(isim deifltirmek iin alan
dava, yafl dzeltilmesi iin
alan dava vb.).
oluflturan edimin yerine getirilmesini, ykml olan kifliden istemek yetkisidir. Talep hakk, asl hakka bal bir yetkidir. Mutlak haklarda talep hakk, mutlak hakkn nc kifli tarafndan ihll edilmesi ile ortaya kar. Nisbi haklardan alacak
hakknda talep hakk; hak sahibinin karfl tarafa hukuki iliflkinin konusuna uygun
olarak, bir fleyi vermesi, yapmas veya yapmamas iin dorudan doruya baflvurmasn ifade etmektedir. Hak sahibi, hakkn elde etmek iin ncelikle talep hakkn kullanma yoluna gidecektir. Bu yolla hakkn elde etme imkn bulamad
takdirde dava ama hakkn kullanmak zorunda kalacaktr. Grld zere dava
ama hakk talep hakknn dorudan sonu vermemesi halinde mahkemeler (devletin yarg organlar) nnde kullanlmas anlamna gelmektedir.
Dava hakk, talep hakkn Devletin tarafsz ve bamsz yarg organlar (mahkemeler) nnde ileri srme ve onlar aracl ile yerine getirilmesini isteme yetkisini ifade eder. Bir kiflinin, hakknn korunmas ya da elde edilmesi, bir uyuflmazln halli veya nlenmesi yahut bir kifliye karfl hukuki bir etkinin salanmas iin mahkeme yoluyla Devletin harekete gemesinin istenmesine dava denir.
Bir davada davay aan davac, aleyhine dava alan ise davaldr. Bir mahkemenin nne gelen davada, davac ve daval bulunuyorsa mahkemeler nndeki bu
tr yarglama ekiflmeli yarg (nizal kaza); davada sadece davac bulunuyor (daval yoksa), mahkemenin yarglama faaliyeti ekiflmesiz yarg (nizasz kaza) nitelii taflr. Bir kiflinin borcunu zamannda demeyen borlusuna karfl at alacak
davas ekiflmeli yarg rnei iken, bir kiflinin mirass olduu bir kiflinin lm
zerine mahkemeye baflvurup veraset ilam talep etmesi ekiflmesiz yarg rnei
teflkil eder.
Dava eflitleri 1 Ekim 2011 tarihinde yrrle girmifl olan 12 Ocak 2011 tarih
ve 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanununda (HMK) 105 ila 113. maddeler arasnda dzenlenmifltir. Yeni HMK ile eda davalar, tespit davalar ve inflai davalarn
(yenilik douran davalar) yan sra yeni dava eflitlerinin de ngrld grlmektedir (belirsiz alacak davas, topluluk davas).
fiekil 6.3
Hukuk Davasnn
Trleri
HUKUK DAVASININ TRLER
Eda Davas
Tespit Davas
nflai Davas
Topluluk Davas
Belirsiz Alacak Davas
Eda davas ile mahkemeden,

davalnn, bir fleyi vermeye
veya yapmaya yahut
yapmamaya mahkm
edilmesi talep edilmektedir.
Tespit davas ile
mahkemeden, bir hakkn veya
hukuki iliflkinin varlnn ya
da yokluunun yahut bir
belgenin sahte olup
olmadnn belirlenmesi
talep edilmektedir.
Eda davas ile mahkemeden, davalnn, bir fleyi vermeye veya yapmaya yahut
yapmamaya mahkm edilmesi talep edilmektedir (HMK m.105). Eda davas, davann dayand hakka gre gre eflitli isimler almaktadr (rnein; bir zararn giderilmesi talep edilirse tazminat davas, davalnn bir borcunu yerine getirmesi talep
edilirse ifa davas, mlkiyet hakkna bal olarak bir maln iadesi talep edilirse istihkak davas sz konusu olur).
Tespit davas ile mahkemeden, bir hakkn veya hukuki iliflkinin varlnn ya da
yokluunun yahut bir belgenin sahte olup olmadnn belirlenmesi talep edilmektedir. Tespit davas aann, kanunlarda belirtilen istisnai durumlar dflnda, bu da-
151
vay amakta hukuken korunmaya deer gncel bir yarar bulunmas gereini de
Kanun aramaktadr. Maddi olaylar, tek bafllarna tespit davasnn konusunu oluflturamayacaktr (HMK m.106). Bir hakkn ya da hukuki iliflkinin varlnn tespiti isteniyorsa mspet tespit davas, yokluunun tespiti talep ediliyorsa menfi tespit davas sz konusu olur.
nflai dava (yenilik douran dava) ile mahkemeden, yeni bir hukuki durum yaratlmas veya mevcut bir hukuki durumun ieriinin deifltirilmesi yahut onun ortadan kaldrlmas talep edilebilmektedir. Bir inflai hakkn (yenilik dourucu hakkn), dava yoluyla kullanlmasnn zorunlu olduu hllerde, inflai dava alacaktr.
Kanunlarda aksi belirtilmedike, mahkemenin verecei inflai hkmler, gemifle
etkili olmayacaktr (HMK m.108).
HMKda yer verilen yeni bir dava eflidi de belirsiz alacak davasdr. HMK m.
107 hkmne gre, davann ald tarihte alacan miktarn yahut deerini tam
ve kesin olarak belirleyebilmesinin kendisinden beklenemeyecei veya bunun imknsz olduu hllerde, alacakl, hukuki iliflkiyi ve asgari bir miktar ya da deeri
belirtmek suretiyle belirsiz alacak davas aabilecek; hatta, karfl tarafn verdii bilgi veya tahkikat sonucu alacan miktar veya deerinin tam ve kesin olarak belirlenebilmesinin mmkn olduu anda davac, iddiann geniflletilmesi yasana tabi
olmakszn davann baflnda belirtmifl olduu talebini artrabilecektir.
HMKda yer verilen bir dier yeni dava eflidi de topluluk davasdr. HMK
m.113 hkmne gre, dernekler ve dier tzel kifliler, statleri erevesinde, yelerinin veya mensuplarnn yahut temsil ettikleri kesimin menfaatlerini korumak
iin, kendi adlarna, ilgililerin haklarnn tespiti veya hukuka aykr durumun giderilmesi yahut ilgililerin gelecekteki haklarnn ihll edilmesinin nne geilmesi
iin dava aabileceklerdir.
Bir davada daval davay kabul ederse kural olarak dava sona erer. krarda da
bir taraf, dier tarafa ileri srlen veya aleyhine hukuki sonu douracak nitelikteki bir maddi vakann (olgunun) doruluunu bildirmektedir. Ancak davalda, hak sahibinin taleplerini reddetmesini hakl gsterecek sebepler de bulunabilir. Bu gibi durumlarda davaya karfl davalnn eflitli savunma imknlar elinde
var demektir. Daval savunmas ile iddia edilen olgulara karfllk vermekte, onlar cevaplandrmaktadr.
Savunma, kural olarak flekilde yaplr: nkr Ederek Savunmada, davacnn
dayand olgularn, olaylarn mevcut olmad iddia edilir. tiraz Edilerek Savunmada, davacnn ileri srd olaylara, olgulara karfl, daval da karfl olaylar, olgular belirterek, hakkn mevcut olmadn iddia etmektedir. Burada inkrdan farkl olarak, daval, davacnn ileri srd olaylar, olgular esas itibaryla kabul etmekle birlikte; bunlara karfl, kendisi de bu olay ve olgular hkmsz klacak baz olaylar, olgular ileri srmektedir. Daval defi ileri srerek de savunma yapabilir.
Defi davacnn ileri srd olay ve dava konusunun daval tarafndan kabul edilmekle birlikte, davalnn edimini
yerine getirmekten ekinmesini hakl gsterecek karfl sebeplerin ileri srlmesini ifade eder [rnein; zamanaflm
sresinin gemesi halinde zamanaflm definde bulunulmaSAVUNMA
s; iki tarafa bor ykleyen szleflmelerde nce karfl tarafn
borcunu demesinin ileri srld demezlik defi ileri
srlmesi (dermeyan)].
nflai dava ile mahkemeden,

yeni bir hukuki durum
yaratlmas veya var olan bir
hukuki durumun ieriinin
deifltirilmesi yahut onun
ortadan kaldrlmas talep
edilir.
Dava grlrken ikrarda

bulunan taraf, dier tarafa
ileri srlen veya aleyhine
hukuki sonu douracak
nitelikteki bir maddi
olgunun doruluunu beyan
etmektedir.
Dava srasnda taraflardan
biri (daval), dier tarafn
istemini kabul ederse, kural
olarak dava sona erer.
Savunma ile daval iddia
edilen olgulara karfllk
vermektedir.
nkr, daval tarafndan,
davacnn dayand
olgularn, olaylarn mevcut
olmadnn iddia
edilmesidir.
tirazda daval, davacnn
ileri srd olgulara karfl
baflka olaylar, olgular
belirterek, davacnn iddia
ettii hakka sahip
olmadn iddia etmektedir.
fiekil 6.4
Savunma Trleri
nkr Yoluyla
tiraz Yoluyla
Defi Yoluyla
152
Defi, davalnn, davacnn

ileri srd olay ve dava
konusunu kabul etmekle
birlikte, kendi edimini yerine
getirmekten ekinmesini
hakl gsterecek karfl
sebepleri ileri srmesidir.
Savunmada davalnn ileri srebilecei itirazla defi arasnda iki fark mevcuttur.
lki, itirazdan farkl olarak defide hak mevcut olmakla birlikte baz hakl sebepler
dolaysyla hak artk dava yoluyla hi veya geici olarak elde edilemez hale gelmektedir (alacan zamanaflmna uramasnda olduu gibi). kincisi; usul hukukuna gre itiraz sz konusu olduunda hakimin itiraz resen dikkate almas gerekirken, defi hakim tarafndan resen dikkate alnamamas, davalnn definin varln ileri srmesi gerekliliidir.
SIRA SZDE
10
D fiicra,
N E Lborlarn
M
Cebri
demeyen borlularn, devlet
gc ile borlarn demeye
zorlanmalardr.
S O R U
Borlunun borlarn yerine getirmemesi halinde, alacaklnn talebi ile borluD fiyerine
N E L M getirmesi (haciz ya da iflas yoluyla) zorla, Devletin adalet rnun borcunu
gt iinde yer alan resm makamlarca (icra daireleri, iflas daireleri, icra mahkemeleri) salanr.S OBuna
R U cebri icra denilmektedir.
Hakkn Bizzat
Sahibi Eliyle (Kiflinin Kendisi Tarafndan)
DKKAT
Korunmas
DKKAT
SIRA SZDE
Defi ve itiraz
arasndaki
SIRA
SZDE farklar nelerdir?
Kanun ok istisnai durumlarda, kiflinin hakkn bizzat kendisinin korumasna izin

SIRA
vermektedir.
BuSZDE
istisnai haller arasnda hakl savunma (meflru savunma / meflru
mdafaa), zaruret (ztrar) hali ve kuvvet kullanma (ihkak hak) saylabilir.
Hakl savunma (meflru savunma / meflru mdafaa), TBK m.64te ayn kavramAMALARIMIZ
la ve Trk Ceza Kanununun (TCK) 25. maddesinde de meflru savunma bafll altnda dzenlenmifltir. Meflru mdafaa olarak da yerleflmifl olan hakl savunmada, bir
kiflinin hayatna,
beden tamlna, haysiyetine veya malna ynelik bir
K T zgrlne,
A P
saldrda, o kifliye belirli flartlar altnda kuvvet kullanarak bu saldry uzaklafltrma
imkn verilmektedir. TBK m. 64 birinci fkrasnda, Hakl savunmada bulunan,
saldrannT flahsna
malna verdii zarardan sorumlu tutulamaz demektedir.
E L E V Z Y Oveya
N
TCK m.25te de Gerek kendisine ve gerek baflkasna ait bir hakka ynelmifl, gerekleflen, gerekleflmesi veya tekrar muhakkak olan haksz bir saldry o anda hal ve
koflullara gre saldr ile orantl biimde defetmek zorunluluu ile ifllenen fiillerden
T E R Nverilmez
ET
dolay faile Nceza
hkm yer almaktadr. Kifli hakl savunmada, kendi kifliliine veya malna yahut bir baflka kiflinin kifliliine ya da malna karfl yaplan hukuka aykr ve halen devam eden bir saldry defetmek iin ll ve uygun bir savunmada bulunursa, verdii zarardan dolay tazmin ykmll domayaca gibi bu flekilde ifllenen fiilden dolay kendisine ceza da verilmez.
Zaruret (ztrar) halinde, bir kifli kendisini veya baflkasn ak ya da yakn bir
zarar tehlikesinden korumak iin dier bir kiflinin mallarna zarar vermektedir.
Byle bir durumda hakim, ortaya kan zarar tazmin ykmlln hakkaniyete gre belirleyecektir (TBK m.64/2). Evinde kan yangndan kamak iin balkondan yan daireye geip komflusunun kap ve penceresini krmak zorunda kalan kiflinin durumu bir zaruret halidir. Zaruret halinde bu kifli verdii zarar hakkaniyete
uygun olarak demekle ykml olacaktr.
Kuvvet (g) kullanma (ihkak hak), bir kiflinin hakkn bizzat kuvvet kullanarak korumas TBK 64. maddenin nc fkrasnda ngrlen flartlarn varl halinde hukuka aykr saylmamaktadr. TBK m.64/3 hkmne gre, Hakkn kendi
gcyle koruma durumunda kalan kifli, durum ve koflullara gre o srada kolluk
gcnn yardmn zamannda salayamayacak ise ve hakknn kayba uramasn ya da kullanlmasnn nemli lde zorlaflmasn nleyecek baflka bir yol da
yoksa, verdii zarardan sorumlu tutulamaz. Kuvvet kullanmaya iliflkin TBK
N N
Meflru mdafaa (hakl
AMALARIMIZ
savunma), bir kiflinin
kendisine veya malna

ynelik bir saldr sz konusu
olduunda belirli flartlar
K T kuvvet
A P kullanarak bu
altnda
saldry uzaklafltrma
hakkna sahip olmasdr.
TELEVZYON
NTERNET
Zaruret (ztrar) halinde, bir

kifli kendisini veya baflkasn
ak ya da yakn bir zarar
tehlikesinden korumak iin
dier bir kiflinin mallarna
zarar vermektedir.
hkak hak, bir kiflinin

hakkn bizzat kuvvet
kullanarak korumasdr.
153
m.64/3 hkmnn zel bir hali TMKnin 981. maddesinde yer almaktadr. Bu hkme gre, zilyet (bir fleyi fiilen elinde bulunduran kifli) btn gasp ve saldr fiillerini, durumun hakl gsterdii derecede kuvvet kullanarak defetmek hakkna sahip bulunmaktadr. Zilyet, rzas dflnda kendisinden alnan fleyi taflnmazlarda el
koyan kovarak, taflnrlarda ise eylem srasnda veya kaarken yakalanann elinden alarak zilyetliini koruyabilecektir. Ancak Kanun, zilyedi, durumun hakl gstermedii derecede kuvvet kullanmaktan menetmektedir.
Hakkn Korunmasnda spat Yk

spat, bir olayn veya olgunun varl veya yokluu hakknda hakimin kanaat sahibi olmasna ynelik bir ikna faaliyetidir. Bir davada davac, bir hakkn varln,
daval da byle bir hakkn yokluunu ileri srmektedir. Dava, iddia ve savunma
olmak zere iki ksmdan meydana gelmektedir. Davac talebini eflitli iddialara
dayandrr. Daval da bu iddialara karfl kendisini savunur. Bunu yaparken daval
da savunmasn eflitli iddialara dayandrmaktadr. ddia ve savunmalardan oluflan
davay bir sonuca balamak zorunda bulunan hakim, ya davay kabul etmek suretiyle davacnn hakllna veya davay reddetmek suretiyle davalnn hakl olduuna karar verecektir. Bunun iin hakimin, ncelikle birbirine karflt iddialardan hangisinin doru ve geree uygun olduu konusunda bir kanaat sahibi olmas gerekir. Bu ise, hakime sunulan delillerle (kant / beyyine) salanr. Deliller usul hukukunun konusunu olufltururlar. spat ve deliller konusu 6100 sayl Hukuk Muhakemeleri Kanununun 187 ve devam hkmlerinde dzenlenmifltir.
Bir davada ortaya kan en nemli sorun, iddia ve savunma olarak ileri srlen
olgular kimin ispat edeceidir. Trk Medeni Kanunu da bu nemli sorunu, ispat
yk denilen bir ilkeye balamfltr. TMK m.6da dzenlenmifl olan bu ilkeye gre,
Kanunda aksine hkm bulunmadka, taraflardan her biri, hakkn dayandrd olgularn varln ispatla ykmldr. Demek ki, bir davada davac iddiasn dayandrd olgularn varln, daval da savunmasn dayandrd olgularn
varln ispat etmekle ykmldr.
TMKnn 6. maddesinde hkme balanmfl olan taraflardan her birini, hakkn dayandrd olgularn varln ispatla ykml tutan ilkenin baz istisnalar bulunmaktadr. Esasen TMK m.6, kanunda aksine bir hkm bulunmadka kuralyla bu istisnalarn var olabileceklerini ortaya koymufltur. Byle bir durumda, istisnalar lehine olan kimse, ispat yknden kurtulmufl olacaktr. Bu sebeple, ispat yk istisnai hallede ters evrilmekte ve iddia edenin deil, karfl tarafn bu iddiann
aksini ispat etmesi sz konusu olmaktadr. Bu istisnalar arasnda aflada yer verilen hususlar dikkat ekicidir:
spat yknn ters evrildii haller ifadesinden ne anlyorsunuz? SIRA SZDE
spat yknn kanun hkm ile yer deifltirmesi: Baz hallerde ispat yk, bir
fi N E L M
kanun hkm ile deifltirilmifl olabilir. Haksz fiillerde, baz Dkoflullarn
yan sra,
haksz fiilde bulunan kimsenin kusurunun da ispat edilmesi zorunlu olduu halde
O R U
(TBK. m. 49), szleflmelerde, edimin ifa edilmemesinde borlu,S kusursuz
olduunu ispat ile ykml tutulmufltur (TBK. 112). Anonim flirketlerde ynetim kurulu
yeleri de kusursuz olduklarn ispatlamadka, hem flirkete hem pay sahiplerine
DKKAT
hem de flirket alacakllarna karfl verdikleri zararlardan sorumlu tutulmaktadrlar
(TTK m.553/1).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
spat yk ilkesine gre;

kanunda aksine hkm
bulunmadka, bir davann
taraflarndan her biri,
hakkn dayandrd
olgularn varln ispatla
ykmldr.
11
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
154
Karine, kanun tarafndan

mevcut ve belli olarak kabul
edilen bir olaydan, bilinen
bir olgudan, bilinmeyen bir
olayn, bir olgunun varl
hakknda sonu
karlmasn ifade eder.
Karineler: Karine, kanun tarafndan mevcut ve belli olarak kabul edilen bir
olaydan, bir olgudan, bilinmeyen bir olayn, bir olgunun varl hakknda sonu karlmasn ifade eder. Lehine karine olan kifli de ispat yknden kurtulmakta, sadece karineyi ileri srmesi yeterli saylmaktadr. TMKnn 3. maddesinde dzenlenmifl olan, ... asl olan iyiniyetin varldr fleklindeki iyiniyet (sbjektif iyiniyet) karinesi, TMKnn 13. maddesindeki yaflnn kkl yznden veya akl hastal, akl zayfl, sarhoflluk ya da bunlara benzer sebeplerden biriyle akla uygun
biimde davranma yeteneinden yoksun olmayan herkes, bu kanuna gre ayrt etme gcne (temyiz kudretine) sahiptir hkmyle getirilen ayrt etme gc karinesi, TMK m.285in dzenledii Evlilik devam ederken veya evliin sona ermesinden bafllayarak yz gn iinde doan ocuun babas kocadr fleklindeki babalk karinesi, bu ynde rnek olarak gsterilebilir. TMKnn 7. maddesi Resm
belgelerle ispat kenar bafll altnda, Resm sicil ve senetler, belgeledikleri olgularn doruluuna kant oluflturur. Bunlarn ieriinin doru olmadnn ispat,
SIRA
SZDEbir hkm bulunmadka, herhangi bir flekle bal deildir
kanunlarda
baflka
hkmne yer vermektedir. Bu durumda hakkn kaynan teflkil eden olgu, resm
bir sicile (rnein; nfus siciline, tapu siciline) veya resm bir senede (rnein; taD fi N E L M
pu senedine,
noter senedi) dayandrlyorsa, bunlarn doru olmadnn ispat,
karfl tarafa dflecektir. Ayrca, TMKnn 7. maddesinin ikinci fkrasna gre, kanunO R U
da baflka birSdzenleme
bulunmuyorsa, bu ispat herhangi bir flekle de bal olmayacaktr. Bu maddedeki dzenleme de resm sicil ve resm senetler hakknda bir
karineye iflaret
etmektedir. ddiasn resm sicil ve resm senetlere dayandran taraf,
DKKAT
karineden yararland iin iddiasn ispat zorunda kalmayacaktr.
krar: Taraflardan birinin iddiasnn gerek olduunun karfl tarafa kabul edilSIRA SZDE
mesi demek
olan ikrar halinde de dier tarafn ispat ykmll ortadan kalkar.
Ancak TMKnn boflanmada yarglama usulne iliflkin 184. maddesinin 3. bendinde yer alanAMALARIMIZ
taraflarn bu konudaki her trl ikrarlar hkimi balamaz fleklindeki hkm ikrarn istisnasn teflkil eder.
Devlet memurlar veya

noterler, resm makamlar
tarafndan tutulan sicillere
(nfus kt, tapu sicili,
evlenme sicili vb.) resmi
siciller denir.
Noterler veya yetkili
makamlar tarafndan
dzenlenen, mahkeme
ilamlar, vakf senedi, miras
szleflmesi vb. yazl
belgelere
resm senetler
SIRA SZDE
denir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
Haklarn korunmas
K T A Pile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Hukuk Bafllangc adl kitab okuyabilirsiniz (Necip Bilge, Ankara: Turhan Kitabevi, 2010).
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
155
zet
N
A M A
N
A M A
Hakkn kazanlmasn anlatmak

Bir hakkn bir kifliye balanmasna hakkn kazanlmas ad verilir. Bu durumda kifli ile hak arasnda bir balant kurulmaktadr. Bir hakkn kazanlmasna, baflka bir ifade ile hakkn doumuna yol aan olgular tanedir. Bunlar; hukuki
olay, hukuki fiil ve hukuki ifllemdir. Hukuk dzeninin kendilerine hukuki sonular balad olaylara hukuki olay denir. Hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesi, hukuki fiil olarak adlandrlr. Hukuki ifllem, bir veya birden
fazla kiflinin hukuki bir sonuca yneltilmifl irade
aklamasdr. Haklar, zellikle de malvarl haklar aslen kazanma ve devren kazanma olmak
zere iki flekilde kazanlr. Aslen kazanmada kifli,
o zamana kadar hi kimseye ait olmayan ve aslnda daha nceden mevcut olmayan bir hakk,
kendi fiiliyle elde ederek o hakkn ilk sahibi olmaktadr. Haklarn aslen kazanlmasnn yollar;
iflgal, ihraz, baflkasna ait bir fleyi iflleme, mallarn
karflmas ya da birleflmesi, baflkasna ait bir eflyay zamanaflm ile kazanmadr. Devren kazanma,
bir kiflinin bir hakk o zamana kadar sahibi olan
kifliden elde etmesidir. Devren kazanmada, hakk kazanana halef denilmektedir. Hak, btn
alacak (aktifi) ve borlar (pasifi) ile devrediliyorsa, klli halefiyet; sadece bir ksm haklar bir
kimseden baflka bir kimseye devir yoluyla geiriliyorsa czi halefiyet sz konusudur.
Hakkn kazanlmasnda iyiniyet kavramn
aklamak
yiniyet kavram, bir hak kazanlrken hakkn kazanlmasna engel olan bir sebebin mevcudiyeti
veya o hakk kazanma iin gerekli olan bir unsurun yokluu hakknda gerekli zeni gstermesine ramen kiflide varolan, makul grlebilen bir
yanlfl bilgi ya da bilgisizlii ifade eder. TMK
m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir
sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin
varldr fleklindeki hkm, haklarn doumuna, hkm ve sonularna uygulanacak ana ilke
olan iyiniyet kuraln dzenlemektedir. yiniyetin unsurlar flyle sralanabilir: Kifli hatal (yanlfl) bir bilgiye sahip veya bilgisiz olmaldr, bu
hatal bilgi veya bilgisizlik kiflinin kendi kusu-
rundan ortaya kmfl olmamaldr, sz konusu

hatal (yanlfl) bilgi veya bilgisizlik ya yalnz hakkn doumu veya kazanlmas annda bulunmal
ya da devaml olarak mevcut olmaldr. Sahibinin
elinden isteiyle kan bir menkul mal devralan
iyiniyetli nc kifli o maln mlkiyetini kazanr. Sahibinin elinden istei olmadan kan bir
menkul maln (rnein alnan, bir yerde unutulan eflyann) iyiniyetli de olsa mlkiyeti kazanlamaz. Fakat iyiniyetli kifli sahibinin elinden rzas
dflnda kan bir mal ak arttrmadan, bu gibi
mallar satan yerlerden veya pazardan almfl ise
ksmen korunmaktadr, yani o maln mlkiyetini
kazanamamaktadr, ama mal iade etmeden nce
maln sahibinden o mal iin dedii semenin iade edilmesini isteyebilir. Sahibinin elinden istei
olmadan kan mal para veya hamiline yazl senet ise, bunlar iktisap eden (kazanan) iyiniyetli
nc kifli hak sahibi olur.
N
A M A
Hakkn kullanlmasn ve drstlk kuraln ifade etmek

Hakkn kullanlmas, kiflinin hukuk dzenince
korunan menfaatleri (haklar) erevesinde, kendisine tannan yetkilerinden faydalanmak zere
harekete gemesidir. Trk Medeni Kanununun
2. maddesinin birinci fkras; Herkes haklarn
kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr demektedir. Drstlk kurallar, normal, orta zekl, makul, drst kiflilerin, toplum iinde karfllkl gvene, ahlaka ve drstle dayal davranfllar
sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla ifl hayatnn gereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen kurallardr. Trk Medeni Kanununun 2. maddesinin ikinci fkrasnda
yer alan Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz fleklindeki dzenleme, hakkn ktye kullanlmasna iflaret eder.
Buna gre bir hak, sahibi tarafndan iyi kullanld takdirde hukuk dzenince korunmaya layktr, aksi takdirde hukuk dzeninin korumasndan
yararlanamaz.
156
N
A M A
N
A M A
Hakkn kaybedilmesinin sebeplerini belirlemek

Hakkn kaybedilmesi, bir hakkn hak sahibinin
elinden kmas, o hakkn hak sahibinden ayrlmasdr. Hak sahibinin, sahip olduu bir hakkn
hukuki ifllem, hukuki fiil ya da hukuki olay sonucunda bir baflka kifliye devredilmesiyle hakkn
nisbi kayb gerekleflir (rnein; satfl szleflmesinde satfl ile; bafllama szleflmesinde bafllama ile baz haklar hakk devredenden hakk devralana gemektedir). Bir hakkn kayb sonucunda hak tamamen ortadan kalkyorsa hakkn mutlak kayb sz konusu olur. Hakkn mutlak kayb
da bir hukuki olay, hukuki fiil ya da hukuki ifllem sonucu gerekleflebilir (bir kimsenin sahip
olduu gazeteyi pe atmasyla artk gazetenin
sahibi olmaktan kmas, ya da mirastan feragat
szleflmesiyle mirastan feragat eden bir kiflinin,
miraslk sfatn, dolaysyla miras hakkn kaybetmesi vb.).
Hakkn korunmasnn yollarn zetlemek
Gnmzde modern hukuk sistemlerinde haklarn devlet eliyle korunmas ilkesi benimsenmifl
olup, hak sahibi hakkn devletin yarg organlar
nnde dava aarak ve bu organlarn zorlamasyla elde edebilmektedir. Kanun ancak ok istisnai hallerde kiflinin kendi hakkn dorudan doruya korumasna msaade etmifltir. Bir kiflinin
sahip olduu talep hakk, bir kiflinin hakkn elde etmek veya hakkna sayg gsterilmesini salamak amacyla, szl ya da yazl olarak karfl
tarafa ynelttii isteme yetkisidir. Dava hakk, talep hakkn Devletin tarafsz ve bamsz yarg
organlar (mahkemeler) nnde ileri srme ve
onlar aracl ile yerine getirilmesini isteme yetkisidir. Bir kiflinin, hakknn korunmas ya da elde edilmesi, bir uyuflmazln halli veya nlenmesi yahut bir kifliye karfl hukuki bir etkinin salanmas iin mahkeme yoluyla Devletin harekete gemesinin istenmesine dava denir. Dava srasnda taraflardan biri (daval), dier tarafn istemini kabul ederse, kural olarak dava sona erer.
Savunma ile daval iddia edilen olgulara karfllk
vermektedir. nkr, daval tarafndan, davacnn

dayand olgularn, olaylarn mevcut olmadnn iddia edilmesidir. tirazda daval, davacnn
ileri srd olgulara karfl baflka olaylar, olgular
belirterek, davacnn iddia ettii hakka sahip olmadn iddia etmektedir. Defi, davalnn, davacnn ileri srd olay ve dava konusunu kabul
etmekle birlikte, kendi edimini yerine getirmekten ekinmesini hakl gsterecek karfl sebepleri
ileri srmesidir. Cebri icra, borlarn demeyen
borlularn, devlet gc ile borlarn demeye
zorlanmalardr. Kanun ok istisnai durumlarda,
kiflinin hakkn bizzat kendisinin korumasna izin
vermektedir. Bu istisnai haller; hakl savunma
(meflru savunma / meflru mdafaa), zaruret (ztrar) hali ve kuvvet kullanma (ihkak hak) olarak
belirtilmektedir.
157
Kendimizi Snayalm
1. Bir ksm tek tarafl hukuki ifllemler belli bir muhataba yneltilmektedir.
Yukardaki ifadeye gre afladakilerden hangisi bu tr
bir hukuki ifllem deildir?
a. Evlilik dfl doan ocuun tannmas
b. Bir szleflmeden dnlmesi
c. Bir vekilin azledilmesi
d. nalm hakknn kullanlmas
e. Gerialm hakknn kullanlmas
5. Bir taflnr mal ka yl sre ile davasz ve aralksz

iyiniyetle ve malik sfatyla zilyetliinde bulunduran kifli, zamanaflm yoluyla bu srenin sonunda o taflnr
maln maliki olur?
a. 1 yl
b. 2 yl
c. 3 yl
d. 5 yl
e. 10 yl
2. Hakkn kazanlmasna (doumuna) yol aan olgular

ile ilgili olarak afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Hakkn kazanlmasna (doumuna) yol aan olgular; hukuki olay, hukuki fiil ve hukuki ifllemler olmak zere tanedir.
b. Genifl anlamda hukuki olay, kanun koyucunun
kifli iradesi sonucu olup olmadna bakmakszn hkm ve sonu balad olaylardr.
c. Hukuki fiil, hukukun kendisine hukuki sonu
balad insan iradesini (insan davranfllarn)
ifade eder.
d. Hukukun, kiflinin davranflna onun iradesine
uygun sonucu balamas halinde hukuki ifllem
ortaya kar.
e. Her hukuki ifllemde, irade aklamas ve duygu
aklamas olmak zere zere iki unsur bulunur.
6. Afladakilerden hangisi, hakkn mutlak kaybnn

sz konusu olduu hallerden deildir?
a. Satfl szleflmesinde satcnn mal satmas
b. Bir kimsenin gazetesini pe atmas
c. Bir kimsenin evinin yanarak kl olmas
d. Bir kimsenin arazisinin kamulafltrlmas
e. Mirasbrakan ldren mirasnn miraslk hakkn kaybetmesi
3. Afladakilerden hangisi, haklarn aslen kazanlmas

yollarndan deildir?
a. Baflkasna ait bir eflyay zamanaflm ile kazanma
b. Sahipsiz bir taflnmaz zerinde aslen mlkiyet
hakknn kazanlmasn salayan iflgal
c. Sahipli taflnrlar zerinde bu yolla mlkiyet hakknn kazanlmasna imkan veren ihraz
d. Baflkasna ait bir fleyi iflleme
e. Mallarn karflmas ya da birleflmesi
4. TMK m.3te yer alan Kanunun iyiniyete hukuki bir
sonu balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr... fleklindeki hkm, haklarn doumuna, hkm
ve sonularna uygulanacak ana ilke olan iyiniyet kuraln dzenlemektedir.
Yukardaki paragraf dorultusunda afladaki ifadelerden hangisi sylenemez?
a. TMK m.3, zel hkm niteliindedir.
b. Esasen iyiniyet kavram, bir olay bilmek veya bilmemek fleklindeki sbjektif bir esasa dayanr.
c. TMK m.3, kiflilerin bir hakk kazanrken drst
ve namuslu bir flekilde hareket etmeleri gerektiini hatrlatmaktadr.
d. TMK. m.3de iyiniyet, bir karine nitelii kazanmfltr.
e. TMK m.3de, herkesin iyiniyetli olduu kanun
tarafndan farz ve kabul edilmifltir.
7. Drstlk kurallar ile ilgili olarak afladaki ifadelerden hangisi doru deildir?
a. Trk Medeni Kanununun 2. maddesinde bahsi
geen drstlk kurallar hukuki iliflkilerin ieriini dzenlemektedir.
b. Drstlk kurallar, belirli bir makam tarafndan
konulmufl yazl kurallardr.
c. Drstlk kurallar, kifliler dflnda oluflmufl ve
onlara zorla kabul ettirilmifl kurallardr.
d. Drstlk kurallarn hakim nne gelen uyuflmazlkta taraflarn bir talebi olmasa da kendiliinden uygulamakla ykmldr.
e. Drstlk kurallar, normal, orta zekal, makul,
drst kiflilerin, toplum iinde karfllkl gvene,
ahlaka ve drstle dayal davranfllar sonucunda ortaya kan ve toplumun ihtiyalaryla ifl
hayatnn gereklerine uygun olduu lde herkese benimsenen kurallardr.
8. Bir kiflinin kendisine veya malna ynelik bir saldr
sz konusu olduunda belirli flartlar altnda kuvvet kullanarak bu saldry uzaklafltrma hakkna sahip olmasna ne denir?
a. Iztrar
b. hkak hak
c. Cebri icra
d. Meflru mdafaa
e. Defi
158
9. Hakkn korunmas iin alabilecek davalarla ilgili

olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Eda davas ile mahkemeden, davalnn, bir fleyi
vermeye veya yapmaya yahut yapmamaya mahkm edilmesi talep edilmektedir.
b. Tespit davas ile mahkemeden, bir hakkn veya
hukuki iliflkinin varlnn ya da yokluunun yahut bir belgenin sahte olup olmadnn belirlenmesi talep edilmektedir.
c. Eda davas ile mlkiyet hakkna bal olarak bir
maln iadesi talep edilirse ifa davas sz konusu
olur.
d. nflai dava ile mahkemeden, yeni bir hukuki durum yaratlmas veya mevcut bir hukuki durumun ieriinin deifltirilmesi yahut onun ortadan kaldrlmas talep edilebilmektedir.
e. Tespit davas aann, kanunlarda belirtilen istisnai durumlar dflnda, bu davay amakta hukuken korunmaya deer gncel bir yarar bulunmas gereini de Kanun aramaktadr.
10. Trk Medeni Kanununun 2. maddesinin ikinci fkrasnda, Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk
dzeni korumaz fleklindeki dzenleme yer alr.
Yukardaki ifade dorultusunda, hakkn ktye kullanlmas ile ilgili olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Hakkn ktye kullanlmasndan bahsedebilmek
iin, hukuk dzeni tarafndan tannmfl bir hakkn varl gerekir.
b. Hakkn aka drstlk kuralna aykr olarak
kullanlmas gerekir.
c. Hakkn drstlk kuralna aykr kullanlmasndan baflkalarnn zarar grmfl ya da zarar grme tehlikesiyle karfllaflmfl olmalar gerekir.
d. Bir hakkn kullanlmasnn baflkalarnn menfaatlerini zarara uratmfl olmas herzaman hakkn
ktye kullanlmas teflkil eder.
e. Srf baflkasna zarar vermek amacyla hareket
edilmesi ve yaratlmfl olan gvene aykr hareket edilmesi, hakkn ktye kullanlmasna iliflkin olay rnekleridir.
Yaflamn inden
Meflru mdafaa var, ceza vermeyin
Geceleyin eve giren ve ikiz bebeklerinden birini almak isteyen hrsz ldren Mehmet-Yasemin Atakul
ifti hakknda mr boyu hapis talebiyle dava ald.
Savc ise meflru mdafaa halinin dikkate alnarak ifte
ceza verilmemesini istedi.
ADANAda, ocuklarn almak isteyen 46 yaflndaki
Mustafa akmakn lmne neden olduu iddia edilen
30 yaflndaki Mehmet Atakul ile 38 yaflndaki efli Yasemin Atakul hakknda mr boyu hapis cezas istemiyle
dava ald. Ancak savc, ifte ceza verilmemesini istedi.
akmak, 5 Austos 2009da sabaha karfl Atakul ailesinin evine girdi. iftin, havann scak oluflu nedeniyle,
iki yaflndaki kzlar Glten ve olay tarihinde 1.5 aylk
olan ikizleri Mustafa ve Ramazan Atakul ile birlikte balkonda yatt evde, ikizlerden Ramazan alad. Bebee
mama hazrlayp odaya getii srada dier ikiz bebei
alan akmak ile karfllaflan Yasemin Atakul, lk att.
Grltye uyanan Mehmet Atakul, eflinin verdii bakla, akmak baklad. Yaralanan akmak, ikinci kattaki evin balkonundan atlaynca, yaflamn yitirdi. Gzaltna alnan Atakul ifti, karldklar mahkemece tutuksuz yarglanmak zere serbest brakld. Atakul ifti hakknda, Kasten adam ldrme suundan mr boyu
hapis cezas istemiyle dava ald. Ancak savc, ifte,
meflru savunma ve zorunluluk halinin dikkate alnarak
ceza verilmemesini istedi.
Kaynak: Mehmet KAYMAK / DHA 13 Ocak 2010
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/13460750.asp
159
Okuma Paras
Hrsz malna 3 yl
1 Nisandan itibaren yrrle girecek olan yeni TCK,
hrszlk mal satanlarn bilmiyordum mazeretini geersiz klacak. Halen 512nci madde olarak dzenlenen yasaya gre 7 gn olan taban ceza, 165 numarayla dzenlenen yeni TCKda 6 aya karlyor. Her iki yasada st
snr yine 3 yl.
YEN TCK, alnt mal bilerek alanlarn beraat etmelerini zorlafltryor. Kuyumcular Odasnn yelerine dikkatli olun uyars yapmasna neden olan, 1 Nisandan itibaren yrrle girecek yeni yasada mevcut yasadaki bilerek szcnn kaldrlmas evinde ya da iflyerinde
alnt mal kan kifliye mahkumiyet yolunu aabilecek.
Mevcut yasaya gre bugne kadar hrszlk maln satn
alan kiflinin bilerek aldnn tespiti ok g olduundan, bu konuda alan davalarn yzde 99u beraatle
sonulanyordu. Yeni yasayla evinde, stnde ya da iflyerinde alnt mal kan kiflinin beraat etmesi glefliyor, mahkumiyet riski artyor. Halen 512inci madde
olarak dzenlenen yasaya gre 7 gn olan taban ceza,
165 numarayla dzenlenen yeni TCKda 6 aya karlyor. Her iki yasada st snr yine 3 yl.
Hukukular, mevcut ceza kanununda olduu gibi yeni
TCKda da bilerek szc kalksa dahi bilmeden satn alan kifliyi mahkum etmenin mmkn olmadn
savunuyor. Bir Cumhuriyet Savcs bu durumu, Hukukta mantkszlk olmaz. Yeni yasa sonucu pek deifltirmez ama yeni yasaya gre ortaya konulacak bir itihat,
yeni sreci ynlendirebilir diyor. 3 yla kadar hapis cezas ngren yasaya gre ilk etapta sann para cezasyla kurtulmas mmkn olsa da alnt mal alma suunu alflkanlk haline getirdii tespit edilen kifli yasa uyarnca 1 yldan afla olmamak zere hapis cezasna mahkum edilebiliyor.
1. a
KUYUMCU ZORDA
stanbul Kuyumcular Odasna bal 7 bin kuyumcu bulunduunu belirten stanbul Kuyumcular Odas Baflkan Ahmet Karbeyaz ise Bu yasann hrszl nleyici
hibir zellii bulunmuyor. Bir taraf dzeltelim derken
bir taraf madur ediyorlar. Kuyumcular, altn satmak
isteyen tanmad kiflilerden altn satabilir kad isteyeceklerdir. Bu durum vatandafl da zor durumda brakacaktr dedi.
Kaynak: Ali DALAR, Serkan AKKO / STANBUL
http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2005/02/15/599824.asp
2. e
3. c
4. a
5. d
6. a
7. b
8. d
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Hakkn Kazanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise yiniyet Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise yiniyetin Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hakkn Kaybedilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hakkn Kullanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hakkn Korunmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hakkn Korunmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hakkn Kullanlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Genifl anlamda hukuki olay iin; kifliliin, ocuun sa
olarak tamamyla doduduu anda bafllamas, kifliliin
lmle sona ermesi, mirasn, mirasbrakann lmyle
almas, vb. rnek verilebilir.Dar anlamda hukuki olay
iin; bir kiflinin bir baflka kifliyi vekil tayin etmesi, mirasbrakann bir mirassn affettiini aklamas, bir
kimsenin arkadaflna borlu olduunu ikrar etmesi, vb.
rnek verilebilir.
Sra Sizde 2
Hukuki fiil, hukukun kendisine hukuki sonu balad insan iradesini (insan davranfllarn) ifade eder. Hukuk dzeni insan davranfllarnn hepsine olmasa da bir
ksmna hukuki sonular balamaktadr. Kiflinin o hukuki sonucu isteyip istemedii hukuki fiilde nem taflmaz. Kifli fiiline (davranflna), byle bir hukuki sonucun balanmasn istememifl olsa dahi hukuk dzeni kiflinin iradi fiiline belli bir hukuki sonu balayabilmektedir. rnein, bir gerek kiflinin yerleflmek niyetiyle
bir flehirde srekli oturmaya bafllamas halinde, o flehir
o kiflinin istese de istemese de yerleflim yeri (ikametgh) saylacaktr.
160
Sra Sizde 3
Hukuki ifllemin ekirdeini teflkil eden irade aklamasnda, bir hakkn veya bir hukuki iliflkinin kurulmas,
deifltirilmesi veya sona erdirilmesi istenir. stenen hukuki sonucun domas iin, iradenin bu hukuki sonucun domasna ynelik olarak aklanmas gerekir. rade aklamalar, ak veya rtl (zmni) olabilir. rade
aklamalar ikiye ayrlr: Karfl tarafa ulaflmas gereken
irade aklamalar ve karfl tarafa ulaflmas gerekli olmayan irade aklamalar. lkinde, irade aklamasnn hukuki sonu dourabilmesi iin mutlaka karfl tarafa yneltilmifl olmas gerekir (rnein, szleflmelerde). Dierinde ise hukuki sonucun domas iin irade aklamasnn karfl tarafa yneltilmesi gerekli deildir, nc
kifliler tarafndan tannabilecek flekilde yaplmfl olmas
yeterlidir (rnein, vasiyetname yaplmasnda).
Sra Sizde 4
Hukuka aykr fiiller, haksz fiiller ve borca aykr fiiller (borca aykrlk) olmak zere ikiye ayrlr. Haksz
fiillerde taraflar arasnda nceden var olan bir hukuki
iliflkiye aykrlk sz konusu olmaz (bir kiflinin arabasyla bir baflka araca arpmas vb.). Borca aykrlkta, taraflar arasnda nceden var olan bir hukuki iliflkiye aykr bir davranflta bulunulmas sz konusudur (borlunun bir szleflmeden doan borcunu alacaklsna zamannda dememesi vb).
Sra Sizde 5
Haklarn aslen kazanlmas, maddi mallar (eflya) zerinde olabilecei gibi, maddi olmayan mallar veya kifliler
zerindeki haklara iliflkin de olabilir. Bir yazarn yaymlanmfl kitab zerindeki telif hakk, yeni bir bulufla iliflkin patent hakk yahut anne ve babann yeni domufl
ocuklar zerindeki velayet hakk da bir baflkasndan
devralnmamakta, aslen kazanlmaktadr.
Sra Sizde 6
Hak, btn alacak (aktifi) ve borlar (pasifi) ile devrediliyorsa, klli halefiyet sz konusu olur. rnein
mirasn intikalinde, TMK m.599/II hkm gerei, miraslar, mirasbrakann ayni haklarn, alacaklarn, dier malvarl haklarn, taflnr ve taflnmazlar zerindeki zilyetliklerini dorudan doruya kazanmakta ve
mirasbrakann borlarndan da kiflisel olarak sorumlu
olmaktadrlar.
Sra Sizde 7
Trk Medeni Kanununa gre, bir hakkn doumuna
veya kazanlmasna engel olan fiili veya hukuki bir unsuru makul bir zr kabul edilecek bir nedene dayanarak bilmeyen veya bilmesi mmkn olmayan kifli iyiniyetli saylrken bu tr bir engeli bilen veya bilmesi
gereken kifli ktniyetli (suiniyetli) saylr.
Sra Sizde 8
Kiflinin iyiniyetli olmasna ramen hakk kazanmasnn
sz konusu olamayaca baz istisnai hallerde; ayrt etme
gc bulunmayan kiflinin, mal alnan kiflinin ve mal
elinden rzas olmadan kmfl olan (mal kaybolmufl,
gaspedilmifl) kiflinin haklar ncelikle korunmufl olur.
Sra Sizde 9
Ahde vefa ilkesinin uygulanmas bazen drstlk kurallarna aykr sonular ortaya karabilir. zellikle szleflme yaplrken nceden ngrlemedii iin szleflmede hkme balanmamfl olan olaanst bir halin
sonradan ortaya kmas halinde, szleflmenin ayn flartlarla yerine getirilmesi borlunun ciddi flekilde zarar
grmesine hatta mahfna yol aacandan, szleflmedeki mevcut hkmlere gre ifann istenmesi drstlk
kurallarna uygun olmaz. Byle bir durumda hakim
borlunun talebi zerine szleflmeyi yeni durum ve flartlara uygun olarak deifltirmeli, szleflmeden dnlmesine imkn tanmal ya da drstlk kurallarnn gerektirdii hallerde ileriye etkili sonular douracak flekilde
szleflmenin feshine karar vermelidir. Doktrinde bu durum emprevizyon teorisi (ngremezlik teorisi) olarak adlandrlr.
Sra Sizde 10
Savunmada davalnn ileri srebilecei itiraz ile defi arasnda farklar flyledir: 1) tirazdan farkl olarak defide
hak mevcut olmakla birlikte baz hakl sebepler dolaysyla hak artk dava yoluyla hi veya geici olarak elde
edilemez hale gelmektedir (alacan zamanaflmna uramasnda olduu gibi). 2) Usul hukukuna gre itiraz sz
konusu olduunda hakimin itiraz resen dikkate almas
gerekirken, defiyi hakim resen dikkate alamaz, daval
ancak definin varln ileri srerse hakim dikkate alr.
Sra Sizde 11
spat yknn ters evrildii haller ifadesinden; ispat
yknn istisnai hallerde ters evrildii ve bu istisnai
hallerde iddia edenin iddiasn ispat ekmekle ykml
olmayp, karfl tarafn bu iddiann aksini ispat etmekle
ykml olduu anlafllmaktadr.
161
ADAL, Erhan: Hukukun Temel lkeleri, 11. Bas, stanbul 2011.
AKI, Erol: Hukukun Temel Kavramlar, 9. Bas, zmir
2010.
AKINTRK, Turgut/KARAMAN, Derya ATEfi: Medeni
Hukuk, 17. Bas, stanbul 2012.
AKYOL, fiener: Medeni Hukuka Girifl, 2. Bas, stanbul 2006.
ANAYURT, mer: Hukuka Girifl ve Hukukun Temel
Kavramlar, 11. Bas, Ankara 2011.
ANTALYA, O. Gkhan: 4721 Sayl Trk Medeni Kanunu, 1. Bas, stanbul 2011.
ARAL, Vecdi: Hukuk ve Hukuk Bilimi zerine, 7. Bas, stanbul 2010.
ASLAN, . Ylmaz/fiENYZ, Doan/KORTUNAY, Ayhan/Deliveli, mr: Hukuka Girifl, 6. Bas, Bursa
2011.
AYAN, Mehmet: Medeni Hukuka Girifl, 5. Bas, Konya 2011.
AYBAY, Aydn/AYBAY, Rona : Hukuka Girifl, 7. Bas,
stanbul 2011.
AYDIN, N. (2009) Hukuka Girifl, Ankara: Adalet Yaynevi.
AYDIN, U. (2010). Temel Hukuk Dersleri. Eskiflehir:
Nisan Yaynlar
BATTAL, Ahmet: Hukukun Temel Kavramlar, 7. Bas, Ankara 2011.
BLGE, Necip: Hukuk Bafllangc, 29. Bas, Ankara
2011.
BLGL, Fatih/DEMRKAPI, Ertan: Hukukun Temel
Kavramlar, 4. Bas, Bursa 2011.
BOZKURT, Enver: Hukukun Temel Kavramlar, 7.
Bas, Ankara 2010.
BUZ, Vedat: Medeni Hukukta Yenilik Douran Haklar, 1. Bas, Ankara 2005.
DEMRBAfi, Harun: Yenilik Douran Haklar, 1. Bas,
stanbul 2007.
ERMAN, Hasan: Medeni Hukuk Dersleri, 2. Bas, stanbul 2010.
GEMALMAZ, H. Burak: Avrupa nsan Haklar Szleflmesinde Mlkiyet Hakk, 1. Bas, stanbul 2009.
GZLER, Kemal: Anayasa Hukukuna Girifl, 18. Bas,
Bursa 2011.
GZLER, Kemal: Genel Hukuk Bilgisi, 10. Bas, Bursa 2010.
GZLER, Kemal: Hukuka Girifl, 8. Bask, Bursa 2011.
GZLER, Kemal: Hukukun Temel Kavramlar, 8. Bas, Bursa 2011.
GZBYK, A. fieref: Hukuka Girifl ve Hukukun
Temel Kavramlar, 32. Bas, Ankara 2010.
GZBYK, fieref: Ynetim Hukuku, 30. Bas, Ankara 2011.

GZBYK, fieref: Ynetsel Yarg, 30. Bas, Ankara
2011.
GRZ, Adnan: Hukuk Bafllangc, 13. Bas, Ankara
2011.
HATEM, Hseyi: Medeni Hukuka Girifl, 5. Bas, stanbul 2011.
HELVACI, Serap/ERLLE, Fulya: Medeni Hukuk, 2.
Bas, stanbul 2011.
ILDIR, Glgn: Hukuka Girifl, 3. Bas, Bursa 2008.
NAN, Ali Naim: Medeni Hukuk, 2. Bas, Ankara 2005.
KABOLU, brahim .: Anayasal Sosyal Haklar, 1.
Bas, stanbul 2012.
KAYIHAN, fiaban: Hukukun Temel Kavramlar, 4.
Bas, Ankara 2011.
KILIOLU, Ahmet M.: Medeni Hukuk, 1. Bas, Ankara 2004.
KEYMAN, Selahattin: Hukuka Girifl, 4. Bas, Ankara
2010.
ZEL, alar/CANSEL, Erol : Hukuk Bafllangc, 4. Bas, Ankara 2009.
ZEKES, Muhammet: Temel Hukuk Bilgisi, 1. Bas,
Ankara 2010.
ZTAN, Bilge: Medeni Hukukun Temel Kavramlar,
OUZMAN, M. Kemal/BARLAS, Nami: Medeni Hukuk,
PALAMUT, Mehmet E.: Medeni Hukuk, 1. Bas, stanbul 2004.
PULAfiLI, Hasan/KORKUT, mer : Temel Hukuk, 10.
Bas, Ankara 2011.
RESOLU, Safa: Borlar Hukuku Genel Hkmler,
SARI, H. Grbz: Malvarl Haklarnn Korunmas,
SEROZAN, Rona: Medeni Hukuk Genel Blm/Kifliler Hukuku, 1. Bas, stanbul 2011.
SMER, Haluk Hadi/ULUKAPI, mer: Temel Hukuk
Bilgisi, 6. Bas, Konya 2011.
TOROSLU, Nevzat: Ceza Hukuku Genel Ksm, 17.
Bas, Ankara 2012.
TOROSLU, Nevzat: Ceza Hukuku zel Ksm, 2. Bas,
Ankara 2010.
OK, Coflkun/MUMCU, Ahmet/BOZKURT, Glnihal:
Trk Hukuk Tarihi, 14. Bas, Ankara 2010.
YILMAZ, Ejder: Hukuk Szl, 10. Bas, Ankara 2011.
ZEVKLLER, Aydn/HAVUTU, Ayfle/GRPINAR, Damla : Medeni Hukuk, 6. Bas, Ankara 2008.
ZEVKLLER, Aydn: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 1. Bas Ankara 2001.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Medeni Hukuku tanmlayabilecek,
Borlar Hukukunu tanmlayabilecek,
fl Hukukunu aklayabilecek,
Ticaret Hukukunu zetleyebilecek,
Devletler zel Hukukunu tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
yiniyet Kural
Fiil Ehliyeti
Hak Ehliyeti
Gerek Kifli
Tzel Kifli
Vesayet
Kayymlk
Vasiyetname
Mlkiyet
Rehin
Zilyetlik
Genel fllem Koflullar
Temsil
Sebepsiz Zenginleflme
Tacir
Kanunlar htilf
Vatandafllk
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
zel Hukukun
Dallar
GRfi
MEDEN HUKUK
BORLAR HUKUKU
fi HUKUKU
TCARET HUKUKU
DEVLETLER ZEL HUKUKU
zel Hukukun Dallar

GRfi
Kamu hukuku - zel hukuk ayrm, hukukun temel ayrmlarndan biri olmakla beraber artk eski nemini yitirmifltir. Gnmzde sadece eitim amacyla kullanlmaktadr. Bu ayrmda esas olan, kamu hukukunun aksine zel hukukta, taraflarn
serbest iradeleri ile eflitlik ilkesi esaslar iinde hukuki iliflkiye girmeleridir. Kamu
hukukunda ise iliflkinin kamusal bir yannn olmas, iliflkinin eflit flartlarda olmasn engellemekte, kamu menfaati dikkate alnmaktadr.
Son yllarda adafl insan iliflkilerinin daha karmaflk bir ierie sahip olmas,
kamu hukuku - zel hukuk ayrmnn nemini yitirmesine neden olmufltur. Artk
bir iliflkiyi sadece zel hukuk ya da salt kamu hukuku iliflkisi olarak grebilme imkn neredeyse kalmamfltr. nsana verilen deer, onun korunmasna ynelik abalar her geen gn daha da artrmaktadr. nk her geen gn, sahip olduumuz haklara ynelik tehdit ve tacavzler artmaktadr. Bu sebeple sz konusu haklarn korunmasn taraflardan bekleme imkn azalmfltr. O nedenle de koruma,
kamu gc kullanarak salanmaya alfllmaktadr.
Kamu gc, haklarn korunmasnda deiflik aralara sahiptir. Haklarn korunmasnda kolluk kuvvetlerinden yararlanlabilecei gibi, koruyucu hkmlerle de
toplumun davranfllarna snrlamalar getirilebilir. Bu durum kamu hukukunun etkinliini her geen gn artrmas sonucunu dourmakta ve kamu hukuku, ierdii
snrlandrc ve koruyucu hkmlerle zel hukuku gittike istila etmektedir. Taraflarn zgr iradeleriyle szleflme yapabilme hrriyeti her geen gn daha fazla snrlandrlmakta, getirilen koruyucu hkmlere taraflarn da uymas istenmektedir.
Buna, szleflme serbestisinin yasalarla snrlandrlmas diyebiliriz.
Tm bu adafl geliflmelere ramen kamu hukuku - zel hukuk ayrm varln korumaktadr. Biz de bu blmde zel hukukun dallarna ve o dallarn karakteristik ieriklerine deinmeye alflacaz.
fiekil 7.1
zel Hukukun
Dallar
ZEL HUKUKUN DALLARI
Medeni Hukuk
fl Hukuku
Ticaret Hukuku
Devletler zel
Hukuku
164
MEDEN HUKUK
Kanun szyle ve zyle
deindii btn konularda
uygulanr.
SIRA SZDE
Medeni hukuk, gerek ya da tzel kiflilerin toplumsal iliflkilerinde n plana kan

haklarn konu alr. Temeli Roma hukukunda, Roma vatandafllarna tannan zel
hukuka dayal olan medeni hukukta esasen insann doumla kazand haklar dflnda, sonradan elde ettii haklar da dzenlenir.
Medeni Kanunun bafllang ksmn oluflturan ilk yedi maddesinde, temel ilkelere yer verilmifltir. Bu ilkeler hukukun hemen her alannda kk deiflikliklerle uygulanmaktadr. Nitekim 5. maddeye gre Bu Kanun ve Borlar Kanununun genel
nitelikli hkmleri, uygun dflt lde tm zel hukuk iliflkilerine uygulanr.
Buna gre kanun, szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanr. Kanunda uygulanabilir bir hkm yoksa, hkim, rf ve det hukukuna gre, bu da
yoksa kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir kural koyacak idiyse ona gre karar
verir. Herkes, haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr. Bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeni
korumaz (m.2). Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu balad durumlarda, asl
olan iyiniyetin varldr (iyiniyet kural). Yani kiflilerin kural olarak iyiniyetle davrand kabul edilir. Aksini iddia eden bunu ispatlamak durumundadr. Ancak, durumun gereklerine gre kendisinden beklenen zeni gstermeyen kimse iyiniyet
iddiasnda bulunamaz (m.3).
Hakimin takdir yetkisi de ayn blmde, 4. maddede yer alr. Hkme gre, kanunun takdir yetkisi tand veya durumun gereklerini ya da hakl sebepleri gz
nnde tutmay emrettii konularda hkim, hukuka ve hakkaniyete gre karar verir. Yine kanunda aksine bir hkm bulunmadka, taraflardan her biri, hakkn
dayandrd olgularn varln ispatla ykmldr.
1926 tarihli eski Medeni Kanun, 2001 ylnda yerini yenisine brakmfltr. 4721
sayl Trk Medeni Kanunu, 22.11.2001de kabul edilmifltir. Yasa toplam drt kitaptan oluflturulmufltur. Bunlar, kifliler hukuku, aile hukuku, eflya hukuku ve miras
hukuku kitaplardr.
Medeni Hukuk,
SIRAgenel
SZDEolarak hangi haklar dzenler?
D fi fiekil
N E L M 7.2
D fi N E L M
Medeni Hukukun
Dallar
S O R U
Kifliler
DKKAT
Hukuku
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
Bir kimsenin srekli kalma

niyetiyle oturduu yer, baflka
bir deyiflle kiflinin yerleflim
yeri, hukuk dilinde
Tikametgh
E L E V Z Y Oolarak
N ifade
edilir.
NTERNET
MAKALE
S O R U
MEDEN HUKUKUN DALLARI
Aile
Hukuku
Eflya
Hukuku
SIRA SZDE
Trk Medeni Kanunu

AMALARIMIZ
Kifliler Hukuku
K T A P
Miras
Hukuku
Borlar
Hukuku
Trk
Borlar
Kanunu
Medeni Kanun kiflileri, gerek ve tzel kifliler olmak zere ikiye ayrmfltr. Bu sebeple kifliler hukukunda da ayn yap kullanlr. Gerek kifliler hukukunda, nce
her insann
olduu belirtilir. Fiil ehliyeti ise ayrca irdelenir ve fiil ehT Ehak
L E V Zehliyeti
YON
liyetine sahip olan kimsenin kendi fiilleriyle hak edinebilecei ve bor altna gire-
NTERNET
MAKALE
7. nite - zel Hukukun Dallar
bileceinden hareket edilir. Bunun dflnda kifliler hukuku, on sekiz yafln doldurulmasyla bafllayan erginlii de ele alr.
Kifliler hukuku, kifliler arasndaki hsmlk iliflkilerini de ele alr. Hsmlar birbirine balayan doum saysyla belli olan hsmla kan hsml denir. Efllerden biri ile dier eflin kan hsmlar, ayn tr ve dereceden kayn hsmlar olur.
Kiflileri ilgilendiren bir dier konu da ikametghtr. Yeni yasann yerleflim yeri
olarak ifade ettii bu kavram, bir kimsenin srekli kalma niyetiyle oturduu yeri
ifade eder. Kifliler hukuku, kiflinin yerleflim yerini, nasl deifltirilebileceini, yasal
olarak ne flekilde belirlendiini de ele alr.
Kifliliin korunmas da kifliler hukukunun konusuna girer. Kiflilie ynelik saldrlarn ne flekilde engellenecei, ortaya kan zararn nasl karfllanaca hep kifliler hukukunda incelenir. Doum, lm, gaiplik karar gibi kiflisel durum sicilleri de
bu alana girer.
Tzel kifliler, bafll baflna bir varl olmak zere rgtlenmifl kifli topluluklar
ve belli bir amaca zglenmifl olan bamsz mal topluluklarn ifade eder. Kifliler
hukuku, tzel kiflilerin hak ve fiil ehliyetlerini de inceler. Gerekten de tzel kifliler, cins, yafl, hsmlk gibi yaratlfl gerei insana zg niteliklere bal olanlar dflndaki btn haklara ve borlara ehildirler. Tzel kifliler, kanuna ve kurulufl belgelerine gre gerekli organlara sahip olmakla, fiil ehliyetini kazanrlar.
Tzel kifliler hukukunda, onlarn kuruluflu, malvarlklar genel olarak ele alndktan sonra, iki temel tzel kifli tr ele alnr. Bunlardan ilki derneklerdir. Dernekler, en az yedi gerek kiflinin kazan paylaflma dflnda belirli ve ortak bir amac gereklefltirmek zere, bilgi ve alflmalarn srekli olarak birlefltirmek suretiyle
oluflturduklar, tzel kiflilie sahip kifli topluluklardr. Derneklerin kuruluflu, organlar, iflleyifli, sona ermesi ve dier ayrntlar bu kapsamda incelenmektedir. Tzel kifliler balamnda ele alnan ikinci yap vakflardr. Vakflar, gerek veya tzel
kiflilerin yeterli mal ve haklar belirli ve srekli bir amaca zglemeleriyle oluflan
tzel kiflilie sahip mal topluluklardr. Kifliler hukuku, vakflar da tpk dernekler
gibi tm ayrntlaryla ele alr ve inceler. Kurulufllar, vakf senetleri, iflleyiflleri ve
tasfiyeleri bu kapsamda yer alr.
165
Tzel kiflilie sahip mal
topluluklar olan vakflar,
gerek veya tzel kiflilerin
yeterli mal ve haklar belirli
ve srekli bir amaca
zglemeleriyle oluflurlar.
Aile Hukuku
Aile hukuku, Medeni Kanunun ikinci kitabdr ve olduka kapsaml bir ierie sahiptir. Bu alan ncelikle evlenme ve niflanlanma kavramlarn ele alr. Bu iki yapnn oluflum flartlar, sonular yan sra, batl olan evlilikler de ayn kapsamda incelenir. Boflanma da aile hukukuna dhildir. Boflanma sebepleri, ayr yaflama ve nafaka bu kapsamdadr. Evlenme ile ortaya kan bir baflka konu, mal rejimleridir.
Mal ayrl, paylaflmal mal ayrl, mal ortakl gibi kavramlar mal rejimine dahil
edilen konulardr. Efllerin birbirlerinin mallar zerindeki haklar ve ortak edinilen
mallarn hukuki durumu, bu balamda irdelenir.
Aile hukukunda ele alnan konulardan biri de hsmlktr. Soybann kurulmas, kocann babal, tanma ve babalk karar, evlat edinme, velayet gerek koflullar gerek sonular itibaryla aile hukuku konusudur. Ailenin yelerinden olan ocuun mallar da bu kapsamda grlmfltr. Ana ve baba, velayetleri devam ettii
srece ocuun mallarn ynetme hakkna sahip ve bununla ykmldrler ve
kural olarak hesap ve gvence vermezler. Ana ve babann ykmllklerini yerine getirmedikleri durumlarda hkim mdahale eder.
Aile hukuku kapsamndaki yaplardan biri de aile ii nafakadr. Medeni Kanuna gre herkes, yardm etmedii takdirde yoksullua dflecek olan stsoyu ve alt-
Evlenme, hsmlk, nafaka,

aile vakflar ve vesayet aile
hukukunun konular
arasnda yer alr.
166
soyu ile kardefllerine nafaka vermekle ykmldr. Kardefllerin nafaka ykmllkleri, refah iinde bulunmalarna baldr.
Ev ynetimi de bir aile hukuku konusudur. Yasaya gre, aile hlinde yaflayan
birden ok kimsenin oluflturduu topluluun kanuna, szleflmeye veya rfe gre
belirlenen bir ev baflkan varsa, evi ynetme yetkisi ona ait olur. Evi ynetme yetkisi, kan veya kayn hsml, iflilik, raklk veya benzeri sebeplerle ya da koruma
ve gzetme iliflkisi iinde ev halk olarak bir arada yaflayanlarn hepsini kapsar.
Medeni Kanuna gre, aile bireylerinin eitim ve renimleri, donanm ve desteklenmeleri ve bunlara benzer amalarn gerektirdii harcamalarn yaplmas iin
kifliler hukuku ve miras hukuku hkmleri uyarnca aile vakf kurulabilir. Bir maln veya hakkn baflkalarna gememek zere ayn soydan gelenlere kuflaktan kuflaa kalacak flekilde zglenmesi yasaktr. Byle bir zglenme, vakf kurma yoluyla da yaplamaz. Bu durum aile mallar olarak tanmlanan bir kurum oluflturmufltur ve aile hukuku iinde ele alnmaktadr.
Vesayet, vesayet organlar ve kayymlk, aile hukukunun ele ald son konudur. Bu kurumlarn oluflmas, koflullar, sona ermesi ve sonular ayr ayr deerlendirilir. Vesayet organlar, vesayet daireleri ile vasi ve kayymlardr. Kamu vesayeti, vesayet makam ve denetim makamndan oluflan vesayet daireleri tarafndan
yrtlr. Vesayet makam, sulh hukuk mahkemesi, denetim makam, asliye hukuk mahkemesidir. Vasi, vesayet altndaki kn veya kstlnn kiflilii ve malvarl ile ilgili btn menfaatlerini korumak ve hukuki ifllemlerde onu temsil etSIRA SZDE Kayym, belirli iflleri grmek veya mal varln ynetmek iin
mekle ykmldr.
SIRA SZDE
atanr. Vesayeti gerektiren haller olan kklk, kstlamay gerektiren akl hastal veya akl zayfl, savurganlk, alkol veya uyuflturucu madde bamll, kt
D fi N E L M
yaflama tarz,
D fi kt
N E L Mynetim de aile hukuku iinde incelenir. Kstlanmas iin yeterli sebep bulunmamakla beraber korunmas bakmndan fiil ehliyetinin snrlanmaS O R U ergin bir kifliye belirli ifllerde grfl alnmak zere atanan yasal
s gerekli grlen
S O R U
danflmanlk da bir aile hukuku konusudur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
D K K Avesayet
T
Vesayet organlar,
daireleri ile vasi ve kayymlardr. Kamu vesayeti, vesayet makam ve denetim makamndan oluflan vesayet daireleri tarafndan yrtlr. Vesayet makaSIRA SZDE
m, sulh hukuk
denetim makam, asliye hukuk mahkemesidir. Vasi, vesayet alSIRAmahkemesi,
SZDE
tndaki kn veya kstlnn kiflilii ve malvarl ile ilgili btn menfaatlerini korumak
ve hukuki ifllemlerde
AMALARIMIZonu temsil etmekle ykmldr. Kayym, belirli iflleri grmek veya
AMALARIMIZ
malvarln
ynetmek iin atanr.
N N
N
N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Evlatlk ve altsoyunun evlat
edinene
M A K Amirasl
LE
mirasbrakann
M A K A L E kan hsm
gibidir.
Tilgili
A Pdaha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Trk
Aile HukukuK ile
K T Aile
A P Hukuku (Cilt:2, 14. Basm) adl kitaba bakabilirsiniz (Turgut AknMedeni Hukuku
trk - Derya Karaman, stanbul: Beta Yaynevi, 2012).
TELEVZYON
TELEVZYON
Miras Hukuku
Miras hukuku, kiflinin lm sonrasnda geride kalan malvarl zerindeki haklar ele alr. Bu alan, kendine zg eflitli kavramlar ierir. lk nce miraslar tanmTERNET
lanr. Yasal Nmiraslar,
mirasbrakann birinci derece miraslar olan altsoyu, altsoNTERNET
yu bulunmayan mirasbrakann miraslar, ana ve babasdr. Altsoyu, ana ve babas ve onlarn altsoyu bulunmayan mirasbrakann miraslar, byk ana ve byk
AKALE
babalardr. MMirasbrakandan
nce lmfl olan byk ana ve byk babalarn yerMAKALE
lerini, her derecede
halefiyet yoluyla kendi altsoylar alr. Ana veya baba tarafndan olan byk ana ve byk babalardan biri altsoyu bulunmakszn mirasbra-
kandan nce lmflse, ona dflen pay ayn taraftaki miraslara kalr. Evlilik dflnda domufl ve soyba, tanma veya hkim hkmyle kurulmufl olanlar, baba ynnden evlilik ii hsmlar gibi miras olurlar. Evltlk ve altsoyunun, evlt edinene mirasl da kan hsm gibidir. Evltln kendi ailesindeki mirasl da devam eder. Evlt edinen ve hsmlar, evltla miras olmazlar. Miras brakmakszn len kimsenin miras Devlete geer.
Miras hukuku, miraslarn yasayla belirlenen paylarnn datm ile de ilgilenir. Bunun dflnda miras hukukunun nemli konularndan birisi de vasiyettir. Vasiyet yapabilmek iin ayrt etme gcne sahip ve onbefl yafln doldurmufl olmak
gerekir. Miras szleflmesi yapabilmek iin ise ayrt etme gcne sahip ve ergin olmak, kstl bulunmamak gerekir.
Miras hukukunda miras brakann tm malvarl zerindeki tasarruf yetkisine
iliflkin snrlamalar (sakl pay) da ele alnr. Miras olarak altsoyu, ana ve babas,
efli bulunan mirasbrakan, mirasnn sakl paylar dflnda kalan ksmnda lme
bal tasarrufta bulunabilir. Bu miraslardan hi biri yoksa, mirasbrakan mirasnn
tamamnda tasarruf edebilir. Sakl payn miktar Medeni Kanunda ayrntl olarak
belirlenmifltir.
Mirasbrakann miraslktan karma hakk da bu kapsamda incelenir. Miras,
mirasbrakana veya mirasbrakann yaknlarndan birine karfl ar bir su ifllemiflse; mirasbrakana veya mirasbrakann ailesi yelerine karfl aile hukukundan doan ykmllklerini nemli lde yerine getirmemiflse, lme bal bir tasarrufla sakl payl mirassn miraslktan karabilir. Bunun sonular da miras hukuku tarafndan incelenir.
lme bal tasarruflar, bu alann nemli konularndan bir dieridir. Buna gre mirasbrakan, tasarruf zgrlnn snrlar iinde, malvarlnn tamamnda
veya bir ksmnda, vasiyetname ya da miras szleflmesiyle tasarrufta bulunabilir.
Mirasbrakann zerinde tasarruf etmedii ksm yasal miraslarna kalr. Mirasbrakan, lme bal tasarruflarn koflullara veya yklemelere balayabilir. Tasarruf
hkm ve sonularn dourduu andan itibaren, her ilgili koflul veya yklemenin
yerine getirilmesini isteyebilir. Hukuka veya ahlka aykr koflullar ve yklemeler,
iliflkin bulunduklar tasarrufu geersiz klar. Anlamsz veya yalnz baflkalarn rahatsz edici nitelikte olan koflullar ve yklemeler yok saylr. Mirasbrakan, mirasnn
tamam veya belli bir oran iin bir veya birden ok kifliyi miras atayabilir.
Mirasbrakan, bir kimseye onu miras atamakszn belirli bir mal brakma yoluyla kazandrmada bulunabilir. Belirli mal brakma, lme bal tasarrufla bir kimseye terekedeki bir maln mlkiyetinin veya terekenin tamam ya da bir ksm zerinde intifa hakknn kazandrlmasna ynelik olabilecei gibi bir kimse lehine tereke deeri zerinden bir edimin yerine getirilmesinin, bir iradn balanmasnn
veya bir kimsenin bir bortan kurtarlmasnn, miraslar veya belirli mal braklanlara ykletilmesi suretiyle de olabilir.
Mirasbrakan, atad mirasnn kendisinden nce lmesi veya miras reddetmesi hlinde onun yerine gemek zere bir veya birden ok kifliyi yedek miras
olarak atayabilir. Bu kural belirli mal brakmada da uygulanr.
Miras szleflmesi, miras hukukundaki temel bir baflka konudur. Olumlu miras
szleflmesiyle mirasbrakan, miras szleflmesiyle mirasn veya belirli maln szleflme yapt kimseye ya da nc bir kifliye brakma ykmll altna girebilir.
Mirasbrakan, malvarlnda eskisi gibi serbeste tasarruf edebilir. Ancak, miras szleflmesindeki ykmll ile badaflmayan lme bal tasarruflarna veya bafllamalarna itiraz edilebilir. Mirastan feragat szleflmesinde mirasbrakan, bir mirass
ile karfllksz veya bir karfllk salanarak mirastan feragat szleflmesi yapabilir. Feragat eden, miraslk sfatn kaybeder. Bir karfllk salanarak mirastan feragat, szleflmede aksi ngrlmedike feragat edenin altsoyu iin de sonu dourur.
167
Miras mirasbrakana karfl

ar bir su ifllemiflse
miraslktan karlabilir.
168
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
TELEVZYON
DKKAT
AMALARIMIZ
MAKALE
Mirasn almas, paylafllmas, istihkak davalar, mirasn reddi ve tasfiyesi, miD fi N E L M

ras hukukunda
yargsal sorunlara neden olan en nemli konular arasndadr. Miraslarn sorumluluu da ayn flekilde miras hukukunda ele alnan dier bir konuS O R U tereke borlarndan mteselsilen sorumludurlar. Miraslardan
dur. Zira miraslar,
her biri, szleflme veya kanun gereince ortakl srdrmekle ykml olmadka, her zaman
mirasn paylafllmasn isteyebilir. Her miras, terekedeki belirli malDKKAT
larn aynen, olanak yoksa satfl yoluyla paylafltrlmasna karar verilmesini sulh
mahkemesinden isteyebilir. Miraslardan birinin istemi zerine hkim, terekenin
SIRA SZDE
tamamn ve
terekedeki mallarn her birini gz nnde tutarak, olanak varsa taflnmazlardan her birinin tamamnn bir mirasya verilmesi suretiyle paylafltrmay yaSIRA SZDE
par. Miraslara
verilen taflnmazlarn deerleri arasndaki fark para denmesi yoAMALARIMIZ
luyla giderilerek miras paylar arasnda denklefltirme salanr. Paylaflmann derhl
yaplmas, paylaflm konusu maln veya terekenin deerini nemli lde azaltaD fi N E L M
caksa, sulhK hkimi,
T A P miraslardan birinin istemi zerine bu maln veya terekenin
paylafllmasnn ertelenmesine karar verebilir.
S O R U paylaflmn ne flekilde yaplacan da ele alr. Buna gre yasal
Miras hukuku,
miraslar,T Egerek
aralarnda, gerek atanmfl miraslarla birlikte miras ayn
L E V Z Ykendi
ON
kurallara gre
Aksine dzenleme olmadka miraslar, paylaflmann
D K paylaflrlar.
KAT
nasl yaplacan serbeste kararlafltrrlar. Mirasbrakan, lme bal tasarrufuyla
paylaflmann nasl yaplaca ve paylarn nasl oluflturulaca hakknda kurallar koSIRA
N T E RSZDE
N E T mirasbrakan tarafndan kastedilmemifl olan bir eflitsizlik hlinyabilir. Bu kurallar,
de paylarn denklefltirilmesi olana sakl kalmak kaydyla, miraslar iin balaycdr. Paylaflm
konusunda bu ve benzeri ayrntlar, miras hukukunda nemli bir
AMALARIMIZ
MAKALE
yer iflgal eder.
N N
S O R U
SIRA
N T ESZDE
RNET
Trk MedeniSIRA
Kanununda
miras szleflmesine iliflkin dzenlemeler nelerdir?
SZDE
N N
K T A P
TELEVZYON
Mlkiyet hakk, bir kimseye,
bir eflya zerinde kullanma,
yararlanma, tasarrufta
NTERNET
bulunma yetkilerini tanyan
en genifl kapsaml haktr.
M A K A Ltemelde
E
Mlkiyet,
ferdi
mlkiyet ve birlikte mlkiyet
olarak ikiye ayrlr. Birlikte
mlkiyet ise payl mlkiyet
(mflterek mlkiyet) ve
elbirlii mlkiyeti (ifltirak
halinde mlkiyet) olmak
zere ikiye ayrlmfltr.
Birden ok kimsenin maddi
olarak blnmemifl olan bir
fleyin tamamna belli
paylarla malik olmasna
payl mlkiyet denir.
Miras Hukuku
K ile
T ilgili
A P olarak daha ayrntl bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Miras Hukuku adl kitaba bakabilirsiniz (Baki lkay Ergin - Rona Serozan, Ankara:
Sekin Yaynclk, 2012).
TELEVZYON
Eflya Hukuku
Medeni hukukun drdnc blm olan eflya hukuku, temelde taflnr ve taflnmaz
mallarn zerindeki haklar konu alr. Bu alann temel kavram mlkiyettir. Mlki N Tierii
E R N E T Medeni Kanunda belirlenmifltir. Buna gre bir fleye malik olan
yet hakknn
kimse, hukuk dzeninin snrlar iinde, o fley zerinde diledii gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Malik, maln haksz olarak elinM A K kimseye
ALE
de bulunduran
karfl istihkak davas aabilecei gibi her trl haksz elatmann nlenmesini de dava edebilir.
Bir fleye malik olan kimse, o fleyin btnleyici paralarna da malik olur. Btnleyici para, yerel detlere gre asl fleyin temel unsuru olan ve o fley yok edilmedike, zarara uratlmadka veya yaps deifltirilmedike ondan ayrlmasna
olanak bulunmayan paradr. Bir fleyin maliki, onun rnlerinin de maliki olur.
rnler, dnemsel olarak elde edilen doal veya hukuki rnler ile bir fleyin zglendii amaca gre detler gerei ondan elde edilmesi uygun grlen dier verimlerdir. Doal rnler asl fleyden ayrlncaya kadar onun btnleyici parasdr.
Eflya hukukunda mlkiyet iki bafllk altnda ele alnr. Bunlar ferdi mlkiyet ve
birlikte mlkiyettir. Birlikte mlkiyet ise payl mlkiyet ve el birlii mlkiyeti olmak zere ikiye ayrlmfltr.
169
fiekil 7.3
Payl mlkiyette (mflterek
mlkiyette) birden ok kimse,
Mlkiyetin
MLKYETN TRLER
madd olarak blnmfl olmaTrleri
yan bir fleyin tamamna belli
paylarla maliktir. Baflka trl
belirlenmedike, paylar eflit saFerdi Mlkiyet
Birlikte Mlkiyet
ylr. Paydafllardan her biri kendi pay bakmndan malik hak
ve ykmllklerine sahip olur.
Elbirliiyle
Payl
Mlkiyet
Mlkiyet
Pay devredilebilir, rehnedilebilir ve alacakllar tarafndan haczettirilebilir. Paydafllar, kendi
aralarnda oy birliiyle anlaflarak yararlanma, kullanma ve ynetime iliflkin konularda kanun hkmlerinden farkl bir dzenleme yapabilirler. Ancak, byle bir anlaflmayla paydafllarn hak ve yetkilerinin kaldrlamayaca ve snrlandrlamayaca haller de bulunmaktadr. Hukuki bir ifllem gereince veya payl maln srekli bir
amaca zglenmifl olmas sebebiyle payl mlkiyeti devam ettirme ykmll
bulunmadka, paydafllardan her biri maln paylafllmasn isteyebilir. Paylaflma,
maln aynen blfllmesi veya pazarlk ya da artrmayla satlarak bedelinin blfllmesi biiminde gereklefltirilir. Paylaflma biiminde uyuflma salanamazsa, paydafllardan birinin istemi zerine hkim, maln aynen blnerek paylafltrlmasna,
blnen paralarn deerlerinin birbirine denk dflmemesi hlinde eksik deerdeki paraya para eklenerek denklefltirme salanmasna karar verir. Blme istemi durum ve koflullara uygun grlmezse ve zellikle payl maln nemli bir deer kaybna uramadan blnmesine olanak yoksa, ak artrmayla satfla hkmolunur.
Satfln paydafllar arasnda artrmayla yaplmasna karar verilmesi, btn paydafllarn rzasna baldr.
Kanun veya kanunda ngrlen szleflmeler uyarnca oluflan topluluk dolaysyla mallara birlikte malik olanlarn mlkiyeti ise elbirlii mlkiyetidir (ifltirak ha- Kanun ya da szleflme
linde mlkiyettir). Elbirlii mlkiyetinde ortaklarn belirlenmifl paylar olmayp her uyarnca oluflan topluluk
dolaysyla mallara birlikte
birinin hakk, ortakla giren mallarn tamamna yaygndr. Ortaklarn haklar ve malik olanlarn mlkiyetine
ykmllkleri, topluluu douran kanun veya szleflme hkmleri ile belirlenir. elbirliiyle mlkiyet denir.
Kanunda veya szleflmede aksine bir hkm bulunmadka, gerek ynetim, gerek
tasarruf ifllemleri iin ortaklarn oybirliiyle karar vermeleri gerekir. Szleflmeden
doan topluluk devam ettii srece, paylaflma yaplamaz ve bir pay zerinde tasarrufta bulunulamaz. Ortaklardan her biri, toplulua giren haklarn korunmasn
salayabilir. Bu korumadan btn ortaklar yararlanr. Elbirlii mlkiyeti, maln
devri, topluluun dalmas veya payl mlkiyete geilmesiyle sona erer. Paylafltrma, aksine bir hkm bulunmadka, payl mlkiyet hkmlerine gre yaplr.
Payl mlkiyet ve elbirliiyle mlkiyeti birer rnekle anlatnz.
SIRA SZDE
Taflnmaz mlkiyeti, belki de eflya hukukunun en nemli blmn oluflturur.

D fi N E L M
Arazi, tapu ktnde ayr sayfaya kaydedilen bamsz ve srekli haklar ve kat
mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmler, taflnmaz mlkiyetinin konusunu
S Omahkeme
R U
oluflturur. Taflnmaz mlkiyetinin kazanlmas, tescille olur. Miras,
karar,
cebr icra, iflgal, kamulafltrma hlleri ile kanunda ngrlen dier hllerde, mlkiyet
tescilden nce kazanlr. Ancak, bu hllerde malikin tasarruf ifllemleri
yapabilmesi,
DKKAT
mlkiyetin tapu ktne tescil edilmifl olmasna baldr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
Taflnmaz mlkiyeti tapu
siciline tescille Skazanlr.
O R U
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
170
Taflnr mlkiyeti zilyetliin

devri ile nakledilir.
Arazi zerindeki mlkiyet, kullanlmasnda yarar olduu lde, stndeki hava ve altndaki arz katmanlarn kapsar. Bu mlkiyetin kapsamna, yasal snrlamalar sakl kalmak zere yaplar, bitkiler ve kaynaklar da girer. Taflnmazn snrlar, tapu planlar ve arz zerindeki snr iflaretleriyle belirlenir. Arazi zerindeki,
yaplar, taflkn yaplar, st hakk, mecralar, taflnr yaplar eflya hukuku tarafndan
ayrntl ele alnr.
Eflya hukuku iinde zgn nitelik taflyan eflitli haklar dzenlenmifltir. Bunlar
zellikle komfluluk hukuku balamnda gndeme gelir. Buna gre herkes, taflnmaz
mlkiyetinden doan yetkileri kullanrken ve zellikle iflletme faaliyetini srdrrken, komflularn olumsuz flekilde etkileyecek taflknlktan kanmakla ykmldr.
zellikle, taflnmazn durumuna, niteliine ve yerel dete gre komflular arasnda
hofl grlebilecek dereceyi aflan duman, buu, kurum, toz, koku kartarak, grlt
veya sarsnt yaparak rahatszlk vermek yasaktr. Taflnmaz maliki, st taraftaki araziden kendi arazisine doal olarak akan sularn ve zellikle yamur, kar ve tutulmamfl kaynak sularnn akflna katlanmak zorundadr. Her taflnmaz maliki, urayaca zararn tamamnn nceden denmesi kofluluyla, su yolu, kurutma kanal, gaz ve
benzerlerine ait borularn, elektrik hat ve kablolarnn, baflka yerden geirilmesi olanaksz veya aflr lde masrafl olduu takdirde, kendi arazisinin altndan veya stnden geirilmesine katlanmakla ykmldr. Taflnmazndan genel yola kmak
iin yeterli geidi bulunmayan malik, tam bir bedel karfllnda bir geit hakk tannmasn komflularndan isteyebilir. Bu hak, ilk nce kendisinden bu geidin istenmesi nceki mlkiyet ve yol durumuna gre en uygun dflen komfluya karfl ve daha
sonra bundan en az zarar grecek olana karfl kullanlr.
Kaynak ve yer alt sular zerindeki mlkiyet ve irtifak hakk da olduka zgn
karakterlidir. Kaynaklar, arazinin btnleyici paras olup, bunlarn mlkiyeti ancak kaynadklar arazinin mlkiyeti ile birlikte kazanlabilir. Baflkasnn arazisinde
bulunan kaynaklar zerindeki hak, bir irtifak hakk olarak tapu ktne tescil ile
kurulur. Yeralt sular, kamu yararna ait sulardandr. Arza malik olmak, onun altndaki yer alt sularna da malik olmak sonucunu dourmaz.
Taflnr mlkiyeti eflya hukukunun temel iki blmnden ikincisidir. Taflnr
mlkiyetinin konusu, nitelikleri itibaryla taflnabilen madd fleyler ile edinmeye elveriflli olan ve taflnmaz mlkiyetinin kapsamna girmeyen doal glerdir. Taflnr
mlkiyetinin nakli iin zilyetliin devri gerekir. Bir taflnrn zilyetliini iyi niyetle
ve malik olmak zere devralan kimse, devredenin mlkiyeti devir yetkisi olmasa
bile, zilyetlik hkmlerine gre kazanmann korunduu hllerde o fleyin maliki
olur. Taflnr mlkiyetini kazanma yollar eflya hukukunda ayr ayr ele alnmakta
ve Medeni Kanun tarafndan da ayrntl dzenlenmektedir.
Eflya hukukunun en temel blmlerinden bir dieri de snrl ayni haklardr.
Bunlardan irtifak hakk, bir taflnmaz zerinde dier bir taflnmaz lehine konulmufl
bir yk olup, ykl taflnmazn malikini mlkiyet hakknn salad baz yetkileri
kullanmaktan kanmaya veya yararlanan taflnmaz malikinin ykl taflnmaz belirli flekilde kullanmasna katlanmaya mecbur klar. rtifak hakk sahibi, hakknn
korunmas ve kullanlmas iin gerekli olan nlemleri alabilir ancak, hakkn ykl taflnmazn malikine en az zarar verecek biimde kullanmak zorundadr. Ykl
taflnmazn maliki, irtifak hakknn kullanlmasn engelleyecek ya da zorlafltracak
davranfllarda bulunamaz.
Bir baflka snrl ayni hak olan intifa hakk, taflnrlar, taflnmazlar, haklar veya
bir malvarl zerinde kurulabilir. Aksine dzenleme olmadka bu hak, sahibine,
konusu zerinde tam yararlanma yetkisi salar. ntifa hakk, taflnrlarda zilyetliin
171
devri, alacaklarda alacan devri, taflnmazlarda tapu ktne tescil ile kurulur.
ntifa hakk, gerek kiflilerde hak sahibinin lm; tzel kiflilerde kararlafltrlan srenin dolmas, sre kararlafltrlmamflsa kifliliin ortadan kalkmasyla sona erer.
Tzel kiflilerin intifa hakk, en ok yz yl devam edebilir.
Bunlar dflnda snrl ayni hak kategorisinde yer alan oturma hakk, bir binadan
veya onun bir blmnden konut olarak yararlanma yetkisi verir. st hakk, bir taflnmaz malikinin, nc kifli lehine arazisinin altnda veya stnde yap yapmak
veya mevcut bir yapy muhafaza etmek yetkisi veren bir irtifak hakkdr. Oturma
hakkn aksine, aksi kararlafltrlmfl olmadka bu hak, devredilebilir ve miraslara geer. st hakk, bamsz ve srekli nitelikte ise st hakk sahibinin istemi zerine tapu ktne taflnmaz olarak kaydedilebilir. En az otuz yl iin kurulan st
hakk, srekli niteliktedir.
Kaynak hakk, baflkasnn arazisinde bulunan kaynak zerinde irtifak hakk, bu
arazinin malikini suyun alnmasna ve aktlmasna katlanmakla ykml klar. Bu
hak, aksi kararlafltrlmfl olmadka, baflkasna devredilebilir ve mirasya geer.
Kaynak hakk, bamsz nitelikte ve en az otuz yl iin kurulmufl ise tapu ktne taflnmaz olarak kaydedilebilir.
Bunlar dflnda malik, taflnmaz zerinde herhangi bir kifli veya topluluk lehine
atfl eitimi veya spor alan ya da geit olarak kullanlmak gibi belirli bir yararlanmaya hizmet etmek zere baflka irtifak haklar da kurabilir. Bu haklar, aksi kararlafltrlmfl olmadka, baflkasna devredilemez ve miraslara gemez. Bu haklarn
kapsam, hak sahibinin olaan ihtiyalarna gre belirlenir.
Taflnr rehni, taflnmaz rehni (ipotek, ipotekli bor senedi veya irat senedi), taflnmaz rehniyle gvence altna alnan dn senetleri, alacaklar ve dier haklar
zerinde rehin, rehin karfllnda dn verme ifli ile uraflanlar, zilyetlik ve tapu
sicili, eflya hukuku iinde incelenen dier konulardr.
Medeni Kanunu oluflturan kitaplar nelerdir? Her bir kitapta dzenlenmifl
olan temel koSIRA SZDE
nular belirtiniz.
BORLAR HUKUKU
Snrl bir ayni hak olan

intifa hakk, taflnrlar,
taflnmazlar, haklar veya bir
mal varl zerinde
kurulabilir.
D fi N E L M
D fi N E L M
Borlar hukuku, kifliler arasndaki bor iliflkilerini konu alr. Hukuk sistemimiz
S O R Uaykr fiil olaiinde borcun kayna kural olarak, kanun, szleflme ya da hukuka
bilir. Borlar hukuku bu bor kaynaklarn, yarattklar sorumluluk trn ve sonularn dzenler.
DKKAT
Borlar hukukunun temel kayna durumundaki Trk Borlar Kanunu, iki temel blmden oluflur. lk blm genel hkmler olarak adlandrlmfltr ve hemen
SZDEhukukunun
her bor iliflkisine uygulanabilen hkmlerden oluflur. BunlaraSIRA
borlar
genel ilkeleri denir. Bu ilkeler, bnyesi uygun olduu lde ilgili bor iliflkilerini
dzenler. Yasann ikinci blm zel hkmler olarak adlandrlmfltr
ki burada
AMALARIMIZ
da, eflitli szleflme tipleri ve onlara zg hkmler dzenlenmektedir.
Bu noktadan hareket edildiinde, borlar hukukunun genel ilkeleri denildiinde baz temel yaplar akla gelir. Bunlardan ilki szleflmenin kurulufludur.
SzleflK T A P
me, taraflarn iradelerini karfllkl ve birbirine uygun olarak aklamalaryla kurulur. rade aklamas, ak veya rtl olabilir. Szleflmelerin geerlilii, kanunda
aksi ngrlmedike, hibir flekle bal deildir. Kanunda szleflmeler
T E L E V Z Y O Niin ngrlen flekil, kural olarak geerlilik fleklidir. ngrlen flekle uyulmakszn kurulan
szleflmeler hkm dourmaz.
Borcun kayna; kanun,

szleflme ya da Shukuka
O R U
aykr fiil olabilir.
DKKAT
N N
NTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Szleflme, taraflarn
iradelerini karfllkl ve
AMALARIMIZ
birbirine uygun
olarak
aklamalaryla, rzalarn
uyuflmasyla kurulur.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
172
Borlar Kanununda
dzenlenen genel ifllem
koflullar, bir szleflmenin
yaplmas srasnda
szleflmeyi dzenleyenin,
ileride ok saydaki benzer
szleflmede kullanmak
amacyla nceden, tek
baflna hazrlayarak karfl
tarafa sunduu szleflme
hkmleri olarak ifade
edilebilir.
Bir szleflmenin trnn ve ieriinin belirlenmesinde ve yorumlanmasnda,

taraflarn yanlfllkla veya gerek amalarn gizlemek iin kullandklar szcklere
baklmakszn, gerek ve ortak iradeleri esas alnr.
Borlar hukukunun en nemli ilgi alanlarndan biri, ilk kez yeni Borlar Kanununda dzenlenen genel ifllem koflullardr. Trk Borlar Kanunu esasen, bireysel
szleflme modeline dayanr. Bireysel szleflme denilince, Borlar Kanununun 1.
ve devam maddeleri anlamnda neri, neriye karfl neri ve kabul gibi aflamalarn sonunda, irade aklamalarnn uygunluu ve uyuflmas salanncaya kadar,
szleflmenin her hkmnn tartflma ve pazarlk konusu yapld szleflmeler anlafllr. Ancak, amzn sosyal ve ekonomik geliflmeleri, kitlelere ynelik hizmet
gereksinimini yaratmfl ve ynlar iin retim zorunluluu dourmufltur. Buna
bal olarak bireysel szleflme modeli yannda, kitle szleflmesi veya formler szleflme denilen, yeni bir szleflme modeli ortaya kmfltr.
Bankalar, sigorta flirketleri, seyahat ve taflma iflletmeleri, dayankl tketim mallar retimi ve pazarlamas yapan teflebbsler, bireysel szleflmelerin kurulmasndan nce, soyut olarak tek yanl kaleme alnmfl szleflme koflullar hazrlamakta
ve bunlarla gelecekte kurulacak belirsiz sayda, fakat ayn flekil ve tipteki hukuki
ifllemleri dzenlemektedirler. flte, nceden hazrlanan tipik szleflme koflullar iin
genel ifllem koflullar terimi kullanlmakta, bu tip szleflmelere kitle szleflme,
katlmal szleflme ya da formler szleflme denilmektedir. Kitlelere, ynlara
ynelik bu szleflmelerde, szleflmenin kurulmas ile ilgili grflmeler ve pazarlklar yaplmas sz konusu deildir. Hatt, ou zaman fiyat konusu bile, tarifelerle
belirlenmekte ve pazarlk dfl braklmaktadr. Giriflimci karflsnda dier szleflen,
ya karfl tarafn koflullar iinde szleflmeyi kuracak ya da sz konusu szleflmenin
ierdii edim ya da hizmetten yararlanmayacaktr. Baflka bir ifadeyle szleflmenin
dier tarafn oluflturan birey, nne hazr getirilen metin karflsnda evet ya da
hayr diyebilecek, evet, ama seeneinden yoksun olacaktr. Hizmet ya da
edimden hi yararlanmama sz konusu olamayacana gre, evet, ama deme imknnn olmamas karflsnda, bireyin, bu trden szleflmeler uygulamasnda yasalarla korunmas gerei ve zorunluluu ortadadr. flte, Yeni Borlar Kanununda,
genel ifllem koflullarnn tbi olduu geerlilik kurallar ile bunlara aykrln yaptrmlar ve genel ifllem koflullarnn yorumlanmas gibi konular akla kavuflturulmufl ve tm szleflmeleri kapsayacak flekilde, genel hkmler ksmnda emredici biimde dzenlenmifltir. Buna gre genel ifllem koflullar, bir szleflme yaplrken dzenleyenin, ileride ok saydaki benzer szleflmede kullanmak amacyla
nceden, tek baflna hazrlayarak karfl tarafa sunduu szleflme hkmleridir.
Borlar hukuku, sadece szleflmelerin kuruluflu ile deil, iflleyifli ve sona ermesi ile de yakndan ilgilenir. Ayn flekilde szleflmenin yaplmas aflamasnda iradeyi sakatlayan yanltma, aldatma ve korku bu kapsama girer.
Temsil de borlar hukuku konusudur. Szleflme yapanlarn ya da ifa edenlerin
hangi flekilde temsil edilecei, temsilin ierii, eflitleri, yetkisiz temsil, temsilin icras ve sona ermesi bu alanda ele alnr.
Szleflme sonras borcun ikinci kayna olan hukuka aykr (haksz) filler de bu alann ok nem verilen konularndan biridir. Haksz fiilin icra flekli ve sonular ayrntl
incelenir. Yine byle bir fiil ile oluflan maddi manevi zararlar ile lm halinde ortaya
kan destekten yoksun kalma zararlar ve tazmini, borlar hukuku alanna girer.
Borlar hukukunda sorumluluun kayna kural olarak kusurlu eylemlerdir. Ancak bu alanda, istisnai nitelik taflyan kusursuz sorumluluk halleri de ele alnr; Borlar Kanununda yer verilen hakkaniyet sorumluluu, adam alfltrann sorumluluu,
hayvan bulundurann sorumluluu, yap malikinin sorumluluu bu niteliktedir.
173
Sebepsiz zenginleflmeden doan bor iliflkileri de borlar hukukunda incelenir.

Buna gre, hakl bir sebep olmakszn, bir baflkasnn malvarlndan veya emeinden
zenginleflen, bu zenginleflmeyi geri vermekle ykmldr. Bu ykmllk, zellikle
zenginleflmenin geerli olmayan veya gerekleflmemifl ya da sona ermifl bir sebebe
dayanmas durumunda domufl olur. Byle bir hlde iade ykmllnn ayrntlar da bu kapsamda incelenir. Buna gre zenginleflen, zenginleflmenin geri istenmesi
srasnda elinden kmfl olduunu ispat ettii ksmn dflnda kalan geri vermekle ykmldr. Zenginleflen, zenginleflmeyi iyiniyetli olmakszn elden karmflsa veya elden karrken ileride geri vermek zorunda kalabileceini hesaba katmas gerekiyorsa, zenginleflmenin tamamn geri vermekle ykmldr.
Borlarn ifas, borlar hukukunun konularndan bir baflkasdr. Borcun, bizzat
borlu tarafndan ifa edilmesinde alacaklnn menfaati bulunmadka borlu, borcunu
flahsen ifa etmekle ykml deildir. Bu ifa flartlara gre, tam ya da ksmi olabilir.
Bor konusunun kurulmas ile bafllayan borlar hukuku genel ilkeleri, bor konusu kaynan iflleyiflini ve sona ermesini de ayrntl olarak ele alr. Bu balamda,
birden ok borludan her birinin, alacaklya karfl borcun tamamndan sorumlu olmay kabul ettiini bildirmesi ile oluflan mteselsil borluluk; Balanma ve cayma
paras, ceza koflulu; Kanun, szleflme veya iflin nitelii engel SIRA
olmadka
alacaklSZDE
nn alacan nc bir kifliye devrine imkn veren alacak devri; borcun stlenilmesi; borca katlma, borlar hukukunun ayrntl olarak ele ald dier yaplardr.
Borlar hukukunun ikinci ksmnda, eflitli szleflmeler incelenir.
KanuD fi N EBorlar
LM
nunda yer verilen szleflmeler dflnda, atipik, karma nitelikli szleflmeler de borlar hukukunun konusu olabilir. Borlar Kanununda yer verilen szleflmelerin en
S O R U
kapsamllarndan biri satfl szleflmesidir ki, rnek zerine satfl, beenme kofluluyla satfl, taksitli satfl, ak artrma yoluyla satfl gibi eflitleriyle bu kapsam daha da
genifllemifltir. Mal deiflim szleflmesi, bafllama szleflmesi, Dkira
K K Aszleflmeleri,
T
dn szleflmeleri, hizmet szleflmeleri, pazarlamaclk szleflmesi, evde hizmet
szleflmesi, eser szleflmesi, yaym szleflmesi, veklet szleflmesi, kredi mektubu
SIRA SZDE
ve kredi emri, simsarlk szleflmesi, komisyon szleflmesi, havale, saklama szleflmeleri, kefalet szleflmesi, mr boyu gelir szleflmesi, lnceye kadar bakma
szleflmesi, adi ortaklk szleflmesi, kurulufl flartlar, hkmleri
ve sona ermesine
AMALARIMIZ
iliflkin ilkeler baznda borlar hukukunun kapsamnda ele alnp incelenir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Mteselsil borluluk, birden
S Obirinin,
R U
ok borludan her
alacaklya karfl borcun
tamamndan sorumlu olmay
kabul ettiini bildirmesi
D K K A ile
T
oluflur.
N N
Borlar Hukuku ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin
K yararl
T A P bir kaynak
olarak Borlar Hukuku Genel Hkmler adl kitaba bakabilirsiniz (Ahmet M. Klolu,
Ankara: Turhan Kitabevi, 2012).
Borlar hukuku genel olarak ne tr iliflkileri dzenler?
TELEVZYON
SIRA SZDE
D N Tfi E RN N
E LETM
fi HUKUKUNUN ALANI
S O R U
MAKALE
Toplu fl
Hukuku
Sosyal Gvenlik
Hukuku
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
NTERNET
fiekil 7.4
fl Hukukunun
S O R U
Alan
MAKALE
DKKAT
DKKAT
Bireysel fl
Hukuku
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
174
fi HUKUKU
alflma yaflamna iliflkin kurallar ele alp inceleyen ifl hukuku, esasen ierdii konular itibaryla hem zel hukuk hem de kamu hukuku karakteri taflyan bir alandr.
Bireysel fl Hukuku
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bireysel ifl hukuku, 4857 sayl fl Kanununu temel alr. erdii zgn hukuki yaplar, bir ikili bor iliflkisinden beklenmeyecek dzeyde kamusal bakfl as, daha
nceleri borlar hukukunun bir paras olan ifl hukukunu, tmyle ondan koparmfl ve ok kapsaml bir alan haline getirmifltir.
fl hukukunun en temel zellii, bir zel hukuk szleflmesi olan ve Borlar
Kanununda dzenlenen hizmet szleflmesiyle taraflardan birinin korunmasn
amalamasdr. Gerekten de ifl hukuku, serbest koflullarda yapldnda pazarlk
flans olmayan iflinin aleyhine hkmler iermesi muhtemel bir hizmet szleflmesine mdahale ederek ifliyi korumaya alflr. Bu bakfl asndan hareket edildiinde fl Kanununu, kapsaml bir ifl akdine benzetebiliriz. Gerekten de fl Kanunu incelendiinde, eflit koflullarda yaplmas halinde ifli aleyhine kararlafltrlabilme ihtimali yksek hemen her konu dzenlenmifl ve ifli lehine bir alt snr oluflturulmufltur. Szleflmenin nitelii, cret, yllk izin, fazla alflma, kdem tazminat,
ihbar tazminat, hafta tatili ve szleflmenin feshi, fl Kanununda olduka ayrntl
dzenlenmifl ve iflinin burada belirtilenlerden daha aflada haklarla karfllaflmas
engellenmifltir. rnein fl Kanununa gre fazla alflma creti %50 zaml denmelidir. Bu hkm sayesinde ifli, imzalad bireysel ifl szleflmesinde kendisine %20
zam kabul ettirilmifl olsa da %50 zam talep edebilecektir. O sebeple fl Kanunundaki dzenlemelerin byk ounluunu, ifli aleyhine deifltirilemeyen ama lehine deifltirilebilen hkmler (yani nisbi emredici hkmler) olduunu syleyebiliriz. rnein iflinin fazla alflmalarna uygulanacak zam orannn %60 olarak kararlafltrlmas halinde, bu ifli lehine yaratlan bir farkllk olduundan, %50lik yasal zam oran deil, kararlafltrlan %60lk oran talep edilebilir.
Hizmet szleflmesi Borlar Kanununda tanmlanmfltr. fl Kanununda bu konu
ayrca dzenlenmemifltir. fl Kanunu esasen, bu szleflmenin kuruluflu, iflleyifli ve
sonular ile ilgilenir. Ancak fl Kanunu, hizmet (ifl) szleflmesi ile alflan her ifliSIRAalmaz.
SZDE Dolaysyla ifl hukuku, fl Kanununun kapsamna giren ifliyi kapsamna
lerle ilgilenir. Zira fl Kanunu, Borlar Kanunu ile kyaslanamayacak dzeyde genifl kapsaml
D fihaklar
N E L M ierir. Bu ayrm sebebiyle iflileri fl Kanununa tabi olanlar ve
olmayanlar olarak ayrmaya bir engel yoktur. fl Kanununun kapsamna girmeyen
ifliler, hizmet szleflmesi ile alflyor olsalar da Borlar Kanunu hkmlerine tabi
S O R U
olacaklar, orada tannan haklarla yetineceklerdir.
fl Kanununun
girmeyen ifliler, hizmet szleflmesi ile alflyor olsalar da
D Kkapsamna
KAT
Borlar Kanunu hkmlerine tbi olurlar.
N N
SIRA SZDE
fl Kanununun ieriinde nce ifl szleflmesi ve ifli-iflveren-alt iflveren yaplarnn dzenlendii grlr. Buna gre, bir ifl szleflmesine dayanarak alflan
AMALARIMIZ
gerek kifliye
ifli, ifli alfltran gerek veya tzel kifliye yahut tzel kiflilii olmayan kurum ve kurulufllara iflveren denir. fli ile iflveren arasnda kurulan iliflki ise
ifl iliflkisini ifade eder. flveren tarafndan mal veya hizmet retmek amacyla mad T A P unsurlar ile iflinin birlikte rgtlendii birim ise iflyeridir. fldi olan ve Kolmayan
veren adna hareket eden ve iflin, iflyerinin ve iflletmenin ynetiminde grev alan
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
175
kimselere iflveren vekili denir. flveren vekillii sfat, iflilere tannan hak ve ykmllkleri ortadan kaldrmaz. flveren vekilinin bu sfatla iflilere karfl ifllem ve
ykmllklerinden dorudan iflveren sorumludur.
fl hukukunun temel konularndan biri alt iflverenliktir. Genel bir ifadeyle tanmlamak gerekirse bir iflverenden, iflyerinde yrtt mal veya hizmet retimine iliflkin ifllerinde ifl alan ve bu ifl iin grevlendirdii iflilerini sadece bu iflyerinde ald iflte alfltran iflveren alt iflveren olarak ifade edilir. Bu iliflkide asl iflveren, alt iflverenin iflilerine karfl o iflyeri ile ilgili olarak bu Kanundan, ifl szleflmesinden veya alt iflverenin taraf olduu toplu ifl szleflmesinden doan ykmllklerinden alt iflveren ile birlikte sorumludur.
fl hukuku Borlar Kanununda dzenlenen hizmet szleflmesini konu alsa da,
borlar hukukunun tm ilkelerini kullanmaz. liflkinin taraflar, szleflmenin konusu, alflma yaflamnn sosyal boyutu gibi unsurlarn etkisiyle, borlar hukuku ilkelerini kendi iklimi iinde yeniden anlamlandrr. O kurumlara yeni anlamlar vererek, ifl hukuku alannda uygular. Bu balamda, eflit davranma ilkesi, ayrmclk yasa, iflyeri devri, geici ifl iliflkisi, ar zerine alflma, deneme sreli alflma, ksmi alflma, mevsimlik alflma, ifl hukukunun zgn yap kazanmfl kavramlarndan sadece bir kadr. Bunlarn dflnda szleflmenin feshi, ifl gvencesi, kdem, ihbar ve ifl gvencesi tazminatlar, karlan iflinin ifle iade hakk ve sonular, yeni
ifl arama izni, toplu ifli karma, zrl ve eski hkml alfltrma zorunluluu,
alann ok karakteristik yaplardr.
fl hukukunda cret, sradan bir edimden ok daha farkl muamele grr. fli iin
tafld nem dikkate alnarak, gvence iinde olabilmesi iin creti koruyan zel hkmler getirilmifltir. fl hukuku bunun dflnda, adafl alflma iliflkilerine uyum salayabilmek iin esnek alflma yntemlerine uyumlu hkmlere sahiptir. Denklefltirici
alflma, younlafltrlmfl ifl haftalar, telafi alflmas bu amaca hizmet etmektedir.
fl hukukunun en nemli zelliklerinden birisi, hibir ikili bor iliflkisinde olmad kadar taraflardan birinin (iflinin), dierine (iflverenin) baml olmasdr. fli
iflverenin emir ve talimatlarna uygun hareket etmek zorundadr. Bu durum, verilen talimatlara uygun hareket eden iflinin korunmasn gerekli klar. O sebeple fl
Kanununun bir blm, ifl sal ve gvenliine ayrlmfltr. flinin alflrken salk sorunu yaflamamas, tehlikeye girmemesi iin iflverene nemli mkellefiyetler
getirilmifltir. Buna gre iflverenler iflyerlerinde ifl sal ve gvenliinin salanmas iin gerekli her trl nlemi almak, ara ve gereleri noksansz bulundurmak, ifliler de ifl sal ve gvenlii konusunda alnan her trl nleme uymakla ykmldrler. Hatta bu sebeple iflverenler iflyerinde alnan ifl sal ve gvenlii nlemlerine uyulup uyulmadn denetlemek, iflileri karfl karflya bulunduklar mesleki
riskler, alnmas gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendirmek ve gerekli ifl sal ve gvenlii eitimini vermek zorundadrlar. Bu ykmllklere aykrlk halinde olduka kapsaml hukuki, cezai ve idari sorumluluklar domaktadr.
fli, bir ifl szleflmesine

dayanarak alflan gerek
kiflidir. flveren, ifli
alfltran gerek veya tzel
kifliye yahut tzel kiflilii
olmayan kurum ve
kurulufllara denir. fl iliflkisi,
ifli ile iflveren arasnda
kurulan iliflkidir. flyeri,
iflveren tarafndan mal veya
hizmet retmek amacyla
madd olan ve olmayan
unsurlar ile iflinin birlikte
rgtlendii birimdir.
flveren vekili, iflveren adna
hareket eden ve iflin,
iflyerinin ve iflletmenin
ynetiminde grev alan
kimselere denir. Alt iflveren,
bir iflverenden, iflyerinde
yrtt mal veya hizmet
retimine iliflkin ifllerinde ifl
alan ve bu ifl iin
grevlendirdii iflilerini
sadece bu iflyerinde ald
iflte alfltran iflverene
denir.
fl hukukunun ifliyi korumasnn sebepleri nelerdir?
SIRA SZDE
fl hukukunun en zgn yanlarndan birisi de ikili bir zel hukuk bor iliflkisi
D fi N E L M
olmasna ramen belli dzeyde kamusal kontrole tabi tutulmasdr. Bir zel hukuk
szleflmesinin bu dzeyde takip ve kontrol alflk bir durum olmad halde, ifl
O R U edilmedii,
szleflmelerinin uygulanmas ve fl Kanunu hkmlerinin ihlalS edilip
alflma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan mfettifller vastasyla denetlenir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
176
SIRA
SZDE
Hukukun Temel
Kavramlar
D fi N E L M
Dahas haklarn
iflilerin, bakanla flikyet ederek haklarna kavuflabilD fi N E Lalamayan
M
me imknlar vardr. Bu ve benzeri zgn yaplar, ifl hukukunu ve ifl szleflmesini,
sradan bir ikili bor iliflkisi olmaktan karmfl, son derece genifl mevzuat olan,
S O R U
yargy youn flekilde meflgul eden, bamsz ve zgn bir alan haline getirmifltir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D en
K K nemli
AT
fl hukukunun
zelliklerinden birisi, hibir ikili bor iliflkisinde olmad kadar
taraflardan birinin (iflinin), dierine (iflverenin) baml olmasdr. fli iflverenin emir ve
talimatlarna
uygun
hareket etmek zorundadr. Bu durum, verilen talimatlara uygun hareSIRA
SZDE
ket eden iflinin korunmasn gerekli klar.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
AMALARIMIZ
Toplu fl
Hukuku
fl hukukunun dier bir blmn oluflturan toplu ifl hukuku, Sendikalar Kanunu
ile Toplu fl Szleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu ile dzenlenmektedir. Sz konu T A P Anayasadan kaynaklanan rgtlenme hakkn gvence altna
su yasalar,K iflilerin
almaktadr.
Toplu ifl hukukunda, ifli ve memurlarn sendikal haklar ele alnr. Sz konusu
T E L Ekuruluflu,
V Z Y O N iflleyifli ve tasfiyesi dflnda, yelerine saladklar haklar, bu
sendikalarn
balamda incelenmektedir. Sendikalarn kendi i iflleyiflindeki sendikal demokrasi, bu sendikalarn imzaladklar toplu ifl szleflmelerinin hukuki yaps ve getirdii haklar, toplu
ifl hukukunun ilgi alanna girer.
NTERNET
Toplu szleflme sreci, ciddi bir prosedr barndrdndan, bu alann en ilgi
ekici konularndan biridir. Bu noktada bakanlk ile olan iliflkiler, ifl kollar, ifl kolu tespitleri ve itirazlar, sendika ye kayt fiflleri, bakanlk istatistikleri, bunlara yaMAKALE
plan itirazlar, toplu ifl szleflmesi yapma yetkisi, yetki itirazlar nemli hukuksal
yaplar olarak grlmekte ve ele alnmaktadr. Bu srecin arzu edilmeyen ancak
Anayasal koruma altndaki sonucu grev ve lokavt da toplu ifl hukukun hayati konular arasnda yer alr.
mzalanan bir toplu ifl szleflmesinin yrrlk tarihi, geriye etkisi, ye olmadan
toplu szleflmeden yararlanma, dayanflma aidat, konunun uygulamada nemli
yargsal sorunlara ve tartflmalara neden olan dier yaplardr.
Sosyal Gvenlik Hukuku
Sigortal, ksa ve/veya uzun

vadeli sigorta kollar
bakmndan adna prim
denmesi gereken veya
kendi adna prim demesi
gereken kiflidir.
fl hukukun belki de en kamusal karakterli yann oluflturan sosyal gvenlik hukuku, muhatap ald kitle itibaryla Trkiyenin kapsam en genifl hukuk dal durumunadr. Genel salk sigortasnn uygulanmaya bafllanmasyla Trkiyede Sosyal
Gvenlik Kurumu ile balants olmayan neredeyse hi kimse kalmamfltr.
Sosyal gvenlik sisteminin temel yasas, 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel
Salk Sigortas Kanunudur. Yasa esasen, sigortal ve genel salk sigortals olarak
tanmlad kiflileri ve onlarn bakmakla ykml olduklar kiflileri muhatap alr.
Bu Kanunun amac, sosyal sigortalar ile genel salk sigortas bakmndan kiflileri
gvence altna almak, bu sigortalardan yararlanacak kiflileri ve salanacak haklar,
bu haklardan yararlanma flartlar ile finansman ve karfllanma yntemlerini belirlemek, sosyal sigortalarn ve genel salk sigortasnn iflleyifli ile ilgili usl ve esaslar dzenlemektir. Kanun, sosyal sigortalar ile genel salk sigortasndan yararlanacak kiflileri, iflverenleri, salk hizmeti sunucularn, bu Kanunun uygulanmas bakmndan gerek kifliler ile her trl kamu ve zel hukuk tzel kiflilerini ve tzel
kiflilii olmayan dier kurum ve kurulufllar kapsar ve onlarn hak ve ykmllklerini dzenler.
177
Yasaya gre sigortal, ksa ve/veya uzun vadeli sigorta kollar bakmndan
adna prim denmesi gereken veya kendi adna prim demesi gereken kifliyi ifade eder. Genel salk sigortals ise ayn yasada bu kapsamda olduu sylenen
kiflileri tanmlar.
Sosyal gvenlik hukukunda, ifli ve memurlar dflnda bamsz alflanlar da
kapsama dhildir. Sz konusu sigortallara birtakm sigorta yardmlar verilmektedir. Bir ksm parasal bir ksmi ise salk yardm sunan ve karfllnda alflanlardan prim alnan sigorta kollar flunlardr; ifl kazas ve meslek hastal sigortas, hastalk sigortas, analk sigortas, malullk sigortas, yaflllk sigortas, lm sigortas
ve genel salk sigortasdr.
Bu sigorta kollarnn sunduu yardmlar da farkldr. Bir ksm parasal yardm
sunarken, bir ksm sadece salk yardm verir. Bu kategoride salanan parasal
yardmlar, geici ifl gremezlik denei, srekli ifl gremezlik geliri, emzirme denei, evlenme yardm, cenaze yardm, malullk ayl, yaflllk ayl, lm ayl
olarak sralanabilir. Yaplan yardmlarn koflullar, yardmlarn miktarlarn belirleyen ltler, sosyal gvenlik hukuku tarafndan incelenir.
stee bal sigortallk, borlanmalar, kurumun sigortallara yapmfl olduu yardmlar, bu yardmlarn yaplmasna neden olanlara rc hakk, prim hesab ve sorumluluu, sosyal gvenliin finansman bu alanda inceleme konusu olan bafllklar arasndadr.
Sosyal gvenlik hukuku, primli rejim kadar, primsiz rejimi de kapsamna alr.
O nedenle sosyal yardm ve sosyal hizmetler de sosyal gvenlik hukuku konusu
iinde incelenir.
SZDE
fl Kanununun, her trl ifliyi kapsamna aldndan bahsedebilir SIRA
miyiz?
D fi N E L M
TCARET HUKUKUNUN ALANI
D fi N E L M
fiekil 7.5
Ticaret Hukukun
Alan
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Ticari
flletme
Hukuku
fiirketler
Hukuku
Taflma
flleri
Hukuku
Kymetli
Evrak
Hukuku
Deniz
Ticareti
SIRA SZDE
Hukuku
AMALARIMIZ
TCARET HUKUKU
Sigorta
Hukuku
N N
Ticaret hukuku bir ticari iflletmeyi ilgilendiren ifllem ve fiilleri Kkonu

Bu
T Aalmaktadr.
P
yapsyla ticari iflletme, flirketler hukuku, deniz ticareti, kymetli evrak, taflma iflleri ve sigorta olmak zere alt blmden oluflur.
Ticari flletme Hukuku
TELEVZYON
Bu alanda ticari iflletme, ticari ifl ve tacir kavramlar yannda, ticari rf det ele alnr. Ticaret Kanununda yer alan hkmlerle, bir ticari iflletmeyi ilgilendiren ifllem
NTERNET
ve fiillere iliflkin dier kanunlarda yazl zel hkmler, ticari hkmlerdir.
Mahkeme, hakknda ticari bir hkm bulunmayan ticari ifllerde, ticari rf ve dete, bu da
yoksa genel hkmlere gre karar verir.
MAKALE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ticari iflletme,Kesnaf
T A P
iflletmesi iin ngrlen
snr aflan dzeyde gelir
salamay hedef tutan
faaliyetlerin devaml ve
TELEVZYON
bamsz flekilde
yrtld iflletmedir.
Niflletmeyi,
TERNET
Tacir, bir ticari
ksmen de olsa, kendi adna
iflleten kifliye denir.
MAKALE
178
Ticaret Kanununda dzenlenen hususlarla bir ticari iflletmeyi ilgilendiren btn ifllem ve fiiller ticari ifl kabul edilir. Ticari davalarn grlecei mahkemeler, bu
alanda uygulanacak zamanaflm ve ticari faiz ticaret hukukuna zg olarak yaplandrlmfltr. Buna gre ticari ifllerde faiz oran serbeste belirlenir. Aksine szleflme yoksa, ticari bir borcun faizi, vadenin bitiminden ve belli bir vade yoksa ihtar
gnnden itibaren ifllemeye bafllar.
Ticari iflletme, esnaf iflletmesi iin ngrlen snr aflan dzeyde gelir salamay hedef tutan faaliyetlerin devaml ve bamsz flekilde yrtld iflletmedir. Ticari iflletme ile esnaf iflletmesi arasndaki snr, Bakanlar Kurulunca karlacak kararnamede gsterilmektedir.
Ticaret hukukunun temel sujelerinden biri tacirdir. Bir ticari iflletmeyi, ksmen
de olsa, kendi adna iflleten kifliye tacir denir. Bir ticari iflletmeyi kurup atn, sirkler, gazete, radyo, televizyon ve dier ilan aralaryla halka bildirmifl veya iflletmesini ticaret siciline tescil ettirerek durumu ilan etmifl olan kimse, fiilen iflletmeye bafllamamfl olsa bile tacir saylr. Bir ticari iflletme amfl gibi, ister kendi adna,
ister adi bir flirket veya her ne suretle olursa olsun hukuken var saylmayan dier
bir flirket adna ortak sfatyla ifllemlerde bulunan kimse, iyiniyetli nc kiflilere
karfl tacir gibi sorumlu olur.
Ticaret flirketleriyle amacna varmak iin ticari bir iflletme iflleten vakflar, dernekler ve kendi kurulufl kanunlar gereince zel hukuk hkmlerine gre ynetilmek veya ticari flekilde iflletilmek zere Devlet, il zel idaresi, belediye ve ky
ile dier kamu tzel kiflileri tarafndan kurulan kurum ve kurulufllar da tacir saylrlar. Devlet, il zel idaresi, belediye ve ky ile dier kamu tzel kiflileri ile kamu
yararna alflan dernekler ve gelirinin yarsndan fazlasn kamu grevi niteliindeki ifllere harcayan vakflar, bir ticari iflletmeyi, ister dorudan doruya ister kamu
hukuku hkmlerine gre ynetilen ve iflletilen bir tzel kifli eliyle iflletsinler, kendileri tacir saylmazlar.
Tacir ile karfltrlmamas iin esnaf, Ticaret Kanununda ayrca tanmlanmfltr.
Buna gre esnaf, ister gezici olsun ister bir dkknda veya bir sokan belirli yerlerinde sabit bulunsun, ekonomik faaliyeti sermayesinden fazla beden alflmasna dayanan ve geliri karlacak kararnamede gsterilen snr aflmayan ve sanat
veya ticaretle uraflan kiflidir.
Ticari ifl karinesi bu alann en temel kavramlarndan biridir. Bir tacirin borlarnn ticari olmas asldr. Ancak, gerek kifli olan bir tacir, ifllemi yapt anda bunun
ticari iflletmesiyle ilgili olmadn dier tarafa aka bildirdii veya iflin ticari saylmasna durum elveriflli olmad takdirde bor adi saylr. Taraflardan yalnz biri iin
ticari ifl niteliinde olan szleflmeler, Kanunda aksine hkm bulunmadka, dieri iin de ticari ifl saylr. Tacir olan veya olmayan bir kifliye, ticari iflletmesiyle ilgili
bir ifl veya hizmet grmfl olan tacir, uygun bir cret isteyebilir. Ayrca, tacir, verdii avanslar ve yapt giderler iin, deme tarihinden itibaren faize hak kazanr.
Ticari iflletmelerin kaytl olduu sicil Ticaret Kanununda dzenlenmifltir. Ticaret sicili, Sanayi ve Ticaret Bakanlnn gzetim ve denetiminde ticaret ve sanayi
odalar veya ticaret odalar bnyesinde kurulacak ticaret sicili mdrlkleri tarafndan tutulur. Bir yerde oda mevcut deilse veya yeterli teflkilat yoksa, ticaret sicili,
Sanayi ve Ticaret Bakanlnca belirlenecek bir odadaki ticaret sicili mdrl tarafndan tutulur. Ticaret sicili kaytlar nerede bulunurlarsa bulunsunlar, nc kifliler hakknda, tescilin Trkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan edildii; ilann tamam ayn nshada yaymlanmamfl ise son ksmnn yaymland gn izleyen ifl gnnden itibaren hukuki sonularn dourur.
179
Ticaret unvan ve iflletme ad, konunun nemli kavramlarndandr. Her tacir, ticari iflletmesine iliflkin ifllemleri, ticaret unvanyla yapmak ve iflletmesiyle ilgili senetlerle dier belgeleri bu unvan altnda imzalamak zorundadr. Tescil edilen ticaret unvan, ticari iflletmenin grlebilecek bir yerine okunakl bir flekilde yazlr. Ayrca, tacirin iflletmesiyle ilgili olarak kulland her trl kt ve belgede, tacirin sicil numaras, ticaret unvan, iflletmesinin merkezi, tacir sermaye flirketi ise taahht
edilen ve denen sermaye, internet sitesinin adresi ve numaras gsterilir. Anonim,
limited ve sermayesi paylara blnmfl komandit flirketlerde, srasyla ynetim kurulu baflkan ve yelerinin; mdrlerin ve yneticilerin adlar ile soyadlar gsterilir.
Tm bu bilgiler flirketin internet sitesinde de yaymlanr. flletme sahibi ile ilgili olmakszn dorudan doruya iflletmeyi tantmak ve benzer iflletmelerden ayrt etmek
iin kullanlan iflletme adlarnn da sahipleri tarafndan tescil ettirilmesi gerekir.
Haksz rekabet konusu da ticari iflletme hukuku iinde yer alr. Haksz rekabete iliflkin dzenlemelerin amac, btn katlanlarn menfaatine, drst ve bozulmamfl rekabetin salanmasdr. Rakipler arasnda veya tedarik edenlerle mflteriler
arasndaki iliflkileri etkileyen aldatc veya drstlk kuralna dier flekillerdeki aykr davranfllar ile ticari uygulamalar, haksz ve hukuka aykrdr. Haksz rekabet
halleri ve sonular Ticaret Kanununda ayrntl olarak sralanmfltr.
Ticari defterler ve cari hesap szleflmesi de bu kapsamda incelenir. ki kiflinin
herhangi bir hukuki sebep veya iliflkiden doan alacaklarn teker teker ve ayr ayr istemekten karfllkl olarak vazgeip bunlar kalem kalem alacak ve bor flekline evirerek hesabn kesilmesinden sonra kacak artan tutar isteyebileceklerine
iliflkin szleflme, cari hesap szleflmesi olarak tanmlanr.
Acentelik, ticari iletme hukukunun zgn alanlarndan biridir. Ticari mmessil,
ticari vekil, satfl memuru veya iflletmenin alflan gibi iflletmeye bal bir hukuki
konuma sahip olmakszn, bir szleflmeye dayanarak, belirli bir yer veya blge
iinde srekli olarak ticari bir iflletmeyi ilgilendiren szleflmelerde araclk etmeyi
veya bunlar o tacir adna yapmay meslek edinen kimseye acente denir. Acenteliin kuruluflu, iflleyifli ve sona ermesi bu alanda deerlendirilir.
Ticaret hukukunu oluflturan blmlerin adlarn saynz ve ticari hkmlerin
SIRA SZDE kapsamn
belirtiniz?
Ticaret fiirketleri Hukuku
D fi N E L M
D fi N E L M
fiirket, iki veya daha fazla kiflinin ortak bir ekonomik amaca eriflmek iin emek ve
S O R Uticari flirketlesermayelerini bir araya getirmelerini ifade eder. Ticaret hukukunun
re iliflkin ksm, ticari flirket olarak tanmlanan, kolektif flirket, komandit flirket, anonim flirket, limited flirket ve kooperatiflerin hukuki yaps ile ilgilenir. Ticaret KaDKKAT
nununda, kolektif ile komandit flirket flahs; anonim, limited ve sermayesi paylara
blnmfl komandit flirket sermaye flirketi saylr.
SIRA SZDE
Ticaret flirketleri tzel kiflilie sahiptir. O sebeple kural olarak,
Trk Meden
Kanununun 48. maddesi erevesinde btn haklardan yararlanabilir ve borlar stlenebilirler.
AMALARIMIZ
fiirketler hukukunda her flirket ayr ayr ele alnr. Zira baz ortak noktalar bulunsa da flirketler, zgn hkmlerle dzenlenmifltir. Kurulufllarndan iflleyifllerine,
ortaklk yaplarndan tasfiyelerine kadar ok ayrntl hkmlerK bulunmaktadr.
Her
T A P
flirketin tzel kiflilik kazanmas, ortaklar aras iliflkiler, organlar, oy ounluklar,
nc kiflilerle iliflkiler ve flirketin temsili, flirket szleflmesi deifliklikleri, rekabet
yasa, ticari ifllemleri ve tasfiyesi ayr ayr ele alnr. Bunun yannda
koT E L E V Z Yortaklarn
ON
S O R U
DKKAT
N N
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ticaret Kanununda, kolektif

ile komandit flirket flahs
flirketi; anonim, limited ve
sermayesi paylara
K blnmfl
T A P
komandit flirket sermaye
flirketi saylr.
TELEVZYON
NTERNET
180
Anonim flirketler genellikle

byk sermaye oluflturma ya
da byk taahhtlerde
bulunma amacyla kurulur.
yacaklar sermaye, ortaklk haklar, flirketlerin birleflmesi, blnmesi, sermaye artrm, alacakl ve borlular karflsndaki durumu ayrntl olarak incelenir.
Kolektif flirket ticari bir iflletmeyi bir ticaret unvan altnda iflletmek amacyla,
gerek kifliler arasnda kurulan ve ortaklarndan hibirinin sorumluluu flirket alacakllarna karfl snrlanmamfl olan flirkettir. Ortaklarn birbirleriyle olan iliflkilerinin dzenlenmesinde szleflme serbestsi geerlidir. Ortaklardan her biri, ayr ayr
flirketi ynetme hakkn ve grevini haizdir. Ancak, flirket szleflmesiyle veya ortaklarn ounluunun kararyla ynetim iflleri ortaklardan birine, birkana veya
tmne verilebilir.
Komandit fiirket, ticari bir iflletmeyi bir ticaret unvan altnda iflletmek amacyla
kurulan, flirket alacakllarna karfl ortaklardan bir veya birkann sorumluluu snrlandrlmamfl ve dier ortak veya ortaklarn sorumluluu belirli bir sermaye ile
snrlandrlmfl olan flirkettir. Sorumluluu snrl olmayan ortaklara komandite, sorumluluu snrl olanlara komanditer denir. Komandite ortaklarn gerek kifli olmalar gerekir. Tzel kifliler ancak komanditer ortak olabilirler. Komandit flirkette
ortaklarn birbirleriyle olan iliflkileri flirket szleflmesi ile dzenlenir.
Anonim fiirket, sermayesi belirli ve paylara blnmfl olan, borlarndan dolay yalnz malvarlyla sorumlu bulunan flirkettir. Pay sahipleri, sadece taahht etmifl olduklar sermaye paylar ile ve flirkete karfl sorumludur. Anonim flirketler byk bir sermaye oluflturma ve byk taahhtlerde bulunabilme amacyla organize
olduklarndan, Ticaret Kanununda en ayrntl dzenlenen flirket trdr. Anonim
flirketin, esas szleflmeyle atanmfl veya genel kurul tarafndan seilmifl, bir veya
daha fazla kifliden oluflan bir ynetim kurulu bulunur. Anonim flirket, kural olarak,
ynetim kurulu tarafndan ynetilir ve temsil olunur. Bir tzel kifli ynetim kuruluna ye seildii takdirde, tzel kifliyle birlikte, tzel kifli adna, tzel kifli tarafndan belirlenen, sadece bir gerek kifli de tescil ve ilan olunur. Ayrca, tescil ve ilann yaplmfl olduu, flirketin internet sitesinde hemen aklanr. Ynetim kurulu
yeleri en ok yl sreyle grev yapmak zere seilir. Esas szleflmede aksine
hkm yoksa, ayn kifli yeniden seilebilir. Anonim flirketin ve flirketler topluluunun finansal tablolar deneti tarafndan, uluslararas denetim standartlaryla uyumlu Trkiye Denetim Standartlarna gre denetlenir. Pay sahipleri flirket ifllerine iliflkin haklarn genel kurulda kullanrlar. Genel kurulun oluflumu, yetkileri, toplantya arlmas ve karar alma sreci ayrntl olarak dzenlenmifltir. fiirketin karaca pay senetleri, intifa senetleri, tahviller, yedek akeler yine flirketler hukuku
kapsamnda yer alan konulardandr.
Sermayesi paylara blnmfl komandit flirket, sermayesi paylara blnen ve ortaklarndan bir veya birka flirket alacakllarna karfl bir kolektif flirket orta, dierleri bir anonim flirket pay sahibi gibi sorumlu olan flirkettir. Sermaye, paylara
blnmeksizin sermayesi sadece birden ok komanditerin sermayeye katlma
oranlarn gstermek amacyla ksmlara ayrlmfl bulunuyorsa komandit flirket hkmleri uygulanr. Komanditelerin birbirleriyle, komanditerlerin tmyle ve nc kiflilerle hukuki iliflkileri, zellikle flirketin ynetimine ve temsiline iliflkin grev
ve yetkileri, flirketten ayrlmalar, komandit flirketlerdeki hkmlere tabidir. Kurulufla, anonim flirketlerin kurulufluna iliflkin hkmler uygulanr. Anonim flirketlerin
ynetim kurulunun grevleriyle sorumluluklarna iliflkin hkmleri, ynetici olan
komandite ortaklar hakknda da geerlidir.
Limited flirket, bir veya daha ok gerek veya tzel kifli tarafndan bir ticaret unvan altnda kurulur. Esas sermayesi belirli olup, bu sermaye esas sermaye paylarnn toplamndan oluflur. Ortaklar, flirket borlarndan sorumlu olmayp, sadece
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
181
taahht ettikleri esas sermaye paylarn demekle ve flirket szleflmesinde

AMALARIMIZ ngrlen ek deme ve yan edim ykmllklerini yerine getirmekle ykmldrler.
AMALARIMIZ
K kapsaml
T A P
Ticari iflletme hukuku ve Ticaret flirketleri hukuku ile ilgili olarak daha
bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Kara Ticareti Hukuku Dersleri adl kitaba bakabilirsiniz (Ouz mregn, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2001).
K T A P
Kymetli Evrak Hukuku
TELEVZYON
Kymetli evrak hukuku, Ticaret Kanununun nc kitabn oluflturur. eriinde

bir hakk barndran ve piyasada dolaflm mmkn evraklar incelenir. Bu alann
NTERNET
temel kavram olan kymetli evrak yle senetlerdir ki, bunlarn ierdikleri hak, senetten ayr olarak ileri srlemedii gibi baflkalarna da devredilemez. Kymetli evrakn borlusu, ancak senedin teslimi karfllnda deme ile ykmldr. Hile veMAKALE
ya ar kusuru bulunmadka borlu, vade geldiinde, senedin niteliine gre alacakl olduu anlafllan kifliye demede bulunmakla borcundan kurtulur.
Kymetli evraklar sradan alacaklar dflnda ayni haklar da ierebilir. Devirleri
iin bir takm yntemler belirlenmifltir. Bunlardan en bilineni cirodur. Ancak cironun da Ticaret Kanununda dzenlenmifl eflitli tipleri bulunmaktadr.
Kymetli evrak hukukunun konusunu oluflturan eflitli senetler bulunmaktadr.
Belli bir kiflinin adna yazl olup da onun emrine kaydn iermeyen ve kanunen
de emre yazl senetlerden saylmayan kymetli evrak nama yazl senet saylr.
Bunlarda borlu, ancak senedin hamili bulunan ve senette ad yazl olan veya
onun hukuki halefi olduunu ispat eden kiflilere demek zorundadr. Bu husus ispat edilmedii hlde demede bulunan borlu, senedin gerek sahibi olduunu ispat eden bir nc kifliye karfl borcundan kurtulmufl olmaz.
Senedin metninden veya fleklinden, hamili kim ise o kiflinin hak sahibi saylaca anlafllan her kymetli evrak, hamile veya hamiline yazl senet saylr. Borlu
hamile yazl bir senetten doan alacaa
karfl, ancak senedin geersizliine iliflkin
veya senedin metninden anlafllan defilerKAMBYO SENETLER
le, alacakl her kim ise ona karfl flahsen
sahip olduu defileri ileri srebilir.
Polie
ek
Bono
Kymetli evrakn en yaygn modelini
kambiyo senetleri oluflturur. Polie, bono,
ek bu kapsama girer. Polienin oluflmas
iin varl aranan koflullar Ticaret Kanununda dzenlenmifltir. Polie bizzat dzenleyenin emrine yazl olabilecei gibi, bizzat dzenleyen zerine veya bir nc
kifli hesabna da dzenlenebilir. Polie, bir nc kiflinin nezdinde, muhatabn
yerleflim yerinde veya baflka bir yerde denmek zere dzenlenebilir. Polielerin
grldnde veya grldnden belirli bir sre sonra denmesi flart klnabilir.
Polieler aka emre yazl olmasa da ciro ve zilyetliin geirilmesi yoluyla
devredilebilir. Dzenleyen, polieye emre yazl deildir ibaresini veya ayn anlam ifade eden bir kayd koymuflsa, polie ancak alacan temliki yoluyla devrolunabilir ve bu devir alacan temlikinin hukuki sonularn dourur. Ciro, polieyi kabul etmifl olsun veya olmasn muhataba, dzenleyene veya polieyle bor altna girmifl olanlardan herhangi birine yaplabilir. Bu kimseler polieyi yeniden ciro edebilirler. Cironun kaytsz ve flartsz olmas gerekir. Cironun bal tutulduu
her flart yazlmamfl saylr.
TELEVZYON
Kymetli evrak, ticaret

N ve
T Eabukluk
RNET
hayatnn gven
gereksiniminden domufltur.
MAKALE
Ciro, senette var olan bir

hakkn, devir veya rehin
edilmesi gibi hukuki
sonular douran bir irade
beyandr. Senet zerine ya
da senede eklenen bir kat
(alonj) zerine ciro
yaplabilir.
fiekil 7.6
Kombiyo Senetleri
182
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kymetli evrakn nemli problemlerinden birisi de kabul edilmemesi ya da

denmemesidir. Bu gibi hallerde, kabul etmemenin veya dememenin, kabul etmeme veya dememe protestosu denilen resm bir belge ile belirlenmesi zorunludur. Protestonun ne flekilde icra edilecei ve ierii Ticaret Kanununda kapsaml
olarak dzenlenmifltir.
Kymetli evrak hukuku kapsamnda incelenen dier senetler, bono ve emre yazl
senetlerdir. Bir bonoyu dzenleyen kifli, tpk bir polieyi kabul eden gibi sorumludur.
Dier bir kymetli evrak ise ektir. ekte aklk yoksa, muhatabn ticaret unvan yannda gsterilen yer deme yeri saylr. Muhatabn ticaret unvan yannda
birden fazla yer gsterildii takdirde, ek, ilk gsterilen yerde denir. Byle bir
aklk ve baflka bir kayt da yoksa, ek muhatabn merkezinin bulunduu yerde
denir. Trkiyede denecek eklerde muhatap ancak bir banka olabilir. Bir ekin
dzenlenmesi iin, muhatabn elinde dzenleyenin emrine tahsis edilmifl bir karfllk bulunmas ve dzenleyenin bu karfllk zerinde ek dzenlemek suretiyle tasarruf hakkn haiz olacana dair muhatapla dzenleyen arasnda ak veya zmni bir
anlaflma bulunmas flarttr. Dzenleyen, muhatap nezdinde ekin ancak bir ksm
karflln hazr bulundurduu takdirde, muhatap, bu tutar demekle ykmldr.
ek emre yazl kaydyla veya bu kayt olmadan belirli bir kifliye, emre yazSZDE veya buna benzer bir kaytla belirli bir kifliye c) veya hamile,
l deildirSIRA
kaydyla
denmek zere ekilebilir. Belirli bir kifli lehine veya hamiline kelimelerinin veya buna benzer
bir ibarenin eklenmesiyle dzenlenen ek, hamiline yazl
D fi N E Lbaflka
M
ek saylr. Kimin lehine dzenlendii gsterilmemifl olan bir ek, hamiline yazl
ek hkmndedir. Makbuz senedi, varant ve taflma belgeleri bu alanda tm ynS O R U
leriyle ele alnan
dier senetlerdir.
Kymetli Evrak
ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir
D Khukuku
KAT
kaynak olarak Kymetli Evrak Hukuku Esaslar adl kitaba bakabilirsiniz (Reha Poroy nal Tekinalp,
stanbul: Vedat Kitaplk, 2010).
SIRA SZDE
N N
Taflma flleri Hukuku
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
6102 saylAMALARIMIZ
Trk Ticaret Kanunuyla ilk kez (drdnc kitap) olarak dzenlenen taflma iflleri hukuku ksmnda nce genel hkmlere yer verilmifl, sonrasnda ise eflitli taflma ifllerine deinilmifltir. Bunlar arasnda eflya taflma, taflnma eflyas taflma, deiflik
taflma ve yolcu taflma yer alr. Bu kitapta ayrca taflma
K tr
T aralarla
A P
iflleri komisyoncusuna iliflkin hkmler de bulunmaktadr.
Deniz Ticareti
T E L E V Z Y O N Hukuku
Deniz ticaretinin temel unsurlarndan biri gemidir. Ticaret Kanununa gre, tahsis
edildii ama, suda hareket etmesini gerektiren, yzme zellii bulunan ve pek
kk olmayan her ara, kendiliinden hareket etmesi imkn bulunmasa da geT E R Nekonomik
ET
mi saylr. NSuda
menfaat salama amacna tahsis edilen veya fiilen byle bir ama iin kullanlan her gemi, kimin tarafndan ve kimin adna veya hesabna kullanlrsa kullanlsn ticaret gemisi saylr. Gemi adamlar ise, kaptan, gemi
M A K A Lve
E gemide alfltrlan dier kiflilerdir.
zabitleri, tayfalar
Deniz ticaret hukukunda, gemi, kaptan, gemi alacaklar, atma, kurtarma, donatann, gemi adamlarnn kusurundan doan sorumluluk gibi konular ele alnr.
Bu hkmler belirli koflullarla yatlar, denizci yetifltirme gemileri gibi sadece gezinti, spor, eitim, retim ve bilim amalarna tahsis edilmifl gemilere de uygulanr.
Geminin kimlii, bayra, balama liman deniz ticaret hukukunun konular
arasndadr. Trk gemileri iin, Denizcilik Msteflarlnn uygun grecei yerlerde
gemi sicili tutulur. Gemi, balama limannn tbi olduu sicil mdrlnce tescil
olunur. Bir geminin seferleri yabanc bir limandan veya bir kara kentinden yahut
bizzat gemiden ynetildii takdirde, malik, gemisini diledii yer siciline tescil ettirebilir. Gemi, kurtarlamayacak flekilde batar veya tamir kabul etmez hle gelir yahut her ne suretle olursa olsun Trk Bayran ekme hakkn kaybederse, istem
zerine sicilden kayd silinir.
Yap hlindeki bir gemi, malikin istemi zerine veya yap zerinde bir gemi
ipoteinin kurulmas yahut yapnn ihtiyati ya da kesin haczi veya tersane sahibinin gemi ipoteinin kurulmasna ynelik istem hakkn teminat altna almak amacyla sicile flerh verilmesi sz konusu olduu takdirde yap hlindeki gemilere zg sicile kaydolunur. Yap, yapm yerinin bal bulunduu sicil mdrlnce tescil olunur.
Deniz ticaret hukuku, geminin mlkiyeti, mlkiyetin kazanlmas ve kayb konularn da ele almaktadr. Gemi rehni bu alann en temel konularndan bir baflkasdr. Sicile kaytl olmayan bir geminin bir donatma ifltiraki tarafndan iflletilmesi
hlinde, paydafl donatanlardan her birinin ifltirak paynn rehni, Trk Meden Kanununun alacaklar ve dier haklar zerindeki rehinlere iliflkin hkmlerine tabidir. Bir alaca teminat altna almak iin sicile kaytl olan gemi zerinde ipotek kurulabilir. Gemi ipotei alacaklya, alacan, geminin bedelinden alma yetkisini verir. Sicile kaytl gemilerin szleflmeye dayal rehni sadece gemi ipotei yolu ile
salanr. leride doabilecek veya flarta ya da kymetli evraka bal bir alacak iin
de ipotek kurulabilir. Sicile kaytl gemiler zerinde intifa hakk da kurulabilir. Bu
hak, aksi kararlafltrlmadka, sahibine zerinde kurulduu gemiden tam yararlanma yetkisini salar.
Deniz ticaret hukukunun bir dier ilgi alan donatma ifltirakidir. Gemisini menfaat salamak amacyla suda kullanan gemi malikine donatan denir. Kendisinin olmayan bir gemiyi menfaat salamak amacyla suda kendi adna bizzat veya kaptan
araclyla kullanan kifli, nc kiflilerle olan iliflkilerinde donatan saylr. Malik,
geminin iflletilmesinden dolay gemi alacakls sfatyla bir istemde bulunan kifliyi,
bu iflletilme malike karfl haksz ve alacakl da ktniyet sahibi olmadka, hakkn istemekten engelleyemez. Birden ok kiflinin payl mlkiyet fleklinde malik olduklar bir gemiyi, menfaat salamak amacyla aralarnda yapmfl olduklar szleflme gereince, hepsi adna ve hesabna suda kullanmalar hlinde ise donatma ifltirakinden bahsedilir. Tek baflna bir geminin maliki veya iflletme hakkna sahip
olan ticaret flirketleri veya dier tzel kifliler hakknda donatma ifltirakine iliflkin
hkmler uygulanmaz.
Zaman arteri szleflmesi, navlun szleflmesi, yolculuk arter partisi, taflyann,
gemiyi denize, yola ve yke elveriflli bulundurma ykmll, ykleme ve boflaltma, krkambar szleflmesi, taflyann sorumluluu, denizde kurtarma, tafltann
ve ykletenin sorumluluu, denizde taflma senetleri (koniflmento), deniz yoluyla
yolcu taflma szleflmesi, deniz kazalar, mflterek avarya, kurtarma, gemi alacaklar, petrol kirlilii zararnn tazmini deniz ticaret hukuku alannda yer alan dier
konular arasndadr.
Sigorta Hukuku
Ticaret Kanununun altnc kitab sigorta hukukudur. Bu alanda sigorta szleflmesi
ve eflitli sigorta tipleri incelenir. Sigorta szleflmesi, sigortacnn bir prim karfllnda, kiflinin para ile llebilir bir menfaatini zarara uratan tehlikenin, rizikonun, meydana gelmesi hlinde bunu tazmin etmeyi ya da bir veya birka kiflinin
183
Gemi, balama limannn

tbi olduu sicil
mdrlnce tescil olunur.
Donatan, gemisini menfaat

salamak amacyla suda
kullanan gemi malikidir.
184
Sigortacnn sigorta ettii

menfaati tekrar sigorta
ettirmesine reasrans denir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
hayat sreleri sebebiyle ya da hayatlarnda gerekleflen baz olaylar dolaysyla bir

para demeyi veya dier edimlerde bulunmay ykmlendii szleflmedir. Birden
ok kiflinin birleflerek, ilerinden herhangi birinin, belli bir rizikonun gerekleflmesi durumunda doacak zararlarn tazmin etmeyi borlanmalar karfllkl sigortadr.
Karfllkl sigorta faaliyeti ancak kooperatif flirket fleklinde yrtlebilir.
Sigortac, sigorta ettii menfaati, diledii flartlarla, tekrar sigorta ettirebilir. Reasrans, sigortacnn, sigorta ettirene karfl bor ve ykmllklerini ortadan kaldrmaz; sigorta ettirene, tekrar sigorta yapana karfl, dorudan dava amak ve istemde bulunma haklarn vermez.
Sigorta hukuku kapsamnda eflitli sigorta tipleri ele alnr. Bunlardan birisi mal
sigortasdr. Rizikonun gerekleflmemesinde menfaati bulunanlar, bu menfaatlerini
mal sigortas ile teminat altna alabilirler. Rizikonun gerekleflmesi sonucu doan
kazan kayb ile sigorta edilen maln aybndan doan hasarlar, aksine szleflme
yoksa, sigorta kapsamnda deildir. Mal balamnda kazancn, makul snr aflan
ksm sigorta edilemez.
Baflkas lehine sigortada sigorta ettiren, nc bir kiflinin menfaatini, onun
adn belirterek veya belirtmeyerek, sigorta ettirebilir. Sigorta szleflmesinden doan haklar sigortalya aittir. Sigortal, aksine szleflme yoksa, sigorta tazminatnn
denmesini sigortacdan isteyebilir ve onu dava edebilir. Mflterek menfaatlerin sigortasnda, bir maln veya o mala iliflkin bir hakkn yalnz bir ksmnda menfaat sahibi olan kifli, kendisine ait ksmdan fazlasn da sigorta ettirmiflse, sigortann bu
fazlaya iliflkin ksm, sigorta ettirenle ayn menfaati olanlar lehine yaplmfl saylr.
Gemifle etkili sigortada sigorta, sigorta korumas szleflmenin yaplmasndan
nceki bir tarihten itibaren salanacak flekilde yaplabilir. Ancak, rizikonun gereklefltii veya gerekleflme ihtimalinin ortadan kalkmfl olduu, szleflmenin yaplmas srasnda, sigortac ile sigorta ettiren ve sigortadan haberi olmak flartyla sigortal tarafndan biliniyorsa szleflme geersizdir. Rizikonun gereklefltii veya
gerekleflme ihtimalinin ortadan kalktnn sigorta ettiren veya sigortal tarafndan
bilinip sigortac tarafndan bilinmedii durumlarda, sigortac szleflme ile bal olmamakla birlikte, denmesi gereken primin tamamna hak kazanr.
Sigorta bedeli, sigorta deerinden az olduu takdirde, sigorta edilmifl menfaatin
bir ksmnn zarara uramas hlinde sigortac, aksine szleflme yoksa, sigorta bedelinin sigorta deerine olan oranna gre tazminat der. Buna eksik sigorta denir. Aflkn sigortada ise, sigorta bedeli sigorta olunan menfaatin deerinin stndedir ve
aflan ksm geersizdir. Bu sebeple, sigorta bedeli ile sigorta priminin onu karfllayan ksm indirilir ve tahsil edilmifl fazla prim geri verilir.
Takseli sigorta, birden ok sigorta, mflterek sigorta, ifte sigorta ve ksmi sigortadan ne anlafllmas gerektii ticaret kanununda aklanmfltr. Hayat sigortasnda
ise sigortac, belli bir prim karfllnda, sigorta ettirene veya onun belirledii kifliye,
sigortalnn lm veya hayatta kalmas hlinde, sigorta bedelini demeyi stlenir.
SIRA
SZDE nedir? Bunlarn sonular nelerdir?
Eksik ve aflkn
sigorta
Grup sigortas denen yapda ise en az on kifliden oluflan, sigorta ettiren tarafn fi N E L M
dan, belirliDkstaslara
gre kimlerden olufltuunun belirlenebilmesi imkn bulunan
bir gruba dhil kifliler lehine, tek bir szleflme ile sigorta yaplabilir. Szleflmenin
devam srasnda
S O R Ugruba dhil herkes sigortadan, grup sigortas szleflmesi sonuna
kadar yararlanr. Szleflmenin yaplmasndan sonra grubun on kiflinin altna dflmesi szleflmenin geerliliini etkilemez.
DKKAT
Sigorta hukukunda yukarda belirtilen sigorta trlerinin oluflum koflullar ve sonular ayr ayr ele alnmaktadr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
185
DEVLETLER ZEL HUKUKU

zel hukukun bu dal, farkl vatandaflla sahip kifliler arasndaki zel hukuk iliflkilerini konu alr. Konuya temel oluflturan eflitli yasalar bulunmaktadr. Bunlardan birisi, 5718 sayl Milletleraras zel hukuk ve Usul Hukuku Hakknda Kanundur. Yabanclk unsuru taflyan zel hukuka iliflkin ifllem ve iliflkilerde uygulanacak hukuk,
Trk mahkemelerinin milletleraras yetkisi, yabanc kararlarn tannmas ve tenfizi bu
kanunla dzenlenmifltir.
Hkim, Trk kanunlar ihtilf kurallarn ve bu kurallaDEVLETLER ZEL HUKUKUNUN ALANI
ra gre yetkili olan yabanc
hukuku resen uygular. Hkim, yetkili yabanc hukukun
Vatandafllk
Yabanclar
Kanunlar htilaf
Hukuku
Hukuku
Hukuku
muhtevasnn tespitinde taraflarn yardmn isteyebilir. Yabanc hukukun olaya iliflkin
hkmlerinin tm arafltrmalara ramen tespit edilememesi hlinde, Trk hukuku
uygulanr. Uygulanacak yabanc hukukun kanunlar ihtilf kurallarnn baflka bir
hukuku yetkili klmas, sadece kiflinin hukuku ve aile hukukuna iliflkin ihtilflarda
dikkate alnr ve bu hukukun madd hukuk hkmleri uygulanr. Uygulanacak hukuku seme imkn verilen hllerde, taraflarca aksi aka kararlafltrlmadka seilen hukukun madd hukuk hkmleri uygulanr. Yetkili hukukun vatandafllk,
yerleflim yeri veya mutad mesken esaslarna gre tayin edildii hllerde, aksine
hkm olmadka, dava tarihindeki vatandafllk, yerleflim yeri veya mutad mesken
esas alnr.
Yetkili yabanc hukukun belirli bir olaya uygulanan hkmnn Trk kamu dzenine aka aykr olmas hlinde, bu hkm uygulanmaz. Gerekli grlen hllerde, Trk hukuku uygulanr. Yetkili yabanc hukukun uyguland durumlarda,
dzenleme amac ve uygulama alan bakmndan Trk hukukunun dorudan uygulanan kurallarnn kapsamna giren hllerde o kural uygulanr.
Devletler zel hukukunun temel konularndan birisi kanunlar ihtilafdr. Bu konuda 5718 sayl yasa eflitli hkmler getirmifl ve en sk sorun yaflanan belli konulara iliflkin ihtilaflar zecek hkmler getirmifltir. Bunlardan biri ehliyettir. Hak ve
fiil ehliyeti ilgilinin mill hukukuna tbidir. Mill hukukuna gre ehliyetsiz olan bir
kifli, ifllemin yapld lke hukukuna gre ehil ise yapt hukuki ifllemle baldr.
Aile ve miras hukuku ile baflka bir lkedeki taflnmazlar zerindeki ayn haklara iliflkin ifllemler bu hkmn dflndadr. Kiflinin mill hukukuna gre kazand erginlik,
vatandafllnn deiflmesi ile sona ermez. Tzel kiflilerin veya kifli veya mal topluluklarnn hak ve fiil ehliyetleri, statlerindeki idare merkezi hukukuna tbidir. Ancak fiil idare merkezinin Trkiyede olmas hlinde Trk hukuku uygulanabilir.
Bunun dflnda vesyet, kstllk ve kayymlk, gaiplik veya lmfl saylma, niflanllk, evlilik ve genel hkmleri, boflanma ve ayrlk, evlilik mallar, soybann
kurulmas, evlt edinme, nafaka, miras, ayn haklar, taflma aralar, fikr mlkiyete iliflkin haklara uygulanacak hukuk, szleflmeden doan bor iliflkilerinde uygulanacak hukuk, taflnmazlara iliflkin szleflmeler, ifl szleflmeleri, temsil yetkisi,
hakknda kanunlar ihtilaf dzenlemesi olan konulardan bazlardr.
rnein fl szleflmeleri, iflinin mutad iflyeri hukukunun emredici hkmleri
uyarnca sahip olaca asgar koruma sakl kalmak kaydyla, taraflarn setikleri
hukuka tbidir. Taraflarn hukuk seimi yapmamfl olmalar hlinde ifl szleflmesine, iflinin iflini mutad olarak yapt iflyeri hukuku uygulanr. flinin iflini geici
olarak baflka bir lkede yapmas hlinde, bu iflyeri mutad iflyeri saylmaz. flinin
Devletler zel hukuku,

yabanclk unsuru taflyan
zel hukuka iliflkin ifllem ve
iliflkilerde uygulanacak
hukuktur.
fiekil 7.7
Devletler zel
Hukukun Alan
186
Trkiye iinde veya dflnda

Trk vatandafl ana veya
babadan evlilik birlii iinde
doan ocuk Trk
vatandafldr.
SIRA SZDE
10
iflini belirli bir lkede mutad olarak yapmayp devaml olarak birden fazla lkede
yapmas hlinde ifl szleflmesi, iflverenin esas iflyerinin bulunduu lke hukukuna
tbidir. Ancak hlin btn flartlarna gre ifl szleflmesiyle daha sk iliflkili bir hukukun bulunmas hlinde szleflmeye ikinci ve nc fkra hkmleri yerine bu
hukuk uygulanabilir. Meslek veya ticar olmayan amala mal veya hizmet ya da
kredi salanmasna ynelik tketici szleflmeleri, tketicinin mutad meskeni hukukunun emredici hkmleri uyarnca sahip olaca asgar koruma sakl kalmak kaydyla, taraflarn setikleri hukuka tbidir.
Trk mahkemelerinin milletleraras yetkisi de devletler zel hukukunun ieriine dahildir. Bunun dflnda, yabanc mahkeme ve hakem kararlarnn tenfizi ve
tannmas da ayn alana girer.
Vatandafllk, devletler zel hukukunun bir dier konusudur. Vatandafllk konusundaki haklar Vatandafllk Kanununda dzenlenir. Bu Kanunun amac, Trk vatandafllnn kazanlmas ve kaybna dair ifl ve ifllemlerin yrtlmesine iliflkin
usul ve esaslar belirlemektir. Trk vatandafll, doumla veya sonradan kazanlr.
Doumla kazanlan Trk vatandafll, soy ba veya doum yeri esasna gre kendiliinden kazanlr. Doumla kazanlan vatandafllk doum anndan itibaren hkm ifade eder. Trkiye iinde veya dflnda Trk vatandafl ana veya babadan evlilik birlii iinde doan ocuk Trk vatandafldr. Trk vatandafl ana ve yabanc
babadan evlilik birlii dflnda doan ocuk Trk vatandafldr. Trk vatandafl baba ve yabanc anadan evlilik birlii dflnda doan ocuk ise soy ba kurulmasn
salayan usul ve esaslarn yerine getirilmesi halinde Trk vatandaflln kazanr.
Trkiyede doan ve yabanc ana ve babasndan dolay doumla herhangi bir lkenin vatandaflln kazanamayan ocuk, doumdan itibaren Trk vatandafldr.
Trk vatandaflln kazanmak isteyen bir yabanc, kanunda belirtilen flartlar taflmas halinde yetkili makam karar ile Trk vatandaflln kazanabilir. Sz konusu hakkn kazanlmas iin gereken prosedr de yasada dzenlenmifltir.
Baz lkelerde grlen evliliin vatandaflla etkisi, lkemizde daha farkldr.
Buna gre, bir Trk vatandafl ile evlenme dorudan Trk vatandaflln kazandrmaz. Ancak bir Trk vatandafl ile en az yldan beri evli olan ve evlilii devam
eden yabanclar Trk vatandaflln kazanmak zere baflvuruda bulunabilir.
Bir Trk vatandafl tarafndan evlat edinilen ergin olmayan kifli, mill gvenlik
ve kamu dzeni bakmndan engel teflkil edecek bir hali bulunmamak flartyla, karar tarihinden itibaren Trk vatandaflln kazanabilir.
Bu konular dflnda vatandafllktan kma, karlma ve vatandaflln kayb konular ve bunlara balanan sonular da devletler zel hukuku kapsamnda deerlendirilir.
ok vatandafllk bu kapsamda ele alnan konulardan biridir. Buna gre, herhangi bir nedenle yabanc bir devlet vatandaflln kazanan kiflilerin, bu durumlarna iliflkin belgeleri ibraz etmeleri ve yaplacak inceleme sonucunda kayden ayn
kifliler olduklarnn tespiti halinde, nfus aile ktklerindeki kaytlarna ok vatandaflla sahip olduklarna dair aklama yaplr.
Devletler zel hukuku kapsamnda yer alan baflka bir alan da yabanclar hukuku olarak ifade edilir. Bu alana iliflkin temel bir yasa yoktur. Ancak baz yasalarda
yabanclar ilgilendiren hkmlere yer verilmifltir. Pasaport Kanunu, skan Kanunu, Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu, Yabanclarn kamet ve Seyahatleri
Hakknda Kanun ve bu kiflilerin alflma izinlerine iliflkin mevzuatta eflitli hkmlere yer verilmifltir. Bu dzenlemeler ve dourduu sonular da devletler zel hukuku kapsamnda ele alnmaktadr.
Devletler zel
hukukunun
konularndan biri olan vatandafllk doumla ne flekilde kazanSIRA
SZDE
lr anlatnz?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
187
zet
N
A M A
Medeni Hukuku tanmlamak

zel hukukun dallarndan en kapsamls olan
Medeni hukuk, gerek ya da tzel kiflilerin toplumsal iliflkilerinde n plana kan haklarn inceler. Medeni hukukta esasen insann doumla
kazand haklar dflnda, sonradan elde ettii
haklar da dzenlenir. Bu alann temel kanunlar
Trk Medeni Kanunu ve Trk Borlar Kanunudur. Medeni Kanun, toplam drt kitaptan oluflturulmufltur: Kifliler hukuku, Aile hukuku, Eflya hukuku ve Miras hukuku. Medeni Kanun kiflileri,
gerek ve tzel kifliler olmak zere ikiye ayrmfltr. Kifliler hukukunda, nce her insann hak ehliyeti olduu belirtilir. Fiil ehliyetine sahip olan
kimsenin ise kendi fiilleriyle hak edinebilecei
ve bor altna girebilecei belirtilir. Bunun dflnda kifliler hukukunda erginlik, hsmlk iliflkileri,
ikametgh, kifliliin korunmas, vb. konular ele
alnr. Aile hukuku; evlenme, niflanlanma, batl
olan evlilikler, boflanma, nafaka, mal rejimleri,
hsmlk, soybann kurulmas, tanma ve babalk karar, evlat edinme, velayet, ocuun mallar, ev ynetimi, vesayet, kayymlk vb. konularda
dzenleme getirir. Miras hukuku, kiflinin lm
sonrasnda geride kalan malvarl zerindeki
haklar ele alr. Yasal miraslar, mirasbrakann
birinci derece miraslar olan altsoyu, altsoyu
bulunmayan mirasbrakann miraslar, ana ve
babasdr. Mirasbrakandan nce lmfl olan byk ana ve byk babalarn yerlerini, her derecede halefiyet yoluyla kendi altsoylar alr. Evlatlk ve altsoyunun, evlat edinene mirasl da
kan hsm gibidir. Eflya hukuku, taflnr ve taflnmaz mallarn zerindeki haklar konu alr. Eflya
hukukunun temel kavram mlkiyettir. Mlkiyet
hakkna sahip olan kifliye malik denir. Malik, hukuk dzeninin snrlar iinde, o fley zerinde diledii gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Taflnmaz mlkiyeti, belki de eflya hukukunun en nemli blmn oluflturur. Arazi, tapu ktnde ayr sayfaya kaydedilen bamsz ve srekli haklar ve kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmler, taflnmaz
mlkiyetinin konusunu oluflturur. Taflnmaz mlkiyetinin kazanlmas, tescille olur. Eflya hukuku
ayrca, kaynak ve yer alt sular zerindeki ml-
N
A M A
kiyet ve irtifak hakkn da konu alr. Taflnr mlkiyetinin konusu ise nitelikleri itibaryla taflnabilen maddi fleyler ile edinmeye elveriflli olan ve
taflnmaz mlkiyetinin kapsamna girmeyen doal glerdir. Taflnr mlkiyetinin nakli iin zilyetliin devri gerekir. Bir taflnrn zilyetliini iyi
niyetle ve malik olmak zere devralan kimse,
devredenin mlkiyeti devir yetkisi olmasa bile,
zilyetlik hkmlerine gre kazanmann korunduu hllerde o fleyin maliki olur. Eflya hukukunun en temel blmlerinden olan snrl ayni haklarn kapsamna ise irtifak hakk, intifa hakk,
oturma hakk, st hakk, kaynak hakk girer.
Borlar Hukukunu tanmlamak
Borlar hukuku, kifliler arasndaki bor iliflkilerini dzenler. Borcun kayna kural olarak, kanun, szleflme ya da hukuka aykr fiil olabilir.
Borlar hukuku bu bor kaynaklarn, yarattklar sorumluluk trn ve sonularn dzenler.
Borlar hukukunun temel kayna durumundaki
Borlar Kanunu, iki temel blmden oluflur; ilk
blm genel hkmler olarak adlandrlmfltr ve
hemen her bor iliflkisine uygulanabilen hkmlerden oluflur, ikinci blm ise zel hkmler
olarak adlandrlmfltr ve eflitli szleflme tiplerini ve onlara zg hkmleri dzenlenmektedir.
Borlar Kanununda yer verilen szleflmeler dflnda, atipik, karma nitelikli szleflmeler de borlar hukukunun dzenleme alanna girmektedir.
Szleflme, taraflarn iradelerini karfllkl ve birbirine uygun olarak aklamalaryla kurulur. Borlar Kanununda dzenlenen genel ifllem koflullar, bir szleflmenin yaplmas srasnda szleflmeyi dzenleyenin, ileride ok saydaki benzer szleflmede kullanmak amacyla, nceden, tek baflna hazrlayarak karfl tarafa sunduu szleflme
hkmleri olarak ifade edilebilir. Temsil, haksz
fiilin icra flekli ve sonular, sorumluluun kayna olarak kusurlu eylemler ve istisnai nitelik
taflyan kusursuz sorumluluk halleri, sebepsiz
zenginleflmeden doan bor iliflkileri, borlarn
ifas, bor trleri, faiz, temerrt borlar hukukunda incelenen temel konulardr.
Mteselsil borluluk, balanma ve cayma paras,
ceza koflulu, alacak devri, borcun stlenilmesi,
borca katlma, borlar hukukunun ayrntl olarak ele ald dier yaplardr.
188
N
A M A
fl Hukukunu aklamak
fl hukuku, alflma yaflamna iliflkin kurallar ele
alr. fl hukuku; Bireysel fl hukuku, Toplu fl hukuku, Sosyal Gvenlik hukuku gibi alt dallara
ayrlr. Bireysel fl hukuku, 4857 sayl fl Kanununu temel alan bir alandr. fl hukuku, Borlar
Kanununda dzenlenen hizmet szleflmesini konu alsa da, serbest koflullarda yapldnda pazarlk flans olmayan iflinin aleyhine hkmler
iermesi muhtemel bir hizmet szleflmesine mdahale ederek ifliyi korumaya alflr. Szleflmenin nitelii, cret, yllk izin, fazla alflma, kdem
tazminat, ihbar tazminat, hafta tatili ve szleflmenin feshi, fl Kanununda olduka ayrntl dzenlenmifltir. fl Kanunu, hizmet (ifl) szleflmesi
ile alflan her ifliyi kapsamna almaz, sadece fl
Kanununun kapsamna giren iflilerle ilgilenir. fl
Kanunu, Borlar Kanunu ile kyaslanamayacak
dzeyde genifl kapsaml haklar ierir. fl Kanununun kapsamna girmeyen ifliler, hizmet szleflmesi ile alflyor olsalar da Borlar Kanunu hkmlerine tbi olacaklardr. fl gvencesi, szleflmenin feshi, kdem, ihbar ve ifl gvencesi tazminatlar, karlan iflinin ifle iade hakk ve sonular, yeni ifl arama izni, toplu ifli karma, zrl
ve eski hkml alfltrma zorunluluu, fl hukukunun karakteristik yaplardr. fl hukukunda
iflinin gvence iinde olabilmesi iin creti koruyan zel hkmler vardr. fl Kanununun bir
blm ise, ifl sal ve gvenliine ayrlmfltr,
iflverene nemli mkellefiyetler getirilmifltir. fl
belli dzeyde kamusal kontrole tbi tutulur. Toplu ifl hukuku ise iflilerin Anayasadan kaynaklanan rgtlenme hakkn gvence altna alan Sendikalar Kanunu ile Toplu fl Szleflmesi, Grev ve
Lokavt Kanunu ile dzenlenmektedir. Sendikalarn kuruluflu, iflleyifli ve tasfiyesi, yelerine saladklar haklar, sendikalarn kendi i iflleyiflindeki
sendikal demokrasi, bu sendikalarn imzaladklar toplu ifl szleflmelerinin hukuki yaps ve getirdii haklar, toplu ifl hukukunun ilgi alanna girer. Sosyal gvenlik hukuku, muhatap ald kitle itibaryla neredeyse Trkiyenin kapsam en
genifl hukuk daldr denebilir. Sosyal gvenlik
sisteminin temel yasas, 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunudur. Sosyal gvenlik hukukunda, ifli ve memurlar dflnda bamsz alflanlar (esnaf, sanatkar, flirket sa-
N
A M A
hibi, ...) da kapsama dahildir. Sigorta kollarnn

sunduu yardmlar farkldr; bir ksm parasal yardm, bir ksm ise sadece salk yardm verir.
Sosyal gvenlik hukuku kapsamnda incelenen
nemli konular arasnda; istee bal sigortallk,
borlanmalar, kurumun sigortallara yapmfl olduu yardmlar, bu yardmlarn yaplmasna neden olanlara rc hakk, prim hesab ve sorumluluu, sosyal gvenliin finansman, sosyal yardm ve sosyal hizmetler yer almaktadr.
Ticaret Hukukunu zetlemek
Ticaret hukuku bir ticari iflletmeyi ilgilendiren ifllemleri, fiilleri konu alr ve ticari iflletme, flirketler hukuku, deniz ticareti, kymetli evrak ve sigorta olmak zere befl blmden oluflur. Ticari
iflletme hukukunda, ticari ifl, ticari iflletme, tacir
kavramlar yannda, ticari rf det ele alnr. Ticaret Kanununda yer alan hkmlerle, bir ticari
iflletmeyi ilgilendiren ifllem ve fiillere iliflkin dier
kanunlarda yazl zel hkmler, ticari hkmlerdir. Mahkeme, hakknda ticari bir hkm bulunmayan ticari ifllerde, ticari rf ve dete, bu da
yoksa genel hkmlere gre karar verir. Tacir,
bir ticari iflletmeyi, ksmen de olsa, kendi adna
iflleten kiflidir. Esnaf, ekonomik faaliyeti sermayesinden fazla beden alflmasna dayanan, geliri karlacak kararnamede gsterilen snr aflmayan, sanat veya ticaretle uraflan kiflidir. Tacir, ticari iflletmesiyle ilgili bir ifl veya hizmet grmflse, uygun bir cret ve faiz isteyebilir. Ticaret sicili, ticaret unvan ve iflletme ad, haksz rekabet,
ticari defterler, cari hesap szleflmesi, acente, ticari mmessil, ticari vekil, ticari iflletme hukukunun nemli kavramlarndandr. Ticaret fiirketleri
hukuku kapsamnda ele alnan flirket, iki veya
daha fazla kiflinin ortak bir ekonomik amaca eriflmek iin emek ve sermayelerini bir araya getirmelerini ifade eder. Ticaret Kanununda, kolektif
ile komandit flirket flahs; anonim, limited ve sermayesi paylara blnmfl komandit flirket ise sermaye flirketi olarak belirtilmifltir. fiirketler hukukunda her flirket, kurulufllarndan iflleyifllerine,
ortaklk yaplarndan tasfiyelerine kadar ok ayrntl hkmlerle ayr ayr ele alnr. Kymetli evrak hukukunun temel kavram olan kymetli evrak yle senetlerdir ki, bunlarn ierdikleri hak,
senetten ayr olarak ileri srlemedii gibi baflkalarna da devredilemez. Ciro, senette var olan
bir hakkn, devir veya rehin edilmesi gibi hukuki sonular douran bir irade beyandr. Nama
yazl senet, belli bir kiflinin adna yazl olup da
onun emrine kaydn iermeyen ve kanunen de
emre yazl senetlerden saylmayan kymetli evraktr. Hamiline yazl senet, senet metninden veya fleklinden, hamili kim ise o kiflinin hak sahibi
saylaca anlafllan kymetli evraktr. Kambiyo
senetleri (ek, bono, polie), kymetli evrakn en
yaygn modelidir. Deniz Ticareti hukukunun ise
temel unsurlarndan biri gemidir. Ticaret Kanununa gre gemi, kendiliinden hareket etmesi
imkn bulunsun bulunmasn, tahsis edildii
ama, suda hareket etmesini gerektiren, yzme
zellii bulunan ve pek kk olmayan aratr.
Deniz ticaret hukukunda, gemi, kaptan, gemi alacaklar, atma, kurtarma, donatann, gemi adamlarnn kusurundan doan sorumluluk, geminin
kimlii, bayra, balama liman gibi konular ele
alnr. Trk gemileri iin, Denizcilik Msteflarlnn uygun grecei yerlerde gemi sicili tutulur.
Deniz ticaret hukukunun bir dier dzenleme
alan donatma ifltirakidir. Gemisini menfaat salamak amacyla suda kullanan gemi malikine donatan denir. Sigorta hukukunda sigorta szleflmesi ve eflitli sigorta tipleri incelenir. Sigorta
szleflmesi, sigortacnn bir prim karfllnda, kiflinin para ile llebilir bir menfaatini zarara uratan tehlikenin, rizikonun, meydana gelmesi hlinde bunu tazmin etmeyi ya da bir veya birka
kiflinin hayat sreleri sebebiyle ya da hayatlarnda gerekleflen baz olaylar dolaysyla bir para
demeyi veya dier edimlerde bulunmay ykmlendii szleflmedir. Reasrans, sigortacnn,
sigorta ettii menfaati, diledii flartlarla, tekrar sigorta ettirmesine denir.
N
A M A
189
Devletler zel Hukukunu tanmlamak

Devletler zel hukuku, yabanclk unsuru taflyan zel hukuka iliflkin ifllemlerde uygulanacak
hukuktur, farkl vatandaflla sahip kifliler arasndaki zel hukuk iliflkilerini konu alr. Hkim,
Trk kanunlar ihtilf kurallarn ve bu kurallara
gre yetkili olan yabanc hukuku resen uygular,
yetkili yabanc hukukun muhtevasnn tespitinde
taraflarn yardmn isteyebilir. Yabanc hukukun
olaya iliflkin hkmlerinin tm arafltrmalara ramen tespit edilememesi hlinde, Trk hukuku
uygulanr. Uygulanacak yabanc hukukun kanunlar ihtilf kurallarnn baflka bir hukuku yetkili klmas, sadece kiflinin hukuku ve aile hukukuna iliflkin ihtilflarda dikkate alnr. Yetkili yabanc hukukun belirli bir olaya uygulanan hkmnn kamu dzenine aka aykr olmamas
gerekir. Devletler zel hukukunun temel konularndan birisi kanunlar ihtilafdr. Hak ve fiil ehliyeti ilgilinin mill hukukuna tbidir. Devletler
zel hukukunun ieriine, Trk mahkemelerinin milletleraras yetkisi, yabanc mahkeme ve
hakem kararlarnn tenfizi ve tannmas da dahildir. Vatandafllk, devletler zel hukukunun bir
dier konusudur ve Vatandafllk Kanununda dzenlenir. Vatandafllk Kanunu, Trk vatandafllnn kazanlmas ve kaybna dair ifllemlerin yrtlmesine iliflkin usul ve esaslar belirler. Trk
vatandafll, doumla veya sonradan kazanlr.
Bir yabanc, Trk vatandaflln kazanmak istiyorsa, kanunda belirtilen flartlar taflmas halinde
yetkili makam karar ile Trk vatandaflln kazanabilir. Devletler zel hukuku kapsamnda ayrca, vatandafllktan kma, karlma ve vatandaflln kayb, ok vatandafllk konular incelenir. Yabanclar hukuku, Devletler zel hukuku
kapsamnda ele alnan dier bir alandr. Yabanclar hukukuna iliflkin temel bir yasa yoktur ancak, Pasaport Kanunu, skan Kanunu, Dorudan
Yabanc Yatrmlar Kanunu, Yabanclarn kamet
ve Seyahatleri Hakknda Kanun ve bu kiflilerin
alflma izinlerine iliflkin mevzuatta yabanclar ilgilendiren hkmlere yer verilmifltir.
190
Kendimizi Snayalm
1. Medeni Kanun ile ilgili olarak afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. nsann doumla kazand haklar Medeni Kanunda ele alnmazken, insanlarn sonradan elde
ettii haklar Medeni Kanunda dzenlenmektedir.
b. Medeni Kanunun bafllang ksmn oluflturan ilk
yedi maddesinde, temel ilkelere yer verilmifltir.
c. Medeni Kanunda dzenlendii zere, bu kanun, szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanr. Kanunda uygulanabilir bir hkm yoksa, hkim, rf ve det hukukuna gre,
bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsayd nasl
bir kural koyacak idiyse ona gre karar verir.
d. Medeni Kanuna gre herkes, haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr. Bir hakkn aka
ktye kullanlmasn hukuk dzeni korumaz.
e. Medeni Kanunun iyiniyete hukuki bir sonu
balad durumlarda, asl olan iyiniyetin varldr, yani kiflilerin kural olarak iyiniyetle davrand kabul edilir, aksini iddia eden bunu ispatlamak durumundadr.
2. Medeni hukukun dallar ile ilgili olarak afladakilerden hangisi dorudur?
a. Vesayet ve kayymlk, Eflya hukuku kapsamnda
ele alnr.
b. Boflanma, Kifliler hukuku kapsamnda ele alnr.
c. Nafaka, Miras hukuku kapsamnda ele alnr.
d. Rehin ve ipotek, Eflya hukuku kapsamnda ele
alnr.
e. Kifliliin korunmas, Miras hukuku kapsamnda
ele alnr.
3. Afladakilerden hangisi Borlar hukukunun inceleme alanna girmez?
a. Szleflmelerin kuruluflu
b. Zilyetlik
c. Genel ifllem koflullar
d. Yetkisiz temsil
e. Hukuka aykr (haksz) fiillerin sonucunda oluflan maddi zararn tazmini
4. Borlar hukukunda sorumluluun kayna genel

kural olarak kusurlu eylemlerdir. Ancak Borlar hukukunda, istisnai nitelik taflyan kusursuz sorumluluk halleri de ele alnr.
Afladakilerden hangisi, yukardaki ifadede bahsedilen
kusurlu eylemlerden doan sorumluluktur?
a. Hakkaniyet sorumluluu
b. Haksz fiil ifllenmesi halindeki sorumluluk
c. Adam alfltrann sorumluluu
d. Hayvan bulundurann sorumluluu
e. Yap malikinin sorumluluu
5. Afladakilerden hangisi, fl Kanunu uyarnca, iflveren adna hareket eden ve iflin, iflyerinin ve iflletmenin
ynetiminde grev alan kimselere denir.
a. Alt iflveren
b. Mfettifl
c. flveren vekili
d. Mdr
e. flyeri temsilcisi
6. fl Kanunun bir blm, ifl sal ve gvenliine
ayrlmfltr. Buna gre iflverenler iflyerlerinde ifl sal
ve gvenliinin salanmas iin gerekli her trl nlemi almaldr. flinin alflrken salk sorunu yaflamamas, iflinin tehlikeye girmemesi iin iflverene nemli
mkellefiyetler getirilmifltir.
Afladakilerden hangisi, iflverenin, yukarda bahsedilen mkellefiyetlerinden biri deildir?
a. flverenlere, fl Kanunu uyarnca zrl ve eski
hkml alfltrma mkellefiyeti getirilmifltir.
b. flverenler iflyerinde alnan ifl sal ve gvenlii
nlemlerine uyulup uyulmadn denetlemelidir.
c. flverenler, iflileri karfl karflya bulunduklar
mesleki riskler ve bunlar karflsnda alnmas gerekli tedbirler konusunda bilgilendirmelidir.
d. flverenler, iflileri ifl sal ve gvenliiyle ilgili
yasal hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendirmelidir.
e. flverenler, iflilere gerekli ifl sal ve gvenlii
eitimini vermek zorundadrlar.
7. Tacir ile ilgili olarak afladaki ifadelerden hangisi

yanlfltr?
a. Bir tacirin borlarnn ticari olmas asldr.
b. Tacir, kendisi gibi tacir olan veya olmayan bir kifliye, ticari iflletmesiyle ilgili bir ifl veya hizmet grmfl olmas halinde, uygun bir cret isteyebilir.
c. Taraflardan yalnz biri iin ticari ifl niteliinde
olan szleflmeler, kanunda aksine hkm bulunmadka, dieri iin de ticari ifl saylr.
d. Gerek kifli olan bir tacir, ifllemi yapt anda bunun ticari iflletmesiyle ilgili olduunu dier tarafa aka bildirmesi veya iflin ticari saylmasna
durum elveriflli olmas halinde bor adi saylr.
e. Tacir, verdii avanslar ve yapt giderler iin,
deme tarihinden itibaren faize hak kazanr.
8. fiirketler hukuku ile ilgili olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Kolektif flirket flahs flirketidir.
b. Komandit flirket flahs flirketidir.
c. Anonim flirket sermaye flirketidir.
d. Limited flirket flahs flirketidir.
e. Sermayesi paylara blnmfl komandit flirket
sermaye flirketidir.
9. Afladakilerden hangisi Devletler zel hukukunun
ieriine dahil deildir?
a. Vatandafllk
b. Yabanclar hukuku
c. Kanunlar ihtilaf
d. Yabanc mahkeme ve hakem kararlarnn tenfizi
ve tannmas
e. Trk mahkemelerinin ulusal ve uluslararas tm
yetkileri
191
10. Devletler zel hukukunun getirdii dzenlemeler

ile ilgili olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. inde yabanc bir unsur taflyan zel hukuk iliflkilerini ilgilendiren bir uyuflmazlk varsa hakim,
Trk kanunlar ihtilf kurallarn ve bu kurallara
gre yetkili olan yabanc hukuku resen uygular.
b. Hakim, yetkili yabanc hukukun muhtevasnn
tespitinde taraflarn yardmn isteyemez.
c. Yabanc hukukun olaya iliflkin hkmlerinin
tm arafltrmalara ramen tespit edilememesi halinde, Trk hukuku uygulanr.
d. Uygulanacak yabanc hukukun kanunlar ihtilf
kurallarnn baflka bir hukuku yetkili klmas, sadece kiflinin hukuku ve aile hukukuna iliflkin ihtilflarda dikkate alnr ve bu hukukun madd
hukuk hkmleri uygulanr.
e. Uygulanacak hukuku seme imkn verilen hllerde, taraflarca aksi aka kararlafltrlmadka seilen hukukun madd hukuk hkmleri uygulanr.
192
Yaflamn inden
T.C.
YARGITAY
2. HUKUK DARES
E. 2009/16476
K. 2010/6149
T. 31.3.2010
VAS TAYN DAVASI (Kn Babasnn Vefat Ettii/Annenin Tekrar Evlendii - Tekrar Evlenmenin Velayetin Kaldrlmas in Geerli Neden Olamayaca/Davacnn Torunu in At Davann Reddi Gerektii)
YENDEN EVLENEN VELNN VELAYET AISINDAN
DURUMU (Tekrar Evlenmenin Velayetin Kaldrlmas
in Geerli Neden Olamayaca - Ke Bakan Bykannenin Kendisinin Vasi Olarak Tayini in At
Davann Reddedilecei)
VELAYETN KALDIRILMASI (Kn Babasnn Vefat Ettii/Annenin Tekrar Evlendii - Tekrar Evlenmenin Velayetin Kaldrlmas in Geerli Neden Olamayaca/Davacnn Torunu in AtVasi Tayini Davasnn
Reddine Karar Verilecei)
4721/m. 336, 349
ZET: Davac torununa kendisinin baktn belirterek,
torununa vasi olarak atanmasna karar verilmesini istemifltir. Kn babasnn lmyle sa kalan annesine ait olan velayet hakknn kaldrldna iliflkin herhangi bir bilgi ve belge bulunmamaktadr. Velayete sahip ana veya babann yeniden evlenmesi, velayetin kaldrlmasn gerektirmemektedir. Davann kabul hukuka aykrdr.
DAVA: Davann yaplan muhakemesi sonunda mahalli
mahkemece verilen hkmn kanun yararna bozulmas
Adalet Bakanlnn yazs zerine Yargtay Cumhuriyet
Baflsavcl tarafndan istenilmekle evrak okunup gerei grfllp dflnld:
KARAR: Davac Yeter Iflk tarafndan verilen 06.05.2005
tarihli dilekeyle, vefat eden olu Muharrem Iflktan olma 02.03.2001 doumlu torunu Hseyin Iflka kendisinin baktn belirterek, torununa vasi olarak atanmasna karar verilmesini istedii, mahkemece davann kabulne karar verildii ve hkmn temyiz edilmeksizin
kesinlefltii anlafllmfltr.
Dosyada bulunan nfus kayt rneinin incelenmesinden, kk Hseyin Iflkn Muharrem ve Fatma Iflkn
resmi evliliklerinden dnyaya geldii, babasnn
08.02.2003 tarihinde vefat ettii, annesinin sa olduu
ve 01.08.2004 tarihinde yeniden evlendii grlmfltr.
4721 sayl Trk Medeni Kanununun 336. maddesinde;

Evlilik devam ettii srece ana ve baba velayeti birlikte kullanrlar.
Ortak hayata son verilmifl veya ayrlk hali gerekleflmiflse hakim, velayeti efllerden birine verebilir.
Velayet, ana ve babadan birinin lm halinde sa kalana, boflanmada ise ocuk kendisine braklan tarafa
aittir. hkm mevcuttur.
ncelenen dosya ieriine gre, kk Hseyinin babasnn lmyle sa kalan annesine ait olan velayet
hakknn kaldrldna iliflkin herhangi bir bilgi ve belge bulunmamaktadr.
Dier taraftan, Trk Medeni Kanununun 349. maddesine gre, velayete sahip ana veya babann yeniden evlenmesi, velayetin kaldrlmasn gerektirmemektedir.
Mahkemece, kk Hseyinin kanunen annesinde olan
velayet hakknn kaldrldna iliflkin herhangi bir karar
bulunmakszn babaannesinin vasi tayinine karar verilmesi usul ve yasaya aykr bulunmufltur.
SONU: Yargtay Cumhuriyet Baflsavclnn Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununun 427/6. maddesine dayal
kanun yararna bozma isteinin aklanan sebeple kabul
ile hkmn sonuca etkili olmamak zere BOZULMASINA,
31.03.2010 gnnde oybirliiyle karar verildi.
Kaynak: www.kazanci.com
193

1. a
2. d
3. b
4. b
5. c
6. a
7. d
8. d
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Medeni Hukuk konusunu

Yantnz yanlfl ise Medeni Hukuk konusunu
Yantnz yanlfl ise Borlar Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Borlar Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise fl Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise fl Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ticaret Hukuku konusunu
Yantnz yanlfl ise Ticaret Hukuku konusunu
Yantnz yanlfl ise Devletler zel Hukuku
Yantnz yanlfl ise Devletler zel Hukuku

Sra Sizde 1
Medeni hukuk, gerek ya da tzel kiflilerin toplumsal
iliflkilerinde n plana kan haklarn konu alr. Medeni
hukukta esasen insann doumla kazand haklar dflnda, sonradan elde ettii haklar da dzenlenir.
Sra Sizde 2
Trk Medeni Kanunundaki miras szleflmesine iliflkin
dzenlemeye gre, olumlu miras szleflmesiyle mirasbrakan, mirasn veya belirli maln szleflme yapt
kimseye ya da nc bir kifliye brakma ykmll
altna girebilir. Mirasbrakan, malvarlnda eskisi gibi
serbeste tasarruf edebilir. Ancak, miras szleflmesindeki ykmll ile badaflmayan lme bal tasarruflarna veya bafllamalarna itiraz edilebilir. Mirastan feragat szleflmesinde mirasbrakan, bir mirass ile karfllksz veya bir karfllk salanarak mirastan feragat szleflmesi yapabilir. Feragat eden, miraslk sfatn kaybeder. Bir karfllk salanarak mirastan feragat, szleflmede aksi ngrlmedike feragat edenin altsoyu iin
de sonu dourur.
Sra Sizde 3
Bir kimsenin lmesi zerine, miraslarnn, lenin (mirasbrakann) mallar zerinde elbirliiyle mlkiyeti sz
konusu olur. ki kiflinin aralarnda szleflerek bir kamyon satn almalar durumunda payl mlkiyet sz konusu olur.
Sra Sizde 4
Medeni Kanun toplam drt kitaptan oluflturulmufltur.
Bunlar, kifliler hukuku, aile hukuku, eflya hukuku ve
miras hukuku kitaplardr. Kifliler hukukunda; gerek
kiflilerin hak ehliyeti ve fiil ehliyeti, erginlik, hsmlk,
ikametgh, kifliliin korunmas, kiflisel durum sicilleri,
tzel kiflilerin hak ve fiil ehliyetleri, dernekler, vakflar
vb. konular ele alnr. Aile hukukunda; evlenme, niflanlanma, boflanma, nafaka, mal rejimleri, hsmlk, soybann kurulmas, babalk ve tanma karar, evlat edinme,
velayet, ocuun mallar, ana ve babann ykmllkleri, aile ii nafaka, ev ynetimi, vesayet, kayymlk vb.
konular ele alnr. Miras hukukunda; kiflinin lm sonrasnda geride kalan malvarl zerindeki haklar, miras, mirasbrakan, vasiyetname, miras szleflmesi, sakl pay, mirasbrakann bir kimseyi miraslktan karma
hakk, mirasn almas ve paylafllmas, istihkak davalar, mirasn reddi, mirasn tasfiyesi, miraslarn sorumluluu vb. konular ele alnr. Eflya hukukunda ise mlkiyet, taflnr mallar, taflnmaz mallar, snrl ayni haklar,
intifa hakk, irtifak hakk, oturma hakk, st hakk, kaynak hakk, rehin, ipotek, zilyetlik, tapu sicili vb. konular ele alnr.
Sra Sizde 5
Borlar hukuku, kifliler arasndaki bor iliflkilerini konu
alr. Buna gre Borlar hukuku; bor kaynaklarn ve
bunlarn yarattklar sorumluluk trn, bor iliflkilerinin sonularn dzenler.
Sra Sizde 6
fl hukukunun en nemli zelliklerinden birisi, hibir
ikili bor iliflkisinde olmad kadar taraflardan birinin
(iflinin), dierine (iflverenin) baml olmasdr. fli iflverenin emir ve talimatlarna uygun hareket etmek zorundadr. Bu durum, verilen talimatlara uygun hareket
eden iflinin korunmasn gerekli klar. O sebeple fl
Kanununun bir blm, ifl sal ve gvenliine ayrlmfltr. flverenler iflyerlerinde ifl sal ve gvenliinin
salanmas iin gerekli her trl nlemi almak, ara ve
194
gereleri noksansz bulundurmak, ifliler de ifl sal

ve gvenlii konusunda alnan her trl nleme uymakla ykmldrler. Bu ykmllklere aykr davranan iflverenler iin olduka kapsaml hukuki, cezai ve
idari sorumluluklar domaktadr.
Sra Sizde 7
fl hukukunun temel zellii, bir zel hukuk szleflmesi olan ve Borlar Kanununda dzenlenen hizmet szleflmesini konu almas ve serbest koflullarda yapldnda pazarlk flans olmayan iflinin aleyhine hkmler
ierme ihtimali olan bir hizmet szleflmesine mdahale
ederek ifliyi korumaya alflmasdr. Hizmet szleflmesi Borlar Kanununda tanmlanmfltr, fl Kanununda
bu konu ayrca dzenlenmemifltir. fl Kanunu esasen,
bu szleflmenin kuruluflu, iflleyifli ve sonular ile ilgilenir. Ancak fl Kanunu, hizmet szleflmesi ile alflan her
ifliyi kapsamna almaz. Dolaysyla ifl hukuku, fl
Kanununun kapsamna giren iflilerle ilgilenir. fl Kanunu, Borlar Kanunu ile kyaslanamayacak dzeyde genifl kapsaml haklar ierir. Bu ayrm sebebiyle iflileri fl
Kanununa tabi olanlar ve olmayanlar olarak ayrmaya
bir engel yoktur. fl Kanununun kapsamna girmeyen
ifliler, hizmet szleflmesi ile alflyor olsalar da Borlar
Kanunu hkmlerine tabi olacaklar, orada tannan haklarla yetineceklerdir.
Sra Sizde 8
Ticaret hukuku bir ticari iflletmeyi ilgilendiren ifllem ve
fiilleri konu almaktadr. Bu yapsyla ticari iflletme, flirketler hukuku, deniz ticareti, taflma iflleri hukuku, kymetli evrak ve sigorta olmak zere alt blmden oluflur. Ticaret Kanununda yer alan hkmlerle, bir ticari
iflletmeyi ilgilendiren ifllem ve fiillere iliflkin dier kanunlarda yazl zel hkmler, ticari hkmlerdir.
Sra Sizde 9
Sigorta bedeli, sigorta deerinden az olduu takdirde,
sigorta edilmifl menfaatin bir ksmnn zarara uramas
hlinde sigortac, aksine szleflme yoksa, sigorta bedelinin sigorta deerine olan oranna gre tazminat der.
Buna eksik sigorta denir. Aflkn sigortada ise sigorta bedeli sigorta olunan menfaatin deerinin stndedir ve
aflan ksm geersizdir. Bu sebeple, aflkn sigortada, sigorta bedeli ile sigorta priminin onu karfllayan ksmnn indirilmesi ve tahsil edilmifl fazla primin geri verilmesi sz konusudur.
Sra Sizde 10
Vatandafllk, devletler zel hukukunun konularndan
biridir. Vatandafllk konusundaki haklar, Vatandafllk
Kanununda dzenlenir. Vatandafllk kanununa gre
Trk vatandafll, doumla veya sonradan kazanlr.
Doumla kazanlan Trk vatandafll, soy ba veya
doum yeri esasna gre kendiliinden kazanlr. Doumla kazanlan vatandafllk doum anndan itibaren
hkm ifade eder. Trkiye iinde veya dflnda Trk vatandafl ana veya babadan evlilik birlii iinde doan
ocuk Trk vatandafldr. Trk vatandafl ana ve yabanc babadan evlilik birlii dflnda doan ocuk Trk vatandafldr. Trk vatandafl baba ve yabanc anadan evlilik birlii dflnda doan ocuk ise soy ba kurulmasn salayan usul ve esaslarn yerine getirilmesi halinde
Trk vatandaflln kazanr. Trkiyede doan ve yabanc ana ve babasndan dolay doumla herhangi bir
lkenin vatandaflln kazanamayan ocuk, doumdan
itibaren Trk vatandafldr.
AKINTRK, T. (2004). Medeni Hukuk, stanbul: Beta
Basm Yaym Datm Afi.
AKINTRK, T. - KARAMAN, D. (2012). Trk Medeni Hukuku Aile Hukuku, Cilt:2, stanbul: Beta Yaynevi.
ARKAN, Sabih (2011). Ticari flletme Hukuku, Ankara:
Bankaclk ve Ticaret Hukuku Arafltrma Enstits.
AYDIN, Ufuk(2011). Temel Hukuk Dersleri, Eskiflehir: Nisan Kitabevi.
BLGE, N. (2005). Hukuk Bafllangc, Ankara: Turhan
Kitabevi.
ERGN, B. ., - SEROZAN, R. (2012). Miras Hukuku,
Ankara: Sekin Yaynclk.
GZLER, K.(2010). Hukukun Temel Kavramlar, Bursa: Ekin Kitabevi.
GZLER, K.(2008). Genel Hukuk Bilgisi, Bursa: Ekin
Kitabevi.
GZBYK, fi. (2010). Hukuka Girifl, Ankara: Turhan Kitabevi.
GRZ, A. (2009). Hukuk Bafllangc, Ankara: Siyasal
Kitabevi.
MREGN, O (2001). Kara Ticareti Hukuku Dersleri,
Ankara: Yetkin Yaynlar.
KILIOLU, A. (2012). Borlar Hukuku Genel Hkmler, Ankara: Turhan Kitabevi.
ZTAN, B. (2004). Meden Hukukun Temel Kavramlar, Ankara: Turhan Kitabevi.
POROY, R. - TEKNALP, . (2010). Kymetli Evrak
Hukuku Esaslar, stanbul: Vedat Kitaplk.
RESOLU, S. (2008). Borlar Hukuku Genel Hkmler, stanbul: Beta Yaynlar.
SZEK, S. (2011). fl Hukuku, stanbul: Beta Basm Yaym Datm Afi.
ZEVKLLER, A (2001). Borlar Hukuku Genel Hkmler, Ankara: Turhan Kitabevi.
195
Amalarmz
N
N
N
N
N

Uluslararas Hukuku aklayabilecek,
Anayasa Hukukunu ve Anayasal ilkeleri anlatabilecek,
dare Hukukunu tanmlayabilecek,
Ceza Hukukunu zetleyebilecek,
Vergi Hukukunu tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kamu hukuku
Anayasa
Negatif stat haklar
Aktif stat haklar
Pozitif stat haklar
Atatrk milliyetilii
Laik devlet
Demokratik devlet
Sosyal devlet
Hukuk devleti
Yerinden ynetim
Ceza
Su
Vergi
indekiler
Hukukun Temel
Kavramlar
Kamu Hukukunun
Dallar
KAMU HUKUKU VE DALLARI

ULUSLARARASI HUKUK
ANAYASA HUKUKU
DARE HUKUKU
CEZA HUKUKU
VERG HUKUKU
Kamu Hukukunun Dallar

KAMU HUKUKU VE DALLARI
Hukuk sistemi bir devletin snrlar ierisinde geerli olan tm hukuk kurallarnn
oluflturulmasn ve uygulanmasn ifade eder. Bu biimde tanmlandnda hukuk
sistemi ierisinde hayatn her alanna iliflkin, toplumsal iliflkilerin her boyutunu ilgilendiren kurallarn varlndan sz edilebilir. Hukuk bir btn olmakla birlikte,
dzenledii toplumsal iliflkilerin eflitlilii nedeniyle hukukun uzmanlk alanlarna
ayrlmas ve eflitli bafllklar altnda incelenmesi sz konusudur. Bu tr aymlar, hukuk kurallarn incelemeyi, yorumlamay ve nihayetinde bu kurallarn retilmesini kolaylafltrr. Bu balamda, karflmza kan en eski ayrmlardan biri kamu hukuku-zel hukuk ayrmdr. Kkenleri Roma hukukuna kadar gtrlebilecek
olan bu ayrm, baz noktalarda elefltirilmekle birlikte, gnmzde hl geerliini
korumaktadr.
Kamu hukuku-zel hukuk ayrmnn ortaya kmas, esas olarak devlet-vatandafl veya yneten-ynetilen ayrmnn ortaya kmasyla yakndan ilgilidir. Eer hukuk, en genel anlamyla, toplumsal iliflkileri dzenleyen kurallar btn olarak tanmlanacak olursa, bu iliflkinin taraflar hukuk kurallarnn niteliini ve ieriini belirlemek asndan nem taflyacaktr. Eer hukuk sadece belli bir toplumda yaflayan bireyler arasndaki iliflkileri dzenliyor olsayd, muhtemelen kamu hukukuzel hukuk fleklinde bir ayrm ortaya kmayacakt. Ancak bu byle olmad; tarihsel sre ierisinde bireyler yannda kurumlar da toplumsal yapy oluflturan unsurlar arasnda yer ald. Bireylerin rgtlenerek oluflturduklar ve toplumsal hayatn eflitli alanlarnda ifllev gren kurumlar sistemi ierisinde, deyim yerindeyse kurumlar kurumu olan devlet, toplumdaki en kapsaml ve en stn gc ifade
eden siyasal iktidar kullanma yetkisine sahip olmas dolaysyla ne kt. nsanlk
tarihinde, bir zamanda, bir flekilde devletin ortaya kmasnn ardndan, devletin
hukuki iliflkilerin iinde yer almas veya taraf olmas da kanlmazd. flte bu noktadan sonra kamu hukuku-zel hukuk ayrmnn bir ihtiya olarak doduu, esas
olarak iinde devletin yer ald veya devletle ilgili hukuki iliflkileri tanmlamak
iin bu ayrmn gelifltirildii sylenebilir.
Peki, biz bir hukuki iliflkinin kamu hukuku iliflkisi mi, yoksa zel hukuk iliflkisi mi olduuna nasl karar verebiliriz? Bir baflka ifadeyle hangi ltlerle bir hukuki iliflkinin kamu hukuku iliflkisi olduunu anlarz? Gnmze kadar bu konuyla
ilgilenen yazarlar farkl noktalardan hareket ederek kamu hukuku-zel hukuk ayrmn yapmay denemifllerdir.
198
Menfaat ltne gre kamu

hukuku - zel hukuk ayrm
yapldnda, kamu hukuku
devlete ait menfaatleri, zel
hukuk ise zel kiflilere ait
menfaatleri dzenleyen
hukuk alanlar olarak
deerlendirilir.
Bu konuda ortaya konan teorilerden biri menfaat kavramyla ilgilidir. Buna

gre, kamu hukuku devlete ait menfaatleri, zel hukuk ise zel kiflilere ait menfaatleri dzenleyen hukuk alanlardr. Bu lt bafllang dzeyinde kamu hukukuzel hukuk ayrmn yapabilmek asndan faydal olmakla birlikte, menfaat kavramnn belirsizlii ve gnmzde hukuki iliflkilerde devletin ve bireylerin menfaatlerinin i ie gemifl olmas dolaysyla elefltirilmektedir. Bir baflka teori, hukuki
iliflkinin taraflarna gre bir ayrm nerir; eer hukuki iliflkinin taraflarndan biri
devletse bu iliflki kamu hukuku iliflkisi, hukuki iliflkinin taraflar bireylerse bu iliflki zel hukuk iliflkisidir. Buna gre, ynetenler ve ynetilenler arasndaki iliflkileri dzenleyen hukuk kurallar kamu hukuku kurallar, bireyler arasndaki iliflkileri
dzenleyen hukuk kurallar zel hukuk kurallardr. Bir baflka teoriye gre, kamu
hukuku kurallar emredicidir, yani bu kurallar hukuki iliflkinin taraflarnca deifltirilemez veya aksi kararlafltrlamaz. zel hukuk ise esas olarak irade serbestisine
dayanr, yani bu alanda taraflar hukuki iliflkinin ieriini ve flartlarn serbeste kararlafltrrlar. Benzer bir teoriye gre ise kamu hukuku iliflkisinde kamu, yani devlet taraf stn konumdadr ve g kullanarak zorlama dahil egemenlik yetkilerine
sahiptir, zel hukuk iliflkisinde ise taraflar eflit konumdadr ve birinin dier zerinde herhangi bir stnl sz konusu deildir.
Yukarda anlan teori veya ltlerden birinin genel olarak kabul grdn
sylemek mmkn deildir. Bununla birlikte tm bu teoriler kamu hukuku-zel
hukuk ayrmnn bir boyutunu aklamaktadr. Dolaysyla bir hukuki iliflkinin mahiyetini belirlerken bu ltler erevesinde birka adan deerlendirme yapmak
faydal olacaktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bir hukuki iliflkinin

kamu hukuku iliflkisi olup olmadn tespit etmede yararlanlan lSIRA SZDE
tlerin genel olarak kabul grdn sylemek mmkn mdr?
D fi N E Lbaz
M hukuk alanlarnn hangi kategori iinde deerlendirilecei
Klasik olarak
tartflmaldr. rnein ifl hukuku, ifli ve iflveren arasndaki iliflkileri ilgilendirdii
lde zel Shukuk
O R U alanna girmekte, ancak devletin iflverenin karflsnda ifliyi korumak iin bu alandaki hukuki iliflkileri dzenlemesi veya sz konusu bu iliflkilere mdahale ediyor olmas dolaysyla kamu hukukuna yaklaflmaktadr. Medeni
DKKAT
usul hukuku ve icra iflas hukuku da aslnda devletin mdahalesi olan ve zorlayc
gcn kulland hukuk alanlar olduu iin kamu hukukuna dhil edilebilir. AnSIRA SZDE
cak, bu alanlar
esas olarak zel hukuk uyuflmazlklarnn zmne iliflkin olduundan zel hukuk ierisinde deerlendirilir ve bu blmler hukuk fakltelerinde
zel hukuk blmleri ierisinde yer alr.
AMALARIMIZ
Gnmzde hukuki iliflkilerin daha karmaflk hale gelmesi ve evre hukuku,
internet hukuku, fikir ve sanat eserleri hukuku gibi yeni hukuk alanlarnn ortaya
kmasyla Kbirlikte
T A Pkamu hukuku-zel hukuk ayrm byk lde anlamn yitirmifl bulunmaktadr. Buna ramen zellikle, hukuk fakltelerinde ve hukuk eitiminde bu ayrmn varln koruduu ve hukuk alannda uzmanlaflmann bu ayrm
erevesinde
sylenebilir. Sonu olarak, biz de bu blmde, kamu
T E L Egereklefltii
VZYON
hukuku-zel hukuk ayrmna bal kalarak kamu hukuku dallarn veya baflka bir
deyiflle alt-alanlarn inceleyeceiz.
Kamu hukukunun dallar; Uluslararas hukuk, Anayasa hukuku, dare hukuku,
N T Eve
R N ECeza
T
Vergi hukuku
hukukudur.
N N
199
8. nite - Kamu Hukukunun Dallar
fiekil 8.1
Kamu Hukukunun
Dallar
KAMU HUKUKUNUN DALLARI
Uluslararas
Hukuk
Anayasa
Hukuku
ULUSLARARASI HUKUK
dare
Hukuku
Vergi
Hukuku
SIRA Ceza
SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Hukuku
S O R U
Uluslararas hukuk (Uluslararas kamu hukuku veya Devletler hukuku olarak da

anlr), uluslararas toplum yeleri arasndaki iliflkileri dzenler. Buna gre, uluslaKKAT
ras hukuk sjeleri veya uluslaras toplumun yeleri esas olarakD devletler
ve uluslararas rgtlerdir. Bununla birlikte, gnmzde, devlet nitelii kazanmamfl rSIRAlde
SZDE ve devletgtlenmifl topluluklar ve hatta uluslararas toplumu ilgilendirdii
ler hukukunun erevesini izdii koruma alanlar ierisinde bireylerin de uluslararas kamu hukukunun sjesi olabilecei kabul edilmektedir. yleyse UluslararaAMALARIMIZ
s hukuk, devletlerin birbirleriyle ve dier devletler hukuku sjeleriyle
olan iliflkilerini dzenleyen hukuk alan olarak tanmlanabilir.
Uluslararas hukukun hukuk olma nitelii; milletleraras stn bir otoritenin
K T A P
mevcut olmamas, milletleraras dzeyde, mill dzeydekine benzer bir yasama veya yarg organnn bulunmamas ve uygulamada bu hukuk alannda sistemli bir
yaptrm dzeninin eksiklii gibi gerekelerle gemiflte sorgulanmfl olmakla birlikTELEVZYON
te, gnmzde bu hukuk alan kendine zg kavram, ilke ve yntemleriyle kamu
hukuku ierinde alt-alan olarak kabul edilmektedir.
S O R U
Uluslararas hukuk,
devletlerin birbirleriyle ve
dier devletler hukuku
DKKAT
sjeleriyle olan iliflkilerini
dzenleyen hukuk alandr.
N N
Uluslararas hukuk ile ilgili deiflik bilgilere Birleflmifl Milletlerin

N T E R Nwebsitesinden
ET
(http://www.un.org) ulaflabilirsiniz.
Uluslararas hukukun inceleme alanlarnn baflnda uluslararas hukukun kaynaklar gelmektedir. Buna gre, uluslararas hukukunun kaynaklar arasnda uluslararas andlaflmalar baflta gelir. Uluslararas hukuk kiflileri arasnda yaplan ve
uluslararas hukuk erevesinde sonular dourmaya ynelik olarak yaplan bu
andlaflmalar taraflarn irade uyuflmas neticesinde ortaya kar. Uluslararas antlaflmalar ikili veya ok tarafl olabilir. Uluslararas antlaflmalarn i hukuktaki etkisi eflitli hukuk sistemlerinde farkl biimde karflmza kar. Bu balamda iki modelden
sz edilebilir: dalist (ikici) model ve monist (teki) model Dalist modelde,
uluslararas hukuk ile i hukukun ayr hukuk sistemleri olduu, monist modelde
ise, uluslararas hukuk ile i hukukun ayn hukuk sistemi ierisinde yer ald kabul edilir. Monist modelde uluslararas antlaflmalar; yasa dzeyinde, yasalarn zerinde, anayasa dzeyinde, hatta baz sistemlerde anayasann zerinde olabilir. Trkiye Cumhuriyeti hukuk sisteminde, uluslararas andlaflmalar kural olarak yasa
hkmndedir (Anayasa, m. 90). Bununla birlikte, usulne gre yrrle konulmufl uluslararas andlaflmalar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa
Mahkemesine baflvurulamaz. Trkiye Cumhuriyeti hukuk sisteminde, usulne gre yrrle konulmufl temel hak ve zgrlklere iliflkin uluslararas andlaflmalarla yasalarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyuflmazlklarda ise uluslararas andlaflma hkmleri esas alnr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Anayasaya gre,
uluslararas antlaflmalar
kural olarak kanun
hkmndedir. Usulne gre
yrrle konulmufl
uluslararas antlaflmalar
hakknda Anayasaya
aykrlk iddias ile Anayasa
Mahkemesine
baflvurulamaz.
Uluslararas hukukun asli
kaynaklar; uluslararas rf
ve adet ile iyiniyet ilkesi gibi
genel hukuk ilkeleri ve iyi
komfluluk iliflkileri gibi
uluslararas hukuka zg
genel ilkelerdir. Uluslararas
hukukun yardmc kaynaklar
ise yargsal kararlar (itihat)
ve doktrin (reti) olarak
karflmza kar.
200
Uluslararas rf ve det ile iyiniyet ilkesi gibi genel hukuk ilkeleri ve iyi komfluluk iliflkileri gibi uluslararas hukuka zg genel ilkeler de Uluslararas hukukun
asli kaynaklar arasnda saylabilir. Bunun dflnda yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti) uluslararas hukukun yardmc kaynaklar olarak kabul edilir.
SIRA SZDE
Yukarda ifade ettiimiz gibi devletler ve uluslararas rgtler uluslararas huD fi N E LDevlet;
M
kukun kiflileridir.
lke, insan topluluu ve egemenlik unsurlarndan oluflur.
Bu balamda, devletin eflitli boyutlar uluslararas hukukun inceleme alanna dahildir. ncelenen
arasnda; lkenin snrlarnn belirlenmesi, halklarn geleS O R konular
U
ceklerini tayin etme hakk, devletin egemenlik yetkileri, egemenliin korunmas,
devletlerin ve hkmetlerin tannmas gibi konular saylabilir. Uluslararas rgtler
DKKAT
ise esas olarak bir kurucu andlaflmaya dayanan ve hukuki kiflilie sahip rgtlenmelerdir. Birleflmifl Milletler rgt ve benzeri uluslararas rgtlere iliflkin meseSIRA SZDE
leler uluslararas
hukuk alannda arlkl bir yer tutar.
Uluslararas hukuk kiflileri arasndaki iliflkiler uluslararas hukuk alan iinde
karflmza kan bir dier byk bafllk olarak anlabilir. Bu balamda diplomatik
AMALARIMIZ
iliflkiler, diplomasi rgt, diplomatik ayrcalk ve baflklklar, konsolosluk iliflkileri ve konsolosluk ayrcalk ve baflklklar inceleme konusudur. Uluslararas hukuk kiflileriK arasndaki
iliflkiler balamnda, devletlerin uluslararas sorumluluu T A P
nun ierii ve flartlar, kuvvete baflvurma yasa, bu yasan snrlar ve istisnalar,
silahl atflma kurallar ve savafl esirlerinin, yarallarn ve sivillerin korunmasna
ynelik insancl
T E L E V hukuk
Z Y O N kurallar nem kazanr. Nihayetinde, uluslararas hukuk kiflileri arasndaki iliflkiler erevesinde doabilecek uluslararas uyuflmazlklarn zm de uluslararas hukukun ilgi alan ierisindedir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
N T E RSZDE
NET
SIRA
S O R HUKUKU
U
ANAYASA
S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
Anayasa bir hukuk sistemindeki en stn yasadr. 1982 Anayasasnn 11. maddesine gre:DAnayasa
hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare maKKAT
kamlarn ve dier kurulufl ve kiflileri balayan temel hukuk kurallardr. / Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Buna gre, Anayasann stnl, en baflta yasaSIRA SZDE
larn Anayasaya
aykr olmamas gerektiini, yani Trkiye Byk Millet Meclisinin
(TBMM) yapt yasalarn Anayasaya uygun olmas gerektiini ifade eder. Dnyada birok AMALARIMIZ
anayasal sistemde, yasalarn Anayasaya uygun olup olmad yarg organ tarafndan denetlenmektedir. Bizim anayasal sistemimizde bu grev Anayasa
Mahkemesine verilmifltir. Anayasa Mahkemesi, baflka grevleri yannda, Anayasaya aykrK yasalar
T A P iptal ederek Anayasann stnl ilkesini hayata geirir.
Yasama organ gibi, yrtme organ da Anayasa ile baldr. dari yarg, idarenin
eylem ve ifllemlerinin hukuka uygunluunu denetlerken ayn zamanda idarenin
anayasayaT uygun
etmesini salar. Yarg organ asndan da hukuk sisteE L E V Z Yhareket
ON
mindeki en stn yasa Anayasadr. Yarglar, yarg yetkisini kullanrlarken Anayasann izdii ereve iinde hareket ederler.
N N
K T A P
Yasama organ, yrtme
organ ve yarg organ
asndan hukuk
Tsistemindeki
E L E V Z Y OenN stn yasa
Anayasadr.
NTERNET
Nhukuk
T E RSZDE
N Ekiflileri
T
UluslararasSIRA
arasnda sz konusu olabilecek iliflkilere rnek veriniz.
Son olarak; deniz, gl, kanal ve akarsularn ve hava ve uzayn uluslararas staD fi N E L M
ts de uluslararas
hukuk alan ierisinde ayrca incelenmektedir.
D fi N E L M
SIRA SZDE
UluslararasSIRA
hukukun
SZDE kaynaklarn belirtiniz.
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
201

S O R U
S O R U
Dnyada birok anayasal sistemde, yasalarn Anayasaya uygun olup olmad

D K K A T yarg organ
tarafndan denetlenmektedir. Bizim anayasal sistemimizde bu grev Anayasa Mahkemesine verilmifltir.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Btn bunlarn tesinde, Anayasann stnl, Anayasann yasalardan daha

zor deifltirilecei anlamna da gelir. Bunun iin Anayasalarn baz maddelerinin
AMALARIMIZ
deifltirilmesi yasaklanabilir (rnein, 1982 Anayasasnn 4. maddesiyle ilk maddesinin deifltirilmesi yasaklanmfltr), anayasada deifliklik yaplmas iin yasama
organnda yasalar deifltirmek iin aranan ounluktan dahaK fazla
T A bir
P ounluk
aranabilir (rnein, 1982 Anayasasnn deifltirilebilmesi iin beflte , te iki gibi nitelikli ounluklar ngrlmfltr) veya Anayasa deiflikliklerinin yrrle
girmeleri iin halkoylamasna sunulmalar flart getirilebilir (rnein,
T E L E V Z1982
Y O N Anayasasnn deifltirilme usulnde, TBMMde Anayasa deiflikliinin kabul oranna gre
sz konusu deifliklik Cumhurbaflkan tarafndan halkoylamasna sunulabilir).
Anayasalarn ounda bir bafllang blm bulunur. Bafllanglarda, Anaya N T E yaplfl
R N E T nedenlesann felsefesi, yapld dnemin siyasal ve toplumsal koflullar,
ri, dayand temel ilke ve deerler ortaya konur. Bafllang blm edebi bir uslupla kaleme alnan, genellikle hukuk kural nitelii taflmayan bir metin olmakla
birlikte, Anayasann bir paras saylabilir. rnein, 1982 Anayasasnn 176. maddesine gre: Anayasann dayand temel grfl ve ilkeleri belirten bafllang ksm, Anayasa metnine dhildir.
Anayasalarn bafllang blmleri ne amala dzenlenir? Bafllang blm
Anayasa metniSIRA SZDE
ne dahil edilebilir mi?
D fi N E L M
adafl Anayasalarn bazlarnda bafllang blmnn ardndan
genel esaslar
blm gelir. Genel esaslar blmnde devletin temel nitelikleri ve anayasal rejiS O R U ya da blgemin temel ilkeleri tanmlanr. rnein devlet modeli (niter, federal
li), din-devlet iliflkileri ve bireylerin devlet karflsndaki konumuna iliflkin ilkeler bu
blmde aklanr. 1982 Anayasasnn 1-11 maddeleri de Genel Esaslar baflln
DKKAT
taflmaktadr. Bu blmde; Devletin flekli, Cumhuriyetin nitelikleri, Devletin btnl, resm dili, bayra, mill marfl ve baflkenti, deifltirilemeyecek hkmler,
SZDE yetkisi ve
Devletin temel ama ve grevleri, egemenlik, yasama yetkisi,SIRA
yrtme
grevi, yarg yetkisi, kanun nnde eflitlik ve Anayasann balaycl ve stnlne iliflkin esaslara yer verilmektedir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 8.2
TEMEL HAK VE ZGRLKLER
Negatif Stat
(Koruyucu)
Haklar
Pozitif Stat
(steme)
Haklar
K T A P
Aktif Stat
TELEVZYON
(Katlma)
Haklar
NTERNET
adafl anayasalarn birounda temel hak ve zgrlkler de genifl bir yer tutmaktadr. Anayasalarda yer alan zgrlklerin bir ksm, konut dokunulmazl,
ifade zgrl, din ve vicdan zgrl, kifli gvenlii gibi devletin karflamaya-
Temel Hak ve
K T A P
zgrlkler
TELEVZYON
NTERNET
202
Negatif stat haklar

devlete; dokunmama,
karflmama, mdahale
etmeme gibi olumsuz
anlamda bir grev ykleyen
haklardr.
ca, dokunamayaca, kifliyi devlete ve topluma karfl koruyan haklardr. Devlete;

dokunmama, karflmama, mdahale etmeme gibi olumsuz anlamda bir grev ykleyen bu haklar negatif stat haklar olarak bilinir ve bu haklar gvence altna
alan Anayasa bireyleri dier bireylere ve bireyleri devlete karfl koruyan hukuki bir
kalkan ifllevi grr. Seme, seilme, siyasal parti kurma, siyasal partiye ye olma
gibi vatandafllarn siyasal srelere katlmalarn salayan aktif stat haklar veya
bir baflka ismiyle katlma haklar da anayasalarda dzenlenir. Kifli haklar ve siyasal haklar tarihsel olarak ilk ortaya kan haklar olduklar iin bu haklara birinci kuflak haklar ismi de verilir. alflma, salk, sosyal gvenlik hakk gibi sosyal
ve ekonomik nitelikli haklar, yani isteme haklar ise bireye devletten bir hizmet
ya da edim isteme olana tanr. Devlete sosyo-ekonomik anlamda vatandafllarn
yararna sorumluluklar ykleyen, olumlu anlamda bir fleyler yapma grevi veren
bu haklar ayn zamanda pozitif stat haklar olarak nitelendirilir. Birinci Dnya
Savaflndan sonra ortaya kan ve kinci Dnya Savaflndan sonra yaplan anayasalarn ounda yer alan bu haklar ikinci kuflak haklar olarak da tanmlanr. Btn bunlara ek olarak baz anayasalarda evre, barfl, geliflme hakk gibi son yllarda gncel hale gelen nc kuflak haklara da rastlanmaktadr. Gnmz anayasalar, yukarda belirtilen hak ve zgrlkleri sralamann tesinde, bu haklarn
bireyler tarafndan kullanmn salayacak gvenceleri de iinde barndrr.
1982 Anayasasnn kinci Ksm Temel Haklar ve devler baflln taflr. Bu
ksm ierisinde temel hak ve zgrlklere iliflkin Genel Hkmler yannda, Kiflinin Haklar ve devleri, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler ve Siyasi
Haklar ve devler yer alr. Bu hak kategorisi, srasyla yukarda akladmz
negatif stat haklar, pozitif stat haklar ve aktif stat haklar olarak bilinen
haklara tekabl eder.
Anayasa temel hak ve zgrlkleri gvence altna almas yannda devletin temel yapsn da kurar. Bir baflka ifadeyle Anayasa siyasal iktidar organize eden hukuki belgedir. Devletin temel organnn, yani yasama, yrtme ve yargnn kurulufl ve iflleyifline iliflkin esaslar Anayasada yer alr. Bu organlarn birbirleriyle
olan iliflkileri de Anayasaya gre dzenlenir. Yasama ve yrtme organlarnn yaSIRA SZDE
ps, yetkileri
ve bu iki organ arasndaki iliflkinin Anayasada dzenlenifl biimi ayn zamanda devletin hkmet sistemini (baflkanlk, yar baflkanlk ya da parlamenter) de ortaya
D fi koyar.
N E L M Egemenlik yetkilerinin merkezle yerel ynetimler, blgeler ya
da eyaletler arasnda paylaflm da Anayasalarda yer alan konular arasndadr. Sz
konusu yetki paylaflm devletin niter mi, federal mi, yoksa blgeli bir yapya m
S O R U
sahip olduunu gstermesi asndan nem taflr.
Aktif stat haklar ( katlma

haklar, birinci kuflak
haklar), seme, seilme,
siyasal parti kurma, siyasal
partiye ye olma gibi
vatandafllarn siyasal
srelere katlmalarn
salayan haklardr.
steme haklar (pozitif stat
haklar, ikinci kuflak haklar),
bireye devletten bir hizmet
ya da edim isteme olana
tanr. alflma, salk,
sosyal gvenlik hakk gibi
sosyal ve ekonomik nitelikli
sz konusu haklar, devlete,
sosyo-ekonomik anlamda
vatandafllarn yararna
sorumluluklar ykler, olumlu
anlamda bir fleyler yapma
grevi verir.
nc kuflak haklar, baz
anayasalarda yer alan,
evre, barfl, geliflme hakk
gibi son yllarda gncel hale
gelen haklardr.
Anayasa, siyasal iktidar
organize eden hukuki belge
olma zelliine sahiptir.
Yasama, yrtme ve yarg
organlarnn kuruluflu,
iflleyifli ve birbirleriyle
iliflkileri Anayasada
SIRA SZDE
dzenlenir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
adafl anayasalarn
D K K A T birounda temel hak ve zgrlkler genifl bir yer tutmaktadr. Gnmz anayasalar, belirtilen hak ve zgrlkleri sralamann tesinde, bu haklarn bireyler
tarafndan kullanmn
SIRA SZDE salayacak gvenceleri de iinde barndrr. Anayasa temel hak ve
zgrlkleri gvence altna almas yannda, devletin temel yapsn da kurar.
N N
AMALARIMIZ
Devletin
temel organlarndan yasama, yasa yapma ifllevini yerine getirir. 1982
Anayasasna gre yasama organ Trkiye Byk Millet Meclisidir. Trkiye Byk
Millet Meclisi milletin temsilcilerinden oluflan bir organ olarak millet adna egeK T Akullanr.
P
menlik yetkisini
Mevcut anayasal dzenlemeye gre TBMM 550 milletvekilinden oluflan tek meclisli bir yapdadr.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
203
fiekil 8.3
Anayasaya Gre
Devlet Organlar
ANAYASAYA GRE DEVLET ORGANLARI
YASAMA
TBMM
YRTME
Cumhurbaflkan ve
Bakanlar Kurulu
YARGI
Bamsz
Mahkemeler
Yrtme esas olarak yasalar uygulamakla ve yasalarn verdii yetki erevesinde lke ynetimine iliflkin siyasal kararlar almakla grevli organdr. 1982 Anayasas iki paral bir yrtme organ ngrmektedir: Cumhurbaflkan ve Bakanlar
Kurulu, yani Baflbakan ve bakanlar. 2007 ylnda halkoylamas ile kabul edilen
anayasa deiflikilii sonrasnda flu anda grevde olan Cumhurbaflkanndan sonraki Cumhurbaflkan 2014 ylnda dorudan halk tarafndan seilecektir. Cumhurbaflkannn grev ve yetkileri; cezai, siyasal ve hukuki sorumluluu; Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve grevinin sona ermesi; grev ve yetkileri; Baflbakann atanmas,
grev ve yetkileri; Baflbakann ve bakanlarn siyasal, cezai ve hukuki sorumluluu;
yrtme organnn yapt kanun hkmnde kararname, tzk ve ynetmelik gibi
dzenleyici ifllemler; yrtme organnn istisnai olarak baflvurabilecei olaanst
hal, skynetim, seferberlik ve savafl hali gibi olaanst ynetim usullerine iliflkin dzenlemeler anayasa hukukunun bu bafll altnda incelenir.
Trkiyede, yrrlkteki 1982 Anayasasnn orijinal halinde ngrlen hkmet sistemi esas olarak parlamenter sistemdir. Bununla birlikte, 1982 Anayasasnn orijinal halindeki parlamenter sistemde, klasik parlamenter sistemden farkl
olarak, yrtmenin, yrtme ierisinde de cumhurbaflkannn yetkilerinin arttrld gzlenmektedir. 2007 ylnda halkoylamas sonucu kabul edilen ve Cumhurbaflkannn halk tarafndan seilmesini ngren Anayasa deifliklii sonrasnda Trkiyede geerli olan hkmet sisteminin nitelii tartflmal hale gelmifltir. Baz yazarlar, Trkiyedeki hkmet sisteminin; yar-baflkanlk sistemine, bazlar ise (klasik parlamenter sisteme halk tarafndan seilen cumhurbaflkan unsurunun eklenmesiyle ortaya kan) baflkanl parlamenter sisteme dnfltn savunmaktadr.
Yarg organ yneticilerin ve ynetilenlerin hukuka uygun davranp davranmadklarn denetleyen ve eer bir hukuka aykrlk varsa buna iliflkin yaptrm tespit
eden organdr. Yarg organnn anayasal konumu balamnda ncelikle yarg bamszl ve tarafszlna iliflkin meseleler karflmza kmaktadr. 1982 Anayasasna gre: Hkimler, grevlerinde bamszdrlar; anayasaya, kanuna ve hukuka
uygun olarak vicdan kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam,
merci veya kifli, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir
ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. (m.
138). Yargnn bamszl ve tarafszl yannda Anayasa hukukunda ilk derece
mahkemeleri ve yksek mahkemelere iliflkin esaslar da bu bafllk iinde dzenlenir. Esas olarak yasalarn Anayasaya uygunluunu denetlemekte grevli Anayasa
Mahkemesi ve bununla balantl olarak Anayasa yargs ise Anayasa hukuku ierisinde arlkl bir yer tutar.
Anayasalarda devlet organlarna iliflkin hkmler yannda Anayasann deifltirilmesine iliflkin kurallar da bulunur. 1982 Anayasasna gre, anayasa deifliklii
TBMMnin ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir (m.
2007 ylnda yaplan

halkoylamasyla Trkiyedeki
hkmet sisteminde nemli
deifliklik yaflanmfltr.
204
175). Deifltirme teklifinin TBMMde kabul oranna gre (ye tamsaysnn te ikisi veya beflte ) deifliklie iliflkin yasa Cumhurbaflkan tarafndan TBMMye geri gnderilebilir veya (mecburi veya ihtiyari olarak) halkoylamasna sunulabilir.
Sonu olarak flunun altn izmemiz gerekir: devletin kendisine yklenen grevleri yerine getirmesi iin kullanmas gereken yetkilerin kayna da Anayasadr.
1982 Anayasasnn 6. maddesinde yer alan flu dzenleme Anayasann bu niteliini aka ifade eder: Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir
Devlet yetkisi kullanamaz.
fiekil 8.4
Osmanl ve
Trkiye Tarihinde
Yasalar
OSMANLI-TRKYE TARHNDE ANAYASALAR
SIRA SZDE
SIRA SZDE
1921
1876
Teflkilat-
Kanun-i
Esasiye
EsasiD fi N E L MKanunu
D fi N E L M
S O R U
AMALARIMIZ
1982
Anayasas
D K K Akendisine
T
Anayasa, devletin
yklenen grevleri yerine getirmesi iin kullanmas gereken
yetkilerin kaynadr.
N N
SIRA SZDE
1876 Kanun-i Esasisi: Osmanl mparatorluunda ilan edilen ilk Anayasa 1876
Kanun-i Esasidir. Bu Anayasa, Padiflahn tek tarafl iradesiyle yaplmfl bir ferman
AMALARIMIZ
Anayasadr.
Anayasa, devletin monarflik ve teokratik yapsn korumaktadr. Sz
konusu Anayasa ile iki kanatl bir yasama organ oluflturulmufl (Meclis-i Umumi);
bunlardan Heyet-i Ayan yelerinin Padiflah tarafndan seilip atanmas, Heyet-i MeK T A halk
P
busan yelerinin
tarafndan seilmesi yntemi benimsenmifltir. Bylece bu
Anayasa ile ilk kez -ksmen de olsa- halk temsil eden bir parlamento kurulmufltur.
Ancak Heyet-i Mebusana ne yasama sreci ne hkmeti denetleme asndan
L E V Ztannmfltr.
YON
nemli birT Eyetki
Padiflahn sorumsuzluu ve kutsall anlayfl ile yasama-yrtme iliflkilerindeki stnl bu anayasada srdrlmfltr. Padiflahn Heyet-i Ayan yelerini ve Meclis baflkanlarn semesi; Meclis-i Umuminin ancak Padiflahn izniyle
yasa nerebilmesi; iki Meclis tarafndan kabul edilen bir yasay PaNTERNET
diflahn mutlak olarak veto edebilmesi; Meclisi toplantya arma ve feshetme yetkisinin Padiflaha ait olmas; Hkmet (Heyet-i Vkela) yelerinin Padiflah tarafndan seilmesi ve bunlarn yalnzca Padiflaha karfl sorumlu olmas; Meclisin Hkmeti denetleme yetkisinin olmamas Padiflahn sistem iindeki arln gsteren
dzenlemelerdir. Bu hkmlere bakldnda 1876 Anayasasnn anayasal monarfliyi benimsediini sylemek gtr. 1876 Anayasasn temel hak ve zgrlkler
asndan deerlendirdiimizde ise flu noktalarn altn izebiliriz: 1876 Anayasas
yasa nnde eflitlik, kifli zgrl ve dokunulmazl, basn zgrl, eziyet, iflkence, msadere ve angarya yasa gibi ok sayda hak ve zgrlkle nemli yargsal gvenceleri tanmfltr. Ne var ki, tannan bu hak ve gvenceler Anayasada
Padiflaha tannan srgn yetkisiyle etkisiz klnmfltr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
1961
Anayasas
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
1924
Anayasas
1876 ylndaSIRA
ilan SZDE
edilen ve Osmanl mparatorluunun ilk Anayasas olan Kanun-i Esasiyi
temel hak ve zgrlkler asndan deerlendiriniz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
II. Meflrutiyetin ilannn ardndan toplanan Meclis-i Umumi 8 Austos 1909 tarihli yasayla Kanun-i Esaside ok nemli deifliklikler yapmfltr. Bu nedenle Kanun-i Esasinin yeni biimi baz yazarlarca 1909 Anayasas olarak da adlandrlmaktadr. 1909 deifliklikleri, 1876 Anayasasnn ilk biiminden farkl olarak, Padiflahn tek tarafl iradesiyle deil, Meclisin giriflimi ve katlmyla gereklefltirilmifltir.
Artk bu dzenlemelerle Osmanl mparatorluunda temel esaslaryla anayasal monarflinin benimsendii sylenebilir. Sz konusu deiflikliklerle Padiflahn yetkileri
nemli lde snrlanmfltr. Sadrazam ve onun setii Heyet-i Vkela yeleri Padiflah tarafndan atanmalarna ramen Heyet-i Vkela bireysel ve toplu olarak
Meclis-i Mebusana karfl sorumlu tutulmufl; bir konuyu grflmek iin Padiflahtan
izin alma zorunluluu kaldrlmfltr. Meclisin Padiflahn daveti olmakszn kendiliinden toplanmas ve Padiflahn iznine gerek olmadan yasa nerebilmesi mmkn
SZDEdnfltrlhale getirilmifltir. Padiflahn mutlak veto yetkisi geciktirici SIRA
vetoya
mfltr. 1909 deifliklikleri, Meclisin siyasal sistemde arlk kazanmasn salamann yan sra toplant ve dernek haklarnn tannmas, basna sansr yasann konD fi N E L M
mas gibi hak ve zgrlkler alann geniflletici dzenlemelere de yer vermifltir. Padiflaha srgn yetkisi veren hkmn metinden karlmas da hak ve zgrlklerin
serbeste kullanlmasn salamak asndan nemli bir admdr.S O R U
1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esaside yaplan 1909 deifliklikleriyle,
mparaD K Osmanl
KAT
torluunda temel esaslaryla anayasal monarflinin benimsendii sylenebilir.
SIRA SZDE
N N
1921 Teflkilat- Esasiye Kanunu: Bu Anayasa 24 maddeden oluflan ereve

bir Anayasadr. Egemenliin kaytsz flartsz millete ait olduu ilkesi ilk kez bu
Anayasada ifade edilmifltir. Bu hkm, iktidarn kaynanda AMALARIMIZ
kkl bir dnflm
gstermesi asndan nemlidir. Anayasa, millete ait olan bu egemenliin tek ve
gerek temsilcisi olarak Byk Millet Meclisini gstermektedir. Meclis seimlerinin
T baflnda
A P
iki ylda bir yaplmas ve Meclisin kendiliinden her yl KasmK ay
toplanmas ngrlmfltr. Bu anayasa, yasama ve yrtme yetkilerinin Parlamentoda
toplanmasn ngren meclis hkmeti sistemini benimsemifltir. Buna gre, MecT E L kendi
E V Z Y Oyeleri
N
lis kendi iinden bir baflkan seer. Yrtme grevi de Meclisin
arasndan setii cra Vekilleri Heyeti tarafndan yerine getirilir. cra vekilleri kendi
aralarndan bir baflkan semekle birlikte, Meclis baflkan cra Vekilleri Heyetinin de
doal baflkan olarak tanmlanmfltr. 1921 Teflkilat- Esasiye Kanunu,
hk N T E R N Emeclis
T
meti sistemine uygun olarak ayr bir devlet baflkanl makam ngrmemifltir. Bu
SIRA SZDE sz eden
Anayasada nahiye fluralar ve idare heyetlerinin yargsal yetkilerinden
dzenleme dflnda yarg yetkisine deinilmemifltir. Buna karfllk, yerinden ynetime ynelik dzenlemeler bu Anayasada genifl yer tutmaktadr. Anayasa lkeyi viD fi N E L M
layetlere, kazalara ve nahiyelere ayrmfl; bunlardan vilayet ve nahiyelere tzel kiflilik ve idari zerklik tanmfltr. 1921 Teflkilat- Esasiye Kanununda yaplan en
S O R U
nemli deifliklik cumhuriyetin ilandr.
Yerinden ynetime ynelik dzenlemeler 1921 Teflkilat- Esasiye Kanununda
genifl yer
DKKAT
tutmaktadr. Anayasa lkeyi vilayetlere, kazalara ve nahiyelere ayrmfl; bunlardan vilayet
ve nahiyelere tzel kiflilik ve idari zerklik tanmfltr. 1921 Teflkilat-
Esasiye Kanununda
SIRA SZDE
yaplan en nemli deifliklik cumhuriyetin ilandr.
AMALARIMIZ
N N
205
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
206
1924 Anayasasnda
getirilen dzenlemeyle,
meclis hkmeti sisteminin
etkisi srse de yasamayrtme iliflkisi asndan
parlamenter sisteme
yaklafllmflt.
1924 Anayasas: 20 Nisan 1924 tarihli bu anayasa, Esas Hkmler, Yasama

Grevi, Yrtme Grevi, Yarg Erki, Kamu Haklar ve eflitli Hkmler olmak zere alt blmden oluflmaktadr. Esas hkmler blmnde Trkiye Devletinin cumhuriyet olduu; egemenliin kaytsz flartsz millete ait olduu; TBMMnin
ulusun tek ve gerek temsilcisi olduu ve egemenliini TBMM eliyle kullanaca
belirtilmifltir. Yasama ve yrtme erkleri TBMMde toplanmfltr. TBMM yasama
yetkisini bizzat kendisi; yrtme grevini ise Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulu
araclyla yerine getirmektedir. Tek meclisten oluflan TBMM drt ylda bir yaplan genel seimlerle oluflmaktadr. Milletvekillerine serbeste alflmalarn salamak iin yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl tannmfltr. Anayasa TBMMye,
yasa yapmak, yorumlamak, para basmak, genel ve zel af ilan etmek gibi yasamaya iliflkin yetkiler yannda, soru, gensoru, soruflturma gibi hkmeti denetlemesini
salayacak aralar da vermifltir.
Bu Anayasaya gre, yrtme organnn unsurlarndan biri olan Cumhurbaflkan hem devletin hem de yrtmenin bafldr. TBMM tarafndan, kendi yeleri arasndan bir dnem iin seilir. Anayasa, Cumhurbaflkanna Baflbakan seme ve atama, Baflbakann setii bakanlar atama, gerekli grdnde Bakanlar Kuruluna
baflkanlk etme, Baflkomutanl temsil etme, yasalar yaymlama ve bir kez daha
grfllmek zere Meclise geri gnderme gibi yetkiler tanmfltr. Cumhurbaflkan
siyaseten sorumsuzdur; Cumhurbaflkannn yapt ifllemleri karfl imza kuralna
tabidir, yani sz konusu ifllemlerin TBMMye karfl siyaseten sorumlu olan Baflbakan ve ilgili bakan tarafndan da imzalanmas gerekir. Cumhurbaflkan tarafndan
atanan Bakanlar Kurulu Meclisten gvenoyu almak zorundadr. Baflbakan ve bakanlarn Meclise karfl kolektif ve bireysel sorumluluklar vardr. Yarg erki bamsz mahkemeler tarafndan millet adna kullanlr. Mahkemelerin yasayla kurulmas, bamszl, yarg kararlarnn balaycl, savunma hakk, yarglamann herkese ak olmas gibi yarg alanna iliflkin belli bafll ilkeler bu Anayasada yer almfltr. Sonuta, meclis hkmeti sisteminin baz etkileri devam ediyor olsa da yasama-yrtme iliflkisi asndan bu Anayasann parlamenter sisteme yakn bir dzenleme getirdii sylenebilir.
1924 Anayasas genel ve soyut bir zgrlk ve eflitlik anlayfl ngrmfltr.
flkence, eziyet ve zoralm yasa, dflnce, din, vicdan, szleflme, dileke, yayn,
mlkiyet, dernek, toplant, seme, seilme, devlet memuriyetine girebilme gibi
klasik haklar ve siyasal hak ve zgrlkler genel olarak tanmfltr. Buna karfllk,
ilkretimin devlet okullarnda parasz olmas dflnda sosyal ve ekonomik haklara hi deinilmemifltir. Anayasa, dzenledii hak ve zgrlkler iin gvenceler ngrmemifl; milletin tek ve gerek temsilcisi olan TBMM tarafndan yasa yoluyla sz konusu hak ve zgrlklerin dzenlenip korunacan varsaymfltr.
1921 Anayasasnn benimsedii biimiyle yerinden ynetim ilkesi bu Anayasada
ngrlmemifltir.
1924 Anayasas zaman ierisinde nemli deiflikliklere uramfltr. 1928de devleti laiklefltirme ynnde admlar atlmfltr. Bu dorultuda devletin dininin slam
olduu hkm ile Cumhurbaflkan ve milletvekili yeminlerinde yer alan vallahi
szc metinden karlmfl; Meclisin fleriat hkmlerini uygulama grevi kaldrlmfltr. 1934te yaplan deifliklikle kadnlara seme ve seilme hakk tannmfl; seme yafl 18den 21e karlmfltr. 1937 deifliklii ile de Cumhuriyet Halk Partisinin
alt okunu simgeleyen ilkeler anayasaya eklenmifltir. 1945te anayasann dili sadelefltirilmifl, 1952deki deifliklikle ise eski haline getirilmifltir.
207
1961 Anayasas: Bu Anayasa nceki Anayasalarmza gre daha ayrntl ve

uzundur. 1961 Anayasas pek ok adan Anayasa Hukukumuza yenilikler getirmifltir. Bu Anayasa, 1921 ve 1924 Anayasalarndan farkl olarak bir bafllang blmne yer vermifl ve bunu esas metinden saymfltr. Anayasann 2. maddesi cumhuriyetin niteliklerini sralamfltr. Bunlar arasnda devletin insan haklarna dayanmas, ayn zamanda sosyal bir hukuk devleti olmas nceki Anayasalarmzda yer
almayan ilkelerdir. 1961 Anayasas, 1924 Anayasasna gre ok daha genifl ve ayrntl bir hak ve zgrlkler listesi sunmaktadr. nceki anayasadan farkl olarak
salk, sosyal gvenlik, sendikal haklar gibi sosyal ve ekonomik haklar ilk kez bu
Anayasada yer bulmufltur. Siyasal partiler de bu anayasada demokratik yaflamn
vazgeilmez unsuru olarak tanmlanmfl ve siyasal partilerin mali denetimleri ile
gerektiinde kapatlmalar grevinin Anayasa Mahkemesine verilmesi gibi baz yeni dzenlemeler ngrlmfltr. Bu anayasa, hak ve zgrlkleri saymakla yetinmemifl; hak ve zgrlklerin kullanmnn glefltirilmesi ya da engellenmesini nleyici gvenceler de getirmifltir.
1961 Anayasas ile hak ve zgrlkler alannda Anayasa Hukukumuza
SIRAgetirilen
SZDE yenilikler
nelerdir?
fi N E L M
1961 Anayasasnn getirdii bir baflka yenilik egemenliinD kullanlmasna
iliflkindir. TBMM artk egemenliin tek ve yegane temsilcisi deildir. Bundan byle
S O Reliyle
U
egemenlik, Anayasann koyduu esaslara gre yetkili organlar
kullanlacaktr. TBMM, bu yetkili organlardan yalnzca biridir. Yasama organnn kuruluflu
asndan bu Anayasann getirdii yenilik ift meclis sistemidir. TBMMnin bir kaDKKAT
nad genel oyla seilen yelerden oluflan Millet Meclisi; dier kanad ise genel oyla iflbaflna gelenlerin yannda, tabii senatrlk, atama gibi halk tarafndan seilmeSIRA SZDE
mifl yelerin de yer ald Cumhuriyet Senatosudur.
Anayasann yasama-yrtme iliflkileri asndan getirdii yenilik ise cumhurbaflkan seimi ile meclisin seim dneminin birbirinden ayrlmasdr.
Bir kifli, TBMM
AMALARIMIZ
tarafndan ve TBMM iinden, yedi yl iin, en ok arka arkaya iki kez Cumhurbaflkan olarak seilebilir. Ayrca, Cumhurbaflkannn tarafszln salamak amacyla
seilen kiflinin varsa partisiyle ilifliinin kesilecei ve TBMM yeliinin
K T A Pson bulaca belirtilmifltir. Meclis yesi olmayanlarn da bakan olarak atanmas bu Anayasayla
olanakl hale gelmifltir. Ayrca gensoru yoluyla hkmetin dflrlmesi zorlafltrlmfltr. Milli Gvenlik Kurulu anayasal bir kurum haline getirilmifltir.
T E L E V Z Y OAnayasann
N
getirdii bir baflka yenilik de TRT ve niversitelere zerklik tannmasdr.
Yukarda da belirtildii gibi, hukuk devleti ilkesi ilk kez bu Anayasada ifade
edilmifltir. Devletin eylem ve ifllemlerinin yarg denetimine tbi tutulmasn gerek N T Eyolunun
RNET
tiren bu ilke, idarenin her trl eylem ve ifllemlerine karfl yarg
ak olduu biimindeki hkmle Anayasada aka dzenlenmifltir. Yarg alanndaki
en nemli yeniliklerden biri olan Anayasa Mahkemesinin kuruluflu ve yasalarn
Anayasaya uygunluunu denetleme yetkisinin bu mahkemeye verilmesi de hukuk
devleti ilkesinin yaflama geirilmesi asndan nemlidir. Bylece yalnzca idarenin
ifllemleri deil, yasalar da yarg denetimi iine sokulmufltur. Seim yargsnn da
anayasal gvenceye kavuflturulmas hukuk devleti ilkesiyle ilgili bu Anayasada yer
alan bir dier nemli yeniliktir. Bundan baflka yarglarn altmfl befl yaflndan nce kendi istekleri dflnda emekliye ayrlamamas; yarglarn zlk ifllerine bakmak
zere Yksek Hakimler Kurulunun kurulmas gibi mahkemelerin bamszl ve
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Hukuk devleti ilkesi ilk kez
1961 Anayasasnda ifade
edilmifltir.
NTERNET
208
yarg gvencesine iliflkin dzenlemeler de hukuk devleti ilkesinin gereklefltirilmesini salayan hkmler arasndadr.
1961 Anayasas 1971 ve 1973 yllarnda nemli deiflikliklere uramfltr. Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmesi; niversite
zerkliinin zayflatlmas; TRTnin zerkliinin kaldrlmas; Devlet Gvenlik Mahkemelerinin oluflturulmas; Askeri Yksek dare Mahkemesinin kurulmas ve asker
kiflilerle ilgili eylem ve ifllemlerin yargsal denetiminin Danfltaydan alnp bu mahkemeye verilmesi; sivillerin askeri nitelikte olmayan sulardan dolay yarglanmasnn olanakl hale getirilmesi; btn temel hak ve zgrlkler iin geerli olan genel bir snrlama maddesi konmas; snrlama nedenlerinin artrlmas sz konusu
deiflikliklere rnek olarak verilebilir.
1982 Anayasas: 12 Eyll 1980de ynetime el koyan Milli Gvenlik Konseyi
(MGK), yeni Anayasann bir kurucu meclis tarafndan yaplmas ve halkoylamasna sunularak yrrle girmesine karar vermiflti. 1982 Anayasasnn yapmna iliflkin somut ilk adm, bu Anayasay yapacak Kurucu Meclise iliflkin yasann 29 Haziran 1981de karlmas ile atld. Sz konusu Kurucu Meclis Ekim 1981de alflmaya bafllad. Kurucu Meclis, MGK ve Danflma Meclisi olmak zere iki kanattan
oluflmaktayd. MGK, Genel Kurmay Baflkan Orgeneral Kenan Evren baflkanlnda kara, hava, deniz kuvvetleri komutanlar ile jandarma genel komutanndan olufluyordu. Sivillerden oluflan Danflma Meclisi ise esas olarak MGK tarafndan atanmflt. Danflma Meclisine aday olmak iin 12 Eyll 1980den nce herhangi bir siyasal partinin yesi olmamak flart aranyordu.
Danflma Meclisinde Prof. Dr. Orhan Aldkat baflkanlnda on befl kiflilik bir
Anayasa Komisyonu kuruldu. Anayasa maddelerinin nce Danflma Meclisinde
sonra MGKde grfllmesi esas benimsendi. MGK, Danflma Meclisinden gelen
metni aynen ya da deifltirerek kabul edecek veya reddedecekti. Danflma Meclisinin ise MGKnn deifltirdii bir metin zerinde byle bir yetkisi yoktu. Dolaysyla, Kurucu Meclisin Anayasa yapm srecinde son sz syleyen kanad MGK idi.
Meclisin seimle oluflturulmamfl bu sivil kanad, Anayasa yapm srecinde MGK
iin n alflma yapmann tesinde bir etkiye sahip deildi.
Danflma Meclisi 23 Eyll 1982de Anayasa tasarsn tamamlad. MGK, kamuoyuna duyurulan bu tasar zerindeki alflmalarna devam etti. Ne var ki kamuoyu, taslaa son biimini verecek olan MGKnn taslak zerindeki grfllerini renme olana bulamad. MGK, Anayasa tasarsn 18 Ekim 1982de kabul etti. Tasar
iki gn sonra Resm Gazetede yaymland. Anayasann yrrle girmesi iin atlacak son adm halkoylamasyd. Anayasann yapm srecine toplumun eflitli kesimlerinin yeterince katlm sz konusu olmad. MGK, halkoylamasndan nce
hangi ynde oy verilecei konusunda telkinde bulunmay ve metnin elefltirilmesini de yasaklad. Anayasann devlet adna resmen tantlmas grevini de devlet
baflkan ve MGK baflkan Orgeneral Kenan Evren stlendi. Basnn sk denetim altnda tutulduu Anayasa yapm srecinde toplumun bafllca katlm arac olan siyasal partilerin, dernek ve sendikalarn kapatlmfl veya faaliyetlerinin askya alnmfl
olmas, anayasa konusunda kamuoyu oluflturma bakmndan rgtl bir etkinlik
gsterme olanan ortadan kaldrd. Dolaysyla Anayasa konusunda farkl grfllerin kamuoyuyla paylafllmas mmkn olmad. Anayasann halkoylamasnda
reddedilmesi durumunda ne olacana iliflkin bir dzenleme 1981 tarihli Kurucu
Meclis Yasasnda yer almamflt. Bu da, sz konusu olasln gerekleflmesi durumunda asker rejimin srp gidecei dflncesini akla getiriyordu.
209
Sonuta halk, 1982 Anayasasna iliflkin ciddi bir tartflma ortam olmadan, Anayasay yapanlarn tek tarafl propagandasyla ve halkoylamasnda Anayasann
reddedilmesi durumunda ne olacana dair bir belirsizlikle 7 Kasm 1982de sandk
baflna gitti. Oylama, semenlerin %91,3nn katlmyla gereklefltirildi. Anayasa
vatandafllarn %91,4 evet oyuyla kabul edilerek yrrle girdi.
1982 Anayasasnn, genel olarak deerlendiinde olduka ayrntl bir Anayasa
olduu sylenebilir. Anayasann ayrntl olmasnn bir nedeni, temel hak ve zgrlklere iliflkin hkmlerde aflr snrlama sebeplerine yer verilmifl olmasdr. Bu
balamda, 1982 Anayasasnn temel zelliklerinden birine iflaret edilebilir: 1982
Anayasas otorite-zgrlk dengesinde otoriteye arlk veren bir Anayasadr. Bugne kadar zellikle temel hak ve zgrlklere iliflkin blmde kapsaml birok
deifliklik yaplarak otorite-zgrlk dengesinde zgrln arl arttrlmfl olsa da 1982 Anayasasnn zgrlkleri ikinci plana iten temel felsefesinin izleri eflitli hkmlerde hl grlebilmektedir.
Bu genel zellikleri yannda 1982 Anayasasnn dayand temel ilkeler Cumhuriyetin Nitelikleri bafll altnda 2. maddede saylmfltr. Buna gre, Trkiye
Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanflma ve adalet anlayfl iinde, insan
haklarna saygl, Atatrk Milliyetiliine bal, bafllangta belirtilen temel ilkelere
dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
fiekil 8.5
1982 Anayasasna
Gre Trkiye
Cumhuriyetinin
Temel lkeleri
1982 ANAYASASINA GRE TRKYE CUMHURYETNN

TEMEL LKELER
Atatrk
Milliyetiliine
Bal Devlet
nsan
Haklarna
Saygl Devlet
Laik
Devlet
Demokratik
Devlet
Hukuk
Devleti
Sosyal
Devlet
Bafllang ilkeleri, toplumun huzuru, mill dayanflma ve adalet anlayfl:

1982 Anayasas, Bafllang blmn Anayasa metnine dhil saymakta; 2. madde
de bafllangta belirtilen temel ilkelere atfta bulunmaktadr. Edeb bir dille yazlmfl
ve Anayasa koyucunun dnya grfln yanstan Bafllang blmnden karlabilecek ulusal egemenlik, kuvvetler ayrl, Atatrk milliyetilii gibi ilkeler Cumhuriyetin nitelikleri arasnda kabul edilmektedir. Toplumun huzuru, mill dayanflma ve adalet anlayfl iinde ifadesinin ise somut bir ierie sahip olmad iin ancak Anayasann dier maddelerini yorumlamada gz nnde bulundurulabilecei
kabul edilmektedir.
Atatrk milliyetiliine bal devlet: Atatrk milliyetiliine ballk devletin hangi milliyetilik anlayflna sahip olduunu gstermektedir. Bu milliyetilik
anlayflnn; rk, dil, din gibi objektif (yani somut, elle tutulur, gzle grlr, kiflilerin iradesinden bamsz) unsurlara deil, gemiflte yaflanmfl ortak bir mirasa sahip kma ve gelecekte de bir arada yaflama istek ve iradesi gibi subjektif (yani
soyut, elle tutulamayan, gzle grlemeyen ve kiflilerin iradesine bal) unsurlara
dayand kabul edilir.
210
Vatandafllarnn dinsel
inanlar ve tercihlerine
saygl olan, btn dinlere
ve inanlara eflit mesafede
duran ve ayn zamanda
kutsal din duygularnn
ktye kullanlmasn
nleyen devlet, laik
devlettir.
Anayasaya gre; Siyasal

partiler, demokratik siyasal
hayatn vazgeilmez
unsurlardr.
Bireylerin insan onuruna
yaraflr bir hayat seviyesine
sahip olmalar iin, eitim,
salk, sosyal gvenlik gibi
konularda grevler yklenen
devlet, sosyal devlettir.
nsan haklarna saygl devlet: 1961 Anayasasnda insan haklarna dayanan fleklindeki bu ibare 1982 Anayasasnda insan haklarna saygl olarak yer almfltr. lk bakflta nemli bir fark gibi grnmemekle birlikte, tercih edilen yeni terim 1982 Anayasasnn, orijinal biimiyle yukarda akladmz otorite-zgrlk
dengesinde otoriteye arlk veren ve zgrlkleri ikinci plana iten genel yaklaflmyla uyumludur. nsan haklarna dayanan devlet anlayflnda, insan haklar devletin varlk nedeni, devletin zerinde ykseldii temel olarak karflmza karken,
insan haklarna saygl devlet anlayflnda insan haklar, devletin dflnda var olan,
devletin sayg gsterecei bir alan olarak tanmlanmaktadr.
Laik devlet: Laiklik ilkesi, yalnzca Anayasann 2. maddesinde devletin nitelikleri arasnda yer almamakta, ayn zamanda baflka Anayasa hkmlerinin de konusunu oluflturmaktadr. Laik devlet, vatandafllarnn dinsel inanlar ve tercihlerine
saygl olan, btn dinlere ve inanlara eflit mesafede duran ve ayn zamanda kutsal din duygularnn ktye kullanlmasn nleyen devlettir. Laikliin unsurlarndan biri olan ve 1982 Anayasasnda gvence altna alnan din ve vicdan zgrl, herhangi bir dini inanc benimseme ve ibadet etme zgrln de ierir. Resm bir devlet dininin olmamas, devlet kurulufllar ile din kurumlarnn birbirinden
ayrlmas, devletin iflleyiflini ve toplumsal iliflkileri dzenleyen kurallarn din kurallarna dayanmamas 1982 Anayasasna gre laiklikten anlafllabilecek dier unsurlar olarak sralanabilir. Devletin resm bir dininin olmamasnn bir baflka nemli sonucu da belli bir dinin ya da mezhebin retilmesinin zorunlu klnamamasdr.
Demokratik devlet: Demokrasilerde siyasal iktidar; halk adna, halk tarafndan seilen ve halka hesap veren yneticiler tarafndan kullanlr. Halkn kendi
setii temsilciler araclyla kendi kendini ynetmesini ve gerektiinde siyasal iktidarn barfl bir biimde el deifltirmesini salayan en nemli mekanizma seimlerdir. Bu mekanizmann gerei gibi iflleyebilmesi iin seimlerin serbest ve
adil bir flekilde yaplmas gerekir. 1982 Anayasasnda seimlere iliflkin yer alan
hkmler bu demokratik devletin kalbi saylan bu mekanizmann etkin bir biimde ifllemesini gvence altna almaya yneliktir. Seimlerin serbest ve adil olmas kadar nemli bir konu, vatandafllara sandkta aralarnda tercih yapabilecekleri
eflitli alternatiflerin bulunmasdr. Bu alternatifleri oluflturup bir siyasal program
halinde halka sunan ise siyasal partilerdir. Vatandafllarn bamsz olarak siyasete
girme imknlar olmakla birlikte, gnmzde siyasal partilerin etkinlii ve nemi
gz nne alnarak, adafl demokrasiler partiler demokrasisi olarak nitelendirilmektedir. Gerekten, siyasal partiler sadece iktidara gelmek iin yarflan rgtler
deildir; ayn zamanda temsil ettikleri gruplarn menfaatlerinin birlefltirilip aklanmas, siyasal kadrolarn yetifltirilmesi, halkn siyasal konularda eitilmesi ve bilinlendirilmesi gibi ifllevler de yerine getirmektedirler. flte bu yzden; Siyasal partiler, demokratik siyasal hayatn vazgeilmez unsurlardr (Anayasa, m. 68/2).
Sosyal devlet: Sosyal devlet, bireylerin insan onuruna yaraflr bir hayat seviyesine sahip olmalar iin, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi konularda devletin piyasa koflullarndan bamsz veya piyasa koflullarna mdahale ederek sosyal ve
ekonomik alanda grevler yklenen devlettir. 1982 Anayasas, sosyal devletin gereklefltirilmesi amacyla bireylere tek bafllarna veya toplu olarak kullanabilecekleri eflitli haklar tanmfltr. Bunlarn bir blm alflma ve emein korunmasna
iliflkin dzenlemelerden (alflma hakk ve devi; zorla alfltrma ve angarya yasa; crette adaletin salanmas vb.); bir blm gelir ve servet farkllklarnn azaltlmasna ynelik hkmlerden (vergi adaleti; zel mlkiyetin kamu yarar amacyla snrlanmas; sosyal gvenlik; eitim ve retim; salk; evre ve konut hakk
211
vb.) oluflmaktadr. Ayrca sendika, toplu szleflme ve grev gibi toplu olarak kullanlabilen haklar da Anayasamzda dzenlenmifltir. Anayasa 65. maddesinde, Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin
amalarna uygun ncelikler gzeterek mali kaynaklarn yeterlilii lsnde yerine getirir. diyerek devletin bu alandaki sorumluluunun snrn da izmektedir.
Hukuk devleti: Hukuk devletinden sz edebilmek iin en baflta; genel, soyut,
nceden bilinebilir, anlafllabilir ve nispi olarak istikrarl kurallardan oluflan bir
hukuk dzeni mevcut olmaldr. Ancak bu yetmez; sz konusu hukuk dzeni,
ynetilenler, yani vatandafllar kadar siyasi iktidar kullanan devlet organlarn, yaSIRA
SZDE
ni yneticileri de balamaldr. Siyasi iktidar nne kattn
srkleyebilecek,
SIRA
coflkun akan bir nehre benzetecek olursak, bu nehrin taflmasn, SZDE
evresine zarar
vermesini engellemenin yollarndan biri kysna setler ekmek, nne duvarlar rD fi N E L M
mektir. Bu setler, duvarlar anayasalardr, hukuk kurallardr. Bu
hukuk
D fi anlamyla
NELM
devleti ilkesi, yasama, yrtme ve yarg organlarnn eylem ve ifllemlerinde hukuS O R olduunda
U
ka uygun davranmalar gerektiini ve hukuka aykrlk sz konusu
bu
S O R U
organlarn yaptrmlarla karfllaflmas gerektiini ifade eder.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
DKKAT
Hukuk devleti ilkesi, yasama, yrtme ve yarg organlarnn eylem ve ifllemlerinde

hukuka
DKKAT
uygun davranmalar gerektiini ifade eder. Buna gre, hukuka aykrlk sz konusu olduSIRA SZDE
unda, sz konusu organlarn yaptrmlarla karfllaflmas gerekir. SIRA SZDE
Anayasal ilkeler nelerdir, saynz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
N
N N
N
KD fi yararl
T N AE L PM bir kaynak
Anayasa Hukuku ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin,
K
T A P Bursa: Ekin
olarak Anayasa Hukukuna Girifl adl kitab okuyabilirsiniz (Kemal Gzler,
S O R U
Kitabevi, 2008).
DARE HUKUKU
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
DK fi TN EAL M
P
K T A P
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
dare, yrtme organnn; Cumhurbaflkan, Bakanlar Kurulu, Baflbakan ve bakanlar dflnda kalan ksm ile il zel idaresi, belediye, ky, niversite, TRT, meslek ku N T E RSZDE
NET
SIRA
rulufllar gibi dier kamu tzel kiflilerini ifade eder. dare, toplumun
gnlk yaflaNTERNET
mn srdrmesine hizmet eden, kamu yararn gereklefltirmeye ynelik faaliyetleri gereklefltirir. Bu anlamda idare hukuku, idarenin kurulufluna, yapsna, iflleyiAMALARIMIZ
fline ve idarenin yerine getirdii ifllevin dzenlenmesine iliflkin kurallar ierir.
dare hukukunun asli kaynaklar yazl ve yazsz kaynaklar olmak zere ikiye
ayrlr. Yazl kaynaklar arasnda anayasa, yasalar, kanun hkmnde
K T Akararnameler,
P
uluslararas antlaflmalar, tzkler ve ynetmelikler yer alr. Yarg kararlar ve doktrin ise idare hukukunun yardmc kaynaklar arasnda saylabilir.
dare hukukunun konular arasnda idarenin kuruluflu, yaniT Eidari
nemL E V Zteflkilat
YON
li bir yer tutar. Anayasamza gre, darenin kurulufl ve grevleri, merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr (m. 123). Merkez idare; baflkent
teflkilat (yani Cumhurbaflkan, Baflbakan, Bakanlar Kurulu ve kamu hizmetinin ni N Tidarenin
E R N E T taflra tefltelii ve gereklerine gre teflkilatlanan bakanlklar) ve merkezi
kilatndan (yani kamu hizmetinin tm lke dzeyinde yrtlmesi amacyla oluflturulan il, ile ve bucaklardan) oluflur. Yerinden ynetim ise iki biimde karflmza
kar: yer ynnden yerinden ynetim (il zel idareleri, belediyeler, kyler) ve hizmet ynnden yerinden ynetim (niversiteler, TRT, TBTAK gibi). Yerinden ynetim kurulufllar devletten ayr bir kamu tzel kifliliine sahiptirler. Kamu tzel ki-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
N N
SIRA
N T E RSZDE
NET
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
darenin kurulufl ve
TELEVZYON
grevleri, merkezden
ynetim ve yerinden ynetim
esaslarna dayanr.
NTERNET
212
Hiyerarfli, idare iindeki

grevliler arasnda altlkstlk iliflkisi kurumasdr.
Vesayet, merkezi idarenin
yerinden ynetim kurulufllar
zerinde denetim yetkisi
kullanmasdr.
Kamu hizmeti; idarenin, bir

kamu tzel kiflisi tarafndan
veya onun denetimi altnda
bir zel hukuk tzel kiflisi
tarafndan kamu yarar
amacn gereklefltirmeye
ynelik faaliyetleridir.
Kolluk hizmeti, idarenin
kamu dzenini saamaya
ynelik faaliyetidir.
Kamu kurulufllar, kamu

hizmetini yerine getirirken
zel mlkiyete konu olan
baz taflnmazlarn tamam
ya da bir ksmn, kamu
yarar iin
kamulafltrabilirler.
Kamulafltrma sonucunda,
sz konusu mallar iin
kamulafltrma bedeli denir
ve bu mallar kamu
mlkiyetine geirilir.
flilii anayasa veya yasada aka tanmlanabilir. Anayasa veya yasada ak bir nitelendirme yoksa kamu tzel kifliliinden sz edebilmek iin flu flartlarn varl
aranr: Devlet tarafndan (yani yasama organ tarafndan yasayla veya yasann aka verdii bir yetkiye dayanarak idare tarafndan) kurulmufl olma ve kamu gc
ayrcalklar ile donatlmfl olma.
dari teflkilata hakim olan temel ilke idarenin btnl ilkesidir. darenin btnl iki yntemle veya hukuki arala salanr: Hiyerarfli (yani idare iindeki grevliler arasnda altlk-stlk iliflkisi kurulmas) ve vesayet (yani merkezi idarenin
yerinden ynetim kurulufllar zerindeki denetim yetkisi kullanmas).
dare yukarda akladmz anayasal ifllevini yerine getirirken eflitli ifllemler
yapar. darenin, hukuk dzeninde deifliklik yapan irade aklamalarna idari ifllem denir. dare tek yanl ve iki yanl olmak zere iki tr ifllem yapar. Tek yanl
idari ifllemler bireysel idari ifllemler (rnein bir kiflinin memur olarak atanmas) ve
dzenleyici ifllemler (yani tzk, ynetmelik gibi genel ve muhataplar ismen belirlenmemifl olan ifllemler) olmak zere ikiye ayrlr. ki yanl idari ifllemler ise idari szleflmelerdir (orman iflletme szleflmesi yapma, maden imtiyaz tanma vb.).
darenin faaliyetleri asndan temel kavram kamu hizmeti dir. Kamu hizmeti
bir kamu tzel kiflisi tarafndan veya onun denetimi altnda bir zel hukuk tzel kiflisi tarafndan kamu yarar amacn gereklefltirmeye ynelik faaliyetlerdir. Kamu
hizmeti asndan kamu hizmetinin devamll, kamu hizmetlerinden eflit biimde
yararlanma, kamu hizmetlerinin tarafsz bir biimde yerine getirilmesi gibi ilkeler
nem taflr. Kamu dzenini salamaya ynelik kolluk hizmeti idarenin faaliyetleri
arasnda en nemli faaliyetlerden biri olarak karflmza kar.
dare, kamu grevlileri (yani memurlar ve dier kamu grevlileri) eliyle ve kamu mallarn kullanarak faaliyetlerini yrtr. Kamu mallar ve kamu grevlileri
(idari personel ), dare hukukunun temel konularndandr. Kamu grevlileri, idarenin insan esini oluflturur. Kamu grevlisi kavram, kamu kurum ve kurulufllarnn genel idare esaslarna gre yrtmekle ykml olduklar kamu hizmetlerinin
gerektirdii asli ve srekli grevleri yrten kiflileri kapsar. Bunlar devlet memurlar ve dier kamu grevlileridir.
Devlete ait olan mallara kamu mallar denir. Belediye otobs, gl, deniz,
maden, parklar kamu mallarndan bazlardr. Bunlar ipotek edilemezler, satlamazlar, vergiye tbi deillerdir. Kamu mallarna zarar veren kifliler, zel mlkiyete
konu olan mallara zarar verenlere oranla daha ar cezalandrlrlar. darenin kamu
mallar zerindeki yetkileri arasnda bunlar kullanma, koruma, yararlanma ve kamu mal olmaktan karma vb. yetkiler yer alr.
darenin sahip olduu yetkileri kullanmas neticesinde bir zarar ortaya kmas
durumunda idarenin sorumluluu doar.
Nihayetinde idare tm faaliyetlerini yrtrken hukuka, yani Anayasaya ve yasalara uygun davranmak zorundadr. Bu, hukuk devleti ilkesinin de gereklerinden
biridir. Anayasamzn 125. maddesine gre: darenin her trl eylem ve ifllemlerine karfl yarg yolu aktr. darenin hukuka uygun davranp davranmad ve
eer hukuka aykr davranmflsa hangi yaptrmn uygulanaca idari yarg organlar tarafndan tespit edilir. Baflka bir deyiflle, idari yarg, idari makamlarn idare hukuku alanndaki faaliyetlerinden kaynaklanan uyuflmazlklarn zmlendii yarg
koludur. dari yargda devlet ve ona bal kurum ve kurulufllarn idare hukuku
esaslarna gre yaptklar ifllemlerden doan uyuflmazlklar zmlenir. lk derece
mahkemeleri (dare mahkemeleri ve Vergi mahkemeleri) ve st derece mahkeme-
213
lerinden (Blge idare mahkemeleri ve Danfltaydan) oluflan idari yarg, idarenin

hukuka uygunluunu salar. dari yarg alannda iptal, tam yarg ve idari szleflmelerden doan davalara rastlanr.
dare, yarg dflnda da birok yntemle denetlenmektedir. O halde idare, yarg dfl denetim ve yargsal denetim olmak zere iki ynl bir denetime tbidir.
Yargsal denetimden yukarda bahsetmifltik. Yarg dfl denetim ise, idarenin yarg
organlar dflndaki kifli ve kurulufllarca denetlenmesi anlamna gelir. Yarg dfl denetim; Uluslararas denetim (Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin ya da dier
SZDE
uluslararas kurulufllarn yapt denetim), dari denetim (bir SIRA
kurum
iinde stn
ast denetlemesi fleklindeki hiyerarflik denetim ya da bir idari kuruluflun baflka bir
SZDE (meclisin,
idari kuruluflu denetlemesi fleklindeki dfl denetim), Siyasal SIRA
denetim
D fi N E L M
hkmet zerinde gensoru, soru, meclis soruflturmas, genel grflme vb. yntemlerle yapt denetim) ve Kamuoyu denetimi (sivil toplum rgtlerinin ve medD S fiO NR EUL M
yann etkisiyle oluflan denetim) olarak karflmza kar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D SfiO NRE UL M
S OveR bakanlar
U
dare, yrtme organnn; Cumhurbaflkan, Bakanlar Kurulu, Baflbakan
dflnDKKAT
da kalan ksm ile il zel idaresi, belediye, ky, niversite, TRT, meslek kurulufllar gibi
dier kamu tzel kiflilerini ifade eder. dare, toplumun gnlk yaflamn
D KSZDE
K Asrdrmesine
T
SIRA
hizmet eden, kamu yararn gereklefltirmeye ynelik faaliyetleri gereklefltirir. darenin
sahip olduu yetkileri kullanmas neticesinde bir zarar ortaya kmas durumunda idareSIRA SZDE
nin sorumluluu doar.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
darenin hukuka uygunluundan ne anlyorsunuz? darenin hukuka

uygunluunu
salaSIRA
SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
yan mekanizmay anlatnz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
DS OK RK AUT
N N
N N
D fi N E L M
dare Hukuku ile ilgili olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, Kyararl
T Abir
P kaynak olaT E L EAnkara:
V Z Y O NTurhan Kirak Ynetim Hukuku adl kitab inceleyebilirsiniz (fieref Gzbyk,
S O R U
tabevi, 2008).
CEZA HUKUKU
D fi N E L M
K T A P
TELEVZYON
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
NDT EKRKNAETT
Su bir insan davranfldr ancak su olarak tanmlanan davranfllar gereklefltirildiklerinde toplumsal barfl tehdit ederler. Dolaysyla toplumsal yaflamn barfl bir bi N T E RSZDE
NET
SIRA
imde srdrlebilmesi iin hangi davranfllarn yaplmas, hangi
davranfllarn yaplmamas gerektiinin belirlenmesi gerekir. flte ceza hukuku bu davranfllar, yani
sular tanmlayan hukuk alandr. Bunun yannda ceza hukuku
sz konusu sular
AMALARIMIZ
iin ngrlen yaptrmlar ve bu yaptrmlarn nasl uygulanacan da gsterir.
Bu tanmland biimiyle sulunun cezasn ve nasl cezalandrlacan belirledii iin ceza hukukunun cezalandrc bir ifllevi vardr. Ceza hukuku,
ceK T A sulularn
P
zalandrlmasn salad iin baflka kiflilerin su ifllemesini de engeller. Bu yanyla
ceza hukuku ayn zamanda koruyucu bir ifllev de grr. 5237 sayl ve 26.09.2004
tarihli Trk Ceza Kanununun 1. maddesinde Ceza Kanununun
T E L amac:
E V Z Y O N...kifli hak
ve zgrlklerini, kamu dzen ve gvenliini, hukuk devletini, kamu saln ve
evreyi, toplum barfln korumak, su ifllenmesini nlemek... olarak tanmlanmfltr.
NDT EKRKNAETT
Su, hukuk kurallarnn
yaplmasn veya
yaplmamasnSIRA
Nyasaklad
T E RSZDE
NET
eylemdir. Su, hukuk dzeni
tarafndan cezai yaptrma
balanmfltr.
N N
Ceza hukukunun koruyucu ifllevi nedir, aklaynz.
D K SZDE
KAT
SIRA
N T E SZDE
RNET
SIRA
Ceza hukuku, sular ve yaptrmlar gsteren maddi ceza hukuku ve sularn

D fi N E L M
ortaya karlp faillerinin yarglanmas (ceza muhakemesi hukuku) ve yaptrmlarn uygulanmas (infaz hukuku) ile ilgili konular ieren flekli ceza hukukunu ie-
AMALARIMIZ
Ceza, kanunlara aykr

davranan kimseye,
mahkemeler tarafndan
uygulanan yaptrmdr.
K T ACeza
P
hukukundaki ceza trleri
esas olarak ikiye ayrlr:
hapis cezalar ve adli para
cezalar.
TELEVZYON
SIRA
N T E RSZDE
NET
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
214
Kriminoloji, su ve
sululuu inceleyen bilimdir.
rir. Kriminoloji, kriminalistik, viktimoloji ve adli tp, ceza hukukuna yardmc disiplinler olarak karflmza kar.
Ceza hukukunda temel kavramlardan biri olan ceza normu iki unsurdan oluflur: Emir ve yaptrm. Emir, yaplmas veya yaplmamas gereken davranfllar gsterirken, ceza, sz konusu emre aykr davranld takdirde uygulanacak yaptrmlar belirler.
Viktimoloji, su
madurlarnn durumunu
inceleyen bilim daldr.
Adli tp, mahkemelerin
gerei ortaya karmasna
yardm eden tp koludur.
SIRA SZDE
Kanunilik ilkesine gre;

yasada aka gsterilmeyen
bir fiil su oluflturmaz ve bir
su
D iin
fi Nancak
E L M yasada
belirlenen ceza
uygulanabilir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Ceza Hukukunun lkeleri
SIRA SZDE
Ceza hukukunun
en nemli ilkelerinden biri kanunilik ilkesi dir (TCK.m.2). Bu ilke iki unsur ierir: Yasada aka gsterilmeyen bir fiil su oluflturmaz ve bir su
iin ancak Dyasada
ceza uygulanabilir. Bu ilkenin ok nemli baz sonu fi N E L belirlenen
M
lar vardr. Bu sonular flu flekilde ifade edilebilir: Birincisi, rf ve det kurallaryla
su ve ceza yaratlamaz; ikincisi, ceza hukukunda kyas yasaktr; ncs, ceza
S O R U
yasalar ak ve belirli olmaldr; drdncs, aleyhte yasalar geriye yrmez.
Ceza hukuku,D sular

K K A T tanmlayan hukuk alandr. Ceza hukuku sz konusu sular iin ngrlen yaptrmlar ve bu yaptrmlarn nasl uygulanacan da gsterir.
N N
SIRA SZDE
Ceza hukukunda yer alan dier bir ilke kanunu bilmemek mazeret saylmaz
ilkesi dir (TCK. m.4). Bu ilkeye gre, su ve cezalarn neler olduunu herkesin bildii varsaylr.
Dolaysyla bir su iflleyen kimse, ben bunun su olduunu bilmiAMALARIMIZ
yordum diyerek cezai sorumluluktan kurtulamaz. Bu noktada kiflinin bilmesi gereken, o davranfln hukukun onaylamad bir davranfl olmasdr; yoksa cezann
K T Agerekmez.
P
miktarn bilmesi
Cezann fliddetli bir yaptrm olmas ve insan yaflamn nemli lde etkilemesi ceza hukukunda bir baflka ilkenin daha kabul edilmesini gerektirmifltir, sz koE L E V Z Y hkm
ON
nusu ilke Therkes
giyene kadar masum kabul edilir ilkesi dir. Bu ilkenin
doal sonucu olarak yarglama srecinde flphe sank lehine yorumlanr. Aslen delil yetersizliinden beraat de yine bu ilkenin bir sonucudur.
SIRA SZDE bir dier ilkesi de ceza sorumluluunun flahsiliidir (TCK.
Ceza hukukunun
NTERNET
m.20). Bu ilkeye gre, kimse baflkasnn fiili dolaysyla cezalandrlamaz. Dolaysyla babaya ocuunun fiili, kocaya karsnn fiili dolaysyla ceza verilemez.
D fi N E L M
Ceza hukukunda bir baflka ilke de ceza kanunlarnn gemifle etkisi ile ilgilidir. Bu ilkeye gre, ifllendii zaman yrrlkte bulunan kanuna gre su saylmaS O Rdolay
U
yan bir fiilden
kimseye ceza verilemez. fllendikten sonra yrrle giren
kanuna gre su saylmayan bir fiilden dolay kimse cezalandrlmaz. Byle bir cezaya hkmolunmuflsa
cezann infaz ve kanuni neticeleri kendiliinden ortadan
DKKAT
kalkar (TCK. m.7).
Son olarak ceza hukukunda yersellik ilkesi nin uygulandndan bahsetmek
SIRA SZDE
gerekir. Buna gre, Trkiyede ifllenen sular hakknda Trk kanunlar uygulanr.
Bu balamda Trkiye topraklarnda, Trk Hava Sahas ve Karasularnda ifllenen
sulara, bunlar
yabanc uyruklular ifllemifl olsa bile Trk Hukuku uygulanacaktr
AMALARIMIZ
(TCK.m.8).
N N
Ceza Hukuku
K ile
T ilgili
A P olarak daha kapsaml bilgi edinebilmek iin, yararl bir kaynak olarak Ceza Hukuku Genel Ksm adl kitab inceleyebilirsiniz (Nevzat Toroslu, Ankara: Sekin Yaynclk, 2010).
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
215
VERG HUKUKU
Gnmzde adafl toplumlarda devlet birok hizmet yerine getirmektedir. Kamu hizmeti ad verilen bu hizmetleri yerine getirebilmek iin devlet mali kaynaklara, yani menkul ve gayrimenkul mallara ve paraya ihtiya duyar. Mali hukuk devletin bu para ve mallar nasl elde edecei ve nasl kullanlacana iliflkin kurallar ierir. Bu kapsamyla mali hukuk iki alt-alan iermektedir: Devletin gelirlerine iliflkin gelir hukuku ve devletin giderlerine iliflkin gider hukuku. Gnmzde gider hukuku bte hukuku; gelir hukuku ise vergi hukuku olarak isimlendirilmektedir. Bu balamda vergi hukuku teriminin genifl ve
dar anlamda kullanldna da iflaret etmemiz gerekir. Genifl anlamda vergi hukuku verginin yannda resim, har ve flerefiye gibi devletin kamu gcne dayanarak elde ettii tm gelirleri kapsarken, dar anlamda vergi hukuku yalnz vergilere iliflkin kurallar ierir. Dolaysyla vergi hukuku, devlet ile vergi mkellefleri arasndaki vergi iliflkisinden kaynaklanan hak ve devleri inceleyen hukuk
alandr.
Gemiflte bu konuda tartflmalar yaplmfl olmakla birlikte gnmzde vergi hukuku kamu hukuku ierisinde bamsz bir hukuk alan olarak kabul edilmektedir.
Bu balamda, vergi hukuku gelifltirdii kendine zg mkellef, vergi sorumlusu, peeleme gibi kavramlar; tarh, tebli, tahakkuk, tahsil gibi ifllemlere
iliflkin kurallar; uzlaflma, matrah tespit yntemleri, tevkifat gibi yntem ve
tekniklerle varln srdrmektedir.
Mali hukuk iki alt-alan

iermektedir: Devletin
gelirlerine iliflkin gelir
hukuku ve devletin
giderlerine iliflkin gider
hukuku.
Vergi, kamu giderlerini
karfllamak amacyla devletin
veya devletin yetkilendirdii
dier kamu tzel kiflilerinin,
hukuki zorunluluk altnda,
yasayla belirtilen kurallara
gre ve karfllksz olarak
gerek ve tzel kiflilerin gelir
ve mallar zerinden nakdi ya
da ayn olarak aldklar paydr.
Vergi ykmls, vergi
yasalarna gre alacakl vergi
dairesine karfl vergiyi
demekle sorumlu olan
gerek veya tzel kiflilerdir.
Matrah, verginin
hesaplanmasna temel
oluflturan deer ya da
miktardr.
Tarh, vergi idaresinin, eflitli
biimlerde belirledii matraha
vergi tarifelerinin
uygulanmasyla vergi
borcunun hesaplamasna
ynelik idari ifllemdir.
fiekil 8.6
Vergi Hukukunun
Genifl ve Dar
Anlamda Kapsam
VERG HUKUKU
Genifl Anlamda
Dar Anlamda
Vergiler+Resim+Har+fierefiye
Vergiler
Vergi hukukunun asli kaynaklar arasnda, dier kamu hukuku alanlarnda olduu gibi Anayasa, yasalar ve uluslararas antlaflmalar yer alr. Bunun yannda vergi hukuku asndan kanun hkmnde kararnameler, Bakanlar Kurulu kararlar,
tzkler, ynetmelikler, dzenleyici genel tebliler, Anayasa Mahkemesi kararlar
ve itihad birlefltirme kararlar da asli kaynaktr. Yardmc kaynaklar arasnda ise
aklayc genel tebliler, genelgeler, sirklerler, muktezalar, yarg kararlar ve reti saylabilir.
Vergi hukuku ierisinde incelenen nemli konulardan biri vergi yasalarnn uygulanmas meselesidir. Vergi yasalarnn hangi devletin veya devletlerin snrlar
ierisinde nasl uygulanaca, vergi yasalarnn yrrle girmesi ve yrrlkten
kalkmas, vergi yasalarnn yorumu, vergi hukukunda boflluk doldurma ve takdir
yetkisi gibi konular bu bafllk altnda deerlendirilir.
Vergi hukukunda, vergi yasalarnn uygulanmas meselesi bafll altnda
hangi konular
SIRA SZDE
deerlendirilir?
10
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
216
Vergi tahakkuku, verginin

tarh edilmesinden sonra
tahsil edilebilir duruma
gelmesi, yani vergiyle ilgili
bir alacak hakknn
domasdr.
Devletin vergilendirme yetkisi ve bunun karfllnda kiflilerin vergi devi vergi

hukukunun dier iki nemli alt-bafll olarak karflmza kar. Devletin vergilendirme yetkisinde hukuk devleti ve sosyal devlet ilkelerinin nemi ve vergilendirme
yetkisinin uluslararas snrlar birinci alt-bafllk; vergi ykmll, vergi ykmllnde ehliyet ve temsil, vergi sorumluluunun kapsam ve istisnalar, vergi hukukunda teselsl gibi konular da ikinci alt-bafllk altndaki konulardr.
Tarh, tebli, tahakkuk ve tahsil vergilendirme ifllemleridir. Bu ifllemlerde uyulSIRA sreler
SZDE vergi hukukunun nemli konularndan bir dieridir. Vergi
mas gereken
hukuku vergi borcunun sona ermesine iliflkin kurallar da ierir. Buna gre, vergi
borcu deme, zamanaflm, takas, terkin gibi nedenlerle sona erer.
D fi N E L M
Vergi uyuflmazlklar ve zm yollar da vergi hukukunun esas inceleme konularndan birisidir. Vergi uyuflmazlklar esas olarak, idari (uzlaflma ve vergi hataS O R U
larnn dzeltilmesi)
ve yargsal (vergi yargs) yolla zlr.
Vergi tahsili, tarh ve

tahakkuktan sonra vergi
borcunun vergi ykmls
tarafndan denmesidir.
SIRA SZDE
Takas (deflme, sayflma),

ayn cinsten, ikisi de
muaccel (vadesi gelmifl),
karfllkl
D fi N EikiL alacan
M
birbirine sayfllmasdr.
Terkin, resm ktk ve
defterlerde
S O R Uyazl bulunan bir
konunun silinmesidir.
Genifl anlamda
D K vergi
K A T hukuku verginin yannda resim, har ve flerefiye gibi devletin kamu
gcne dayanarak elde ettii tm gelirleri kapsarken, dar anlamda vergi hukuku yalnz
vergilere iliflkin
kurallar ierir. Dolaysyla vergi hukuku, devlet ile vergi mkellefleri
SIRA SZDE
arasndaki vergi iliflkisinden kaynaklanan hak ve devleri inceleyen hukuk alandr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
11
KD fiT NAE LP M
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Vergi uyuflmazlklar
SIRA SZDEnasl zlr?
Vergi Hukukunun lkeleri
DK fi TN EAL PM
Vergi hukukunun
temel ilkelerinden biri vergide genellik tir. Vergide genellik;
herkesin vergi vermesi, toplumun herhangi bir kesimine vergi ile ilgili ayrcalk
S O R U
tannmamasdr.
E L Evergi
V Z Y Ohukuku
N
Dier Tbir
ilkesi olan vergide adalet ise mali gce gre vergilemedir. Vergide
ok kazanandan ok; az kazanandan az vergi alnmas anD K Kadalet,
AT
lamna gelir. Bu anlamda dolayl vergilerin vergide adalet ilkesine aykr olduu
sylenebilir.
SIRA
N T E RSZDE
NET
Vergide kanunilik ise vergi ve benzeri ykmlerin kanunla konulmas, deifltirilmesi ve kaldrlmasdr. Vergiler kanunlarn altnda yer alan dzenlemelerle, rnein tzk
ve ynetmeliklerle konamaz, kaldrlamaz ve deifltirilemez.
AMALARIMIZ
N N
Verginin Trleri
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
K T Abiimlerine
P
Vergiler denme
gre ikiye ayrlr. Vergi, dorudan devlete ya da kamu tzel kiflilerine (rnein belediyelere) denirse dorudan vergi adn alr. Eer
yaplan bir ifllem dolaysyla ve belirsiz zamanda denen vergiler sz konusu olurE L Edolayl
V Z Y O N vergi denir. Emlak ve gelir vergileri dorudan vergiler; KDV,
sa bunlaraT da
gmrk vergileri ise dolayl vergilerdir.
Vergiler konularna gre ise grupta incelenir. Gelir zerinden alnan vergiler, servet zerinden alnan vergiler ve gider zerinden alnan vergiler. Gelir verNTERNET
gisi ve kurumlar vergisi, gelir zerinden alnan vergilere; veraset ve intikal vergisi
ve emlak vergisi ile motorlu tafltlar vergisi, servet zerinden alnan vergilere; KDV,
zel tketim vergisi, zel iletiflim vergisi, flans oyunlar vergisi, damga vergisi ile
banka ve sigorta muameleleri vergisi ise gider zerinden alnan vergilere rnek
olarak gsterilebilir.
217
zet
N
A M A
Uluslararas Hukuku aklamak

Uluslararas hukuk, devletlerin birbirleriyle ve
dier devletler hukuku sjeleriyle olan iliflkilerini dzenleyen hukuk alandr. Uluslararas hukukun hukuk olma nitelii; milletleraras stn bir otoritenin mevcut olmamas, milletleraras dzeyde, mill dzeydekine benzer bir yasama veya yarg organnn bulunmamas ve uygulamada bu hukuk alannda sistemli bir yaptrm dzeninin eksiklii gibi gerekelerle gemiflte sorgulanmfltr. Uluslararas hukukunun
kaynaklar arasnda uluslararas antlaflmalar baflta gelir. Uluslararas antlaflmalar ikili veya ok
tarafl olabilir. Uluslararas antlaflmalarn i hukuktaki etkisi eflitli hukuk sistemlerinde farkl
biimde karflmza kar. Trkiye Cumhuriyeti
hukuk sisteminde, uluslararas antlaflmalar kural
olarak yasa hkmndedir (Anayasa, m. 90). Bununla birlikte, usulne gre yrrle konulmufl uluslararas antlaflmalar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine
baflvurulamaz. Uluslararas hukukun asli kaynaklar arasnda ayrca, uluslararas rf ve det
ile iyiniyet ilkesi gibi genel hukuk ilkeleri ve iyi
komfluluk iliflkileri gibi uluslararas hukuka zg genel ilkeler yer alr. Yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti) uluslararas hukukun
yardmc kaynaklarndandr. Devlet; lke, insan
topluluu ve egemenlik unsurlarndan oluflur.
Uluslararas rgtler, esas olarak bir kurucu andlaflmaya dayanan ve hukuki kiflilie sahip rgtlenmelerdir. Birleflmifl Milletler rgt ve
benzeri uluslararas rgtlere iliflkin meseleler
uluslararas hukuk alannda arlkl bir yer tutar. Uluslararas hukuk kiflileri arasndaki iliflkiler ve bu erevede doabilecek uluslararas
uyuflmazlklarn zm de uluslararas hukuk
alannn inceleme alanna girer. Deniz, gl, kanal ve akarsularn ve hava ve uzayn uluslararas stats de uluslararas hukuk alan ierisinde
ayrca incelenmektedir.
N
A M A
Anayasa Hukukunu ve Anayasal ilkeleri anlatmak

Anayasa bir hukuk sistemindeki en stn yasadr. 1982 Anayasasnn 11. maddesine gre:
Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg
organlarn, idare makamlarn ve dier kurulufl
ve kiflileri balayan temel hukuk kurallardr. Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Yasalarn Anayasaya uygun olup olmadn Anayasa Mahkemesi denetler ve Anayasaya aykr yasalar iptal
eder. Yasama organ, yrtme organ ve yarg
organ Anayasa ile baldr. Anayasa dier yasalardan daha zor deifltirilir; Anayasalarn baz
maddelerinin deifltirilmesi yasaklanabilir, Anayasada deifliklik yaplmas iin yasama organnda yasalar deifltirmek iin aranan ounluktan
daha fazla bir ounluk aranabilir veya Anayasa
deiflikliklerinin yrrle girmeleri iin halkoylamasna sunulmalar flart getirilebilir. Anayasalarn ounda bir bafllang blm, bazlarnda
bafllang blmnn ardndan gelen genel esaslar blm bulunur. adafl anayasalarn birounda temel hak ve zgrlkler de genifl bir yer
tutmaktadr. Negatif stat haklar devlete; dokunmama, karflmama, mdahale etmeme gibi olumsuz anlamda bir grev ykleyen haklardr. Aktif
stat haklar; seme, seilme, siyasal parti kurma, siyasal partiye ye olma gibi vatandafllarn
siyasal srelere katlmalarn salayan haklardr.
steme haklar bireye devletten bir hizmet ya da
edim isteme olana tanr. Anayasa devletin temel yapsn da kurar; devletin temel organnn, yani yasama, yrtme ve yargnn kurulufl
ve iflleyifline iliflkin esaslar Anayasada yer alr.
Devletin temel organlarndan yasama, yasa yapma ifllevini yerine getirir. 1982 Anayasasna gre
yasama organ 550 milletvekilinden oluflan Trkiye Byk Millet Meclisidir. Yrtme esas olarak yasalar uygulamakla ve yasalarn verdii yetki erevesinde lke ynetimine iliflkin siyasal
kararlar almakla grevli organdr. 1982 Anayasas iki paral bir yrtme organ ngrmektedir:
Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulu, yani Baflbakan ve bakanlar. Yarg organ, yneticilerin ve
ynetilenlerin hukuka uygun davranp davranmadklarn denetleyen ve eer bir hukuka ayk-
218
rlk varsa buna iliflkin yaptrm tespit eden organdr. 1982 Anayasasna gre: Hkimler, grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna ve
hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre
hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kifli, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez;
genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz (m. 138). Anayasa Mahkemesi ve Anayasa yargs, Anayasa hukuku ierisinde arlkl bir
yer tutar. Devletin kendisine yklenen grevleri
yerine getirmesi iin kullanmas gereken yetkilerin kayna da Anayasadr. Bugne kadar Osmanl-Trk Anayasa tarihinde befl anayasa yaplmfltr. Bunlar srasyla, 1876; 1921; 1924; 1961;
ve 1982 Anayasalardr. Osmanl mparatorluunda ilan edilen ilk Anayasa 1876 Kanun-i Esasidir. 1921 Teflkilat- Esasiye Kanunu, 24 maddeden oluflan ereve bir Anayasadr. Egemenliin kaytsz flartsz millete ait olduu ilkesi ilk
kez bu Anayasada ifade edilmifltir. lke vilayetlere, kazalara ve nahiyelere ayrlmfl; bunlardan
vilayet ve nahiyelere tzel kiflilik ve idari zerklik tanmfltr. 1924 Anayasasnn Esas hkmler blmnde Trkiye Devletinin cumhuriyet
olduu; egemenliin kaytsz flartsz millete ait
olduu; TBMMnin ulusun tek ve gerek temsilcisi olduu ve egemenliini TBMM eliyle kullanaca belirtilmifltir. 1961 Anayasas, nceki Anayasalarmza gre daha ayrntl ve uzundur, birok adan Anayasa Hukukumuza yenilikler getirmifltir. Anayasann 2. maddesi cumhuriyetin
niteliklerini sralamfltr; devletin insan haklarna
dayanmas, ayn zamanda sosyal bir hukuk devleti olmas nceki Anayasalarmzda yer almayan
ilkelerdir. 1961 Anayasas, genifl ve ayrntl bir
hak ve zgrlkler listesi sunmaktadr. Hak ve
zgrlklerin kullanmnn glefltirilmesi ya da
engellenmesini nleyici gvenceler de getirmifltir. Salk, sosyal gvenlik, sendikal haklar gibi
sosyal ve ekonomik haklar ilk kez bu Anayasada
yer bulmufltur. Siyasal partiler de, bu anayasada
demokratik yaflamn vazgeilmez unsuru olarak tanmlanmfltr. Siyasal partilerin mali denetimleri ile gerektiinde kapatlmalar grevi Anayasa Mahkemesine verilmifltir. 1961 Anayasas
1971 ve 1973 yllarnda nemli deiflikliklere uramfltr. 1982 Anayasas ise temel hak ve zgr-
N
A M A
lklere iliflkin hkmlerde aflr snrlama sebeplerine yer verilmifl olduka ayrntl bir Anayasadr. 1982 Anayasas otorite-zgrlk dengesinde otoriteye arlk vermifltir. Zaman iinde,
zellikle temel hak ve zgrlklere iliflkin blmde kapsaml birok deifliklik yaplarak otorite-zgrlk dengesinde zgrln arl arttrlmfltr. 1982 Anayasasnn dayand temel ilkeler Cumhuriyetin Nitelikleri bafll altnda 2.
maddede saylmfltr. Buna gre; Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanflma ve
adalet anlayfl iinde, insan haklarna saygl, Atatrk Milliyetiliine bal, bafllangta belirtilen
temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
dare Hukukunu tanmlamak
dare hukuku, idarenin kurulufluna, yapsna, iflleyifline ve idarenin yerine getirdii ifllevin dzenlenmesine iliflkin kurallar ierir. dare, yrtme organnn; Cumhurbaflkan, Bakanlar Kurulu,
Baflbakan ve bakanlar dflnda kalan ksm ile il
zel idaresi, belediye, ky, niversite, TRT, meslek kurulufllar gibi dier kamu tzel kiflilerini
ifade eder. dare hukukunun konular arasnda
idarenin kuruluflu, yani idari teflkilat nemli bir
yer tutar. Anayasamza gre darenin kurulufl
ve grevleri, merkezden ynetim ve yerinden
ynetim esaslarna dayanr. dari teflkilata hakim olan temel ilke idarenin btnl ilkesidir.
dare tek yanl ve iki yanl olmak zere iki tr ifllem yapar. Tek yanl idari ifllemler bireysel idari
ifllemler ve dzenleyici ifllemler olmak zere ikiye ayrlr. ki yanl idari ifllemler ise idari szleflmelerdir. darenin faaliyetleri asndan temel
kavram kamu hizmetidir. Kamu dzenini salamaya ynelik kolluk hizmeti idarenin faaliyetleri
arasnda en nemlilerindendir. dare kamu grevlileri eliyle ve kamu mallarn kullanarak faaliyetlerini yrtr. dare tm faaliyetlerini yrtrken, hukuk devleti ilkesi gerei Anayasaya ve
yasalara uygun davranmak zorundadr. Anayasaya gre: darenin her trl eylem ve ifllemlerine karfl yarg yolu aktr. lk derece mahkemeleri (idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri) ve st derece mahkemelerinden (blge idare
mahkemeleri ve Danfltaydan) oluflan idari yarg,
idarenin hukuka uygunluunu salamaktadr.
N
A M A
Ceza Hukukunu zetlemek

Su olarak tanmlanan davranfllar gereklefltirildiklerinde toplumsal barfl tehdit ederler. Ceza
hukuku, sular tanmlayan, sular iin ngrlen yaptrmlar ve bu yaptrmlarn nasl uygulanacan gsteren hukuk alandr. Ceza hukukunun cezalandrc bir ifllevi vardr. Ayrca ceza
hukuku, koruyucu ifllevi gerei, sulularn cezalandrlmasn salad iin baflka kiflilerin su
ifllemesini de engeller. Ceza hukuku, sular ve
yaptrmlar gsteren maddi ceza hukukunu
ve sularn ortaya karlp faillerinin yarglanmas (ceza muhakemesi hukuku) ve yaptrmlarn uygulanmas (infaz hukuku) ile ilgili konular ieren flekli ceza hukukunu ierir. Ceza normu iki unsurdan oluflur: Emir ve yaptrm. Ceza
hukukunda yer alan kanunilik ilkesine gre; yasada aka gsterilmeyen bir fiil su oluflturmaz ve bir su iin ancak yasada belirlenen ceza uygulanabilir. Bu ilkenin sonular flyledir:
rf ve det kurallaryla su ve ceza yaratlamaz,
ceza hukukunda kyas yasaktr, ceza yasalar
ak ve belirli olmaldr, aleyhte yasalar geriye
yrmez.
N
A M A
219
Vergi Hukukunu tanmlamak

Devlet, kamu hizmetini yerine getirebilmek iin
mali kaynaklara (para ve mallara) ihtiya duyar.
Mali hukuk, devletin bu mali kaynaklar nasl elde edecei ve kullanlacana iliflkin kurallar ierir. Mali hukuk iki alt-alan iermektedir: Devletin gelirlerine iliflkin gelir hukuku (vergi hukuku) ve devletin giderlerine iliflkin gider hukuku (bte hukuku). Genifl anlamda vergi hukuku verginin yannda resim, har ve flerefiye gibi
devletin kamu gcne dayanarak elde ettii tm
gelirleri kapsarken dar anlamda vergi hukuku
yalnz vergilere iliflkin kurallar ierir. Dolaysyla vergi hukuku, devlet ile vergi mkellefleri arasndaki vergi iliflkisinden kaynaklanan hak ve
devleri inceleyen hukuk alandr. Vergi hukuku
ierisinde incelenen nemli konular; vergi yasalarnn uygulanmas meselesi, devletin vergilendirme yetkisi ve bunun karfllnda kiflilerin vergi devi vb.dir. Vergilendirme ifllemleri; tarh, tebli, tahakkuk ve tahsildir. Bu ifllemlerde uyulmas gereken sreler, vergi borcunun sona ermesine iliflkin kurallar, vergi hukukunun dier nemli konulardr. deme, zamanaflm, takas, terkin
gibi nedenlerle vergi borcu sona ermektedir. Vergi uyuflmazlklar ve zm yollar da vergi hukukunun nemli inceleme konularndandr.
220
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Kamu hukukunun bir alt
alan deildir?
a. Anayasa hukuku
b. Vergi hukuku
c. dare hukuku
d. Miras hukuku
e. Ceza hukuku
2. Afladakilerden hangisi Uluslararas hukuk (Uluslararas Kamu hukuku) hakknda sylenemez?
a. Uluslararas hukukun inceleme alanlarnn baflnda Uluslararas hukukun kaynaklar gelmektedir.
b. Yargsal kararlar (itihat) ve doktrin (reti),
Uluslararas hukukun asli kaynaklar olarak kabul edilir.
c. Devletler ve uluslararas rgtler, uluslararas
hukukun kiflileridir.
d. Uluslararas hukuk kiflileri arasndaki iliflkiler
erevesinde doabilecek uluslararas uyuflmazlklarn zm de uluslararas hukukun ilgi alan ierisindedir.
e. Deniz, gl, kanal, akarsular, hava ve uzayn uluslararas stats Uluslararas hukuk alan ierisinde incelenmektedir.
3. Afladakilerden hangisi Uluslararas hukukun inceleme alanna dahil deildir?
a. Yasama, yrtme ve yargnn iflleyifli
b. Halklarn geleceklerini tayin etme hakk
c. Devletin egemenlik yetkileri
d. Egemenliin korunmas
e. Devletlerin ve hkmetlerin tannmas
4. 1982 Anayasasnn genel esaslar blmnde afladakilerden hangisine yer verilmemifltir?
a. Anayasann yaplfl nedenleri
b. Devletin flekli
c. Devletin btnl, resmi dili, bayra
d. Devletin temel ama ve grevleri
e. Anayasann balayclna ve stnlne iliflkin esaslar
5. Osmanl mparatorluunda 1876 tarihinde iln edilen ilk Anayasa olan Kanun-i Esasi iin, afladakilerden
hangisi sylenemez?
a. Padiflahn tek tarafl iradesiyle yaplmfl bir ferman Anayasadr.
b. ki kanatl bir yasama organ oluflturulmufl (Meclis-i Umumi); bunlardan Heyet-i Mebusan yelerinin Padiflah tarafndan seilip atanmas, Heyeti
Ayan yelerinin halk tarafndan seilmesi yntemi benimsenmifltir.
c. lk kez -ksmen de olsa- halk temsil eden bir
parlamento kurulmufltur.
d. Padiflahn sorumsuzluu ve kutsall anlayfl ile
yasama-yrtme iliflkilerindeki stnl bu
Anayasada srdrlmfltr.
e. Kanun-i Esaside yaplan 1909 deifliklikleri,
1876da iln edilen ilk biiminden farkl olarak,
Padiflahn tek tarafl iradesiyle deil, Meclisin giriflimi ve katlmyla gereklefltirilmifltir.
6. 1921, 1924 ve 1961 Anayasalar ile ilgili olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Egemenliin kaytsz flartsz millete ait olduu
ilk kez 1921 Teflkilat- Esasiye Kanununda ifade
edilmifltir.
b. 1921 Teflkilat- Esasiye Kanunu, yasama ve yrtme yetkilerinin Parlamentoda toplanmasn
ngren meclis hkmeti sistemini benimsemifltir.
c. 1924 Anayasas iin; meclis hkmeti sisteminin
baz etkileri devam ediyor olsa da, yasama-yrtme iliflkisi asndan bu Anayasann parlamenter sisteme yakn bir dzenleme getirdii
sylenebilir.
d. Devletin insan haklarna dayanmas, ayn zamanda sosyal bir hukuk devleti olmas 1921,
1924 ve 1961 Anayasalarnda yer alan ilkelerdir.
e. 1924 Anayasas zaman iinde nemli deiflikliklere uramfltr, rnein, 1928de devleti laiklefltirme ynnde nemli admlar atlmfltr.
7. Afladakilerden hangisi merkezi idarenin baflkent

teflkilat iinde yer almaz?
a. Cumhurbaflkan
b. Baflbakan
c. Bakanlar Kurulu
d. Bakanlklar
e. TRT
8. dare Hukuku ile ilgili olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. dare hukukunun konular arasnda idarenin kuruluflu, yani idari teflkilat nemli bir yer tutar.
b. dari teflkilata hakim olan temel ilke idarenin
btnl ilkesidir.
c. Bir kiflinin memur olarak atanmas, idarenin dzenleyici ifllerindendir.
d. Kolluk hizmeti, idarenin en nemli faaliyetlerindendir.
e. darenin sahip olduu yetkileri kullanmas sonucunda bir zarar ortaya karsa, idarenin sorumluluu doar.
9. Afladakilerden hangisi, Ceza Hukukuna yardmc
disiplinlerden biri deildir?
a. Kriminoloji
b. Kriminalistik
c. Viktimoloji
d. Adli tp
e. Sosyal gvenlik hukuku
10. Afladakilerden hangisi Vergi Hukukunun asli kaynaklarndan deildir?
a. Kanun hkmnde kararname
b. Tzk
c. Uluslararas andlaflma
d. Aklayc genel tebliler
e. Ynetmelikler
221
Yaflamn inden
Anayasa Mahkemesi ve Uluslararas Anlaflmalar
Rona Aybay
Bir uluslararas anlaflmann, resmen onaylandktan sonra anayasaya aykrlk nedeniyle iptal olunmas, uluslararas hukuk asndan birtakm ciddi sorumluluklara yol aabilir. Bu nedenle, onaylanmfl bir anlaflmann
anayasa yargs denetimi dflnda tutulmas yerindedir.
Ancak Trk anayasasyla badaflmaz hkmler ierdii savlanan metinlerin, onay aflamasndan nce Anayasa Mahkemesince denetimden geirilebilmesi de
gerekir.
Ana muhalefet Partisi CHPnin, Akkuyuda nkleer
santral kurulmasn ngren kanunun anayasaya aykrl savyla Anayasa Mahkemesine baflvurma giriflimi, uluslararas anlaflmalarn Anayasa Mahkemesince
denetlenmesi konusunu yeniden gndeme getirmifl
grnyor. AKP Grup Baflkanvekili Bekir Bozda, anayasann 90. maddesi karflsnda, byle bir baflvurunun
anayasaya aykr olduunu saptamfl ve bu grfln
aklamfl. AKP Grup Baflkanvekili, CHPnin, Akkuyuda nkleer santral kurulmasna iliflkin kanunu, Anayasa Mahkemesine gtrme kararn deerlendirirken, CHPnin konuyu Anayasa Mahkemesine gtrmesi anayasann 90. maddesine aykr bir baflvurudur
demifl.
Anayasann ilgili hkmne gre tzel kifliler (ve doal
olarak siyasal partiler) de iinde olmak zere Herkes,
meflru vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg
mercileri nnde davac veya daval olarak iddia ve savunma ile adil yarglanma hakkna sahiptir (m.36/I).
Ana muhalefet partisinin, anayasadan ald yetkiyi kullanarak Anayasa Mahkemesine baflvurmas meflru vasta ve yollar dflnda bir yntem midir? Anayasa Mahkemesine yaplmfl baflvuruda bir yanlfllk, savlarn hukuksal dayanaklarnda yetersizlik saptanrsa, dava mahkemece reddolunur; byle bir durum yoksa dava kabul
edilir ve kanun iptal edilir.
Anayasann bu konuyla ilgili hkm flyledir: Usulne
gre yrrle konulmufl milletleraras anlaflmalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anaysa Mahkemesine baflvurulamaz.
(madde 90/son f. ilk tmce).
Anayasa Mahkemesine baflvurulmasnn anayasaya aykr olduu sznn ciddiye alnp tartfllabilmesi iin,
ncelikle sorulmas gereken husus; bu aflamada ortada
222
usulne gre yrrle konulmufl bir uluslararas anlaflma olup olmaddr. Anayasann 90. maddesinin
anlamn ve gemiflini bilenler, 1924 Anayasasnn devletlerle mukavele ve muahede akdi yetkisini TBMMye
veren hkmn, 1961 Anayasas ile yrrlkten kalkmfl
olduunu bilirler. Gnmzde TBMMnin, uluslararas
anlaflmalarla ilgili yetkisi, onaylamak deil, onaylamay bir kanunla uygun bulmaktr. Onay ifllemi, uluslararas hukuk kurallar uyarnca, yrtme organnca,
yani hkmete yaplr.
Nitekim, sz konusu 6007 sayl kanunun ad da bunu
gstermektedir: TC Hkmeti ile Rusya Federasyonu
Hkmeti arasnda (...) Akkuyu sahasnda bir nkleer
g santral tesisine ve iflbirliine iliflkin anlaflmann
onaylanmasnn uygun bulunduu hakknda kanun.
Bu aflamada, ortada usulne gre onaylanmfl bir uluslararas anlaflma metni deil, TBMMce kabul edilmifl bir
kanun vardr. Bu metin, her kanunda bulunan yrrlk
ve uygulama maddeleri dflnda tek bir maddeden oluflsa da bir kanundur. Kanunlarn, anayasaya flekil ve esas
bakmndan uygunluunu denetlemek de Anayasa Mahkemesinin bafllca grevidir (AY. m. 148). Anayasa Mahkemesi, 6007 sayl kanunla onaylanmas uygun bulunan metnin, AY m. 90 anlamnda bir uluslararas anlaflma olup olmadn saptamak durumundadr.
Uluslararas sorumluluk
Onaylanmfl bir uluslararas anlaflmann, onay iflleminden sonra anayasaya aykrlk gerekesiyle iptal edilmesi, devletin o anlaflmayla kabul ettii ykmllkleri yerine getirememesi sonucunu dourur. Bu da, uluslararas hukuk karflsnda devleti g durumda brakabilir. Byle bir durumda, anlaflmann niteliine ve kapsamna gre (ve ne yazk ki, gnmz dnyasnda devletin uluslararas iliflkiler alanndaki gcne gre) deiflen llerde, birtakm yaptrmlarn uygulanmas sz
konusu olabilir. Anayasadaki usulne gre yrrle
konulmufl uluslararas anlaflmalarn anayasaya aykrlnn denetlenmesini engelleyen hkmn varlk nedeni budur.
Ancak Trk anayasasyla badaflmaz nitelikte hkmler
ierdiinden kuflku duyulan anlaflmalarn da, yarg denetiminden geirilebilmesini salamak gerekir.
TBMMce kabul edilmifl bir kanun ve yasa deifliklikleri Anayasa Mahkemesince anayasaya uygunluk denetiminden geirilebilirken, anlaflmalarn btnyle denetim dfl kalmas, anayasann temel ilkelerinden olan
hukuk devleti kavramyla badaflmamaktadr.
Bu noktada, 1961 Anayasasndan bu yana, ok byk

bir eksiklik, her vesileyle karflmza kmaktadr. Bu, ksaca ndenetim denilen denetim trnn, 1961 Anayasas metninden -deyim yerindeyse- son dakikada karlmfl olmasnn sonucudur. Bu konudaki olgusal bilgileri ve elefltirilerimi, gerek bu stunlarda gerek baflka
yerlerde yllardr akladm iin, burada ok ksa olarak yineliyorum: 1961 Anayasasnn hazrlk evresinde,
anayasann btnn kapsayan, sistematik tasar
(taslak) ortaya kmflt: Ksa adlaryla n-Tasar (Onar
Tasars), SBF Tasars, Temsilciler Meclisi Tasars.
Anayasa Mahkemesine anlaflmalar konusunda bir tr
n-denetim yetkisi tanyan bir dzenleme, tasarda
da yer almflt. Anayasa Mahkemesini btnyle devre
dfl brakan hkm, grnfle gre, Kurucu Meclisin
askeri kanad MBKnin kararyla anayasaya girmifltir.
Askeri kanadn bu tutumunun nedenlerinin aklanmas tarihe karfl bir grevdir.
n-denetim nedir?
Bizim Anayasa Mahkememizin, uluslararas anlaflmalarla ilgili denetim yetkisinin olmamasna karfllk, baz
devletlerde anayasa mahkemelerinin, ksaca n-denetim dediimiz trden bir yetkisi vardr. Bunun rnei,
Trkiye ile Ermenistan arasnda imzalanmfl olan uluslararas anlaflma niteliindeki protokollerin, Ermenistan
Anayasa Mahkemesince denetimden geirilmesinde
grlmfltr.
n-denetimin kabul edildii sistemlerde, devletin anayasasyla badaflmaz hkmler ierdii ileri srlen
uluslararas anlaflmalar, onaylanmadan nce Anayasa
Mahkemesinin denetiminden geirilmekte; anayasaya
aykr bulunan anlaflmalarn onaylanmasna olanak bulunmamaktadr. Ortada henz onaylanmfl bir anlaflma
bulunmad iin, devletin uluslararas sorumluluu da
sz konusu olmamaktadr.
Sonu
Bir uluslararas anlaflmann, resmen onaylandktan sonra anayasaya aykrlk nedeniyle iptal olunmas, uluslararas hukuk asndan birtakm ciddi sorumluluklara
yol aabilir. Bu nedenle, onaylanmfl bir anlaflmann
anayasa yargs denetimi dflnda tutulmas yerindedir.
Ancak Trk anayasasyla badaflmaz hkmler ierdii
savlanan metinlerin, onay aflamasndan nce Anayasa
Mahkemesince denetimden geirilebilmesi de gerekir.
1982 Anayasasnn demokratiklefltirilmesi ad altnda
tutarsz ve birbiriyle uyumsuz hkmlerden oluflan paketler hazrlanrken, Ermenistan Anayasa Mahkeme-
223
Okuma Paras
sinde bulunan yetkinin niin bizim Anayasa Mahkememizden esirgendii de sorulmaldr.
Trkiye Barolar Birliinin istei zerine, aralarnda bulunmaktan onur duyduum bir grup hukuku tarafndan hazrlanan ve bir kitap olarak yaymlanan gerekeli TC Anayasa nerisi (TBB yayn, 1. bas Ekim 2007)
bu n-denetimin nasl yaplacan gstermifltir (neri
m.103). zetle, onaylanmas ngrlen anlaflma metni,
TBMMye sunulacak, cumhurbaflkan, siyasal partiler ya
da 20 milletvekili 30 gn iinde Anayasa Mahkemesine
baflvurarak denetim isteminde bulunabilecektir. Anayasa Mahkemesince, anayasa ile badaflmaz bulunan
metinler onaylanamayacaktr.
Kaynak: 26 Temmuz 2010, http://cumhuriyet.com.tr
/?hn=160826
1. Ceza Dairesi 2002/4703 E., 2003/1319 K.

LDRMEYE TAM TEfiEBBS
TEKERRR
5663 S. KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA
KANUNUNDA ... [ Madde 1 ]
ZET
HIRSIZLIK N GRD EVDE UYANAN MAKTULEY
LDREN SANIIN, BRAZ SONRA MAKTULENN OLU LE KARfiILAfiARAK ONUN KARNINA, DALAK, MDE, VE BAIRSAKLARINA BIAKLA VURMASI SONUCUNDA AMELYATLA DALAI IKARILARAK MADURUN HAYATININ KURTARILMASI OLAYINDA;
OLAY BTNL GZETLDNDE SANIIN EYLEMNDEK KASTIN MADURUN YAfiAMINA YNELK OLDUUNUN KABUL GEREKR. OLAYDA SANIK LDRME VE GASP SULARININ CEZASINDAN
KURTULMAK AMACIYLA LDRMEYE TAM TEfiEBBS SUUNU fiLEMfiTR. MUHTELF CEZALARIN TMA SURETYLE NFAZI YAPILAN MAHKUMYETN
TEKERRRE ESAS OLABLMES N, TMAEN TESS
OLUNAN SONU CEZA YNNDEN BHAKKIN TAHLYE TARHNN TESPT GEREKL VE YETERLDR.
BHAKKIN TAHLYE TARH SORULDUKTAN SONDA
TEKERRR HKMNN UYGULANMASININ GEREKMES HALNDE, NCELKLE VARSA ZEL TEKERRRE UYGUN EN AIR CEZA YOKSA GENEL TEKERRRE UYGUN EN AIR CEZA BULUNARAK, BUNUNLA
SINIRLI KALINMAK SURETYLE TEKERRR UYGULAMASI YAPILMALIDIR. BHAKKIN TAHLYE TARH TEKERRRE UYGUN DEL SE, TCKNUN 17. MADDES
UYARINCA fiLEM YAPILMALIDIR. TEKERRR HESABINDA AY OLARAK VERLEN CEZANIN ARTIRIMI SIRASINDA CEZA YILA DNfiTRLEMEZ.
tihat Metni
Hrszlk suunu kolaylafltrmak maksadyla Firdevsi ldrmekten, ifllemifl olduu suu gizlemek, delil ve emarelini ortadan kaldrmaktan ve de kendini cezadan kurtarmak maksadyla Dursun da uzuv tatili niteliinde bakla yaralamaktan hrszlktan ve gasp suuna eksik
derecede teflebbsten sank Gven yaplan yarglanmas sonunda: 15 ay geceli gndzl bir hcrede tecrit
edilmek suretiyle mebbet ar hapis cezasyla hkmllne iliflkin (Giresun Ar Ceza Mahkemesi)nden
verilen 27.8.2002 gn ve 111/147 sayl hkmn Yargtayca incelenmesi sank tarafndan istenilmifl olduun-
224
dan dava dosyas C.Baflsavclndan tebliname ile Dairemize gnderilmekle: incelendi ve afladaki karar tespit edildi.
lm sonucunu douran eylemin ve husule getirilen
lezyonlarn mahiyetine gre, maktulenin baz hastalklarnn lme karfl direncini azalttndan bahisle suun TCK.nun 452/2. maddesi ile deerlendirilmesi gerektii yolundaki Adli Tp Trabzon Grup Baflkanlnn
raporu yerine, kiflide kronik solunum ve dolaflm sistemi hastal bulunmakla birlikte maruz kald travmalara bal sada tm kaburgalarda, solda 3 adet kaburgadaki krk, az ve burun kapatlmas yafll kiflilerde
bafll baflna lm tevlid edebildii cihetle lmn az
burun kapatlmas ve gs bassna bal solunun yetmezliinden ileri geldii yolundaki Adli Tp Birinci ihtisas Kurumunun mtalaas kabul edilerek sua ldrme
vasf verilmesinde bir isabetsizlik grlmemifl bu konuda Adli Tp Genel Kurulundan grfl alnmas gerektiinden bahisle bozma neren teblinamedeki dflnceye ifltirak edilmemifltir.
Toplanan deliller karar yerinde incelenip, sann ldrme ve gasp sular ile madura ynelik suunun sbutu kabul, olufla ve soruflturma sonularna uygun flekilde ldrme ve gaspa eksik teflebbs sularnn nitelii tayin, cezay azaltc bir sebep bulunmad taktir
klnmfl, savunmas inandrc gerekelerle reddedilmifl,
incelenen dosyaya gre verilen hkmde bozma sebepleri dflnda isabetsizlik grlmemifl olduundan,
sann sbuta iliflen ve yerinde grlmeyen temyiz itirazlarnn reddine,
Ancak:
1. Hrszlk yapmak amac ile girdii evde uyanan maktuleyi ldren sann, biraz sonra karfllaflt maktulenin olu olan madurun karnna, dalak, mide ve
barsak yaralanmasna ve ameliyatla dalann karlarak hayatnn kurtarlmasna mncer olacak flekil
ve fliddetle bakla vurmasnda olay btnl de
gzetildiinde kastnn yaflama ynelik olduunun
kabul ile ldrme ve gasp sularnn cezasndan
kurtulmak iin iflledii ldrmeye tam teflebbs suundan TCK.nun 450/9 ve 62. maddeleri ile tecziyesi yerine sua yaralama vasf verilmesi,
2. Muhtelif cezalarn itimai suretiyle infaz yaplan
mahkumiyetin tekerrre mesnet olabilmesi iin, itimaen tesis olunan sonu ceza ynnden bihakkn
tahliye tarihinin tespitinin gerekli ve yeterli olduu,
itimaya dahil olan mnferit cezalarn birbirinden
tefrik olunarak herbiri ynnden flartla bihakkn tah-
liye tarihleri nazari olarak tespit olunup hangisi msaitse o ceza bakmndan tekerrr uygulamas yaplamayaca cihetle, Tokat Asliye Ceza Mahkemesinin 22.3.1995 gn ve 1995/18 mut. Sayl karar ile
itimaen tayin edilen 11 yl 72 ay 251 gn hapis cezasnn bihakkn tahliye tarihi sorulduktan sonda tekerrr hkmnn uygulanmasnn gerekmesi halinde ve ancak bundan sonra ilamda yer alan cezalardan ncelikle varsa zel tekerrre uygun en ar ceza yoksa genel tekerrre uygun en ar ceza bulunmak ve bununla snrl kalnmak suretiyle tekerrr
uygulamas yaplmas, itimaen tesis olunan ceza,
bihakkn tahliye tarihi itibariyle tekerrre elveriflli
deilse, bu takdirde TCK.nun 17. maddesi uyarnca
ifllem yaplmas gerekirken yaplmayarak eksik nceleme sonucu TCK.nun 81. maddesi ile uygulama
yaplmas,
3. Kabule ve uygulamaya gre de;
Sana yaralama suundan verilen cezann 9 yl 12
ay olduu dikkate alnp tekerrrle artrm yapldnda ay olarak verilen cezann yla dnflemeyecei gzetilerek artrm sonucu 9 yl 18 ay yerine 10 yl
6 ay ar hapis cezasna hkmolunmas,
Kanuna aykr ve sann sair temyiz itirazlar bu itibarla yerinde bulunduundan, aleyhe temyiz olmadndan CMUK.nun 326. maddesi uyarnca ceza
miktar ynnden kazanlmfl hakka riayet flartyla
hkmn ksmen teblinamedeki dflnce gibi (BOZULMASINA), 9.6.2003 gnnde oybirlii ile karar
verildi.
Kaynak: http://emsal.yargitay.gov.tr/VeriBankasiIstemciWeb/
225
1. d
Sra Sizde 1
Bir hukuki iliflkinin kamu hukuku iliflkisi olup olmadn tespit etmede, baflka bir deyiflle, kamu hukukuzel hukuk ayrmnda yararlanlan teori veya ltlerden birinin genel olarak kabul grdn sylemek
mmkn deildir. Bununla birlikte tm teoriler kamu
hukuku-zel hukuk ayrmnn bir boyutunu aklamaktadr. Dolaysyla bir hukuki iliflkinin mahiyetini belirlerken bu ltler erevesinde birka adan deerlendirme yapmak faydal olacaktr.
2. b
3. a
4. a
5. b
6. d
7. e
8. c
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Kamu Hukuku ve Dallar

Yantnz yanlfl ise Uluslararas Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Uluslararas Hukuk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Anayasa Hukuku konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise dare Hukuku konusunu
Yantnz yanlfl ise dare Hukuku konusunu
Yantnz yanlfl ise Ceza Hukuku konusunu
Yantnz yanlfl ise Vergi Hukuku konusunu
Sra Sizde 2
Uluslararas rf ve det ile iyiniyet ilkesi gibi genel hukuk ilkeleri ve iyi komfluluk iliflkileri gibi uluslararas
hukuka zg genel ilkeler de Uluslararas hukukun asli kaynaklar arasnda yer alr. Yargsal kararlar (itihat)
ve doktrin (reti) ise uluslararas hukukun yardmc
kaynaklar olarak kabul edilir.
Sra Sizde 3
Uluslararas hukuk kiflileri arasnda sz konusu olabilecek iliflkilere rnek olarak; diplomatik iliflkiler, konsolosluk ayrcalklar, uluslararas antlaflmalarn imzalanmas iin yaplan grflmeler verilebilir.
Sra Sizde 4
Bafllang blm anayasalarn ounda bulunur. Bafllanglarda, Anayasann felsefesi, yapld dnemin siyasal ve toplumsal koflullar, yaplfl nedenleri, dayand temel ilke ve deerler ortaya konur. Bafllang blm edeb bir slupla kaleme alnan, genellikle hukuk
kural nitelii taflmayan bir metin olmakla birlikte, Anayasann bir paras saylabilir. rnein, 1982 Anayasasnn 176. maddesine gre; Anayasann dayand temel grfl ve ilkeleri belirten bafllang ksm, Anayasa
metnine dhildir.
Sra Sizde 5
1876 Anayasas, yasa nnde eflitlik, kifli zgrl ve
dokunulmazl, basn zgrl, eziyet, iflkence, msadere ve angarya yasa gibi ok sayda hak ve zgrlkle nemli yargsal gvenceleri tanmfltr. Ancak tannan bu hak ve gvenceler, Anayasada Padiflaha tannan srgn yetkisiyle etkisiz klnmfltr.
226
Sra Sizde 6
1961 Anayasas, 1924 Anayasasna gre ok daha genifl
ve ayrntl bir hak ve zgrlkler listesi sunmaktadr.
nceki Anayasadan farkl olarak salk, sosyal gvenlik, sendikal haklar gibi sosyal ve ekonomik haklar ilk
kez bu Anayasada yer bulmufltur. Siyasal partiler de,
1961 Anayasasnda demokratik yaflamn vazgeilmez
unsuru olarak tanmlanmfltr. 1961 Anayasas, hak ve
zgrlkleri saymakla yetinmemifl; hak ve zgrlklerin kullanmnn glefltirilmesi ya da engellenmesini
nleyici gvenceler de getirmifltir.
Sra Sizde 7
Anayasal ilkeler flunlardr: Atatrk milliyetiliine bal
devlet, nsan haklarna saygl devlet, Laik devlet, Demokratik devlet, Sosyal devlet, Hukuk devleti.
Sra Sizde 8
darenin hukuka uygunluu; idarenin tm faaliyetlerini
yrtrken hukuka, yani Anayasaya ve yasalara uygun
davranmak zorunda olmasdr. darenin hukuka uygunluu, hukuk devleti ilkesinin de gereklerinden biridir.
Anayasamzn 125. maddesine gre: darenin her trl eylem ve ifllemlerine karfl yarg yolu aktr. darenin hukuka uygun davranp davranmad ve eer hukuka aykr davranmflsa hangi yaptrmn uygulanaca
yarg organ tarafndan tespit edilir. lk derece mahkemeleri (idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri) ve
st derece mahkemelerinden (blge idare mahkemeleri ve Danfltaydan) oluflan idari yarg, idarenin hukuka
uygunluunu salar.
Sra Sizde 9
Ceza hukuku, sulularn cezalandrlmasn salad
iin baflka kiflilerin su ifllemesini de engeller. Bu yanyla ceza hukuku koruyucu bir ifllev grr.
Sra Sizde 10
Vergi hukukunda, vergi yasalarnn uygulanmas meselesi bafll altnda; vergi yasalarnn hangi devletin veya
devletlerin snrlar ierisinde nasl uygulanaca, vergi
yasalarnn yrrle girmesi ve yrrlkten kalkmas,
vergi yasalarnn yorumu, vergi hukukunda boflluk doldurma ve takdir yetkisi gibi konular deerlendirilir.
Sra Sizde 11
Vergi uyuflmazlklar esas olarak, idari (uzlaflma ve vergi hatalarnn dzeltilmesi) ve yargsal yolla (vergi yargs) zlr.
Adal, E. (2011). Hukukun Temel lkeleri El Kitab,

stanbul: Legal.
Anayurt, . (2011). Hukuka Girifl ve Hukukun Temel
Kavramlar, Ankara: Sekin Yaynclk.
Aybay, A. ve Aybay, R. (2011). Hukuka Girifl, stanbul:
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Aydn, N. (2009). Hukuka Girifl Temel Kavramlar,
Ankara: Adalet Yaynevi.
Nisan Kitabevi.
Battal, A. (2011). Hukukun Temel Kavramlar,
Ankara: Sekin Yaynclk San. ve Tic. Afi.
Bozkurt, E. (2011). Genel Hukuk Bilgisi, Ankara:
Yetkin Basm ve Yaymclk A.fi.
Dinkol, A. (2011). Hukuka Girifl, stanbul: Der
Yaynlar.
Gzler, K. (2011). Hukukun Temel Kavramlar,
Bursa: Ekin Kitabevi.
Gzbyk, A. fi. (2011). Hukuka Girifl ve Hukukun
Temel Kavramlar, Ankara: Turhan Kitabevi.
Griz, A. (2011). Hukuk Bafllangc, Ankara: Siyasal
Kitabevi.
http://emsal.yargitay.gov.tr/VeriBankasiIstemciWeb/
Kayhan, fi. (2011). Hukukun Temel Kavramlar,
Ankara: Sekin Yaynclk San. ve Tic. Afi.
fien, E. (2010). Hukuka Girifl, stanbul: Der Yaynlar.
www.tdk.gov.tr
Ylmaz, Ejder (2011). Hukuk Szl, Ankara: Yetkin
Basm ve Yaymclk Afi.
Szlk
227
Szlk
A
Butlan: Bir hukuki ifllemin hkm dourmas iin uyulmas

gereken temel ve biim koflullarndan birinin bulunma-
Adalet: Herkesin hakkn tanma; karfllkl zt yararlar arasn-
mas hkmszlk,mutlak butlan, nisbi butlan, iptal edi-
da hakka uygun olan eflitlik veya denge; zulmetmeme;
lebilirlik ve yokluk adlaryla anlrlar.
insafl davranma.
Adli yarg: Anayasa, idar ve asker yarg dflnda kalan btn
yarg faaliyetini ieren yarg faaliyeti.
Ahde vefa: Yaplan szleflmelere uyulmasnn zorunlu olma-
C-
Cebri icra: Kendi arzularyla borlarn demeyen borlularn borlarn Devlet kuvveti (basks) ile demelerinin
s kural; verilen sze uyma.
salanmasdr; alacakllarn alacaklarn alabilmeleri iin
Aile hukuku: Aileyi oluflturan kiflilerin karfllkl hak ve g-
Devlet organlarna baflvurmalar ve ilgili icra (kamu) da-
revlerini dzenleyen hukuk dal. Medeni Kanunun eflit-
irelerinin, (gereinde) zor kullanarak, borluyu borcunu
li hkmleri aile hukukunu dzenler; bu hkmler, niflanlanma, evlenme, boflanma, nesep, nafaka, aile baflkanl, aile mallar, vesayet gibi hkmlerdir.
Akit: Szleflme.
Aksi ile kant: Bir sorunun zmnde, dzenlenmifl bulu-
demeye zorlamalar.
Ceza: Yasay ineyen kifliye, yntemine gre mahkemeler
(veya dier yetkililer) tarafndan uygulanan yaptrm.
Ciro: Bono, ek, polie gibi kambiyo senetlerinin hak sahibi
tarafndan baflkasna devredilmesi iin szkonusu senet-
nan aksi bir kuraldan hareket ederek sonuca varma.

Anayasa: Bir devletin ynetim biimini belirten, yasama, yrtme, yarglama glerinin nasl kullanlacan gste-
lerin arkasnn imzalanmas ifllemi.

ek: Emre yazl senettir; deme aracdr. ekte, ek kelimesi, kaytsz flartsz bir bedelin denmesi iin havale, de-
ren, yurttafllarn kamu haklarn bildiren temel yasa.
yecek kimsenin ad soyad, deme yeri, keflide gn,
Askeri yarg: Askeri kaza, askeri yarg, askeri mahkemeler

ve disiplin mahkemeleri tarafndan yrtlr; bu mahkemeler, asker kiflilerin askeri olan sular ile, bunlarn
keflide yeri ve keflidecinin imzas bulunmaldr.

ok tarafl hukuksal ifllem: Hukuksal durumun hkm ve
sonu dourabilmesi iin tek tarafl irade aklamasnn
asker kifliler aleyhine veya askeri yerlerde yahut asker-
yetmeyip birok irade beyannn aklanmasnn gerekli
lik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iflledikleri sular-
olduu hukuksal ifllem; rnein, szleflmeler, kararlar.
dan doan ve askerlerle ilgili olarak kanunlarn dzenledii idari ifllemlerin iptali ve tazmini ile ilgili davalara
bakmakla grevlidir.
Ayrt etme gc: Temyiz kudreti.
Ayni haklar: Kiflisel haklarn aksine olarak, eflya (nesne) zerinde dorudan doruya mutlak egemenlik yetkisi veren
ve herkese karfl ileri srlebilen haklar; mala (fleye) ve
zellikle onun mlkiyetine iliflkin haklar.
D
Danfltay: Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile grevlendirilmifl bulunan yksek idare mahkemesi, danflma ve inceleme mercii.
Dava hakk: Herkesin meflru vasta ve yollardan yararlanarak
mahkeme nnde davac veya daval olarak bulunabilmesi hakk.
Davac: Dava eden kimse, mddei.
Babalk davas: Evlilik dfl doan ocuun anasnn ve ocuun, babaya veya miraslarna karfl, doumdan nce
veya doumdan sonra bafllayarak en ge bir yl iinde
at babaln yarg karar ile belirlenmesine ynelik
dava.
Berat: Resm belge.
Bilimsel yorum: Hukuk kurallarnn bilim adamlar tarafndan yaplan yorumu; bilimin gereklerine uygun flekilde
yorumlama.
Bor iliflkisi: Bir yanda alacakl, dier yanda borlu bulunan
ve birinin dierine bir edada bulunmas sonucunu douran hukuksal iliflki.
Daval: Dava edilen (kimse), mddeialeyh.

Defi: Bir borlunun borcunu, kesin veya geici olarak tamamen veya ksmen yerine getirmekten kanmak iin dayand hukuksal nedenler; rnein, zamanaflm defi.
Defi, davann baflnda (esasa cevap sresi iinde) ileri
srlmelidir; aksi takdirde bir daha ileri srlemez, srlrse savunmann geniflletilmesi yasa ile karfl karflya gelinir.
Doktrin: reti; bilim adamlarnn grflleri.
Donatan: Gemisini deniz ticaretinde kullanan gemi sahibi;
kendisinin olmayan bir gemiyi kendi adna deniz ticaretinde bizzat veya bir kaptan araclyla kullanan kimse
nc kiflilerle olan iliflkilerinde donatan saylr.
228
Eda davas: Davalnn bir ifl yapmaya, bir ifada (edada) bu-
Hak: Hukuken korunan menfaat; adalet; insaf; hakkaniyet; ki-
lunmaya veya bir ifl yapmamaya, bir ifada bulunmamaya
flilere tannan yetki, davranfl zgrl; edinebilme, sa-
mahkm edilmesinin istenildii dava.
hiplik ileri srebilme yetkisi; yasaca tannan ayrcalk.
Edim: fa; eda; borlanlan fley; borcun konusu; alacaklnn
Hak ehliyeti: Medeni haklardan yararlanma ehliyeti; her in-
borludan yerine getirmesini talep etme hakk bulundu-
sann hak ehliyeti vardr; insanlar, hukuk dzeninin s-
u ve borlunun yerine getirmekle ykml olduu hareket biimi; bu, genellikle bir verme, yapma veya ver-
nrlar iinde, haklara ve borlara ehildirler.

Haksz fiil: Bir kimsenin, ister bile bile (kasden), ister savsa-
meme, yapmama biiminde olur.
ma (ihmal) yoluyla olsun, bir baflkasnn hukuka aykr
Equity law (hakkaniyet ve nefaset hukuku): ngiliz hukukunda, geleneklerin sertliini gidermek zere hakkani-
olarak zarara uramasna neden olan eylemi.

Hata: stemeyerek ve bilmeyerek yaplan yanlfl, kusur, yanl-
yete dayanlarak verilen kararlardan doan hakkaniyet

ve nesafet hukuku.
ma, yanlg.
Hsmlk: Birbirin kan, evlenme veya evlat edinme szleflme-
Ergin: Reflit; onsekiz yafln doldurmufl, evlenmifl veya mah-
si gibi doal veya szleflmesel bir bala yaklaflmfl olan-
keme kararyla ergin klnmfl kifli.

Evleviyet: ncelik
lar arasndaki yaknlk; akrabalk.

Hile: Aldatma; yanltma; bir kimsenin; kendi davranfl biimi
veya sarf ettii szler ile dier bir kimseyi bir irade be-
yannda bulunmaya veya bir szleflme yapmaya ynelt-
Fail: Yapan; suu iflleyen; fiili (eylemi) yapan.
mek iin yanlfl bir fikir doufluna veya yanlfl fikrin de-
Federasyon: Savunma ve dfl politika alannda dayanflma

amacyla birden fazla devletin bir birlik devleti iinde
vamna bile bile neden olmasdr.

Hukuki fiil: Hukuki sonu douran ve kifli elinden kan ey-
birleflmesi. Ayn alandaki eflitli kurulufllar bir arada toplayan dayanflma birlii.
lem.
Hukuki ifllem: Bir veya birden ok kiflinin hukuksal bir so-
Feragat etme: Vazgeme.
nuca ynelttikleri irade aklamas. Hukuki ifllem, vasi-
Feshi ihbar: Szleflmelerde, taraflardan birinin szleflme h-
yetname dzenlenmesinde olduu gibi tek yanl; szlefl-
kmlerine devam etmemek hakkndaki iradesini dier

tarafa bildirmesi; srekli bor iliflkilerinde, szleflmenin
me veya kararda olduu gibi iki (ok) yanl da olabilir.

Hukuki olay: Hukuki sonu douran ve insan eliyle olmayan
tek yanl olarak ileriye dnk flekilde ortadan kaldrlaca yolundaki beyan; feshin bildirilmesi.
olay.
Hukuki sorumluluk: Ceza ve disiplin sorumluluu dflnda
Fesih: Bozmak; geersiz hale getirmek; hkmden dflr-
kalan zel hukuktan doan sorumluluk; hukuki sorum-
mek.
luluk, kural olarak denceyi (tazminat) gerektirir, rne-
Fiil ehliyeti: Medeni haklar kullanma ehliyeti; ayrt etme g-
in, haksz fiil failinin tazminat sorumluluu.
cne sahip ve kstl olmayan her ergin kiflinin fiil ehliye-
Hukuki tayir: flleme; bir kimsenin malik olmad fleyi iflle-
ti vardr; fiil ehliyetine sahip olan kimse, kendi fiilleriyle
mesi veya baflkalafltrmas; rnein, baflkasna ait bir mer-
hak edinebilir ve bor altna girebilir; ayrt etme gc

bulunmayanlarn, kklerin ve kstllarn fiil ehliyeti
merden heykel yapmas.

Hkmsz: Geersiz; hukuki geerlilii olmayan; batl; iptal
yoktur; kanunda gsterilen ayrk durumlar dflnda, ayrt

etme gc bulunmayan kimsenin fiilleri hukuki sonu
dourmaz.
edilebilir; keenlemyekn.
Hsnniyet: yiniyet
I-
Iztrar: aresizlikten ve zorda kalmaktan dolay, bir ifli yap-
Gaip: Gyaba kalan kifli; yitik; yok olan kifli, hazr olmayan kifli; kaybolan ve kendisinden uzun sre haber alnamayan kifli.
mak zorunda kalmak.

bra: Aklama; bortan kurtarma; alacaklnn, borlusunda bulunan alacandan tamamen veya ksmen vazgemesi.
Grev: flbrakm; iflilerin, iflverene isteklerini kabul ettirmek
cap: neri; taraflardan birinin dierine yapt ve kabul edil-
ve onlara bu yolda baskda bulunmak iin aralarnda
dii takdirde szleflmenin oluflmasn salayacak nitelik-
verdikleri karara gre toplu olarak ifli brakmalar.
teki neri.
Szlk
tihat: Karar
Kusur: Tazminat (denceyi) veya cezalandrlmay gerektiren

hukuka aykr davranfl biimi; kusur, kast, ihmal veya
dari yarg: dari uyuflmazlklarn zm; idari uyuflmazlk-
tedbirsizlik sonucunda ortaya kar; ayrca borlunun sz-
larla ilgili yarg kolu (dal); idari kaza.
leflmenin gereklerini yerine getirmemesi akd kusurdur.
ddia: Sav; bir konu ile ilgili olarak srarl bir flekilde ne srlen grfl; bir davada, taraflarn istemlerini ve karfllk
Kusur sorumluluu: Sorumluluun domas iin kusurun

arand sorumluluk tr.
istemlerini ne srmeleri.
fa: Yerine getirme; deme; edim; eda; borlanlan fleyin yeri-
Kusursuz sorumluluk: Sorumluluun domas iin kusurun

aranmad, kusursuz da olunsa sorumluluun doduu
ne getirilmesi; borcu sona erdiren nedenlerden biri.
sorumluluk tr.
flas: Borcunu deyemeyen veya demelerini tatil eden borlu hakknda yaplan takip sonucunda, mahkeme karar
Kuvvetler ayrl: Devlet ynetiminde, yarg, yasama ve yrtme organlarnn birbirinden ayrlmas.
ile tespit ve iln edilen bir durum olup, iflas karar zerine borlunun btn malvarl tm alacakllar yararna
Kuvvetler birlii: Bir devlet ynetiminde, yasama, yarg ve

yrtme erklerinin ayr ayr organlar deil, bir el tarafn-
tasfiye edilir; kll icra takibi.
dan kullanlmas.
htar: Hatrlatma; uyarma; ikaz.

htilaf: ekiflme; niza; uyuflmazlk; anlaflmazlk; ayrlk; bozuflma; grfl farkll.
229
htira: Teknik bulufl; icat etme; yeni bir fley yaratma (bulma).
Lfzi: Szle ilgili; szsel.
krar: Tanma; kabullenme.
Lik devlet: Herhangi bir dinsel inanca dayandrlmayacak

flekilde rgtlenen ve iflleyen devlet dini, devlet ifllerine
ktisap: kazanma; kazanm; edinme; bir fleyin mlkiyetini el-
karfltrmayan (ve fakat din ifllerini dzenleyen) devlet.
de etme.
lm: Yarg belgesi; mahkemenin verdii niha (son) kararn,
Lehdar: Yararlanc; lehine (yararna) bir hak yaratlan; kam-
iki taraftan her birine yntemine gre verilen onamal
biyo senedinde; senet bedelini tahsil edecek olan kimse.
rnekleri; mahkeme karar rnei (sureti).

lga: Ortadan kaldrma; yrrlkten kalkma; hkmden dflrme; geersizlefltirme.
nkr: Yadsma; kabul etmeme; aksini iddia etme.
nsan haklar: Devlet karflsnda, hibir ayrm gzetmeksizin
bireye ait eflitlik, mlkiyet, zgrlk, gvence gibi haklar.
rtifak haklar: Bir taflnmaz zerinde, bir kullanma ve yarar-
M
Maddi hukuk: Haklarn gerek ieriklerini dzenleyen (medeni hukuk, borlar hukuku, ticaret hukuku vb) kurallar; flekl hukuk (usul hukuku) karflt.
Malvarl: Bir kiflinin hukuki btnlk oluflturmak zere sahip ve ykml tutulaca, para ile llen hak ve borlarnn tamam; mamelek.
lanmaya rza gstermeyi yahut mlkiyete zg baz hak-
Marka: Endstride, kk sanatlarda, tarmda yaplan, hazr-
larn kullanlmasndan kanmay gerektiren ve dier bir
lanan, retilen veya ticarette satfla kartlan her eflit
taflnmaz veya kifli yararna ayni hak olarak kurulan hu-
mal baflkalarndan ayrt etmek iin bu mal veya mal ze-
kuki ifllem.
rine konulmad takdirde ambalajlarna konulan ve bu

amala elveriflli bulunan iflaretlerdir.
Meflru: Hukuksal dzene uygun; yasal.
Kambiyo senetleri: Polie, bono ve ekten oluflan senet tr-
Muvazaa: Danflkl ifllem; taraflarn, nc kiflileri aldatmak
leri.
amac ile ve fakat gerek iradelerine uymayan ve arala-
Kamu tzel kiflileri: Kamu hukukuna gre kamu hizmetleri-
rnda hkm ve sonu dourmayan bir grnfl yarat-
ni grmek zere kurulmufl tzel kiflilie sahip kurumlar.
mak konusunda anlaflmalar; muvazaada, baflka kimse-
Karine: Bilinen bir olgudan (olgulardan) bilinmeyen bir ol-
nin bilmesinin istenmedii anlaflmaya gizli anlaflma,
gunun (sonucun) kartlmasdr.

Kazai: Yargsal; yargyla ilgili.
Kazai itihat: Mahkeme karar; yargsal karar.
Kymetli evrak: Hakkn senede bal olduu ve ayr olarak
ileri srlemedii gibi baflkalarna da devredilemeyen
senetler.
dflarya yansyan anlaflmaya ise grnrdeki anlaflma

denir.
Mmeyyiz: yiyi ktden ayrma yetenei; sezgin; temyiz gcne sahip; akl baflnda davranfl yeteneinden yoksun
olmayan kimse.
Mtemmim cz: Btnleyici para; tamamlayc para.
230
Su: Hukuk kurallarnn yasaklad ve yaplmasna veya ya-
Nesep: Soy ba; hsmlk.

Norm: Kurallaflmfl ilke; yasa; kanun; mevzuat hkm; yasal
plmamasna cezai yaptrm (meyyide) balad eylem.

fiart: Koflul; snrlama; kayt; bir hukuksal ifllemin hkmlerinin, gelecekte ortaya kacak ve gerekleflmesi flpheli
durum; yerleflmifl kural; hukuk emri; standart.

Noter: Szleflme, belgit ve dier belgeleri dorudan doruya
yasalaryla istenilen biimde dzenleyerek onaylayan ve
(kuflkulu) bulunan bir olaya balanmas.

fierh: Kiflisel haklarn, devir (temlik) snrlamalarnn ve geici tescilin, tapu ktne yazlmasn gsteren terim.
bunlarn tpklarn yannda saklayan ve bu iflleri yapmak

zere devlete yetkilendirilen kifli.
O-
T
Tabii hukuk: deal hukuk; doal hukuk; belli bir zamanda ve
belli bir lkede, gereksinmeleri ve insan duygularn en
Olan hukuk: Mevzu hukuk; msbet hukuk; belli bir zamanda bir lkede yrrlkte bulunan hukuk kurallarnn tm; de lege lata.
Olmas gereken hukuk: belli bir lkede yrrlkte bulunan
hukuk kurallarnn (yasalarn) daha iyi dzenlenebilme-
iyi tatmin eden hukuk.

Tabiiyet: Uyrukluk, vatandafllk; yurttafllk; kiflileri ve fleyleri
devlete balayan siyasal ve hukuki ba.
Tahvil: Kamu ve zel kesim tarafndan deiflken veya sabit
faizli, kupon demeli ya da iskontolu olarak karlan bir
si iin yaplmas nerilen hukuk; ideal hukuk; rasyonel

hukuk; de lege ferenda.
reti: Doktrin; bilim adamlarnn grflleri; bilimsel karar.
zerklik: Ynetim bakmndan dfl denetimden bamsz olma; otonomi; bir kurumun kendi kendini ynetmesi; rnein, niversiteler zerk kurumlardr.
P-R
Pozitif hukuk: Belli bir zamanda toplumu dzenleyen yaptrml kurallar.
yldan uzun vadeli bor senedi.

Tapu sicili: Tapu kt; taflnmaz mallar zerindeki haklarn durumunu gsteren ktk.
Tazmin etme: deme; zararn giderme; zararn deme.
Tebli: Bildirim; yazl bildirim.
Temlik: Devir.
Tereke: Miras brakann miraslarna geen kalt; miraslara
kalan malvarl.
Tescil: Tapu ktndeki taflnmaz mala ait sayfaya, o taflnmaz zerindeki ayni haklarn yazlmas.
Referandum: Halk oylamas

Reflit: Rflt yafln doldurmufl; ergin; onsekiz yafln dolduran
veya onsekiz yafln doldurmamasna ramen evlenen
veya yasal olarak erginliine (reflit klnmasna) mahkemece karar verilen kifli.
U
Uyrukluk: Tabiiyet; vatandafllk; yurttafllk; kiflileri ve fleyleri
devlete balayan siyasal ve hukuki ba.
Uyuflmazlk mahkemesi: Adl, idar ve asker yarg mercile-
S-fi
ri arasndaki grev ve hkm uyuflmazlklarn kesin olarak zmeye yetkili olan bamsz yksek mahkeme.
Sayfltay: Genel ve katma bteli dairelerin btn gelir ve giderleri ile mallarn T.B.M.M. adna denetleyen ve sorumlularn hesap ve ifllemlerini kesin yargya balayan
kurum.
Sebepsiz zenginleflme: Haksz iktisap; bir kimsenin, hakl
bir neden olmakszn dier bir kimse zararna kazanmda (iktisapta) bulunmas.
V
Vekalet: Vekillik; bir kiflinin kendi adna ifl yapabilmesi iin
yetki verilmesi.
Velayet: Egelik; velilik; otorite.
Vesayet: Kklerin ve mahcurlarn (hacir altna alnmfl kiflilerin) korunmas amacyla, zel hukukta dzenlenen ve
Senet: Bir kimsenin yapmaya veya demeye borlu olduu
bir kamu hizmeti niteliini gsteren kurum.
fleyi gstermek iin imzalad resm kt, belgit.

Sicil: Ktk; baz konular veya kifliler hakknda tutulan ve o
konu ile ilgili bilgileri ve belgeleri ieren ktk; szgelimi, tapu sicili, adli sicil, memur sicili gibi.
Soyba: ocuk ile ana babas arasndaki hsmlk iliflkisi; nesep.
Szleflme: ki ya da daha ok kiflinin bir fleyi yapmak ya da
yapmamak zere aralarnda anlaflmalarn dile getiren
balayc uzlaflma; akit.
Y
Yargtay: Temyiz mahkemesi; adliye mahkemelerinden verilen karar ve hkmlerin son inceleme makam olup, yasa ile belirlenen baz davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar; eflitli hukuk ve ceza dairelerinden
oluflur.
Szlk
Yasama organ: Yasalar yapan organ; teflri uzuv; kuvvetler
ayrmnda yer alan kuvvetten birisidir; lkemizde,
yasama organ Trkiye Byk Millet Meclisidir.
Yasama yetkisi: Bir lkede, yasalar karabilme hak ve grevleri.
Yrtme organ: Yasama organnn koyduu kurallar erevesinde lkenin ynetimi ile grevli ve yetkili organ; icra organ.
Z
Zamanaflm: Yasann belli ettii koflullar altnda belli bir srenin gemesi ve bunun sonucunda kimi haklarn kazanlmas ya da dflmesi; mruruzaman.
Zilyetlik: Bir fley zerindeki fiili tasarruf biiminde ortaya kan hakimiyet.
231

HUK101U

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

HUK101U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2655

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Kurallar, Devlet ve Hukuk ......................................................

Hukukun Uygulanmas ............................................................ 28

KURALLAR BTN OLARAK HUKUK......................................................

HUKUKUN UYGULANMASI .........................................................................

Sistematik Yorum Teorisi..............................................................................

Hukuk Sistemleri ve Trk Hukuk Tarihi .............................. 56

DER YARGI KOLLARI ...............................................................................

Hukuki liflkiler ve Haklar ...................................................... 106

Hakkn Kazanlmas, Kaybedilmesi, Kullanlmas ve

HAK KAVRAMI VE TANIMI..........................................................................

Hakkn Korunmasnda spat Yk...............................................................

zel Hukukun Dallar ............................................................. 162

Kamu Hukukunun Dallar ....................................................... 196

Szlk ................................................................................... 227

HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI

Bu niteyi tamamladktan sonra;

KURALLAR BTN OLARAK

Kurallar, Devlet ve Hukuk

Arkasnda herhangi bir

Kurallar, belli durumlarda ne

Toplumsal yaflam belli

Hukukun Temel Kavramlar

durumdakinden ok daha zor verirsiniz. Burada alk, tmyle maddi ve istenle

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

aralar tasarlar. Doa yasalarndan tamamen bamszlaflamasa da kendini tmden

Teorik akl: Akln, nesne ve

Normatif ahlak: Uyulmas

Hukukun Temel Kavramlar

Her grubun kendine has ama

Ahlaki yarglar ncelikle

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Din kurallarna uyulmasnn

rf ve det kurallar zellikle

Hukukun Temel Kavramlar

rf ve det kurallar, biraz

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Bir kural, devlet tarafndan

Bir grfle gre devletin

Devletin kard kurallara

Devlet hukuku yaratr, hukuk

Yarglama faaliyeti, bir

Hukukun Temel Kavramlar

karlmfl kurallar olarak tanmlandnda, devletin kard kurallar da hukuk kural

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Devletin rgtl yarglama faaliyetinde ilk olarak gze arpan, mahkemelerdir.

Baz uyuflmazlklarda hukuk

ZOR KULLANMA OLARAK HUKUK

Devletin zor kullanma gc

Hukukun Temel Kavramlar

Yaptrm hukuk dzenine

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Yaptrmsz kural olmaz.

Hukukun Temel Kavramlar

Trkiyede idam cezas 2002

1. nite - Kurallar, Devlet ve Hukuk

Cebr icra, zorla yerine

Kolluk kuvvetleri: Kamu

Cebri icra mekanizmasnn

Hukukun Temel Kavramlar

Tazminat, genellikle zararn