TAR202U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 3038

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1988
ATATRK LKELER VE NKILAP

TARH-II
Yazarlar
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (nite 1, 2, 7, 8 )
Prof.Dr. Sleyman BEYOLU (nite 3)
Prof.Dr. hsan GNEfi (nite 3)
Prof.Dr. Mustafa YILMAZ (nite 4)
Prof.Dr. Erdin TOKGZ (nite 5)
Prof.Dr. ar ERHAN (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Gkhan ERDEM (nite 6)
Editr
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflmanlar
Hatice alflkan
Gzde Metin
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II
ISBN
978-975-06-1696-9
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 280.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Yeniden Yaplanma Dnemi...................................................
YENDEN YAPILANMA DNEM.................................................................

CUMHURYETN LK YILLARINDA TRKYENN GENEL GRNM
Tarm ..............................................................................................................
Ulaflm ............................................................................................................
Ekonomik Durum..........................................................................................
DAR DZENLEMELER ................................................................................
Devlet Millet Birliktelii in lk Admlar.....................................................
Ekonomik Dzenlemeler ..............................................................................
dari Dzenlemeler ......................................................................................
Askeri Dzenlemeler.....................................................................................
SYAS DZENLEMELER...............................................................................
SALTANATIN KALDIRILMASI ......................................................................
Adm Adm Yeni Sisteme Geifl ...................................................................
HALFELN KALDIRILMASI.......................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
6
7
7
9
10
10
11
12
12
12
16
18
26
29
30
31
31
33
Trkiye Cumhuriyetinde Temel Politikalarn Ortaya

kfl (1923-1938 Dnemi) ..................................................... 34
TRKYE CUMHURYETNN fiEKLLENMES (1923-1938 DNEM) .....
Yeni Anayasa Rejimi: 1924 Anayasas..........................................................
1923-1938 DNEMN fiEKLLENDREN SOSYAL VE EKONOMK
YAKLAfiIMLAR ...............................................................................................
HALKA GDfi VEYA ATATRKN YURT GEZLER ................................
SYAS NKILAPLARA KARfiI LK TEPKLER ...............................................
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kuruluflu .........................................
fieyh Sait syan .............................................................................................
zmir Suikast .................................................................................................
Takrir-i Skn Kanunu ve Rejimi.................................................................
Serbest Cumhuriyet Frkas Olay ...............................................................
Menemen - Kubilay Olay ...........................................................................
CUMHURYETN HALKA GDfi MESSESELER: HALKEVLER................
Dil, Edebiyat, Tarih fiubesi ...........................................................................
Gzel Sanatlar fiubesi....................................................................................
Temsil fiubesi.................................................................................................
Spor fiubesi ....................................................................................................
Sosyal Yardm fiubesi....................................................................................
Halk Dershaneleri ve Kurslar fiubesi ...........................................................
Ktphane ve Neflriyat fiubesi .....................................................................
Mze ve Sergi fiubesi ....................................................................................
35
35
36
41
43
44
46
47
48
48
50
51
52
53
53
53
53
54
54
54
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
Kyclk fiubesi............................................................................................
Trk nklabnn zgnl.........................................................................
Trk nklabna deoloji Gmlei Giydirme abas: Kadro Hareketi ........
CUMHURYETN LK YILLARINDA EKONOM POLTKALARI.................
Ulusal Ekonomiye Geifl Dnemi (1923-1929) ...........................................
Devletilik Dnemi (1930-1938)...................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
3. NTE
Atatrk lkeleri ve Atatrk Dneminde Dil-Tarih ve Kltr

Alanndaki alflmalar...................................... ....................... 68
ATATRK LKELER ......................................................................................
CUMHURYETLK ......................................................................................
HALKILIK.....................................................................................................
MLLYETLK ..............................................................................................
DEVLETLK ...............................................................................................
LAKLK ........................................................................................................
NKILAPILIK ................................................................................................
ATATRK LKELERNN UYGULAMA ESASLARI ........................................
Mspet lime ve Akla Tbi Olmak...............................................................
ATATRK DNEMNDE DL-TARH VE KLTR ALANINDAK
ALIfiMALAR..................................................................................................
DL ALIfiMALARI .........................................................................................
TARH ALIfiMALARI ....................................................................................
KLTR ALIfiMALARI.................................................................................
GZEL SANATLARDAK GELfiMELER ........................................................
Resim..............................................................................................................
Heykel............................................................................................................
Mzecilik........................................................................................................
Mzik .............................................................................................................
Opera, Bale, Tiyatro ve Sinema ...................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
54
55
56
57
58
58
62
64
65
65
66
67
69
69
70
72
74
76
79
81
82
83
83
87
90
91
91
91
92
92
94
96
99
100
101
101
103
Atatrk Dnemi Trk Dfl Politikas ve

Uygulama Esaslar ................................................................... 104
YEN TRK DEVLETNN DIfi LfiKLER (1923-1938) ............................
ATATRKN DIfi POLTKADAK UYGULAMA ESASLARI.......................
Gerekilik.....................................................................................................
Tam Bamszlk ............................................................................................
Barfllk ........................................................................................................
Aklclk ..........................................................................................................
105
106
106
106
106
106
indekiler
Gvenlik Politikas ve ttifaklar Sistemi .......................................................

LOZANDAN KALAN MESELELER VE BATILI DEVLETLERLE LfiKLER......
Trk-ngiliz liflkileri ve Musul Meselesi ......................................................
Trk-Fransz liflkileri ve Hatayn Anavatana Katlmas .............................
Trk-Yunan liflkileri .....................................................................................
Nfus Mbadelesi....................................................................................
Etabli Meselesi.........................................................................................
Patrikhne Meselesi.................................................................................
Trk-talyan liflkileri .....................................................................................
Trk-Sovyet liflkileri .....................................................................................
BALKAN DEVLETLERYLE LfiKLER VE BALKAN ANTANTI ...................
DOULU DEVLETLERLE LfiKLER VE SADABAT PAKTI.........................
TRKYENN MLLETLER CEMYETNE GRfi ........................................
MONTR BOAZLAR SZLEfiMES............................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
107
107
108
111
114
114
115
116
117
118
122
124
126
127
130
132
133
134
135
137
1938den 2002ye Ekonomik Geliflmeler ............................... 138

II. DNYA SAVAfiI YILLARINDA VE SONRASINDA
EKONOMK DURUM (1939-1950)................................................................
Devletiliin Duraklama Yllar (1939-1945)................................................
Devletiliin Gerileme Dnemi (1946-1950) ...............................................
DEMOKRAT PART DNEM (1950-1960) ..................................................
Tarm Sektrne ncelik..............................................................................
zel Sektr nclnde Sanayileflme.......................................................
Dfl Ekonomik liflkilerde Liberalleflme ........................................................
Austos 1958 stikrar Kararlar .....................................................................
PLANLI KALKINMA DNEM.......................................................................
Planl Dneme Geifl ....................................................................................
Birinci Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (1963-1967)..............................
kinci Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (1968-1972) ...............................
nc Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (1973-1977)............................
Drdnc Plan Dnemi (1979-1983) ...........................................................
Beflinci Plan Dnemi (1985-1989)................................................................
BYK SYAS VE EKONOMK GELfiMELER
EfiLNDE ALTINCI PLAN DNEM (1990-1994)......................................
Demirel-nn Koalisyonu ...........................................................................
Byk Kriz ve Ekonomik Seferberlik Yl (1994)........................................
5 Nisan Kararlar............................................................................................
5 Nisan Kararlarnn Yol At Geliflmeler..................................................
1995 Geifl Program .....................................................................................
YEDNC BEfi YILLIK PLAN DNEM (1996-2000) ....................................
Yedinci Plann ve Gmrk Birliinin Birinci Yl (1996) ...........................
Yedinci Plann kinci Yl ve Refahyol Hkmeti (1997) ...........................
Yedinci Plann nc Yl ve Anasol Hkmeti (1998) ...........................
1999 Yl: Deprem ve Ekonomik Kriz (1999)..............................................
139
139
140
141
141
141
142
142
143
143
144
145
146
147
149
150
150
151
151
152
153
153
154
154
155
156
5. NTE
vi
indekiler
17 Austos Depremi: Toplumsal ve Ekonomik Ykm ...............................

Enflasyonu Dflrme Program.....................................................................
2000 YILINDA EKONOMK GELfiMELER:
SYASAL STKRAR EKONOMK STKRARSIZLIK ......................................
Kasm 2000 Mali Krizi ...................................................................................
Yedinci Plan Dneminin Deerlendirilmesi (1996-2000) ...........................
Sekizinci Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (2001-2005)..........................
fiubat 2001 Krizi ............................................................................................
Kemal Dervifl ve Gl Ekonomiye Geifl Program..................................
Gl Ekonomiye Geifl Programnn kinci Ylnda (2002) Geliflmeler ...
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
6. NTE
158
159
160
161
161
162
163
165
168
169
169
170
171
Trk Dfl Politikasnda (1938-2002) Dnemi ....................... 172

KNC DNYA SAVAfiI ARFESNDE TRK DIfi POLTKASI ..................
II. DNYA SAVAfiINDA DIfi POLTKA ....................................................
TRK DIfi POLTKASI N ZOR YILLAR (1945-1947) .............................
BLOKLAfiMA EKSENNDE DIfi POLTKA (1947-1964) ..............................
Trkiyenin Natoya Girifli .............................................................................
TRKYE-AB VE KIBRIS...............................................................................
Trkiye-AB liflkileri ......................................................................................
Kbrs Sorunu.................................................................................................
DIfi POLTKADA OK YNLLE GEfi ABALARI (1964-1980)......
Amerika ile liflkilerin Gerilmesi...................................................................
Rusya ile Yaknlaflma ....................................................................................
Kbrsa Barfl Harekt ..............................................................................
12 EYLL DARBESNDEN SONRA DIfi POLTKA ....................................
1991-2002 TEK KUTUPLU DNYADA DIfi POLTKA ...............................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
7. NTE
156
157
173
174
177
178
180
181
181
182
183
184
185
188
190
192
195
199
200
201
202
205
Atatrkten Sonra Trkiye ..................................................... 206

II. DNYA SAVAfiI DNEMNN SYAS, SOSYAL VE EKONOMK
UYGULAMALARI ...........................................................................................
OK PARTL HAYATA GEfi SREC.......................................................
ok Partili Hayata Geiflte Bir Dnm Noktas: 12 Temmuz
Beyannamesi..................................................................................................
TRKYE CUMHURYETNDE 1950-1960 (DEMOKRAT PART)
DNEM ........................................................................................................
1960 DARBESNDEN SONRA TRKYE .....................................................
12 MARTTAN 12 EYLLE TRK SYASETNDE GELfiMELER .................
12 EYLL 1980 DARBES VE SONRASINDA TRKYE ..............................
207
210
212
215
219
222
225
indekiler
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
229
237
238
239
240
243
1938den Gnmze Sosyal, Kltrel ve Sanatsal

Deiflme ve Geliflmeler.............. ............................................. 244
II.DNYA SAVAfiI YILLARINDAK SOSYAL VE KLTREL
GELfiMELER ..................................................................................................
DEMOKRAT PART DNEMNDE SOSYAL VE KLTREL
ALANDA TARTIfiMALAR/GELfiMELER ........................................................
Sosyal Hayata Dair Tartflmalar/Geliflmeler .................................................
1960-1980 DNEM SOSYAL VE KLTREL
TARTIfiMALAR/GELfiMELER .......................................................................
Sosyal ve Kltrel Sahada Tartflmalar/Geliflmeler......................................
TARTIfiMALAR/GELfiMELER ........................................................................
Grntl Dnya/letiflim.............................................................................
Yirminci Yzyln Sonunda Trkiye.............................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
vii
245
249
251
252
255
259
259
267
269
274
275
276
276
278
8. NTE
viii
nsz
nsz
Trkiyenin adafllaflma srecini ele alan Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi dersinin ikinci kitab, Trkiye Cumhuriyetinin ilanndan 21.yzyln ilk yllarna kadar
olan geliflmeleri incelemektedir. Birinci kitaptaki temel yazm teknikleri ve bilimsel yaklaflmlar elinizdeki ikinci kitapta da devam ettirilmifltir.
Kitabn ilk nitesinde Trkiye Cumhuriyetini flekillendiren idari dzenlemeler
arlkl olarak ele alnmfltr. kinci nitede ise kurulufl yllarndaki siyasi, sosyal
ve kltrel politikalara yn veren dflnce tarz ve bu dflncelerin halka ulafltrlmasnda yer alan messeseler hakknda bilgi verilmifltir. nc nite Atatrk
ilkeleri ve bu ilkelerin uygulama esaslarn ana hatlar ile ele almfl, dil, tarih ve
gzel sanatlar alanndaki uygulamalar ortaya koymufltur.
Kitabn drdnc nitesi Atatrk dneminin yurtta sulh, cihanda sulh ilkesinde ifadesini bulan dfl politikasn lkeler leinde incelemektedir. Beflinci
nite, kinci Dnya Savaflndan iki binli yllarn baflna kadar olan dnemdeki
ekonomik politikalar, ulafllabilen resmi veriler ve yaplan arafltrmalar flnda
ele almfltr. Kitabn altnc nitesinde ikinci dnya savafl yllarndan bafllayarak
yirmi birinci yzyln baflna kadar olan geliflmelere flk tutmay amaladk. Trkiyeyi kresel geliflmelerin odana koyarak yaflanan deiflmeleri, karfllafllan problemleri ve ortaya konmaya alfllan zmleri ana hatlar ile izah etmeye alfltk.
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-IInin yedinci nitesinde Atatrkten 2000li
yllara kadar olan siyasi geliflmeleri ana hatlar ile vermeyi hedefledik. Kitap, sosyal ve kltrel geliflmelere odaklanan sekizinci nite ile sonlandrlmfltr. Elbette
yarm asrlk bir srecin her aflamasn bir ders kitab snrlar iinde ayrntlar ile
aktarmak ve deerlendirmek mmkn deildir. Bu sebeple ilk kitapta olduu gibi burada da srecin anlafllmasna katk salayaca dflnlen olay ve geliflmelere deinmeyi tercih ettik. Btn nitelerde rencilerimizin seviyelerine uygun
ve ilgileri orannda bilgilerini artrabilecekleri kitaplar tavsiye edilmeye alfllmfltr. Sra sizde sorularnn her nite iin sayca artrlabilecei aktr. rencilerimiz, empati yapmalarna imkan verecek bu ipularn kendilerinin de oaltabileceklerini greceklerdir. Bunu yapabildikleri lde ele alnan dneme dair kendilerine zg deerlendirmelerini de ortaya koymalar mmkn olacaktr. Konu ile
ilgili okuma paralar ve rportajlar ise ayn konuda farkl bakfl alar olabileceini gstererek konuyu anlamalarn destekleyecek flekilde seilmifltir.
Deerli arkadafllar,
Trkiye, 1925 ylnda Ankara Hukuk Mektebinin alflnda yapt konuflmada
Atatrkn de ifade ettii gibi, son yz yldr yapmaya alflt reform ve yenilikler
ile adafl uygarlklar seviyesine kmaya alflmaktadr. Osmanl devletinin son asrlarnda bu abalar temelde devleti yaflatmaya odaklanrken hemen memnuniyetle ifade edelim ki gnmzde toplumu dnyann dier milletleriyle ayn siyasi, ekonomik
ve teknolojik flartlarda yaflatmaya ynelmifltir. Trkiyede artk Cumhuriyet idaresinin
ve kazanmlarnn toplumun her kesimine ulaflt ve benimsendii gnmzde, devlet ve milletin enerjisini dnya leinde baflarlara evirme zaman geldii anlafllmaktadr. Trkiyenin bulunduu corafya, sahip olduu tarihi, sosyal, kltrel miras
nsz
ve tafld zellikler dnyann her tarafnda ilgi oda olmasna yol amaktadr. Elbette bu durumdan kaynaklanan imkanlar ve mukabil olumsuzluklar da sz konusu olacaktr. Ortaya kacak imkanlar kullanmann yan sra yapay sorunlar ile vakit
kaybetmeden adafllaflma yryflne devam etmek ilmin ve akln bize gsterdii yndr.
Trkiye Cumhuriyetinin Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk
milleti denir ilkesiyle kt adafllaflma yolunda aydnlarn halk anlamaya yryecei, halkn da yryfln hzlandraca bir yntem ile bat dnyas ile aramzdaki farkn kapatlmas hedeflenmiflti. Kitabn ilgili nitelerinde de greceiniz zere bu yryfln son yarm asrlk ksmnda dil, din, kltr farklarnn,
farkl siyasi grfllere tahammlszlklerin tahrik edilmesinden kaynaklanan
atflmalardaki insan, emek ve zaman kayb ok byktr.
adafllaflma hedefinden lkemizi ve milletimizi ayrabilecek ayrntlarla zaman kaybetmek yerine bilgi, birikim ve kabiliyetlerimizi lkemize ve tm insanla fayda salayacak flekilde kullanmaya odaklanmalyz. zetle, bireysel, blgesel deil dnya apnda dflnmeli, insanla ve medeniyetine katk salamay hedeflemeliyiz. Dnyada bu gn ve yarn var olabilmek iin hedef bytmeli ve harekete gemeliyiz.
Bu byk hedefe katk salamas midiyle, sevgi ve baflar dilekleriyle...
Editr
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ix
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-II
1
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Osmanl dneminden devrald eitim ve
ekonomi alanndaki mirasn ne olduunu anlayarak ilk on befl ylda gelinen
seviyeyi kyaslayabilecek,
Cumhuriyet hkmetlerinin savafln bitiminde almak zorunda kald asker,
idari ve sosyal tedbirlerin gerekelerini deerlendirebilecek,
Trkiye Cumhuriyetinin eski dzene geri dnmemek iin yapt idari dzenlemelerden saltanatn kaldrlmasnn sebeplerini irdeleyebilecek,
Trkiyenin modernleflmesi srecine katkda bulunan 3 Mart 1924 tarihli kanunlarn karlma gerekelerini, tartflma srelerinde ortaya konan grflleri anlayacak
bilgi ve beceriye sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Modernleflme
Kz ocuklarnn Eitimi
Millet Egemenlii
Eitimin Birlefltirilmesi
Saltanatn Kaldrlmas
Hilafetin Kaldrlmas
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi-II
Yeniden Yaplanma
Dnemi
YENDEN YAPILANMA DNEM

CUMHURYETN LK YILLARINDA
TRKYENN GENEL
GRNM
DAR DZENLEMELER
SYAS DZENLEMELER
SALTANATIN KALDIRILMASI
HALFELN KALDIRILMASI
Yeniden Yaplanma Dnemi

YENDEN YAPILANMA DNEM
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Birinci kitapta grld zere Osmanl Devletinin son on iki yl eflitli cephelerde farkl rakiplerle daimi bir savafl hli iinde gemiflti. Bu durum gerek devlet yO R U ve manevi
neticilerini gerekse bireyleri son derecede olumsuz etkilemifltir.S Maddi
anlamda gelecekten mitsiz, kendi ayaklar zerinde durma inancn kaybetmifl,
ekonomik alanda ise elindeki avucundakini tketmifl bir toplum
D Ksz
K A Tkonusuydu.
Bu zeminin bir sonucu olarak Trk stiklal Harbini gereklefltiren lideri Mustafa
Kemal Atatrk ve kadrosu maddi imknszlklar kadar Trk insannn yarndan
SIRA SZDE
mitsiz, karamsar hlinden ileri gelen problemleri aflmak zorunda kalmfltr. Gerekten de Osmanl Devletinin son dneminde yaflad ekonomik, siyasi ve sosyal alkantlar dolaysyla Anadolu insannn yneticilerine karfl
duyduu gvenAMALARIMIZ
sizlik ve kuflku dnemin edebiyat rnlerine kadar yansmfltr.
N N
Bu dnemde toplumun ruh hlini yanstmada baflarl olmufl roman

K rnekleri
T A P arasnda,
Yakup Kadri Karaosmanolunun Yaban (ilk basks 1932) ve Kemal Tahirin Yorgun
Savafl (ilk basks 1965) adl romanlarn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Dier taraftan toplumun ekonomik ve kltrel seviyeyi temel hatlaryla ortaya

koymak yukarda iflaret ettiimiz problemlerin zeminini daha iyi tanmlamamza
yardmc olaca gibi yeni devletin yneticilerinin de nereden baflladklarn daha
NTERNET
net bir flekilde ortaya koyacaktr. Alt asr devam eden bir devletin
savafllar ve i isyanlarla dolu son dnemlerindeki durumunu tam olarak yanstacak verilere ulaflmak son derece zordur. Tespit edilebilen yaklaflk deerler zerinden bir deerlendirme yaparak eflitli bafllklar altnda konuyu ele aldmzda Cumhuriyetin ilk
yllarndaki durumu rakamlarla flu flekilde ortaya koyabiliriz:
CUMHURYETN LK YILLARINDA TRKYENN

GENEL GRNM
Nfus: statistik gstergeler flnda Trkiyenin nfusu 1927 yl verilerine gre
13.648.270 kiflidir. lke genelinde 63 il, 328 ile, 699 bucak, 39.901 ky vardr.
1927 yl nfus verilerine gre; nfusun 6.563.879u erkek, 7.084.391i kadndr.
Son dnemdeki savafllarn etkisiyle erkek nfusun azald dikkat ekmektedir. Bu
nfusun %24.2si flehirlerde, %75.8i kylerde oturmaktayd. Dier bir deyiflle bir
krsal toplum sz konusu idi. Sosyolojik anlamda modernleflmenin en nemli gs-
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Maarif Kongresi: KtahyaAltntafl Savafllar srasnda

15-21 Temmuz 1921
tarihleri arasnda Ankarada
Mustafa Kemal Paflann
alfln yapt kongrede
lke eitimcileri grfl ve
nerilerini devlet yneticileri
ile paylaflmfllardr.
tergelerinden biri olan flehirleflmenin geliflmesi ve flehir nfusunun kylerde yaflayan nfusu gemesi iin 1985 yln beklemek gerekmifltir.
Salk: lke genelinde salk hizmetleri son derece yetersiz seviyedeydi. ounluu byk yerleflim merkezlerinde toplanmfl, devlet hesabna ve serbest alflan tm salk personelini kapsayacak flekilde 1928 yl itibaryla 1.078 doktor,
130 hemflire, 1.059 salk memuru ve 377 ebe mevcut grnmektedir. Kabaca bir
hesapla 12.661 kifliye bir doktor dflmektedir. Tabiidir ki lke geneline eflit flekilde bir dalm sz konusu deildir. Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin kard ilk kanunlarda halkn salna ynelik olanlara ncelik vermesi mevcut durumu yoruma ihtiya brakmadan ortaya koymaktadr.
Eitim: Cumhuriyet idaresinin zerinde en ok duraca saha eitim olacaktr.
Atatrkn Cumhuriyeti emanet edecei akl hr, vicdan hr nesillerin ancak eitimle mmkn olaca dflncesiyle daha mill mcadelenin savafllar devam ederken Ankarada toplanan Maarif Kongresi ile eitim alannda yaplmas gereken
atlmlar deerlendirmeye alnmfltr. Bu sahada yaplanlara gemeden nce Cumhuriyetin devrald eitim durumuna ve ilk onbefl ylda salanan geliflmelerin verilerine ana hatlaryla bakalm.
lkretim:1923-1924 yl verilerine gre Trkiyede mevcut ilkokul says
4.894t. Bu okullarda eitim alan renci says 341.941 iken bu messeselerde
grev yapan retmen says ise 10.238dir. Bu rakamlar ile Osmanl Devletinin ykld tarihlerde okur yazar oran %6 ila %10 arasnda bir noktada olduu deerlendirilmektedir. Trkiye devleti ilkretimi btn vatandafllar iin anayasa hkm erevesinde zorunlu ve devlet okullarnda parasz gereklefltirmifltir. 1926 yl itibaryla da eitimin her kademesi parasz hle getirilmifltir. lkede 1860l yllardan itibaren aydnlar ve devlet adamlar arasnda devaml bir arayfla konu olan
okur-yazar orann artrma mcadelesinde 1928 Harf nklab ile yeni bir devreye
bafllang yapld gz nne alnmal ve 1940ta ulafllan rakamlarn yaklaflk %0.5
seviyelerinden bafllad unutulmamaldr.
Ortaretim tablosu da i ac olmaktan uzaktr. 1923-1924 senesinde 72 ortaokul, 796 retmen ve 5.905 renci ile faaliyet gstermektedir. Liselerde ise 23
okul, 513 retmen ve 1.241 renci mevcuttur.
Bu aflamada dikkate deer bir husus ise her kademede mevcut okullardaki renci says ile retim eleman baflna dflen renci saysnda bir gerilemenin olmayfldr. Bu durum dengeli bir geliflmenin salandna iflaret olarak alnmaldr.
Gerekten de 1923-1924 retim yl iin ilkokullardaki ortalama talebe says
ve retim eleman baflna dflen renci says 70/33 iken bu oran 1938-1939 dneminde de 103/48 seviyesinde kalmfltr. Orta okullarda. 1923-1924 dneminde
75/5 olan oran 1938-1939 dneminde, 356/13 olmufltur. Liselerde durum biraz daha farkldr. 1923-1924 dneminde 102/11 iken 1938-1939 dneminde 152/13 seviyelerindedir. Yksek retimde de 324/9 oran 538/12 fleklinde ortaya kmfltr.
Ortaokul ve liselerdeki renci saysndaki artfla mukabil okul ve retmen yetifltirmede yetersiz kalndn sylemek mmkndr.
Yksek retim devresi de ncekilerden farkl deildir. Osmanl Devletinin yklflnda mevcut faklte ve yksek okul says 9, retim eleman 307, renci says 2.914tr.
Bu ksmdaki son olarak kz ve erkek renci saysn deerlendirerek ilk onbefl
ylda gelinen seviyeye bakldnda, 1923-1924 retim ylnda 341.941 olan toplam renci saysnda (Erkek: 273.107, Kz: 62.954) ile cinsler arasnda byk fark
olduu grlmektedir. Kz renciler toplamn ancak %18ini oluflturmaktaydlar.
1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi
Dnem nfusunun yardan fazlasnn kadn olduu gz nne alnrsa halkn kz

ocuklarn okutmakta ok ekingen davrand grlecektir. Cumhuriyet dneminde kz ocuklarnn eitimine byk nem verilerek bafllangtan itibaren byk bir geliflme gsterilmifltir. Ayn artfln retmen saysnda da grlmesi bilinli bir iyilefltirme gereklefltirildiinin kant olmaldr.
Fotoraf 1.1
Cumhuriyetin eitim hamlesindeki
hedeflerin baflnda
eitimleri ihmal
edilen kz ocuklarnn okutulmas
geliyordu.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Devletin Lozan Barfl Antlaflmasnda zemedii ticaret flartlarnn da etkisiyle

ekonomik bakmdan zorland 1923-1929 aras dnemin verileri halkn cehaletini
yenmede ortaya konulan gayreti gstermektedir. 1938-1939 senesinde okul says
7.862, renci says 813.636, okullarda grev yapan retmen says ise 17.120ye
ykseltilmifltir. Okul ve retmen saysnda kabaca % 75lik bir artfl gereklefltirilmifltir. Bununla birlikte renci saysnn %100 gemesi gen nfusun hzna tam
olarak yetiflilemediinin de kantdr.
Osmanl Devleti ykld srada savafl kayplarn da dahil ederek en yksek
%10 civarnda ifade edebileceimiz okur yazar oran 1939 yl itibaryla %24.5e
kmfltr. Yukarda belirtildii zere on ylda gelinen seviyenin %0.5lerden baflladna dikkat ekmeliyiz.
1938-1939 retim ylnda orta okullarda 228 okul, 3.402 retmen ve 83.642
renci saysna ulafllmfltr. Ayn retim ylnda liselerde ise 75 okul, 1.329 retmen ve 24.363 renci says gereklefltirilmifltir. Bylelikle messese ve retmen
baznda ortalama %250-300lk bir artfl salanrken renci saysnda %400lk bir
byme sz konusu olmufltur. Bu son hanedeki geliflimin temelinde insanlarn ocuklarn eitmek hususundaki istekleri ve devletin her kademeyi cretsiz hle getirmifl olmasnn pay nemlidir.
Mesleki ve Teknik Eitim sahasnda ise 1923-1924 eitim-retim ylnda 64
okul, 583 retmen ve 6.547 renci saysyla faaliyet gsterilmekteydi. 1938-1939
retim ylna gelindiinde 81 okul, 982 retmen ve 12.352 renci saysna ulafllmfltr. retmen ve renci says gibi okul saysndaki geliflme de dier sahalarda grlen artfln hayli gerisinde kald dikkat ekmektedir.
Yksek retimde 1938-1939 dneminde okul says 19a karlabilmifltir. retim eleman %150 civarndaki artflla 855i bulurken renci saysndaki artfl ise
10.213 kifli ile %250 civarnda gerekleflmifltir. Ayn yl mezun renci says ise
1.403 olmufltur.
Cinsiyetler arasndaki denge bakmndan ise sevindirici bir artfln salanmfl olduunun alt izilmelidir. 1940-1941 yl verilerine gre erkek renci says 661.279,
kz renci says 294.468 olmufltur. Yani yarya yaklaflmfltr. Kz renci says
toplamda %18 den %44.4e ykselmifltir. Kadn retmen saysnda da benzer artfl
sz konusu olmufltur. 1923-1940 aralnda toplamda %11.8den %29a ykselmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Cumhuriyetin
topyekn
SIRA
SZDE toplumsal kalknma hedefinde kadnlarn eitim hayatna kazandrlmasnn nemini tartflnz?
Tarm
D fi N E L M
Osmanl toplumu byk oranda bir tarm toplumu idi. 1927 tarihli tarm saymna
gre lkedeS mevcut
nfusun % 67.7si iftilik yapmaktayd. Devletin batsnda
O R U
Trakya, stanbul, Bursa ve Kocaeli kesiminde bu oran nemli lde dflerken Orta ve Kuzey Anadoluda ortalamann zerindeydi. Bu nfusun aile baflna iflledii
DKKAT
toprak miktar ortalama 25 dnm civarndadr. Corafi yapnn msait, arazinin
verimli olduu Akdeniz Blgesinde bu miktar 40, Trakyada 60 dnme kadar
SIRA SZDE
ykselmekteydi.
Artvin, Van, Bitlis, Ordu gibi engebeli corafyaya sahip illerde ise
8-10 dnm aralna dflmekteydi.
1927 yl itibaryla tarm yaplan alan ise 43.637.727 dnmle snrl olup lke
AMALARIMIZ
yz lmnn % 4.86sna karfllk gelmektedir.
Ekilen topraklarn %89.5inde tahl, %3.9unda baklagil, %6.6snda sna bitkiler
yetifltirilmektedir.
K T A P
Sz konusu tarmsal yapnn verimi ise on dnmde 614 kilo civarndadr. 1927
yl verilerine gre lkenin tarmsal faaliyetinin mali tutar 337 milyon liradr. Bu rakamlara gre tarm retimi her ifti ailesine ortalama 192 lira gelir salamaktadr.
TELEVZYON
Ancak topran durumuna gre farkllk gsteren bu gelir, Akdeniz Blgesinde
378 liraya karken Gneydou Anadoluda 66 liraya kadar inmektedir. 15.711i tarm makinesi olmak zere toplam 1.413.509 tarm aleti ile yaplan tarmda 100 d N T E R N Edflmekte
T
nme makine
ancak blgeler arasnda ok byk farkllklar grlmemekteydi.
Trkiyenin I.Dnya Savafl ncesinde toprak sahiplii asndan bakldnda
toprak sahibi olmayan kyl, btnn ancak %8ini oluflturmaktadr. Orta ve az
toprakl kyller, toplam kyl nfusun %87sini meydana getirirken ekili topran ancak %34.5ine sahiptirler. ifti kesimin %5i ise ekili topraklarn % 65.5ine
maliktirler.
Topran durumu asndan ise Cumhuriyetin ilk yllarnda ekilebilir topraklarn yaklaflk %5i ifllenebilmekteydi. 1934 ylnda %17.9 a kan bu oran 1944de
%21.9a ulafltrlabilmifltir. 1950de ise %25e karlabilmifltir. 1950li yllarn baflnda lke nfusunun %81.5inin kyde yafladn dikkate aldmzda kylnn refahna katk bakmndan nemli bir geliflmeden sz edebilirsek de toprak sahiplii bakmndan devralnan deerlerde dikkate deer bir geliflmenin yaflanamamfl
olduu ifade edilmelidir.
1923-1934 yllar arasnda flark mltecilerine, mbadil, muhacir, mlteci ve topraa muhta yerli iftilere toplam 7.000.000 dnm arazi, ba ve bahe datlmfl-
N N
tr. 1934-1938 yllar arasnda datlan 3.000.000 dnm de eklersek ortaya kan
10.000.000 dnm topraktr. Bunun byk ounluu 627.538 kiflilik mbadil,
muhacir ve mlteci grubuna verilirken pek az bir miktar da topraa muhta yerli
iftilere datlmfltr.
1927 Tarm Saymndaki durum gz nne alndnda toplam ekilen alann
yaklaflk iki katna denk gelmektedir ve nemli bir miktardr. 1950ye gelindiinde
krsal alanda yaflayan ailelerin %20sinin topraksz olduu dikkate alndnda
nemli bir hamlenin yaplmfl olduunu ifade etmek mmkn grnmektedir. Ancak btn abalara karfln kkl bir toprak reformu hayata geirilemediinden datlan topraklarn byk bir ksmn hazine arazisi oluflturmufltur.
Ulaflm
Osmanl Devletinin XIX. yzyln ortalarnda bafllatt, ncelikle sermaye birikimi
olmad iin yabanc yatrmclara ihtiya duyduu demiryolu yapm yzyln sonlarnda yabanc devletlerle iyi iliflkileri devam ettirmek iin kullanlan bir vesile hline dnflmfltr. kili siyasi iliflkilerin seyrine gre datlmaya bafllanan demiryolu imtiyaz ulaflm an gayri mill bir duruma getirmifltir. Yatrmclar ekebilmek
iin demiryolu hatt boyunca 5 veya 10 kmlik bir corafyadaki yer alt ve yer st
kaynaklar inflaat gereklefltiren firmann kullanmna sunulduu gibi kilometre
garantisi de uygulanmaktayd. flletmeyi yapan flirketler kadar onlarn tercih ettii
alflanlar da ounlukla yabanc uyruklu kiflilerden oluflmaktayd.
Demiryolu ile ulaflma byk nem veren Cumhuriyet hkmetleri hat uzunluu ve saysn artrmann yannda nemli oranda milllefltirme faaliyeti gereklefltirmifltir. Osmanl Devletinden devralnan demiryolu ulaflmnda 1923 yl itibaryla
hat uzunluu 3.756 km, tren kilometresi 1.427.000 km idi. 1938 ylna gelindiinde
ise 7.148 km hat uzunluuna karfln tren kilometresi 15.598.000 km olmufltur. On
iki yllk savafl dneminin ykmlarna karfln on befl ylda ortaya konulan %100lk
artfl dikkate deer bir geliflmeyi iflaret etmektedir.
Ekonomik ynden byk skntlar eken bir lkede gerek yeni yapm
SIRA gerekse
SZDE milllefltirme yoluyla demiryollarnn gelifltirilmeye alfllmasnn sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
1923te 2.500 km olan karayollar, 1938 itibaryla 21.575 km uzunlua eriflmifltir. Karayolu anda da nemli lde bir artfln salanmfl olduu
S O R U sylenebilir.
Ancak bunlar o devir iin de yeterli saylar deildir. Ayrca taflmacln gerek ekonomik gerekse sosyal adan nemi gz nne alndnda Cumhuriyet idaresinin
DKKAT
memleketin kan damarlar olarak niteledii ulaflm an milllefltirmesi ve gelifltirmesi bir mecburiyetti. Dier yandan Cumhuriyetin ilk on ylnda bu sahada girifliSIRA SZDE
len yatrmlarn ok ksa srede gereklefltirilmeye alfllmas btn
fedakrlklarn
bir nesle yklenmek istenmesi olarak grlmfl ve tenkit konusu olmufltur.
Ekonomik Durum
AMALARIMIZ
N N
Osmanl Devletinin son yllarndaki ithalat ve ihracat dengesine baktmzda; Devletin alm satm orannn olduka dengesiz seyrettiini syleyebiliriz.
ki son
K T AElbette
P
yzylda gereklefltirilen ve mill retimin tamamen nn tkayan anlaflmalar bu neticenin nemli sebepleri arasndadr. Dflarya ancak tarm rnleri ve ham madde
satabilen bir ekonomi sz konusudur. Dflarya ham madde satp
onlar mamul madTELEVZYON
de hlinde ithal etmek dfl ticaretin deiflmez zellii ve zaaf hline gelmifltir.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1923 ylnda yaplan 497.000 ton ithalatn deeri 87.000.000$=145.000.000 lira

iken yine 1923 ylnda gereklefltirilen 368.000 ton ihracatn deeri
51.000.000$=85.000.000 lira olmufltur. Bir dier ifade ile devletin dfl satm dfl almn karfllamak bakmndan yetersizdir. Bu durumda dfl ticaret dengesi olumsuz
olarak -36.1 seviyesindedir. hracatn ithalat karfllama oran %58.5 olmufltur. Yukarda iflaret edilen hususlar destekleyecek biimde hizmet sektr mill gelirin en
nemli kalemini oluflturmaktayd. Cumhuriyetin ilk yllarnda dolar kuru 1$=T 67
olarak gerekleflmifltir
ktisadi vaziyetin mahiyetini anlamak asndan Cumhuriyetin ilk ylnda gayri
safi mill haslann ierisindeki sektr paylarna bakmak, Cumhuriyetin nasl bir
miras devraldna flk tutacaktr. 1923 yl itibaryla 952.600.000 olan gayrisafi mill
hslann 377.300.000 liras tarm sektrnden, 125.700.000 liras sanayi sektrnden ve 449.600.000 liras da hizmetler sektrnden elde edilmektedir. Bir dier deyiflle tamamen bir tarm lkesi sz konusudur. lkede kifli baflna dflen mill gelir
ise 75.7 lira( 45.3 $) dr.
Fotoraf 1.2
Cumhuriyet ile
birlikte deta
yeniden doan ve
imar edilen
Baflkent
Ankarann
merkez semti Ulus,
1930lardaki
hliyle
lkenin dflman istilasndan kurtarlmasn adafl ve tam bamsz olmak iin

yeterli grmeyen Cumhuriyet idaresi bu hedefin gereklefltirilebilmesi iin hakiki
ve en kuvvetli temeli ekonomide grmfltr. Atatrk; siyasi, asker baflarlarn ne
kadar byk olursa olsunlar, ekonomik baflarlar ile talandrlmazlarsa elde edilen
zaferlerin az zamanda snecei dflncesiyle iktisadi yapmzn glendirilmesi ve
gelifltirilmesi hedefini gstermiflti. Gazi Mustafa Kemal, zemini de flyle tarif etmekteydi. Memleketimiz ziraat memleketidir. Bu itibarla halkmzn ekseriyeti iftidir, obandr. Binaenaleyh en byk kuvveti, kudreti bu sahada gsterebiliriz ve
bu sahada mhim msabaka meydanlarna atlabiliriz. lkenin geliflmesi iin tarmn yan sra ticaret, zanaat, sanat alanlarnda da byk atlmlar yaplmas ihtiyac akt. Bu hedef iin yaplacak programlarn btn esaslar ekonomik programdan karlmalyd, zira her fley bunun iinde vardr. Sz konusu atlmn kadrosu
iin ise Atatrk genliin bu hedefe uygun yetifltirilmesi gerekliliinin altn izmifltir: evlatlarmz o suretle talim ve terbiye etmeliyiz, onlara o suretle ilim ve irfan
vermeliyiz ki, lemi ticaret, ziraat ve sanatta ve btn bunlarn faaliyet sahalarnda
msmir(verimli) olsunlar, messir (etkili) olsunlar, faal olsunlar, ameli bir uzuv olsunlar.
TBMM Hkmetinin kuruluflu ile birlikte daimi olarak zirai retimi artrmak ve
sahipsiz veya vakf ve devlet mal topraklar topraksz kylye datmak ynnde
eflitli uygulamalar yaplmfltr.
On befl yllk dnemin sonunda gayrisafi mill haslann %100 arttn grmekteyiz. Sz konusu sektrler asndan sadece sanayi gelirlerinde yaklaflk %150lik bir
artfl sz konusudur. Tarm ve hizmet sektrleri genel artfl orannda kalmfllardr.
GSMH iindeki sektr paylar:
Toplam
Tarm
Sanayi
Hizmetler
1923
952.600.000
377.300.000
%43.1
125.700.000
%10.6
449.600.000
%46.3
1938
1.895.700.000
759.500.000
% 44.4
311.400.000
%14.2
824.800.000
%41.2
Cumhuriyetin ilk on befl yllk dneminin sonunda, arada yaflanan dnya iktisadi buhranna ramen nemli bir geliflme sz konusudur. Nitekim, 1938 ylnda
gereklefltirilen 844.000 ton ithalatn karfll olarak 119.000.000$=T150.000.000
denirken ayn yl yaplan 1.447.000 ton ihracatn geliri 115.000.000$= T145.000.000
olmufltur. Bu srete 1$=T1.26 seviyesine inmifltir.1938 yl itibaryla dfl ticaret
dengesi -3.9 seviyelerine inmifl ve ihracatn ithalat karfllama oran %96.7ya kmfltr. Bu arada 1930da bafllayan ihracatn ithalat dengeleme orannn 1937 de
%120.6 ya kadar ktn belirtmeliyiz.
Burada iflaret edilmesi gereken bir dier nokta ise sz konusu 15 yllk sre
ierisinde devaml bir ykseliflin salanmfl olmasdr. Trkiyenin 1929 ylna kadar Osmanl dneminden geerli gmrk vergisi hadlerini uygulamak zorunda
kalmasna, dfl ticaretin bu yla kadar ak vermesine dikkat edilirse retimde gereklefltirilen artfln bu geliflmeye imkn salad kolaylkla anlafllr. Ayn dnemde gayrisafi mill hasla ve kifli baflna dflen mill gelirin hem Trk liras hem de
dolar cinsinden toplamda %100 civarnda arttn sylemek mmkn grnmektedir.
DAR DZENLEMELER
Trk milletinin Mustafa Kemal Pafla nderliinde gereklefltirdii Mill mcadelenin ilk aflamas asker sahada elde edilen baflarlarla tamamlanmfltr. tilaf Devletlerinin Sevr paavrasn Trk milletine zorla kabul ettirmek iin destek olduklar
Yunan kuvvetlerinin savafl sahasnda kati olarak yenilmesiyle mcadelenin birinci
ksm baflaryla tamamlanmflt. Elbette yaflanan byk skntlar, maddi, manevi yaplan bunca fedakrlktan sonra devletin ve milletin idaresine bir ekidzen verilmesi gerekecekti. Trk milletinin bu aflamada demek zorunda kald bedelin neticesini hakkyla almas gerekecektir. Bu, yeni bir idare tarz iinde yepyeni bir
hkimiyet anlayfl ile Trk milletini adafl medeniyetler seviyesine ulafltracak bir
sistem olmalyd. Sz konusu hedefi gereklefltirebilmenin ilk flart ise khnemifl siyasi ve idari yapyla birlikte bu yapnn dayand anlayfl deifltirmekti. Cumhuriyetin ilk yllarnda bu yoldaki admlar hemen askeri harektn ardndan bafllatldn grmekteyiz.
10
Devlet Millet Birliktelii in lk Admlar

Byk Taarruzun hemen ardndan dflman iflgalinden kurtarlan ve kurtarlacak
yerlerde de kurulacak siyasi idarenin hazrlklarn yapan Mustafa Kemal Pafla, daha Yunan askerini takibin devam ettii gnlerde zmir Valilii iin Konya Valisi
Abdlhalik Beyi grevlendirmelerini hkmete nerdi. Bylece dflman iflgalinden kurtarlan yerlerde herhangi bir idari bofllua meydan vermemek kararndayd. Bursann dflman eline dflmesi zerine Trkiye Byk Millet Meclisi Baflkanlk krssnn zerine rtlen siyah rty kaldrarak ifle bafllayan Trkiye Byk
Millet Meclisi de yllardan beri devam eden fedakrlklara iflgalin skntlar eklendii iin tahamml glerinin sonuna gelen insanlarna yardm iin yine kendi insanna dayanmak mecburiyetinin bilincindeydi.
Ekonomik Dzenlemeler
6 Eyll 1922 tarihli bir bakanlar kurulu karar dflmann yakp ykarak terk ettii
yerlerdeki halkn maduriyetini gidermek, sefaletine engel olmak iin yine halkn
yardma arlmasn emrediyordu. Dflman iflgalinden kurtarlan yerlerdeki durumu inceleyen hkmet ise acil olarak yaplacaklarn hukuk, idare ve salk geninde gereklefltirilmesini istiyordu. zm yollarnn Adliye, Dahiliye ve Shhiye
Bakanlarndan oluflan bir kurul tarafndan hkmete nerilmesi ilk adm olarak
kabul edilmifltir. Birka gn sonra Afyondan itibaren yaklp yklmfl kylerdeki
halkn yemeklik, tohumluk gibi temel ihtiyalarnn yan sra dier gereksinimlerinin karfllanmas iin sosyal yardm komisyonlarnn kurulmas karar alnmfltr.
Senelerdir savafl meydanlarnda cann, maln, geleceini ortaya koyan Trkiye
halknn her fleyden nce retmek ihtiyac iinde olduunu gryoruz. Asker baflarlarn kalc olabilmesini iktisadi sahadaki baflarlara balayan Cumhuriyet
hkmeti, mevcut btn imknlarn retimi artrmak iin seferber etmek zorundayd. Nitekim ifl gcn artrmak iin ekim ve hasat zamanlarnda ar cezaya
mahkm olanlarn dflndaki btn hkmllerden yararlanma yoluna gidilmifltir.
retime ayrlacak gc bir an evvel arttrmak mecburiyeti, hkmeti askerlerden
de yararlanmaya sevk etmifltir. retim ihtiyacna bal olarak, uygulama sonraki
dnemde de devam ettirilmifltir. Barfl zamannda askerlere bulunduklar yerin ziraat kurulufllar tarafndan yeni ziraat usullerinin uygulamal olarak retilmesi kararlafltrlmfltr. Asker birliin olduu yerde zirai messese yoksa mill Savunma
Bakanlnn talebi zerine ktisat Bakanl geici olarak fen memurlar ve ziraat
aletlerini temin etmekle grevlendirilmifltir.
Nitekim 11 Ekim 1922 tarihinde Mudanya Mtarekesinin imzalanmasnn hemen akabinde orduda en yafll askerlerden bafllayarak 17 dnem askerin terhisi
sz konusu olmufltur. 1881-1898 doumlu erlerin terhisi Lozan konferans gnlerinde dahi srdrlmfltr. Bat Cephesinin bu flekilde asker gcnn zayflatlmas I. ve II. ordu komutanlarnca olumlu karfllanmamfl olsa da hkmet bu uygulamaya srarla devam etmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Daha barfl imzalanmadan

ordu birliklerinin terhisine hkmeti zorlayan sebepler neler
SIRA SZDE
olabilir? Tartflnz
D fi N E L terhis
M
Komutanlarn,
edilen erlerin yerine yenilerinin alnmas, veya dank
birliklerin birlefltirilerek yeni ordu teflkil edilmesi gibi tekliflerine mukabil, ordunun asker saysn
S O R U neredeyse yar yarya azaltan bu uygulamann tilaf Devletle-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
11
rinden saklanamad, bunun grflmelerdeki talepleri ksmen etkiledii de kabul edilmelidir.
dari Dzenlemeler
Devlet idaresinde alflan memurlarn durumlar ayr bir sknt oluflturmakla beraber, Mill Mcadelenin aleyhine tavr almamfl; grev yerleri dflman iflgaline urayanlarn da dflmanla iflbirlii yapmamfl olmak zemininde madur edilmemeleri esas dorultusunda hareket edilerek sorun zmlenmifltir. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin iflgalden kurtarlan yerlerdeki devlet teflkilatn yeniden ve
mill hkimiyet prensibine sadk insanlardan oluflturma abasnda aflrya kamamfltr. Hkmet,yetiflmifl insan konusunda herhangi flekilde bir israfn sz konusu
edilemeyecei gnlerde bulunulduunun bilincindedir.
Savafltan sonra ilk admlardan biri Mondros Mtarekesi gnlerinde tilaf Devletlerinin basklar sonucu idam edilen flehid-i mill Boazlyan eski kaymakam Kemal Beyin efli ve ocuklarna vatana hizmet tertibinden yeter miktar maafl balanmas olmufltu. Tehcir sular iddialarndan dolay gzaltnda olanlarn serbest braklarak ylece mahkemelerinin devamna karar verilmesi izlemifltir. Yeni devlet
hakszla urayan elemanlarna sahip karak, itibarlarn iade etmekle ifle bafllamfl oluyordu.
Fotoraf 1.3
Mill Mcadeleden
sonra idari ve
ekonomik
kalknma
mcadelesini de
yneten kurum
olan Trkiye Byk
Millet Meclisi
1930lu yllarda
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
Hkmet daha Mays 1922de yurt dflna gidecek vatandafllara verilen pasaportlardaki iznin padiflah adna olan fleklini Trkiye Byk Millet Meclisi namna
evirerek lke ve millet adna sz syleme yetkisini fiilen kullandn ortaya koymufltu. Bunu tapu senetlerinin zerindeki padiflah turasnn yerine Trkiye Byk Millet Meclisi adnn konmas ve senetteki sened-i hakan ibaresinin yerine
mill sfatnn eklenmesi takip edecektir.
6 Ekim 1923 tarihinde karlan bir kanunla Byk Taarruz ve Baflkomutan
Meydan Savaflndan nce mill orduya katlarak stiklal Mcadelesine dahil olan
her dereceden askeriye mensubunun ordunun barfl durumuna geiflinde maddi
ve manevi madur edilmemesine ynelik tedbirler alnmfltr. Dier taraftan Mondros Mtarekesinden 23 Austos 1923e kadar geen sre zarfnda lke savunmasna katkda bulunmak iin yaplan ifllerin su saylmayaca karara balanmfltr.
12
Bu srete mdafaa amal kurulmufl cemiyet ve heyetlerde kumandan ve ynetici olanlar ile bunlarn emirlerini yerine getirenlerin yaptklar ifller; rza geme ve
vatana ihanetten hkm giymifl olma hli mstesna su saylmayacaktr.
Devletleraras iliflkilerde mtekabiliyet sisteminin esas olduu bilinciyle Trkiye Byk Millet Meclisi, savafl dolaysyla lkelerindeki Trk vatandafllarna uygulad olaanst kanun ve tedbirleri kaldran devletlerin Trkiyede bulunan vatandafllarna uygulad mukabil kanun ve tedbirleri kaldrmay hkmetin yetkisine brakmfltr.
Askeri Dzenlemeler
Lozan Antlaflmasnn imzalanmasndan hemen sonra Trk Silahl Kuvvetlerinin
barfl durumuna dnfl hazrlk ve alflmalar bafllamfltr. Trkiye Byk Millet
Meclisi 1 Kasm 1923 tarihinde seferberlii kaldrmfltr. Mustafa Kemal Pafla, Meclis ikinci dnem alflmalarna bafllarken Genelkurmay Baflkan ve Bat Cephesi
Komutan Mareflal Fevzi Paflay grevleri zerinde kalmak kayd ile kararghyla
27 Temmuz 1923te Ankaraya getirtmiflti. Bat Cephesi karargh da cephe ile ilgili ifllemlerini tamamlad gerekesiyle Genelkurmay Baflkanlnn teklif ve Baflkomutanln uygunu ile 1 Eyll 1923 tarihinden itibaren de lavedilmifltir. Ordunun
savafl durumundan barfl hline geirilmesi alflmas srecinde 5 Austos 1923 tarihli Hazar Kurulufl ve Konufl Projesi uygulanmfltr. Trk Kara Kuvvetleri, ordu
mfettifllii, dokuz kolordu, on sekiz piyade tmeni, svari tmeniyle zmir, atalca, Erzurum ve Kars Mstahkem Mevkilerinden oluflturulmufltur. Birinci Ordu
Karargh Ankara, kinci Ordu Karargh Konya, nc Ordu Karargh Diyarbakr olarak belirlenmifltir.
SYAS DZENLEMELER
SALTANATIN KALDIRILMASI
Mudanya Mtarekesinin imzalanmasnn ardndan giriflilen barfl konferans hazrlklar esnasnda mevcut devlet yapsn; saltanat ve hilafet makamlarnn durumunun bir an nce netlefltirilmesi zaruretini ortaya karan geliflmeler yaflanmflt. Sadrazam Tevfik Paflann barfl grflmelerine birlikte gitme arsn ieren telgraflar TBMMde stanbul ynetimi aleyhindeki tepkileri alevlendirmifltir.
TBMM Baflkan Mustafa Kemal Paflaya gnderdii 17 Ekim 1922 tarihli telgrafnda Tevfik Pafla son baflarlardan sonra stanbul ile Ankara arasndaki anlaflmazlk ve ayrln giderildiini, yaknda Avrupada toplanacak barfl konferansna her
iki tarafta arlacandan, milletin iyiliine ynelik konular nceden grflp anlaflmak zere gvendii bir flahs stanbula gndermesi arsnda bulunmufltur.
Mustafa Kemal Pafla ise cevabnda Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin kurulduundan beri Trkiye aleyhinde her teflebbs dikkatle izleyerek tedbir aldnn, Teflkilat- Esasiye Kanunu ile flekil ve mahiyeti net olarak ortaya konan yeni
devletin ordularnn elde ettii zafer zerine gndeme gelen konferansta da Trkiye Devletinin yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan
temsil olunacann, hukuki ve meflru olmayan heyetlerin devletin siyasetine karflmalar hlinde mesul olacaklarn da bildirerek fiil durumu stanbul Hkmeti yneticilerine bir kere daha hatrlatmfltr.
Buna mukabil Tevfik Paflann 29 Ekim 1922 tarihli cevab ilgin yaklaflmlar ile
doluydu. Konferansa her iki tarafn da arldn belirterek stanbul Hkmetinin gitmemesi durumunda slam aleminin ilgilendii tarih kimliin yoklua mah-
13
km olacan, Ankara Hkmetinin gitmemesinin de barfl yarm brakacan iddia ediyordu. Kendilerinin de Sevr Anlaflmasnn etkilerinin snrl kalmasnda hizmetleri olduu dflncesiyle barflta milletten ayr kalmak istemediklerinin altn iziyordu. lkenin gelecei ve hukukunun korunmas iin Ankara temsilci gndermez ise kendilerinin Ankaraya temsilci gndereceklerini aklyordu. Telgraflarn
Mecliste okunmas zerine sz alan eflitli gruplardan milletvekilleri ncelikle stanbul ynetiminin iflgal dneminde ellerinden geldii kadar engellemeye alfltklar Mill Mcadelenin olumlu neticesinden pay almaya alflmasna tepki gstermifllerdir.
Dier taraftan Tevfik Paflann telgrafnn ciddiye alnmamas ve hi iflleme konmamas gerektii dflnceleri de seslendirilmifltir. Bu tartflmalar srasnda kinci
Grupun nde gelen simalarndan Erzurum milletvekili Hseyin Avni (Ulafl) Beyin
tespitlerine iflaret etmek Trkiye Byk Millet Meclisindeki fikr ortam tarif iin
gereklidir. Hseyin Avni Bey kendi dhil milletin maruz kald hakszlk ve felaketlerden dolay uyandn, gzn atn artk kendisine Byk Millet Meclisi
dahi hyanet etse milletin bunu kabullenmeyeceini vurgulamaktayd. Tevfik Paflann stanbul ynetiminin elde edilen baflarda kendi lsnde yardm olduu
iddiasna karfln, Trk milleti mukaddes davas iin, deil stanbuldan cihandan
bile fedakarln binde birini ancak grebilmifltir diyen Hseyin Avni Bey stanbul
ynetimini de hi olmazsa zerimize kuvvet gnderip kuvvetimizi tenksa (azaltmaya) sy etmeseydiler(alflmasaydlar) szleriyle sulamaktayd. stanbul
Hkmetinin Halifelik makamna papalk, patriklik gibi ruhaniyet atfettiklerine
dikkat eken Hseyin Avni, Meclisin her fleyi bnyesinde toplad gibi o emaneti de muhafaza ettiini dile getirmektedir. Hseyin Avni Bey, stanbula sizin gideceiniz konferansta bizim iflimiz yoktur denmesini teklif ediyordu.
Bundan sonraki konuflmalarda Meclisin her fleye hakim olup hilafet ve saltanatn da millet adna sahibi olduunun alt izilerek bunun ak ve net biimde ilan
edilmesi istenmifltir. Bu aflamada Sinop milletvekili Dr. Rza Nur Bey, Trk milletinin aslnda 23 Nisan 1920de kararn verdiini, hkimiyetin millete ait olduunu,
dolaysyla Osmanl mparatorluunun ykldn, yerine din ve mill bir Trkiye
devleti doduunu ifade etmifltir.
Fotoraf 1.4
Saltanatn
kaldrlmas
teklifini yapan
Sinop mebusu Rza
Nur Bey, Lozan
delegasyonunda
ikinci murahhas
olarak grev
yapmfltr. smet
Paflann sanda
grlyor
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
14
stiklal Harbi srasnda Dou Cephesinde nemli baflarlar kazanan Kazm Karabekir de stiklal Harbinde dflmann iflini kolaylafltranlarn bu gn de barfl iflini karfltrmak istediklerini ifade etmifltir. stanbul Hkmetinin fetvalar ve bu gibi
yazflmalar ile dflmann yurttan atlmasn iki sene geciktirdiini belirten Karabekir btn milletin bu insanlara lanet ettiini belirtmekteydi.
Daha sonra sz alan ikinci grubun nde gelen temsilcilerinden Mersin milletvekili Selahaddin Bey, Meclisin milletin temsilcisi olarak 18 Temmuz 1920de ettii yeminle Misak- Mill dhilindeki milleti ve vatan kurtarmay ve saltanat denilen
makama lazm gelen hukuku zaman geldiinde kendisinin belirleyecei esaslar
dairesinde ve kendisinin vereceini dolaysyla gn geldiinde bu konuyu Meclisin halledeceini hatrlatmfltr.
Daha sonra srasyla Rauf Bey, Ali Fuad Pafla, Ali Fethi Bey gibi flahsiyetlerin
sz almasndan sonra smet Paflann gerek slam alemi gerekse lke genelinde
Trkiye Byk Millet Meclisinin, Trk milletinin gerek temsilcisi olduu kanaatinin umumi olduunu belirtmesinden sonra Rza Nur ve 80 arkadaflnn verdii
nerge okunmufltur. Burada, Osmanl mparatorluunun otokrasi sistemiyle beraber ykld, Yeni Trkiye Devletinin mill halk esaslar zerine kurulduu ve Osmanl mparatorluunun mill hudutlar dahilinde tek varisi olduu, Teflkilat- Esasiye Kanunu ile hkimiyet hakk millete verildiinden stanbuldaki Padiflahln
yok olup tarihe intikal ettii, stanbulda meflru bir hkmet olmad iin idaresinin Millet Meclisi memurlarna devredilmesi gerektii ve Trk hkmetinin meflru
hakk olan hilafet makamn esir bulunduu yabanclarn elinden kurtaraca belirtiliyordu.
Grld zere saltanat kaldrlrken Osmanl hanedan ve hilafetin durumu
hakknda net bir fley sylenmemiflti. Bu durumun ikinci gruba mensup baz milletvekillerinde rahatszlk yaratt anlafllmaktadr. Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey, nergenin meclisin esas hukukuna ve istikbale ynelik olmakla beraber
eksik olduunu, Anayasaya gre hkimiyetin kaytsz flartsz millete ait olduu gz
nne alnarak hkimiyetin kullanmna ait yeni dzenlemenin halka iyice anlatlmas gerektiini seslendirmifltir. Hseyin Avni Bey, teklifin Anayasaya dahil edilmek flartyla tamamlanmasnn lzumunu savunmaktayd. Teklif sahibi olarak sz
alan Rza Nur Bey ise mevcut siyasi ikiliin mcadelenin aleyhinde ifllediine dikkat ekerek Osmanl Devletinin ve onun flahs hkmetinin ykldn, yerine milletin iktidarnn geldiini, yapmak istedikleri fleyin yeni durumu akla kavuflturmak olduunu ifade etmifltir. Ancak yaplan oylamada karar yeter saysnn olmad grld iin netice alnamamfltr.
1 Kasm 1922 tarihli oturumda ise Rza Nur Beyin teklifindeki altnc madde;hilafetin Osmanl hanedanna ait olup, Trkiye Devletinin de hilafet makamnn
dayana olduunu, halifelie TBMM tarafndan bu hanedann ilim ve ahlak bakmndan en iyi yetiflmifl olannn seilecei- fleklinde dzeltilmesi ile buna byk
lde benzeyen, ancak hilafeti babadan oula gemek zere Osmanl hanedanna brakan Hseyin Avni Beyin tadil name teklifini tartflmfltr. Bu aflamada sz
alan Mustafa Kemal Pafla, Trk ve slam tarihi zerinde ksa bir hatrlatma yaparak
Peygamber ve drt halifesinin devlet idaresine gelifl flekillerini hatrlattktan sonra
Seluklu tarihinden rnekler vererek Sultan Melikflah ile Abbasi Halifesi arasndaki iliflkileri deerlendirmifltir. Melikflahn devletin hkimiyet ve saltanatn temsil
ederken hilafet makamn da muhafaza ettiine dikkat eken Mustafa Kemal Pafla,
mevcut durumda da hilafet makam muhafaza edilerek onun yannda hkimiyet ve
saltanat- millyenin bulunduunu belirtmektedir.
15
Mustafa Kemal Paflaya gre Btn Trkiye halk btn kuvvetiyle hilafet makamnn dayana olmay dorudan doruya yalnz vicdani ve dini bir vazife olarak taahht ve tekeffl etmekteydi. Padiflahln ortadan kalkmas ile halifeliin
ne olaca sorusunun ortaya ktna dikkat eken Mustafa Kemal Pafla, hilafet ile
saltanat ve hkimiyet makamlarnn yan yana bulunmasnn en tab hllerden olduunu belirtmifltir. Ancak saltanat makamnda milletin kendisinin oturduunu,
hilafet makamnda ise dayana Trkiye Devleti olan bir flahsn oturacan gstermiflti. Bu durumdan beklentilerini ise bu suretle bir taraftan Trkiye halk adafl
ve medeni bir devlet halinde her gn daha salam daha mesut ve mreffeh olacak, her gn daha ok insanln ve benliini anlayacak, kiflilerin ihaneti tehlikesine maruz kalmayacak, dier taraftan hilafet makam da btn slam leminin
ruh ve vicdannn balant noktas olabilecektir szleriyle ifade etmifltir. Mustafa Kemal Pafla ayn anlama gelen dier tekliflerin de birlefltirilerek bir an evvel
Meclisin oyuna sunulmas temennisiyle konuflmasn bitirmifl ancak ikinci grup
yelerinden gelen teklifler zerine fieriye, Adliye ve Kanun- Esasi Encmenlerine havale edilmifltir.
Encmende saltanat ve hilafetin ayrlp ayrlamayaca tartflmalara uzaynca,
Mustafa Kemal Pafla sz alarak milletin isyan ederek hkimiyetini eline aldn,
kabul edilmesinin iyi olacan belirtmifltir. Bu mdahale zerine komisyon teklifi
oy birlii ile karara balamfl ve ayn gnn ikinci celsesinde Meclis Genel Kuruluna sunmufltur. Buna gre: Trkiye halk mill iradeye dayanmayan hibir kuvvet
ve heyeti tanmad gibi, stanbuldaki flahs hkimiyete dayal hkmet fleklini 16
Mart 1920den itibaren ve ebediyen kaldrmfltr. Bu karar bir muhalif dflnda btn milletvekillerinin oy birliiyle kabul edilmifltir. Burdur Milletvekili smail Suphi (Soysallolu) ve cra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey karar gnnn bayram olmasn teklif etmifllerdi.
Saltanatn kaldrlmas konusunda birinci ve ikinci grup milletvekillerinin
ayn fikirde olSIRA SZDE
masnda Mill Mcadele srecinde yaflananlarn etkisi olmufl mudur? Tartflnz.
D fi aydnlarnn
NELM
Saltanatn kaldrlmas srecinde yaplan tartflmalar; Osmanl
genelinde grlen yaplan ve yaplacak atlmlarn, dzenlemelerin her flartta Osmanl hanedan idaresinde gereklefltirilmesi gerektii dflncesinin SByk
O R U Millet Meclisindeki bir grup milletvekilinde de devam ettiini gstermektedir.
Savafln baflaryla sonulandrlarak mill hkimiyetin Byk Millet Meclisinde
DKKAT
tecelli etmesi dolaysyla Buhara, Afganistan ve yurdun eflitli yerlerinden tebrik
telgraflarnn mecliste okunmas bu aflamada edinilen ve moral destek salayan i
SIRA SZDE
ve dfl destek iin bir l olmaldr.
Saltanatn kaldrlmas kararndan sonra zerinde sadece halife unvan kalan
Vahdettinin kafl gnne kadar stanbulda yaflananlar hakknda pek net tespitler
AMALARIMIZ
yoktur. Ancak 4 Kasm 1920 tarihi ile hkmetin toptan istifa etmesinden sonra
Vahdettinin yurt dflna kaaca sylentileri kmfltr. iflleri eski Bakan Ali Kemal Beyin karldktan sonra lin edildiinin duyulmas, stanbulda
karK T A saltanat
P
flt birtakm gsterilerin yaplmas ve Ankaradaki Trkiye Byk Millet Meclisinin
ve Baflkan Mustafa Kemal Paflann kendisini muhatap almamas zerine panie
kapld anlafllmaktadr. Nitekim 16 Kasm 1922 tarihinde ngiliz
T E L E V iflgal
Z Y O Nkuvvetleri
komutanlna yapt yazl baflvuru ile ngiltereye snmfltr.
18 Kasm 1922 tarihli toplantnn beflinci celsesinde hkmet halife Vahideddin
Efendinin ngilizlere snarak stanbuldan ayrldn bildirmifltir. Meclis, fieriye
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
Vekili Vehbi Efendinin bir fetvas ile hilafetten bilfiil feragat etmekle fleran mnhali (tahttan indirilmifl) olduuna karar vermifltir. Yeni halife iin yaplan seimde 163 milletvekili oy kullanmfl, Abdlmecid Efendi 148 oyla halife seilmifltir.
Mecliste mevcut anlayfllarn dikkat ekici bir gstergesi olmak zere Meclisin Halifeye ballk arz etmesi hususunda hararetli tartflmalar yaplmfl ve 15 kiflilik bir
TBMM heyeti 24 Kasm 1922de yeni halife tarafndan kabul edilmifltir.
Geliflmelerin istikametini gstermesi bakmndan nemli bir husus da Halife
Abdlmecidin Meclisin seim karar kendisine tebli edildikten sonra Ankaraya
gnderdii ilk telgrafta dikkati ekmektedir. Halife, Cuma selamlnda Fatih Sultan Mehmet tarz bir sark sarmak, hilat giymek isteini bildirirken, slam alemine
yaynlayaca beyannamede Vahdettin hakknda bir fleyler sylemek istemediini,
ancak memleketin selameti gerektiriyorsa bunu dahi yapabileceini ifade etmifltir.
Abdlmecid Efendinin bu yaklaflm ile Mecliste ortaya kan halifeye tbi olma
eilimi Mustafa Kemal Paflay halifelik meselesini daha etrafl bir flekilde dflnmeye itmifltir.
Adm Adm Yeni Sisteme Geifl

Yukarda bahsedilen Trkiye Byk Millet Meclisinin halifeye biat etmesi dflncesini seslendirenler halifeyi mevcut hlde saltanat sfatna sahip olmadan devletin
baflkan ve sahibi sayyorlard. Yaymladklar Hilafet-i slamiye ve Byk Millet
Meclisi bafllkl bir kitapkla saltanatn hilafetten ayrlarak kaldrlmasndan halkn
tereddte dfltn, hlbuki hilafetin hkmet demek olduunu iddia etmifllerdi.
Hilafetin haklarn hi kimsenin ve hibir meclisin kstlayamayacan dolaysyla
meclisin halifenin meclisi olduunu savunuyorlard. Buna mukabil konuya aklk
getirmek zere hilafetin asl bu dzenleme ile gerek yerini bulduunu savunan 30
kadar makaleden oluflan Hilafet ve mill Hkimiyet adl derleme bir kitap neflredilmifltir.
Bu esnada Mustafa Kemal Pafla ise stanbul basnnn sahip ve baflyazarlarndan
oluflan bir heyet ile mevcut durumu yapmak istedii fleyleri ve basnn oynayabilecei rolleri grflmekteydi. Bu grflmelerde Bizce mesele hallolunmufltur. Kendisi meflgul olmazsa ve kendisinden menfaat tasavvur edenler kprdamazsa bizce
mesele hallolunmufltur diyen Mustafa Kemal Paflann bu aflamada mevcut flekli
ile hilafetin muhafazasn dflnmekte olduu sylenebilir.
Aslnda bu aflama Mustafa Kemal Paflann urunda mcadele verdii yeni rejim ve dzenlemeler iin gerekli olan zemini hazrlama dnemidir. Zira saltanat
kaldrrken yaflananlar milletin geleceini ynlendirecek kkl deiflimlerin mevcut kadro ile gereklefltirilemeyeceini ortaya koymufltur. Bu dflnceden hareketle Atatrk, yapmak istediklerinin ilk aflamas olarak yeni devletin rejimini netlefltirecek admlar atmak gerektiini grmfltr. Atatrk dflncesinin temel gelerinden her iflte meflru olmak, dolaysyla halk ile beraber hareket etmek prensibi uygulamaya konmufl Mustafa Kemal Pafla, yapmak istediklerini aflama aflama gereklefltirmek zere nce halk ile grflmeye bafllamfltr. Halk ile eflitli yerlerdeki temaslarnda tm halk kucaklayacak bir parti kurmak isteini dile getirmifl, halkn
beklentilerini renmek istemifltir. Bu aflamada vatandafllara; elde edilen baflarnn
tek bir kifliye deil milletin umumuna ait olduunu, bu neticeye sahip kmalarn,
iradelerini hi kimseye koflulsuz olarak terk etmemelerini tlemesi kurmak istedii dzenin iflaretlerini de vermifltir. Yaplacak ifllerin baflnda ikinci aflama olarak
devletin mevcut snrlar ile dnyada tannmasn salayacak barfln gerekleflmesi, devletin bir daha eski rejim ve anlayfla dnmemesi iin kesin admlarn atlma-
s gerekiyordu. Bu arada Mecliste mevcut flartlarda barfln kabullenilemeyecei

dflncesi umumileflmekte, milletin kararna baflvurulmas istenmekteydi.
Mustafa Kemal Pafla saltanatn kaldrlmasn, Anayasann hkimiyeti kaytsz
flartsz millete veren hkmlerini en kesin bir flekilde salamlafltrarak yeni Trkiye devletinin esaslarn belirlemek fleklinde deerlendirmekteydi. 1 Kasm 1922 kararnn yani Saltanatn kaldrlmas olaynn, btn milletin urunda cann feda etmeyi gze ald kurtulufl reetesi olan Misak- Millnin kudret, kuvvet ve mahiyeti ile ayn deerde olduunu ifade etmektedir.
Mustafa Kemal vatann kurtuluflu saland zaman dahi gevflemeyi elde edilen
neticenin muhafazas bakmndan tehlikeli grmekte, yeniden eski rejime dnfl heveslilerinin faaliyetlerine karfl milletvekillerini uyarmakta, 1 Kasm 1922 Kararnn,
btn kanun ve kararlarn zerinde bir deere sahip olduunu hatrlatmaktayd.
Gazi Mustafa Kemale gre; her trl hrriyet, eflitlik ve adaletin en st dzeyde salanmas ve korunmas da mill egemenlikle mmkndr. Ona ynelecek her
trl tenkit ve tehdit de hibir flekilde meflru olmayacaktr, dolaysyla cezalandrlmaldr.
Lozanda yaplan grflmelerde tilaf Devletlerinin dayatmalarnn Byk Millet
Meclisince kabul edilemez bulunmas zerine lkeyi dflman iflgalinden kurtarmfl
olmakla grevini yaptn dflnen Birinci Meclisin barfl hususundaki karar milletin yeni temsilcilerine brakma olgunluu gstermesi ve oy birlii ile seimlere
gitme karar almas mill egemenlik dflncesinin fiilen hayata geirilmesi olarak
deerlendirilmelidir.
Saltanatn kaldrlmas ile gelinen aflamadan bir flekilde geri dnfl olmamasn
temin iin 15 Nisan 1923te 334 numaral ek kanunla, saltanatn ilgas, egemenliin
vazgeilemez, blfltrlemez ve devredilemez flekilde Byk Millet Meclisince
temsil edildii esasna karfl sz, yaz ya da fiillerle direnen, kargaflalk karanlarn
vatan haini olacaklar kabul edilmifltir.
3 Mays 1923 tarihinde 320 sayl Kanun ile Geici Seim Kanununda semen
yafl ve milletvekili says 50.000 yerine 20.000 erkek nfus iin bir kifli olmak zere artrlmfltr. Bu hamlelerin ardndan Mustafa Kemal Pafla, Mecliste birlikte alflt Mdafaa-i Hukuk grubunun Halk Frkasna dnfleceini de bildiren 9 Umdeyi yayMlamfltr.
Yaplan seimlerden sonra oluflan ikinci dnem Meclisin neredeyse tamam
Mdafaa-i Hukuk listesinin adaylarndan meydana gelmifltir. Seimlere organize
olarak giremeyen muhalif adaylarn halk tarafndan tercih edilmemesi ayn zamanda Trk milletinin Mustafa Kemal Paflaya olan gveninin en anlaml gstergesiydi. flte bu gvenle harekete geen Pafla, mevcut durumda karflklklara neden
olan siyasi yapy asli yerine oturtma ifllemine gemifltir. kinci Meclis dneminde
stanbul, Byk Millet Meclisi ordularnca teslim alnmfl, Ankara yeni devletin baflkenti yaplmflt. kinci dnem Meclisin en nemli icraatlarnn baflnda 29 Ekim
1923 tarihinde idare fleklinin cumhuriyet olduunu ilan eden karar gelmektedir.
Bu kararn tarih nemi ok byktr.
Trk milleti ve lkesinin dflman iflgalinden kurtuluflu mcadeleyi bu noktaya
kadar getiren kadronun ortak idealiydi. Ancak gerek saltanatn kaldrlmas srasnda gerekse yeni halifenin seilmesi esnasnda mecliste grlen hanedana tabi olma anlayflnn devam radikal birtakm zmler getirilmedii srece eski sistemin
devamn kanlmaz bir netice olarak gstermekteydi. Halkn da asrlarn getirdii
bir ihmalkrlk ve her fleyi yneticilerden bekleme alflkanl ile savaflarak elde
edilen ve kendisine sunulan iktidarna sahip kma konusunda yavafl davranaca
17
18
grlmflt. kinci dnem Meclisin yelerinin tamamna yakn Mdafaa-i Hukuk

listesinden kmfl olmakla birlikte lkede bir takm ifller gereklefltirebilmek iin
halifelik - padiflahlk gibi yaptklar halk tarafndan meflru kabul edilecek, sorgulanmayacak byk makamlarn muhafazasn zorunlu gren milletvekili says az
deildi.
HALFELN KALDIRILMASI
Saltanatn kaldrlmas ile hukuki zeminini kaybettii, etkinliinin szde kald
yerli ve yabanc arafltrmaclar tarafndan kabul edilen, bu sebeple meclis iinde ve
dflnda tartflmalara konu olan hilafetin akbeti cumhuriyetin ilanndan sonra artk
tamamen halife ve taraftarlarnn davranfllarna baml kalmfltr. Zira Mustafa Kemal Pafla, daha 1923 yl baflnda tarihi ve vicdani bir hatra olarak niteledii messesenin gerek konumunun farknda olmas hlinde meselenin halledilmifl olacann altn izmiflti.
Gerekten de cumhuriyetin ilan zerine gsterilen tepkiler ve muhaliflerin halifenin etrafnda toplanmalar meselenin hallini hzlandrmaktan baflka bir fleye yaramamfltr. Mesela, Meclisin lke apnda tannan simalarndan Rauf (Orbay)
Beyin cumhuriyetin ilannda acele edildiine, iyice tartfllmadan, Anayasadaki ilgili hkmler dzeltilmeden gndeme sokulduuna dair elefltirilerle dolu mlakat 1 Kasm 1923 tarihinde Vatan ve Tasvir-i Efkar Gazetelerinde yaymland. Cumhuriyetin ilan srasnda Trabzonda bulunan Kazm Karabekir Pafla ile stanbulda
bulunan Ali Fuat Paflalar da ifllerin gereklefltirilme tarzndan memnun olmadklarn belirten iflaretler vermifllerdi. Rauf Bey demeci dolaysyla Parti grup toplantsnda bilgi vermifl, cumhuriyete karfl olmadn ifade etmenin tesinde mill
hkimiyet prensibinin sadk takipisi olduunu tekrar etmifltir. Ayn gnlerde stanbul basnnda Mustafa Kemal Paflann cumhurbaflkan olmasna ramen parti
baflkanln brakmadna dikkat ekiliyordu. Yeni sistemde de tek adamla doru gidiliyor tedirginlii kamuoyuna youn biimde yanstlyordu.
Dier taraftan stanbul basnnda halifenin bu son geliflmeler zerine istifa edecei, Anadoluda bir yere veya yurt dflna srgne gnderilecei gibi fikirler grlmekteydi. Bunlardan daha dikkat ekici olan stanbul Barosu Baflkan Ltfi Fikri Beyin istifa sylentilerine karfl kan mektubu idi. Hilafetin Trkle kazanlmfl
bir kuvvet, manevi bir hazine olduunu ifade eden Ltfi Fikri byle bir hareketin
evvela hanedan, sonra millet iin, Trklk iin bir intihar olduu iddiasndayd.
Bu yaklaflmn abartl olduunu savunan yazlarn da basnda yer aldn belirtmek gerekmektedir.
Aslnda 13 Ekim 1923te Ankarann baflkent olarak kabul ve 29 Ekim 1923te
cumhuriyetin ilan edilmesi Trkiyede eski devletten her fleyiyle ayr yeni bir devletin resmen hayata getiini simgeleriydi. Buna mukabil mill Mcadelede Mustafa Kemal Pafla ile birlikte alflmfl baz nemli flahsiyetler cumhuriyetin ilan fleklinden rahatsz olduklarn ifade ile mcadelenin nderleri arasnda ayrlk olduunu
gstermifllerdi. Bu flahslarn muhalefetlerini halife Abdlmecit Efendi etrafna toplanmak ve ona destek vermekle gstermesi dikkat ekici bir durum yaratmflt. Halife Abdlmecid Efendinin, saltanat dnemini andracak, Cumhuriyet idaresine
ters gelecek tavrlar taknmasnda Trkiye Byk Millet Meclisi adna stanbulda
bulunan Refet Pafla ile olan samimi mnasebetleri, Rauf Orbay ve Kazm Karabekir gibi flahsiyetlerin kendisini sk sk ziyaret etmelerinin katks yadsnamaz.
Halifenin bu flekilde etrafna toplananlar ile g kazanmas ve yapmay dflnd inklaplara karfl kacak bir g oda hline gelmesi ihtimali Mustafa Kemal
19
Paflay cidden endiflelendirmifltir. Yukarda deinildii zere tarih bir hatra olarak muhafaza edilebileceini belirttii
bu makamn onun yeni Trkiye programnda yeri yoktu. Gerekten de daha
Erzurum Kongresi gnleri gibi Mill Mcadelenin olduka erken bir evresinde
Mustafa Kemal Pafla, yannda bulunanlardan Mazhar Mfit (Kansu) Beye bu
husustaki dflncelerini not ettirmiflti.
Dier taraftan baflta ngiltere olmak
zere Mslman smrgeleri olan devletlerin geliflmeleri merakla izledikleri
ve menfaatlerine uygun ortamda mdahale edebilme imkn arafltrdklar grlmekte idi. lk hareket hilafetin nfuzundan ok ekinmifl ve hl ekinmekte olan ngiltereden geldi. 24 Kasm
1923 tarihinde Londradan Emir Ali ve
Aa Hann imzalaryla Baflbakan nnye gnderilen ancak ona ulaflmadan
5-6 Aralk 1923te stanbul basnnda yer
alan bir mektup, halifeliin kaldrlmas
srecini hzlandrmfltr. Yazarlarn ngiliz ynetimiyle yakn iliflkileri olan Emir Ali
ile Aa Han olmas 8 Aralkta mektubu tartflan Trkiye Byk Millet Meclisine
olayn ardnda bir ngiliz parma olduunu hissettirmifltir.
Sz konusu mektupta; halifeliin nfuzunun azaltlp siyasi teflkilatn dflnda
tutulmasnn, slamn dalmasna, manevi dnya gcnn fiilen kaybedilmesine
yol aaca uyars yaplmaktayd. Hilafetin kaldrlmasnn Mslmanlar arasnda
ayrlklar yaratacana dikkat eken mektup sahipleri eer slamiyeti dnyada byk bir manevi kuvvet olarak muhafaza etmek istiyorlarsa nfuz ve flerefinin hibir zaman papann nfuzundan afla olmamas gerektiini yeni Trkiye devletinin
yneticilerine hatrlatmaktaydlar. Trkiyenin hakiki dostlar olarak hilafet ve imametin Mslman milletlerin itimat ve hrmetine layk olan bir mevkie konulmasn ve bylece Trkiyeye de kuvvet ve fleref bahfledilmesini istemekteydiler. Bu
mektupla yeni devletin temel ilkesi olan tam bamszln hie saylmasnn yan
sra yeni devlet iinde bir iktidar mcadelesinin oda hline hilafetin mevkiini takviye ederek muhafaza etmenin tavsiye edilmesi mevcut karmaflann devamn istemekten baflka bir fley deildi. Yeni devleti zaafa uratacak bir ifl birlii izlenimini
kuvvetlendiren bu giriflimin de Mustafa Kemal Paflann meseleyi bir an evvel halletme kararnda tesiri olmaldr.
ngiliz hkmetine yakn kiflilerin gnderdii mektup halifeliin kaldrlmas
SIRA SZDEsrecine nasl bir etki yapmfl olabilir? Tartflnz.
fi N E L M
Meclis de hilafet meselesini kendi meselesi olarak grmfl Dve
mdahaleye fliddetle tepki gstermiflti. Kaldrlflna karfl kp vicdanen hilafete balln ifade
O R U
eden Rauf Bey (Orbay) de grflmeler srasnda Btn Alem-iS slamn
makam-
hilafeti ve halifesidir, dstur- esasisini kabul etmifl olan millet meclisinde eer ha-
Fotoraf 1.5
Son halife
Abdlmecid Efendi
sanat kiflilii ile
tannan bir
flahsiyetti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
20
lifeye bir mevki vererek yani Trk milleti zerinde cismani bir kuvvet vererek idaresine mdahale etmek kastnda iseler, Efendiler, kstahlk etmeyin, o sizin vazifeniz deildir demek, bu meclisin, bu hkmetin hakkdr. Vazifesini derhal yapar
diyerek dfl mdahaleye karfl tavrn ortaya koymufltur. Ancak mevcut durumun
yaratt bir sakncaya da dikkat ekmekten geri kalmamfltr: Yok eer biz ilan ettikten sonra halife, hilafet, slamn halifesidir ve maneviyatla meflguldr dedikten
sonra eer o Mslman Hintliler demek istiyorlarsa ki bunun bizim zerimizdeki
hakk nedir? O ksmda bunlara hak vermek gerekir.
Anlaflld zere halifeliin devamna taraftar olanlar da artk sadece maneviyatla uraflmas gerektiini kabul ve tasdik etmektedirler. Tarihi, fikir adam Yusuf Akura da: Hilafet, Trklerin elinde bulunduka, Trkiye devletinin, Trkiye
Byk Millet Meclisinin iktidarna kuvvetine dayandka herhalde bizim iin faydal olacak bir messesedir. Fakat efendiler, bu flartlar byle olmak lazm. Aksi taktirde bizim iin ve btn Alem-i slam iin faydal olabilecek messese, bizim iin
de btn Alem-i slam iin de zararl olabilir diyerek dfl mdahalenin yaratabilecei kargaflaya dikkat ekmekteydi.
Meclis stanbul basnnda hilafet taraftar ve cumhuriyeti tenkit edici yaynlarna karfl bir ihtar vermek zere bir stiklal Mahkemesinin stanbula gnderilmesini 9 Aralk 1923 tarihli oturumunda kabul etti. Son geliflmeler erevesinde bilhassa basn ve meclisteki slmc milletvekillerinin bir ksm, hilafetin kaldrlmas ile
Trkiyenin slam alemindeki nfuzunun sfra inecei fikrini srarla ileri srmekteydiler. Ancak bu fikre karfl hilafete sahip olma fikriyle yllardr memleketin her
yannda kan isyanlarda on binlerce vatan evladnn yok olduunu belirten, bununla birlikte makam ilga ederek dflmanlarn kullanmna bir byk kuvvet vermenin de yanlfl olacan ifade eden milletvekilleri de vard.
Mustafa Kemal Pafla, yeni dnemde halledilmesi mecburiyet hlini alan hilafet
meselesi yannda eitim ynetiminin birlefltirilmesi ile fieriye ve Evkaf Vekaletinin
kaldrlmasnn da gerekli olduuna karar vermiflti. Bunu kamuoyu destei ile gereklefltirebilmek iin basn, ordu ve niversitenin de desteini almay gerekli grmfltr. 1924 yl Ocak ay bafllarnda biraz dinlenip basn ve ordu ile temaslarda
bulunmak zere zmire giden Pafla bir manada kamuoyu oluflturma faaliyetlerine
bafllamfl oluyordu. Ancak btn bu hazrlklara ve tartflmalara ramen meselenin
neticelenmesine yol aan olayn yine Halife Abdlmecid Efendinin talepleriyle hz
kazandna iflaret etmeliyiz
Nitekim 1924 yl bte grflmeleri ncesi Ankara basnnda hakknda kan tenkit yazlarnn yan sra stanbula giden hkmet temsilcileri ve resm
heyetlerin kendisini ziyaretten ekinmelerinden znt duyduunu belirten Halife Abdlmecid Efendi yanlfl anlafllmaktan ekindii iin Ankaraya temsilci
gndermediini hkmete bildirmiflti. Halife Abdlmecid Efendi, ayrca hazine-i hilafetin gcnn yetmedii ve mkellefiyetinin haricindeki masraflarn
karfllamada hkmetin 15 Nisan 1923 tarihinde vaat ettii bte artrm iin de
gereinin yaplmasn istiyordu. Halifenin resm devlet teflkilatnn nemli bir
paras olduuna inandn gsteren bu talebi Mustafa Kemal Pafla iin barda taflran son damla olmufltur.
Ordunun harp oyunlar tatbikatna katlmak iin zmirde bulunan Cumhurbaflkan, ayn gn Baflbakan smet Paflaya gnderdii telgrafta flikayet ettii hususlarn sebebinin halifenin bizzat kendi davranfllarndan kaynaklandn, zira gerek
saraydaki gerekse dflardaki tavrnn saltanat havas tafldnn altn izmektedir.
Halifenin yabanc devlet temsilcilerine memurlar gndererek mnasebet kurmas,
21
Cuma Alaylarna kmas, asker sivil herkesi kabul edip dertleriyle ilgilenmesinin
Cumhurbaflkannda rahatszlk yaratt aktr. Mustafa Kemal Paflaya gre, Abdlmecid Efendi kendi konumunu bilmeli ve ona gre davranmaldr, zira Halife
ve btn cihan kat olarak bilmek lazmdr ki, mevcut ve mahfuz olan halife ve halife makamnn hakikatte ne dinen ve ne de siyaseten hibir mana ve hikmet-i
mevcudiyeti yoktur. Hilafet makamnn tarih bir hatra olmaktan fazla bir ehemmiyeti olmadnn altn izen Cumhurbaflkan, halifenin devlet memurlarnn ve
resmi heyetlerin kendisini ziyaretini istemesini de Cumhuriyet Hkmeti ile karfl
karflya gelmek olarak deerlendirmifltir. Halifeye mutlaka Cumhurbaflkanndan
daha az bir denek verilmesi gerektiini belirten Pafla, maksadn saltanat ve debdebe deil, insanca bir yaflam srmesini salamak olduunu hatrlatmfltr. Halifenin ve mensuplarnn yaflayaca yer meselesinin hkmete ihmal edildiine dikkat eken Mustafa Kemal Pafla, ok genifl olan grevli ve hizmetli kadrosunun halifeyi hl saltanat ryas iinde uyutmasna dikkat ekmifltir. Meselenin ok
nemli olduunu, her gn ufuktan saltanat gneflinin domasna duac bir hanedan ve mensuplar hakkndaki muamelemizde Trkiye Cumhuriyetini, nezaket ve
safsata kurban edemeyiz szleriyle gzler nne seren Pafla, halifenin makamnn ne olduunu aka bilmesini ve mevcut durumla yetinmesini istemifltir.
Bu arada stanbula gnderilen stiklal Mahkemesinde hepsi beraat eden gazeteciler 4-5 fiubat 1924 tarihlerinde zmirde Cumhurbaflkan ile grfltler. Bu bir
nevi muhalif basn ile barfl niteliindeydi. Yarglanan gazetecilerden sadece Tevhid-i Efkar gazetesinin sahip ve baflyazar Velid (Ebuzziya) Beyin alnmad toplantda belli lde bir fikir birlii olufltuu anlafllmaktadr.
Mustafa Kemal Pafla basnla kurulan bu diyalogdan sonra 15-20 fiubat tarihleri
arasnda gereklefltirilen harp oyunlar srasnda ve sonrasnda Paflalar ile grfl
alflveriflinde bulundu. kinci Ordu mfettifli olan Ali Fuat Pafla, kendisine aktarlan
plan ve projeleri laik ve demokratik bir yaklaflm iin derhal yaplmas gereken ifller olarak vasflandrdn ifade etmifltir. Hilafet meselesinde ise iki otoritenin ayn hudut ierisinde yaflayamayacana gre derhal lav ve Osmanl hanedannn
Trkiye dflna karlmas gerektiini belirtmekteydi.
Kamuoyu oluflturma alflmasnn son ayan niversite oluflturmaktayd. Nitekim niversitenin problemlerini aktarmak zere Ankaraya hkmetle grflmeye
giden rektr ve dekanlardan oluflan heyeti smet Pafla, zmire Mustafa Kemal Paflann yanna gtrmfltr. Burada yaplan grflmelerde eflitli konulardaki grfl
alflverifli Cumhurbaflkannn halifelii kaldrmak hususunda ge bile kalmflz
kansna varmasyla neticelenmifltir.
Mustafa Kemal Paflann hilafetin kaldrlmasndan nce basn, orduSIRA
ve niversite
yetkiliSZDE
leriyle grflmesinin sebebi ne olabilir? Tartflnz.
D fiGazi
N E L Mustafa
M
1 Mart 1924 tarihli Meclisi afl konuflmasnda Cumhurbaflkan
Kemal, hususun zellikle altn izme ihtiyac hissetmifltir: 1-Millet cumhuriyetin
her trl taarruzdan korunarak olumlu bir esasa tamamen balanmasn
istemekS O R U
tedir. 2- Terbiye ve tedrisatn birlefltirilmesi hususunda millet hemfikirdir. 3- slamiyeti asrlardan beri yapld gibi siyaset vastas olmaktan karmak ve yceltDKKAT
mek ok lzumludur. 2 Martta Halk Frkas grubu sz konusu deifliklikleri konuflmak iin toplanrken basnda hl konunun net bir zme kavuflmadn grSIRA
mekteyiz. Hilafetin kaldrlaca, yeni bir halifenin seilecei ya
daSZDE
halifenin Meclisin manevi flahsiyetinde bulunduunun ilan edilebilecei tartfllyordu.
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
22S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Atatrk lkeleriSveO nklap

Tarihi-II
R U
Bunlar arasnda
D K K A T Vatan Gazetesinde Ahmet Emin Yalmann bir tespiti dikkat
ekicidir. nsanlarn ounun ruhunun hzl ilerleme admlarndan endifle duyduuna, iktisadi ifller varken bunun sras myd? gibi sorularnn sorulduuna dikkat
SIRA SZDE
eken Yalman, istikrarn ilk flartnn bu meselenin halli olduunu ifade etmektedir:
Eski hanedan halife namyla saltanat srdke, kimse Cumhuriyetin bekasna itimat etmeyecektir.
Hkmetin yarn belli olmayan, yeni inklaplar bekleyen bir
AMALARIMIZ
memlekette kimse iktisadi faaliyetlere giriflmeyecektir.
N N
Trkiye Cumhuriyetinin
laikleflmesinde nemli yeri bulunan 3 Mart 1924 tarihli kanunK T A P
larla ilgili tartflmalarn okumak iin Reflat Gen tarafndan yayna hazrlanan Trkiyeyi
Laiklefltiren Yasalar, 3 Mart 1924 tarihli Meclis Mzakereleri ve Kararlar, (Atatrk Arafltrma Merkezi
T E L EYaynlar,
V Z Y O N Ankara 1998) adl kitaptan yararlanabilirsiniz.
Nihayet konu 3 Mart 1924 tarihli Meclis oturumunda tartflmaya ald.
Hkmetin teklifi zerine nce Siirt mebusu Halil Hulki ile elli bir arkadaflnn fieNTERNET
riye ve Evkaf
ve ile Erkan- Harbiye Vekletlerinin ilgasna dair kanun teklifi tartflld. Kanun gerekesinde din ve ordunun siyaset cereyanlar ile alakadar olmasnn birok mahzurlar olduu ve bu anlayfln medeni devletler tarafndan da kabul
grd belirtilmekteydi. Bu esas iin Teflkilat- Esasiye vard. Bu durumda sonradan eklenen fieriye ve Evkaf ile Erkan- Harbiye-i Umumiye vekaletlerinin mevcudiyetinin uygun olmayaca zerinde durulmufltur. fieriye ve Evkaf Vekaletinin
kaldrlmas ve btn vakflarn millete aktarlp yle ynetilmesi istenmifltir. Kanunla halka ynelik uygulamalar dair hkmlerin yerine getirilmesi TBMM ve
hkmete ait olup slam dininin inan ve ibadete dair btn hkmlerini ve meselelerinin halledilmesiyle din messeselerin idaresi iin Diyanet flleri Baflkanl
kurulmas nerilmekteydi. Baflbakanla bal olacak baflkanln reisinin Cumhurbaflkan tarafndan atanmas n grlmekteydi. lke dhilindeki btn din messeselerin idaresine, grevlilerinin azil ve tayinlerine din iflleri reisi yetkili olacakt.
fieriye ve Evkaf Vekaletinin kaldrlmas, vakflarn ise milletin menfaatine uygun
flekilde halledilmek zere flimdilik genel mdrlk yaplarak baflbakanla balanmas ngrlmekteydi.
Dier taraftan kanun, Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekaletinin kaldrlarak, savafl ve barflta ordunun emir ve komutasn cumhurbaflkanna vekleten yrtecek
bir baflkanln kurulmasn, reisin vazifesinde mstakil olmasn da karara balamaktayd. Reis, baflbakann teklifi zerine cumhurbaflkan tarafndan atanr ve gerektiinde Mdafaa-i millye Vekletiyle grflr, btesinin mesuliyeti vekile aittir
hkmleri getirilmekteydi. Kanun teklifi aynen kabul edilmifltir. Tartflmalar sadece din iflleri kurulunun ismi zerinde yaplmfl, vekiller Arapa kelimeler yerine z
Trke olanlarnn kullanlmasnda hassasiyet gstermifllerdir.
Bundan sonra Saruhan Mebusu Vasf Bey ve 57 arkadaflnn sunduu Tevhid-i
Tedrisat Kanunu tartflmalarna geildi. Kanunun gerekesi milletin fikr ve hissi
birliini temin etmektir. Bunun iin Trkiye dhilindeki btn okullarn Maarif Vekletine balanmas karara balanyordu. Bakanlk yksek diyanet uzmanlarn yetifltirmek iin niversitede bir lahiyat Fakltesi tesis etmenin yan sra imam ve hatipler gibi din hizmetleri grecek memurlarn yetiflmesi iin ayr okullar aacakt.
430 sayl Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile fieriye ve Evkaf Vekaletine veya zel vakflara bal btn eitim kurumlar da bteleriyle beraber Maarif Vekletine balanmfltr. Ancak asker okullar 1925te Mill Savunma Bakanlna devredilecektir. Yaplan bu dzenlemede lkede son yzylda saylar hzla artan aznlk ve yabanc
23
okullarnn faaliyetlerinin devlet tarafndan kontrol edilememesinin etkili olduunu syleyebiliriz.

Sra hilafetin ilgasna gelmifltir. Urfa Mebusu
fieyh Saffet Efendi ve 53 arkadaflnn hazrlad
kanun teklifinin gerekesi hilafetin mevcudiyetinin i ve dfl siyasette iki baflllk yaratt, stiklal ve mill hayatta ortak kabul etmeyen Trkiyenin fleklen veya dolayl yoldan bile olsa ikilie tahammlnn olmamas idi. Hanedann hilafet rts altnda Trkiye iin daha tehlikeli
olaca dile getirilmekteydi. Kanun maddeleri
ise beklentilerin ikisini birden karfllar nitelikteydi. Halife hal ediliyor, hilafet, hkmet ve cumhuriyet kavramnda zaten var olduundan makam ilga ediliyordu. Hal edilmifl olan Halife ve
Osmanl hanedannn erkek ve kadn btn azas ile ailenin damatlarnn Trkiye Cumhuriyeti
dhilinde oturmak haklar ebediyen kaldrlmfltr. Gidecek olanlarn geride braktklar mallar
iin gereken dzenlemeleri ieren kanun ncekilerin aksine mecliste tartflmalara
sebep olmufltur. Sayca fazla olmasa da hilafetin ilga edilmesinin byk bir hata
olaca Meclis krssnden seslendirilmifltir.
Kendisini lml liberal ve bununla beraber ebedi mthifl bir slam birlii taraftar olarak niteleyen ve tarihin bu azametini milletinde grmek istediini belirten
bamsz milletvekili Zeki Bey, bu kanunla mill geleneklerin ani surette sarslmak
ve yklmak istendiini iddia etmifltir. Memleketin zirai, iktisadi, siyasi, dhili pek
ok meseleleri varken hilafetle uraflmann zaman olmadn ifade eden Zeki
Bey, bu mthifl kuvvetin dflmanlarn yahut dier hkmetlerin kucana atlmamasn istemifltir. Saltanatn kaldrld kanunda hilafet ile ilgili hkmn deiflip
deiflmediini sorarak bylesi kkl bir deifliklik iin seim yaplp halkn fikrinin
sorulmas lazm geleceini iddia eden Zeki Bey, Halk Frkas milletvekillerinin itirazlaryla kesilen konuflmasnda her gn yeni bir arz talep karflsnda bulunduklarn ve bunun gayesini sormufltur. Meclisteki tek bamsz milletvekili olan Gmflhane mebusu kendisinin saltanata deil flahslara dflman olduunu, bugn de
Cumhuriyet devam ettii hlde saltanata doru gidildiini ifade ederek Mustafa
Kemal Paflann uygulamalarndan duyduu rahatszl dile getirmifltir.
Buna mukabil Afyon Milletvekili zzet Ulvi Bey, hilafetin imaretten hkmetten
ayr bir fley olmadn, eer bu makam kalrsa bir gn mutlaka saltanata gideceini, zira tarihte hkmetsiz halife olmadnn altn izmifltir. Teklif edilen kanunun
ge bile kaldn iddia eden zzet Ulvi Beyden sonra Tunal Hilmi Bey de hilafetin ilga edilmediini, makamnn kaldrldn nk hilafetin mevcut olduunu,
imametin de hilafetin de Mecliste olduunu ifade etmifltir.
Bu konuflmalardan sonra maddeler zerinde tartflmalara geilmifltir. Kanunu
izah etmek iin sz alan teklif sahibi Saffet Efendi, hilafetin drstlk ve adaletle
ayakta duran hkmet demek olduunun altn izerek, Trkiye Byk Millet
Meclisi ve hkmetinin bu kavramn asln temsil ettiini belirtmifltir. Bu durumda
ayrca bir halifelik sfatnn Meclis dflnda yer almasnn cumhuriyetle asla badaflmayacak bir garip hl olduunu ve gereinin yaplmasn istemifltir.
Fotoraf 1.6
zmir milletvekili ve
Maarif Vekili Vasf
(nar) Bey, teklif
ettii kanunun
uygulaycs
olmufltur.
24
Fotoraf 1.7
Trkiye Byk
Millet Meclisinde
halifeliin
kaldrlmas
srasnda yaplan
tartflmalardaki
kafa karflkln
gideren
mdahalelerin
sahibi Adliye Vekili
Mehmed Seyyid
Bey, zmir
milletvekilidir.
lk sz alan Kastamonu milletvekili Halid Bey, hilafet makamnn elinde herhangi bir kuvvet olmad iin meseleyi siyasi adan deerlendirdiini, Kurtulufl
Savaflnda halka vatanla birlikte halifenin de kurtarlaca telkininin yapldn belirtmifltir. Bu kanunla hilafet olmazsa cuma namaz klmayacak vatandafllarn tepkisinin ekileceine dikkat ekmifltir. Halid Bey halifenin nfuzundan fayda grlmedii iddialarna katlmadn, Mslmanlarn esir olduklar iin savaflta yardm
edemediklerini savunmufltur. slam dnyasnn Trklere desteinin sadece din kardeflliinden kaynaklanmadn, hilafetin Trkiyede olmasnn, Trklerin hilafeti
ve dini muhafaza etmek iin arpflmalarndan ileri geldiini dile getirmifltir. Halid
Bey de 1 Kasm 1922 kararna atfla madem makam- mualla dedik, mlgadr demeyi doru bulmuyorum szleri ile muhalefetini ortaya koymufltur.
Bu kanunun lehinde sz syleyen milletvekillerinden Vasf Bey, Cumhuriyet
idaresinde samimi olduklarn gstermek iin hilafetin ilgasnn gerekli olduunu
ifade etmifltir. Saltanatn kaldrlmas srasnda ortaya konan esaslardan dnme ithamna karfl Vasf Bey, her hadisede, her zamana gre milletin menfaatini grdklerinde kaytsz flartsz ve tek vcut olarak yryeceklerini, zamann flartlarna
gre padiflahn bile ilgasn ve ihanetini ilan etmediklerini kabul etmifltir. Ancak
Mill Mcadelede yaflananlarn milletin hkimiyeti iin padiflahlktan ok hilafetin
tehlikeli olduunun hilafet ordusu ile rneklendiini belirtmifltir.
Tartflmalar srecinin en aklayc ve ikna edici konuflmas Adliye Vekili Seyyid
Beyden gelmifltir. Halifeliin kaldrlmasn slam tarihinde hatta sosyal olaylar arasnda byk bir inklap olarak tanmlayan Seyyid Bey, yaplan iflin bilerek gereklefltirilmesinin, kalplerde flphe kalmamasnn esas olduunun altn izmifltir. Hilafetin din olmaktan ok dnyevi ve siyasi bir mesele olduunu, hilafetin hkmet
manasnda, zamann gereklerine tbi ve dorudan doruya millet ifli olduunu,
dolaysyla dinin temel kayna Kuranda hilafet messesesi ile ilgili ayet olmadn Arapa kaynak eserleri kullanarak ortaya koymufltur. Peygamber zamanndan
ve slam tarihinden rnekler veren Seyyid Bey, Trkiye Byk Millet Meclisi ve
hkmeti ile meflveretin, hilafetin asli manasnda gereklefltirildiini, ayrca bir halifeye fleri bakmdan gerek olmadna dikkat ekmifltir.
Bu suretle Zeki Beyin itirazlarn cevaplandran Adalet bakan, halifeliin kaldrlmasnn slam dnyasnda Trkiye aleyhinde etki yapmayacan, dnya Mslmanlarnn bu konuyla ok
da ilgili olmadklarn, halifesiz cuma namaz klnamayaca endiflelerine karfl da Allah ile kul arasna kimsenin giremeyeceini hatrlatarak Halid
Beye cevap vermifl oluyordu. Seyyid Beyin Meclisteki mevcut durumu milletin toplanp kendi iflini kendinin greceini ifade etmesi olarak tarif etmesi meseleyi hakikaten gerek yerine oturtmufl,
herkesin kolaylkla anlayaca bir hle getirmifltir.
Halifelik konusundaki srarn gelenekleri terk edememekten kaynakland tespitini yapmfltr. Baflbakan smet Pafla sz alarak ierde sadece cuma hutbelerinde halifenin adnn sylenmesinden vazgeilmesi fleklinde bir uygulamann olacana dikkat ekmifl, stiklal Harbinin de halifeyi kurtarmak amacyla kazanlmadn, Trk halknn vatan sevgisiyle baflarldnn altn izmifltir. Pafla hilafetin varlnn gerek i gerek
25
dfl siyasette lkeyi iki bafll gibi gsterdiini, halbuki Trk milletinin stiklal Mcadelesinde yapt fedakarln neticesinin ancak istiklal esas zerinde kararllkla
durarak alnabileceini belirtmifltir. Mzakerenin kafi olduuna dair nergelerden
sonra geilen oylamada hilafetin ilgas oy birlii ile kabul edilmifltir. Hanedana
mensup kadnlarn yurt dflna gnderilmemesi, sadece erkeklerin kanuna tabi tutulmas teklif edilmifl ise de deifliklik nergeleri reddedilerek kanun olduu gibi
kabul edilmifltir.
Kanun gereince Abdlmecid Efendi ailesiyle birlikte 4 Mart 1924te trenle svireye gnderildi. Hanedana mensup 33 erkek 36 kadn hemen birka gn iinSIRA SZDE
de yurtdflna karldlar. Baflta Abdlmecid Efendi ve ailesi olmak
zere gnderilenlerin yol masraflar ve yurtdfl ihtiyalar iin gerekecek miktarlar hkmet tarafndan karfllanmfltr. Halifeliin kaldrlmasna gerek yurt dflnda
gerekse yurt
D fi N E L M
iinde bir takm tepkiler olmufltur. Ancak bunlar uzun mrl olmamfl ksa bir sre sonra gndemden dflmfltr. Halifeliinin devamn salamak iin bizzat AbS O R U vermemifltir.
dlmecidin yaymlad beyanname ve yapt dolayl temaslar netice
Yeni halife adaylar da grlmfl, 5 Martta Hicaz Kral Hseyin halifeliini ilan etmiflse de Hindistan Mslmanlar dahil kimseden destek bulamamfltr.
D K K A T Msr Kral
Fuat ve Afgan Kralnn, Fas Sultannn adaylklar sz konusu olmufl ancak hibirisi genel kabul grmemifltir. Abdlmecid Efendi de 23 Austos 1944te Pariste veSIRA SZDE
fat etmifltir. Btn dnyay byk lde sarsan kinci Dnya Savaflndan henz
kld bu sralarda lm herhangi bir yank yapmamfltr. Ailesi vasiyeti dolaysyla stanbula defnedilmesini istemiflse de sonu alamamfl,
1954 ylnda MediAMALARIMIZ
neye gmlmfltr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
T A P
Halifeliin kaldrlmasyla ilgili etrafl bilgi edinmek iin Ali SatannK Halifeliin
Kaldrlmas (Gkkubbe Yaynlar, stanbul 2008) bafllkl kitabn okuyabilirsiniz.
K T A P
Saltanattan sonra hilafetin de kaldrlmas geleneksel toplum

sahip
T E L E V yapsna
ZYON
Trk milletini adafl uygarlk dzeyine ulafltrma mcadelesinin nn amfltr.
Birbiri ardnca gereklefltirilecek inklaplara, toplumsal muhalefeti harekete geirerek engel olmaya alflacaklarn kullanabilecekleri en nemli koz ortadan kaldrlNTERNET
mfl oluyordu. Btn bu admlarla birlikte mill, laik, demokratik ve adafl devleti kurmann hukuk zemini tamamlanmfltr. Bylelikle Trk milletinin 23 Nisan
1920 tarihinde bafllad mill hkimiyet mcadelesi tam anlam ile kanunlaflmfl,
esaslar belirlenmifltir. Trk milleti; eskimifl, ifllevini yitirmifl messeselerden kurtularak adafl uygarlk seviyesine ulaflma mcadelesine tm hzyla girmifltir. Bu
yolda ayn hzla ilerlemek mill hkimiyet esasn destekleyecek devleti ve milleti
ileri gtrecek yeni dzenlemelerle mmkn olacaktr. Bu byk atlmn temel
flart siyasi ve itimai terbiyeyi gelifltirmek ve vatan sevgisini canl tutmaktr. Zira
bu hususlarda eksiklik mill egemenliin zaafna sebep olacaktr.
TELEVZYON
NTERNET
26
zet
N
A M A
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Osmanl dneminden devrald eitim ve ekonomi alanndaki mirasn ne olduunu anlayarak ilk on befl ylda gelinen seviyeyi kyaslayabilecek
Trk milleti 1911-1922 aras dnemde hayatta
kalabilmek iin varn younu ortaya koymufltur.
Trablusgarp, Balkan Savafllar ve Birinci Dnya
Savaflnda cepheden cepheye koflarak bitirme
noktasna getirdii can ve mal kaynaklar bamszl korumak iin giriflilen stiklal Harbi srecinde son noktasna kadar tketilmiflti. 1854 ylnda Krm Savafl srasnda bafllayan dfl borlanmadan 1875 ylnda ilan edilen mali iflasn etkileri devam etmekteydi. Devlet, her sahada kemer skmakta iken girilen savafllar zaten bozuk
olan ekonomik dengeleri alt st etmiflti. Elbette
ki son yzylda gereklefltirilen ve mill retimin
tamamen nn tkayan anlaflmalar bu neticenin
nemli sebepleri arasndadr.
Dflarya ancak tarm rnleri ve hammadde satabilen bir ekonomi sz konusudur. Dflarya ham
madde satp onlar mamul madde hlinde ithal
etmek dfl ticaretin deiflmez zellii ve zaaf haline gelmifltir. 1923 ylnda yaplan 497.000 ton ithalatn deeri 87.000.000.$=145.000.000 lira iken
yine 1923 ylnda gereklefltirilen 368.000 ton ihracatn deeri 51.000.000$=85.000.000 lira olmufltur. Bir dier ifade ile devletin dfl satm dfl almn karfllamak bakmndan yetersiz durumdayd. Bu durumda dfl ticaret dengesi olumsuz olarak -36.1 seviyesindedir. hracatn ithalat karfllama oran %58.5 olmufltur. Cumhuriyetin ilk yllarnda dolar kuru 1$=T1.67. olarak gerekleflmifltir. lkede kifli baflna dflen mill gelir ise 75.7 lira ( 45.3 $) dr.
ktisadi hayatn durumu iin gayrisafi mill haslann ierisindeki sektr paylarna bakmak Cumhuriyetin nasl bir miras devraldna flk tutacaktr. 1923 yl itibaryla 952.600.000 olan gayri
safi mill hslann 377.300.000 liras tarm sektrnden, 125.700.000 liras sanayi sektrnden ve
449.600.000 liras da hizmetler sektrnden elde
edilmektedir. Bir dier deyiflle tamamen bir tarm lkesi sz konusudur.
Osmanl toplumu byk oranda bir tarm retimi
yapan bir toplum idi. 1927 tarihli tarm saymna
gre lkede mevcut nfusun %67.7si iftilik

yapmaktayd. Bu nfusun aile baflna iflledii toprak miktar ortalama 25 dnm civarndadr. Corafi yapnn msait, arazinin verimli olduu Akdeniz Blgesinde bu miktar 40, Trakya da 60 dnme kadar ykselmekteydi. Artvin, Van, Bitlis,
Ordu gibi engebeli corafyaya sahip illerde ise
8-10 dnm aralna dflmekteydi.
1927 yl itibaryla tarm yaplan alan ise
43.637.727 dnmle snrl olup lke yz lmnn % 4.86sna karfllk gelmektedir. Ekilen
topraklarn %89.5inde tahl, %3.9unda baklagil,
%6.6snda sna bitkiler yetifltirilmektedir.
Ana hatlaryla ulaflm sektrlerine bakldnda
Osmanl Devletinden neredeyse tamam yabanc iflletmelere ait demiryollarnn 1923 yl itibaryla hat uzunluu 3756 km, Tren kilometresi
1.427.000 km idi. Karayollar yok denecek durumda iken deniz taflmacl da tamamen aznlk ve yabanc kontrolnde yaplmaktayd.
Salk hizmetleri ve alflanlar son derece yetersiz kalmaktayd. lke savafl yllarnda yaygn tifo, dizanteri gibi hastalklarn penesindeydi.
TBMMnin kard ilk yasalar arasnda halkn
saln ilgilendirenlerin ounlukta olmas ihtiyacn bykln gstermektedir.
Eitimde ise okur yazar oran %6 civarnda olup
kz ocuklarnn ise bu oran iinde ok czi bir
yer tuttuu dikkat ekmektedir. Salk messeseleri gibi eitim messeselerinin ounluu stanbul baflta olmak zere bir ka flehirde bulunmaktayd.
flte bu manzara Cumhuriyeti kuran ve yneten
kadroyu ncelikle ekonomik, sosyal ve kltrel
sahaya nem vermeye yneltmifltir.
N
A M A
Cumhuriyet hkmetlerinin savafln bitiminde

almak zorunda kald asker, idari ve sosyal
tedbirlerin gerekelerini deerlendirebilecek
Birinci Dnya Savafl ve stiklal Harbinde yaflanan byk skntlar, maddi, manevi yaplan bunca fedakrlktan sonra devletin ve milletin idaresinde gerek flekil gerekse zihniyet asndan
nemli deiflikliklerin yaplmas gerekecekti.
Trk milletinin bu aflamada demek zorunda kald bedelin neticesini hakkyla almas iin gerek
idari gerekse sosyal, kltrel ve ekonomik alanda gereken yaplmalyd. Bu, yeni bir idare tarz
iinde yepyeni bir hkimiyet anlayfl ile Trk milletini adafl medeniyetler seviyesine ulafltracak
bir sistem olmalyd. Sz konusu hedefi gereklefltirebilmenin ilk flart ise khnemifl siyasi ve
idari yapyla birlikte bu yapnn dayand anlayfl deifltirmekti. Bu dflnceden hareketle devletin brokratik yapsn olufltururken Mill Mcadelenin aleyhine tavr almamfl; grev yerleri dflman iflgaline urayan brokratlarn da dflmanla
ifl birlii yapmamfl olanlar ile yola devam edilmifltir. Zihniyet bakmndan yeni yapya kolay
uyum salayacak, benimseyecek kadrolar ile yola devam edilmesi anlafllr bir yaklaflmd. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti iflgalden kurtarlan yerlerdeki devlet teflkilatn yeniden ve mill
hkimiyet prensibine sadk insanlardan oluflturma abasnda aflrya kamamfltr. Hkmet, yetiflmifl insan konusunda herhangibir flekilde israfn sz konusu edilemeyecei gnlerde bulunulduunun bilincindedir. Birinci Dnya Savafl srasndaki uygulamalar dolaysyla yarglanan ve iflgal glerinin basklar dolaysyla hkm giyen
idarecilere (Boazlyan kaymakam Kemal Bey
rneinde olduu gibi) itibarlar iade edilerek brokratlarna sahip kan bir anlayfl sergilenmifltir.
Artk yeni bir devlet sreci bafllad iin eski yapnn isim ve unvanlar deifltirilmifl, Trkiye Byk Millet Meclisinin millet adna en byk g
olduu gsterilmifltir. Asker alanda da yaflanan
ekonomik skntlar biran evvel hafifletmek adna daha barfl imzalanmamasna karfln nemli
miktarda asker terhis edilmifltir. Trkiye Cumhuriyeti daha barfl imzalanmad iin asker terhis
etme ve barfl dzenine girmesi dolaysyla elefltirilmesine karfln nceliinin kendi acil ihtiyalarn karfllamak olduunu ortaya koymak zorunda kalmfltr. Yunan iflgal kuvvetlerinin ekildikleri her yeri yakp ykmas ve savafl ortam dolaysyla yiyecek skntsnn bafl gsterdii bir ortamda bu kararn alnmas anlafllr bir fleydir.
Savafln bitiminde alnan ilk kararlarn halkn acil
ihtiyalarn karfllamak hedefli olmas yeni anlayfln nceliinde halkn yer aldn gstermek
adna simgesel neme sahiptir. retimi artrabilmek iin ekim ve hasat zamanlarnda mahkmlar ve askerlerden istifade edilmek istenmesi de
ayn amaca yneliktir.
N
AM A
27
Trkiye Cumhuriyetinin eski dzene geri dnmemek iin yapt idari dzenlemelerden saltanatn kaldrlmasnn sebeplerini irdeleyebilecek
Saltanatn kaldrlmas Trk idare tarihinde olduu kadar siyasi dflnce tarihinde de nemli bir
dnm noktasdr. Mill Mcadele srasnda Kuva-y Millye ve TBMM hkmetlerine karfl tavrlaryla alflmalar sekteye uratan stanbul ynetimi barfl srecine katlmak istemifltir. Bu tavr
artk eski rejime ve anlayflna yer olmadn gstermek zamann geldiini gstermifltir. Sadrazam
Tevfik Paflann harp sahasnda kazanlan son baflarlardan sonra stanbul ile Ankara arasndaki
anlaflmazlk ve ayrln giderildiini belirtmesi
dikkat ekicidir. Sadrazam Tevfik Paflann barfl
konferansna her iki taraf da arlacandan, milletin iyiliine ynelik konular nceden grflp
anlaflmak zere gvendii bir flahs stanbula
gndermesi arsnda bulunmas bundan sonraki srecin tabii hakiminin stanbul ve hkmeti
olduu anlayfln gstermifltir. Mustafa Kemal Pafla ise cevabnda Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin kurulduundan beri Trkiye aleyhinde her teflebbs dikkatle izleyerek tedbir aldnn, Teflkilat- Esasiye Kanunu ile flekil ve
mahiyeti net olarak ortaya konan yeni devletin
ordularnn elde ettii zafer zerine gndeme gelen konferansta da Trkiye Devletinin yalnz ve
ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan temsil olunacann, hukuki ve meflru
olmayan heyetlerin devletin siyasetine karflmalar hlinde mesul olacaklarn da bildirmifltir.
stanbul ynetiminin bu beklentisinin Mecliste
hilafet ve saltanat konusunda son derece muhafazakr tavr sergileyen ikinci gurup yelerini dahi rahatsz ettii grlmfltr.
Hseyin Avni Bey kendi dhil milletin maruz kald hakszlk ve felaketlerden dolay uyandn,
gzn atn artk kendisine Byk Millet Meclisi dahi hyanet etse milletin bunu kabullenmeyeceini vurgulamaktayd. Tevfik Paflann stanbul ynetiminin elde edilen baflarda kendi lsnde yardm olduu iddiasna karfln, Trk Milleti mukaddes davas iin, deil stanbuldan cihandan bile fedakrln binde birini ancak grebilmifltir diyen Hseyin Avni Bey, stanbul ynetimini hi olmazsa zerimize kuvvet gnderip kuvvetimizi azaltmaya alflmasaydlar szleriyle sulamaktayd. stanbul Hkmetinin hali-
28
felik makamna papalk patriklik gibi ruhaniyet

atfettiklerine dikkat eken Hseyin Avni, Meclisin her fleyi bnyesinde toplad gibi o emaneti
de muhafaza ettiini dile getirmektedir.
Milletvekilleri arasnda Meclisin her fleye hakim
olduu, hilafet ve saltanatn da millet adna sahibi olduu kanaati ortak kanaat hline gelmifltir.
stanbul Hkmetinin fetvalar ve benzeri yazflmalar ile dflmann yurttan atlmasn geciktirdiine inanan milletvekilleri elde edilen neticeye
millete ve meclis tarafndan sahip klmas gerektiini dile getiriyorlard.
Meclisteki fikr ortam saltanatn kaldrlmas iin
uygundu. Dier taraftan daha 24 Nisan 1920de
Meclis Misak- Mill dhilindeki milleti ve vatan
kurtarmay ve saltanat makamna lazm gelen hukuku zaman geldiinde milletvekillerinin belirleyecei esaslar dairesinde Meclisin verecei karar altna alnmflt.
Fiili durumda da 23 Nisan 1920 ile yeni Trkiye
Devletinin mill halk esaslar zerine kurulduu
ve Osmanl mparatorluunun mill hudutlar dahilinde tek varisi olduu, Teflkilat- Esasiye Kanunu ile hkimiyet hakk millete verildiinden
stanbuldaki padiflahln yok olup tarihe intikal
ettii grlmekte ve yaflanmaktayd. Bu durum
verilen bir kanun teklifi ile resmilefltirilmifltir.
N
AM A
Trkiyenin modernleflmesi srecine katkda bulunan 3 Mart 1924 tarihli kanunlarn karlma
gerekelerini, tartflma srelerinde ortaya konan grflleri anlayacak bilgi ve beceriye sahip
olacaksnz
3 Mart 1924 tarihli kanunlar yeni kurulan devletin eskisinden ok farkl temellere oturtulmasn
salayan deifliklikler gereklefltirmifltir. Bu kanunlar ile fieriye ve Evkaf ile Erkan- Harbiye-i
Umumiye Vekletleri kaldrlmfltr. lkedeki btn okullarn idaresi Maarif Vekletine balanmfltr. Halifelik kaldrlmfl, Diyanet flleri Baflkanl ve Genelkurmay Baflkanl kurulmufltur.
Balkan Savafllarnda askerlerin siyasetle uraflmalarnn maliyeti lke iin ar olmufltur. Kanun
gerekelerinde de din ve ordunun siyaset cereyanlar ile ilgilenmesinin birok mahzurlar olduuna iflaret edilmekteydi. 429 sayl Kanunla, halka ynelik uygulamalara dair hkmlerin yerine
getirilmesi TBMM ve hkmete ait olup slam dininin inan ve ibadete dair btn hkmlerini
ve meselelerinin halledilmesiyle din messese-
lerin idaresi iin Diyanet flleri Baflkanl kurulmufltur. Baflbakanla bal olacak baflkanln
reisinin cumhurbaflkan tarafndan atanmas kabul edilmekteydi. lke dhilindeki btn dini
messeselerin idaresine, grevlilerinin azil ve tayinlerine din iflleri reisi yetkili olacakt. fieriye ve
Evkaf Vekletinin kaldrlmas, vakflarn ise milletin menfaatine uygun flekilde halledilmek zere flimdilik genel mdrlk yaplarak Baflbakanla balanmas kabul edilmekteydi.
Kanun Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekletinin
kaldrlarak, savafl ve barflta ordunun emir ve
komutasn cumhurbaflkanna Vekleten yrtecek bir baflkanln kurulmasn, reisin vazifesinde mstakil olmasn da karara balamaktayd.
430 numaral Tevhid-i Tedrisat Kanununun gerekesi milletin fikr ve hiss birliini temin etmektir. Bunun iin Trkiye dhilindeki btn
okullarn Maarif Vekaletine balanmas karara
balanyordu. Bakanlk yksek diyanet uzmanlarn yetifltirmek iin niversitede bir lahiyat Fakltesi tesis etmenin yan sra imam ve hatipler
gibi din hizmetleri grecek memurlarn yetiflmesi iin ayr okullar aacakt.
Hilafetin kaldrlmasn teklif eden 431 numaral
Kanunun gerekesinde ise hilafetin mevcudiyetinin i ve dfl siyasette iki baflllk yaratt, istiklal ve mill hayatta ortak kabul etmeyen Trkiyenin fleklen veya dolayl yoldan bile olsa ikilie tahammlnn olmadna dikkat ekilmifltir.
Hanedann hilafet rts altnda Trkiye iin daha tehlikeli olacandan endifle edilmekteydi. Kanun maddeleri ise beklentilerin ikisini birden karfllar nitelikteydi. Halife hal ediliyor, hilafet,
hkmet ve Cumhuriyet kavramnda zaten var
olduundan makam ilga ediliyordu.
Saltanattan sonra hilafetin de kaldrlmas geleneksel toplum yapsna sahip Trk milletini adafl uygarlk dzeyine ulafltrma mcadelesinin
nn amfltr. Birbiri ardnca gereklefltirilecek
inklaplara, toplumsal muhalefeti harekete geirerek engel olmaya alflacaklarn kullanabilecekleri en nemli koz ortadan kaldrlmfl oluyordu. Btn bu admlarla birlikte Mill, laik, demokratik ve adafl devleti kurmann hukuk zemini tamamlanmfltr. Bylelikle Trk milletinin
23 Nisan 1920 tarihinde bafllad Mill Hkimiyet
Mcadelesi tam anlam ile kanunlaflmfl, esaslar
belirlenmifltir
29
Kendimizi Snayalm
1. Yunan iflgal ordularna karfl mcadelenin devam ettii srada 15-21 Temmuz 1921 tarihleri arasnda toplanan I.Maarif kongresini afladakilerden hangisi tanmlar?
a. retmenlerin yllk kongre toplantsdr
b. retmenlerin yetersiz mali koflullarnn dzeltilmesini istedikleri bir
danflma toplantsdr
c. TBMM hkmetinin oluflturmakta olduu yeni
devletin eitim politikalarn
belirleme kararllnn gstergesidir
d. stanbul hkmetinin eitim alannda olaan yllk toplantlar yapmaktadr
e. tilaf devletlerinin Trkiyedeki eitimi planlama
isteinin gstergesidir.
2. Nfusun %75i kylerde oturmakta, ihracatnn
%80inini tarm rnlerinin oluflturmakta iken Trkiyenin yurtdflndan buday ithal etmesinin sebebi afladakilerden hangisi deildir?
a. retimin yetersiz olmas,
b. Belli merkezlerde retilen rnn tketim blgelerine ulafltrlamamas
c. retici konumdaki vatandafllarda pazar iin retim fikrinin yaygnlaflmamfl
olmas
d. retim teknikleri ve aralarnn ok eski olmas
e. thal budayn yerli rnden daha salkl
olmas.
3. Osmanl Devletinden devralnan %6 okuma yazma
orannn 1940da %24e kmas deerlendirilirken hangisi
sylenemez?
a. 1928 Harf nklabnn baflars
b. Yeni oluflturulan Trk Alfabesinin Trk Milleti
tarafndan kolay renildii
c. Takip edilen eitim retim politikalarnn baflarl olduu
d. Trk milletinin eitim retim konusundaki istekliliini
e. Yeni alfabeninde Trk dili yapsna uymad
4. Afladakilerden hangisi TBMM Hkmetinin Mudanya Mtarekesinden hemen sonra att admlardan deildir?
a 1881-1897 dnem askerler terhis edilmifltir
b. Ordu savafl durumundan barfl durumuna geirilmifltir
c. Tapu senetlerindeki hakani ibaresi yerine
mill kavram getirilmifltir
d. flgal blgesindeki kylye tohumluk ve yemeklik tahl datm yaplmfltr
e. Savafln tekrar bafllamas ihtimeline karfl asker
toplamak
5. Ahmet Tevfik Paflann Lozan Konferansna beraber
gitmek iin TBMMde mracaatnn sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Trk milletinin haklarnn korunmasnda yardmc olmak,
b. Milletin gznde meflruluunu yitiren Saltanat
makam ve stanbul hkmetini srece dahil
ederek mrn uzatmak
c. Diplomatik tecrbelerinden Ankara hkmetini
yararlandrmak
d. Trkiyenin siyasi idaresinde ikilik olmad mesajn vermek
e. tilaf devletlerine kendilerinin de bir g olduunu gstermek
6. Saltanat hangi tarihte kaldrlmfltr?
a. 23 Nisan 1920
b. 1 Kasm 1922
c. 11 Ekim 1922
d. 3 Mart 1924
e. 13 Ekim 1923
7. Saltanatn kaldrlmas teklifinin meclise sunan milletvekili afladakilerden hangisidir?
a. Rza Nur
b. Rauf Orbay
c. smet nn,
d. Hseyin Avni(Ulafl)
e. Seyyid Bey,
30
Okuma Paras
8. Hilafetin kaldrlmas srasndaki ilmi ve tarihi izahlar ile Trkiye Byk Millet Meclisindeki tereddtleri gideren dnemin Adliye vekili kimdir?
a. Vasf nar,
b. Halil Hulki Bey
c. Seyyid Bey,
d. smail Suphi Bey
e. smet nn
9. Trkiyede hilafetin lavedildii tarih afladakilerden hangisidir?
a. 1 Kasm 1922
b. 23 Nisan 1923
c. 13 Ekim 1923
d. 3 Mart 1924
e. 29 Ekim 1923
10. Afladakilerden hangisi Hilafetin kaldrlmas ve
hanedan ailesinin yurtdflna gnderilmesinin amalar
arasnda saylmaz?
a. Cumhuriyetin ilanna muhalefet edenlerin etrafnda toplanacaklar bir g odan etkisiz brakmak
b. Mslman smrgeleri olan emperyalist devletlerin Trkiyenin i ifllerine karflmasn nlemek
c. Cumhuriyet idaresi ile halka verilen hkimiyet
hakknn herhangi bir makam ile paylafllmayacan gstermek
d. Trkiyede yeni dnemde eskiye dnfl dflndrecek sembolleri ortadan kaldrmak
e. Hanedan yelerinin mallarna el koymak.
Sac Soba
stasyon, sonra bataklk, sonra, mezarlk ve derme atma Karaolandan sonra yangn yeri, onun sonunda da
kerpi ve hmfltan, kaldrmsz veya arnavut kaldrml,
eri br sokakl bir ky... Ankara bu idi.
Kadnlar flehri hi sevmediklerinden evlilerin de drtte
bekar. Yerli kadnlar sokaa kmaz. Bir lokomobilden alnp iltimasl yerlere ancak verilebilen elektriin yanar-sner petrol flna lks lambasn tercih ederdik. Onu da sk sk pompalamak lzmd.
Harbler olan biteni tkettiinden, hristiyan g de
arfllar beraber sprp gtrdnden hi bir fley
bulamaz, hi bir fley yaptramazdk.
Hep sklyorduk. Atatrk de yle. Fakat yeni baflkent
fikrini yerlefltirmek, gzleri stanbuldan ayrmak iin
bozkrda bir srgn mr geiriyordu. Biz onun evine
gitmekle biraz avunuyorduk. ankayada avlusu havuzlu ortanca bir yazlkta otururdu. Tek cazibesi Atatrkn
meclisi, konuflmalar, hayatiyeti ve yaratma iradesi idi.
Dalar, tepeler, yollar, akflam kararnca arabalar ahra
ve halk kafesler arkasna ekilen kasaba halk, btn o
l boflluu ebedye benzeyen bir susma veya somurtma halinde idi. Hemen hemen yalnz onun sesi
geliyor, onun bakfllar flldyor, yalnz onun o tkenmez
ve ilahi ihtirasl ruhu souu styor, boflu dolduruyor,
sszl gideriyor. Ankaraya btn mjdeleri getirici bir
yolcuyu bekleme hali veriyordu. Sanki buraya her fley
ufuklar tesinden gelecek, gkler stnden inecekti.
Akflama doru ayaklar evlere doru srklenirdi. Hava
karanlksa hala kl kokan yangn arsalar arasnda cep
fenerlerinin yanp snd grlrd. stanbuldan gelip de mahkum imifller gibi yaflayanlardan pek ou
gemiyen saatleri ierek ldryorlard.
Atatrk de bkar, ara sra arkadafllarna gitmek isterdi.
Bir akflam Lzistan Milletvekili rahmetli Raufun evinde
idik. Kk bir odada, ikide bir pompalanan lks lambas altnda ve kzmas ile soumas bir olan sac sobann karflsnda, masa etrafna toplanmfltk. Hizmetiler
koflup:
Pafla Hazretleri geliyor, diye haber verdiler.
Rahmetli Rauf bu odaya sflamayacamz grdnden:
abuk sobay teki odaya gtrn! dedi.
Sac soba, gaz sandklar stne konmufltu. Borusu dosdoru duvar deliine giriyordu. ki hizmeti sandklar
ile sobay, bir mangal taflyormufl gibi, teki odaya geirdiler. Mustafa Kemal Pafla, da dar ve karflk ve karanlk merdivenlerden henz kmflt.
Sonra ii raflanmfl yk ald. Hi bir bardak ve kadeh
31
Sra Sizde Yant Anahtar

yanndakine benzemiyordu. Birka kifli de beraber geldiinden yine birbirlerine benzemeyen ayr biimde ve
renkte kahve fincanlar karlmflt. Masann st bir
ka bezle ancak rtlebilmiflti.
Baflkentte devlet reisi ve arkadafllar!
kide bir:
Ahmet, lambay pompala! sesi duyuluyordu.
Sonra birden gen kahraman yeni Trkiye hayallerini
anlatmaya bafllyordu. Yavafl yavafl tahta peykeler stndeki esrarkefller ryas ile sarldmz hissediyorduk. Masa bir cennet sofrasna dnyor, lmba bir gnefli andryor, oda bir saray paras havas iine giriyor,
gelecek o zamanki Ankarada bir serap gibi bile grnmeyen gelecek gzlerimizde canlanyor, bir eski
masaldaki peri kz gibi atl aknclarn, hemen hemen
nal seslerini duyar gibi oluyorduk. Btn gn iimizde
yavafl yavafl, birer birer btn lmfl olanlar diriliyordu.
Bir inanmfln iradesi nasl mucizeler yaratcsdr, onu
biz en ok tozunda boulduumuz, amuruna saplandmz, kaldrmsz, flksz, yuvasz, bahesiz, bombofl
Ankarann o gnlerinde ve gecelerinde grmflzdr.
Kaynak: Falih Rfk Atayn ankaya, (stanbul 1969, s.
505-506,) adl eserinden alnmfltr.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e
2. e
3. e
4. e
5. b
6. b
7. a
8. c
9. d
10. e
Yantnz yanlfl ise Trkiyenin Genel Grnm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise dari Dzenlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise dari Dzenlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Saltanatn Kaldrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Saltanatn Kaldrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Halifeliin Kaldrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz
Sra Sizde 1
Osmanl Devleti alt asr devam eden hayatyla byk bir
dnya devleti idi. 17. asra kadar Asya, Avrupa ve Afrika
ktasna yaylan hkimiyeti bu corafyalar slama amak
kadar insanlara Trk medeniyetinin nimetlerini gtrmek
fleklinde gerekleflmiflti. Hakim olduu corafya ve toplumlarda bir Osmanl Barfl yaflanmflt. Ancak son yllk dnemde karfllaflt asker, ekonomik, siyas, sosyal
ve kltrel problemleri yapt btn yenileflme ve reform
hareketlerine karfln zememiflti. Asker alanda bafllayan
arayfllar, idari, siyasi ve sosyal manada admlar ile geliflmiflti. 19. yzylda younlaflan reformlar da devletin hayatn devam ettirme arayfllarna are olmamfltr. 1911-1922
yllar arasnda yaflanan savafllar ise hem Osmanl Devletinin yklflna hem de yeni Trk devletinin kurulufluna vesile olmufltur. Osmanl Devletinin gsterdii btn abalarn tek tarafl olmas, devlet toplum btnleflmesini salayamamas baflarszlktaki en nemli etkenlerin baflnda
gelmektedir. Ayn srete toplumsal yapda kadn ve erkei bir ve beraber grme anlayfl yeterince geliflmedii
iin yaplanlarn topluma yerleflmesi ve olumlu neticeler
vermesi mmkn olmamfltr. 20. yzylda bu alanda ortaya konan abalar da yeterli olmamfltr. lke genelindeki
%6lk okur yazar oran ve bunun iinde kadnlarn 1/5
orannda yer almalar aslnda problemin temeline de iflaret etmektedir.
Daha savafllar srasnda Maarif Kongresi toplayarak yeni
devletin eitiminin hangi esaslara dayanacan eitim
kadrosu ile tartflan Mustafa Kemal Pafla ve arkadafllar
toplumun iki kesiminin bir arada ve eflit seviyede muhatap alnmas gerekliliinin bilincinde idi. ocuklar yetifltirenin okul kadar aile ortamnda anne olduuna dikkat
eken Atatrk toplumun bir kesimini nemser ve ykselmesine alflrken kadnn ihmal edilmesinin kabul
edilemez bir durum olduunu her vesile ile dile getirmifltir. Bu anlayflla eitimin toplumun her kesimine ve
kolayca ulafltrlmas alflmalar alfabe deifliklii ve
okullaflma seferberlii ile gelifltirildi. Alfabe deiflikliinden ksa bir sre sonra lke genelindeki okur yazar orannn %24 ortalamaya kmas yntemin doruluunu
ortaya koymufltur. Bu orann iinde kz ocuklarnn paynn %44e ykselmesi ise projenin baflarsn gstermektedir. Gnmzde lke genelinde %90lara kan
okur yazar orannn, eitimli nfusun en byk g olduu modern ada Trkiyenin en byk arts olduu
aktr. Bununla birlikte lkemizin Dou ve Gneydou
Blgesinde hl kz ocuklarn okula gndermekte tereddt gsteren bir kesim vatandafln varl bu nemin
kitlelere doru aktarlamadnn da delili gibidir.
32
Sra Sizde 2
Trkiye Cumhuriyetinin kurucular 1880li yllarda doan bir nesil olarak Osmanl Devletinin mali bamszln kaybettii srece domufllard. Devletin borlarn
demek iin her sahadaki harcamalarda ksnt yapt
bu devrede dorudan gelirleri Duyun- Umumiye daresi toplamaktayd. Sermaye birikimi ve teknolojik bilginin
yetersiz oluflu lke ii ulaflmda yabanc sermaye ve teknolojiye mecburiyeti dourmufltu. Byk oranda bir tarm devleti olmasna karfln devletin kendi iinde retimini byk merkezlere ulafltramamaktan kaynaklanan
skntlar vard. Bunu aflmak iin her trl kolaylk ve
doal kaynaklarn kullanm haklarn vererek lkede demiryollar artrlmaya alfllmflt. Ancak neredeyse tamamen yabanc sermayenin sahip olduu demiryollar ihtiyaca cevap verecek dzeyde deildi. lke ii ulaflmn
ekonomik hayat baflta olmak zere her sahada geliflme
iin nemini toptan tfekten daha nemli grd demiryollar ile karfllamak isteyen Cumhuriyet idaresi ok
ksa srede Osmanl dneminin 1855-1923 dneminde
yapt kadar demiryolunu hizmete amay baflarmfltr.
Gerekten de 1923 ylnda 3.756 km olan hat uzunluu
1938 ylna gelindiinde 7.148 kmye ulafltrlmfltr. On iki yllk savafl dneminin ykmlarna karfln on befl ylda
ortaya konulan %100 lk artfl dikkate deer bir geliflmeyi iflaret etmektedir. Byk oranda bir tarm lkesi olan
Trkiyede tarm retiminin byk nfuslu flehirlere kolay ve abuk nakli nemli bir ekonomik deerdir. Ayn
flekilde lkenin her kflesine kolaylkla insan, asker ve
malzeme naklinin yaplabilmesi stratejik ihtiyalar bakmndan vazgeilmez bir ihtiyatr. Daha nce yabanc
yatrmclarn kendi karlar erevesinde nerdikleri veya talip olduklar hatlar yerine Cumhuriyet dneminde
demiryolu yatrmlarnn %75i Anadolu topraklarnda
gereklefltirilmifltir. Bu yatrmlar siyasi elefltiri konusu olmasna karfln devlet Anadoluyu demir alarla rmeyi
bir ideal olarak grmfltr. Ancak 1938 sonrasnda bu
hassasiyet terk edilmifl, karayollarna arlk verilmifltir.
Petrol ve yedek para bamllnn yaratt problemler
artnca 21. yzylda Trkiye yeniden demiryollarna nem
vermeye bafllamfltr. Mevcut hatlarn iyilefltirilmesinin
yan sra yksek hzl tren projelerinin hayata geirilmesiyle modern dnya ile Trkiye arasndaki farkn azaltlmasna katkda bulunulmaktadr.
Sra Sizde 3
1 Ekim 1922deki Mudanya Mtarekesinin imzalanmasndan hemen sonra alnan ve uygulanan karar ncelikle ordu komutanlar arasnda elefltirilmifltir. Ordu ynetimi kendince hakldr. Zira daha barfl anlaflmas imzalanmamfltr. Bu grflmelerde haklarn savunulmas ba-
kmndan bir zaaf teflkil edebilecektir. Nitekim konferans uzlaflmaya kolay varamamfltr. Ancak dier taraftan toplum son on yln savaflla geirmifl, dolaysyla
maddi varlnn neredeyse sonuna gelmifltir. Balkan ve
Birinci Dnya Savafllarnn ekonomik, sosyal ve insani
ykmlarnn faturalar ar olmufltur. stiklal Harbi srecinde de iflgal kuvvetleri bilhassa geri ekilirken hem
flehirleri hem de tarlalardaki rnleri yakarak tahrip etmifllerdi. Byk taarruzu gereklefltirmek iin milletin
elindeki maddi deerin son krntlarn toplanarak bir
ylda hazrlk yaplmfltr. zmire giren Trk svarileri
atlarn halka datmfllardr. nk besleyebilecek flartlar ortadan kalkmfltr. Atlara verilecek arpa kalmamfltr. Tarlalar yaklmfl, evler yklmfltr. Kyl ekecek tohumluk buday bulamamaktadr. Hkmetin ilk ifli bu
ihtiyalar karfllamak olmufltur. Savafla devam etmek
ordu beslemeye baldr. Bunun iin ise elde malzeme
ve rn yoktur. Hkmet dfl politikas iin nemli bir
zaaf teflkil etmesine karfln daha barfl imzalamadan byle bir uygulama yapmaya mecbur kalmfltr.
Sra Sizde 4
Elbette etkisi olmufltur. Osmanl hkmetleri ve padiflahn iflgalcilere kuvvetle karfl konulamayaca dflncesinde olmalar ve Anadoluda ortaya kan mill kuvvetleri, Heyet-i Temsiliye ve sonrasnda Trkiye Byk
Millet Meclisini desteklememesi saltanattan ok fley
bekleyenleri hayal krklna uratmfltr. TBMMyi kuranlar asi ilan edip haklarnda idam ferman karmann tesinde mill mcadele karflt hareketlere destek
vermeleri gerek aydnlar gerekse milletvekilleri arasnda byk bir tepki uyandrmfltr. Anzavur olay, nasihat
heyetleri gibi Anadolu hareketini kanun dfl ilan eden,
etkisiz brakmay hedefleyen faaliyetler padiflahn
TBMMdeki destekilerinin dahi kabul edemeyecei ifllerdi. Temelde hilafet ve saltanat makamna bal milletvekilleri dahi bu srete yaflananlardan sonra padiflah VI. Mehmed Vahideddinin pozisyonuna daha elefltirel bakmak mecburiyetini hissetmifllerdi. Kanun grflmeleri srasndaki konuflmalaryla ikinci gurubun Selahattin Bey(Mersin Mebusu), Hseyin Avni bey(Erzurum) gibi nde gelen isimlerinin konuflmalarn bu erevede grmek ve deerlendirmek gerekir. Nitekim saltanatn kaldrlmas srasnda byk oranda fikir birlii
grlmfltr. Ancak kanun grflmeleri srasnda hilafetin yine de Osmanl hanedanna ait bir hak olarak grldnn iflaretleri net olarak verilmifltir.
Sra Sizde 5
Hilafet makamnn Osmanl Devletinin dfl politikasnda kullanmnn genel olarak smrgeci devletlerin tefl-
viki ile olduunu belirtmeliyiz. Hilafetin dnya Mslmanlar arasndaki nfuzunun Sultan Abdlmecid dneminde, Fransann Afrikadaki smrge edinme faaliyetleri srasnda kullanlmak istendii grlmfltr. II.
Abdlhamidin ilk yllarnda ngilterenin Rusyay Afganistan zerinden skfltrmak istemesiyle yeniden gndeme gelmifltir. II.Abdlhamid daha sonra bu makam
i ve dfl politikasnn zel bir silah olarak kullanmfltr.
Son olarak Birinci Dnya Savafl srasnda Almanyann
smrgelerde yaflayan Mslmanlar Rusya ve ngiltereye karfl isyan ettirmek dflnceleri ile siyaset sahnesine karlmflt. Bununla birlikte ngiltere hilafet makamnn dnya Mslmanlar arasndaki etkisini grdnde aleyhinde tavr alarak bu gc ortaya kmadan
bastrmaya alflmfltr. Mustafa Kemal Pafla, hilafet makam tarih ve din bir hatra olarak muhafaza edilebilir
derken halifelik makamnn siyasetle uraflmamasn,
etrafnn kflkrtmalar ile siyaset sahnesine kmamasn
flart olarak ortaya koymufltu. Cumhuriyetin ilanndan
sonra muhalefet safndaki siyasilerin halifenin etrafnda
toplanmalar, halifenin Cumhurbaflkanl tahsisatndan
fazlasn istemesi ve saltanat unutmadn dflndren
tavrlar sergilemesi cumhuriyet karfltlar iin bir muhalefet merkezi olaca endiflesini glendirmifltir. Esasen
devlet ve hkimiyet anlayflnda bu ve benzeri eski devlet kurumlarna yer vermeyen Mustafa Kemal Pafla, geleneksel toplum yaps ve anlayfl ierisinde cumhuriyeti tehdit edebilme kapasitesine sahip olarak grd
Hilafet makamnn kaldrmak iin ortaya kan vesileleri deerlendirmek istemifltir. Bu aflamada hilafet konusunda en etkili devlet olan ngilterenin etkili adamlarnn mektup gndererek srece dahil olmalar, saydmz btn endiflelerin zerine bir de i ifllerimize mdahale mahiyetini almfltr. Dnya zerinde en fazla
Mslman nfusa sahip devlet sfatyla bu tr mdahaleler yapma potansiyeline sahip olduu tarihte oka
grld iin de kabul edilemez bularak vesileyi ortadan kaldrmak yoluna gitmifl olmaldr.
Sra Sizde 6
Mustafa Kemal Pafla Mill Mcadelenin her aflamasnda
ald kararlar hayata geirirken daima kamuoyu hazrlama alflmas yapmfltr. Halifeliin kaldrlmas gibi
son derece nemli bir kararn uygulamasndan nce
gazete baflyazarlar ve ordu komutanlar ile grflmesi
tabiidir. Uygun zemini hazrlayacak, muhalefeti engelleyecek kesimler ile grflerek onlar nemsediini de
gstermifl olurdu.
33
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Akgn, Seil, Hilafetin Kaldrlmas ve Laiklik, Ankara tarihsiz.
Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 1982.
Arar, smail, Atatrkn zmit Basn Toplants, stanbul 1969.
Atatrk, Kemal, Nutuk III- Vesikalar, stanbul 1973.
Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, Ankara 1997.
Atay, Falih Rfk, ankaya-Atatrkn doumundan lmne kadar- stanbul 1969.
Cebesoy, Ali Fuat, Siyasi Hatralar, II. Ksm, 1960.
ulcu, Murat, Cumhuriyetin lan ve Ltfi Fikri Davas II, stanbul 1992.
Devlet statistik Enstits, statistik Gstergeler 19231992, Ankara 1994.
Devlet statistik Enstits, 1927 Tarm Saym, Ankara
1970.
Duran, Tlay, Zaferin ilk Onbefl Gn Gazi Mustafa
Kemal Paflann Yeni Devletin Kuruluflu ile lgili Gizli Emirleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say
72, Eyll 1973, cilt XII, s. 8-9.
Dstur, III. Tertip, cilt 5.
Eraslan, Cezmi, - Abolishment of Caliphate and Turkeys Transformation to Modern State, Atatrk
Arafltrma Merkezi Dergisi, cilt XVII, say 50, Haziran 2001.
Gen, Reflat, Trkiyeyi Laiklefltiren Yasalar, 3 Mart
1924 tarihli Meclis Mzakereleri ve Kararlar
(Girifl: Reflat Kaynar), Ankara 1998.
Genelkurmay Baflkanl Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaynlar, Trk stiklal Harbi II. Cilt
Bat Cephesi 6. Ksm IV. Kitap, stiklal Harbinin Son Safhas, Ankara 1969.
nan, Ar, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiflehir - zmit Konuflmalar, Ankara 1996.
nalck, Halil, Rnesans Avrupas-Trkiyenin Bat
Medeniyetiyle zdeflleflme Sreci, Trkiye fl
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2012.
Jaeschke, Gotthard, Yeni Trkiyede slamlk, (tercme Hayrullah rs), Ankara 1972.
Kansu, M. Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, I, Ankara 1988.
ke, Mim Kemal, Hilafet Hareketleri, Ankara 1991.
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi ikinci
itima senesi, cilt 7.
Tunay, Mete, T.C.nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul 1992.
Yaln, Durmufl ve dierleri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatrk Arafltrma Merkezi Yayn, Ankara 2003.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Trkiye Cumhuriyetinin kurulufl yllarnda din, eitim, iktisat alanndaki temel
yaklaflmlarn neler olduunu aklayabilecek,
Yaplan hukuki, idari, siyasi ve kltrel dzenlemelerin dourduu tepkilerin sebep ve sonularn deerlendirebilecek,
Atatrkn halka cumhuriyeti anlatmak zere yapt gezilerin amalarn irdeleyebilecek,
Trk nklabnn zgnlne ynelik sorular cevaplayabilecek,
Atatrk dnemindeki ekonomi politikalarnn sebep ve sonularn analiz
edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Eitim Anlayfl
Misak- ktisat
Siyasi Muhalefet
Karma Ekonomi
Devletilik
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi-II
Trkiye
Cumhuriyetinde
Temel Politikalarn
Ortaya kfl
(1923-1938 Dnemi)
TRKYE CUMHURYETNN
fiEKLLENMES (1923-1938
DNEM)
1923-1938 DNEMN
fiEKLLENDREN SOSYAL VE
EKONOMK YAKLAfiIMLAR
HALKA GDfi VEYA
ATATRKN YURT GEZLER
SYAS NKILAPLARA KARfiI LK
TEPKLER
CUMHURYETN HALKA GDfi
MESSESELER: HALKEVLER
CUMHURYETN LK YILLARINDA
EKONOM POLTKALARI
Trkiye Cumhuriyetinde
Temel Politikalarn Ortaya
kfl (1923-1938 Dnemi)
TRKYE CUMHURYETNN fiEKLLENMES
(1923-1938 DNEM)
Trkiye Cumhuriyetinin aslnda 23 Nisan 1920de TBMM ile bafllad ifade olunmakla beraber devletin ilk yarm asrna flekil veren dzenlemelerin cumhuriyetin
ilann takiben yapld aktr. Osmanl saltanat kaldrlmasyla bafllayan ve hilafetin kaldrlmasndan sonra birbiri ardna yaplan temel hukuki, siyasi ve kltrel
dzenlemeler ile yeni Trk devletinin flekli berraklaflmfltr. Bu nitede bu dzenlemeleri ana hatlar ile ele almakta fayda gryoruz.
Yeni Anayasa Rejimi: 1924 Anayasas

23 Nisan 1920 tarihinde fiilen kurulan Yeni Trk Devletinin Mill Mcadeleyi yrtt srada kabul ettii Teflkilt- Esasiye Kanunu, adm adm gereklefltirilmeye alfllan devlet yapsnn ana ilkelerini ortaya koymaktayd. 23 maddelik zet
Anayasann, temelleri ile eliflmeyen Osmanl Kanun- Esasisinin maddelerini de
yrrlkte addetmesi, bu Anayasann geifl dnemi ihtiyacn karfllamay amaladnn da gstergesiydi. Cumhuriyetin ilan ve halifeliin kaldrlmasndan sonra
btn gc ile devleti ve milleti adafl uygarlk dzeyine karacak dzenlemelere giriflen ynetim, yeni ihtiyalara cevap verecek, kurulan sistemi ebedlefltirecek
daha kapsaml bir Anayasa ihtiyac iindeydi. Nitekim 20 Nisan 1924 tarihinde yrrle giren Anayasa zaman iinde geirecei dzenlemelerle birlikte 1960a kadar yrrlkte kalacaktr.
Devletin cumhuriyet vasfnn deifltirilemeyeceini, bunun teklif dahi edilemeyeceini ilk madde olarak alan yeni Anayasa, mill egemenlii devletin ve sistemin
temeli olarak kabul etmifltir. Yasama ve yrtme kuvvetini elinde tutan meclis, yrtme fonksiyonunu her zaman denetimi altnda olacak bir hkmete vermifltir.
Yarg millet adna bamsz mahkemelere verilmifltir. Anayasa kanun karflsnda
eflitlik ilkesini ne kararak din, vicdan, sz, yayn, seyahat alflma ve mlk edinme hrriyeti gibi klasik insan hukuku esaslarn garanti altna almaktadr.
Anayasa, Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandafllk itibaryla
Trk denir ibaresiyle Atatrkn Trkiye Cumhuriyeti Devletini kuran Trkiye
halkna Trk milleti denir tarifiyle uyum iinde bir kimlik oluflturmufltur. Trk nklabnn geliflme seyrine paralel olarak devletin din hususu 1928de, temel zellikleri ise 1937de Anayasadaki yerini alacaktr.
36
1923-1938 DNEMN fiEKLLENDREN SOSYAL VE

EKONOMK YAKLAfiIMLAR
Atatrk eflitli konuflmalar ve demelerle, eski sistemin rmfl, milletin beklentilerini karfllamayacak bir hlde olduuna iflaret etmekteydi. Mecliste, bu makinenin slahna alflldn, kanunlarla, halkn mahall llerde de olsa idareye alfltrlmak istendiini bildirmekteydi. lke iindeki politikalarda, halklk yani, milleti bizzat kendi mukadderatna hakim klmak esasn her vesileyle gndeme getiriyordu. Btn bunlarn yannda Osmanl Devletinde padiflahlarn, bilhassa II.
Mahmudun yapt slahata dikkat eken Atatrk, taklitilik yapldna ve karflkln devam ettiine iflaret ederek, esasn milletin anlayflna bal olduunu ifade
etmifltir. Dolaysyla, alnacak bir fleyin saadet getirmesi iin kullanlacak vasta ve
sebeplerin milletin ruhundan kmas gerekecekti. Ksaca, mesele flekil deil, anlayfla bal olarak deiflecekti ki bunun iin gereken tedbirlere hemen giriflildi. Nitekim milletin maddi ve manevi kuvvetlerini gelifltirecek tedbirlere baflvurulmak
gerei bizzat Mecliste ifade edilmiflti. Bunlarn baflnda eitimi, toplumun meflruiyet kayna dinin ve yaplacak ifllerin geerlik kazanmasndaki en nemli messese olarak Meclisin istenilen ifllevleri yerine getirmesini salamak gerekmekteydi.
Burada bu konuya ait birer rnek vermekte fayda vardr.
Eitim anlayfl: Hkmetin en mhim vazifesi olarak eitimi gsteren Gazi
Mustafa Kemal, milletin hline, ihtiyacna, asrn gereklerine uygun bir eitimin lzumunu belirtmifltir. Yetiflecek nesillere, her fleyden nce, Trkiyenin istiklline,
kendi benliine, mill geleneklerine dflman olan btn unsurlarla mcadele etmesi gerektii retilmeliydi. Temelde mevcut cehaleti izale etmek yani okuma,
yazma, vatan, milleti, din, dnyay anlayacak kadar corafi, tarihi, din ve ahlk
malmat vermek ilk aflamay teflkil edecekti. Bunun bir ileri aflamas memleketin
muhta olduu eflitli hizmet ve sanat erbabn yetifltirmek ve yksek tahsile aday
hazrlamak iin orta tahsilde ameli ve tatbiki eitim verilmeliydi. Bylelikle mill
kltrn ykseltilmesi gerekleflecektir. Btn bunlarn yan sra kadnlarmzn da
ayn tahsil devrelerinden geerek yetiflmeleri bir esas olarak tespit edilmiflti.
Kitabn Birinci nitesinde Osmanl Devletinden devralnan eitim kurumlarnn durumu ve 1938e kadar olan dnemdeki saysal geliflmeye iflaret etmifltik. Burada sz konusu srecin dflnce ve eylem ksmn ana hatlaryla izah etmeyi faydal buluyoruz. Trk ve slam milletlerinin ilim, kltr, sanat ve teknoloji sahasndaki geri kalmfll ve neredeyse tamamnn emperyalist glerin smrgesi hline gelmesindeki en nemli etkenin eitim ve retimdeki yetersizlikten kaynaklandn dflnen Mustafa Kemal, istiklal harbinin en skflk zamanlar olan Ktahya Altntafl Muharebeleri srasnda maarif kongresi toplayarak eitime verdii nemi gstermiflti. Burada yeni devletin uygulayaca eitim politikalar iin retmen
ve mfettifllerin grfllerini alan ynetim son derece kstl imknlara ramen eitimin gelifltirilmesini n plana almfltr.
Bu anlayflla, ilkretimin devlet okullarnda parasz ve mecburi oluflu 1924
Teflkilat- Esasiye Kanununda da yerini almfl, 1924-1925 retim ylnda 5 yla indirilen ilkretim ayn yl karma hle getirilmifltir. lkretim 1973 tarihli Mill Eitim Temel Kanunu ile 8 yla karlmfl ancak uygulama 1997-98 dneminde zorunlu hle getirilmifltir. 2000li yllarda zorunlu ilkretim sresi 12 yla kacaktr.
Nfusun 1/4nn yaflad kylerde okullaflma oran son derece yetersizdi.
%90 orannda okul ve retmensiz olan kylerdeki ilkokullar ancak 1939 ylnda 5
yla karlabilmiflse de genellikle okul ve retmen sknts devam etmifltir. Nite-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
2. nite - Trkiye Cumhuriyetinde Temel Politikalarn Ortaya kfl (1923-1938 Dnemi)
S O R4.U ve 5. snflar
kim 1970li yllara kadar kylerde ilk snf tek snfta ve birlikte,
bir arada eitim alabilmifllerdir.
retmen eksikliini gidermek iin Mustafa Necati Beyin bakanl
srasnda
DKKAT
giriflilen faaliyetler onun lm ve 1929 dnya iktisadi buhran ile kesintiye uramfltr. Saffet Arkann bakanl srasndaki tespit ve nerileriyle Atatrkn direkSIRA SZDE
tifleriyle 1936da bafllatlan eitmen kurslar vastasyla on ylda 8543 retmen
yetifltirilerek 6598 okul almfltr. Kylerde eitimin gelifltirilmesi iin bafllatlan bu
projenin baflars zerine almaya bafllanan ky retmen okullar
1940ta alacak
AMALARIMIZ
olan Ky Enstitlerinin de ilham kayna ve ilk rnei olacaktr.
D fi N E L M
37
O R U
1936 ylnda MillS Eitim
Bakan Saffet Arkan
dneminde ky okullarna
retmen yetifltirmek
DKKAT
amacyla alan kurslardr.
Askerliini erbafl olarak
yapan ve okuma yazma
SIRA SZDE
renen ky ocuklar
sekiz
aylk bir eitimden sonra az
nfuslu kylere retmen
olarak atanyorlard.
AMALARIMIZ
N N
Atatrk dnemi eitim ve retmen yetifltirme abalar hakknda genifl

iin CeK bilgi
T A almak
P
mil ztrk tarafndan yazlan Atatrk Dnemi retmen Yetifltirme Politikas, Ankara
1996, adl kitab okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
ocuklara iyi bir vatandafl olmada gerekli bilgi ve becerileri kazandrmay ve hayata hazrlamay hedef alan ilkretimde 2000li yllara gelindiinde %80in zerine kan bir oran elde edilebilmiflse de kz ocuklarnn eitiminde hlen skntlar vardr.
TERNET
1924te bafllayan orta okul uygulamalarnda orta mektepler, Nliseler,
ilk muallim
mektepleri ve Ky Muallim Mektepleri yer almaktayd. Trk genliinin nklabn
esaslarna gre yetifltirilmesi dflncesinin uygulama yeri olan orta eitimde Trke, tarih corafya, yurt bilgisi, sosyoloji gibi szel derslerde Cumhuriyet vatandafll bilinci verilmesine zel nem verilmekteydi. Bizzat Cumhurbaflkan Mustafa
Kemal Atatrk te Vatandafl in Medeni Bilgiler gibi ders kitaplarnn hazrlanmasnda dorudan hizmet etmiflti. Bu okullarda fen ve sosyal derslerin yan sra bir
bat dili, resim, mzik, beden eitimi gibi kltrel dersler verilmekteydi. Orta retimde 1955ten itibaren yabanc dil arlkl kolejler ve 1975 ylndan itibaren
Anadolu liseleri uygulamalar bafllamfltr. Fen liseleri ve 2000li yllarda saylar artmaya bafllayan sosyal bilimler liseleri ise bu aflamada da renci ilgisi ve yeteneine gre bir ayrmn ortaya ktn gstermektedir.
Mesleki ve teknik eitim 1926dan itibaren Cumhuriyetin ncelikli konular arasnda yer almfltr. Bir yandan yabanc uzmanlar grevlendirilerek lkenin ihtiyalar belirlenmeye alfllrken ok sayda renci de yurt dflna gnderilmifltir. Ticaret, sanat, din, salk, endstri ve teknik alanlarda alan okullarda lkenin genellikle ara eleman ihtiyalarnn karfllanmas hedeflenmifltir. 1933 ylna kadar valilik
ve belediyelerin sorumluluunda olan meslek ve sanat okullar bu tarihten itibaren
Maarif Vekaletinin idaresine verilmifltir.
Meslek liseleri olarak alan mam-Hatip okullarnn yksek retime geiflleri
1970li yllardan itibaren lke gndemini sklkla iflgal eden bir konu oldu. Bilindii zere Tevhid-i Tedrisat kanunu gerei medreselerin kapatlmas zerine hkmet
yine kanunda grlen din eitim kurumlarn hayata geirdi. Bu erevede Darlfnun iinde bir lahiyat Fakltesi ile lke genelinde 29 mam ve Hatip okulu almfltr. Fakat devlet benimsedii laiklik anlayfl gerei bu okullara yapt maddi
destei 1928de ekti. Okullarn ihtiyacn karfllayacak maddi destek toplumsal
olarak da salanamad iin byk sknt yaflayan okullar 1931-32 dneminde renci yokluundan kapand. lahiyat Fakltesinin de 1933 niversite reformu ile
slam ncelemeleri Enstitsne dnfltrlmesinden sonra lkede din eitimi veren kurum kalmad gibi din dersi de ayn anlayflla 1927de ortaokul, 1930da ilkokullarn programlarndan karlmfltr. Sadece beflinci snf rencilerinin velilerinin istemesi hlinde haftada bir ders verilmesi sz konusu olmufltur.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mustafa Kemal Atatrkn

manevi kz Afet nan ve
Cumhurbaflkanl umumi
ktibi Tevfik Byklolunun
yardmlaryla hazrlatt,
devlet, demokrasi ve
vatandafllk gibi temel
hususlardaki grfllerini
yanstt, okullarda
genlere vatandafllk bilgisi
vermek zere hazrlanan
ders kitab.
38
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Osmanl Devletinden devralnan en yksek eitim kurumu Darlfnundur.

Mill Mcadele srasnda Trkiye Byk Millet Meclisine destek veren, Mustafa KeSZDE Paflaya fahri doktora veren Darlfnunun lkede gerekleflmal PaflayaSIRA
ve smet
tirilen siyasi ve sosyal deiflim ve dzenlemelerde destek vermemesi, Adeta ntr
kalmas kurumu idari ve ilm manada yetersizlikle elefltirenlerin yanna siyasileri
D fi N E L M
de katmfltr. 1932de getirilen Prof. Albert Malchein hazrlad rapor dorultusunda kkl reforma ihtiya duyularak 1933 ylnda 2252 sayl kanunla Darlfnun
O R U
kapatld ve Sstanbul
niversitesi kuruldu. Bu dzenleme ile mevcut retim kadrosundan 71 profesr olmak zere 157 akademisyen kadrodan karlmfltr. Tp,
Hukuk, FenDve
Fakltelerinden ve bunlara bal ok sayda Arafltrma ve
K KEdebiyat
AT
nceleme Enstitlerinden oluflan yeni niversitenin 180 kiflilik kadrosunda 42 de
yabanc bilim adamna grev verilmiflti. Edebiyat Fakltesine balanan Yabanc
SIRA SZDE
Diller Mektebi, slam Tedkikleri Enstits, Trk nklap Enstits, Corafya Enstits, Trk Arkeoloji Enstits, Hukuk Fakltesine bal, Mill ktisat ve timaiyat
Enstits gibi
arafltrma kurumlar vastasyla Trk nklabnn ideolojisinin yaplaAMALARIMIZ
ca beklentileri seslendirilmifltir.
N N
K T A P
niversite reformu
etrafl bilgi almak iin Ali Arslan tarafndan hazrlanan DarlK T Ahakknda
P
fnundan niversiteye, Kitabevi Yaynlar, stanbul 1995, adl alflmay okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
niversite
paralel olarak Ankarada 1936da Dil ve Tarih-Corafya
T E L E reformuna
VZYON
Fakltesi kurulmufltur. Faklte Atatrkn sz konusu alanlardaki byk desteiyle geliflen bilimsel arafltrma ve yaynlar vastasyla toplum bilincine byk katklar
salamfltr. Bu faklte 1930lu yllarda yine Ankarada kurulan Ziraat, Tabii limler
N T Ankara
E R N E T niversitesinin temelini oluflturacaktr. Nitelikli ve yeterli safaklteleriyle
yda retim yesinin salanmasnda skntlar yaflansa da 21. yzyl niversitelerin Trkiyenin btn illerine yayld bir geliflme asr olmaya aday grnmektedir. Bununla birlikte niversite ynetimi Trkiyede zerinde bir trl uzlafllamayan bir konu hlinde siyaset ve toplumun gndemini meflgul eden bir konu olmaya devam etmifltir. 1980 Asker Darbesinden sonra karlan 2547 sayl kanun ile
oluflturulan Yksek retim Kanun ve Kurulu niversite hocalar kadar renciler
tarafndan da devaml elefltirilere maruz kalmasna karfln bir ok maddelerinde
deifliklikler yaplarak yrrln 2000li yllarda da devam ettirmifltir.
Din anlayfl: Milletin bilgilendirilmesinin yan sra geliflmelerin de kontrolden
kmamas iin gzetilen unsurlardan birisi de dindir. Yaplan ve yaplacak dzenlemelere zemin teflkil etmesi bakmndan ncelii din konusuna veren Atatrkn,
daha iflin baflnda temel dflncelerini ifade ettiini ve bunun anlafllabilirlik temeline dayandn gryoruz. Cami ve mescitlerden halk aydnlatp yol gsterecek
mesajlar verilmelidir. Bu mesaj halkn anlayabilecei lisanla ruh ve dimaa hitap
olunmakla verilecek, bylece ehl-i slmn vcudu canlanacak, dima flahlanacak, iman kuvvetlenecek, kalbi cesaret bulacaktr. Halkn anlayaca dilden yaplan konuflmalarn ktye kullanm mmkn olmayacak, binaenaleyh inklaplara
karfl din kullanarak muhalefet etmenin n alnmfl olacakt.
Cumhurbaflkan Gazi Mustafa Kemal, klasik devlet yaps ve kurumlarnn deiflmesine paralel olarak anlayfln da deifltiini nceki dnemin belirleyici unsurlar olan din, ordu, toplum ve idarenin dnya grflndeki yeni yaklaflmlar srecin baflnda ortaya koymufltu. dari, siyasi ve kltrel anlamda Trk tarihinde son
derece nemli bir deiflim ve dnflme iflaret eden bu esaslar drt madde hlinde sralayabiliriz.
NTERNET
1. Mensubu olmakla mutluluk duyduumuz slam dinini siyaseti hayatn bir

paras olmaktan kurtarmak gelmekteydi. Kutsal inan ve vicdani duygularn her zaman farkl flekillerde ortaya kan kiflisel ve siyasal karlara alet
edilmesinin nne geilmeliydi. Milletin saadeti buna balyd.
2. lke hayatnda orduyu siyasetten ayrmak ilkesi cumhuriyetin daima dikkate ald ve alaca bir esastr. Ordular vatann gvenilir bekisi olarak milletin sayg duyduu gerek iflinde kuvvetli olacaktr.
3. Dnya grflnde deiflim zorunludur. Yaflanan btn bu deiflimin tabii ve
zorunlu neticesi olarak toplum hayatn dzenleyecek btn kanunlarn ilhamn hayatta alacaktr. Toplumun ihtiyalarnn deiflmesi ve geliflmesiyle
paralel olarak kanunlar da deiflecek ve geliflecektir.
4. Toplumun sosyal yap imentosu olarak milletin fertlerini birbirine balayan ortak deer olan din ve mezheb iliflki yerine Trk milliyeti ba esas
alnmfltr.
Btn bu deiflim ve dnflmn gereklefltirilebilmesi iin kullanlacak yntemler de adafl olmaldr. Toplumu, hayat ve devleti ilgilendiren her hususta ilmi yntemlerin kullanlmasnda srarc olan Atatrk, ilim ve fenni herkes iin istemektedir. Cumhuriyetin sonsuza kadar yaflamasn fikren, ilmen, fennen, bedenen
kuvvetli ve yksek ahlakl nesillerin yetifltirilmesine bal gren Atatrk, bu grevi verdii retmenlere ilim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her millet ferdinin kafasna koyacaz diyerek, bu hususta hibir kayt ve flart tanmadn vurgulamaktadr. Dnyadaki her fley iin, medeniyet iin, baflar iin, hatta savafl meydanlarnda galip gelebilmek, canl kalabilmek iin en hakiki yol gstericiyi ilim ve
fen olarak belirleyen Atatrk, Mill Mcadelenin askeri baflarlarnn ordularn
sevk ve idaresinde ilim ve fen esaslarn gzetmekten kaynaklandna dikkat
ekmektedir. lim ve fennin yafladmz her dakikadaki geliflimini idrak etmek ve
ilerlemesini zamannda takip etmek flart Atatrkn ilim anlayflnda taklitilik deil, ilme sahip olmann esas alndn, toplumun ilme aflina, her an onun rnleriyle hemhl olan bir yap olarak anlaflldn gstermektedir.
Saltanatn kaldrlmasndan sonra cumhuriyetin ilan ve hilafetin de kaldrlmasyla byk deiflimin ilk adm atlmflt. Bundan sonra ayn istikamette eski
ile ilgisi olmayan bir anlayfl ve toplum yaratma mcadelesine giriflilmifltir. Bu yeni dnemde;
1. Atlan admlarn muhafazas iin belli bir sre ancak kontroll muhalefete
izin verilebileceini gstermifl,
2. Asker zaferden sonra mutlaka eitim, iktisat ve kltr alannda yeniliklerle
kazanmlarn takviyesini hedeflemifltir.
Bu yeniliklerin ksa srede, hzl bir flekilde, kkl mahiyette gereklefltirildiini, ksaca radikal bir slup takip edildiini belirtmeliyiz. II. Mahmuddan itibaren
bafllayan, para para, tereddtl yenileflme admlarnn yerine kararl, meseleyi
temelden ele alan bu anlayfl, deiflimi sadece messese seviyesinde brakmadan
fikri inklab da beraberinde getirecektir.
3. Bu nemli hedefe mmkn olan en ksa srede ulaflmak iin, deiflimin motor gc olan Meclisin kontrol edilip ynlendirilmesi ve halkn en nemli dinamiklerinden dinin kontrolnden vazgeilmemesi lzumlu grlmfltr.
4. Muhaliflerin dini suistimaline karfl din metinlerin ve ibadetin Trkelefltirilerek insanlarn dinlerini anlamasnn gerekliliine iflaret edilmifltir.
39
40
5. nklabn temellerinden en nemlisini oluflturan hukuk anlayflnda da deiflim gereklefltirilmifltir. Bu deiflim yalnzca yeni bir kanun ithal etmekten
ok daha fazla ve flmull bir tarzda planlanmfltr. Ankara Hukuk Mektebinin alfl ile sadece grnfl ve flekil deil akl ve anlayfl bakmndan,
kanunlar ve hukuk adamlaryla mevcut kazanmlar izah edecek ve mdafaa edecek tedbirler alnmaya alfllmfltr. Yeni hukuk anlayfln oluflturacak
hukukularn yetifltirilmesi mill bnyeye uygun dzenlemeler iin esas
oluflturacakt.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Asker zaferi eitim, iktisat ve kltrel ynden desteklemek gerekmektedir.

Halkn her fleyden
S O R U evvel temel ihtiyalarnn giderilmesi iflindeki iyileflmeye bakaca gerei ile Atatrk, getirilen yeniliin maddi ve fikri desteklerle ayakta tutulmas gereinin farkndadr. Bunun iin ilk admda eitimin maddi hayatta muvafDKKAT
fak olmay temin eden gnlk hayatta geerli ve kullanfll olmas, savaflta cephede n safta yer alan subaylarn eitim ordusunda da grev yapmas esas alnmflSIRA SZDE
t. Muhtemeldir
ki vatandafl Cumhuriyet devri eitiminden maddi hayatnda yararlanrsa sistemi daha iyi deerlendirecek, ona sahip kacaktr. Modern dnyada hakikaten millete kurtulufl temin edecek tek fley iktisadi ve kltrel geliflmeyi salaAMALARIMIZ
mak olarak grlmfltr.
ktisadi hayat anlayfl: dari, siyasi ve sosyal yap iin getirilen bu deifliklikler ekonomik
K hayat
T A P da iine alacak flekilde geniflletilmiflti. Ekonomik bamszlk
olmadan savafl meydanlarnda kazanlan zaferlerin eksik kalacann bilinci ile bu
sahada da bir Mill Mcadele bafllatlmfltr. Bu mcadele de bir misak (yemin) erevesindeTrgtlenmek
istenmifltir: Misak- ktisadi.
ELEVZYON
17 fiubat-4 Mart 1923 tarihleri arasnda zmirde gereklefltirilen Trkiye ktisat Kongresinde Trkiye devletinin uygulayaca ekonomik model tespit edilmeye alfllmfltr. lkenin her yerinden ve ekonomik hayatn her sahasndan temsilTERNET
ciler halkn Ntemsilcileri
olarak grlmfl, Halkn sesi Hakkn Sesidir anlayfl ile
gerekten mill ve milletin destek verecei bir program yaplmaya alfllmfltr. Burada kabul edilen Misak- ktisadi ile de ekonomik kalknma srecinde toplumun
stlenmesi beklenen retici, yapc rol ortaya konmufltur.
ktisadi yemin ile ortaya konan esaslara bakldnda Trkiyede fikir hayatnn
son iki yzylna konu problemleri, bunlar hlletmek iin ortaya konan kfl yollarn ve tekliflerin zn ierdiini sylemek mmkndr. alflma hayatndan,
din iliflkilere, siyasi idareden insan yetifltirme flekline, insan iliflkilerinden hayvan
haklarna, ticaret, doal kaynaklarn kullanmnda israftan kanmaya, ifl hayatnda
kooperatifilikten idarede mill hkimiyetin korunmasna, dil ve kltr politikalarna kadar pek ok husus deta formle edilmiflti. Buna gre:
1. Trkiye halk tahribat yapmaz imar eder.
2. Trkiye halk vakit, servet ve ithalatta israf yapmaz, kullandn kendi retir.
3. Trkiye halk hrszlk, yalanclk ve tembellie dflmandr, faydal yenilikleri severek kabul eder, mukaddesatna, vatanna karfl olanlardan nefret eder.
4. Trkler her yerde hayatn kazanacak flekilde yetiflir, irfan ve marifet afldr.
N N
K T A P
TELEVZYON
Tarihteki hayatnn
ounda hanedan ailesine tabi olarak yaflamfl bir milletin artk kendiSIRA SZDE
sinin yani milletin egemen olduu yeni bir sisteme geirilmesi srecinde siz olsaydnz nasl bir geifl dnemi planlardnz? Tartflnz.
Trkiye ktisat Kongresi: 17

fiubat-4 Mart 1923 tarihleri
arasnda asker baflarlarn
nasl ekonomik
bamszlkla
NTERNET
talandrlabileceini
grflmek zere ifti,
tccar, sanayici, ifli, amele,
brokrat, asker gibi
toplumun her kesiminden
1135 delegenin katlm ile
yaplmfltr.
41
5. Taassuptan uzak dindarne bir salamlk esastr. Kandili ayn zamanda kitap bayram olarak bilir ve deerlendirir.
6. Trk serbest alflmay tercih eder, tekelcilie karfldr.
7. Trkiye halk ormanlarn evlad gibi sever, orman yetifltirip madenlerini
kendi iflletir.
8. Salkl bir oalma ilk tercih olmaldr. Sal korumak, spor yapmak, hayvanlar sevmek, cinslerini gelifltirmek ve oaltmak iin alflr.
9. Trk halk yabanc sermaye dflman deildir. Kendi dili ve kanununu kullanmayan messeselerle alflmaz.
10. lim ve sanat hayatn yenilik esas zerine tesis eder.
11. Meslek ve sanat erbab birlikler oluflturarak dayanflma yapar.
12. Trk aileleri ocuklarn misak- iktisada gre yetifltirir.
13. Trkiye halk, mill hkimiyet esasndan vazgemez.
14. Trkiye dnyann, barfl, geliflmesi iin temel bir unsurdur.
HALKA GDfi VEYA ATATRKN YURT GEZLER

Cumhurbaflkan Gazi Mustafa Kemal Atatrk yukarda iflaret edilen siyasi, idari,
ekonomik ve sosyal deiflim ve dnflm bir numaral muhatab olan halka anlatmak, benimsetmek ve yneticileriyle birlikte yrmesini salamak iin lkenin
her yanna geziler yapmfltr. 1925 fiapka Kanunu ncesi yaplan Kastamonu gezisi; yeni Trk alfabesini halka tantmak ve benimsetmek iin 23 Austos 1928de
Tekirdaa akabinde Mudanyadan bafllayarak Bursa, anakkale, Sinop, Samsun,
Amasya, Tokat, Sivas, fiarkflla, Kayseri ve nihayet Ankaraya kadar uzanan geziler
bu kabildendir. Giriflilecek bir inklap hareketini halka dorudan tantmak iin, ya
da ekonomik ve kltrel uygulamalarn nasl karfllandn grmek halkn mevcut
durumunu yerinde grmek iin yaplan bu gezilerin 1923 yl baflndan 17 Mays
1938e kadar pek ok ile defalarca olmak zere gereklefltirildiini syleyebiliriz.
Gezilerin baz illere birok defalar olmak kaydyla toplamda 170 civarnda olduunu sylemek mmkn grnmektedir.
Atatrk, bu gezilerde Trakyadan
Dou Anadoluya, Karadenize Akdeniz Blgesine, Ege Blgesine ve Orta Anadoluya giderek halka dflncelerini, beklentilerini, adafl ve refah
iinde yaflamak iin yaplmas gerekenleri anlatmfltr. Mustafa Kemal Pafla, birlikte verilen Mill Mcadelenin
byk bir baflar olduuna iflaret ederek milletin kendine gven duymasn
salamak istemifltir. Kurulan yeni devletin ruhunu, manasn, ve hedefini
halkn anlayaca flekilde ortaya koymufltur. Birlikte kazanlan baflarnn
adn Trkiye Cumhuriyeti olarak koyan Gazi, eserin halkn mal olduunu, halk sahip karsa sonsuza dek yaflayacann farknda bir devlet ve millet adam olduunu gstermifltir. Zira
Fotoraf 2.1
Atatrk yurt
gezilerinde daima
yaplan yenilikleri
halka kendi
aktarmaya zen
gstermifltir.
1928de Kayseride
alfabe retirken
grlyor.
42
geleneksel yaps ve anlayflyla toplum alflkanlklarndan kolay vazgeememektedir. Elde edilen zaferi de kolaylkla kiflilere mal ederek, onlar ycelterek anlamak
eilimindedir. Byle olduunda ise millet egemenliinden ok kiflilerin n plana
kmas sz konusu olacaktr. nceki dnemde baflarlar kiflilere, olumsuzluklarn
sonular btn millete mal edilerek toplum ynlendirildii iin uranlan kayplarn ykn millet ekmekteydi. Atatrk elde edilen zaferi btn millete ml etmek
suretiyle sahiplenmesini, dolaysyla kendisinden sonra da, nesiller sonrasnda da
cumhuriyeti yaflatmak dflncesindeydi. Yapt gezilerde stiklal Harbinin kumandan olarak kendisine yneltilen hakl vg ve tezahrat da mmkn olduunca milletin btnne yneltmek suretiyle kiflilerin deil millete bir fleyler yapmann nemini n plana karmay hedeflemifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kitle iletiflimSIRA
aralarnn
SZDE yok denecek kadar az olduu bir dnemde yaptnz ve yapacanz uygulamalar muhatabnz olan millete nasl iletir ve anlatrdnz? Tartflnz.
D fi bu
N E Lyaklaflmn
M
Atatrkn
iki rnekle izah etmek faydal olacaktr: Barfl dneminde yaplacaklar hakknda halkla temas etmek iin gittii zmirde, 27.01.1923
tarihinde Hkmet
S O R U konanda halk temsilcilerine yapt sohbette zaferin kendisine mal edilmek istenmesi zerine syledii flu szler bu anlayfln aka gstermektedir: Bilhassa milletin ve kahraman ordumuzun elde ettii baflarnn benim
DKKAT
flahsmda temsil edilmifl grmekten dolay hassaten teflekkr ederim. Fakat bir
noktay kaydetmek mecburiyetindeyim. Ve bunu gayet ehemmiyetli olarak arz
SZDE
ederim ki, SIRA
btn
bu baflar yalnz benim eserim deildir ve olamaz. Btn baflar
btn milletin azim ve imanyla iflbirlii yapmas neticesidir. Kahraman milletimizin ve gzide
ordumuzun elde ettii zafer ve baflardr.
AMALARIMIZ
Baflarnn asl sahibini iflaret ettikten sonra flahsilefltirilmemesi gereinin de altn izen Atatrk: Efendiler, bir millet, bir memleket iin kurtulufl ve baflar istiyorsak bunu yalnz
K T bir
A Pflahstan hibir vakit talep etmemeliyiz. Herhangi bir flahsn baflars demek o milletin baflars demektir. Bir milletin muvaffakiyeti demek mutlaka milletin btn kuvvetlerinin bir ynde toplanmasyla mmkndr. Netice itibaryla elde Tettiimiz
milletin glerini birlefltirerek alflmasndan kaynaklanE L E V Z Y Obaflar
N
mfltr. Eer gelecekte de ayn baflarlar elde etmek istiyorsak ayn esasa dayanmalyz. nk ancak bu flekilde baflarl olunabilir diyerek bundan sonra da bu anlayfla sahip klmasn isteyecektir.
T E R N E TAdana Trk Ocanda iftilere hitap ederken flahsna gsteri16 Mart N1923te
len samimi ilgi ve sevgiden dolay minnettarln belirttikten sonra: ...Yalnz flunu bir hakikat olarak biliniz ki fleref hibir vakit bir adamn deil, btn milletindir. Eer yaplan ifller mhimse, gsterilen baflarlar inkr edilemeyecek kadar bykse, deiflim dikkate deerse, her fert kendini tebrik etmelidir. nk byle byk fleyleri ancak ok kabiliyetli olan byk milletler yapabilir ve bu milletin her
ferdi byle en kabiliyetli ve byk bir millete mensup olduunu dflnerek kendin tebrik etsin hitabyla milletin moral gcn artrc bir yaklaflm sergilemifltir.
Bu yaklaflm ayn zamanda asrlardr at karflsnda geri ekilen, son on yl savafl meydanlarnda geiren, devlet yneticisinde ve aydnnda, artk bizden adam
olmaz, biz bir fley yapamayz, bir byk devletin himayesi altna girmezsek kurtulamayz fleklinde ifade edilen bir eziklik, kendine gvensizlik duygusu oluflan
toplama moral vermektedir. Atatrkn Cumhuriyetin onuncu yl kutlamalar srasndaki konuflmasnda yapt, Trk milleti alflkandr, Trk milleti zekidir. n-
N N
k Trk milleti mill birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmifltir... vurgusu da bu dflncenin bir yansmasdr.
Bu gezilerin ok ynl ifllevlerini:
Devlet yneticileri ile halk kaynafltrarak devlet halk btnleflmesini salamak,
Halkn skntlarn ve beklentilerini yerinde grmek, ilk azdan dinlemek,
Halka, yneticilerinin onunla bir ve beraber olduunu gstermek.Tespit
edilecek meseleleri yrtme makamnn dikkatine sunarak devletin sorun
zmesine katk vermek.
Geziler esnasnda basn-yayn organlarna verilen demeler vastasyla hem
i hem dfl kamuoyunu bilgilendirmek,
Yaplmakta olan ve yaplacak ifllerde asl muhatabn halk olduunu herkese gstermek fleklinde sralayabiliriz.
Millete ulafllan neticenin ancak kendi sahip kmas sayesinde korunup ileri
gtrlebilecei mesajn veren Atatrk, yapt inklaplarn, siyasi ve idari giriflimlerin halk zerindeki etkisini bizzat grerek yaflayarak kararlar almfltr. Bu geziler
srasna tespit ettii eksiklikleri gidermek iin yeni idari ve siyasi hamleler yaplmfltr. Nitekim, Cumhuriyet dneminin ikinci muhalefet partisi olan Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasnda 1930 lkbaharnda yapt Akdeniz gezisi srasndaki tespitleri nemli rol oynamfltr.
3 Mart 1924 kararlarndan sonra 25 Kasm 1925 flapka giyilmesine, 30 Kasm
1925 tarihli Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin kapatlmas, trbedarlklar ve bir takm unvanlarn yasaklanmas, 17 fiubat 1926da Medeni Kanunun kabul, 20 Mays 1928 uluslararas rakamlarn kabul, 1 Kasm 1928 tarihli Trk Harflerinin kabul, 30 Nisan 1930 kadnlarn oy kullanmalar- 5 Aralk 1934 kadnlara milletvekili seilme hakknn verilmesi, 21 Haziran 1934 Soyad Kanunu gibi toplumun sosyal, kltrel ve gnlk hayatn dzenlemeye ynelik kanunlar bu anlayflla gereklefltirilmifltir.
Burada isimlerini yazarak verdiimiz bu kanunlarn toplum tarafndan benimsenmesi, bir yaflam biimi olarak uygulanmasnn zamana ihtiyac olduu aktr.
Alt asrlk bir imparatorluk deneyimine sahip Trkiye gibi bir lkede ok ksa srede ok byk bir inklabn gereklefltirilmesi yani, asrlardr devam eden bir
idari tarzn deifltirilmesi, mutlaka bir tepki douracakt. Halkn idaresini muhafaza iin kan dklebilir. Ancak gerek savafl meydannda gerekse i isyanlarda gerei kadar kan dkld iin yaplmak istenen dzenlemeler hakknda farkl fikirlere sahip insanlar aydnlatmann eitim sisteminin ilk amac olmas gerei
vurgulanmfltr.
SYAS NKILAPLARA KARfiI LK TEPKLER

Trk mill mcadelesiyle dflmann lkeden karlmasndan sonra devlet yaps ve
anlayflnda da son derece nemli deiflme ve geliflmelerin yaflanmfl olmas, mcadele iin birlikte yola kan kadrolar arasndaki grfl ayrlklarn derinlefltirmiflti. Bu ayrlklarn hilafetin kaldrlmasndan sonraki dnemde farkl partilerde siyasi mcadele sahnesine taflndn grmekteyiz. Trkiye Byk Millet Meclisi, lkenin her yerinden seilen temsilcilerden meydana gelirken lkede mevcut neredeyse btn farkl fikirleri de bnyesinde toplamflt. Btn yelerin birlefltii nokta
lkenin dflman iflgalinden kurtuluflu idi. Bundan sonra yaplacaklar hakknda fikir birlii salamak ise mmkn deildi. Saltanatn kaldrlmas, hilafetin lav ve
bu esnada yaplan dzenlemeler mevcut fikir ayrlklarn st dzeye taflmfltr. Lo-
43
44
zandaki grflmeler srasnda Meclisteki siyasi ayrlklar Mustafa Kemal Paflann

seimlere katlmasn engelleyecek mahiyette kanun teklifleri vermeye kadar ilerlemifltir. Mustafa Kemal Pafla milletvekili seilmesini nleyecek bu teflebbs millete flikyet ederek Mecliste etkisiz hle getirmiflti. Austos 1923te alflmalarna
bafllayan ikinci dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin ok byk bir ounlukla Mdafaa-i Hukuk grubunun listesinden oluflmas daha homojen bir yap beklentilerini kuvvetlendiriyordu. Zira ikinci grup teflkilatl olarak seimlere katlmad
gibi bir bamsz milletvekili sz konusu liste dflndan Meclise girebilmiflti. Ancak
gerek i gerekse dfl problemlerin tartfllmas srasnda gl bir parti ii muhalefetin varl grlmfltr.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kuruluflu

Mecliste Mustafa Kemal Paflann hazrlad Mdafaa-i Hukuk listesinden seilmekle birlikte gerek saltanatn gerekse hilafetin kaldrlmas srecinde rahatszlklarn dile getiren belli bir kesim vard. 1924 Teflkilat- Esasiye Kanunu grflmeleri srasnda cumhurbaflkannn yetkileri konusu etrafnda younlaflan ve yaygnlaflan muhalefet ikinci dnemin ikinci toplant ylnda baflta mbadele, imar ve iskn
ve okullar konusunda hkmeti zorlayacak dzeye gelmifltir. Bu arada Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy gibi hem ordu mfettifli hem de milletvekili olan flahsiyetler ordu mfettiflliinden istifa ederek meclis alflmalarna katlmak istediler.
Mustafa Kemal Pafla bunu kendisine karfl bir seneden beri ordular arasnda alflarak hazrlanan komplonun son adm olarak deerlendirip ayn konumda bulunan
ordu st dzey yneticilerinin milletvekilliinden ayrlmalarn istedi. Bylece ordu ile siyaseti birbirinden ayrma ifli de tamamlanmfl olacakt.
1 Kasm 1924 tarihi itibaryla Genelkurmay baflkan Fevzi Pafla ile birlikte 1. 2. 3.
5. kolordu kumandanlar milletvekilliinden istifa ettiler. Ancak III.Ordu mfettifli
Cevat obanl ile 7. Kolordu kumandan Cafer Tayyar Pafla milletvekilliinden istifa etmeyi kabul etmediler. Bu kumandanlarn asker grevlerine son verildi.
Hkmet askerlikten istifa eden kumandanlarn yerlerine atananlar ile grev devirteslimi yapmadan Meclise gelip alflmalara katlmalarna engel oldu. Yeni dnemde bakanlnda elefltirilere urayan Mbadele ve mar ve skan Bakan Refet bey
Meclis baflkan vekilliklerinden birine kaydrld iin bakanlk grevinden istifa etti. Dahiliye vekili Recep Pekerin bu bakanla vekalet etmesi kararlafltrld. 5 Kasm 1924te Mbadele, mar ve skn bakan hakknda verilen gensorunun hkmet
hakknda bir gvenoyuna dnflmesi zerine fliddetli tartflmalar yaflanmflt. Grflmeler sonunda Hkmet gvenoyu almfl ancak partiden istifalar da bafllamfltr.
Muhalefet 17 Kasm 1924 tarihinde Kazm Karabekir Paflann baflkanlnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas olarak resmleflti. Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar Paflalar, Rauf, Dr. Adnan Advar, Feridun Fikri, Halis Turgut Bey gibi tannmfl kifliler
de kurucu olarak partide yer alyorlard. CHFden ayrlan 32 milletvekilinden 28i
yeni partiye dahil olmufltur. Amalarn iktidar olmak deil, iktidar denetlemek
olarak aklayan, her trl tahakkme karfl olduklarn belirten yeni parti yneticileri, din inan ve grfllere saygl olduklarnn altn iziyorlard. Terakkiperver
Cumhuriyet Frkas, yerinden ynetim ilkesini destekleyen, liberal, demokratik ilkeleri ne karan programyla dikkat ekmifltir. Dier yandan tek dereceli seim,
anayasa deifliklikleri iin kamuoyu yoklamas, Cumhurbaflkannn tarafszl gibi
hususlarda beklentilerini ve mevcut uygulamaya elefltirilerini ortaya koymufllard.
Mustafa Kemal Pafla, 11 Aralkta Times gazetesi muhabirine verdii demete
Hakimiyet-i millye esasna dayanan ve bilhassa cumhuriyet idaresine malik bulu-
45
nan memleketlerde siyasi partilerin mevcudiyeti tabiidir. Trkiye Cumhuriyetinde

de birbirini denetleyen partilerin doacana flphe yoktur dese de bilhassa din
inan ve dflncelere hrmetkrz ifadesi Cumhuriyet Halk Partisi yneticilerini
rahatsz etmifltir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurucularnn toplumca tannmfl kiflilerden oluflmas, birbiri ardna gereklefltirilen sosyal ve kltrel hayata
dnk inklaplardan rahatszlk duyan, geleneksel anlayfla sahip toplum kesimlerinin bu partide younlaflmalarna yol amfltr.
ou Mill Mcadelede bir arada mcadele eden milletvekillerinden
SIRA oluflan
SZDE muhalefet
partisi kurucularnn yaplan kkl dzenlemeler karflsndaki tavrlarnn Trkiye Cumhuriyetinin dflnce birikimine katks ne olmufltur? Tartflnz.
D fi N E L M
Bu esnada Dou Anadoluda ortaya kan ve hilafet ve saltanat geri getirecei

S O R U
iddiasyla taraftar toplayan fieyh Sait isyann patlak vermesi hkmetin
caydrc
tedbirler almasn gerektirmifltir. Fethi Bey Hkmeti 23 fiubatta Diyarbakr, Elaz,
Gen, Mufl, Ergani, Dersim, Mardin, Urfa, Siverek, Bitlis, Siirt, Van ve Hakkride bir
DKKAT
aylk skynetim karar almflt. Ayn gn Hyanet-i Vataniye kanunun 1. maddesini
deifltiren kanuna bir ek yaplarak din siyasi amalar dorultusunda kullanmak
SIRA SZDEveya bu cesuretiyle cemiyetler kurmak yasaklanmfl, bu gibi cemiyetleri kuranlar
miyetlere girenler, din veya dince kutsal saylan fleyleri kullanmak suretiyle hkmet
fleklini deifltirmek, bozmak ve devletin i gvenliini sarsarak halk arasnda bozAMALARIMIZ
gunculuk karmak isteyenler vatan haini saylmfllardr. Blgeye asker birlikler
kaydrlmfllardr. Ancak Cumhuriyet Halk Partisi gurubu, Fethi Bey Hkmetinin
isyann nlenmesi iin ald idari ve askeri tedbirleri yeterliK grmeyince
2 Mart
T A P
1925te Fethi Bey istifa etmifl, 3 Martta smet Pafla hkmeti kurularak gvenoyu almfltr. Yeni hkmetin isteiyle 4 Mart 1925 tarihinde kabul edilen Takrir-i Skn
(asayifli temin etme) Kanunu ile hkmete lkenin i huzurunu
T E Lsalamak
E V Z Y O N iin tehdit edici her trl yayn, eylem ve kuruluflu yasaklama yetkisi verilmifltir. Ankara ve
Dou stiklal Mahkemeleri harekete geirilmifltir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Diyarbakr temsilcisinin isyanla iliflkisi gerekesiyle blgedeki btn flubeleri
N T E R Nsaygl
ET
kapatlmfltr. Ankara stiklal Mahkemesinin dflnce ve inanlara
olmak
prensibi kullanlarak dinin siyasete alet edildii uyars zerine hkmet de 3 Haziran 1925te Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kapatmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fotoraf 2.2
Byk zaferden
sonra Mustafa
Kemal ve Kazm
Karabekir Paflalar
bir arada.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
46
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Cumhuriyet Kidaresinin
T A P ilk muhalefet partisi hakknda daha ayrntl bilgi almak iin Nevin
Yurdsever Ateflin hazrlad Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluflu ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Der Yaynlar, stanbul 1998, adl kitab okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn st dzey yneticileri 1926da ortaya kan zmir Suikast ile iliflkili grlerek stiklal Mahkemesinde yarglanacaklardr.
Yurt dflnda olan ve on yl ceza verilen Rauf (Orbay) Bey dflnda hepsi beraat
T E R N E T bu olaydan sonra uzun mddet aktif siyasi hayatn dflnda
etmelerine Nramen
kalacaklardr.
fieyh Sait syan

Birinci Dnya Savafl yllarnda Rusyann kflkrtmasyla Dou Anadoluda devlet
otoritesine isyan ederek blge halkn kflkrtan ve devlet kuvvetlerine karfl Rusyann konsoloshanesine snmfl olan fieyh Saitin blge halknn hem din hem
de etnik hassasiyetini istismar ederek 13 fiubat 1925te bafllatt isyan yeni Trk
Devletinin karfllaflt ilk ciddi tehlike mahiyetindedir. Hkmetin Musul meselesiyle uraflt bir srada ortaya kan isyann baflarl olmasndan kar olan devletlerin dorudan veya dolayl olarak destek olduklar dflnlmektedir. Basnda
yer alan bu mealdeki iddialarn artmas zerine ngiliz bykelisi R. Lindsay,
mevcut durumdan hoflnut olmayanlarn yaptklar hibir mracaatn cesaretlendirilmedii gibi her trl yardm isteinin reddedildiini stanbuldaki Trk Dfliflleri
yetkililerine bildirmek ihtiyac hissetmifltir. syan din, mill ve cumhuriyet karflt
olarak niteleyen ngiliz diplomatlar, syanclarn Sultan Abdlhamidin Beyrutta
srgnde bulunan olu Selim Efendinin Krt hareketinin baflna getirilecei sylentisinin yaygnlna iflaret etmekteydiler. syanclar, Hkmetin blge insanlarn katledecei, yaplan dzenlemelerle dinin elden gittii propagandas yapmfllardr. syanclar, kendilerinin Krdistanda hkmet kuracaklarn, eski sistemi, hilafet ve saltanat geri getireceklerini vaat etmifller, mahvolmaya doru gtrlen slmn ihyasna fieyh Saitin Cenab- hak tarafndan memur edildii iddialaryla en
hassas yerinden yakaladklar saf halk olaya dahil etmeye alflmfllardr. syann
ksa srede yaylmas zerine hkmet 25 fiubatta Diyarbakr, Elaz, Gen, Mufl
Ergani, Dersim, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkari illeri ile Erzurumun baz ilelerinde bir ay sreyle skynetim ilan etmifltir. Bu arada Hyaneti
Vataniye Kanununa bir ilave yaplarak din siyasete alet etmek suretiyle cemiyet
kurmak yasaklanmfl, bu cemiyetlere girenler, sz konusu amalar dorultusunda
alflanlar, devletin fleklini deifltirmek, i gvenliini sarsp bozmak gibi faaliyette
bulunanlar vatan haini saylmfllardr.
Elaz ele geirip, Diyarbakr kuflatacak kadar geniflleyen isyan karflsnda Ali
Fethi Bey Hkmetinin ald blgeye asker kaydrma ve bteye ek denek koyma tedbirlerinin yeterli olmad anlafllnca daha sert tedbirler isteyen muhalefetin
basksna dayanamayan hkmet istifa etmek zorunda kalmfltr. 3 Mart 1925de
Yeni hkmeti kuran smet Pafla, hemen Takrir-i Skun yasasn Meclise sevk ederek blgeye iki stiklal Mahkemesinin gnderilmesini de karara balatmfltr. Bu esnada isyanclarn 7 Mart 1925te Diyarbakra yaptklar saldrnn ordu birlikleri tarafndan pskrtlmesi isyann boyutunu ortaya karmfltr. 26 Martta karfl harekete geen 3.Ordu birlikleri Hani, Lice, Silvan ve Gen blgelerini isyanclardan temizlemiflti. syann elebafl fieyh Sait ve yanndakilerin 15 Nisanda ele geirilmeleriyle isyan tamamen bastrlmfltr.
47
syanclarn yarglanmasn Dou stiklal Mahkemesi yapmfl, 21 Mays-28 Haziran tarihleri arasndaki yarglamalardan sonra elebafllar da dahil olmak zere 49
kiflinin, din etnik kkenli bir devlet kurmak iin kullanarak pek ok susuz vatandafln lmne sebep olduklar yama ve hrszlk yaptklar gerekesiyle idamna
karar verilmifltir. Bunlardan iki kiflinin cezas hapse evrilmifl dierlerinin cezalar
infaz edilmifltir.
zmir Suikast
fieyh Sait isyanndan sonra yeni devleti urafltran dier bir nemli olay Atatrke
suikast giriflimi olmufltur. Gerek flahsi ekememezlik, kin ve haset gerekse siyasi fikir ayrlklar dolaysyla Mustafa Kemal Paflaya karfl olanlar siyasi mcadele yoluyla alflmalarna engel olamaynca ifli suikasta kadar gtrmfllerdi. Birinci
TBMMde Rize Milletvekili Ziya Hurflitin cumhuriyetin ilanndan sonraki geliflmeler karflsnda Meclisteki muhalefeti yetersiz ve pasif bularak Atatrk ortadan kaldrmaya kalkflmas olayna ittihat kkenli eski milletvekillerinin de bir lde
karflmas bunun uzun sreli bir hesaplaflma teflebbs olduunu dflndrtmektedir. Hazrlk aflamasnda bir vesile ile geliflmelerden Terakkiperver Cumhuriyet
Frkas yneticilerinin haberdar olmas giriflimi erteletmifltir. Ancak ou Atatrkn
Mill Mcadele dnemindeki yakn alflma arkadafllar olan bu flahsiyetlerin olay
ciddiye almadklar gerekesiyle resm makamlar haberdar etmemeleri onlarn da
olaya dahil olduklar fleklinde yorumlanacakt.
Nihayet suikastlar 14 Haziran 1926da Atatrkn zmiri ziyareti srasnda saldrmaya karar vermifller, yer olarak Atatrkn arabasnn yavafllayaca Kemeraltn semifllerdi. Saldry gereklefltirdikten sonra limanda hazr tutulan bir motorla Sakz Adasna gemeyi planladklar anlafllmfltr. Ziya Hurflit, Laz smail, Grc
Yusuf ve opur Hilmi adnda tetikiyi ayarladktan sonra Mustafa Kemal Paflann geliflini beklemeye bafllamfllard. Ancak Onun geliflini bir gn ertelemesi
zerine teflebbsn haber alndndan endifle ederek hi olmazsa kendini kurtarSIRAvermifltir.
SZDE
mak isteyen motorcu Giritli fievki durumu zmir Valiliine haber
Saklandklar yerde yakalanan suikastlardan Ziya Hurflit her fleyi itiraf ederek suunu
kabullenmifltir. Olay soruflturan stiklal Mahkemesinin Terakkiperver Cumhuriyet
D fi N E L M
Frkasnn ileri gelen yneticilerini de tutuklamas Baflbakan smet Paflann devreye girmesine yol amfltr. Yaplan duruflmalarda parti yneticilerinin susuzluu
S O R U
anlafllmfl, sadece yurt dflnda olan Rauf Bey, gyabnda cezalandrlmfltr.
Mahkeme, ittihat ileri gelenlerden Cavit, Dr. Nazm Kara Kemal, Nail ve Hilmi Beylerin
yan sra eski milletvekillerinden fikr, Halis Turgut, smail Canbolat,
D K K A T Rflt, Ziya
Hurflit, Hafz Mehmet, Sar Efe Edip, Albay Arifin yan sra askerlikten emekli opur Hilmi, Rasim, Laz smail, Grc Yusuf, eski Ankara valisi Abdulkadir Beyleri
SIRA SZDE
lm cezasna arptrmfltr.
Atatrk, suikast teflebbsnn ortaya karlmas zerine karfltlarnn kendi
flahsnda aslnda Cumhuriyete karfl olduklarna dikkat ekerek
Trkiye CumhuriAMALARIMIZ
yetinin sonsuza kadar yaflayacan btn dnyaya ilan etmifltir.
N N
stiklal Harbinin bitmesinden sonra kendilerini ikinci plana dflmflK hisseden

T A P asker ve sivil flahsiyetlerin ruh hli ve suikast olayna karflanlarn evrelerinde yaflananlar iin Sleyman Beyolu, ki Devir Bir nsan (Ahmet Faik Gnday ve Hatralar) stanbul 2011,
bafllkl alflmay okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
48
Takrir-i Skn Kanunu ve Rejimi

fieyh Sait syannn bastrlmas srasnda karlan Takrir-i Skun Kanunu 1929 ylna kadar yrrlkte tutulmufltur. Hkmete rejim, ve inklaplar aleyhinde her trl karfl faaliyeti engelleme yetkisi veren bu kanun erevesinde sosyal yap dzenlemelerinin hemen hepsi gereklefltirilmifltir. Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas,
fiapka nklab, Medeni Kanun baflta olmak zere Hukuk alanndaki yenilikler,
Harf nklab bu meyanda saylabilir. Asrlardan beri devam eden din, dnya ve
devlet anlayflnn gelenekselleflmesinin dourduu deiflime karfl hoflgrszlk,
tahammlszlk ortamnda Yeni Trk devletini adafl uygarlk dzeyine taflyacak dzenlemelerin kolaylkla kabullenilmesi beklenemezdi. Dolaysyla hkmetin rejimin ve uygulamalarn selameti iin istedii kanunlar, dzenlemeleri serbeste yapt bu dnem, toplumun geleneksel anlayflnda tepki douracak, rahatszlk uyandrabilecek dzenlemelerin tamamlanmas iin deerlendirilmifltir.
Serbest Cumhuriyet Frkas Olay

Trkiyede cumhuriyetin ilanndan sonra sosyal, siyasi ve idari dzenlemeler pefl
pefle gereklefltirilirken dikkat edilen en nemli nokta ekonomik bamszln da
paralel geliflmesini salamakt. Ancak Mill Mcadele srasnda iflgal altna alnan
yerlerin retim potansiyelinin de binalaryla beraber yaklp yklmas yeni ynetime ekonomik bakmdan bir enkaz brakmflt. Hkmetlerin btn abalarna ramen toplumun her kesiminin eflit ve yeterli iyilefltirmeden faydalanmasn salamak mmkn olmad. Atatrk, gerek yapt inklaplar gerekse bunlarn toplum tarafndan anlafllmasn salamak iin devaml olarak halk ile temasta olmay esas
kabul etmifl bir devlet adam idi. Bu yurt gezilerinde karfllaflt, flahit olduu
olumsuz manzaralarda hkmetin kontrolsz olmasndan da kaynaklanan hususlar olduunu dflnen Atatrk, skntlarn 5-10 yllk deil asrlk ihmallerin sonucu ortaya ktn dflnyordu. Cumhurbaflkanl Genel Sekreteri Hasan Rza
Soyakn 1930 lkbaharnda klan Akdeniz seyahatinden aktard flu hatralar durumu daha anlafllr klacak mahiyettedir: Bunalyorum ocuk, byk bir strap
iinde bunalyorum! dedi. Gryorsun ya, her gittiimiz yerde mtemadiyen
dert, flikyet dinliyoruz. Her taraf derin bir yokluk, maddi, manevi bir periflanlk
iinde. Ferahlatc pek az fleye rastlyoruz; maatteessf memleketin hakiki durumu
bu iflte! Bunda bizim gnahmz yoktur; uzun yllar hatta asrlarca dnyann gidiflinden gafil, birtakm fluursuz idarecilerin elinde kalan bu cennet memleket; dfle
dfle flu acnacak hle dflmfl. Memurlarmz henz istenilen seviyede ve kalitede
deil; ou grgsz, kifayetsiz ve flaflkn. Byk istidatlara mlik olan zavall halkmz ise kendisine mukaddes akideler fleklinde telkin edilen bir sr batl grfl
ve inanfllarn tesiri altnda uyuflmufl, kalmfl...
Trkiyedeki siyasi durumun ngrlen ok partili demokratik ortama kavuflmasn salamak, millet ifllerinin hkmetin millet tarafndan dolayl kontrol ile
yrmesine imkn tanmak da Mustafa Kemal Atatrkn yerlefltirmeye alflt
esaslar arasndayd. Bu erevede, mecliste bir muhalefet partisinin faaliyet gstermesinin halkn durumunun iyilefltirilmesine katk salayabileceini dflnmfltr.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ile yaflanan olumsuz deneyimin de tesiriyle Atatrk, yeni partiyi yakn arkadafl, Cumhuriyetin ilk baflbakanlarndan Ali Fethi (Okyar) Beyin kurmasn salad. Cumhuriyet hkmetlerinin hzla kalknmak amacyla bafllattklar yatrm ve milllefltirme faaliyetlerinin maddi yknn tek bir nesle taflttrlmasnn yanlfl olduu dflncesiyle hkmetin ekonomik politikalarn
49
elefltiren Fethi Okyar, Ahmet Aaolu gibi liberal anlayfll siyasilerin yer alaca bir
parti hem hkmetin kendine eki dzen vermesini salar hem de demokrasi kltrnn yerleflmesine katkda bulunabilirdi. Partinin finansman ve Meclis iinden
desteini de salayan Atatrk bu projeye desteini gstermek iin kz kardefli Makbule Hanm ve yakn arkadafl Nuri Conkeri de kurucular arasnda grevlendirdi.
Yeni partinin kurucularyla laiklik ve cumhuriyetin devamll konusunda hemfikir olduklarn vurgulayan mektuplaflmadan sonra 12 Austos 1930 tarihinde kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas, Trk siyasi hayatna canllk katmasna karfln ok
uzun mrl olamamfltr.
SIRAolmayan
SZDE
Serbest Frkann kuruluflu mevcut durumlarndan memnun
ktleler
iin bir umut fl olmufltu. Bilhassa 1929 ylnda btn dnyada etkisini gsteren
ekonomik buhrandan en ok etkilenen Ege Blgesinde partinin teflkilat adeta
D fi N E L M
kendi kendine ortaya kt. Fethi Beyin zmire yapt gezi, yeni partinin Cumhuriyet Halk Partisi yneticileri ile iktidar mcadelesini de aka bafllatmfl oldu. HalS Oyaplacak
R U
kn gsterdii ilgi karflsnda heyecanlanan ve mevcut flartlarda
ilk seimde iktidar olacaklar beklentisine giren Fethi Bey ve arkadafllar partiye katlan,
taflra teflkilatn oluflturan kadrolar kontrol edemediler. BunlarDarasnda
cumhuriKKAT
yetin ilanndan bu yana yaplan dzenlemelerden rahatsz olan kesimler de yer ald. Bilhassa kk yerleflim birimlerinde Serbest Frkann kazanmas durumunda
SIRA SZDE
inklaplardan vazgeilecei propagandas yaplmaya baflland. Halk partisi yneticileri de sadece muhalefet yapacak, iktidara gemeyi dflnmeyecek bir organ olarak kurulmasn destekledikleri yeni partinin iktidar ellerinden
alabilecei endifleAMALARIMIZ
si ile karfl propagandaya hz verdiler.
N N
Serbest Cumhuriyet Frkas deneyimi hakknda daha etrafl bilgi almak

AvK iin
T AAbdlhamit
P
flarn hazrlad Bir Partinin Kapanmasnda Basnn Rol; Serbest Cumhuriyet Frkas,
Kitabevi Yaynlar, stanbul 1998 adl kitab okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Atatrkn ok partili hayatn yerleflmesine verdii nem dolaysyla iki parti

arasnda hakem roln benimsemesi halkn desteini belirgin flekilde yeni partiye
ynlendirdi. Ancak onun demokratik kltrn yerleflmesi iin abalamasna karflNTERNET
lk ortaya ksr parti ekiflmeleri kt. Yeni partinin hzla geliflmesine
karfln Atatrkn tarafszln korumas Cumhuriyet Halk Partisi ileri gelenlerini iktidarn ellerinden gitmekte olduu konusunda endiflelendirdi. Serbest Frkaya karfl onun
desteini istemelerine kadar vard. Siyasi ekiflme yeni partinin katld belediye
seimlerinde iiflleri bakannn devlet memurlarndan taraf tutmasn istemesiyle
doruuna ulaflt. Serbest Cumhuriyet Frkasnn bir bykflehir, otuzdan fazla ile
belediyesinde seim kazanmas Halk Frkasn endifleye sevk etti. Ara seimlerde
Gmflhane milletvekili olarak parlamentoya giren Fethi Beyin seimlerdeki uygulamalar dolaysyla iiflleri bakan hakknda verdii gensoru nergesi sert tartflmalara yol amfltr. Hkmetin muhalefeti irticay hortlatmakla, muhalefetin
hkmeti, kanunsuzluk ve baskyla sulad tartflmalardan sonra yeni parti Atatrke karfl politika yapmak mecburiyetiyle karfl karflya kald. ki parti arasnda
mill blok sistemi kurarak ok partili hayat bir lde devam ettirmek isteyen
Atatrkn Halk Frkasna yardm etmek ihtiyac hissettiini gren Serbest Frka yneticileri 17 Kasm 1930da partinin feshi kararn aldlar. aylk Serbest Frka deneyimi hem iktidar hem de muhalefetteki politikaclarn elefltiriye tahamml renemediklerini gstermesi bakmndan dikkat ekici bir tecrbe olarak demokrasi tarihimizdeki yerini almfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
50
Fotoraf 2.3
Serbest Cumhuriyet
Frkasnn baflkan
Fethi (Okyar) bir
seim gezisi
srasnda
grlyor.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
Serbest Frkann kapanmasndan ksa bir sre sonra Menemende ortaya kan
irtica hareketi ise cumhuriyetin halka laykyla anlatlamadn, siyasiler kadar toplumun da henz cumhuriyeti yeterince anlayp sahiplenemediini gsteren bir
olay olarak devleti uyarmfltr.
Menemen - Kubilay Olay

Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapanmasnn zerinden bir aydan fazla bir zaman getikten sonra Menemen ilesinde kan bir olay dikkatleri yeniden toplumdaki din anlayflnn istismara ak durumuna evirmifltir. Manisada bir mddet faaliyet gsterdikten sonra 23 Aralk sabah erkenden Menemen arfl Camiine gelerek mehdi olduu iddiasyla cami cemaatine propaganda yapan dervifl
Mehmet ve adamlar fleriat ilan edeceklerini belirterek halk kendilerine katlmaya zorlamfllardr. Ksmen merak ederek bekleflen, ksmen de silahla tehdit ederek etraflarna topladklar kalabal yeterli grdklerinde belediye meydanna
karak yeflil bayrak ap fleriat ilan etmeye kalkflmfllard. Geliflmelerin duyulmas zerine ilk olarak Menemendeki 43. Piyade Alay kumandanlnda grevli retmen yedek subay Mustafa Fehmi (Kubilay) isyanclara engel olmaya alflmfltr. Ancak yeterli asker hazrlk yapmadan olay yerine gittiinde yapt
uyarlar dinlemeyen asilerin kurban olmufltur. tikleri esrarn tesiriyle kendilerine kurflun ifllemeyeceini iddia eden asilerin at ateflle yaralanan ve yanndaki iki mahalle bekisi ile birlikte ldrlen Kubilay, Cumhuriyet inklabnn ilk
flehidi olmufltur. Daha sonra zerlerine gnderilen asker birlikler asilerin hepsini etkisiz hle getirmifllerdir.
Olay Kubilayn flahsnda cumhuriyete karfl giriflilen bir suikast olarak gren
devlet ynetimi en st dzeyde meseleyi ele almfltr. Ayaklanma hakknda derhal
adli kovuflturma bafllatlarak arka planda neler olduunun ortaya karlabilmesi
iin alflmalar yaplmfltr. 31 Aralk 1930 tarihli hkmet kararyla Menemen ile
Aydn ve Balkesirin merkez kazalarnda skynetim ilan edilmifltir. II. Ordu kumandan Fahrettin Altayn skynetim komutanlna getirilmesinin ardndan I.Kolordu kumandan vekili Mustafa Mulalda Divan- Harp reisliine atanmfltr.
51
Olaya mdahil olanlarn yarglanmas iin kurulan asker mahkemenin alflmalar hafta kadar srmfltr. Mahkeme kaytlarnda planl bir baflkaldr hareketi olduu ortaya konan Menemen olaynn neticesinde 27 sank beraat etmifl, 41
suluya eflitli srelerde hapis ve 36 suluya idam cezas verilmifl, bunlarn da
34 Meclise onanarak infaz edilmifltir. Hkmetin, arkasnda din, siyas veya
sosyal tahrikler ve ifl birlikiler olup olmad konusunda titiz incelemeler yapt
bu olay halkn henz kolaylkla istismar edilebilecek durumda olduunu gsterdii gibi, eski rejim yanllarnn da hl aktif olduuna dikkat ekmifltir. Bu olay
cumhuriyetin ilanndan beri hzla yrtlen, insanlar bir hanedana kul olmaktan
cumhuriyete vatandafl olarak yetifltirmeye ynelik alflmalar yeni bir ruh ve heyecanla artrarak ve hzlandrarak devam ettirmek gereini ortaya koymufltur. Bu
olaydan sonra cumhuriyeti halka daha etrafl ve dorudan anlatmak abas iine
girilmifltir.
CUMHURYETN HALKA GDfi MESSESELER:

HALKEVLER
Cumhuriyetin ilanndan sonra kltrel alanda bir dizi inklap yapld. Ancak yaflanan siyasi ve sosyal geliflmeler yaplan inklaplarn halk tarafndan tam olarak anlafllamad, benimsenmedii kanaatini uyandrd.
Mustafa Kemal Atatrke gre btn bu dertlerin, btn bu ihtiyalarn giderilmesi, her fleyden evvel, pek baflka flartlar altnda yetiflmifl; bilgili, genifl dflnceli, azim, feragat ve ihtisas sahibi adam meselesidir, sonra da zaman ve imkn meselesidir. Bunun iin evvela kafalar ve vicdanlar khne, geri, uyuflturucu fikir ve inanlardan temizlemek gerekiyordu. Millete hedef olarak gsterdii adafl uygarlk dzeyine ulaflmak iin fllerinin ehli, idealist ve enerjik insanlardan mrekkep, muntazam, her paras yerli yerinde, modern bir devlet
makinesi kuracaksn; sonra bu makine halkn baflnda ve halkla beraber durmadan alflacak, maddi ve manevi her trl istidat ve kaynaklarmz faaliyete getirecek, iflletecek, bylece memleket ileriye, refaha doru yol alacakt. Bu sebeple inklabn halka mal edilmesi, derinlefltirilmesi ve halkn eitilmesi iin
herkesin rahatlkla alflmalarna katlabilecei yaygn bir teflkilat olarak halkevleri kurulmufltur.
Fotoraf 2.4
Atatrk 1937de
Pertek Halkevini
ziyaretinde Sabiha
Gken ve Kl Ali
Bey ile birlikte.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
52
Fotoraf 2.5
Atatrk Trk
Ocaklarn halk ile
devlet arasnda
nemli bir sivil
toplum kuruluflu
olarak grmekteydi.
Atatrk bir Trk
Oca ziyaretinden
karken grlyor.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
Halkn eitim seviyesini ykseltmeyi esas ama edinen hkmetin 11 Kasm

1928 tarihli karar ile bafllatlarak Trk halkn okuyup yazmaa muktedir bir hle getirmek, ana bilgiler kazandrmak temel hedefi ile alflmalar yapan Millet
Mekteplerinden sonra ikinci byk hamle olan halkevlerinin 1932 ylnda bafllayan
messeseleflmesi halkn siyasi, idari ve genel kltrne nemli katklarda bulunarak geliflmesine devam etmifltir.
Halkevlerinin kurulmasnda gzetilen amalarn ok eflitli olduu teflkilatlanma flemas ve ifllevleriyle de grlmektedir. Cumhuriyet kazanmlarnn halka aktarlmas kadar toplumun kltr dzeyinin ykseltilmesi de nemli bir ihtiya olarak deerlendirilmifltir. Trkiye Cumhuriyeti ilk alardan beri birok medeniyetin
gelifltii bir corafya zerindeydi. Anadoluda eski medeniyetlerden kalma ok sayda tarih deere sahip eser vard. Bunlarn korunmas, meydana karlmas ve
gelecek nesillere aktarlmas iin sistemli alflan lke sathna yaylmfl bir teflkilatn gereklilii hissedilmekteydi. Osmanl dneminde Anadoludaki tarih kymeti
olan pek ok eserin yama edilerek yurt dflna karld bilinen bir gerektir.
Ayrca sanat gelifltirmek, sanatkr himaye altna almak, salkl ve grbz nesiller yetifltirmek, kyle flehir arasndaki kltrel ve ekonomik farkllklar gidermek, halk hurafelerden kurtarp onlar modern bir zihniyetle yetifltirmek, yeni rejim iin tehdit unsuru olabilecek baz
dflncelerin geliflme olana bulduu eflitli sivil toplum rgtlerini kontrol altnda tutmak gibi hususlar da
halkevlerinin kurulufl sebepleri arasnda saymak mmkndr. Atatrkn sklkla vurgulad, dou toplumlarnda grlen sivil toplum kuruluflu eksikliini giderdii dflnlen Trk Ocaklarnn asli grevlerini
ihmal ettii baflka ifllerle uraflt
elefltirileri yllardan beri yaplmaktayd. Bununla beraber ok partili hayat
denemesinde muhalefet safnda yer
almas da onun kapatlp yerine halkevlerinin almasnda rol oynamfltr. Herkesin ye olabilecei halkevlerinde ynetici olmak iin parti yesi olma flart aranyordu. Mali ihtiyalar Cumhuriyet Halk Partisi Genel
sekreterliince salanan halkevleri
dokuz flube hlinde teflkilatlanmflt.
Dil, Edebiyat, Tarih fiubesi

Muhitin genel bilgisini ykseltmeye yarayacak konularda sohbetler ve konferanslar dzenlemek, Trk dilinin bugnk yaz ve edebiyatta kullanlmayan fakat halk
arasnda yaflayan kelimeleri, terimleri ile eski mill masallar, ataszlerini, arafltrp
toplamak, anane ve detleri incelemek, dergi kararak veya karlmakta olan dergiler araclyla yukarda belirtilen alflmalar yaymlamak, yeni yetiflen genler
arasnda yetenekli olanlar desteklemek ve onlarn ilerlemeleri iin gerekli areleri aramak bu flubenin grevleri arasndadr
Gzel Sanatlar fiubesi

Musiki, resim heykeltrafllk, mimarlk, ve ssleme sanatlar gibi alanlarda sanat
ve amatrleri bir arada toplamak, gen yetenekleri korumak, halk iin genel mzik akflamlar dzenlemek, halkn muski zevkini arttrmak ve ykseltmek, mmkn olan yerlerde gzel sanatlar kursu amak, halkn mill marfllar ve flarklar renmesine yardm etmek, mill bayramlarda bu marfl ve trklerin millete bir azdan sylenmesini temin etmek, kylerde ve afliretlerde sylenen mill trklerin
nota ve szleriyle mill oyunlarn ahenk ve tarzn tespit etmek Halkevi Gzel Sanatlar fiubesinin grevleri arasndadr.
Bir yandan temsil flubelerinin verdii temsillerin dekor, ssleme ve kostm iflleriyle urafllrken te yandan resim atlyeleri, korolar, bandolar, konserler, halk
sazlar topluluklar kurulmufltur. Sergilerle hem Trk nklabnn ruhunu aksettirecek etkinliklerde bulunulmufl hem de halkn sanat zevki ykseltilmifl, bedii ihtiyac karfllanmaya alfllmfltr. Dil ve Edebiyat fiubesinde olduu gibi bu flubenin de en nemli vazifesi gen yetenekleri korumak ve yetifltirmek olmufltur.
Temsil fiubesi
Tiyatro sanatna heves ve yetenei olan kadn ve erkek yelerden bir temsil grubu oluflturmak, umumi idare heyetince tercih edilecek veya yeniden teklif ettirilecek piyesler temsil ettirmek Temsil fiubesinin grevleri arasnda yer almaktadr.
Spor fiubesi
Bu flube Trk halknda spor ve beden hareketlerine sevgi ve ilgi uyandrp bunlar bir ktle hareketi, mill bir faaliyet hline getirmeye katk salamay ama edinmifltir. Trkiye dman Cemiyetleri Birliine dahil olan veya olmayan spor kurulufllarnn geliflme ve ilerlemesine yardm eder. Hi kulp bulunmayan yerlerde kulp kurulmasn, genlerin spor kulplerine girmesini ve gerek birer sporcu olarak yetiflmesini teflvik eder. Vatandafllara modern salk bilincinin esas olan ev ve
oda jimnastikleri retir. Yer ve imknna gre bir veya iki ylda bir yerel jimnastik gnleri dzenler. drt ylda bir byk jimnastik bayramlar yapar. Yaya veya vastal geziler dzenler.
Sosyal Yardm fiubesi

evrede yardma muhta kimsesiz kadnlar, ocuklar, sakatlar, dflkn ihtiyar ve
hastalarla ilgilenmek; mevcut hayr cemiyetlerinin faaliyetlerinde alflmak; krefl,
renci yurtlar, ifli tedavi yurtlar gibi sosyal yardm kurumlarnn alflmalarn
hzlandrmak; hapishanelerde bulunan muhtalar gzetmek; fakir rencilerin elbise, yemek ve barnmalaryla ilgilenmek; tedaviye muhta hastalarn tedavilerini
salamak; kylerden gelen fakirleri flehir ve kasabalarda barndrmak; hasta olanlarn tedavilerini salamak ve iflsizlerin ifl bulmalarna araclk etmek bu flubenin
grevleri arasndadr
Sosyal Yardm fiubesi alflmalarn Trk milletini kaynaflmfl bir ktle yapmak
amac dorultusunda yrtmfltr. Halkevinin bulunduu muhitte yardma muhta, kimsesiz kadnlar, ocuklar, sakatlar, ihtiyarlar tespit edilerek onlara gereken
yardmlar yaplmfl; flehir ve kylerde fakir hastalarn muayene ve tedavileri salanmfl; ilkokul rencilerinin vcut ve difl muayeneleri yaptrlmfl; kimsesiz talebeler
halkevi mensubu retmenler araclyla belirlenmifl ve bu rencilere yiyecek,
giyecek, kitap vb. yardm yaplmfltr. Halkevi mensubu doktorlar, kendilerine halkevi adna mracaat eden hastalar cretsiz muayene etmifltir
53
54
Halk Dershaneleri ve Kurslar fiubesi

Bu flube her trl okuma yazma ve yetifltirme hareketlerinin ilerlemesini temin ve
himaye eder; okuma yazma retmek, yabanc dil ve fen dersleri vermek, sanat
retmek ve gnlk hayat bilgilerini gelifltirmek iin kurslar aar; zel kurumlarn
at kurslara yardm eder.
Halk dershaneleri ve kurslar flubesi, bulunduu yrenin ihtiyacna gre cretsiz kurslar amfltr. Bu kurslarn baflnda cehaletle mcadele kurslar gelir. Alan
kurslarda Trke okuma yazma retilmifl ve yurttafllk bilgisi dersleri verilmifltir.
Ktphane ve Neflriyat fiubesi

Her halkevinin bulunduu yerde bir ktphane ve bir okuma odas amak zorunluydu. Bu ktphaneler CHP yaynlaryla, bafllarla, dorudan satn alma suretiyle zenginlefltirilecektir.
Mze ve Sergi fiubesi

Halkevi mzesi ve sergiler grubu olmak zere ikiye ayrlan bu flubenin mze grubunun faaliyet sahas flunlardr: evredeki tarih eser ve abidelerin iyi korunmas
hususunda resm makamlar aydnlatr. Bulunduu yerde resm mze varsa onlar
zenginlefltirmeye, yoksa bunlarn kurulmasna alflr. Tarih eserlerin ve zerindeki yazlarn fotoraflarn alr. Tarih kymeti olan eski yazlar, ciltler, tezhipler, divanlar, minyatrler, iniler, hallar ve nakfllar gibi mill kltr vesikalaryla eski
mill kyafetler ve dier mill etnografya vesikalarn toplamaya alflmak suretiyle
mahall mzelerin zenginleflmesini salar.
Kyclk fiubesi
Halka doru gidifl politikalarnn en nemli arac olan halkevlerinin en etkin olmas beklenen flubesidir. Kyllerin shh, meden, kltrel geliflme ve ilerlemesine,
kyl ile flehirli arasnda karfllkl sevgi ve ballk duygularnn kuvvetlenmesine
alflmak, evre kylere geziler dzenlemek, kyly okutmaya alflmak, hasta
kyllerin flehir salk merkezlerinde muayene ve tedavilerini salamak, harp malul kyllerle flehit kyllerin aile ve yetimlerini koruma ve bunlarn kasabadaki
resm ifllerini kolaylafltrmak bu flubelerin asl grevleri arasndadr.
Halkevlerinin faaliyetlerini srdrd dnemde Trkiye nfusunun drtte
nden fazlas kylerde oturmaktayd. Bu yzden halkevleri faaliyetleri iinde
kyclk ihmal edilmemesi gereken bir faaliyet sahas olmufltur. Halkevlerinin bu
konudaki temel prensibi memleketi asl ve asil unsurundan: kyden tanmaya
bafllamakt. alflmalarn bu ilkeden hareketle srdren halkevleri, kyn shh,
sosyal ve kltrel gelifliminin salanmasna nem vermifltir. Aralarnda doktor, veteriner, retmen, mhendis vb. mesleklere sahip kiflilerden kurulan halkevi kycler komitesi civar kylere inceleme gezileri dzenlemifl, yeni planlar dhilinde
modern kyler oluflturmaya alflmfltr. Baz halkevleri civarda bulunan kyleri,
rnek ky seerek, bu kylerin her trl sorunuyla ilgilenmifltir.
Kurulduktan sonra saylar hzla artan halkevlerinin ilerleyen yllarda halka gitmek yerine ihtiyac olan halkn kendi ayana gelmesini bekler hle geldii, ye
yaps ve faaliyet raporlarnn da alnmak istenilen maddi destek orannda artrld elefltirileri yaplmfltr.
Yurt dflndaki ilk ve tek halkevi 19 fiubat 1942de ngilterenin baflkenti Londrada almfltr. Bylece 1950 ylna gelene kadar halkevlerinin says biri yurt dflnda olmak zere toplam 478e halkodalarnn says ise 4322ye ykselmifltir.
ok partili siyasi hayata geildikten sonra halkevlerinin konumu ve faaliyetleri

hakknda tartflmalar bafllamfltr. Halkevleri ilk aldnda, faaliyetlerine Trk
Ocaklar binalarnda bafllamflt. 10 Mays 1949da yeniden alan Trk Ocaklar
kendi binalarna halkevlerinin kanun dfl yollarla el koyduunu ileri srerek bu binalar geri istemifltir.
14 Mays 1950 seimlerinden sonra hkmetin deiflmesi halkevlerinin durumu
tamamen sarslmfltr. Bu tarihten sonra kamuoyunda halkevleriyle ilgili tartflmalar
daha da artmfltr. Nitekim iktidar partisinin milletvekilleri tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisine sunulan Halkevlerinin ve Baz Halk Partisi Gayri Menkullerinin Hazineye adesi Hakkndaki Kanun Lyihas 9 Austos 1951 tarihinde ak
oylamaya sunulmufl ve lyiha, oylamaya katlan 365 milletvekilinden 362sinin
olumlu oyuyla gemifltir. Yasa 11 Austos 1951 tarihli Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girmifltir. Bu yasa sonucunda halkevleri binalarna ve binalardaki
mallara resmen el konulduu ve bunlar hazineye iade edildii iin halkevleri de
fiilen alflamaz hle gelmifl, baflka deyiflle kapanmfltr. Halkevlerinin kapanmasna yol aan nemli etkenlerden birisi de o devirdeki parti ekiflmeleri olmufltur.
Trk nklabnn zgnl

Mustafa Kemal Atatrk nderliindeki Trk mill mcadelesi, milletin bir btn
hlinde bamsz yaflama arzusuyla her fleyini ortaya koyarak verdii bir mcadeledir. Mcadelenin baflarya ulaflmasyla kurulan yeni devlet ve sistem de herhangi baflka bir devlet veya sistemin taklidi deildir. Tamamen lke flartlarn, tarih,
kltr, toplum birikimlerini dikkate alarak dzenlen orijinal bir yapdr. Nitekim
Mustafa Kemal Pafla da daha Trkiye Byk Millet Meclisinin kurulduu sralarda
ortaya konulan sistemin mevcut sistemler arasnda nasl bir yer alaca, hangisine
benzedii sorulduunda gereklefltirilen sistemin kitaplarda mevcut olan hkmetlerin mahiyet-i ilmiyesi itibaryla hibirine benzemeyen bir hkmettir. Fakat hakimiyet-i millyeyi, irade-i millyeyi yegane tecelli ettiren bir hkmettir, bu mahiyette bir hkmettir. lmi, itimai noktasndan bizim hkmetimizi ifade etmek lazm
gelirse halk hkmeti deriz diyordu.
Bununla birlikte ortaya kan sistemin dnem flartlarnn gerei olarak giriflilen
iliflkilere bakarak Sovyet sistemine benzetmek isteyenleri flyle uyaryordu: Hakikatte hkim olan ve her fleyi idare eden merci Millet Meclisidir. Zannma gre yeryznde buna benzeyen dier bir hkmet de vardr. fiurasn unutmamal ki, bu
tarz- idare bir Bolflevik sistemi deildir. nk biz ne Bolflevikiz, ne de Komnist.
Ne biri ne dieri olamayz. nk biz milliyetperver ve dinimize hrmetkrz. Hulsa bizim flekli hkmetimiz tam bir demokrat hkmettir ve lisanmzda bu
hkmet halk hkmeti diye yd edilir. Bu hkmet dorudan doruya milletin
arzularn tatmine hdim ve millet ve memleketin idaresine bizzat sahiptir O bunun da tesinde Trk milletinin iyi ve baflarl ifller yapabilecek kabiliyette olduundan kendine gvenmesi gerektiinin altn iziyordu: Efendiler biz benzememekle ve benzetmemekle iftihar etmeliyiz. nk biz bize benziyoruz Efendiler!
szleri hareketin ve neticesinin bize zglne iflaret etmektedir.
Gerek sistemin gerekse inklaplarn hibir flekilde bir dier devletin aynen taklidi olmamas anlk veya dnemlik bir tepki deil sosyal deiflim sreci iin Atatrk dflncesinin temel yaklaflmlarndan birisidir. Atatrk; Osmanl Devletinde
II. Mahmudun reform abalarndan Avrupann kanunlarn almak nizamlarn almak elbisesini giymek gibi bir takm teflebbslerin de taklitten ibaret olduu iin
netice alnamadna iflaret etmektedir. Oysa toplumu yenilefltirmek, ona gidecei
55
56
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
yolu gstermek iin dnyann her trl ilminden keflfiytndan terakkiytndan isSIRA SZDE
tifade etmeli,
lakin, asl temeli kendi iimizden karmak mecburiyetini unutmamalyz. Bunun iin temel flart ise Milletimizin tarihini, ruhunu anantn sahih, salim, drstDbir
nazarla grmektir. Zira, fenalk saadet, felaket bir milletin tarz- te fi N E L M
lakkisine (anlayfl biimine) tbidir. Bir milletin saadet telakki ettii fley dier bir
millet iin felaket olabilir.
S O R U bir milletin kendisi iin mutluluk verici hedeflere ulaflmak iin
Bundan dolay
kullanaca vastalar kendi ruhundan kmaldr. Btn devlet idarecileri iin temel
hareket noktas
derecede nemli bu tespitten sonra Atatrk, memleketlerin
D K Kolacak
AT
flartlar gibi ihtiyalarnn da farkl olaca noktasndan hareketle mcadelenin kendi flartlarnda geliflmeye devam edeceini ve bunun son derece normal olduunu
SIRA SZDE
aklamaktadr; Hkmetin yaps toplumun karakteriyle uyumludur. Onun iin
farkllklar ve eflitlilik gsterir. Dnyada birbirlerine kanunlar ile eflkliyle (kurumlaryla)AMALARIMIZ
tam benzeyen iki hkmet gsteremezsiniz. Dolaysyla biz kendi benliimiz iinde ve kendi miza ve tabiatmzla terakki ediyoruz ve edeceiz.
N N
K T A P
TELEVZYON
Kadro Dergisi, 1932 ylnn

Ocak aynda yayn hayatna
atlan ve yl boyunca, 36
say Trk Devriminin
ideolojisini
N T E R N Esistemlefltirme
T
iflini stlenen bir yayn
organdr. fievket Sreyya
(Aydemir), Yakup Kadri
(Karaosmanolu), Vedat
Nedim (Tor), smail Hsrev
(Tkin), Burhan Asaf (Belge)
tarafndan karlan bu
dergi, ortaya koyduu
ekonomik, politik ve
toplumsal grfllerle ve
sunduu zgn zmlerle,
bir basn-yayn faaliyeti
olmaktan teye geerek, bir
entelektel hareketin ve
fikrin szcs olmufltur.
Fotoraf 2.6
(Soldan saa)
Vedat Nedim (Tr),
Burhan Asaf
(Belge), Yakup
Kadri
(Karaosmanolu),
Mehmet fievki
(Yazman), fievket
Sreyya (Aydemir),
smail Hsrev
(Tkin)
Trk nklabnn
zgl hakknda dnemin nl yazarlarndan Peyami Safa taK T kendine
A P
rafndan kaleme alnan Trk nklabna Bakfllar, tken yaynevi stanbul 1995, adl kitab okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Trk nklabna deoloji Gmlei Giydirme abas: Kadro

Hareketi
Atatrk dflncesinin bu Trk milleti ve inklabnn korunup gelifltirilmesini esas
N Tyaklaflm
ERNET
alan faydac
doru olarak anlafllmad iin Byk Millet Meclisinin kurulmas ve Meclis Hkmeti modeliyle Mill Mcadeleyi ynetmesi srasnda gndeme gelen mevcut rejimin ne olduu ve neye benzedii ynndeki tartflmalar
1930lu yllarda da gndeme gelmifltir. Trkiyenin ekonomide karma modeli takip
ettii sralarda ortaya kan dnya iktisadi buhran ve siyasi hayatta yaflanan Serbest Frka deneyimindeki baflarszlklarn tartflld, planl ve devleti ekonomi
modeline geiflte lml yaklaflmlarn hayata geirildii bu gnlerde fievket Sreyya Aydemirin Trk Ocanda Ocak 1931de verdii nklabn deolojisi konferans ile bafllayan tartflmalar, ideologluunu kendisinin yapt, sermaye ve brokratik destei Yakup Kadrinin salad Kadro Dergisinin karlmasyla yeni bir
boyut kazanmfltr.
57
Grubun ideologu olan fievket Sreyyaya gre Trk nklabnn ideolojisi henz
yaplmamfltr: Biz Trkiyede bir inklap gerei ile kars karflyayz ama bir inklap nazariyesi ve felsefesi ile karfl karflya deiliz. Madem ki bir inklap vardr, o
hlde bu inklabn bir izah olmaldr... Bu grflten hareketle ve Yakup Kadrinin
Atatrkten ald izinle bir aydn kadro, hem de Mustafa Kemalin hayatnda ve
onun gzleri nnde, gene de Trk inklabnn ideolojisini kendi asndan derlemek, aydnlatmak ve terkip etmek abasna girmifltir.
Kadrocularn nklabn idare ve menfaati, inklb duyan ve yrten aznlk,
fakat fluurlu bir Avangardn, aznlk fakat ileri ve disiplinli bir nc Kadronun
iradesinde temsil olunur yaklaflm ile halk iin halka ramen dflncesini seslendirmeleri baskc bir zihniyetin temsilcileri olarak grlmelerine yol amfltr. Grubun Yakup Kadri dflndaki yelerinin fikri gemifllerindeki Trkiye Komnist Frkas balarnn yaratt n yarglar kadar inklab topluma aktarmakla kendilerinin yetkili olduunu dflnen parti st ynetimi ile potansiyel bir atflma ihtimali mevcuttu.
Kadrocular, kapitalizmi ve sosyalizmi reddederken, nc ve zgn bir yol
olarak devleti anlayfl ne sryorlard. Ancak devletilie bitikleri rol Atatrkn ve CHFnn takip ettii devletilik ilkesinden olduka farklyd. Trkiyenin
1930larda uygulad devletilik, devlet eliyle mill sanayinin ve sermayedarlarn
oluflumunu teflvik etmeyi hedefliyordu. Hedefe varldnda Devlet, ekonomiye
mdahaleyi brakabilir veya gevfletebilirdi.
Kadroculara gre devletilik, bafll baflna bir ideoloji hlinde yrrle konmaSIRA ve
SZDE
lyd. Devletilik srekli bir ynetim biimi olarak tanmlanmakta
amalanmaktadr. Buradan anlafllaca zere Kadronun nerdii devletilik, sadece ekonomik
alan ile snrl olmayan siyasal, toplumsal ve kltrel yaflama damgasn vuracak ve
D fi N E L M
belirleyecek bir dzene iflaret etmekteydi.
S O SZDE
R U dil, tarih ve
Mustafa Kemal Atatrkn Trk nklabnn nderi sfatyla ortayaSIRA
koyduu
kltrel esaslara mukabil hl inklabn ideolojisini yapmak gerektiini vurgulayan yaklaflm nasl deerlendirilebilir? Tartflnz.
DKKAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Kadro, 1930lardaki geifl dnemi skntlarndan doan ve Trk nklabn evSIRA SZDE
O R oluflturma
U
rensel temellere oturtmaya alflan bir grup aydnn zgn bir Syap
abalar fleklinde zetlenebilir. Kadro hareketi, hkmetin uygulamalarna dnk
elefltirilerin younlaflt bir srada 1934 ylnda Yakup Kadrinin
Tiran BykeliliAMALARIMIZ
DKKAT
ine gnderilmesi ve derginin kapanmasyla sonulanacaktr.
N N
N N
SIRA SZDE KaraosmaKadro Dergisi etrafndaki geliflmeleri birinci elden renmek iin Yakup
K T Kadri
A P
nolunun Zoraki Diplomat, stanbul 1955, adl kitabn okuyabilirsiniz.
AMALARIMIZ
CUMHURYETN LK YILLARINDA EKONOM

TELEVZYON
POLTKALARI
Anadolu halk ard ardna gelen Balkan Savafl, I. Dnya Savafl

Savafl
K ve
T Kurtulufl
A P
nedeniyle insann, hayvann ve maln kaybetmifl, yoksul ve aresizdi. Halkn
NTERNET
%80den fazlas geimini tarma dayal faaliyetlerden salamaktayd.
lkede yetiflmifl ifl gc, deneyimli giriflimci, sermaye ve altyap olmadT Egibi
yol
L E V Z Y O Ngsterecek
dzenli alflan kamu kurum ve kurulufllar da yoktu.
NTERNET
S O RSZDE
U
SIRA
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
58
Ulusal Ekonomiye Geifl Dnemi (1923-1929)

17 fiubat-4 Mart 1923 tarihlerinde zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresinde
alnan kararlara uygun olarak, hkmet ilk ulusal ticaret bankamz olan Trkiye fl
Bankasnn 1924te faaliyete gemesini salamfltr. Ardndan sanayi alannda kredi vermek zere 1925 ylnda Sanayi ve Maadin Bankas kurulmufltur. ifti kesiminin isteine uyularak, yaklaflk devlet gelirlerinin %30unu salayan Aflar Vergisi yrrlkten kaldrld. 1927 ylnda Teflvik-i Sanayi Kanunu ile snai yatrmlar
zendirilmeye alfllmfltr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda yani ulusal ekonomiye geifl sreci iinde Hkmet
demiryolu yapmn ncellikle ele almflt. Kamu kaynaklar ok yetersiz olmakla
birlikte yabanc flirketlerin milllefltirilmesi bafllatlmflt. Devlet dfl ekonomik iliflkileri denetim altna almaktan uzakt. Birinci nedeni lkenin bir merkez bankas
yoktu. flleri yabanc bir banka olan Osmanl Bankas yrtyordu. Ayrca Lozan
Antlaflmasna bal Ticaret Szleflmesine gre 1929 ylna dek Trkiye gmrk
tarifelerini deifltirme hakkndan yoksundu.
Ana hatlaryla belirlemeye alfltmz bu olumsuz koflullar, ulusal ekonomiye
geifl dnemi diye nitelediimiz (1923-1930) dnemde atlm yapmay engellemiflti. Gazi Mustafa Kemal ve arkadafllar Modern Trk Devleti Projesine uygun olarak laik Trkiye Cumhuriyetinin yaflamasn salayacak kurum ve kurulufllarn yasalarn (Atatrk nklaplar) yrrle koydular. Ana hedef halk egemenliine dayanan, adafl ve bilimi rehber alan yeni bir devlet dzeni kurmakt.
lke iinde siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik sorunlar afllmaya alfllrken
1929 Byk Buhran patlak verdi. Dnyay sarsan bu ekonomik kriz zellikle tarm rnleri piyasalarnda fiyatlarn hzla dflmesine neden oldu. Geleneksel tarm
rnleri ihracats olan Trkiyenin dviz gelirleri hzla dflt. Dolaysyla tarmsal
rnlerin reticileri byk bir yoksullaflma sreciyle karfl karflya kaldlar. Ulusal
ekonomik dzenini kurmaya alflan gen Trkiye Cumhuriyeti ekonomik seferberlik ilan etmek zorunda kald. Atatrkn nderliinde baflaryla yrtlen siyasal, toplumsal ve kltrel reformlar yannda, bu kez hzl ve kkl iktisadi reformlar bafllatld.
Devletilik Dnemi (1930-1938)

Dnyann ve Trkiyenin karfl karflya bulunduu iktisadi sorunlar deerlendiren
Atatrk ve yakn alflma arkadafllar lkenin sosyal ve ekonomik yapsna uygun
nlemleri 1930 ylnn baflndan itibaren yrrle koymaya baflladlar. Baflka bir
deyiflle Devletilik in gerei olan ekonomik yasalar ve kurumlar hayata geirildi.
T.C. Merkez Bankasnn 1931 ylndan itibaren faaliyete gemesiyle lkede kurulmakta olan Yeni Ekonomik Dzenin kendisini korumas kolaylaflmflt. Bylece Osmanl Bankas ve aznlklarn, ulusal ekonomik karlara ters dflen karar ve
uygulamalar son bulmufltu.
59
Fotoraf 2.7
Atatrk yannda
Kazm zalp
olduu hlde
Smerbankn
Nazillide at
Dokuma
fabrikasnn
alflnda.
9 Ekim 1937
1933te kurulan Smerbank, Atatrkn kfle tafllarn koyduu Devletilik in

temel gesi ve srkleyici kurumu olmufltur. Bugnk anlamda bir kalknma bankas gibi kurulan ve alflan Smerbank, an aflan Trkiyeye zg bir banka
modeliydi. Tamam kamuya ait 20 milyon sermayeyle faaliyete geen banka, 4 snai iflletme, bir satfl maazas ve iki banka flubesi devralmflt. Smerbankn kaynak kullanmnda ve faaliyetlerinde ncellikleri nasl belirleyecei kurulufl yasasnda aklanmflt. rnein ham maddesi lke iinden salanacak snai yatrm projelerine bankann ncelik vermesi ngrlmflt.
Birinci Befl Yllk Sanayi Plan (1934-1938) uygulamaya konulduktan sonra Devletiliin temel kurum ve kurulufllarnn tamamlanmasna devam edilmiflti. zellikle enerji ve madencilik konusundaki arafltrmalar ve iflletmeleri denetim altna almak ve bir merkezden ynetmek iin 1935 ylnda 20 milyon sermayeyle Etibank
kuruldu. Yabanc sermayenin elinde bulunan Ergani- Murgul bakr ve Divrii demir
iflletmeleri Etibank tarafndan satn alnd. Ardndan Ereli Kmr flletmeleri de
bankaya devredildi. Ayn yl yer alt zenginliklerinin arafltrlmas ve belirlenmesi
grevi iin Maden Tektik ve Arama Enstits kuruldu. Esnaf ve sanatkrn kredi ihtiyacn karfllamak zere, 1933te kurulan, kaynak yetersizlii nedeniyle ancak
1938de faaliyete bafllayan Halk Bankas bir kamu bankas olarak rgtlendi.
Devletilik uygulamalar ile tarm gelifltirme ynnde nitelikli tohum, damzlk,
fide ve fidan yetifltirip iftiye datmak zere Hazine arazisi stnde devlet sermayesiyle rnek iftlikler kuruldu. Ankaradaki Gazi Orman iftliinin kurulmasnda
bizzat Atatrk iflin baflnda bulunmufltur.
Devletilik dneminde dfl ticaret ikili antlaflmalara gre yrtlmfl, ithalat yasaklama ve kontenjanlarla denetim altnda tutulmufltu. Dfl ticaret dengesi salannca dfl borlanma ihtiyac domamfl ve Trk lirasnn deeri korunmufltur. Bu sonu ierde enflasyonun dizginlenmesini kolaylafltrmflt.
Devletilik uygulamalarnn baz evrelerde tereddtler uyandrdn gren
Atatrk, bunlarn yakndan tand fl Bankas Genel Mdr Celal Bayar ktisat
Vekilliine getirdi. Ardndan o eflsiz nderlik yeteneini kullanmfl ve art niyetlilere cevap niteliinde Devletilii tanmlamfl ve Celal Bayar aracl ile kamuoyu-
60
na duyurmufltur. Devletin byk sermaye ve teknoloji gerektiren temel altyap kurumlarn oluflturduu, dfl ticareti dengede tutarak bireysel giriflimleri destekledii
Devletilik ile ilgili uygulamalarn ana ilkeleri 1935te lkede tek siyasal parti
olan CHPnin programna konmufltur.
Planl Sanayileflme: Devletilik modelinin ana esi ve hedefi Devlet nclnde planl sanayileflme idi. Tarma dayal geri kalmfl bir lkede Atatrkn
bafllatt planl sanayileflme uygulamas 1930lu yllarn dnyasnda nc ve rnek bir modeldi. 17 Nisan 1934te yrrle giren Birinci Sanayi Plan 1934-1938
yllarn kapsayacak biimde hazrlanmfl bir sektr planyd.
Plan temel ilkeye dayandrlmflt: 1) Temel ham maddeleri yurt iinde retilen veya retilecek olan snai tesislere, 2) Byk sermaye ve ileri teknoloji gerektiren projelere, 3) Kurulufl kapasitelerinin i tketimi karfllayacak dzeyde tutulmasna ncelik verilmiflti. Bu ilkelere uygun olarak alt temel sna (faaliyet alannda 20 fabrika kurulmufltu.
Birinci Sanayi Plannn uygulamas devam ederken kinci Plann hazrlklarn
grflmek zere 20-24 Ocak 1936da ktisat Vekili Celal Bayarn baflkanlnda Sanayi Kongresi topland. Belirlenen ilke ve neriler erevesinde kinci Plan hazrland. Bu plan birinciye gre tesis says ve kapsad alan ynnden daha genifl
tutulmufltu. Ancak 1938 ylnda dnyada savafl rzgrlarnn esmeye baflladn
gren Trk Hkmeti, Atatrkn lmnden iki ay nce, kinci Plan drt yllk
olarak yeniden dzenlenmiflti. kinci Dnya Savafl bafllamadan ay nce bu
Plandan vazgeilerek yerine ktisadi Savunma Plan yrrle konmufltu.
Atatrkn, dneminin ncs olarak gelifltirdii ve baflaryla uygulad planl
sanayileflme politikalarnn olumlu sonular flyle zetlenebilir:
10 milyondan 16 milyona kan nfusun tamam alktan kurtulmufl, yoksulluk
greceli olarak azalmfltr. Ununu, flekerini ve basmasn ithal eden lke, dnem sonunda bu alanlarda kendi kendine yeterli hle gelmifltir. GSMH 15 yllk dnemde
ortalama olarak %8 orannda bymfltr. Dnemin ikinci yarsndan itibaren dfl ticaret srekli fazla vererek, Trk lirasnn ABD dolar karflsnda deer kazanmasna
ve kurun befl yl boyunca (1934-1938) 1 dolar = T1,26 dzeyinde kalmasn salamfltr. Merkez Bankasnda 36 milyon liralk dviz ve 26 ton altn birikmifltir.
lkede mevcut demiryollarnn satn alnarak milllefltirilmesi, yenilerinin yaplmas, ziraat (Bursa, Ankara, Giresun), fleker (Alpullu, Uflak, Turhal, Eskiflehir) ve
maden (Ergani, Karabk, Murgul, Divrii, Elaz, Zonguldak, Keiborlu) sanayisindeki geliflmelere paralel olarak dokuma sektrnde (Adana, Gaziantep, Kayseri,
stanbul, Bursa, Nazilli, Malatya, Konya Erelisi) alan fabrikalar ile lke ihtiyacnn yerli retimden karfllanmasnda nemli mesafeler alnmfltr. Kayseride alan
uak ve motor fabrikasnda yabanc lisans ile bafllayan alflmalar havaclk sektrndeki ilk admlar olarak deer kazanmfltr.
61
Fotoraf 2.8
Atatrk
Cumhuriyetin ilk
yllarnda
sanayinin geliflmesi
iin dokuma
sektrne byk
nem vermifltir.
Fotorafta plik
fabrikasnda
ilgililerden bilgi
alrken.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
Devletin yeterli maddi birikiminin olmad, toplumda sermaye birikiminin

gerekleflmeSIRA SZDE
dii bir ortamda siz nasl bir ekonomik model uygulardnz? Tartflnz.
D fi N E L M
Ekonominin geliflmesini ve btnleflmesini hzlandran altyapnn
kurulmasnda ve demiryolu ann rlmesinde flaflrtc baflarl sonular alnmfltr. Devletin
S O R U sonunda lnclnde bafllatlan sanayi yatrmlar baflarya ulaflmfl ve dnem
ke 17 snai iflletmeye kavuflmufltur. z kaynaklara dayanarak gereklefltirilen bu
tesisler, Trkiyenin sanayileflme hareketine her bakmdan yn veren temel kuruDKKAT
lufllar niteliinde olmufllardr. rnein, bu kamu kurulufllarnda yetiflen yneticiler
ve ifliler, sonraki yllarda zel sektrn kurduu ilk sna (iflletmelerin baflarya
SIRA SZDE
ulaflmasnda grev almfllardr. Baflaryla uygulanan anti-enflasyonist
bte ve para politikasyla i fiyatlarda ve parann deerinde istikrar salanmfltr. Bu sonula
bozuk olan gelir dalmnn ktleflmesi nlenmifltir. Ayrca vergi sisteminde yaAMALARIMIZ
plan reformlarla yoksul kesimlerin yk azalmfltr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
62
zet
N
A M A
N
A M A
Trkiye Cumhuriyetinin kurulufl yllarnda din,

eitim, iktisat alanndaki temel yaklaflmlarn neler olduunu aklayabilecek
1-23 Nisan 1920de TBMMnin almas ve kabul
ettii Teflkilat- Esasiye kanunu ile Trk milletinin siyasi ve idari tarihinde son derece nemli
bir deiflim sz konusu olmufltu. Hakimiyetin kaytsz ve flartsz olarak Trk milletine ait olduu
ilkesi devlet ve hakimiyet anlayflnda byk bir
deiflime iflaret etmekteydi. 3 Mart 1924 kararlar
ile de yeni devletin din, idari, asker ve eitim
hayatnda nemli dzenlemeler yaplmflt. Bu
deiflimi kalc klmak iin topluma aktarmak ve
benimsemesini salamak gerekliydi.
Bunun iin eitim ve kltr politikalarnn halka
ulafltrlmas ve dorudan ifllerine yarar hle konulmas gerekiyordu. Bu anlayflla eitimin gnlk hayatta baflarl olmay salayacak flekilde ve
kullanfll olmas esas alnmflt. Kurtulufl Savaflnda cephede n safta yer alan subaylarn eitim ordusunda da grev yapmasyla retmen
ihtiyacnn giderilmesi hedefleniyordu. Vatandafl
Cumhuriyet devri eitiminden maddi hayatnda
yararlanrsa sistemi daha iyi deerlendirecek, ona
sahip kacaktr. Modern dnyada hakikaten millete kurtulufl temin edecek tek fley iktisadi ve
kltrel geliflmeyi salamaktr.
dari, siyasi ve sosyal yap iin getirilen bu deifliklikler ekonomik hayat da iine alacak flekilde
geniflletilmiflti. Ekonomik bamszlk olmadan
savafl meydanlarnda kazanlan zaferlerin eksik
kalacann bilinci ile bu sahada da bir Mill Mcadele bafllatlmfltr. Bu mcadele de Misak- ktisadi erevesinde rgtlenmek ve yrtlmek
istenmifltir. Trk milletini yeniden retici, mill
deerlerin, yeralt ve yerst zenginliklerin koruyucusu ve dorudan kullanan olmas baflary
getirecek yol olarak grlmfltr.
Osmanl Devletinin son dnemlerinde istismar
edilen toplumun dinini kendi dilinden okumas,
anlamas ve renmesi hedeflenmifltir. Hutbelerin Trke okunmas, Kuran tercmesi ve meal
alflmalar yeni atlmlar iin toplumuna moral
destei olacaktr.
Yaplan hukuki, idari, siyasi ve kltrel dzenlemelerin dourduu tepkilerin sebep ve sonularn deerlendirebilecek
Gereklefltirilen idari, siyasi ve kltrel dzenlemelerin toplumun yaflamn belli bir lde etki-
lediini syleyebiliriz. Asrlarn getirdii alflkanlkla geleneklerin bile din arlk kazand bir
toplumda hkimiyet anlayfl, din yaflamn halifelik, tekke, zaviye gibi toplumu farkl seviyelerde de olsa etkileyen eflitli messeselerin kaldrlmfl olmas, din baz unvanlarn, giysilerin kullanmnn yasaklanmas gibi dzenlemelere toplumun hemen alflmas ve benimsemesini beklemek gereki bir yaklaflm deildi. Bu erevede
siyasi alanda cumhuriyetin ilan flekli ve sonrasnda hilafetin kaldrlmas ile bafllayan dzenlemelere ncelikle meclis iinde bir ksm milletvekili
tepki gstermifl, ayr bir muhalefet partisi kurarak hkmeti elefltirmeye bafllamfllard. Dou
Anadoluda kan fieyh Said ayaklanmas da din
dzenlemelerin elefltirilerek halkn hassasiyetinin suistimal edilmeye alflld rneklerdir.
Devletin dinin anlafllmas iin yapt dzenlemelerin ne kadar gerekli olduu da bu rneklerden anlafllmaktadr. Serbest Cumhuriyet Frkas
deneyimi de sosyal ve kltrel hayata dnk dzenlemelere gsterilen tepkiyi belli lde ortaya koyan grntlere sahne olmufltur. Btn bu
tepkiler devletin halka dorudan ulaflarak Cumhuriyeti ve kazanmlarn anlatmas ve devlet-millet btnleflmesini salamas gerektiini ortaya
koymufltur. halkevleri, Halkodalar gibi giriflimlerin temelinde bu ihtiya yer almfltr.
N
A M A
Atatrkn halka cumhuriyeti anlatmak zere

yapt gezilerin amalarn irdeleyebilecek
Trkiye Cumhuriyetinin kurulufl ve geliflme yllarndaki iletiflim ara ve imknlarn bu gn ile
karfllafltrmak bizi yanltr. Anadolu Ajans ve tiraj birka binler ile ifade edilebilen snrl sayda
gazete dflnda lke genelindeki ve dnyadaki
geliflmeleri topluma duyuracak kanallar mevcut
deildi. Osmanl devrinden kalma brokrasi anlayfl iinde yerel yneticilerin de geliflmeleri gn gnne ve hak ettikleri nemde halka iletmeleri beklenemezdi. Bu durumda Atatrkn milletin byk fedakarlklaryla kazanlan savafl ve
sonrasndaki geliflmeleri, yaplmak istenilen dzenlemelerin amalarn, ifllevlerini dorudan
muhatab olan halka aktarmak iin bir yol bulmas gerekiyordu. Yurt gezileri bu yolu oluflturmufltur. Yaplacak inklaplardan nce halka gidip anlatmak, gstermek ve fikrini almak genel
bir uygulama hline gelmifltir. Bunun yan sra
hkmetin uygulamalarnn etkilerini yerinde g-
N
A M A
rp, deerlendirmek de mmkn oluyordu. Aksayan ifller, halkn flikayetleri dorultusunda yaplmas gerekenlerin de yrtme organna ulafltrlmas ve problemlere zm bulunmaya alfllmas bu gezilerin ama ve etkinlikleri arasnda
nemli yer tutmaktadr. Bu gezilerin ifllevi asndan flapka giyilmesine dair dzenleme ncesi
Kastamonuya yaplan geziyi gsterebileceimiz
gibi, 1930 yl Akdeniz Blgesi gezisindeki izlenimlerin bir muhalefet partisi kurarak hkmet
ifllerinin Meclis eliyle denetiminin salanmas srecini hzlandrmfl olduunu syleyebiliriz.
Trk nklabnn zgnlne ynelik sorular
cevaplayabilecek
Trk milletinin Atatrk nderliinde girifltii bamszlk mcadelesi ilk nemli meyvesi olarak
Trkiye Byk Millet Meclisinin almasndan itibaren kendi insan kadar istilac emperyalist devletlerin ve blgedeki milletlerin dikkatini ekmifltir. Mecliste hayata geirilen Meclis hkmeti sistemi bizzat milletvekilleri tarafndan etraftaki devletlerden birisine benzetilmek istenmifltir. Yaklaflk asrdr devam eden bat karflsndaki yenilgi ve geri ekilmelerin yaratt moral knt ve
kendine gvensizliin etkisiyle Trk aydn milletinin ve kendisinin kabiliyetlerinden endifle duyar bir hle gelmifltir. Mcadelenin bafllarndaki
Amerikan, ngiliz veya Fransz himayesi istemek
teflebbsleri bu ruh hlinden kaynaklanmfltr.
Milletin kendi ayaklar zerinde duramayaca,
mutlaka bir byk devletin yardm ve himayesinin istenmesi devlet adamlarnn bir ksmna da
yaylmfl bir eziklik duygusunun sonucu idi. Halbuki Atatrk, Trk milletinin kendisine gvenen
inanan liderler nderliinde dnya ilmine, medeniyetine byk katklar salamfl ve salayacak
bir millet olduuna inanmfltr. anakkale Savafllar srasnda da bunu gzleriyle grmfltr. Bu
inanla lke, tarih, millet ve corafya flartlarna
uygun bir sistemin Trk milletine baflary getireceini bamszlk mcadelesine kt ilk gnden beri etrafna yaymaktadr. Kendi imkn, flart
ve anlayflmzla gelifleceimizi, kimseye benzemek durumunda olmadmz, benzemeye veya
benzetmeye ihtiyacmz olmadn btn meclise ve baflarsyla da dnyaya gstermifltir. Trk
inklab hayatn ve lkenin ihtiyalar erevesinde flekillenen tamamen bize zg, orijinal bir deiflim ve dnflm hareketidir.
N
A M A
63
Atatrk dnemindeki ekonomi politikalarnn

sebep ve sonularn analiz edebilecek
Osmanl Devleti bilhassa 1838 Baltaliman Ticaret Anlaflmasndan sonra batnn sanayileflmifl
devletlerinin pazar hline gelmifl, snrl miktardaki yerli retim durma seviyesine inmiflti. 185356 Krm Savafl srasnda bafllayan dfl borlanmann getirdii 1875 iflas ve 1881 Duyun- Umumiye denetimi ekonomik adan devleti baml
hle getirmiflti. Trkiye Cumhuriyeti 1912-1922
yllar arasnda drt byk savafl birbiri ardnca
birok cephede yaflamfl, insan ve maddi varln devletini devam ettirme ve bamsz yaflama
urunda sarf etmifl bir millet tarafndan kurulmufltu. Bu srecin son aflamasnda Yunan kuvvetlerinin Anadoludaki iflgali flehirlerin, kasabalarn hatta tarlalarn yaklp tahrip edildii bir ykma maruz kalmflt. Byle bir zeminde kurulan
devletin ilk hedefi eldeki imknlarn en gereki flekilde deerlendirmek oldu. Nfusunun 3/4
kylerde yaflayan ve tarmla uraflan lke ncelikle kylnn durumunu iyilefltirmekle ifle bafllad. Sanayileflme ve burjuvazinin oluflumu evrelerini yaflamamfl olduu iin de ekonomik yapnn devamn salayacak teflebbs sahiplerini
desteklemek, onlarn yetmedii yerde devlet olarak kendisi devreye girmek fleklinde zetleyebileceimiz karma bir ekonomik sistemi hayata geirdi. lkenin acil ihtiyalar olan maddeleri retecek fabrikalar kuracaklar pek ok ykmllkten affederek teflvik uygulamalarna giriflti. Bu
oluflumlarn yaflamas iin de yerli retimin kullanlmasn teflvik etti. 1929 ylna kadar kontrol
edemedii gmrk rejiminin etkisiyle bu tarihe
kadar ak veren dfl ticaretin 1930dan itibaren
daima fazla verecek hle getirerek yatrmlar iin
ihtiya duyduu dfl kredilerin devletin dier politikalar zerinde bir tehdit unsuru olmasna izin
vermedi. Bu anlayfl erevesinde alan fleker,
dokuma, maden sanayine dnk fabrikalar ile
Gayrisafi Mill Haslasn devaml olarak artrd.
Bu sayede Trk lirasnn deerini yabanc paralar karflsnda korumay baflard. 1930 sonras dnemde ise devletin ekonomik alandaki ynlendirici ve destekleyici pozisyonunu daha ne karan planl devleti ekonomi modeli ile byk
yatrmlar kendisi yaparak nc oldu. Devletin
ihtiya duyduu demir-elik, dokuma, maden
endstrisinde temel ihtiya maddelerinin retilmesini salad.
64
Kendimizi Snayalm
1. Trkiye Devletinin cumhuriyet vasfnn deiflmezlii
ilk olarak hangi anayasada yer almfltr?
a. 1920 Anayasas
b. 1924 Anayasas
c. 1961 Anayasas
d. 1982 Anayasas
e. 1876 Anayasas
6. Afladaki konulardan hangisi Atatrk dnemi eitim alflmalarnn hedefleri arasnda saylamaz?
a. lim ve fenni rehber edinmek,
b. Dnyadaki geliflmeleri anlamak ve takip etmek,
c. Ahlak ve bedenen kuvvetli nesiller yetifltirmek,
d. Bilgiyi reterek kendi kaynaklaryla geliflmek,
e. Baty olduu gibi taklit etmek.
2. Ky Enstitleri fikrine kaynaklk eden Eitmen

Kurslar hangi mill eitim bakan dneminde hayata
geirilmifltir?
a. Saffet Arkan
b. Rza Nur
c. Mustafa Necati
d. Hasan Ali Ycel
e. Vasf nar
7. Afladaki hususlardan hangisi Atatrkn yurt gezilerinin amalar arasnda yer almaz?
a. Devlet - Halk btnleflmesini salamak,
b. Halkn skntlarn yerinde grmek,
c. Yaplan ifller hakknda halk bilgilendirmek,
d. Halkn meselelerinin zmnde idareye yardmc olmak,
e. Bofl vakitlerinde i turizme katkda bulunmak.
3. Atatrkn hazrlatt Vatandafl in Medeni Bilgiler

kitab afladaki konulardan hangisini ele almfltr?
a. Devlet
b. Demokrasi
c. Vatandafln grevleri
d. Vatandafln Haklar
e. Trk rknn stnl
8. Afladaki flahsiyetlerden hangisi cumhuriyet dneminin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluflunda yer almamfltr?
a. Ali Fuat Cebesoy
b. Ali Fethi Okyar
c. Kazm Karabekir
d. Rauf Orbay
e. Cafer Tayyar (Eilmez)
4. Afladakilerden hangisi 1923-1938 aras dnemin

uygulamalarn flekillendiren ana esaslar arasnda yer
almaz?
a. Dini siyasetin bir paras olmaktan kurtarmak,
b. Kanunlarn yapmnda toplumsal yaflamn ihtiyalarn ncelikli kabul etmek,
c. Bireyler arasnda din ve mezhep ba yerine vatandafllk anlayfln ne karmak,
d. Orduyu siyasetten uzak tutmak,
e. Eitimi din anlayfl zerine programlamak.
5. Trkiye ktisat Kongresinde kabul edilen Misak- ktisadi ile gereklefltirilmek istenen hedefler bakmndan
afladaki cmlelerden hangisini syleyemeyiz?
a. Halk lkenin imarna teflvik etmek,
b. Halk rettiinden fazlasn tketmeye teflvik
etmek,
c. Halk kendi mill messeselerini desteklemeye
sevk etmek,
d. Halk serbest giriflimcilie ynlendirmek,
e. Faydal yeniliklerin kabulne teflvik etmek.
9. Afladaki flahsiyetlerden hangisi Atatrkn Trkiyede ok partili siyasi hayat yerlefltirmek amacyla kurulmasn istedii Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluflunda yer almamfltr?
a. Ali Fethi Okyar
b. Ahmet Aaolu
c. Nuri Conker
d. smet nn
e. Makbule Atadan
10. halk arasnda yaflayan kelimeleri, terimleri ile eski
mill masallar, ataszlerini, arafltrp toplamak, anane
ve detleri incelemek, dergi kararak veya karlmakta olan dergiler araclyla yukarda belirtilen alflmalar yaymlamak, yeni yetiflen genler arasnda yetenekli olanlar desteklemek gibi hususlar Cumhuriyeti halka doru anlatmak iin kurulan Halkevlerinin hangi flubesinin grevleri arasnda yer almaktadr?
a. Kyclk flubesi
b. Sosyal Yardm fiubesi
c. Dil, Edebiyat, Tarih fiubesi
d. Mze ve Sergi fiubesi
e. Gzel Sanatlar fiubesi
65
Okuma Paras
smet nn, Yeni Halkevlerini Ama Nutkundan
...Arkadafllar, Halkevi yeni Trkiye hayatnn bafll baflna bir unsuru, bafll baflna bir remzidir. Yeni nesil, ak
havada spor meydannda ve damaltnda Halkevlerinde
toplanyor. Ancak byle bir nesildir ki, beden kuvveti,
fikir kuvveti ve iman kuvvetiyle yeni Trkiyenin istikbalini kuruyor, yeni zamann btn sert dileklerine cevap vermeye hazrlanyor.
Halkevleri kurulan btn medeniyetlerin stne gemek iddiasnda bulunan Trkiye Cumhuriyetinin hayat iin aziz bir toplanma yeri, btn kabiliyetleri inkiflaf
ettiren bir mihrak saylmaldr.
Halkevleri bizim kendi anlayflmza gre, Trk vatannda, Trk Cumhuriyetinde, ahlak, ilim ve anlayfl mefhumlarnn tatbik edildii, izah olunduu, geniflletildii
ve kklefltirilip yerlefltirildii yerlerdir. Halkevlerinin bilhassa karakter ve ahlak mefhumlarnda oynayaca role, byk role bugn flu anda btn Halkevlerinde toplanan vatandafllarmn dikkatlerini celbetmek isterim.
Halkevlerinde her toplanfl, vatandafln karakterini salamlafltrmak, ykseltmek, inceltip gzellefltirmek iin
yeni bir frsat olmaldr.
Btn ahlaklarn baflnda, btn hassalarn stnde
Trk vatandafll, vatanperverlii dflnlmelidir.
Arkadafllar, vatanperverlii, Halkevlerinin terbiye etmek iin belli bafll uraflacaklar, dikkat edecekleri ve
takip edecekleri bir mevzu addetmeliyiz ve her vesile
ile anlatmalyz. Zamann vesaiti ne kadar ilerlerse ilerlesin, memleketlerin zenginlikleri ne kadar oalrsa
oalsn, bir memleketin emniyeti iin bafllca vasta,
esasl vasta ve tek vasta evlatlarnn vatanperverlii ve
fedakarldr.
Dier her malzeme, dier her vasta ve silah olarak kullanlacak her fley, vatanperverliin ve fedakarln yannda yzne baklmaz, baya bir fleyden ibarettir. Ancak
milletlerin, fertlerin memleketi korumak iin memleketin
yksek, salam ve bilhassa masn yaflamas iin icabnda gsterebilecekleri fedakarln hudutsuz olduunun
bilinmesi, o memleketi yaflatacak olan tek aredir.
Arkadafllarm, btn Halkevlerinde toplananlar szm
iflitsinler! Bu zaman, gelecek zamanlar ve gemifller gibi Trk vatanperverliinin bu memleket hudutlarn
bekleyen bafllca bir vasta olduunu hibir zaman gzden karmayacaklardr. Vatanperverliin zerinde srar
ettiim btn bu szlerimi dnyann drt kflesinden
trl bulutlar getii bir zamanda tarafmzdan serdedilmifl bafllca bir endifle olarak telakki etmeyiniz. Bunu
Halkevlerinde terbiye unsuru olarak bilhassa tebarz

ettiriyorsam bu tebarz ettirmem, dnyann birok yerlerinde karflk havalara rastlyorsa bu bir tesadften
ibarettir.
Hakikat, genifl zamanda olsun, bulank zamanda olsun,
her zaman Trk mevcudiyetinin, vatanperverlie ve fedakarla istinat ettiini ve bu ahlak mefhumunun bizim iin esas olduunu sylemektir....
Kaynak: lk Mecmuas, C.III, nr. 13, Mart 1934, s. 14ten Atatrk Devri Fikir Hayat II, Hazrlayanlar:
Mehmet Kaplan ve dierleri, Ankara 1992, s. 676-678.

1. b
2. a
3. e
4. e
5. b
6. e
7. e
8. b
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Trkiye Cumhuriyetinin fiekillenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 1923-1938 Dnemini fiekillendiren Sosyal ve Ekonomik Yaklaflmlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Halka Gidifl-Atatrkn Yurt
Gezileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Siyasi nklaplara Karfl lk
Tepkiler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Siyasi nklaplara Karfl lk
Tepkiler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Halka Gidifl Messeseleri
Halk Evleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
66

Sra Sizde 1
Trk devlet geleneinde tanrnn kut verdiine inanlan
kifli hakan olarak devleti ynetirdi. Devleti ynetenler
de genelde de belli ailelere mensup kifliler arasndan
olurdu. Bu anlayfl ve uygulama asrlar boyu devam etmifltir. Osmanl Devletinde de son dnem meclis ve
meflrutiyet alanndaki geliflmeler de dhil devletin sahibi olarak Osmanl ailesi grlmfltr. Mondros Mtarekesinden sonra lkenin dflman iflgaline dflmesine karfln Mill Mcadeleyi yapan Trkiye Byk Millet Meclisinin ortaya koyduu hedeflerden birisi lkenin dflman
iflgalinden kurtarlmas olurken ikincisi esir olan halife
padiflah kurtarmak olarak belirlenmiflti. Her ne kadar
Mustafa Kemal Pafla, lke esaretten kurtarldktan sonra
halife-padiflahn alaca konumu Byk Millet Meclisi
belirleyecektir dese de saltanatn kaldrld oturumda
hilafet Osmanl ailesinin mal olarak kabul edilmiflti. Padiflah ayn zamanda halife olmas dolaysyla geleneksel
toplum yapsna sahip Trk milleti iin o aflamada ncelikli konumdayd. Bylesine kkleflmifl bir anlayfl deifltiren dzenlemelerin kalc olmas herhlde ncelikle
eski rejime geri dnfle vasta olabilecek kurum ve kurulufllar ortadan kaldrmak olmalyd. Alflkanlklarna,
rf ve detlerine din deerler derecesinde bal olan
topluma eskiye dnfln artk mmkn olmadn gsterecek dzenlemeler iyice yerleflene kadar bu manada
bir muhalefetin yaplmasna imkn vermek aklc ve
mmkn olamazd. Mustafa Kemal Atatrkn de yapt bu ynde admlar atmak olmufltur.
Sra Sizde 2
Halkn hakim olduu bir sistem kurulduunda her trl nermenin halka gtrlmesi ve onaynn alnmas
bir mecburiyettir. Normal flartlarda mevcut btn kitle
iletiflim aralar devreye sokulmaldr. Eer bunlar yok
ise fikir sahipleri hakimiyetin sahibi olan halka dorudan gitmeli ve fikirlerini anlatarak onay ve desteini almaldr. Aralarn son derece kstl olduu 1920li yllarda Mustafa Kemalde byle yapmfltr.Mustafa Kemal
Pafla Mondros Mtarekesinden sonra geldii stanbulda
Minber Gazetesini kararak fikirlerini baflkent sakinleriyle paylaflma yoluna gitmifltir. Mill Mcadele aflamasnda ise Havzada asker birliklere, Amasyada btn
millete hitaben genelgeler yaymlamfl, Sivas gnlerinde
ise rade-i Millye gazetesini kararak o gnlerin iletiflim aralar ile fikirlerini ve hedeflerini milletiyle paylaflmfl bir liderdir. Ankarada yaplan ilk ifllerden birisi
Anadolu Ajansnn kurulmas olmufl, Hakimiyet-i Mill-
ye Gazetesi ile de buradan lke geneline ve dnyaya

grfllerini iletmifltir. Ancak bunlarn son derece yetersiz olduu aktr. Cumhuriyet kurulduktan sonra ilgili
bakanlklar eliyle politikalarnn lke geneline yaylmas beklenirdi. Ancak klasik brokratik mantk ile gereklefltirilen inklaplarn halka ulafltrlmas ve anlatlmas beklenemezdi. Bu gerekten hareketle Atatrk, giriflecei her teflebbste nce halka giderek fikirlerini
anlatmfl, grfl, neri ve elefltirileri dinlemifltir. nklaplar kanunlafltrlmadan nce onun tarafndan halka aktarlmfl, hkmetin uygulamalar yine onun yurt gezilerinde tetkik edilerek aksayan ynlerin dzeltilmesine
aba sarf edilmifltir.
Sra Sizde 3
Bu nitede daha nce de altn izdiimiz zere saltanat ve hilafet ile ynetilme hususunda asrlarn getirdii bir alflkanlk sz konusudur. Trk stiklal Harbinin
nc kadrosu iinde yer alan hemen her flahsiyet ve
aydnn da Trkiyede reform yaplmas gerektiine
inanc ve beklentisi vard. Ancak bu reformun nasl yaplaca ve yaplmas gerektii konusunda tabii grlmesi gereken bir fikir ayrl mevcuttu. Rauf (Orbay)
Adnan (Advar) Beyler, Kazm Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar paflalar, gibi flahsiyetlerin mcadelenin baflarya ulaflmasnda katklar vardr. Yntem konusunda Atatrk ve yakn evresi ile ayn dflnmek
iin zorlanmalar da sz konusu deildir. Dnemin siyasi hayat ierisinde geri planda kalmfl ve belli lde de siyasetten ekilmifllerdir. Bunun yannda Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurucular her fleyden
nce dflncelerini cesur ve zgr biimde ortaya koyarak, elefltirilerini basn yayn organlaryla halka ve
hkmete ileterek bir vatandafllk grevini yerine getirmifl, ayn zamanda ifade zgrl haklarn kullanmfllardr. Karflsndaki kifliler kim olursa olsun bu insanlar lke ve millet idaresi hakkndaki fikirlerini medenice ortaya koymufl ve bunu millet temsilcilerinin
oluflturduu Trkiye Byk Millet Meclisinin demokratik ortamnda dile getirmifllerdir. Kendilerinden sonra
geleceklere de fikir hrriyeti ve ifade zgrlnn
kullanlmas konusunda rnek olmufllardr.
Sra Sizde 4
Atatrkn meclis hkmeti sistemi hakknda ortaya
koyduu Bolflevik Rusya veya dier bir yap ve sisteme
benzememe hli mcadele ve messesenin Trk milletine zgln de ortaya koymaktadr. Ancak 1930lu
yllarda Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu gibi

nemli ve misyon bildirici kurumlarn kurulmas ile aslnda yapmakta olduu hazrl da ortaya koymufltu.
Nitekim 1933 ylndaki onuncu yl kutlamalarnda kendisine yneltilen benzer elefltirilere karfl Trk dnyasnn dil, tarih ve kltr birlii iin alflmakta olduunu
ifade etmifltir. Trkleri btn dnyada bir btn olarak
gren kltr birliini hedef olarak alan ve genlie gsteren liderin bu net tutumu tam olarak anlafllamad
iin baz kesimler arayfllara girmifllerdir. Atatrk bu yllarda Sovyetler Birlii ile ekonomik, siyasi ve kltrel
iliflkilerin gelifltirilmesini de gereklefltiren bir devlet
adam olarak esas idealini ancak uygulad kltr politikalar ile ortaya koyabilirdi o da yle yapmfltr. Ancak zamann ve uluslararas iliflkilerin flartlarnn getirdii birtakm kstlamalar dolaysyla bu flekilde hareket
edilmifl olduu dikkatten karlmamaldr.
Sra Sizde 5
Uzun ekonomik skntlar dnemi geirmifl, sabit vergi
gelirleri deta devlet iinde devlet konumunda bir Duyun- Umumiye tarafndan toplanan bir yap da mill
sermayenin geliflmesi mmkn olmamfltr. Bu noktada
mill sermaye birikiminin oluflmasn salamak ve dfl
borlanmay en aza indirmek esas olmaldr. Trkiye
Cumhuriyeti hkmetlerinin de bu dnemdeki ilk hamlesi denk bte yapmaktr. kinci olarak altyap kurumlarn devlet tarafndan oluflturarak zel teflebbsn apna uygun ifllerde geliflmesine imkn vermek gerekir.
Bu flekilde bir teflvik ilk bakflta yanlfl deerlendirilebilir. Ancak Osmanl dneminden itibaren Trk milletinin
mali meseleleri Ermeni ve Rumlara brakarak bu sahalara girmemifl olmas mill devletin oluflum ve geliflim
yllarnda bafll baflna bir sknt oluflturabilecek mahiyettedir. Devletlerin maliyesinin yerli birikime ve retime dayanmas temel ilkedir. Yerli retimi teflvik ve tkettiinden fazlasn reterek art deer yaratmak ekonomik geliflmenin de temel kurallarndandr.
Kaynaklar
TBMM Zabt Ceridesi II. Devre, cilt 14, Ankara 1976.
Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, Ankara 1997.
Akyz, Y., Trk Eitim Tarihi, stanbul 2001.
Atefl, N. Yurdsever, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluflu ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Der
Yaynlar, stanbul 1998.
67
Avc, C., zmir Suikast- Bir Suikastn Perde Arkas,

stanbul 2007.
Avflar, A., Bir Partinin Kapanmasnda Basnn Rol;
Serbest Cumhuriyet Frkas, Kitabevi Yaynlar,
stanbul 1998.
Aydemir, fi. S., nklp ve Kadro, stanbul 1990.
Arslan, A., Darlfnundan niversiteye, stanbul
1995.
Bostanc, N., Kadrocular ve Sosyo-Ekonomik Grflleri, Ankara 1990.
avdar, T., Trkiyenin Demokrasi Tarihi, Ankara
1999.
Eraslan, C., Trk Siyasi Hayatnda Serbest Frka Deneyimi zerine Dflnceler, lmi Arafltrmalar, Say
9, stanbul 2000, s. 77-96.
Eraslan, C., Yakn Dnem Trk Dflncesinde Halklk ve Atatrk, stanbul 2003.
Eraslan, C., Atatrk Dflncesinde Ekip Ruhunun nemi, Doumunun 125. Ylnda Atatrk Uluslararas Sempozyumu, Ankara 2006.
Ergn, M., Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara 1982.
Ertan, T. F., Kadroculuk ve Kadro Hareketi (Grfller,Yorumlar, Deerlendirmeler), Ankara 1994.
lgrel, M., Millet Mektepleri, Doumunun 100.Ylnda Atatrke Armaan, stanbul 1981, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi, s.25-37.
Kalafat, Y., fiark Meselesi Iflnda fieyh Sait Olay,
Ankara 1992.
Kaplan M., Enginn, nci- Kerman, Zeynep - Birinci,
Necat - Uman, Abdullah, Atatrk Devri Fikir Hayat II, Ankara 1992.
Karaosmanolu, Y. K., Zoraki Diplomat, Ankara 1955.
ztrk, Cemil, Atatrk Devri retmen Yetifltirme
Politikas, Ankara 1996.
Safa, P., Trk nklabna Bakfllar, tken Yaynevi,
stanbul 1995.
Soyak, H., Atatrkten Hatralar I-II, stanbul 2004.
fiimflir, B. N., ngiliz Belgeleriyle Trkiyede Krt
Sorunu (1924-1938) fieyh Said, Ar ve Dersim
Ayaklanmalar, Ankara 1991.
Tokgz, E., Trkiyenin ktisadi Geliflme Tarihi
(1914-2007), Ankara 2011.
Tunaya, T. Z., Trkiyede Siyasi Partiler, stanbul
1952.
Yetkin, ., Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 1983.
Zrcher, E. J. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
(Tercme, Gl aal Gven), stanbul 1992.
Amalarmz
N
N
N
N

Atatrk lkelerinin nasl bir geliflim sreci geirdiini, nasl tartflldn ve
hangi ihtiyalar karfllamak iin formle edildiini izah edebilecek,
Atatrkn harf inklabn nasl gereklefltirdiini ve halkn eitim seviyesini
ykseltmek iin at millet mekteplerinin katksn deerlendirebilecek,
Trk Dilini gelifltirmek ve yabanc etkilerden arndrabilmek iin yaplan alflmalar aklayabilecek
Trk Tarihinin en eski devirlerine kadar modern anlayflla arafltrlp yazlmasna verdii nemi deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Atatrk lkeleri
Trk Dil Kurumu
Trk Tarih Kurumu
Atatrk lkelerinin Uygulama

Esaslar
Gzel Sanatlar
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi
Atatrk lkeleri ve
Atatrk Dneminde
Dil-Tarih ve Kltr
Alanndaki alflmalar
ATATRK LKELER
CUMHURYETLK
HALKILIK
MLLYETLK
DEVLETLK
LAKLK
NKILAPILIK
ATATRK LKELERNN
UYGULAMA ESASLARI
ATATRK DNEMNDE DLTARH VE KLTR
ALANINDAK ALIfiMALAR
DL ALIfiMALARI
TARH ALIfiMALARI
KLTR ALIfiMALARI
GZEL SANATLARDAK
GELfiMELER
Atatrk lkeleri ve Atatrk

Dneminde Dil-Tarih ve
Kltr Alanndaki
alflmalar
ATATRK LKELER
Atatrk lkeleri denildiinde Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Devletilik ve nklaplk ilkeleri akla gelmektedir. Bu ilkeler 1931de Cumhuriyet
Halk Frkasnn parti tzne, 1937de de Trkiye Cumhuriyeti Anayasasna girmifltir. fiimdi bu ilkeleri srayla inceleyelim.
CUMHURYETLK
Bat dillerinde cumhuriyet republic fleklinde yazlarak kamuya ait olan manasnda kullanlmaktadr. Cumhuriyet; Arapa, halk, ahali, byk kalabalk anlamna
gelen cumhur kelimesinden gelmektedir. Cumhuriyet rejimlerinde egemenliin
kayna halktr. Cumhuriyet kavram dar anlamda devlet baflkannn belirli bir sre iin, dorudan veya dolayl olarak halk tarafndan seilmesi esasna dayanmaktadr. Genifl anlamda ise cumhuriyet, halk idaresi demek olan demokrasiyle efl anlaml olarak kullanlmaktadr. Ancak unutulmamaldr ki her cumhuriyet demokratik deildir.
Yakn tarihimize bakacak olursak; 1808deki Sened-i ttifak, 1839 Tanzimat Ferman, 1856 Islahat Ferman, 1876 Kanun- Esasi ve Meflrutiyet monarfliyi snrlandran, halkn ynetime katlmn artran, demokrasi alannda nemli geliflmelerdir.
Fakat bu geliflmelerin hi birisi cumhuriyeti amalamamfltr.
Cumhuriyeti amalayan ciddi yaklaflmlar Mill Mcadele yllarnda ortaya kmfltr. Nitekim Amasya Tamiminde Milletin istikllini yine milletin azim ve kararnn kurtaraca ifade edilmifl; Erzurum Kongresinde mill iradeyi hakim klmak esastr karar alnmfl; mill iradenin gereklilii zerinde milletlerin kendi
geleceklerini bizzat tayin ettii bu tarih devirde, merkez hkmetimizin de Mill
iradeye tbi olmas zaruridir... vurgusu yaplarak millet egemenlii esas kabul
edilmifltir. Nitekim Sivas Kongresinde de benzeri kararlar alnmfltr. Ayrca bu
kongrenin kard gazetenin ad ncerade-i Milliye daha sonra Hkimiyet-i
Milliye olmufltur.
23 Nisan 1920de TBMMnin almas mill egemenlik ve cumhuriyet ynnde
nemli bir admdr. Aslnda TBMM dzeni ad konulmamfl bir cumhuriyetti. Cumhuriyetin ilanna iliflkin TBMM grflmelerinde Milletvekili Abdurrahman fieref Bey,
bunu flyle ifade etmifltir: Hkmet fleklinin tadadna lzum yok. Hkimiyet kaytsz flartsz milletindir dedikten sonra kime sorarsanz sorunuz, bu cumhuriyettir.
Doan ocuun addr. Ama bu ad, bazlarna hofl gelmezmifl, varsn gelmesin.
70
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Cumhuriyet, devlet flekli olarak egemenliin millete ait olmasn, hkmet flekli olarak seim ilkesini esas almfltr. Dier bir ifadeyle cumhuriyet ynetenlerin,
ynetme yetkilerini ynetilenlerden belli sreler iin ald bir rejimdir. Bu nedenle cumhuriyetle egemenlik dflncesi arasnda yakn bir iliflki vardr. Atatrke gre egemenlik mutlaka millete ait olmaldr: Egemenliinden vazgemeye rza gsteren bir milletin akbeti elbette felakettir, elbette musibettir. Milletler kendi egemenliklerini ellerinde tutmak mecburiyetindedirler. fiimdiye kadar milletimizin baflna
gelen btn felaketler kendi talih ve kaderini baflka birisinin eline terk etmesinden
kaynaklanmfltr. Bu kadar ac tecrbeler geiren milletin egemenliini bir kifliye
vermesi kesinlikle mmkn olmayacaktr. Egemenlik kaytsz flartsz milletindir ve
milletin olacaktr.
SIRA SZDE
29 Ekim 1923te Trkiye Devletinin hkmet flekli cumhuriyettir ifadesi anayasada yerini almfltr. Bylece Atatrkn egemenlik kaytsz flartsz milletindir
D fi N E L M
dflncesinden
hareketle saltanat ynetimi terk edilerek milletin ynetime katlaca bir rejim kurulmufltur. Bu zellik 1924, 1961 ve 1982 anayasalarnda Trkiye
S O R U
Devleti bir cumhuriyettir
fleklinde deifltirilerek cumhuriyet kavramna bir devlet
flekli anlam verilmifltir.
Atatrk, Dcumhuriyeti
flyle aklamaktadr. Trk milletinin karakter ve adetleKKAT
rine en uygun idare cumhuriyet idaresi demektir. Cumhuriyet rejimi demek demokrasi sistemiyle devlet flekli demektir. Cumhuriyet yksek ahlaki deer ve nitelikSIRA SZDE
lere dayanan
bir idaredir. Cumhuriyet fazilettir. Bugnk hkmetimiz, devlet
teflkilatmz dorudan doruya milletin kendi kendine, kendiliinden yapt bir
devlet ve hkmet
teflkilatdr ki onun ad Cumhuriyettir. Artk hkmet ile millet
AMALARIMIZ
arasnda gemiflteki ayrlk kalmamfltr. Hkmet, millet ve millet hkmettir.
N N
K T A P
Atatrkn cumhuriyetilik
ilkesi hakknda Hamza Erolunun kaleme ald Atatrk ve
K T A P
Cumhuriyet, Atatrk Arafltrma Merkezi yayn, Ankara 1998 adl kitab okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Atatrkn
idaresinde korkuya yer olmadn ve fikir zgrlT E L E Vcumhuriyet
ZYON
nn esas olduunu flu szleriyle aklamfltr: Cumhuriyet, dflnce serbestlii taraftardr. Samimi ve meflru olmak flartyla her fikre hrmet ederiz. Her kanaat bizce muhteremdir. Yalnz karfltlarmzn insafl olmas lazmdr. Cumhuriyet ahl N T E R N E T bir idaredir. Cumhuriyet fazilettir. Sultanlk, korku ve tehdide
k fazilete dayanan
dayanan bir idaredir. Cumhuriyet idaresi, faziletli ve namuslu insanlar yetifltirir.
Sultanlk, korkuya tehdide dayand iin, korkak, alak, sefil, rezil, insanlar yetifltirir. Aradaki fark bunlardan ibaretti..
Atatrk, cumhuriyetin oulcu bir sistem olduuna inanyordu. Bu nedenle dneminde iki defa ok partili hayata geifl denemesi yapld. Ancak cumhuriyetin ilk
dnemlerinde oulcu sistemin yaflatlmas mmkn olmad. Bu noktada demokrasinin renilmesi, refahn arttrlmas, zgrlklerin geniflletilmesi, uluslaflma srecinin tamamlanmas ve eitim seviyesinin ykseltilmesi iin gerekli hazrlklar
yapld. Bu sebeplerle Trkiye Cumhuriyetinde ok partili hayata geifl kinci
Dnya Savaflndan sonra mmkn olabilmifltir.
NTERNET
HALKILIK
Atatrk, Osmanl Devletinin yklmas zerine kurulan Trkiye Cumhuriyetinde
Trk milletini adafl medeniyet seviyesine karacak en doru yolu halklk olarak grmfltr. Halklk, Mill Mcadeleyi yapan Trk milletinin zaferden sonra
ynetime ortak edilmesi ve birlikte kalknma abasdr. Halklk, siyasi, sosyal,
3. nite - Atatrk lkeleri ve Atatrk Dneminde Dil-Tarih ve Kltr Alanndaki alflmalar
ekonomik ve kltrel alanlarda halka dayanmak anlamna gelir. Halklk anlayflnda halk ayr ayr snflardan oluflmaz. Halk bir btndr. Halk arasnda yalnzca
mesleklere dayanan ifl blm vardr. Halk arasnda snf atflmas ve ayrflma sz
konusu deildir. Halkn ynetimi eflitlie ve hukuka dayanr. Halk kendi geleceini kendisi belirler, bireylerin veya zmrelerin ayrcalklar yoktur. Atatrk, Mill
Mcadeleyi halka dayandrmfltr. 13 Eyll 1920de Byk Millet Meclisinde aklad halklk programnda snfsz ve ayrcalksz bir toplumun iradesini kendisinin kullanmasn esas almfl, egemenliin yalnzca millet tarafndan kullanlabilecei ilkesini ortaya koymufltur. Bu temelden hareketle Mill Mcadelenin baflnda
Trk halkn, rken, dinen, kltr bakmndan birbirine saygl, zveri duygularyla dolu, gelecei ve karlar ortak olan toplumsal bir heyet olarak tarif eden
Atatrkn gznde Trk toplumu snfsz bir btndr, fertleri arasnda hibir fark
yoktur.
Atatrk bir konuflmasnda; Halklk halktan yana bir tutum iinde olmak demektir. Btn inklap kuvvetlerin halktan yana olmas flarttr. Halkn destei
salanmadka hibir fley kazanlamaz. Bu nedenle cumhuriyet sk skya dediim ilkeye bal kalacaktr. Devletimiz halkn devletidir. Bunun byle bilinmesini
isterim.
Atatrk baflka bir konuflmasnda halkl flyle aklamfltr: Siyaset-i dahiliyemizde fliarmz olan halklk yani milleti bizzat mukadderatna hakim klmak
esas Teflkilat- Esasiye kanunuyla tespit edilmifltir. Nitekim Atatrk kurduu partiye halklk ilkesinden hareketle Halk Frkas ismini vermifltir. Atatrk, genellikle
halk kelimesini, milletle efl anlaml olarak kullanmfltr.
Atatrk, baflka bir konuflmasnda ise Bizim hkmet fleklimiz tam bir demokrat hkmettir. Ve lisanmzda bu hkmet halk hkmeti diye yad edilir demekteydi. Atatrkn halklk ilkesiyle amac Trkiyede siyasi demokrasiyi gereklefltirmektir. Bu sebeple halklk ile demokrasiyi ayn anlamda kullanmfltr.
Ona gre; rade ve hkimiyet milletin tmne aittir ve ait olmaldr. Demokrasi
prensibi mill hkimiyet flekline dnflmfltr. Demokrasi esasna mstenid
hkmetlerde hkimiyet halka, halkn ounluuna aittir. Demokrasi prensibi hkimiyetin millette olduunu, baflka yerde olamayacan gerektirir. Bu suretle demokrasi prensibi, siyasi kuvvetin, hkimiyetin, menfleine ve meflruiyetine temas etmektedir. Bu tarifi yapan Atatrk demokrasinin olmazsa olmaz olan ok partili
hayatn gerekli olduunun farkndayd. Dneminde yaplan deneyimler baflarszlkla sonulandysa da tek parti ynetimi Atatrk tarafndan ideal bir ynetim biimi olarak grlmemifltir. Bu balamda 1924te yabanc bir gazeteye verdii demete mill egemenlik esasna dayanan ve zellikle cumhuriyet idaresine mlik bulunan memleketlerde siyasi partilerin varl tabidir. Trkiye Cumhuriyetinde de
birbirini denetleyen partilerin doacana flphe yoktur diyerek gerek niyeti ifade etmifltir.
Atatrkn halklk anlayfl halkn refahnn arttrlmasna ve sosyal dzenin
korunmasna dayanmakla birlikte sosyal gruplar arasnda ifl blm ve dayanflmay da esas almaktadr. Snf mcadelesinin nlenmesi iin adaletli bir gelir dalmn salanmas, btn vatandafllarn karlarnn dengeli bir flekilde gzetilmesi
sosyal bir devletin sorumluluu olarak grlmektedir. Halklktan ama zgrlk demokrasi olduu kadar sosyal dzenin salanmasdr. Baflkalarnn zgrlklerine zarar vermeyen, devletin birlii ve btnlne ters dflmeyen halkn kalknma ve geliflmesini salayan bir sistemi hedeflemifltir.
71
72
Halkln 1931 ylnda Cumhuriyet Halk Frkas Programna girmifl olan ifadesi flyledir: rade ve hkimiyetin kayna millettir. Bu irade ve hakimiyetin, devletin vatandafla ve vatandafln devlete karfllkl vazifelerinin hakkyla ifasn(yerine
getirilmesini) tanzim (dzenleme) yolunda kullanlmas byk esastr. Kanunlar
nnde mutlak bir musavat (eflitlik) kabul eden ve hibir ferde , hibir aileye, hibir snfa, hibir cemaata imtiyaz tanmayan fertleri halktan ve halk olarak kabul
ederiz.
zetle Atatrkn halklk anlayfl, tabiidir, orijinaldir, milldir, halk iin halkla beraberdir, ilmdir, btn millet fertlerini kucaklar, gne ve gelecee karfl sorumludur ve hedefi demokrasidir.
MLLYETLK
Millet her fleyden nce ortak balar olan insan topluluudur. Millet kelimesi amzda Franszca nation kelimesinin karfll olarak kullanlmfltr. Trkede millet kelimesi ise Arapa mille kelimesinden gelmektedir. Topluluk anlamndadr.
Osmanl Devletinde de 19. yzyla kadar bu kelime Mslmanlar iin kullanlmfltr. Bu yzyldan itibaren gayrimslimler iin de millet kelimesi kullanlmfltr.
Trkede millet kelimesinin karfll ise budun kelimesidir. Ancak Anadolu Trkesinde bu kelime kullanlmamaktadr. Millet karfll olarak 1934ten itibaren Moolca kkenli ulus kelimesi de kullanlmaktadr.
Millet/ nation kavram, Avrupada din ekiflmeler sonucunda ortaya kmfltr.
Katolik kilisesine karfl ortaya kan yeni mezhepler milliyetilik duygusunun da
geliflmesini salamfltr. zellikle Katoliklerin kilisede Latince kullanmalarna karfln Protestanl kabul edenler ise kiliselerde kendi mill dillerini kullanmaya bafllamfllardr. Bu geliflme millet oluflumunda nemli bir adm olmufltur. Millet kavram Fransz htilali ile dil ve soy birliini kasteden bir kavram hline gelmifltir. Dil
ve soy birlii olan topluluklar ayr bir devlet kurma yolundaki gayretleriyle imparatorluklarn birounun dalmasna sebep olmufllardr. Milliyetilik kavram beraberinde demokrasi kavramn da gndeme getirmifltir. Milliyetilik kavram 19.
yzyldan itibaren toplumlarn vazgemedii bir duygu ve inan hlini almfltr. Bu
kavram her toplulukta kendi kltrleri etrafnda ortaya kmfltr. Gnmzde millet olarak tanmlanan topluluklar iine alan bir tarif yapmak gtr. Fransz sosyolog Ernest Renan, milleti ayn tarihe sahip olan ve beraber yaflama arzusu gsteren insan topluluudur fleklinde tarif etmifltir. Bu tarif pek ok milleti iine alan bir
tanmdr.
Milliyet, ksaca bir millete mensup olmak veya bir millete bal olmak demektir. Milliyetten doma milliyetilik ise bir sosyal politika prensibi veya fikir akm
olarak millet gereinden hareket eder ve mill amac temin gayesi ile bir lk etrafnda toplanmay ifade eder. Milliyetilik, ideal ve kader birlii ynlerini belirten
bir prensiptir. Sosyolojik olarak milliyetilik duygusu yzlerce yl teye dayanr.
Trklerde de Gktrk andan beri sosyolojik bir milliyetiliin varl bilinmektedir. Ancak Milliyetilik kavramnn milletlerin ve devletlerin kaderini birinci derecede etkileyecek flekilde nem kazanmas amzda gerekleflmifltir. Milliyetilik, toplumun modernleflmesinin bir rndr. Milliyetilik milletten millete deifliklik gsterir. Her milliyetilik akmnn kendine zg ilkeleri vardr.
Bozkr kltrne sahip olan Trkler 9. yzyldan itibaren slam dinini kitleler
hlinde kabul etmeye baflladlar. Seluklu Devleti Anadoluyu bir Trk yurdu hline getirdi. Seluklulardan sonra kurulan Osmanl Devleti 19. yzylda milliyetilik
ideolojisinden etkilenmeye bafllad. Osmanl Devletindeki gayrimslim unsurlar bu
73
akmdan ilk etkilenen topluluklardr. Osmanl Devleti, milliyetilik dflncesi karflsnda devlete vatandafllk ba ile bal olan herkesi Osmanl sayan Osmanlclk
anlayfl ile karfllk vermeye alflt. lk adm baflarl olmaynca 1880li yllarda slamclk gibi din birliini ne karan siyasetlerle farkllklar bir arada yaflatmaya
ve kaynafltrmaya alflt. Tanzimat ve Meflrutiyet dnemlerinde bu siyasetine devam etti. Fakat milliyetilik duygusu karflsnda topluluklar bir arada tutamad.
Gayrimslimlerin bamszlk taleplerini nleyemedi.
Btn bu toplum birliini salama abalarnn baflarsz olduu srete Osmanl Devletinin esas unsuru olan Trkler arasnda Trklk duygular canlanmaya
bafllad. Trk dili, edebiyat ve tarihi zerine arafltrmalar bafllad. Rus idaresi altndaki Kazanda doup bymfl ve Trk dnyasnn bu corafyasndaki problemleri yakndan grmfl, nemli bir fikir adam olan Yusuf Akura, Osmanlclk, slamclk ve Trklk siyasetini inceleyerek, ilk iki dflncenin yetersiz ve baflarsz olduunu, Trklerin de Trklk dflncesiyle mill varlklarn koruyabileceini ileri srd. Sosyolog Ziya Gkalp, Trk milliyetiliinin esaslarn ve ideolojisini ortaya koydu. Ziya Gkalpin nerdii zm bir kltrel Trklkt. O, bir
milletin oluflmas iin rk, dil ve dinin yeterli olmadn kltr, tarih ve kader birliinin de nemli olduunu vurgulamfltr. Bu dflnceden Atatrk de nemli lde etkilenmifltir. Atatrk milliyetilii flyle ifade etmektedir. Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk milliyetiyiz. Cumhuriyetimizin dayana Trk camiasdr. Bu camiann fertleri ne kadar Trk kltryle dolu olursa o camiaya
dayanan cumhuriyet de o kadar kuvvetli olur. Mill Mcadelenin ideolojisi Trk
Milliyetilii olmufltur. Milliyetilik Trk nklabnn temel prensibi olduu kadar,
fertleri Trk milletine balayan manev bir kpr, milleti huzur ve refaha ynelten
en gl ba olmufltur. Trk Milliyetiliinin dier bir nemli zellii de yabanc
ideolojilerden kendini soyutlamasdr.
Trk milliyetiliinin flekillenmesinde Atatrkn Trk milletine ynelik szleri
etkili ve ynlendirici olmufltur. Atatrk, milliyetilik anlayfln Medeni Bilgiler adl
SIRAveSZDE
kitapta flyle anlatmfltr: Ortak bir tarih, beraber yaflama arzusu
kltr birliinden oluflan topluluklar millettir. Yine Atatrk, Trk milletini oluflturan doal ve tarihi olgular flyle aklamaktadr. Siyasi varlkta birlik, dil birlii, yurt birlii, rk ve
D fi N E L M
kken birlii, tarih yaknlk ve ahlaki yaknlk. Bu olgulardan siyasal varlkta birlik son derece nemlidir. Bu bir ulusun siyasi bakmdan kifliliini ortaya koymas,
S O R Ubir fley deilvarlk durumuna eriflmesidir. Bu varlk bamsz bir devletten baflka
dir. Baflkalarnn esiri olan paralanmfl bir millette yukardaki btn olgular bulunsa bile birlikte yaflama ortam oluflmaz. Buna gre bamszlk bir
milletin oluflmaDKKAT
snda en nemli etkendir. Atatrk bu yaklaflmn Mill Mcadele bafllarken ya istiklal ya lm ifadesiyle gzel bir flekilde ifade etmifltir. Nitekim 1924 AnayasaSIRA SZDE
snn 88. maddesinde Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn,
vatandafllk itibaryla, Trk denir ifadesiyle yeni devletin milliyetilik anlayflnn kltr temelli
olduu ve vatan topra iinde yaflayan btn bireyleri eflit kabul
ettii aka ifaAMALARIMIZ
de edilmifltir.
N N
Atatrkn milliyetilik anlayfl ve tarih geliflimi hakknda Mehmet KSarayn

T A Pkaleme ald
Atatrkn Trklk ve Milliyetilik Anlayfl, Atatrk Arafltrma Merkezi yayn, Ankara
2012 kitapta ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Atatrkn milliyetilik anlayfl birlefltirici ve btnlefltiricidir. Nitekim Trkiye

Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk milleti denir. Diyarbakrl, Vanl, Er-
74
zurumlu, Trabzonlu, stanbullu, Trakyal ve Makedonyal hep bir soyun evlatlar

ve hep ayn cevherin damarlardr. Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk
Milliyetiyiz, cumhuriyetimizin dayana Trk toplumudur. Bu toplumun fertleri
ne kadar Trk kltryle dolu olursa, o topluma dayanan cumhuriyette o kadar
kuvvetli olur; demek suretiyle milliyetiliin etnik temele dayanmadn vurgulamfltr. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetini kuran halka Trk milleti denir diyerek
etnik temele dayanmayan, kapsayc, gayet ak ve pratik bir millet tanm yapmfltr. Atatrk, milliyetilii, mill btnln en temel zellii sayarak btn farkllklar hep ayn cevherin evlatlar olarak ifade etmifltir. Ona gre milletin birlii ve
btnl en byk g kaynadr.
Atatrkn milliyetilik anlayfl, aklc, adafl, uygar, ileriye dnk, demokratik, toparlayc, birlefltirici, yceltici, insancl ve barfldr. Buna paralel olarak rkla karfldr. Atatrkn isteiyle yazlan Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnda
millet tanmnda rklk dfllanmfl, milletlerin rklarn bir karflm olduu, nemli
olann akl ve lk birlii olduu ifade edilmifltir.
Atatrk Trk milletini etnik unsura ayrma abalarn toplumsal dzeni bozmaya ynelik, bozguncu, alak, vatansz, milliyetsiz ve beyinsizlerin samalar olarak
gizli ve kirli emellerin oyunu olarak grmektedir. Trkler bir rk ve etnik gurup olmaktan ziyade siyasi ve sosyolojik topluluktur. Eski devirlerden kalma Krtlk fikri, erkezlik fikri, Lazlk veya Boflnaklk fikri milletin btnln bozan kastl,
yanlfl adlandrmalardr. Bu yanlfl yaklaflm hibir millet ferdi zerinde zntden
baflka etki yapmamfltr. Atatrk bir toplumun milliyeti duygularnn hibir zaman
yok edilemeyeceine dikkat ekmektedir.
Atatrk, Trk milliyetiliini ilerleme ve geliflme yolunda, milletler aras iliflki
ve arafltrmalarda btn adafl milletlere paralel ve onlarla bir ahenk iinde yrmek, Trk sosyal hayatnn zel karakterlerini ve bafll baflna bamsz benliini
kurmak olarak grmfltr. Atatrkn milliyetilik anlayflnda baflka milletlerin hukukuna ve milliyetiliine de sayg vardr. Trk milliyetiliinin baflka milletlere
dflmanlk beslemeyeceini flu szleriyle belirtmektedir: Bizimle birlikte alflan
milletlere hrmet ve riayet ederiz, onlarn milliyetlerinin btn gereklerini tanrz.
Bizim milliyetiliimiz her hlde bencil ve marurane bir milliyetilik deildir.
Bu dorultuda yurtta ve dnyada barfl ngrmektedir. Bu anlayfl her trl emperyalizme ve smrgecilie de karfldr
Atatrk dil, tarih ve mill kltr devletin temeli saymaktadr. Mill birliin salanmasnda nemli olan bu konular yalnzca szleriyle deil, Trk Tarih Kurumu
ve Trk Dil Kurumunu kurarak bilim adamlarnn arafltrmalar yapmasna imkn
veren kurumlarla da desteklemifltir.
DEVLETLK
Devletilik ilkesi esas itibaryla ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda devletin
stlendii grevleri ifade etmektedir. Atatrk ilkelerinden devletilik; gl ve adafl bir devlet kurmay hedefler. Asker zaferlerin ekonomik zaferlerle talandrlmasn amalar. Atatrk, bir milletin bamszlnn yalnzca asker ve siyasi olmadn ekonomik bamszln mutlaka salanmas gerektiini dflnyordu. Atatrk iktisad bamszln nemini 1921deki bir konuflmasnda flyle aklamfltr:
Tam bamszlk bugn zerimize aldmz vazifenin temel ruhudur... Tam bamszlk denildii zaman, elbette siyas, mal, iktisad, adl, asker, kltrel ve
benzeri her hususta tam bamszlk ve tam serbestlik demektir. Bu saydklarmdan herhangi birinde bamszlktan mahrumiyet, millet ve memleketin gerek an-
75
lamyla btn bamszlndan mahrumiyeti demektir. Biz, bunu temin etmeden

barfl ve skna erifleceimiz inancnda deiliz.
Trkiyede devletiliin bir ekonomik politika olarak benimsenmesinin ekonomik, siyasi ve sosyal sebepleri vardr. Atatrke gre siyas bamszln yolu ekonomik kalknmadan geer. Buna Trkiye Devleti temellerini sng ile deil, sngnn dahi istinat ettii(dayand) iktisadiyatla kuracaktr. Yeni Trkiye Devleti
cihangir bir devlet olmayacaktr. Fakat yeni Trkiye Devleti bir iktisadi devlet olacaktr diyerek dikkat ekmifltir.
Trkiyenin Batl devletler tarafndan eflit bir statde kabul edilmesi kalknma
ve sanayileflme ile mmkndr. Bu ilkenin uygulanmasnda en nemli sebep, zel
sektr teflvik edici tedbirler alnmfl olmasna ramen, istenilen dzeyde bir geliflme elde edilememifl olmasdr. Giriflimci snfn yetersizlii, teknik bilgisizlik, yabanc sermayenin olumsuz tutumu ve Teflvik-i Sanayi Kanununun btn desteklerine ramen yatrmlarn yeterli olmamas Atatrkn devletilik ilkesinin olgunlaflmasn salamfltr. Bunun yannda 1929da ortaya kan dnya ekonomik bunalm, zaten zayf olan Trkiye ekonomisini daha da zor duruma sokmufltur. Btn
bu sebepler yeni kurulmufl olan Trkiye Cumhuriyetinin devletilie ynelmesinde nemli rol oynamfltr. Trkiyede devletilik ilkesinin uygulanmasnn sebeplerinde biri de sosyal adalet ve blgeler arasndaki dengeyi salamaktr. Bu durum
ancak geri kalmfl blgelerde sanayi kurulufllar kurmakla mmkn olabilirdi. Ayrca Trkiyede devletilik ilkesi Batda kapitalizmle birlikte ortaya kan sefalet ve
dier problemleri nlemeyi amalamaktadr.
Atatrk, devlet ile zel teflebbs arasndaki iliflkiyi flyle zetlemektedir: Kiflilerin zel teflebbslerini ve flahsi menfaatlerini esas tutmak fakat byk bir milletin ihtiyalarn ve ok fleylerin yaplmadn gz nnde tutarak, memleket ekonomisini devletin eline almak. Prensip olarak devlet ferdin yerine gememelidir.
Fakat ferdin geliflmesi iin genel flartlar gz nnde bulundurmaldr. Kesin zaruret olmadka piyasalara karfllmaz;bununla beraber piyasa da baflbofl deildir. Bu szlerden de anlaflld gibi zel giriflim nceliklidir, n plandadr, devlet
bireyin yerini almamaldr. Birey yeterince gl deilse, devlet bireyin glenmesi iin alflmaldr. Bireyler glenene kadar devletilie baflvurulabilir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde bireysel teflebbsn zayfl devletin ekonomiye mdahalesini zaruri klmfltr. Aslnda devletin grevleri gvenlik, adalet, savunma ve zgrl korumadr. Eitim, salk, tarm, ticaret ve sanayi gibi alanlar gl zel
teflebbsn faaliyet gsterecei alanlardr. Devlet bu gibi alanlarda yalnzca denetim ve sosyal politikalaryla devreye girer. Maddi durumu yeterli olmayanlara veya
ihtiya sahiplerine bu hizmetleri gtrr.
Osmanl toplumunda para, sanayi, zanaat ve ticaret iflleriyle gayrimslimler
uraflmaktaySIRA SZDE
d. Trk ve Mslman kesimin ok byk blm asrlardan beri yaflamn devam ettirmek
iin askerlik ve memurluk yolunu tercih etmiflti. Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti kurulduD fi N E L M
unda ticaret ve sanayi yatrmn yapacak mill sermaye birikimi salanamamflt.
Bu durumda nasl bir ekonomik politika takip edilebilirdi? Tartflnz.
S O R U
K T A P
D fi N E L M
S O R U
Osmanl Devletinin ekonomik bakmdan geri kalmasnn millete byk bir

yoksulluk yaflattn gren Atatrk, gl bir devletin ancak toplumun refahnn
DKKAT
artmasyla mmkn olacan grmfltr. Devletilik, Trk ekonomisini gelifltirmek, sosyal ve kltrel kalknmay salamak amacyla uygulamaya konmufltur.
SIRA SZDE zellikle
Atatrkn devletilik ilkesi, Trkiyenin en ksa zamanda kalknmas,
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
76
ekonomik alanda zel teflebbsn yapamayaca byk yatrmlar devletin yapmasn ngrr. zel sektr yok saymaz, hatta glendirmeye alflr. Bu uygulama gnmzde karma ekonomi olarak adlandrlr.
Atatrkn devletilik anlayfl komnizm ve sosyalizmdeki devletilik anlayflndan farkldr. Prensipleri bizzat kendisi tarafndan belirlenmifl, Trkiyenin ihtiyalarna ve flartlarna uygun olarak gelifltirilmifltir. Devletilik politikasnda gerekli olduunda, zel sektrn yannda, kamu yararna devlet sorumluluk alr. Atatrk, Medeni Bilgiler kitabnda lml devletilik anlayfl flyle ifade etmektedir:
Trkiye Cumhuriyetini idare edenlerin, demokrasi esasndan ayrlmamakla beraber mutedil devletilik prensibine uygun yrmeleri, bugn iinde bulunduumuz hallere, flartlara ve mecburiyetlere uygun olur. Bizim takibini muvafk grdmz mutedil devletilik prensibi; btn istihsal(retim) ve tevzi(datm) vastalarn fertlerden alarak, milleti bsbtn baflka esaslar dhilinde tanzim etmek
gayesini takip eden sosyalizm prensibine mstenit(dayanan) kolektivizm yahut
komnizm gibi hususi ve ferdi iktisadi teflebbs ve faaliyete meydan brakmayan
bir sistem deildir.
Devlet kard kanunlarla zel giriflimciyi korumufl, kiflileri retim ve ticaret
gibi ifllere zendirmifltir. Buna gre devlet; bir yandan sanayiyi kurup gelifltirirken
dier yandan zel teflebbse yer vermifltir.
Devletin yapt dzenlemeler ve yatrmlar flyle zetlenebilir: Devlet demiryollarnn inflas, 1924te zel giriflimcilere destek salamak zere fl Bankas kurulmas, Aflar Vergisinin kaldrlmas (1925), tarm retiminin canlandrlmas ve
1927de Teflvik-i Sanayi Kanunu karlarak yeni iflletmelerin almas salanmfltr.
1926da Emlak ve Eytam Bankas ev kredisi datt ve konut yardmlarna destek
verdi. 1929da yerli sanayi ve ticareti koruyan yeni gmrk tarifeleri uygulamaya
konuldu. Sanayi ve Maadin Bankas kurularak; Hereke, Feshane, Bakrky Mensucat, Bnyan, Isparta plik fabrikalar, Marafl, Tosya eltik fabrikalar, Beykoz Deri
ve Kundura, Uflak fieker, Malatya ve Aksaray elektrik ve Ktahya ini fabrikalarna ortak olunmufltur. 1933te kurulan Smerbank on yedi yeni fabrika kurmufltur.
1934de Birinci Befl Yllk Sanayi Plan yrrle konarak kimya, sanayi, demir, kat ve selloz, kkrt, sngercilik, pamuk ve mensucat sanayine ncelik verilmifltir.1935 ylnda madencilik alannda yatrm yapmak zere Etibank kuruldu. Ham
maddesi lke iinde bulunan yatrmlar yaplarak dflarya dviz gitmesi nlenmeye alfllmfltr. Bu planl ekonomi dneminde sanayileflme atlmna giriflilmifltir.
Atatrk bunu flyle dile getirmektedir: Endstrileflmek en byk mill davalar
arasnda yer almaktadr. alflmas ve yaflamas iin ekonomik elemanlar memleketimizde mevcut olan byk kk her eflit sanayi kurup iflleteceiz. En baflta
vatan savunmas olmak zere mahsullerimizi kymetlendirmek ve en ksa yoldan,
en ileri ve refahl Trkiye idealine ulaflmak iin bu bir zorunluluktur. Bu kanaatte befl yllk ilk sanayi plannda geri kalan ve btn hazrlklar bitirilmifl olan birka fabrikasn da sratle baflarmak ve yeni plan iin hazrlanmak gerekir. Bu
yatrmlarla devletin hedefi sanayileflmeyi hzlandrmak, tarm retimini arttrmak,
ulaflm gelifltirmek ve bankaclk sistemini modernlefltirmektir. Bu yolla toplumun
refah dzeyi ykseltilmeye alfllmfl ve mmkn olduunca fazla insann bu refahtan yararlanmas amalanmfltr.
LAKLK
Laik terimi Yunanca Laikos ve Latince Laicus szcnden gelmektedir. Din
olmayan kurum veya dflnce anlamndadr. Laiklik akli dflncenin, din dfln-
ceden ayrlmasdr. Siyasi anlamda ise din ile devlet ifllerinin birbirine karfltrlmamasdr. Laiklik vatandafl iin din ve vicdan hrriyetinin salanmasdr. Laik olmayan yani teokratik devlette din ve vicdan hrriyetinden sz etmek gtr. Laik anlayflta egemenlik ve hukukun kayna millettir. Laiklik din karfltl deildir. Laik
olmayan devletlerde din politik bir ara olarak kullanlabilir. Laik dzende hukuk
ve eitim akl ve bilimi esas alr. Bu anlayfl din eitim yaplmasn engellemez. Laik devletin dini olmamakla beraber, toplumun mevcut dinlerinden hibiri dierine
stn tutulmaz. Devlet, din ve mezhepleri farkl, hatta inanmayan vatandafllarna
hukuken eflit mesafede durur. Ayrca kifliler din inanlarndan dolay bask ve ayrm grmezler. Ancak devlet toplumun din gereksinimlerini sosyal bir ihtiya olarak gzetir. Laik dzen, din zgrlnn doal sonucu olarak btn dinleri kamu dzenini bozmadklar srece tanr. Laik dzende din ve dnyevi otoriteler ayrlmfltr. Laiklik cumhuriyetin ve demokratik rejimin nemli koflullarndan biri olarak alglanmaktadr.
Laiklik, batda Katolik Kilisenin merkez ve baskc yapsna karfl ortaya kmfltr. Avrupada, Reform ve Rnesansla birlikte bafllayan Aydnlanma a, din
dogmalarn bilim, siyaset, sanat ve felsefe zerindeki basksna karfl klmasna
yol amfltr. Bu balamda Laiklik, Fransz htilaliyle Avrupaya yaylmfltr. Aklclk, siyas liberalizm gibi dflnce akmlar Bat dnyasnn deiflmesini salamfltr.
Bu dflnce kaynaklarndan beslenen laikliin din baskdan kurtulma amacnn
yan sra, snfsal bir anlam ve ifllevi de olmufltur. lah egemenlik anlayflna dayal mutlak monarflilere baflkaldran ve serbest piyasa ekonomisinin yaygnlaflmasn
isteyen orta snflar, egemenliin kaynann ve kullanlflnn dnyevlefltirilmesi,
toplumsal kurum ve iliflkilerin din temellerinden uzaklafltrlarak laiklefltirilmesi
srecini de bafllatmfltr. Devlet ile din arasndaki iliflkiler flekilde grlr. a-Dine bal devlet sistemi, b-Devlete bal din sistemi, c- Laik sistem.
Eski Trklerde Kaann Gk Tanr tarafndan milleti ynetmek zere tahta kartldna inanlmaktayd. Toplum hayat, yazl olmayan sosyal kurallar btn
olarak tanmlayabileceimiz tre erevesinde yaflanrd. Burada hkmdarlarn
grevleri arasnda din konulardan sz edilmemektedir. Osmanl Devleti kuruluflundan itibaren slam hukuku yannda padiflahlar tarafndan konan hukuk kurallarnn oluflturduu rf hukukla ynetilmekteydi. Hatta Osmanl Devletinde rfi
hukuk kurallar bazen din hukuk kurallaryla atflabiliyordu. slam hukukunun
dzenlemedii alanlarda slama aykr olmamak kaydyla kanun yapma yetkisi
vard.
Osmanl Devletinde hilafetin i ve dfl siyasette ne karlmas ancak asker ve
siyasi manada skntlarn artmas ve byk Mslman nfusa sahip beldelerin
devletten ayrlmaya bafllamasyla olmufltur. Yavuz Sultan Selimin Msr seferinden
sonra halifelii devrald bylece dnyevi ve din yetkilerin tek elde topland
inancna dayandrlan bu anlayfl etkili olmufltur. Bu geliflmelerden sonra teokratik
vasf iyice artan Osmanl Devletinde din, devlet ve toplum hayatnda daha etkili
hle gelmifltir. Osmanl padiflahlar Halife sfatn kullanarak lke ii ve dflndaki
Mslmanlar devlete balamay siyasetlerinin bir gerei olarak grmfllerdir. 1774
tarihli Kk Kaynarca Antlaflmas ile Rus ar Osmanl lkesindeki Ortodoks tebaay himaye etme hakkn elde etmifl, ayn flekilde Osmanl Padiflahnn da Rusya
Mslmanlarnn halifesi olduu belirtilmifltir. Osmanl Devleti hukuk sistemi Tanzimat dnemine kadar uygulanmfltr.Tanzimat Fermanyla din kurallara ve kanunlara uyulmamasndan dolay devlette zafiyet meydana geldii vurgusu yaplarak, yeni kanunlar karlmas kararlafltrlmfltr. Bu dnemde yaplan kanunlarda
77
78
yarglama ve ticaret hukuku gibi baz alanlarda laik nitelikli Bat kanunlar benimsenmifltir. Dier taraftan aile ve miras hukuku gibi alanlarda din hukuk kurallarna bal kalnmfltr. Bu durum birbirinden farkl fleri ve laik nitelikli kanunlarn ayn anda yrrlkte olmasna yol amfltr. Bylece hukuk alannda da farkl
mahkemelerin ortaya kmasyla bir ikilik yaflanmaya bafllamfltr. Bu durum, Cumhuriyete kadar devam etmifltir.
Atatrk, I. Dnya Savafl sonunda Osmanl Devletinin yklmas zerine bafllatt Mill Mcadelede ve kurduu cumhuriyet rejiminde Trk toplumu iinde din
veya etnik adan mevcut olan eflitli gruplar arasnda huzuru salayabilmek iin,
devletin i siyasetinin temelini flu iki noktada toplamfltr: lkede hukuk birliini
salamak zere, yeni devleti laik hukuk temeline dayandrmak. Birlefltirici nitelikte olan dil, tarih ve kltr birliine dayanan millet anlayfln egemen klmak. Birbirinden farkl gibi gzken bu ilkeler arasnda esasnda sk bir iliflki vardr. Laiklik, Trkiyede millet kavramnn bilinli bir flekilde geliflmesine yol amfl, mmet
bilinci yerine ulus bilincinin geliflmesini salamfltr.
Mill Mcadelenin baflndan itibaren bu iki ana ilkenin gereklefltirilmesi yolunda, siyasal ve sosyal koflullar elverdike nemli admlar da atlmfltr. Amasya Tamiminde Milletin istikllini yine milletin azim ve kararnn kurtaraca vurgulanmakta, Erzurum Kongresi beyannamesinde Kuva-y Milliyeyi amil ve mill iradeyi
hkim klmak esastr denilmektedir. Byk Millet Meclisinin 23 Nisan 1920de
Ankarada toplanmasyla birlikte din ve mistik hkimiyet grfl yerine, tamamyla laik ve mill egemenlie dayal bir ynetime doru ilerleme kaydedilmifltir. Trkiye Byk Millet Meclisinin Ankarada alflnn ertesi gn, 24 Nisan 1920 tarihinde, Atatrk, Trkiye Byk Millet Meclisinin stnde hibir kuvvetin bulunmadn belirtmifltir.
Atatrkn Trkiyeye kazandrd laiklik ilkesi toplumun serbest dflnmesini
salamfl, toplumsal geliflmeyi hzlandrmfltr. Atatrkn laiklik ilkesi din karflt
deildir. Atatrk bunu flu szleriyle ifade etmifltir:
Bizim dinimiz en makul, en tabii bir dindir. Ancak bundan dolaydr ki son
din olmufltur. Bir dinin tabi olmas iin akla, fenne, ilme ve manta uymas lazmdr. Bizim dinimiz bunlara tamamen uygundur. Mslmanlarn toplumsal
hayatnda, hi kimsenin zel bir snf hlinde mevcudiyetini muhafaza hakk yoktur. Kendilerinde byle bir hak grenler din emirlere uygun harekette bulunmufl
olmazlar. Bizde ruhbanlk yoktur, hepimiz eflitiz ve dinimizin hkmlerini eflit
olarak renmeye mecburuz. Her fert dinini din duygusunu, iman renmek iin
bir yere muhtatr oras da mekteptir.
Atatrk, saltanat ve hilafetin fiilen kmfl olduunu grmflse de henz toplumun hazr olmad dflncesiyle belirli bir sre olumsuz grfl bildirmekten kanmflt. Bununla beraber, saltanatn kaldrlmas konusunda, 20 Ocak 1921 tarihli Anayasa ile nemli bir adm atlmfltr. Bu Anayasann 1.maddesinde Hkimiyetin kaytsz, flartsz millete ait olduu, idare usulnn de halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna dayand ifade edildii gibi, 2. maddesiyle de
yrtme ve yasama yetkisinin milletin yegne ve hakiki temsilcisi olan Byk Millet Meclisinde topland belirtilmiflti. Bylece, dine ve saltanata dayal bir rejimin
temel dayanaklar ortadan kaldrlmfl oluyordu. Nitekim, 1 Kasm 1922 tarihinde
Byk Millet Meclisinin kabul ettii 308 sayl kararla saltanat kaldrlmfltr.
Saltanat rejiminin kaldrlmas ve mevcut anayasann temel ilkeleri, fiilen bir
cumhuriyet idaresinin kurulduunu gsteriyordu. 29 Ekim 1923te cumhuriyetin
ilnndan sonra hilfete son vermek zaman gelmiflti. Byk Millet Meclisi etin
79
mzakerelerden sonra, 3 Mart 1924 tarihinde hilfet makamn kaldrmfl ve bylece laik devletin kurulmas yolunda en nemli adm atmfltr. Ayn gn kabul edilen bir baflka kanunla fieriye ve Evkaf Vekleti kaldrlmfltr. fieyhlislamlk makam kaldrlarak, yerine din hizmetlerini yrtmek zere Baflbakanla bal Diyanet
SIRA SZDE
flleri Baflkanl kurulmufltur. Yine kabul edilen Tevhid-i Tedrisat
Kanunu ile de
eitimin ynetimindeki eflitli sorunlara yol aan ikilik kaldrlarak laik renim
sistemine geilmifltir. 30 Kasm 1925te Tekke, Zaviye ve Trbeleri kapatan kanun
D fi N E L M
ve 1926da da Trk Meden Kanununun kabulyle laiklik alannda nemli admlar atlmfltr.
S O R 2.
U maddesinin
10 Nisan 1928de yaplan bir dzenleme ile 1924 Anayasasnn
baflnda yer alan, Trk Devletinin dini, slamdr cmlesi kaldrlmfltr. Cumhurbaflkan ve milletvekillerinin yemin metnindeki din ifadeler ve TBMM
D K K A Tdin hkmleri yerine getirir cmlesi kaldrlarak, Trkiye laik bir yapya kavuflturuldu. 5 fiubat 1937de Anayasann 1. maddesine Trk Devletinin laik olduu yolunda bir
SIRA SZDE
cmle eklenerek, bu tarihsel geliflimin son evresi de tamamlanmflt. Laiklik bundan sonra yaplan anayasalarda da yer almfltr. Trkiye Cumhuriyetinin laiklik anlayfl hibir flekilde dine karfl olmayp, dini asla reddetmez.AMALARIMIZ
nklaplar dine karfl
deil, dini yozlafltran safsata ve hurafelere karfl yaplmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Atatrkn slam dini ve laiklik hakkndaki grflleri iin Mehmet Saray

K T ve
A Ali
P Tuna tarafndan yayna hazrlanan Atatrkn slama Bakfl-Belgeler ve Grfller, (Atatrk Arafltrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2005) adl kitab okumalsnz.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Atatrk, laikliin btn yurttafllarn vicdan ve ibadet hrriyetlerini mkemmel

hle getirdiini belirterek; Dinimiz, milletimize hakir, miskin ve zelil olmay tavsiye etmez. Aksine, Allah da Peygamber de insanlarn ve milletlerin izzet ve flerefiNTERNET
ni korumalarn emrediyor.... Atatrk, slam dinine saygl olduu kadar dier fikir ve inanlara saygldr. Bunu flyle ifade etmektedir: Din fikir ve inanlara
hrmetkr olmak, tabii ve umumi bir anlayfltr. Bunun aksini dflnmek iin sebep yoktur. Laiklik, Trk toplumuna rasyonel geree, deneye ve arafltrmaya dayanan bilimsel bir zihniyet kazandrmfl, adafllaflmann yollarn amfltr. Bu anlayfl, fikir vesayetini reddeden, farkl grfllerin bir arada yaflamasn mmkn klan, aklc ve insancl bir dflnce sistemini getirmifltir.
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluflu gerek hakimiyet anlayfl gerekseSIRA
ynetim
SZDEbiimi bakmndan Trk dflnce ve siyasi tarihi bakmndan asrlarn getirdii alflkanlklar anlayfllar tersine eviren byk bir deiflim ve dnflm ifade etmektedir. Osmanl Devletinde
D ilgisi
fi N E Lolsun
M
18. asrdan beri yaplmaya alfllan hemen her tr yeniliin dorudan
olmasn
dine aykr diye reddedildii bir toplumsal zeminde cumhuriyeti ve getirmek istedii yenilikleri ve kazanmlar korumak iin neler yaplabilirdi? Tartflnz. S O R U
NKILAPILIK
SIRA SZDE
NTERNET
DKKAT
nklap kelimesi, bir durumdan baflka bir duruma, bir hlden baflka bir hale dnflmek yani deiflmek olarak tanmlanmaktadr. nklap kelimesi Trkede, Franszca revolution kelimesinin efl anlamls olarak kullanlmaktadr.SIRA
BirSZDE
toplumda siyasal, ekonomik ve sosyal deifliklikler meydana getirilmesi nklap olarak kabul
edilmektedir. nklap geliflmek, ilerlemek ve deiflmek anlamn ifade eder.
AMALARIMIZ
nklap ile ihtilal kavramlar birbirinin yerine kullanlmaktaysa da gerekte bu
iki terimin anlam olduka farkldr. Toplumsal ve siyasal dzenin genellikle kuv-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
80
vet yoluyla deifltirilmesine ihtilal denmektedir. htilaller isyan veya ayaklanmalarla ortaya karlar. htilal sonras deiflim ve geliflmeler genellikle inklap olarak ifade edilmektedir. nklabn gereklefltirilmesi ve kurulu dzenin deifltirilmesi eflitli flekillerde olabilmektedir. htilal srecin ilk aflamasn, inklab gereklefltirmek
zere mevcut otoriteye karfl zora baflvurma hareketini ifade eder. htilalin gereklefltirilmesi eflitli biimlerde olmaktadr. Birincisi; 1789 ylnda gerekleflen Fransz
ve 1917 ylnda gerekleflen Rus ihtilallerinde olduu gibi deifliklik, derin ve kanldr. kincisi; kendi dnya grfllerini hkim klmak ve ona uygun sosyal, ekonomik ve kltrel kurumlar getirmek isteyenlerin, bafllangta mevcut kurulu dzene
saygl olarak iflbaflna gemesi ve sonradan deiflikliklere gitmesi fleklindedir. Hitlerin ve Mussolininin yrrlkteki anayasann demokratik ve zgrlk ortamndan yararlanarak nasyonal-sosyalist ve faflist rejimleri buna bir rnek teflkil eder.
ncs; daha ok az geliflmifl lkelerde grld gibi, bir hkmet darbesi
fleklinde bafllayan, siyas ve hukuk dzeni az ok deifltiren yntemdir. Drdncs; yabanc bir ordunun yardm ile kkl bir deifliklie gidilmesidir. kinci
Dnya Savaflndan sonra Orta ve Dou Avrupa lkelerinde grlen uygulamadr.
Beflincisi; Atatrk nderliinde gereklefltirilen byk dnflmde olduu gibi,
millete yrtlen bamszlk savafln i ve dfl dflmanlara karfl kazandktan sonra, mill egemenliin karflsna kan engelleri kaldrp siyas, sosyal, ekonomik ve
kltrel alanlar da kapsayan bir giriflimdir. Bu yzden Trk inklab, Trkiyenin
zel flartlarna baldr ve kendine zgdr.
nklaplarn amac, toplumun her ynden ilerlemesi, daha iyiye ve daha gzele doru gitmesidir.
Atatrkn, inklap ls yukardaki tarife uygundur. Ona gre inklap; Mevcut kurumlar zorla deifltirmek ve Trk milletini son asrlarda geri brakmfl olan
messeseleri ykarak yerlerine milletin en yksek meden icaplara gre ilerlemesini
salayacak yeni messeseleri koymufl olmaktr.
Trk nklab nedir? Bu inklap kelimesinin ilk anda iflaret ettii ihtilal manasndan baflka ondan daha genifl bir deifliklii ifade etmektedir. Bugnk devletimizin flekli asrlardan beri gelen eski flekillerini ortadan kaldran, en geliflmifl tarz
olmufltur. Atatrk, ihtilal ve inklab birbirinden ayrmfltr. Yapt birok konuflmada inklab; son asrlarda Trk milletini geri brakmfl kurumlar ykarak yerlerine, milletin en yksek medeni icaplara gre ilerlemesini temin edecek yeni kurumlar kurmak olarak aklamfltr.
1935 ylnda Cumhuriyet Halk Frkasnn kongresinde yapt konuflmada da
inklab flyle anlatmfltr: Uurum kenarnda ykk bir lke... Trl dflmanlarla
kanl bouflmalar... Yllarca sren savafl... Ondan sonra, ieride ve dflarda sayg
ile tannan yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet ve bunlar baflarmak iin arasz
inklaplar, iflte Trk genel inklabnn ksa bir ifadesi.
Genel olarak, saltanatn kaldrlmas, cumhuriyetin iln, hilfetin kaldrlmas,
retimin birlefltirilmesi, klk kyafetin deifltirilmesi, hukuk dzeninin laiklefltirilmesi, kadnlara yeni haklar tannmas, toplum hayatnda deifliklikler yaplmas,
yeni takvim, saat ve arlk llerinin kabul, Arap harfleri yerine Latin harflerinin kabul; tarih ve dil anlayflnda deiflme, soyad kanunu vb. bu flekilde anlan
byk atlmlardr. Mill Mcadele ve bu byk deiflimler, Trk inklab olarak deerlendirilmektedir. Zira sz konusu deiflimler 1860l yllardan beri eflitli platformlarda tartfllan hususlardr.
nklaplk, Atatrk ilkelerinin dinamik idealini oluflturmaktadr. Daima an
gereklerine gre deiflme ve geliflmeyi esas olarak Trk toplumunu adafllaflma-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
3. nite - Atatrk lkeleri ve Atatrk Dneminde Dil-Tarih ve KltrS Alanndaki

alflmalar
O R U
sn ve varln bu flekilde koruyabileceini ngrmektedir. Atatrk, eski dzenin

DKKAT
devamnn Trk toplumunu kerteceini dflnmektedir. Medeniyet yolunda baflar, ilim ve akl flnda deiflime ve yenileflmeye baldr. nklaplk, sosyal ve
SIRA SZDE
ekonomik hayatta, bilim ve fen alannda baflarl olmak iin geliflme
yoludur. Atatrk, yenileflmenin zamana braklmadan sratle yaplmasn istemifl, adafl uygarlk seviyesine kmay amalamfltr. Trk nklabnn baflarsn
ise milletin iyiye,
AMALARIMIZ
gzele ve doruya ak olan karakterine balamaktadr.
N N
Atatrk ilkeleri hakknda ayrntl bilgi almak iin Atatrk ArafltrmaK Merkezi
T A P Baflkanlnca hazrlanan Atatrk Dflnce El Kitab II, Ankara 2005, adl kitab okuyabilirsiniz.
ATATRK LKELERNN UYGULAMA ESASLARI

TELEVZYON
Atatrk anlamak iin onun 1920-1938 yllar arasndaki uygulamalarna esas teflkil eden ilkelerinin yan sra bu ilkelerin hayata geirilmesi srasnda srarla takip
ettii uygulama esaslar da dikkate alnmaldr. Atatrkn konuflma ve eylemlerini
N T E Rve
N E Takla tabi oldikkatle incelediimizde tam bamszlk, adafllk, mspet ilme
mak hususiyetlerinin ortak zellikler olduunu grrz.
Tam Bamszlk: Atatrk dflncesinin temelinde yatan, btn uygulamalarda belirleyici olan vasf siyas, iktisad, mal, adl ve kltrel olarak tam bamsz
olmaktr. Bunlardan herhangi birisindeki eksiklik millet ve memleketin gerekte
btn bamszlndan mahrum olmaktr. Atatrk dflncesinde esas: Trk milletinin haysiyetli ve flerefli bir millet olarak yaflamasdr. Bu esasn ancak tam bamszla sahip olmakla elde edilebileceine dikkat eken Atatrk, zengin de olsa bamszlktan mahrum bir milletin medeni dnyann karflsnda uflak olmaktan
daha iyi bir muameleye layk olamayacan hatrlatmaktadr.
Bu dflncelerle stiklal Harbine bafllarken ya istiklal ya lm parolasyla yola klmfl, savafl srerken kltrel ve ekonomik bamszlk iin toplantlar yaplmfl, dflman yurttan kovduktan sonra sra asker zaferi ekonomik zaferlerle talandrmaya gelmifltir. Zira, inanlmaktadr ki, ekonomik bamszlkla desteklenemeyen baflarlar devaml olamaz, ksa zamanda biter. Ayn flekilde idar, adl, kltrel
ve sosyal sahalarda da adafl dzenlemeler birbiri ardna uygulamaya konularak
Trk milletinin mill egemenlii sahiplenmesi ve memlekette yegane hakim gcn
kendisi olduu anlayflnn bir yaflam biimi hline getirilmesi hedeflenmifltir.
adafllk: Atatrkn asl ynlendirici figr olarak ifllev grd Trk nklabnn en ok tartfllan cephelerinden biri dahil olunmak istenen medeniyet anlayfldr. Atatrkn amac bu yeni sistem ile milleti her hli ve tavr ile medenilefltirmekti. Atatrk dflncesinin gayesi ak ve net bir flekilde budur. Hangisine dahil
olunaca sz konusu edildiinde Atatrkn cevab kesindir; Memleketler muhteliftir fakat medeniyet birdir ve bir milletin terakkisi iin de bu yegne medeniyete ifltirak etmesi lazmdr. Osmanl Devletinin kendini Avrupaya balayan balar kestii gn kmeye baflladna inanan Atatrk ayn yanlfl yapmayacaklarn
vurgulamaktadr; Memleketimizi asrilefltirmek istiyoruz. Btn mesaimiz Trkiyede asri, binaenaleyh garbi bir hkmet vcuda getirmektir. Medeniyete girip de
garba tevecch etmemifl millet hangisidir?
Bu kararllk Atatrk dflncesinde bir var olmak mcadelesi olarak yer almaktadr: Memleket behemehl asri, medeni ve mteceddit (yenilenmifl) olacaktr. Bizim iin bu hayat davasdr. Btn fedakrlmzn semere vermesi buna mtevakkftr. Trkiye ya yeni fikirle mcehhez, namuslu bir idare olacaktr veyahut olamayacaktr. Burada Bat medeniyetinden farkl bir tercih olabilir mi? Sorusu da ak-
S O R U
81
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
82
la gelebilir. Ancak XX. yzyl insan iin dou - bat tercihi manaszd. nk Dou XIX. asrn ikinci yarsndan itibaren neredeyse tamamen Batnn siyasi ve ekonomik hkimiyeti altna girmiflti. Tam bamsz bir slam devleti yoktu. Saltanat ve
hilafet makamnn sahibi olmakla dnya Mslmanlarnn mit merkezi hline gelen Osmanl Devletinin ektii skntlar Atatrk ve nesli bizzat yaflamfllard. Dolaysyla Bat medeniyeti tercihi zamann ve zeminin ortaya kard tabii bir tercihti.
Onun muasr medeniyet seviyesine ulaflma hedefi ayn zamanda insan aklnn
bir rn olan ilim ve teknolojide zirveyi yakalamaktr. adafl olmak da olaylara
bu gzle ve anlayflla bakabilmenin bir sonucudur. Nitekim, Atatrk, dalar delen, semalarda pervaz eden, gze grnmeyen zerrttan yldzlara kadar her fleyi
gren , tenvir eden tetkik eden medeniyetin yksek kudreti karflsnda orta alardan kalma zihniyetlerle iptidai hurafelerle yrmee alflan milletlerin mahvolmaa veya hi olmazsa esir ve zelil olmaa mahkum olduklarn ihtar etmektedir.
Zira Medeniyetin coflkun seli karflsnda mukavemet beyhudedir.
Dier yandan medeniyet bahsinde Atatrkn vurgulad husus ilim ve fen erevesinde ortaya kan neticedir. Atatrkn ifadelerinden Bat medeniyetinin kltr rnlerinden ziyade teknik konularda takip edileceini anlamak gerekir. Medeni olarak vasflandrlan milletlerin yntemini almak onlarn hakim bulunduu
ortamda yaflayabilmenin, onlarla boy lflebilmenin yegne flartdr. Aksi takdirde her an o tehlikeye maruz yaflamak zorunda kalnacaktr onlarn esiri olurken
mevcut zihniyetle zaten bundan baflka bir netice ihtimali yoktur. Dolaysyla daha
nceki bahislerde de ifade edildii zere Atatrkn gznde gemiflte ve hlde
Trk insan medenidir ancak teknik alanda geri kald iin onlar almak durumundadr. Mesela musikide de tamamen mill hisleri ve duygular medeni alemin enstrmanlar ile ifllemek zaruretini n plana karmfltr. Dier sahalarda da bize ait
orijinal deerlerin medeni seviyeyi temsil eden memleketlerde kullanlan flekil ve
yntemleri kullanarak dnya nazarna sunulmasn istemifltir. Bu arada Trk milletinin de kendine zg deerleri olduunun gsterilerek dnya milletlerinin sayglar kazanlmak istenmifltir. Bu daha nceki dnemlerin tenkit edilen taklitilik anlayfl deildir. Ana hatlar ile geleneksel olann modernlefltirilerek hayatiyetini devam ettirme abasdr.
Mspet lime ve Akla Tbi Olmak

Atatrkn btn eylem ve yaflam insan aklna ve ilme verdii deeri gsteren rneklerle doludur. lke ve dnya lsnde olaylara hiss ve dogmatik bir yaklaflmla, peflin hkmle deil, akl ve ilmin flnda pragmatik adan baklmas Atatrkn prensibi olmufltur. Onun muasr medeniyet seviyesine ulaflma hedefi ayn
zamanda insan aklnn bir rn olan ilim ve teknolojide zirveyi yakalamaktr.
Atatrk lkenin dflman iflgalinden kurtarlmasnda da ilim ve akln belirleyici
rol oynadn flu szlerle ifade etmekteydi: Yurdun en bakml, en flirin, en gzel
yerlerini buuk yl kirli ayaklaryla ineyen dflman dize getiren baflarnn srr nerededir biliyor musunuz? Ordularn ynetilmesinde bilim ve fen ilkelerini rehber edinmemizdedir. Milletimizin siyasi ve itimai hayat ile dflnce eitiminde de
yol gstericimiz bilim ve fen olacaktr.
Osmanl Devletinin belli bir seviyeye geldikten sonra dnyadaki geliflmeleri takipten vazgemesinin nelere yol atn gren Atatrk, gzlerimizi kapayp mcerret (tek baflna) yafladmz farz edemeyiz. Bilakis mterakki ve mtemeddin
(ileri ve modern) bir millet olarak medeniyet sahas zerinde yaflayacaz. Bu ha-
yat ancak ilim ve fen ile olur. lim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her ferdi
milletin kafasna koyacaz. lim ve fen iin kayt ve flart yoktur.
lmin maddi ve manevi btn baflarlarn kapsn aan anahtar olduu inanc
Atatrkte esastr. Dnyada her fley iin, medeniyet iin, hayat iin, muvaffakiyet
iin en hakiki mrflit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde mrflit aramak gaflettir, cehalettir, delalettir. Ancak ilmi geliflmeleri yakndan takip ederek yenilikleri
daima hayata uygulamak baflar iin flarttr. Dnya her sahada her geen zaman diliminde geliflir, deiflirken yzyllar ncesinin anlayfl ve metotlarn takip etmenin
akl ve mantkla bir iliflkisi olmamak gerektir. Bu tarz dflnce Atatrkte hayatnn
sonuna kadar temel hayat dsturu olarak yaflamfltr. Nitekim, Trk milletine brakt manevi mirasn ilim ve akl olduunu, onu benimsemek isteyenlerin ilim ve
akln rehberliini kabul ederlerse manevi miraslar olacaklarn ifade etmifltir.
ATATRK DNEMNDE DL-TARH VE KLTR

ALANINDAK ALIfiMALAR
30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi Trk tarihinin bir krlma noktas
oldu. Zira bu tarihten sonraki geliflmeler 600 yllk bir imparatorluu tarihin derinliklerine brakrken onun enkaz zerine yeni bir devletin doufl sanclarn bafllatt. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin nclnde ve Mustafa Kemal Paflann liderliinde bafllatlan ve ya istiklal ya lm parolasyla yrtlen Mill Mcadele eflitli cephelerde farkl/yabanc glere karfl verilen zverili bir direniflin sonunda
amacna ulaflt. 23 Nisan 1920de alan Byk Millet Meclisi ile mayas alnan yeni devlet, 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Antlaflmasyla tm dnya devletleri tarafndan tannd.
Yeni devlet mill temeller zerine kurulmufltu. Lozan Antlaflmasyla belirlenen
corafyada yaflayan insanlara mill bir kimlik kazandrmak ve onlar adafl dnyann kendine gvenen aln ak bafl dik ortak bireyleri hline getirmek gerekiyordu. Bunun iin de adafllaflmak zorunluydu. Toplumun yaratt ve kuflaktan kuflaa tafld mill kltr tanmak ve gelifltirmek mill devlet olmann en baflnda
gelen bir unsuruydu. flte bu nedenle adafl Trkiye Cumhuriyetinin kurucular
Mill devletin dayanaklarn oluflturan dil, tarih, kltr ve gzel sanatlar alannda da
byk dnflmleri bafllatmfllardr.
DL ALIfiMALARI
Milletlerin yaflamasnda en nemli unsur dildir. Dil ayn zamanda milletlerin oluflmasnda da en nemli gedir. Dilini kaybeden bir milletin mill kimliini de kaybedebileceini tarih bize gstermektedir. Dil insanlar birbirine balar ve kaynaflmalarn salar. Yaratlan kltrn kuflaktan kuflaa gemesine arac olur. Dnyann en eski milletlerinden biri olan Trkler dillerine sahip kmfllardr. Dilin anlatm arac ise alfabedir. Yaz seslerin flekillerle ifadesi olarak bafllamfltr. ivi yazs,
hiyerogliflerden geerek geliflmesini srdrmfltr. Trkler yayldklar corafyalarda birbirinden farkl alfabeler kullanmfllardr. Bunun en ok bilineni Gktrk,
Uygur, Arap ve Latin alfabeleridir. Bunlarn dflnda yafladklar corafyaya ve iinde bulunduklar koflullara gre baflka alfabeler de kullanmfllardr.
Trklerin en uzun sre kulland alfabe Arap kkenli alfabe olmufltur. Trkler
slamiyeti kabul edince bunun bir sonucu olarak Arap kkenli alfabeyi de benimsemifllerdir. Ancak buna baz eklemeler yapmaktan da kanmamfllardr. Bylece
Arap alfabesindeki 29 harf saysn 34e karmfllardr. Arap alfabesinin en nemli
zellii sesli harf saysnn azldr. Harflerin altlarna ya da stlerine konulan ve
83
84
hareke ad verilen iflaretlerle bu eksiklik giderilmeye alfllmfltr. Ayrca bu alfabede harflerin kelime baflnda, kelime ortasnda ve kelime sonunda farkl yazlmas
harflerin renimini zorlafltrmfltr. Bunun yannda sylenifli birbirine yakn szckler farkl harflerle yazlyor ve farkl anlamlar taflyordu. Bu nedenle de renilmesi ve yazlmas uzun vakit alyordu. O nedenle de okuryazar orann artrmak
zor oluyordu.
18. yzyln sonlarndan bafllayarak btn Trk dnyasnda halkn okur yazarlk dzeyini ykseltebilmek iin alfabe konusu tartflmaya almfltr. 19. yzyln
ikinci yarsnda ve kinci Meflrutiyet dneminde hatta Birinci Dnya Savafl iinde
bu konu tartfllmfl ise de cumhuriyet dnemine gelinceye kadar bir sonu elde
edilememifltir. Bu tartflmalar iinde yetiflen Mustafa Kemal Paflann daha Erzurum
Kongresi srasnda Mazhar Mfit Beye mcadelenin baflaryla sonulanmasndan
sonra Latin alfabesinin kabul edileceini sylemesi bu konudaki kararlln gstermektedir. Bu kararn ortaya konulmas iin ortamn uygun olmas gerekiyordu.
Zira binlerce yllk gelenei bir anda ykmak byk sarsntlara yol aabilirdi. Nitekim Atatrk de stanbul basnnn nde gelen isimleriyle yapt zmit basn toplantsnda bu konuda sorulan soruya bu konuda kimseye sz vermediini beklenilmesi gerektiini sylemifltir. zmirde toplanan ktisat Kongresinde harflerin deifltirilmesi nerisi iflleme bile konulmamfltr. Kald ki bu srada Fuat Kprl baflta
olmak zere birok Trk aydn da harflerin deifltirilmesine karfl kyordu. Azerbaycanda Latin alfabesinin kullanlmasna izin verilmesi, 1926da Bakde toplanan Trkoloji Kongresinde Rusya Trkleri iin Latin kkenli bir alfabenin kabul
edilmesi, alfabe deifliklii dflnenleri cesaretlendirmifltir. Nitekim 1928 yl baflnda Mahmut Esat Beyin Trk Ocanda verdii bir konferansla bu konuda ilk adm
atlmfltr. 23 Mays 1928de iinde eitimci, yazar, gazeteci ve milletvekillerinin bulunduu alfabe komisyonu kurularak alfabe deifltirme alflmalarna bafllanmfltr.
Komisyon Latin alfabesindeki kimi harfleri karp Trkenin ses uyumuna uygun
olan yeni harfler ekleyerek 8i sesli olmak zere 29 harften oluflan yeni alfabeyi kabul etmifltir.
Mustafa Kemal Pafla stanbulda Sarayburnunda 9/10 Austos gecesi yapt
konuflmada Bizim zengin ahenktar dilimiz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulundurarak anlafllmayan
ve anlamadmz iflaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu anlamak mecburiyetindesiniz. Anladnzn iflaretlerine btn dnya flahit olacakt. ok ifller yaplmfltr
amma bugn yapmaya mecbur olduumuz son deil, lakin ok nemli bir ifl daha
vardr: Yeni Trk harflerini abuk renmelidir. Vatandafla, kadna, erkee, hamala, sandalcya retiniz. Bunun yurtseverlik, ulusseverlik grevi olarak biliniz. Bu
grevi yaparken dflnnz ki bir milletin, bir toplumun %10 u okuma yazma bilir
%80 i bilmez. Bundan insan olanlarn utanmas gerekir demifl ve Bu millet utanmak iin yaratlmfl bir millet deildir, iftihar etmek iin yaratlmfl, tarihini iftiharlarla doldurmufl bir millettir. diyerek yeni Trk harfleri mjdesini vermifltir.
Komisyonun ald kararn uygulanmas konusunda baz duraksamalar olmufltur. rnein smet Pafla 6 yllk bir geifl dnemine ihtiya olduundan, Falih Rfk ise 5 yllk bir sreten sz etmifltir. Yunus Nadi ise gazetelerin baz stunlarnn
yeni harflerle baz stunlarnn da Arap alfabesiyle yaynlanmasn nermifltir. Mustafa Kemal Pafla bu nerileri kabul etmemifl, toplumun geleneksel yapsn dikkate alarak bu iflin ya ayda olacan ya da olmayacan belirtmifltir. Latin kkenli yeni Trk alfabesini Tk halkna retebilmek iin kendisinin de iinde bulunduu byk bir kampanya bafllatlmfltr.
85
Mustafa Kemal Atatrkn harf inklabndaki zamanlamas ve fikir alflveriflinde

SIRA SZDE bulunduu insanlarn 3 - 5 sene gibi geifl aflamas nermelerine karfln ksa bir srede yaplmasndaki srarnn sebebi neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Dolmabahe Saray yeni alfabe alflmalarnn karargh olmufltur. stanbulun

eflitli yerlerinde yeni harfleri retecek yerler almfltr. Ankaradan
S O R Ustanbula gelen milletvekillerine Dolmabahe Saraynda ders verilmifltir. Mustafa Kemal Pafla
eline tebefliri alarak gittii her yerde halka yeni alfabeyi retmeye, renenleri sDKKAT
nav etmeye bafllamfltr. Bylece O baflretmen olmufltur.
Austos ayndan Kasm ayna kadar bir geifl dnemi yaflanmfltr. Yeni alfabeSIRA bir
SZDE
yi retmek iin baflta retmenler olmak zere aydnlar byk
mesai harcamfllardr. retmenlerin yeni harfleri halka retme abas Atatrk mutlu etmifltir. 1 Kasm 1928de Trkiye Byk Millet Meclisinin alflnda Mustafa Kemal PaAMALARIMIZ
fla yapt konuflmada Trk ulusuna kolay bir okuma yazma anahtarnn verilmesi
gerektii zerinde durmufl ve Trk ulusu cehaletten az emekle ve ksa yoldan ancak kendi gzel ve asil diline kolay uyan byle bir arala syrlabilir.
K T A P Bu okuma
yazma anahtar ancak Latin esasna dayanan Trk alfabesidir... Byk Millet Meclisi kararyla Trk harflerinin kesinlik ve yasallk kazanmas, bu memleketin ykselmesinde bafll baflna geit olacaktr...Byk Trk ulusu yeni
bir nur alemine giTELEVZYON
recektir szleriyle yasal dzenlemenin yaplmasn istemifltir. Nitekim hkmet
hazrlad yasa tasarsn Meclise sunmufl ksa bir tartflmadan sonra Yeni Trk
Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun kabul edilerek yeni alfabe hayata
T E R N E T1929, ticaret
geirilmifltir. Eski harflerin kullanlma sresi devlet ifllerinde 1 N Ocak
defterleri mahkeme ilamlar ve dileke verimi 1 Haziran 1929, basl evrak ve tutanaklar iinse 1 Haziran 1930dan sonra olacaktr. Belirtilen bu tarihlerden sonra eski harflerle herhangi bir ifllem yaplmayacakt.
Yeni harfleri halka retebilmek iin byk bir okuma yazma seferberlii bafllatld. Bunun iin Millet Mektepleri ad verilen okullar almas kararlafltrld. 11
Kasm 1928de Bakanlar Kurulunca onaylanan Millet Mektepleri Teflkilat Talimatnamesi 24 Kasm 1928de Resm Gazetede yaynland. 1 Ocak 1929da da Millet
Mektepleri almaya bafllad. lk ylda 1.075.500 kifli bu okullara katlmfl ve
597.010u belge almfltr. Bu say giderek artmfltr. Kapand 1936 ylna dek bu
okullardan 1.200.000 kifli belge almfltr. Bafllangta kitap, gazete ve dergi basmnda bir duraksama yaflanmfl ise de bu duraksama devletin de desteiyle ksa srede afllmfl ve bir canlanma grlmfltr. 1928 ile 1938 yllar arasn kapsayan 10
yllk srede 16.063 kitap baslmfltr.
Harf inklabndan sonra sra, Trkenin sadelefltirilmesine ve gelifltirilmesine
geldi. Zira Trklerin Mslman olmasndan bu yana Trke din dili olan Arapann etkisi altna girmiflti. Medreselerde Arapa okutuluyordu. Sadece szck deil
gramer kurallar da girmiflti. Arapann yannda Farsa da Trkeyi bask altna almflt. Trke bilim ve sanat dili olmaktan uzaklaflmfl ve ksrlaflmflt. Bu sebeple
daha 13. asrda Karamanolu Mehmet Bey divanda, derghta, barghta, mecliste,
meydanda Trkeden baflka bir dilin kullanlmamasn istemiflti. 1876 Anayasasnda devletin resm dilinin Trke olduu vurgulanmasna ramen Trke geliflmemiflti. Brokraside de kullanlan dil Arapa ve Farsa karflm yapay bir dildi. Trke halkn gnlk yaflamnda varln srdryordu. Dolaysyla ynetenle ynetilenler birbirini kolaylkla anlayamyordu. Mustafa Kemal Pafla Trkiye Cumhuriyetini halka dayanarak kurduuna gre halkn kulland Trkeye gereken destei
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
vermesi zamann ruhuna uygun olacakt. Zira Trkiye Cumhuriyeti milliyetilik ve

halklk temeli zerine infla edilmiflti.
Osmanl mparatorluunun son dneminde dilin sadelefltirilmesi iin baz alflmalar yaplmfl olsa da nemli bir geliflme kaydedilememiflti. Bu konuda 1911de
Selanikte karlmaya bafllayan Gen Kalemler dergisi Trkesi bulunan szckleri kullanarak bu konuda yeni bir hareket bafllatmflt. Trkiye Byk Millet Meclisi
toplanp ilk hkmeti oluflturduu zaman dilin kamusunun (szlnn) yaplaca belirtilmiflti. Ancak iinde bulunulan savafl durumu nedeniyle amaca ulafllamamflt. Medreseler kapatldktan sonra eitimdeki Arapa ve Farsann da etkinlii azalmaya bafllamflt. 1928de benimsenen yeni Trk alfabesi ile bu konudaki
geliflmeler daha da hzlanmfltr.
Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas, mill hissin inkiflafnda (geliflmesinde) bafllca messirdir (etkendir). Trk dili dillerin
en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil fluurla ifllensin. lkesini, yksek istiklalini
korumasn bilen Trk milleti dilini de yabanc dillerin boyunduruundan kurtarmaldr diyen Mustafa Kemal Pafla 1930lu yllarda bu konuya byk bir nem
vermifltir. Atatrke gre Trk demek dil demektir. Milliyetin en belirgin zelliklerinden biri dildir. Trk milletindenim diyen insanlar her fleyden evvel mutlaka
Trke konuflmaldr. Trke konuflmayan bir insan Trk harsna (kltrne), toplumuna mensubiyetini iddia ederse buna inanmak doru olmaz. flte bu dflnceler Onu 12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyeti ad altnda bir kurum oluflturmaya gtrmfltr.
Fotoraf 3.1
Trk Dili Tedkik
Cemiyetinin 4 Ocak
1933 tarihli
toplantsna baflkanlk
ederken, Masadakiler:
Reflit Galip, Ahmet
Cevat Emre, Celal Sahir
Erozan, Hasan Ali
Ycel, Hamit Zbeyir
Koflay, brahim Necmi
Dilmen, Ruflen Eflref
naydn ve Afet nan.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
Bu cemiyetin alflmalaryla Trkeyi bask altna alan Arapa ve Farsa szckler dilden temizlenmeye bafllanmfltr. Onlarn yerine Trke yeni szckler konmufltur. Bylece Trk aydn ile halk arasndaki uurum kapatlmaya, ynetenler
ile ynetilenlerin birbirlerini daha iyi anlamalar salanmaya alfllmfltr. Halk arasnda konuflulan szckler derlenerek Trkenin zenginlii ortaya karlmfl, Trkenin bilim ve sanat dili olmas iin abalar younlafltrlmfltr. Bu amala kongreler dzenlenmifltir. Trk dilinin dier dillere kaynaklk ettiini savunan ve GneflDil Teorisi ad verilen bir teori ortaya atlmfl ise de daha sonra bundan vazgeilmifltir. Zaman zaman aflrya gidilmifl olsa bile Trk Dili Tetkik Cemiyetinin
(1936dan sonra Trk Dil Kurumunun) abalaryla dilimiz z benliine, gzelliine ve retkenliine kavuflma yolunda ilerlemektedir. Artk Trkenin bilim ve sa-
nat dili olarak kendini kantlamas alflmalar yaplmaldr. Atatrk fl Bankasnda

bulunan parasndan elde edilecek payn bir ksmn Trk Dil Kurumuna verilmesini vasiyet ederek bu konuya ne kadar nem verdiini gstermifltir.
TARH ALIfiMALARI
nsanolunun var oluflu ile bafllayan ve insann rettii her fleyi inceleme alan iine alan tarih; bireyi, toplumu ve devleti yakndan ilgilendiren bilim dallarnn baflnda gelir. nsanlarn meraklarn gidermek, bilgilerini artrmak, ortaya att iddialarn kantlamak ya da benimsetmek, gelecek hakknda yorum yapmak, gemiflten ders alarak ayn yanlglara dflmemek iin ilk baflvuraca yer tarihtir. Bireylerden oluflan toplumlar iin ise tarih toplumsal bellektir. Her siyasal rgtlenmenin, bu rgtlenmede yaflanan deiflim ve dnflmlerin aynas da tarihtir.
nsanlar, iinde yaflad toplumu, yurttafl olduu devleti ne kadar iyi tanrsa
onu korumasn da bilir. Bunun anahtarn da bize tarih bilimi verir. O nedenle bamszlna kavuflan her ulus kendi tarihini oluflturmaya ve toplumunda tarih bilinci yaratmaya alflr. Tarihin konusu yaflanmfllklar olduu iin her fley somuttur. Bunlar gsterenler ise belge adn verdiimiz yaflanmfllklardan kalan izlerdir.
Bunlar yazl olabilecei gibi yazsz da olabilir. nemli olan tarihinin belgelerin
izdii dorultuda hareket etmesidir. Mustafa Kemal Atatrkn dedii gibi yazan
yapana sadk kalmaz ise deiflmeyen hakikatler insanl flaflrtc bir mahiyet alabilir. Bu nedenle tarihinin grevi insanlar flaflrtmak deil yaflanmfllklarn gnmze aktarlmasna yardmc olmaktr.
Dnyann en eski uluslarndan biri olan ve dnya tarihinde derin izler brakan
Trkler ne yazk ki yaptklar tarihi yeterince yazamamfllardr. adafl tarihilik
cumhuriyetin ilanndan sonra lkemize gelmifltir. Zira Osmanl mparatorluunun
kuruluflundan Tanzimat dnemine kadar lkede egemen olan tarih anlayfl mmet
anlayflna dayanyordu. Bu nedenle de slam tarihi esas alnyordu. Ancak Trklerin slamiyet ncesine ait yaflamndan, rettiklerinden, Trklerin slamln yaylmasnda oynad rollerden neredeyse hi bahsedilmiyordu. Tanzimat dneminde
ykselen bir deer olan eflitlik fikri erevesinde bir devlet tarihi anlayfl dodu.
Bu anlayflta da belirleyici olan devlet Osmanl Devleti idi. Devletin paralanmasn nlemek iin gelifltirilen bu anlayfl daha ok yeni alan okullarda retilmeye
alfllyordu. Bu tarih anlayflnda da Osmanl ncesi Trklerden sz edilmiyordu.
1789 Fransz htilali milliyetilik rzgrn estirmeye bafllamflt. Milliyetilik akm gnden gne ykselen bir deer oldu. Bu deer ayn zamanda mill tarih anlayfln da beraberinde getirdi. eflitli nedenlerle Osmanl mparatorluu klrken
Osmanl aydn devletin varln srdrebilmesi iin mill tarih anlayflnn zorunlu
olduunu anlad. Ancak bu konuda yeterli donanma sahip deildi. O nedenle de
Batl eserlerden yaptklar evirilerden teye gidemiyorlard. Oysa yzyllardan
beri slam dnyasnn etkisi altnda kalan Hristiyan dnyas Trkler hakknda nyarglarla dolu idi. Onlara gre Trkler savaflmaktan baflka bir fley bilmeyen kan
dkc, uygarlk dflman, gebe bir topluluktu. Dolaysyla da uygar dnyada
Trklerin yeri yoktu. Kuflkusuz bu genel kannn dflnda Batda Trk dili, Trk
edebiyat, Trk tarihi zerine yaplan alflmalardan olumlu sonular karanlar da
vard. flte eflitli flekilde Baty tanyan Osmanl aydnnn kendini savunmak amacyla bafllatt mill tarih anlayfl giderek glendi. zellikle 1908de meflrutiyetin
yeniden ilanndan sonraki geliflmeler bu anlayfl daha da pekifltirdi. Nitekim adafl tarih arafltrmalar yapmak iin Tarih-i Osmani Encmeni ad altnda bir kurum oluflturuldu, bununla da yetinilmeyerek yaplan arafltrmalar okuyucularla
87
88
paylaflmak zere bir de dergi karld. Tarih alflmalarnda esas olan malzemelerin nasl deerlendirilecei, kaynaklarn nasl kullanlaca gibi konular ele alnd.
adafl tarihilie adm atld. Ancak lkenin hzla savafla srklenmesi bu alflmann da baflarszlkla noktalanmasna yol at.
Birinci Dnya Savafl sonunda Osmanl topraklar iflgal edilirken deta iflgalci
gler tarihle hesaplaflyorlard. flgallerine meflruiyet kazandrmak iin tarihi kullanyorlard. Trkleri geldikleri yerlere srmeyi amalyorlard. Ancak Mustafa Kemal Paflann ortaya karak Trk milletinin kaderini milletle birlikte izmeye kalkmas yaplan hesaplar bozdu. rencilik yllarndan beri tarihe ayr bir nem veren Mustafa Kemal Pafla, Trklerin tarihteki rollerini ok iyi zmsemiflti. Elde ettii tarih bilinciyle birlikte yenilmifl, moral knts iine dflmfl, gcn kaybetmifl bir milleti tabandan bafllayarak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri iinde rgtleyip ya istiklal ya lm parolas ile ayaa kaldrmfl ve verdii stiklal Savafl ile
Misak- Mill snrlar iinde niter, mill ve tam bamsz bir devlet kurmufltur.
Yeni devlet, millet hkimiyetine dayand iin devletin flekillenmesinde mill
unsurlar belirleyici olmufltur. Atatrkn milliyetilik anlayflnda tarih nemli bir
yer tutmufltur. Milletleri oluflturan zengin bir hatra mirasna sahip olma tarihten
baflka bir fley deildi. Byk iflleri byk milletler yapar, eer bir millet byk ise
kendisini tanmakla daha byk olur diyen Atatrk, milletini tanmak ve tantmak
iin tarih alflmalarna byk bir nem vermifltir. Mill Mcadele dneminde mecliste ve meclis dflnda yapt konuflmalarda sk sk tarihten rnekler vermifltir. Nitekim
stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi 1923te kendisine Fahri Profesrlk unvan
verdiinde bunun tarih alannda olmasndan mutlu olduunu ifade etmifltir.
Fotoraf 3.2
Atatrk,
ktphanesinde
alflrken
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
Yeni Trkiye Devleti kurulufl srecini tamamlarken a yakalamak iin devlet

ve toplum yaflamnda byk dnflmler yaparak dnya devletleri arasnda saygn
bir yer kazanrken; Franszca yazlan bir ders kitabnda Trklerin sar rktan ikinci
snf (secondaire) bir millet olarak gsterilmesi tarih alflmalarnn fitilini atefllemifltir. alflmalar nce Trk Oca ats altnda srdrlmfltr. 23 Nisan 1930da toplanan 6. Kurultayda Afet nan Trklerin Medeni Vasf bafllkl bir bildiri sunmufl-
89
tur. Kongrede Trk tarih ve uygarln bilimsel olarak incelemek zere bir heyetin oluflturulmas kararlafltrlmfltr. Bu heyetin abalaryla Trk Tarihinin Ana Hatlar adl bir eser hazrlanmfltr. 10 Nisan 1931de Trk Oca kapatlnca Atatrkn
koruyucu baflkanl altnda devletten bamsz tarih arafltrmalar yapmak amacyla Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmufltur (15 Nisan 1931). Bu cemiyet 1935te
Trkedeki sadeleflmeye paralel olarak Trk Tarih Kurumu adn alacaktr. Atatrk, Trk Tarih Tetkik Cemiyeti Baflkan Tevfik Bykloluna yazd bir mektupta; Tarih yazmak iin tutulan yolun mantki ve bilhassa ilm olmas flarttr. Bu mnasebetle yksek heyetinizin reisi bulunan zatalinize hatrlatrm ki yeni dnya
ufuklarna aacanz yeni tarih semasnda dikkatli olunuz. Smmetedarik (alelacele) bir eser vcuda getirerek ferdasnda ndim (ertesinde piflman) olmaktansa
hibir eser vcuda getirmemek evldr (daha iyidir) diyerek tarih yazacaklara yol
gstermifltir.
Atatrkn tarih alflmalarnda ncelikle aydnlatlmasn istedii konular flyle sralamak mmkndr.
Trkiyenin en eski ve yerli halk kimdir?
Trkiyede ilk medeniyet nerede ve kimler tarafndan kurulmufltur?
Trklerin Dnya tarihindeki ve uygarlk tarihindeki yeri nedir?
Trklerin slam tarihindeki yeri nedir?
Trklerin Anadoluda bir afliretten bir devlet kurmalar efsanedir, bunun gerek aklamas nedir?
Bu sorularn yantlanmas iin yaplan alflmalar daha sonralar birok tartflmaya neden olan Trk Tarih Tezini dourmufltur. Bu tezi tartflmak zere lkedeki
tm tarihilerin katlm ile 2-11 Temmuz 1932de ilk tarih kongresi toplanmfltr.
retmenlerin, bilim adamlarnn katld bu toplantda katlmclar grfllerini
aklamfllardr. Bylece lkedeki tarih alflmalar yeni bir ivme kazanmfltr. Yaplan alflmalarda Trklerin sar rktan deil beyaz rktan olduu, Trk tarihinin sadece Osmanllarla snrl olmad, Osmanl ncelerine kadar uzand, Trklerin
uygarlk ykclar deil uygarlk taflyclar olduu, gittikleri yerlere kendi uygarlklarn da gtrdkleri, dnya uygarlna katkda bulunduklar, baflta Anadolu ve
Irak olmak zere birok blgede uygarlk kuran ilk milletlerin Trkler olduu,
Anadoluda yaflayan Trklerin Orta Asyadan geldikleri ve eski kltr yaratclaryla ayn zellikleri tafldklar grfl kabul edilmifltir.
Bu dflnceler 1937de toplanan Uluslararas Tarih Kongresinde de tartfllmfltr. Bu grfllerin benimsenmesinde Batllarn Trkleri kmseyici, aflalayc,
lkenin iflgal edilmesinin yaratt tepkisel tavr etkili olmufltur. O yllarda yaplan
bilimsel alflmalarda elde edilen veriler de bu grfllerin benimsenmesini desteklemifltir. O dnemin esprisine ve bilimsel verilerine uygun olarak oluflturulan Tarih Tezi zaman iinde gerekli dzeltmeler yaplarak Trkiyede adafl tarihiliin
itici gc olmufltur. Maziye hkim olamayan bir millet istikbale de hkim olamaz
dflncesinden hareket edilerek, tarih alflmalar bamszlk savaflnn kltrel
alandaki srdrlmesi olarak grlmfltr.
Son on yl savafl meydanlarnda gemifl, idari ve siyasi alanda byk
yaflamfl
SIRAdeiflimler
SZDE
bir toplumda ekonomik, sosyal sahada pek ok problemlerin zmleriyle urafllrken
devlet baflkan mesaisinin ounu neden Trk ve Trkiye tarihinin kkenlerini arafltrmaD fi N E L M
ya ayrmfl olabilir? Tartflnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
90
Tarih, gemifle snma arac deildir. nsanln yaratt deerleri ortaya kararak adafl uygarla ulaflma ve barfl iinde yaflamann yollarn gsteren bir
aratr. Atatrk Byk devlet kuran ecdadmz byk ve flmull medeniyetlere
de sahip olmufltur. Bunu aramak tetkik etmek Trkle ve cihana bildirmek bir
bortur. Trk ocuu ecdadn tandka daha byk ifller yapmak iin kendinde
kuvvet bulacaktr szleriyle bu konuya verdii nemi dile getirmifltir. Atatrk vefat etmeden nce hazrlad vasiyetnamesinde fl Bankasndaki hissesinden elde
edilecek gelirin bir blmn tarih alflmalarnda kullanmak zere Trk Tarih Kurumuna brakmfltr. Kuruluflunun 80. ylnda Dil ve Tarih Kurumlar, Trk dili ve
Trk tarihinin her dnemine ait 1000den fazla ilm yaynlar ile lkemizin kltr
ve eitim hayatna katk salamaya devam etmektedir.
KLTR ALIfiMALARI
Her milletin kendine zg bir yaflam biimi, davranfl kalplar vardr. Zaman ilerledike bunlarn bazlar eskiyerek braklr bazlarna da yeni eklemeler yaplarak
kuflaktan kuflaa srdrlr. flte farknda olmadan gemiflten alp gelecek kuflaklara tafldmz maddi ve manevi deerler, davranfl kalplar, yaflam biimi bizim
kltrmz oluflturur.
Toplumlar kimi zaman farknda olmadan kimi zaman da nderlerinin abasyla kltr deiflimleri yaflarlar. zellikle devrim geiren milletlerde zoraki kltrel
dnflm ska grlr. Trkler Orta Asyadan eflitli corafyalara dalrken kendi kltrlerini de birlikte taflmfllardr. Ancak gittikleri evrede gl bir kltrle
karfllafltklarnda zamanla onun iinde asimile olmufllardr. Kendilerinin gl olduklar yerlerde ise kendi kltrlerini srdrmfllerdir. Trkler, slamiyeti kabul
edince slam kltr evresine girmifller ve byk Seluklu kltrn yaratmfllardr. Onu Osmanl kltr izlemifltir. Cumhuriyet dneminde ise byk bir dnflm yaflanmfltr. nk yeni devletin kurucu kadrosu devleti mill temeller zerine infla etmeyi tasarlamfllardr. Bu nedenle de Trkiye Cumhuriyetinin temeli
kltrdr diyerek yeni devletin oluflumunda kltr gesine byk bir yer vermifllerdir.
Atatrke gre kltr; bir insan toplumunun devlet hayatnda, dfln hayatnda yani bilimde, gzel sanatlarda, ekonomik hayatta, yani tarmda ticarette, kara,
deniz ve hava taflmaclnda yapabildii fleylerin bileflkesiydi. Kltr zeminle
orantldr, o zemin milletin karakteridir. yle ise milletin karakterini ortaya karacak alflmalar yapmak gerekiyordu. Eski dnemin hurafelerinden, zelliklerimizle hi de iliflkisi olmayan yabanc fikirlerden, Doudan ve Batdan gelebilen
btn etkilerden tamamen uzak, mill bir kltr ile karakterimizi ortaya koyabilir
ve a yakalayabilirdik. Mill dehamzn tam geliflmesi ancak byle bir kltr ile
temin olunabilirdi. Atatrk milleti de kltre dayal olarak tanmlamfl ve bir kltrden olan insanlardan oluflan toplulua millet denir demiflti. Mill bamszlk ile
mill kltr efl olarak grmfl, binbir emekle kazanlan mill bamszln korunmas ve srdrlebilmesi iin ;ulusal kltrmz adafl uygarlk dzeyinin stne karma idealini Trk Milletine bir miras olarak brakmfltr. Kendi kuflann
yapmas gerekenleri saptamfl ve bunlar birer birer uygulama alanna koymufltu.
dil, tarih ve gzel sanatlar alannda yaplan alflmalarla mill kltrn arafltrlmas, incelenmesi, retilmesi ve korunmas adafllafltrlmas mmkn olabilmifltir.
Mill kltr arafltrmak, incelemek ve gelecek kuflaklara aktarmak zere Halkevleri almfl, Dil Kurumu, Tarih Kurumu, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi gibi bilim
ve kltr kurumlar oluflturulmufltur.
GZEL SANATLARDAK GELfiMELER

Resim
nsann i dnyasnn dfla vurumunu yanstan sanat; insanla bafllamfltr. nsan hayal ettiini resimle, mzikle, yazyla ortaya koyar ve kendinden sonrakilere brakr. nsann sanata karfl duyarll onu dier canllardan ayran belki de en nemli gedir. O nedenle de insanlar yaflad evreye gre deiflik sanatlarla uraflmfllar, deiflik sanat rnleri retmifllerdir. Atatrke gre sanat gzelliin ifadesidir.
Bu ifade szle olur ise fliir, name ile olursa musiki, resim ile olursa ressamlk, oyma ile olursa heykeltrafllk, bina ile olursa mimarlk olur. Bilinen o ki insanlarn
en ok rettii sanat rn fliirdir. Yerleflik hayata getikten sonra dier sanat
rnleri de ortaya kmfltr.
Hunlar, Gk Trkler ve Uygurlar dneminde Trklerin resim yapt arkeolojik
kazlarda ortaya karlmfltr. Ancak Trkler slamiyeti kabul ettikten sonra
Kurann ve baz hadislerin yanlfl yorumlanmas nedeniyle gzel sanatlarn baz
alanlarnda duraksamalar yaflanmfltr. Bu nedenle de uzun sre resim ve heykel
yaplmamfltr. Oysa Fatih Sultan Mehmet, talyadan Gentile Belliniyi getirterek
kendi portresini yaptrmfltr. Bellini gnlk yaflama iliflkin de tablolar yapmfltr.
Ancak bu srdrlmemifl Fatihin lm ile alflmalar durmufltur. Minyatr sanatna nem verilmifl ve bu sanat gelifltirilmifltir. 1773te alan Mhendishane-i Bahrii
Hmayunda, daha sonra alan Mhendishane-i Berri-i Hmayunda resme yer verilmesi bir dnm noktas olmufltur. III.Selimin kz kardefli Hatice Sultan saray
sslemek iin Almanyadan ressam getirtmifltir. II.Mahmut devlet dairelerine kendi
resmini astrmfltr. 1883te Sanayi Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Akademisi) almfltr. Mhendishane ve Harbiyeden asker ressamlar yetiflmifltir. Yurt dflna resim
renimi grmek iin renci gnderilmifltir. all brahim, Hikmet Onat, Feyhaman Duran gibi ressamlar yetiflmifltir. Son Halife Abdlmecitin resimle uraflt
hatta kzn model olarak kulland da bilinmektedir. Mustafa Kemal Pafla 22 Ocak
1923te Bursa fiark Sinemasnda yapt konuflmada Bir millet ki resim yapmaz,
bir millet ki heykel yapmaz, bir millet ki fennin icabettii fleyleri yapmaz, itiraf etmeli ki o milletin tariki terakkide (ilerlemede) yeri yoktur diyerek toplumlarn ilerlemesinde sanatn yerini belirtmifltir. flte bu dflnceyle cumhuriyetten sonra gzel sanatlarn geliflmesine Atatrk byk bir destek vermifltir. Laikliin benimsenmesiyle sanatlar snrlayan baz alglar ortadan kaldrmfl, ilk ve ortaretim
programlarna resim dersi konmufl, resim retmeni yetifltirmek zere Gazi Eitim
Enstits almfl (1926), Sanayi Nefise Mektebi Gzel Sanatlar Akademisine dnfltrlerek mimarlk ve heykelcilik blmleri eklenmifltir. Sanatlar teflvik edilmifl, sergiler almfl, sergilerden eserler alnarak sanatlara yardm edilmifltir. Devletin eflitli kurumlar sanatlara resim smarlamfl ancak ieriine karflmamfltr.
Sanatlar Mill Mcadeleyi, yaplan devrimleri konu alan eflitli resimler yapmfllar, 1933te Ankara Halkevinde Onuncu Yl nklap Sergisi amfllardr. Ayn yl kurulan D grubu, resim sanatna yenilik getirmek zere sergiler yannda sanat tartflmalarn da bafllatmfllardr. Sanatla ilgili konferanslar verilmifl gazetelerde dergilerde yazlar yazlmfl elefltiriler yaplmfltr.
Heykel
Osmanl mparatorluu dneminde heykelcilik geliflmemiflti. Her ne kadar Abdlaziz kendi heykelini yaptrmfl ise de ondan sonrakiler bu ifli srdrmemifllerdir.
91
92
Daha 1923te Dnyada geliflmifl ve geliflmek isteyen milletlerin heykel yapmalarn

ve heykeltrafl yetifltirmelerini isteyen Mustafa Kemal Atatrk; Mnevver ve dindar
olan milletimiz, ilerlemenin nedenlerinden biri olan heykeltrafll azami derecede
ilerletecek ve memleketimizin her kflesi ecdadmzn ve bundan sonra yetiflecek
evlatlarmzn hatratn gzel heykellerle dnyaya ilan edecektir diyerek gelecek
cumhuriyet kuflaklarna mesaj vermifltir. Nitekim O Sinann heykelini yapnz diyerek ilk direktifini de vermifltir. Baflta stanbul ve Ankara olmak zere lkenin
drt bir yan heykellerle sslenmifltir. Avusturyal Krippel tarafndan yaplan Atatrkn ilk heykeli 1926da Sarayburnuna konmufltur.
Mzecilik
Kltr deifliminin baflarya ulaflmas iin kltrel deerlerin bilinmesi, tannmas
ve korunmas gerekiyordu. zellikle Anadolu gibi eflitli kltrlerin kalntlarnn
olduu bir corafyada taflnr ve taflnmaz kltrel deerlerin korunmas daha da
nem kazanyordu. Osmanl mparatorluu dneminde stanbul Arkeoloji Mzesi,
Trk slam Eserleri Mzesi kurulmufltu. 23 Nisan 1920de Trkiye Byk Millet
Meclisi aldnda oluflan ilk hkmet eski eserlerin derlenmesi ve korunmas iin
Eski Eserler Mdrlnn kurulmasn programna almflt. Mill Mcadelenin askeri safhas bittikten sonra Maarif Vekili smail Safa Bey 6 Kasm 1922de bir genelge yaynlayarak arkeolojik ve etnorafik eserlerin korunmas iin mzeler almasnn gerekliliini bildirmifltir. Bu genelge zerine eflitli yerlerde mzeler almaya bafllanmfltr. 1924 ylnda Topkap Sarayn baz blmleri mzeye dnfltrlmfl, 1925te Mill Saraylar idaresi kurulmufltur. 1925te Ankarada Etnografya Mzesinin temeli atlmfltr. 1927de Konya Mevlana Mzesi almfltr. 1934 ylnda
bakanlar kurulu kararyla Ayasofya mze haline getirilmifl ve 1937de Dolmabahe
Sarayndaki Veliahd Dairesi, Resim ve Heykel Mzesine dnfltrlmfltr.
1931 ylnda Atatrkn kt bir yurt gezisinde Baflbakan smet Paflaya yazd telgrafta Trk kltrnn baflyapt niteliindeki eserlerin onarlmasn, ordunun
kullanmnda olanlarn boflaltlmasn, mzelerde bulunan eserlerin envanterlerinin
karlmasn, yurt dflna gnderilen renciler arasnda arkeoloji dalnda eitim
alacaklara da yer verilmesini istemesi kltrel deerlere verdii nemi gstermektedir.
Mzik
Mzik, kiflinin dflncelerini sesle anlatmasdr. Bu nedenle de evrenseldir. nsanln var olufluyla birlikte bafllamfltr. Mzik tek sesli ve ok sesli olarak ikiye ayrlr. Bunun yannda enstrmantal ve szl olarak ta ayrlabilir. Genellikle halk mzii olarak bilinen Trk mziinin tarihi Orta Asyaya dayanmaktadr. Osmanl mparatorluu dneminde mehter mziine nem verilmifl ancak yenieri ocann
kapatlmasyla mehterhane de kapatlmfltr. II. Mahmut onun yerine Mzka-i Hmayun ad altnda bir asker bando kurdurmufltur. Abdlmecit dneminde sarayda konserler verilmeye bafllanmfltr. ocuklar iin mzik eitimi Darlbedayiinin
almas ile bafllamfl onu Darlelhan izlemifltir. Musiki ile alakas olmayan mahlukat insan deildir diyen Atatrk musikinin gelifltirilmesine de byk bir nem
vermifltir. Zira Atatrk Gzel sanatlarn hepsinde ulus genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim. Bu yaplmaktadr. Ancak bunda en abuk en nde
gtrlmesi gerekli olan Trk musikisidir. Bir ulusun yeni deiflikliinde l,
musikide deifliklii alabilmesi, kavrayabilmesidir diyerek yaplan devrimleri
lmek istemifltir.
93
Cumhuriyet dneminde okullara mzik dersi konunca bu dersi retecek retmenleri yetifltirmek zere 1924te Musiki Muallim Mektebi almfltr. Darlelhan
da konservatuara dnfltrlmfltr. 1926 ve 1929 yllar arasnda lkenin eflitli
yerlerinden halk ezgileri derlenmifltir. 1934te Ankarada bir mzik kongresi toplanmfl ve mzik eitiminin daha verimli hle nasl getirilecei tartfllmfltr. Ankarada bir konservatuarn almas kararlafltrlmfltr. Atatrk, Bugn dinlettirilmek
istenilen musiki yz aartacak derecede olmaktan uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz.
Ulusal ince duygular, dflnceleri anlatan; yksek deyiflleri, syleyiflleri toplamak,
onlar bir gn nce, genel son musiki kurallarna gre ifllemekSIRA
gerektir
SZDE szleriyle
yaplmas gerekenleri ifade etmifltir. Musiki Muallim Mektebi, Mill Musiki ve Temsil Akademisine dnfltrlmfl daha sonra da bu ad Ankara Konservatuar olarak
D fi N E L M
deifltirilmifltir. ok sesli mzik konusunda Batl mzik adamlarnn
bilgi ve birikimlerinden istifade etmek gerekli grlmfltr. Bu amala 1935te Paul Hindemith
U
S O Redilmifltir.
Ankaraya arlmfl ve onun grflleri dorultusunda hareket
Carl
Ebertin Mdrle atanmasndan sonra konservatuar kuruluflunu tamamlamfltr.
Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Necil Kazm Akses, Cemal Reflit Rey gibi ok sesDKKAT
li mzik alannda batda eitim gren kifliler konservatuarda grev alarak Trk
genlerinin yetiflmelerine katkda bulunmufllardr. Macar Besteci Bela Bartok ile
SIRA SZDE
Adnan Saygun Anadoluda taramalar yaparak halk arasnda yaflayan
eflitli eserleri derlemifllerdir. Mzka-i Hmayun Ankaraya getirtilerek nce Cumhurbaflkanl
Musiki Heyeti daha sonra da(1933te) Cumhurbaflkan Filarmoni
Orkestras olarak
AMALARIMIZ
adlandrlmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Atatrk dnemindeki sosyal ve kltrel alflmalar ayrntl bir flekilde

K okumak
T A P isterseniz
Seda Bayndr Uluskan tarafndan kaleme alnan Atatrkn Sosyal ve Kltrel Politikalar, Atatrk Arafltrma Merkezi yayn, Ankara 2010 adl kitaba mracaat edebilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Fotoraf 3.4
Sanata ve
sanatya byk
deer veren
N Atatrk
TERNET
balkan konferans
katlmclarnn
dans gsterisinde
sanatlar ile el ele.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
94
Opera, Bale, Tiyatro ve Sinema

Opera ve balenin lkemizde yer almasnda Atatrkn kiflisel abalar etkili olmufltur. Daha Sofyada Ataflemiliter iken izledii Carmen (Karmen) operasndan etkilenen Atatrk, Operann Trk kltr yaflamna girmesinde de nc olmufltur. Cumhuriyetin ilanndan sonra bir devlet konservatuarnn kurulmas kararlafltrlmfltr.
Konservatuarda sadece mzik eitimi verilmemifl opera, bale ve tiyatro eitimi de
verilmifltir. lk mill opera denemesi ran fiah Rza fiah Pehlevinin Trkiyeyi ziyareti zerine, 1934te Librettosu (metni) Mnir Hayri Egeli tarafndan yazlan, bestesi Adnan Saygun tarafndan yaplan zsoy Operas olmufltur.
Trk toplumunun yaflamnda kukla, karagz ve ortaoyunu XIX. yzyl ortalarna kadar belirleyicidir. Ayn dnemde Bat tiyatrosu da toplumun yaflamna girmifltir. Trklerle i ie yaflayan Ermeniler tiyatro oyunlarna nem vermifllerdir. Kendi
milletleri yannda Trkler iin de Trke eserler sahneye koymufllardr. Gll
Agopa Osmanl Tiyatrosu oluflturma yetkisi verilmifltir. Trk erkekleri burada sahneye kmaya bafllamfllardr. Abdlmecit ve II.Abdlhamid gibi padiflahlar da
oturduklar sarayda tiyatro yaptrmfltr. Saray tiyatrolarnda yabanc tiyatro gruplar gsterilerini yaparken yerli temsillerde kadn roln ya Mslman olmayan kesimlerin kzlar ya da kadn klna sokulmufl zenne ad verilen kifliler slenmiflti.
1914te kurulan ancak gsterilere 1916da bafllayan Darlbedayide Afife Jale adl
Trk kz ilk kez rol almfltr. Balkan, Birinci Dnya ve Kurtulufl Savafl srasnda
halkn bozulan moralini dzeltmek ve bz muhta kesimlere yardm etmek iin tiyatrolar dzenlenmifltir. 1923te zmirde temsil veren Darlbedayide Bedia Muvahhitin rol almasn Mustafa Kemal Pafla da desteklemifl ve Darlbedayi bu
memleketin sanat hayatnda ok sevimli ve ok sevilen bir iektir. Trk hanmlarnn katlmasyla bu iek daha serpilecek, daha sevimli bir hle gelecektir diyerek kadnlarn da rol almas gerektiini aka belirtmifltir. Darlbedayinin baflna
1927de Muhsin Erturulun getirilmesi Trk tiyatro tarihinde bir dnm noktas olmufl, basit komedi trleri yerine Shakespeare, Moliere, Tolstoy, Schiller, Musahipzade Celal, Halit Fahri, Faruk Nafiz gibi yabanc ve yerli tannmfl yazarlarn eserleri sahneye konulmufltur. Sanatlar yurt iinde ve yurt dflnda turnelere karak
Trk sanatlarn yeteneklerini sergilemifllerdir. Darlbedayi 1934te fiehir Tiyatrosu adn alarak Trk kltrnn geliflmesine kaynaklk eden bir kurum hline gelmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Trkiyede vatandafllarn
byk ounluunun gzel sanatlar etkinliklerine yeterince ilgi
SIRA SZDE
gstermedikleri gnmzde bile popler bir kltrel tartflma konusudur. Atatrkn
cumhuriyetin kurulmasndan itibaren bafllayarak gzel sanatlarn her dalyla ilgilenmesiD fi N Eteflvik
L M etmeye alflmasnn sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
nin, geliflmelerini
Bu dnemde
da kltrel geliflmede nemli bir ara olmufltur. XIX. yzS O R sinema
U
yln sonlarnda Avrupada doan sinema ayn dnemde Osmanl sarayna da girmifltir. lk sinema salonu stanbulda 1908de almfltr. 1914te film ekimleri baflDKKAT
lamfltr. Ardndan Ordu Sinema Dairesi kurulmufltur. Birinci Dnya Savafl ve Kurtulufl Savafl srecinde dar bte ve kstl olanaklara ramen baz filimler ekilmiflSIRA SZDE
tir. Cumhuriyet
dneminde ise Muhsin Erturulun pek Film adna alflmas Trk
sinemas iin bir dneme olmufltur. Mustafa Kemal Pafla sinema ile yakndan ilgilenmifl ve Sinema yle bir kefliftir ki bir gn gelecek barutun, elektriin ve ktalaAMALARIMIZ
rn keflfinden ok dnya medeniyetinin vehesini deifltirecei grlecektir. Sine-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
ma dnyann en uzak kflelerinde oturan insanlarn birbirlerini sevmelerini, tanmalarn temin edecektir... sinemaya layk olduu ehemmiyeti vermeliyiz demifltir. Atatrk ekilecek bir film iin poz da vermifltir. Cumhuriyetin ilk yllarnda sinema, elencenin yannda bir eitim arac olarak grlmfltr. Bu nedenle de
Cumhuriyet Halk Partisine bal bir kurum olan halkevlerinde eflitli filmler gsterilmesi iin makineler, filmler alnmfl, halk bir yandan elendirilirken dier yandan
da bilinlendirilmeye, gzel sanatlardan ald zevk ykseltilmeye alfllmfltr.
Sovyet sinemaclarndan da yararlanlmfl ve 1934te Trkiyenin kalbi Ankara adl film Sovyetler Birlii sinemaclarnca ekilmifltir. Bunun yannda Trk nklabnda Terakki Hamleleri adl bir film daha ekilmifl ve resm gnlerde halka izlettirilmifltir. Gnmzde Trk sinemas snrlar aflmfl ve eflitli uluslararas yarflmalarda derece alacak bir dzeye ulaflmfltr.
95
96
zet
N
A M A
Atatrk lkelerinin nasl bir geliflim sreci geirdiini, nasl tartflldn ve hangi ihtiyalar karfllamak iin formle edildiini izah edebilecek
Atatrk lkeleri asrlardr Trk milletinin iradesini ele almak ve kendi kendisinin efendisi olmak
yolunda geirdii aflamalarn yirminci yzyln
ikinci eyreinde hayata geirilmifl ve sistemlefltirilmifl fleklidir. Yakn tarihimize bakacak olursak; 1700l yllardan itibaren asker arlkl bafllayan ve dier sahalara yaylan reform hareketleri deiflik aflamalar kaydetmifltir. Bunlarda cumhuriyetin ilan ve sonrasndaki esaslar dile getirilmemifltir. Eksiklii dile getirilip tartfllan hususlar da hayata geirilememifltir. Bu sre 1808deki Sened-i ttifak, 1839 Tanzimat Ferman, 1856
Islahat Ferman, 1876 Meflrutiyet idaresi ile halkn ynetime katlmn adm adm gelifltiren bir
tarz ortaya koymufltur. Ancak Kanun-i Esasi ve
Meflrutiyet monarfliyi snrlandran, halkn ynetime katlmn artran, demokrasi alannda nemli olan bu geliflmelerin hibirisi millet egemenliini ve dolaysyla Cumhuriyeti amalamamfltr.
Cumhuriyeti dier ilkelerin de ortaya kmasna
imkn veren tarz dolaysyla rnek olarak grebiliriz.
Cumhuriyet tartflmalar 1860l yllarda grlse
de cumhuriyeti amalayan ciddi yaklaflmlar Mill
Mcadele yllarnda ortaya kmfltr. Nitekim
Amasya Tamiminde Milletin istikllini yine milletin azim ve kararnn kurtaraca ifade edilmifl;
Erzurum Kongresinde mill iradeyi hkim klmak esastr karar alnmfl; mill iradenin gereklilii zerinde milletlerin kendi geleceklerini bizzat tayin ettii bu tarih devirde, merkez
hkmetimizin de mill iradeye tbi olmas zaruridir... vurgusu yaplarak millet egemenlii esas
kabul edilmifltir. Nitekim Sivas Kongresinde de
benzeri kararlar alnmfltr. 23 Nisan 1920de
TBMMnin almas mill egemenlik ve cumhuriyet ynnde nemli bir admdr. Aslnda TBMM
dzeni ad konulmamfl bir cumhuriyetti. Cumhuriyetin ilanna iliflkin TBMM grflmelerinde
Milletvekili Abdurrahman fieref Bey, bunu flyle
ifade etmifltir: Hkmet fleklinin tadadna lzum yok. Hkimiyet kaytsz flartsz milletindir
dedikten sonra kime sorarsanz sorunuz, bu
cumhuriyettir. Doan ocuun addr. Ama bu

ad, bazlarna hofl gelmezmifl, varsn gelmesin.
Cumhuriyet, devlet flekli olarak egemenliin millete ait olmasn, hkmet flekli olarak seim ilkesini esas almfltr. Dier bir ifadeyle cumhuriyet ynetenlerin, ynetme yetkilerini ynetilenlerden belli sreler iin ald bir rejimdir. Bu nedenle cumhuriyetle egemenlik dflncesi arasnda yakn bir iliflki vardr. Atatrke gre egemenlik mutlaka millete ait olmaldr: Egemenlik millete ait olduunda cumhuriyetin laiklik, milliyetilik, halklk, inklaplk ve devletilik gibi dier ilkeler ile birlikte yaflamas, milleti hakim olarak yaflatmas da sz konusu olabilmifltir.
N
AM A
Atatrkn harf inklabn nasl gereklefltirdiini ve halkn eitim seviyesini ykseltmek iin at millet mekteplerinin katksn deerlendirebilecek
Trk dnyas 19. asrn ortalarndan itibaren maruz kald esaret ve smr durumundan kurtulmak iin eitimin fln btn vatandafllarna
ulafltrmann gerekliliini anlamflt. Bunun iin
de uygulad kulland retim sistemini ve kulland alfabeyi modernize etmeye alflt. Yazm
flekilleri zerinde denemeler yapld. Ancak Osmanl Devleti gibi ekonomik adan olmasa da
siyasi adan slam aleminin nderi konumunda
grnen bir merkezde bile okur yazar orann
%10 seviyesine karmak mmkn olmad. Birinci Dnya Savafl srasnda giriflilen denemeler de
savafl flartlarnda yarm kald. Atatrk, adafl uygarlk seviyesine ulaflmak iin en nemli vasta
olarak grd eitimi yaygnlafltrmak iin en
nemli adm Latin harfleri esasl Trk alfabesini
1928 ylnda hayata geirerek atmfltr. Yeni alfabenin uygulamaya konmas iin kademeli bir
yaklaflm nerilerek , befl hatta on befl yllk bir
geifl dnemi teklif edilmekteydi. Ancak Mustafa
Kemal Atatrk, halkn alflkanlklarn kendiliinden brakmayacan bildii iin deiflimin hzl
ve etkili olmas gerektiini biliyordu. Kanunun
karlmasndan itibaren bir yl iinde her kesimde yeni harflerin kullanmn salayacak flekilde
hareket edildi. Bu tercihin ne kadar isabetli olduu da ilk on yllk sre iinde anlaflld. Zira 1940
saymlarnda okur yazarlk orana kadn erkek ortalamasnda %20ler seviyesine ulaflmfltr. Bu hzl geliflmede Atatrkn toplumu kadn/erkek,
gen/yafll ayrm yapmadan bir btn olarak ele
alan yaklaflm belirleyici olmufltur.
Yeni harfleri halka retebilmek iin byk bir
okuma yazma seferberlii bafllatlmfltr. Normal
eitim yafln gemifl vatandafllarn da yeni alfabeyi, dolaysyla okuma yazmay renmek zere Millet Mektepleri ad verilen okullar almas
kararlafltrld. 11 Kasm 1928de Bakanlar Kurulunca onaylanan Millet Mektepleri Teflkilat Talimatnamesi 24 Kasm 1928de Resm Gazetede
yaymland. 1 Ocak 1929da da Millet Mektepleri
almaya bafllad. lk ylda 1.075.500 kifli bu okullara katlmfl ve 597.010u belge almfltr. Bu say
giderek artmfltr. Kapand 1936 ylna dek bu
okullardan 1.200.000 kifli mezun edilmifltir. Alfabe deiflimi srecinin bafllarnda kitap, gazete ve
dergi basmnda bir duraksama yaflanmfl ise de
bu duraksama devletin de desteiyle ksa srede
afllmfl ve bir canlanma grlmfltr. 1928 ile
1938 yllar arasn kapsayan 10 yllk srede
16.063 kitap baslmfltr.
N
A M A
Trk dilini gelifltirmek ve yabanc etkilerden arndrabilmek iin yaplan alflmalar aklayabilecek
Dil bir milletin kltrel ve siyasi varln devam
ettiren en nemli unsurdur. Tarih boyunca eflitli sebeplerle anayurtlarndan dnyann drt bir
yanna dalan Trklerin mill benliklerini korumak iin dillerini korumalar gerekliydi. Bu sebeple daha 13. asrda Karamanolu Mehmet Bey
divanda, derghta, barghta, mecliste, meydanda Trkeden baflka bir dilin kullanlmamasn
istemiflti. 1876 Anayasasnda devletin resm dilinin Trke olduu vurgulanmasna ramen Trke geliflmemiflti. Brokraside de kullanlan dil
Arapa ve Farsa karflm yapay bir dildi. Trke
halkn gnlk yaflamnda varln srdryordu.
Dolaysyla ynetenle ynetilenler birbirini kolaylkla anlayamyordu. Mustafa Kemal Pafla Trkiye Cumhuriyetini halka dayanarak kurduuna
gre halkn kulland Trkeye gereken destei
vermesi zamann ruhuna uygundu. Zira Trkiye
Cumhuriyeti milliyetilik ve halklk temeli zerine infla edilmiflti.
97
Trkiyede eitimi gelifltirmek, okur yazar orann arttrmak iin yaplan alflmalarda karfllafllan
zorluklardan birisi de dildeki Arapa, Farsa szck ve yazm kurallaryd. Asrlardr ayn corafyada, ayn dinin mensuplar olarak yaflamann
getirdii bir etkileflim ile Arapa ve Farsann kelime ve dil bilgisi kurallar da Trkeyi etkisi altna almflt. Medreselerde Arapa okutuluyordu.
Arapann yannda Farsa da Trkeyi bask altna almflt. Osmanl dnemi Trkesi Arapa,
Farsa ve Trkenin bir karflm hlindeydi.
Trke bilim ve sanat dili olmaktan uzaklaflmfl
ve ksrlaflmflt.
Osmanl mparatorluunun son dneminde dilin sadelefltirilmesi iin baz alflmalar yaplmfl
olsa da nemli bir geliflme kaydedilememiflti. Bu
konuda 1911de Selanikte karlmaya bafllayan
Gen Kalemler dergisi Trkesi bulunan szckleri kullanarak bu konuda yeni bir hareket bafllatmflt. Trkiye Byk Millet Meclisi toplanp
ilk hkmeti oluflturduu zaman dilin kamusunun (szlnn) yaplaca belirtilmiflti. Ancak
iinde bulunulan savafl durumu nedeniyle amaca ulafllamamflt. Mill his ile dil arasndaki ba
ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas, mill
hissin inkiflafnda (geliflmesinde) bafllca messirdir (etkendir). Trk dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil fluurla ifllensin. lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti dilini de yabanc dillerin boyunduruundan
kurtarmaldr diyen Mustafa Kemal Pafla 1930lu
yllarda bu konuya byk bir nem vermifltir.
Atatrke gre Trk demek dil demektir. Milliyetin en belirgin zelliklerinden biri dildir. Trk
milletindenim diyen insanlar her fleyden evvel
mutlaka Trke konuflmaldr. Trke konuflmayan bir insan Trk harsna (kltrne), toplumuna mensubiyetini iddia ederse buna inanmak
doru olmaz.
Atatrk, iflte bu dflncelerle 12 Temmuz 1932de
Trk Dil Kurumunu oluflturmufltur. Bu cemiyetin
alflmalaryla Trkeyi bask altna alan Arapa
ve Farsa szckler dilden temizlenmeye bafllanmfltr. Onlarn yerine Trke yeni szckler konmufltur. Bylece Trk aydn ile halk arasndaki
uurum kapatlmaya, ynetenler ile ynetilenlerin birbirlerini daha iyi anlamalar salanmaya
alfllmfltr. Halk arasnda konuflulan szckler
derlenerek Trkenin zenginlii ortaya karl-
98
mfl, Trkenin bilim ve sanat dili olmas iin abalar younlafltrlmfltr. Bu amala kongreler dzenlenmifltir. Trk dilinin dier dillere kaynaklk
ettiini savunan ve Gnefl Dil teorisi ad verilen
bir teori ortaya atlmfl ise de daha sonra bundan
vazgeilmifltir. Dil Kurumu vastasyla giriflilen
dilde sadelefltirme alflmalar bafllangcnda dilin
tabii geliflme srecine mdahale edilmifl olduu
iin ksa sre iinde bir anlama problemi ile karfllafllmfltr. Atatrkn Meclis konuflmalarnda
ve yazflmalarnda kullanarak destek verdii yeni
kelimelerle konuflma ve yazmadan 1936 ylnda
vazgeerek dili tabii geliflme seyrine braktn
biliyoruz. Trk Dil Kurumu hlen yabanc kkenli kelimelere karfl z Trke karfllklar retmekte ve yayn organlar vastasyla bunu toplumun kullanmna sunmaktadr. Toplumun benimsedii kelimelerin kullanm yaygnlaflmakta
ve kalc olmakta, benimsemedikleri ise kullanmdan dflmektedir. Son zamanlarda bilhassa
turizm ve ticaret sektrlerinde ticari kayglarla artan yabanc kelimeler ve isimlerin kullanmna
karfl da Trk Dil Kurumu Trkenin kullanmn
zendirecek alflmalar yapmaktadr. Atatrk fl
Bankasnda bulunan parasndan elde edilecek
payn bir ksmn Trk Dil Kurumuna verilmesini vasiyet ederek bu konuda ne kadar ileri grfll olduunu gstermifltir.
N
AM A
Trk tarihinin en eski devirlerine kadar modern

anlayflla arafltrlp yazlmasna verdii nemi
deerlendirebileceksiniz
Tarih, insanln yaratt deerleri ortaya kararak adafl uygarla ulaflma ve barfl iinde yaflamann yollarn gsteren bir aratr. Atatrk Byk devlet kuran ecdadmz byk ve flmull
medeniyetlere de sahip olmufltur. Bunu aramak
tetkik etmek Trkle ve cihana bildirmek bir
bortur. szleriyle Trkiye Cumhuriyeti nesillerine mill bilin iin doru kayna gstermifltir.
17. asrdan beri bat karflsnda srekli gerileyen
ve yirminci asrn baflnda Trk dnyasnn dier
yerlerindeki kardeflleri gibi smrge olmak tehlikesiyle yz yze gelen toplumda yaygnlaflan
mitsizlik, ylgnlk, karamsarlk duygusunun ortadan kaldrlmas bir mecburiyetti. Mill Mcadele gnlerinde bile devlet adam ve aydnlarn
nemli bir ksmnda Trk milletinin kendi gc
ile kurtulamayaca, kurtulsa bile bamsz yafla-
yamayaca endiflesi yaygnd. Amerikan, ngiliz

manda ve himayesi arayfllar bu sebeple ortaya
kmflt. Milletin kendisine gvenmesi, gelecee
gvenle bakabilmesi iin kendi tarihindeki byk baflarlarn hatrlanmas ve yeni nesillere aktarlmas gerekliydi.
Atatrkn Maziye hkim olamayan bir millet istikbale de hkim olamaz, Trk ocuu ecdadn tandka daha byk ifller yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr szleri bu gerein ifadeleri olarak, bamszlk savaflnn kltrel alanda srdrlmesinin de flifrelerini veriyordu.
Atatrk, Trk tarihini ilk devirlerinden itibaren
arafltrarak, dnya ve uygarlk tarihindeki yerini
tespit etmek, bunun yannda zerinde yaflanan
yurt olarak Anadolunun en eski ve yerli halklarnn katklarn ortaya koymak zere Trk Tarih
Kurumunu kurmufltur. Bu alflmalara hakim olan
dflnceler 1937de toplanan Uluslararas Tarih
Kongresinde tartfllmfltr. Bu grfllerin benimsenmesinde Batllarn Trkleri kmseyici, aflalayc, lkenin iflgal edilmesinin yaratt tepkisel tavr etkili olmufltur. O yllarda yaplan bilimsel alflmalarda elde edilen veriler de bu grfllerin benimsenmesini desteklemifltir. O dnemin
esprisine ve bilimsel verilerine uygun olarak oluflturulan Tarih Tezi zaman iinde gerekli dzeltmeler yaplarak Trkiyede adafl tarihiliin itici gc olmufltur. Yaplan alflmalar ile Trk tarihinin sadece Osmanllarla snrl olmad, Trklerin uygarlk ykclar deil uygarlk taflyclar
olduu, gittikleri yerlere kendi uygarlklarn da
gtrdkleri, dnya uygarlna katkda bulunduklar ortaya konmufltur.
99
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki tariflerden hangisi Cumhuriyet kavramnn ieriini tam olarak yanstmamaktadr?
a. Halk, ahali
b. Kamuya ait olan
c. Egemenliin kayna halk olan idare
d. Devlet baflkannn belli sre iin halk tarafndan
seilmesi
e. Demokrasi sistemiyle devlet fleklidir.
5. Cumhuriyet dneminde zel teflebbs desteklemek iin dflnlen Teflvik-i Sanayi kanunu hangi yl
karlmfltr.
a. 1913
b. 1923
c. 1927
d. 1928
e. 1930
2. Afladakilerden hangisi halklk ilkesinin hedeflerinden degildir?

a. Halkn refahnn arttrlmasna ve sosyal dzenin
korunmas
b. Sosyal gruplar arasnda ifl blm ve dayanflmay da esas almak
c. Snf mcadelesinin nlenmesi iin adaletli bir
gelir dalmn salanmas
d. Btn vatandafllarn karlarnn dengeli bir flekilde gzetilmesi
e. Vatandafllardan bir ksmnn menfaatlerini ne
karmak
6. Laikliin Trkiyede kuruluflunda nemli aflamalardan birini oluflturan Halifeliin kaldrlmas hangi tarihte gereklefltirilmifltir?
a. 1 Kasm 1922
b. 3 Mart 1924
c. 29 Ekim 1923
d. 13 Ekim 1923
e. 11 Ekim 1922
3. Cumhuriyetimizin dayana Trk toplumudur. Bu

toplumun fertleri ne kadar Trk kltryle dolu olursa,
o topluma dayanan cumhuriyette o kadar kuvvetli olur
ifadesi milliyetilik ilkesinin hangi zelliini ne karmaktadr?
a. Atatrkn millet tarifini
b. Atatrkn milliyetilikte kuvvete nem verdiini
c. Atatrkn milliyetilik anlayflnda esasn mill
kltr zerine yaplandrlmas gerektiini
d. Atatrkn Cumhuriyeti olduunu
e. Atatrkn rkla ynelmediini
4. Atatrkn Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye
halkna Trk Milleti denir. tarifi afladakilerden hangilerini iermez?
a. Atatrkn millet ile halk kavramlarn birlikte
kullandn
b. Ama birliine sahip olmay
c. Corafi birlie sahip olmay
d. Ortak gemifle sahip olmay
e. Cumhuriyetin kuruluflunu tek bir etnik unsura
maletmeyi
7. Trk Dili Tetkik Cemiyeti hangi tarihte kurulmufltur?

a. 12 Temmuz 1932
b. 1 Ocak 1929
c. 1 Kasm 1928
d. 15 Nisan 1931
e. 12 Austos 1930
8. Trk Tarihi Tedkik Cemiyeti hangi tarihte kurulmufltur?
a. 10 Nisan 1931
b. 23 Nisan 1930
c. 15 Nisan 1931
d. 11 Temmuz 1932
e. 3 Mart 1924
9. A.Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Necil Kazm Akses, Cemal Reflit Rey, Carl Ebert gibi sanatlar afladaki sahalardan hangisinde faaliyet gstermifllerdir?
a. Opera
b. Bale
c. Tiyatro
d. Mzik
e. Sinema
10.1914te kurulan, ancak gsterilere 1916da bafllayan
Darlbedayide rol alan ilk Trk kz afladakilerden
hangisidir?
a. Afife Jale
b. Bedia Muvahhit
c. Adile Naflit
d. Safiye Ayla
e. Zehra Bilir
100
Okuma Paras
Ankarann Kfl, Ticareti...
......
Karlar biraz dinip, morluklar arasndan yz gsterir gstermez emsalsiz bir ferie bafllard. Bembeyaz bir ovann te ucunda gn gmflms donukluu nnde
mermer basamakl bir ehram gibi ykselen Ankara, baklmaya doyulmaz gzellikte grnrd. Dere boylarndaki ve yamalarndaki badem aalarnn buz tutmufl dallar, o gnefli altnda billur avize kollar gibi flldard. Ularnda, sinmifl ve bzlmfl kufllarn kck
koyu benekleri tner bekleflirdi. Mini mini binlerce ve
binlerce flk tanelerinden pullarla rlmfl bir beyaz
zemin zerindeki bu dallarn doldurduu dere boylarn insan flklardan ve ipeklerden yaplma bir peri bahesinin ryasn gryormufl gibi gz kamaflarak seyrederdi.
Kan, fiehvet ve lm adndaki kitabnda Maurice Barresin Tuleytileyi: Bu gaml yalnzln ortasnda Tolede coflkun bir haykrfl gibi ykseliyor diye tasvir eden
sz asl o Ankaraya yaraflrd. Boz bir ufkun nnde,
sca kara buza ifllemeyen parlak bir gneflin altnda
evlerinin saaklarndan uzun uzun buz hanerleri sarkan o manzara haftalarca hep o bembeyaz enginlii ile
yle, bir daha deiflemeyecek gibi dururdu...
Ara sra beyaz tepelerin stlerindeki ufkun nnde grlrd ki Ayranc srtlarndan afla poturlu befl-on erkek, flalvarl bir iki kadn nleri sra iki eflek ve bir
iri kpekten ibaret bir kyl kafilesi, flehre doru iniyor. Bu insanlar, o berrak ufkun nnde bir perdenin
stne akseden hayaller gibi saatlere ve flklara gre
kah ok irileflmifl gvdeler, kah da ufalmfl silintiler halinde grnrlerdi...
Biraz sonra o kafiledekilerden biri, karlarn iinde, byk deniz dalgalar stnde yzer gibi debeleflerek bir
gzden kaybolup bir meydana ka merkebinin ard sra ba evlerinden birine yaklaflrd. Kuflann iine yerleflmifl yumruklarn yerlerinden karmakszn efleinin
boyunu kendi vcuduyla baheden yana itekleye itekleye pencereye doru : Efendi! Hanm! Bal va; aln m?
Yumurta va; eck de bulgurum var... diye haykrrd...
arlr m? arlmaz m? Bakmadan, kpek havlamalarna aldrmadan kapya yanaflrd. Karlar altnda dumanl burnu ile baheye yeflillik aramaya dalmak isteyen efleini denei ile kapya doru drtkler; hayvancazn iki yanna asl eski yn torbalardan birinin
iindeki eski bir sepetten taze yumurtalar karr, bir
ka tutam bulgur karr; kapnn nne melir pazarla giriflirdi.

Pahal bulundu mu:
-Etmen; eylemen; bu zemheride beni Angarayacan indirmen. Efleim korada, evimde yetim bebe va: taze dul
ve beslenecek gibilerden yrek burkan szler ederek
elindekini satar; odun getirmeyi vaad eder; ald paray koynuna sokuflturur, savuflur giderdi...
Tee haftalar sonra bir gn hi beklemezden ka gelir:Size bir yk odun deviriverdim... Sz verdiydika hani...
Deha, iflte diye bir eflek yk ard brakrd.
Bir sabah, adamn yan sra bir de yafll bafll, amma
gl kuvvetli kadn geldi. Yn basmadan eski bir flalvar; erkek kesikleri gibi sert ve kaln ayakkablar; flalvardan baflka renk bir basmadan da gs iki trl
dmeli bir mintan giymiflti. Bafl azna kadar kaln bir
yemeniye sarl idi. Belinde kemere benzer kalnca bir
tlbent kuflak, elinde de bakra vard. Namahremlie
dikkat ederek bana az buuk omuz evirdi. Refikamdan yana dnd. Yourt isteyip istemediini sordu...
Alfl verifl bittikten sonra koynundan buruflmufl bir kat
kard:
-Gzel gzl hanm! fiunu bir kez efendine okutun
mu? diye uzatt. Cephedeki olundan mektup almfl;
kyn imam gznden hasta olduu iin bir haftadr
kimseye okutamyormufl... Hanmn yazy skmesine
hayretler iinde kald. Bier tarafndaki olu salk,
selamet haberi; kydeki birok kimseye isim isim selamlar gnderiyordu. Bunlardan Niyazi efendi dedii,
iki yaflndaki olu imifl..!
i rahat etti. Hanma; Gzn gnn dert grmesin
diye dualar edip gitti...
Kaynak: Ruflen Eflref naydn, Atatrk zleyifl, Ankara 2001, s. 97-98
101
Kendimizi Snayalm YantAnahtar

1. a
2. e
3. c
4. e
5. c
6. b
7. a
8. c
9. d
10. a
Yantnz yanlfl ise Atatrk lkeleri-Cumhuriyetilik konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Atatrk lkeleri-Halklk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Atatrk lkeleri-Milliyetilik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Atatrk lkeleri-Milliyetilik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Atatrk lkeleri-Devletilik
Yantnz yanlfl ise Atatrk lkeleri-Laiklik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Atatrk Dneminde Dil-Tarih ve Kltr Alanndaki alflmalar konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Atatrk Dneminde Dil-Tarih ve Kltr Alanndaki alflmalar konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gzel Sanatlardaki Geliflmeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gzel Sanatlardaki Geliflmeler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Trkler ana yurtlarndan eflitli sebepler ile ayrlmak ve
daima batya doru ilerleme srecinde devletler kurmufllar, daima bir devlet dzeni iinde yaflamfllard. Bu
srete kurduklar devletlerde idari yap ve ordu devamll salamada temel unsurlar olurken devleti yaflatmak iin temel olan halk rahat yaflatmak adna onlarn gndelik yaflamlarna karflmamfllar, kltr hayatlarn, ticaret, sanat ve zanaatlarn serbeste yapabilmelerine imkn vermifllerdi. Brokrasi ve ordu iflleriyle
devaml olarak uraflmak bir sre sonra toplum iin bir
yaflam tarz hline gelmiflti. Devletin buhran ve gerileme dnemlerinde asker alanda uranlan baflarszlklarn devlet gelirlerini olumsuz etkilemifltir. Devlet bafllangta stanbuldaki bankerlerden borlanmak durumunda kalmflt. Osmanl dneminde de ticaret ve snrl miktardaki sanayi teflebbsleri gayrimslim vatandafllarn urafl alan olmufltur. Krm Savafl ihtiyalarn karfllamak iin ilk defa dfl borlanmann bafllamas, retim kaynakl gelir artrc almlarn olmamas ksa bir
sre sonra devletin borlarn faizlerini bile deyemeye-
cek hale dflmesine yol amflt. Kurulan uluslararas

denetim ve vergi toplama kuruluflu Duyun- Umumiye
devletin ekonomik bamszln kaybettiinin de ilan
olmufltur. Trkiye Cumhuriyeti Osmanldan kalan bu
borlar 1950li yllara kadar demek zorunda kalmflt.
Cumhuriyet dneminde ekonomik durumu iyilefltirmek
iin tarm kadar ticaret ve sanayii de gelifltirmek ihtiyac duyuldu. Ancak snai giriflimlerin ihtiya duyduu
sermaye birikimi yerli giriflimcilerde olmad iin kk bireysel giriflimler dflnda kalan, byk yatrmlarn
devlet tarafndan yaplmas yoluna gidildi. kinci meflrutiyet dnemindeki Teflvik-i Sanayi Kanunu 1927de
tekrar hayata geirildi. 1929-1930 Ekonomik buhran
sonrasnda ise devletin ekonomik giriflimlerde belirleyici olmas bir mecburiyet halinde ortaya kt. Daha Lozan grflmeleri srasnda sermaye sahibi byk devletler isteklerini Trkiyeye dayatmak iin ekonomik ihtiyalar kullanmaya alflmfllard.
Yeni Trkiye, btn politikalarn zerinde tam bamszl gzettii iin devlet ve milletin kstl imkanlaryla ekonomik kalknmay salamaya gayret edilmifltir.
Sra Sizde 2
Atatrkn ifadesiyle Trkiye Cumhuriyeti ayn milletin yeni bir devletidir Trkiye Cumhuriyetinin kuruluflu ve hakimiyet-i millye esasna dayanmas Trk tarihindeki en byk dnflmlerden bir tanesidir. Yakn
asrlarda grlen inklap hareketlerinin asker,ulema ve
brokrasi mensuplar tarafndan isyanlarla engellenmesi srasnda kullanlan dinin elden gittii, yaplanlarn
dinde yeri olmad iddialar en yaygn ve etkili sylemler olarak ortaya kmflt. Geleneksel yaps itibaryla alflkanlklarn vazgeilmez din buyruklar gibi alglayan bir toplum sz konusu idi. Devlet ynetimi de
Tanzimat Ferman ile bafllayan dnemde teklif ettii her
yenilik iin dine uygunluk ltleri bulmaya ve gstermeye dikkat etmiflti. Byle bir zeminde hkimiyetin
kaynana hanedan mensubiyeti yerine halk koymak,
saltanat, hilafet gibi dinin temeli sanlan kurumlar yerine millet meclisini oturtmak byk deiflimlerdi. Btn
bunlar devletin ve milletin istiklali iin yaplmas gereken ifllerdi. Buna mukabil toplumun geneli eitim ve
kltr seviyesi bakmndan bunu hemen alglayacak ve
sahiplenecek durumda deildi. Bu durumun bilincinde
olan Mustafa Kemal Pafla her adm flartlar olgunlafltnda, zaman msait olduunda atmay bir esas olarak
kabul etmifltir. letiflimin yaygnlaflmamfl olmas da zor-
102
lafltrc bir etken olarak grlmelidir. Bu aflamada dinin

ve din sylemlerle toplumsal tepkinin organize edilmesinin engellenmesi ihtiyac hissedilmifltir. Dinin ve
din sylemlerin devlet siyasetinden bireyin dflnce ve
inan dnyasna indirgenmeye alfllmasnda bu sebepler etkili olmufltur. Laikliin srarla vurgulanmas,
dinin halkn kendi dilinde anlafllmasna ynelik alflmalar yaplmas hep bu amaca yneliktir.
Dinin siyasete alet edilmesi tartflmalarnn siyaset ve
kltr hayatmzda hl en popler bafllklardan biri olmas bu tedbirin ne kadar yerinde olduunu gstermektedir.
Sra Sizde 3
1840l yllardan itibaren tartflaln alfabede dzenleme
yaplmas konusu 1920li yllarda Trk dnyasnn geneline yaylmflt. Azerbaycanda Latin alfabesinin kullanlmaya bafllamas ve 1926 Bak Trkoloji Kongresinde
Rusya Trkleri iin Latin kkenli alfabe kullanlmasnn
kabul ortamn oluflmaya baflladn gstermektedir.
Atatrk bu msait ortam dikkate almfltr. Dier taraftan evresindekiler deiflimin zamana yaylmasn nerirken o ya ay iinde olur veya hi olmaz demifltir.
nk devletin ierde ve dflarda pek ok problemlerle
uraflt gnlerde kacak yeni bir problem bu deiflimi yarda brakabilirdi. Atatrk, Enver Paflann 1914te
ordu iinde bafllatt slah abasnn yarm kalmasn
rnek gsterere; sonra bizim alflmamz da Enverin
ifline dnebilir szleriyle kararlln gstermifltir.
Sra Sizde 4
Tarih boyunca trl sebeplerle yaflanan gler dolaysyla hibir yerde yerli otokton halkn kalmad dnyamzda toplumlar varlklarn korumak iin dierlerini
tekilefltirmek ve dflman grmek anlayfln gelifltirmekteler. Trklerin 10. asrda Anadoluya gelip buray
yurt edinmeleri zerine Hal Seferleri ile din esasna
dayal olarak bafllayan mcadele bilhassa 14. asrda Rumeliye gemeleri zerine daha da fliddetlenmifltir. stanbulun fethi zerine bafllayan yeni dnemde Osmanl Devleti ktaya yaylan hakimiyetinin getirilerini
din, dil, rk, renk ayrm yapmadan btn vatandafllaryla paylaflmflt. Ancak devletin buhran ve gerileme
dnemlerinde hasta adam tanmland ve son derece
jeopolitik nemi haiz Anadolu corafyasnn rakipleri
tarafndan paylafllmas tehlikesine maruz kald bilinmektedir. Trklerin medeniyete katks olmayan barbarlar olduu, dolaysyla geldikleri yere geri gndermek gerektii iddialar son dnemlerde ska gndeme
getirilen hususlard. Anlafllaca zere bu tartflmalar

emperyalist devletlerin hkimiyetlerini ve smr dzenlerini bu corafyaya da yaymak arac olarak kullanlacakt. Atatrk Trk halknn byk zverisi ile cumhuriyeti kurduktan sonra btn bu iddialar ilim zemini
zerinden cevaplandrmak istemifltir.
Trkiyenin en eski ve yerli halk kimdir?
Trkiyede ilk medeniyet nerede ve kimler tarafndan
kurulmufltur?
Trklerin Dnya tarihindeki ve uygarlk tarihindeki yeri nedir?
Trklerin slam tarihindeki yeri nedir?
Yukardaki temel arafltrma bafllklarna bakldnda bu
ihtiya ve niyet kolaylkla grlecektir.
Yaplan alflmalarda Trk tarihinin sadece Osmanllarla snrl olmad, Osmanl ncelerine kadar uzand,
Trklerin uygarlk ykclar deil uygarlk taflyclar olduu, gittikleri yerlere kendi uygarlklarn da gtrdkleri, dnya uygarlna katkda bulunduklar, baflta
Anadolu ve Irak olmak zere birok blgede uygarlk
kuran ilk milletlerin Trkler olduu, Anadoluda yaflayan Trklerin Orta Asyadan geldikleri ve eski kltr
yaratclaryla ayn zellikleri tafldklar grfl kabul
edilmifltir.
Bu dflnceler 1937de toplanan Uluslararas Tarih Kongresinde de tartfllmfltr. Bu grfllerin benimsenmesinde Batllarn Trkleri kmseyici, aflalayc, lkenin iflgal edilmesinin yaratt tepkisel tavr etkili olmufltur. O yllarda mevcut kaynaklara gre yaplan bilimsel
alflmalarda elde edilen veriler de bu grfllerin benimsenmesini desteklemifltir. O dnemin esprisine ve
bilimsel verilerine uygun olarak oluflturulan Tarih Tezi
zaman iinde gerekli dzeltmeler yaplarak Trkiyede
adafl tarihiliin itici gc olmufltur.
Sra Sizde 5
Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr szleriyle yeni devletin oluflumunda mill kltr gesine byk bir yer vereceini gstermifltir. Atatrke gre kltr;
bir insan toplumunun devlet hayatnda, dfln hayatnda yani bilimde, gzel sanatlarda, ekonomik hayatta, yani tarmda ticarette, kara, deniz ve hava taflmaclnda
yapabildii fleylerin bileflkesiydi. Kltr zeminle orantldr, o zemin milletin karakteridir. diyen Atatrk, Trk
milletinin karakterini ve dehasn ortaya karmak iin
Eski dnemin hurafelerinden, zelliklerimizle hi de
iliflkisi olmayan yabanc fikirlerden, Doudan ve Batdan gelebilen btn etkilerden tamamen uzak, mill bir
kltr ile a yakalayabileceimize inanmaktayd.
Sanatsz kalan bir milletin hayat damarlarndan biri

kopmufl demektir anlayflndaki Atatrke gre sanat
gzelliin ifadesidir. Bu ifade szle olur ise fliir, name
ile olursa musiki, resim ile olursa ressamlk, oyma ile
olursa heykeltrafllk, bina ile olursa mimarlk olurdu.
Bir millet ki resim yapmaz, bir millet ki heykel yapmaz, bir millet ki fennin icabettii fleyleri yapmaz, itiraf
etmeli ki o milletin tariki terakkide (ilerlemede) yeri
yoktur diyerek toplumlarn ilerlemesinde sanatn yerini belirtmifltir. Atatrk, iflte bu anlayflla cumhuriyetten
sonra gzel sanatlarn geliflmesine byk bir destek
vermifltir.
lk ve ortaretim programlarna resim dersi konmufl,
Resim retmeni yetifltirmek zere Gazi Eitim Enstits almfl (1926), Sanayi Nefise Mektebi Gzel Sanatlar
Akademisine dnfltrlerek mimarlk ve heykelcilik
blmleri eklenmifltir. Sanatlar teflvik edilmifl, sergiler
almfl, sergilerden eserler alnarak sanatlara yardm
edilmifltir. Devletin eflitli kurumlar sanatlara resim
smarlamfl ancak ieriine karflmamfltr. Sanatlar Mill
Mcadeleyi, yaplan devrimleri konu alan eflitli resimler yapmfllardr.
Atatrke gre sanat milletin yaflamas ve adafl uygarlk seviyesine ulaflmasndaki ana unsurlardan birisiydi.
Zira adafllaflmann sadece bilim teknoloji ile olmayacann, insan insan yapan gzel sanatlar sevgisinin ihmal edilmemesi gerektiinin farkndayd.
Kaynaklar
Akura, Yusuf, Tarz- Siyaset, Ankara 1976.
Atatrkn Btn Eserleri, XVII(1924-1925), Kaynak Yaynlar, stanbul 2005.
Atatrklk, I, Ankara 1984.
Atatrk Dflnce, Atatrk Arafltrma Merkezi Baflkanl Yaynn, Ankara 1992.
Atatrk Dflnce El Kitab, Atatrk Arafltrma Merkezi Baflkanl Yayn, Ankara 2005.
een, Anl, Atatrk ve Cumhuriyet, Ankara 1995.
Eraslan, Cezmi, Yakn Dnem Trk Dflncesinde
Halklk ve Atatrk, stanbul 2003.
Erolu, Hamza, Atatrk ve Cumhuriyet, Ankara 1989.
Erolu, Hamza, Atatrke Gre Trk Milliyetilii,
stanbul 1981.
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara 1927.
Giritli, smet, Kemalist Devrim ve deolojisi, stanbul
1980.
103
Gkalp, Ziya, Trkln Esaslar, stanbul 1976.

Gnefl, hsan, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dflnsel Yaps, Eskiflehir 1985.
Heyd, Uriel, Trk Ulusuluunun Temelleri, (ev.
Kadir Gnay) Ankara 1983.
nan, Afet, Mustafa Kemal Atatrkten Yazdklarm,
Ankara 1969.
nan, Afet, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetin Birinci Sanayi Plan, Ankara 1972.
nan, Afet, Medeni Bilgiler ve Kemal Atatrkn El
Yazlar, Ankara 2010.
Kubal, Hseyin Nail, Trk nklp Tarihi, stanbul
1973.
zkaya, Ycel, Atatrk ve Halklk Atatrk Dflnce El Kitab, Ankara 1995, s.106.
zbudun, Ergun, Atatrk ve Devlet Hayat, Atatrk
lkeleri ve nklp Tarihi, II, Ankara
1987.
Tezel, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ankara 1988.
Trkdoan, Orhan, Kemalist Modelde Devlet ve Fert
liflkileri, stanbul 1982.
Durmufl Yaln vd., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, I-II,
Ankara 2000/ 2003.
Amalarmz
N
N
N
N

Atatrk dneminde uygulanan dfl politikann hangi esaslara gre flekillendiini daha iyi aklayabilecek,
Trkiyenin Lozan Antlaflmas ile gereklefltiremedii Misak- Mill hedeflerine adm adm ulafltn deerlendirebilecek,
Uluslararas politikada deiflen flartlarn lke ve mill karlar yararna nasl
deerlendirildiini rnekleriyle izah edebilecek,
Birinci Dnya Savafl ve Mill Mcadele dneminde rakiplerimiz olan devletlerin kendi mill karlarn salamak iin Cumhuriyet dneminde de nasl faaliyet gsterdiklerini izah edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Barfllk
Gerekilik
Statko
Revizyonist
Milletler Cemiyeti
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi-II
Atatrk Dnemi
Trk Dfl Politikas ve
Uygulama Esaslar
YEN TRK DEVLETNN DIfi

LfiKLER (1923-1938)
ATATRKN DIfi POLTKADAK
UYGULAMA ESASLARI
LOZANDAN KALAN MESELELER
VE BATILI DEVLETLERLE LfiKLER
BALKAN DEVLETLERYLE LfiKLER
VE BALKAN ANTANTI
DOULU DEVLETLERLE LfiKLER
VE SADABAT PAKTI
TRKYENN MLLETLER
CEMYETNE GRfi
MONTR BOAZLAR SZLEfiMES
Atatrk Dnemi
Trk Dfl Politikas
ve Uygulama Esaslar
YEN TRK DEVLETNN DIfi LfiKLER (1923-1938)
Mill Mcadele sresince Misak- Millnin gereklefltirilmesi ve ne pahasna olursa
olsun bamszln esas alnd dfl politika ilkesi erevesinde yrtlen diplomasi, I. Dnya Savafl sonrasnda oluflan Yeni Dnyann gereklerine gre flekillenmifltir. Byk devletlerin aralarndaki anlaflmazlklar bilen ve srekli diyalog kapsn ak brakan bu diplomasinin, tarih dost ve dflman kavramlar yerine, mill karlar dorultusunda Avrupal devletler ve Sovyetler Birlii ile ayr ayr grflerek
gereki bir tavr sergiledii grlecektir.
Trkiyenin modern anlamda bir mill devlet olarak uluslararas alanda meflruiyet kazanmas Lozan Konferans ile gerekleflmifltir. 1923-30 yllar arasnda Trk
Dfl Politikas, Lozan Konferansnda eflitli nedenlerle kesin olarak sonulandrlamamfl konularn, ulusal karlara uygun biimde zmlenmesi zerine odaklanmfltr. Bu konular ngiltere ile Musul Sorunu, Fransa ile Kapitlasyonlar, Hatay ve
dier sorunlar, Yunanistan ile Ahali Mbadelesi olarak sralanabilir.
I. Dnya Savafl sonrasnda uluslararas iliflkiler, savafl kazanan devletlerle kaybedenler arasndaki kutuplaflma erevesinde flekillenmiflti. Galip devletler savafl
sonras oluflturulan uluslararas dzenin devamn isterken; malup devletler kendilerine dikte ettirilen ve ar flartlar taflyan anlaflmalara tepki gsteriyorlard. Malup devletler, savafl sonras anlaflmalar erevesinde oluflan statkoyu deifltirmek
zere revizyonist olarak adlandrlan bir tutum benimsemifller, buna karfllk galipler kendilerinin belirledii mevcut durumun korunmasn salamaya alflarak, anti-revizyonist bir tutum benimsemifllerdir. ki savafl aras dnemde ortaya kan bu
kutuplaflmada Trkiye, savafltan yenik kanlar arasnda bulunmasna ramen revizyonist bir politika izlememifltir. Trkiyenin byle bir tutum benimsemesinde
flphesiz, verdii mill kurtulufl mcadelesinin zaferle sonulanmas ve Lozanda
yaplan anlaflma ile Svres Antlaflmasn geersiz klacak bir sonuca ulaflmasnn
etkisi vardr.
Atatrk dnemi Trk dfl politikasnn temel sorunlarn incelemeden nce bu
dnemde yrtlen dfl siyasetin temel ilkelerine ksaca deinmekte yarar vardr.
Teorik olarak ele alndnda Trk dfl politikasnda Asya, Orta Dou, Bat (Balkanlar) eksenlerini ieren tarih ve kltrel boyut dikkate alnmaldr. Bunun yan sra
Trkiyenin konuflland jeostratejik konum ve buna bal olarak gndeme gelen
blgesel gvenlik perspektiflerini ieren stratejik boyut ve tarihsel, aktel ve ideolojik ynleri olan iyapsal boyut gibi unsurlar sz konusudur. lkesel olarak ger-
106
ekilik, hukuka ballk, mill siyaset, yurtta sulh cihanda sulh prensipleri ile yrtlen Trk dfl politikasnn temel amalar ise mill bir devlet kurmak, tam bamszlk, takliti olmayan bir demokratlaflma ve modernleflme, daha adil bir devletleraras dzen olarak formle edilebilir.
Atatrk ilkelerini ele alrken bu ilkelerin uygulanmas srecine ortaya kan
esaslara deinmifltik. Bu esaslarn hemen her uygulama sahasnda kk farkllklar ile grldn biliyoruz. 1923-1938 dneminin dfl politika uygulamalarna
gemeden nce bu politikalara yn veren esaslar ana hatlaryla irdelemekte fayda
vardr.
ATATRKN DIfi POLTKADAK UYGULAMA

ESASLARI
Gerekilik
Atatrkn dfl politikas gerekidir, maceradan uzak durmay hedefler. Bu anlayfla uygun olarak, Trk milletinin gcn ve imknlarn bilmek kadar, karflsndaki devletlerin ne yapacaklarn veya ne yapamayacaklarn, gereki ve doru flekilde deerlendirmifl olan bir uygulama grlr. fiphesiz bu gerekilik, flartlar ne
olursa olsun sonuna kadar direnmeyi ngren cesur ve onurlu durufltan taviz vermeyen bir gerekiliktir. Asla, teslimiyetilik ve ylgnlk yoktur.
Tam Bamszlk
Bamszlk ilkesi ile dier lkelerle olan iliflkilerde gen cumhuriyetin bamszlnn korunmasna zen gsterilmesi hedeflenmifltir. Osmanl dneminin iktisad,
siyas, mal ksacas her ynden dfla baml ynetimlerini grmfl olan yeni Trkiyenin kurucu kadrosu iin, kurulan devletin gerek bamszl en nde gelen
amatr. Bu bamszlk siyasi, iktisadi, mali, asker ve kltrel adan bamszlkt
ve bunlardan dn verilemezdi. Bu ilkeden hareketle, gerek Mill Mcadele sresince Batl devletlerle yaplan grflmelerde gerekse Lozan Barfl grflmeleri sonrasnda, bamszlk ilkesine glge dflrebilecek her konuda kararl davranlmfltr.
Barfllk
Atatrk dnemi dfl politikasnn bir baflka zellii ise barfl esas almasdr. Bunun
en gzel rnei, Mill Mcadele yllarnda verilmifltir. Savafl ortam ierisinde bile
grflmeler yoluyla barfln salanmas iin her trl aba srdrlmfltr. Atatrkn barfll yine onun syledii Yurtta Sulh Cihanda Sulh szyle Trk
Dfl Politikasnn bir ilkesi hline gelmifltir. Bu temel yaklaflma uygun olarak blgesinde barfl korumada zerine dfleni gereklefltiren gen cumhuriyet, teslimiyeti ve pasifist bir politika da izlememifltir. Yani, barfl iinde yaflamak iin gerekli hazrlklar yapmak, gerekirse barfl iin savafla hazr olmak kararllyla hareket
edilmifltir.
Aklclk
Aklclk ilkesi dorultusunda yeni devlet uluslararas hukuka bal kalmfltr. Atatrk Trkiyesinin dfl politika anlayfl ideolojik domalara, n yargl saplantlara
deil, akl zerine oturtulmufltur. Uluslararas iliflkilerde, tarih dostluk ve tarih
dflmanlk yerine, deiflen flartlar ve karfllkl yarar iliflkileri esas alnmfltr. Nitekim
Atatrk bu dorultuda, siyasal, toplumsal ve ekonomik dzenleri ok farkl olan
lkelerle dostluklar kurabilmifltir.
4. nite - Atatrk Dnemi Trk Dfl Politikas ve Uygulama Esaslar
Yukarda saylan esaslara, flphesiz uluslararas adil bir dzen kurma, smrgecilie karfl olufl ve hukuka ballk gibi hususlar da eklenebilir. Bunlarn dflnda
bamszln ve toprak btnln korumak anlamnda Trkiyenin gvenliinden duyduu endifle onun dfl politikasna etki etmifltir. 1923-30 yllar aras Bat ile
olan problemlerinden dolay Trkiye, Batl lkelere mesafeli durmufl, Sovyetlere
ise nispeten mtereddit yaklaflmfltr. 1930 sonrasnda ise talyann yaylmac politikalarndan duyduu endiflelerden tr, ngiltere ve Fransa ile iyi iliflkiler iine
girmifltir.
Gvenlik Politikas ve ttifaklar Sistemi

Mustafa Kemal, cumhuriyetin kendini koruyabilmesi iin ulusal ve uluslararas gvenlik nlemlerini almann gerekliliini grmflt. Bu bakmdan, asker harcamalar ve ordunun modernlefltirilmesi, lkenin ekonomik yaplanmas ile efl zamanl
olarak yrtld.
Barfln korunmasnda gsterdii hassasiyet, hi de pasif bir dfl politikay n
grmemekteydi; tam tersine bunun yannda gsterilen kararlln, gvenlik ile ilgili hazrlklarn yaplmas ile tamamlanabileceine olan inan, aktif bir dfl politikay da beraberinde getirdi. Barfln korunmas iin Trkiyenin salt kendi gcnn
yetersiz kalabilecei durumlarda lkenin gvenliini salamak iin uluslararas politikann gerei olarak yrtlecek denge politikalar erevesinde blgesel barfln
korunmas iin baflka devletlerle ittifaklar yaparak lkenin gvenliini salamak ilke olarak benimsendi. lkenin kendini savunacak gce ve iradeye sahip olmas
gerektiini Atatrk flyle vurgulamfltr: Bugn vardmz barfln ebedi barfl olacana inanmak safdillik olur. Bu o kadar nemli bir gerektir ki, ondan bir an bile gaflet, milletin hayatn tehlikeye sokar. fiphesiz hukukumuza, fleref ve haysiyetimize sayg gsterildike mukabil saygda asla kusur etmeyeceiz. Fakat ne are
ki, zayf olanlarn hukukuna saygnn noksan olduunu veya hi sayg gsterilmediini ok ac tecrbelerle rendik. Onun iin her trl ihtimallerin gerektirecei
hazrlklar yapmakta asla gecikmeyeceiz.
Btn bunlara ek olarak Trk dfl politikasna yn veren etkenlerden bir dieri ise Trkiyenin corafi konumuna bal olarak yani Trkiyenin Sovyetlerle komflu oluflu, Boazlarn Trkiyenin kontrolnde oluflu ve Trkiyenin ekonomik ve
stratejik adan nemli bir Orta Dou lkesi oluflu gibi nedenlerle dfl politika belirlenmesinde bu konuma bal politikalar retilmifltir.
Nihayet, Trk dfl politikasn etkileyen bir dier unsur olarak, Trkiyenin incelediimiz dnemde yaflad ekonomik zorluklar da eklemek gerekmektedir. zellikle, 1929 ylnda dnyada yaflanan ekonomik bunalm ve bunun Trkiyeye yansmas da, bu ynelifle etki etmifltir. Trkiye 1923-30 yllar arasnda zel giriflim yoluyla kalknmay esas alan politikalar uygulamaya koymuflsa da 1930 sonrasnda
devletilie ynelmifltir. Ama bu ynelifl, Trkiyeyi, kat devleti Sovyet modeline
deil, tam tersine o gnlerde Batda yaygnlaflan snrl devlet mdahaleciliine ve
dolaysyla Batl sermayeye yneltmifltir.
LOZANDAN KALAN MESELELER VE BATILI

DEVLETLERLE LfiKLER
Trk heyeti Lozana giderken savafl sahasnda galip gelmifl ve istilac kuvvetleri denize dkmfl olmann avantajn kullanma imknna sahipti. Ancak uzun savafl yllarnn etkisiyle ok ktleflen ekonomik flartlarn ve yetiflmifl, retici insan gc
asndan byk skntlar iindeydi. Bu durumun farknda olan muhataplar flart-
107
108
larn kabul ettirebilmek iin Trk heyetini son noktaya kadar zorlamfllard. Bu durum karflsnda grflmelere ara verilmifl, heyet Trkiyeye dnerek Trkiye Byk
Millet Meclisini ve Hkmeti bilgilendirmek ihtiyacn hissetmiflti. TBMMde mevcut flartlarn mcadeledeki yol haritas olan Misak- Millye tam olarak uymad
gerekesi ile direnmekteydi. Ancak anlaflma olmaz ise savafla devam etmek iin
gereken birikim de son savafllarda tketilmiflti. Bu durumun bilincinde olan TBMM
son karar millete brakmak iin seim karar olarak alflmalarn sonlandrmfl,
oluflturulan kinci dnem TBMM yeleri Lozan konusunda yetkili klnmfllard. Lozanda kabul edilmek durumunda kalnan flartlarn beklentileri tam olarak karfllamadnn bilincinde olan Atatrk ve alflma arkadafllar bundan sonraki srete
deiflen dfl politika flartlarn ustaca kullanarak millete verilen szlerin yerine getirilmesine alflmfllar ve ok byk oranda da baflarl olmufllardr.
Trk-ngiliz liflkileri ve Musul Meselesi

Osmanl mparatorluunda artan Alman nfuzu, Hicaz demiryolu projesi ve I.
Dnya Savaflnda yaflananlar, 19. yzyl geleneksel ngiliz siyasetinin tamamyla
deiflmesine ve Osmanl mparatorluunun artk paylafllmas noktasnda bir karara doru gidifli beraberinde getirmifltir. ngiltere 1877-78 Savaflndan sonra Anadolunun dousunda Ermenistan ve Krdistan kurmann yannda, batsn da geniflletilmifl Yunanistana balamay ve stanbulda da Osmanl hanedan altnda kk
bir Trk Devleti oluflturmay dflnmektedir. Ancak, Anadoludaki Mill Mcadele
ile kazanlan zaferi, Trkiyenin bamszlnn uluslararas platformda tannd
Lozan Antlaflmasnn takip etmesiyle iki lke arasnda yaflanan en nemli sorun
Lozan Barfl Antlaflmasnda uzlafllamayan ve zm ikili grflmelere braklan
Musul meselesi olmufltur.
Musul, sahip olduu zengin petrol kaynaklar nedeniyle 19. yzyl sonlarndan
itibaren Batl devletlerin ilgisini ekmeye bafllamfltr. zellikle ngiltere, I. Dnya
Savafl srasnda tilaf Devletlerinin dier yelerini, Musulun kendisine verilmesi
konusunda ikna etmifltir. Osmanl topraklarnn paylafllmasn esas alan ve I. Dnya Savafl srasnda tilaf Devletleri arasnda yaplan gizli antlaflmalar dorultusunda ngiltere blgeye olan ilgisini hayata geirmifl ve Trk birliklerinin kontrolnde
olan blgeyi Mondros Mtarekesine aykr olarak 15 Kasm 1918 tarihinde iflgal etmifltir. Ancak, son Osmanl Mebusan Meclisinin kabul ettii Misak- Mill belgesinde Musul, vatann bir paras saylmfl ve Anadoluda kurulan hkmet her platformda bu blgeyi Trkiyeden koparan flartlar ieren Sevr Antlaflmasn tanmadn aklamfltr. ngilizlerin Mtareke hkmlerine aykr olarak iflgal ettikleri
Musulda, halkn iflgale tepki gsterdii ve blgedeki Mslman ahalinin ngilizlere karfl direnifle getii, sonrasnda yine Anadoludaki harekete ballk gsterdii
grlmfltr. Buna ramen Nisan aynda toplanan San Remo Konferansnda, Fransa ile ngiltere arasnda yaplan grflmelere bal olarak, ngilterenin Fransaya
Avrupa ve Orta Douda verecei destee karfllk Musulu kendi kontrolne aldn gryoruz. Trk Mill Mcadelesinin baflarya ulaflmasndan sonra bafllatlan
Lozan grflmelerinde ngiltere, Milletler Cemiyeti tarafndan belirlenmifl Irak Mandateri sfatyla Musulu Trklere brakmamak konusundaki srarn srdrmflt.
Antlaflmann tehlikeye girmemesi iin, Musul sorununun daha sonra taraflar arasnda yaplacak ikili grflmeler yoluyla halledilmesine dair ngilterenin grfl, Trkiye tarafndan da uygun grlmflt.
Musul meselesi ile ilgili olarak Lozan Barfl Konferansnda yaplan tartflmalarda, Musul Trkiye iin asgari vatan snrlarn ifade eden, Misak- Millnin vazge-
109
ilmez bir paras olarak grlmfltr. Buna mukabil ngiltere iin zengin petrol
yataklar, ngiliz smrgesi olan Hindistana giden yolun gvenlii ve Orta Doudaki karlar asndan stratejik ve ekonomik bir blge idi. Musul ile ilgili olarak
Lozandaki Trk heyetinin baflkan smet Pafla, Trk tezini siyasi, tarih, etnografik,
coraf, ekonomik ve asker alardan genifl bir flekilde aklamfltr. Trk tezi, Musul ve Sleymaniye blgeleri halknn byk ounluunun Trk olduunu ve bu
nedenle Trkiye snrlar ierisinde kalmas gerektii ynndeydi. smet Paflann
bu anlayflla blgede halk oylamas yaplmas ynndeki teklifi de Lord Curzon tarafndan, Blge halknn rey verme alflkanl olmad ve plebisitin amacn anlayamayacaklar gerekesiyle kabul grmemifltir.
Birinci Dnya Savaflnn bitirilmesinde etkili olan Wilson Prensiplerinin
en nemli madSIRA SZDE
desi milletlerin kaderleri iin kendi tercihlerinin belirleyici olmas esasna dayanan Selfdeterminasyon ilkesi idi. Osmanl Devleti de bu noktadan hareketle savafl bitirmek iin
D fi N E L M
mracaat etmiflti. TBMMde Misak- Millde bu yntemi kabul etmiflti.
Savafl srasnda hararetle savunduklar bu ilkeden ngilterenin bu aflamada vazgemesinin sebepleri neler
S O R U
olabilir? Tartflnz.
smet Paflann tm srarlarna ramen Lozanda Musul konusuyla ilgili Trk gDKKAT
rflnn kabul ettirememesi, TBMMde 21 fiubat 1923 tarihli gizli oturumda milletvekillerinin ar elefltirilerine maruz kalmfltr. Geliflmeleri elefltiren milletvekilleri,
SIRA SZDE
Musul sorununun zmnn daha sonraya braklmasnn Musulu
terk etmek anlamna gelebilecei, sorunun Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti)a havale edilmesinin Musulu ngiltereye vermek anlamna geldii ynnde deerlendirmeler
AMALARIMIZ
yapmfllar, Musulun Trkiyeden ayrlmasn onaylamadklarn bildirmifllerdir.
Mustafa Kemal Paflann bu konudaki aklamas ise flyledir. Musul meselesinin hallini muharebeye girmemek iin bir sene sonraya talik etmek
ondan
K T Ademek,
P
sarfnazar etmek demek deildir. Belki, bunun istihsali iin daha kuvvetli olabileceimiz bir zamana intizardr. Musul meselesini bugnden halledeceiz, ordumuzu yrteceiz, bugn alacaz dersek; bu mmkndr. Musulu
T E L E Vgayet
Z Y O N kolaylkla
alabiliriz. Fakat Musulu aldmz mteakip muharebenin hemen hitam bulacana kani olamayz. Grlecei zere muhalefetin tepkisine ramen baflta Mustafa
Kemal Pafla ve Trk hkmetinin, o gnk flartlarda Musul sorununu daha sonra N T E R N E Tde bofl durya brakmay uygun grmektedirler. te yandan bu srete ngilizler
mamfllardr. Lozan Barfl Antlaflmasndan ksa bir sre sonra Sleymaniyeyi bombalamfllar ve iflgal etmifllerdir. Dier taraftan, blgedeki Hristiyan Asuri kabilelerini silahlandrarak Trkiyeye karfl silahl hareketlere sevk etmifllerdir.
Lozan Antlaflmasnn 3. maddesinde: Trkiye ile Irak arasndaki snr sorununun, dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda barfl yollardan zlecei
hkm yer alyordu. Bu hkm gerei, Trk-ngiliz grflmeleri 1924 yl Mays
aynda bafllamfltr. Bu konferansta Trkiye nfus asndan siyas, tarih, coraf,
asker ve stratejik nedenlere dayal hakl gerekelerini ne srerken ngiltere, Musulun kendi mandaterlii altndaki Iraka braklmas konusunda srarn srdrmfl ve bunun yannda, Trkiyeden Hakkriye kadar uzanan toprak talebinde
bulunmufltur.
Bu durumda, konferans 5 Haziran 1924 tarihinde bir sonuca varmadan dalmfltr. Lozan Antlaflmasnn ilgili hkm, bu grflmelerin baflarszl durumunda, sorunun Milletler Cemiyetine gtrlmesini ngryordu. Bafllangta, yesi
olmad, stelik tamamen ngiliz kontrolnde olan bir organizasyondan kendisi
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
lehine bir karar kmayacana olan inancndan dolay tereddt geiren Trkiye,
sonunda sorunun Milletler Cemiyetinde grfllmesine raz oldu.
Musul sorunu, Milletler Cemiyeti konseyi tarafndan 30 Eyll 1924te grfllmeye baflland. Bu grflmeler srerken Trk-ngiliz iliflkileri iyice gerginleflti ve
Milletler Cemiyeti Trkiye ile ngiltere arasndaki snr anlaflmazlna, 29 Ekim
1924 Trkiye-Irak geici snrn tespit ederek zm buldu. Daha sonra sorunu
zmek zere, ilgili devletlerle grflmeler yapmak iin bir uluslararas komisyon
oluflturuldu.
Milletler Cemiyeti Konseyi tarafndan kurulan komisyon, Musulun ngiltere
mandas altndaki Irakn bir paras saylmas gerektiini ve Trkiye ile Irak arasndaki snrn da Brkselde belirlenmifl bulunan izgiden geeceini bildiren bir
karar alarak, bu karar Konseye iletti. Trkiye, Komisyonun bu kararn tanmadn ve Konseyin bu biimde kesin bir karar alma yetkisinin bulunmadn belirterek, balayc bir karar iin ilgili taraflarn olumlu oylarnn alnmas gerektiini
bildirdi.
Ancak Konsey, 16 Aralk 1925 tarihinde l komisyonun raporunu benimsedi.
Bu srada Trkiyede i siyasi hayatta yaflanan bir takm olumsuzluklarn yan sra,
lkenin dousunda
SIRA SZDEfiubat 1925te kan fieyh Sait syannn bastrlmas iin urafl
veriliyordu. Trkiye, her fleye ramen, bu karar hemen tanmad. Ancak, Musul
sorunu ile Trkiye bir kez daha Mill Mcadele dneminde olduu gibi uluslararaD fi N E L M
s platformda
yalnz kaldn ve Batl devletlerin savafl yolu ile elde edemediklerini, bask yolu ile elde etmeye alfltklarn grd. Bu yalnzlktan kurtulmak iin
S O R USovyetlerle bir tarafszlk ve saldrmazlk anlaflmas imzalad.
17 Aralk 1925te
Misak- Mill snrlar ierisinde yer alan Musulu geri almak iin Trkiye asndan, gce baflvurmaktan baflka are kalmamflt. Bununla birlikte lke ierisinde
DKKAT
yaflanan yeni yaplanma ve yukarda deindiimiz fieyh Sait syan gibi i nedenlerle Misak- Millden taviz saylabilecek geri adm atmak zorunda kalan Trkiye,
SIRA SZDE
5 Haziran 1926da
yapt anlaflma ile (Trkiye, ngiltere ve Irak Hkmeti) Musulu, ngilterenin mandasndaki Iraka brakt. Buna karfllk, Trkiyeye Musul
petrollerinden
25 yl sre ile %10 pay verilecekti. Ancak, daha sonra yaplan bir
AMALARIMIZ
dzenleme ile Trkiye bu paydan 500.000 ngiliz liras karfllnda vazgemifltir.
N N
Musul meselesini
ynleri ile deerlendirebilmek iin Atatrk Arafltrma MerkeK T Aeflitli
P
zince yaymlanan Misak- Mill ve Trk Dfl Politikasnda Musul, Ankara 1998, adl kitab okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Bafllangta Trk-Rus iliflkileri konusunda endifle duyan ve Trkiyenin Bolfleviklerin etkisi altnda dfl politikalarn belirlediklerini dile getiren ngiliz kamuoyu,
yaflanan sre ierisinde bunun doru olmadn anlamfltr. Mustafa Kemal, hem
N Tile
E R iyi
N E Tiliflkiler ierisine girerek hem de Sovyet Rusya ile dost kalarak
Bat lkeleri
bunu baflarmfltr. zellikle, Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesinden sonra
yeni Trkiyenin dfl politikadaki imaj, komflular ile iyi geinen, bamszln korumada kararl, ortak savunma paktlar oluflturma ve blgesinde gvenliin korunmasndan yana, ksacas dnya barfln korumaya ynelik bir tavr olarak takdir
edilmifltir. Bu balamda Trkiyenin Lozan sonras sorunlar grflmeler yolu ile
halletmesinin nemi zellikle vurgulanmfltr. nk Almanya ve talyann saldrgan tavrlar sergiledii, bir dnemde Trkiyenin deiflen dnya flartlarn ileri srerek grflmeler yolu ile Boazlarn statsn istedii ynde deifltirmesi herkes
tarafndan takdir edilmifltir.
1932 ylndan sonra barfltan yana olan Trkiye imaj dnyada giderek kuvvetlenmifl ve bu yeni imaj ile Ankarann, gerek komflular ile ortak savunma paktlar kurmak ve gvenlik antlaflmalar yapmak gerekse uluslararas platformlarda stlendii yapc ve aktif roln dnya barflna katks ska vurgulanmaya bafllamfltr.
Trkiyenin savafl kanun dfl ilan eden Briand-Kellog Paktna katlmas (1929
Ocak), yine bu tarihte bir ngiliz filosunun stanbulu resm olarak ziyareti ve
1932de Milletler Cemiyetine ye olmas Trk-ngiliz iliflkilerinin nemli geliflmelerindendir. Yine, Trk ngiliz iliflkilerinin geliflmesinde ngilterenin Trkiyenin
Boazlar ile ilgili deifliklik nerisini desteklemesi etkili olmufltur.
Dier taraftan ngiltere, zellikle Almanyann ekonomik adan Trkiyeyi etkisi altna alma ihtimaline karfl da harekete gemifl ve boazlarn silahlandrlmas
iflini bir ngiliz firmas stlenmifltir. Yine, 1936 ylnda Karabk Demir ve elik flletmelerinin kuruluflunu da bir ngiliz firmas stlenmifltir.
1936 ylnda dier geliflmeler, ngiliz Kral VII. Edwardn stanbul ziyareti ve
buna mukabil, ngiliz kralnn ta giyme trenine katlmak zere smet nnnn
ngiltere ziyareti, Trk-ngiliz iliflkilerinin geliflmesine katk yapmfltr. 1937 ylnda
Trkiyenin dostluk veya tarafszlk anlaflmas fikrine scak bakmayan ngiltere,
1938 ylnda Trkiyeye on milyon Sterlinlik kredi verilmesini ngren bir anlaflma
imzalamfltr. Btn bu geliflmeler, 19 Ekim 1939da Trkiye, ngiltere ve Fransa
arasnda imzalanan karfllkl yardm anlaflmasyla, iliflkilere yeni bir boyut kazandracaktr.
1936da talyann Balkanlar ve Orta Douda tehditlerini artrmas zerine, nce Fransayla anlaflan ngiltere, bir talyan saldrs karflsnda spanya, Yugoslavya,
Yunanistan ve Trkiyeye garanti vermifltir. spanyann bu garantiyi reddetmesine
karfllk, dier devletlerle birlikte, Trkiye bu garantiyi kabul etmifltir. Ayrca, bu
devlet de ngiltereye garanti vermifltir. Bu karfllkl garantiler sistemine Akdeniz
Pakt ad verilmifltir.
Akdeniz Pakt ile Trkiye, talyan tehlikesine karfl ngiltereye balanmfl oluyordu ki bu yeni Trkiyenin ngiltere ile olan mnasebetlerinde bir dnm noktas teflkil etmifltir. Fakat ngiltere, kendi garantisini mahfuz (sakl) tutarak Yugoslavya, Yunanistan ve Trkiyeyi kendisine vermifl olduklar garantilerden affetmifltir.
Bunun anlam; ngiltere bir saldrya urarsa bu devletlerin yardm mecburiyeti olmayacak, fakat ngiltere bu devletlere yardm edecekti. Buna karfllk, bu devletler
de, kendi garantilerini sakl tutarak ngiltereyi verdii garantilerden affettiklerini
bildirdiler. Karfllkl tek tarafl garanti durumu ksa srd. talya, Trkiye ile iliflkilerini dzeltmek iin teflebbse geince, Trkiye bu tek tarafl garanti durumuna son
verdi. Fakat artk, Trk-ngiliz mnasebetleri iyileflme yoluna girmifl bulunuyordu.
Bu iliflki, 19 Ekim 1939da Trk-ngiliz-Fransz ittifak ile sonulanmfltr.
Trk-Fransz liflkileri ve Hatayn Anavatana Katlmas

Savafl sonras ortaya kan durumu belirleyen lke olan ngiltere ile gerek Orta
Dou, gerekse Avrupa politikasnda anlaflmazlk yaflayan Fransa, baflndan beri
Anadoludaki hareket ve onun lideri olan Mustafa Kemal ile ngiltere dflnda temas
yolu aramfl ve kurulan bu iliflkiler sonucu, 20 Ekim 1921de Ankara antlaflmas imzalanmflt. Bu antlaflma sadece Trkiye Suriye snrn izmekle kalmamfl, ayn zamanda Trk-Fransz iliflkilerini de dzenlemiflti.
Trkiye ile Fransa arasndaki meseleler Ankara Anlaflmasnn gerektirdii komisyon alflmalar yaplamad iin bir mddet daha askda kalmfltr. kili iliflkiler ancak Mays 1926da imzalanabilen Dostluk ve yi Komfluluk Szleflmesi ile ray-
111
112
na oturtulabilmifltir. Buna gre, taraflar aralarndaki anlaflmazlklar barfl yollarla

zecekler ve taraflardan birine silahl bir saldr hlinde, dieri tarafsz kalacaktr.
Bu antlaflma 18 fiubat 1926da parafe edilmekle beraber, Fransa hemen imzaya yanaflmamfl, Trkiye ile ngiltere arasndaki Musul anlaflmazlnn zmlenmesini
beklemifltir. Trkiye, Milletler Cemiyetinin kararn kabule karar verdikten sonra
Fransa, szleflmeyi 30 Mays 1926da imzalanmfltr.
Trkiye ile Fransa arasnda sorun olan dier bir konu ise Trkiyedeki Fransz
misyoner okullar konusudur. Trk hkmeti hazrlad bir ynetmelikle, yabanc okullarda okutulan Tarih ve Corafya gibi derslerin Trke olarak ve Trk retmenler tarafndan okutulmas ilkesini getirmifltir. Fransa ise buna itiraz etmifltir.
Bunun dflnda, Fransa ile Trkiye arasnda sorun olan dier bir konu ise Osmanl borlar konusudur. Bilindii gibi Osmanl Devletinin en fazla bor ald lke Fransa idi ve Lozan Konferansnda borlarn deme fleklinin, borlu olunan lke ile Trkiye arasnda yaplacak grflmeler sonucu zme kavuflturulmasna
karar verilmiflti. Bu dorultuda, 1928de belirlenen denecek miktar ve deme takvimi bir formle balanmfltr. 1929 dnya ekonomik buhranna bal olarak deme gl sonras Trkiye bor demesini ertelemek istemifl, ancak buna yaplan itirazlar sonucu Nisan 1933te Pariste yeni bir bor szleflmesi imzalanmfltr.
Trkiye ile Fransa arasnda dier bir sorun ise, Adana-Mersin demiryolunun satn alnmasyla ilgilidir. Trkiyenin iktisadi bamszlk politikas dorultusunda
1929da karlan bir kanunla, Fransz flirketi tarafndan iflletilen Adana-Mersin demiryolunu satn almak istemifltir. Bunun zerine Fransayla yaflanan sorun, 1929 Haziranda yaplan bir anlaflma ile zme kavuflmufl ve Adana-Mersin demiryolu Trkiyeye teslim edilmifltir. Bu anlaflmalarn ortaya kmasnda ve Hatay meselesinde
Fransann dzelen Trk-ngiliz mnasebetlerini gz nne ald sylenebilir.
1930lu yllarda iki lke iliflkileri Hatay sorunu etrafnda flekillenmifltir. skenderun Sanca (buras daha sonra Hatay adyla anlacaktr)nda Trkler nfusun ounluunu teflkil ettikleri iin bu blge Misak- Mill hudutlar iinde idi. Ancak, 20
Ekim 1921de Fransa ile yaplan Ankara tilfnamesi ile skenderun Sanca Trklerine zerklik kazandrlmflt. Fransaya braklan Suriye, Lbnan ve Sancaktaki
manda ynetimi Milletler Cemiyeti tarafndan 29 Eyll 1923te tasdik edilmifltir.
Bylece blgede oluflturulan bu Fransz mandat ynetimi birtakm dzenlemelerle 1936 ylna kadar devam etti. 1936 Nisannda Fransada yaplan seimleri kazanan Halk Cephesi Hkmeti, ayn zamanda o sralarda Avrupada kmfl bulunan buhranlarn da etkisiyle Suriye ve Lbnan ile olan iliflkilerini dzenleme yoluna gitti. Bu erevede Fransz hkmetinin giriflimleriyle 9 Eyll 1936da Fransa ile
Suriye arasnda bir Dostluk ve ttifak Antlaflmas parafe edildi. 25 yllk bir sre iin
yaplan bu antlaflmaya gre Suriye yl sonra bamszlna kavuflacak ve Milletler Cemiyeti yeliine aday olacakt.
Antlaflmann nc maddesine gre Fransa, Suriyeden ekilirken Sancaktaki
hak ve ykmllklerini yeni Suriye hkmetine devredecekti. Ancak bu hkme
ramen Sancak blgesinin zel stats korunmaktayd. Bu antlaflma ve uygulamas ise Sancaktaki Trkler arasnda ve Trkiyede endifle uyandracak, bunun zerine Trkiyenin temsilcisi Dfliflleri Bakan Tevfik Rflt Aras, Milletler Cemiyeti
Meclisinin 26 Eyll 1936 tarihli oturumunda bu mesele ile ilgili olarak Fransa Hkmeti ile ikili grflme teklifinde bulunacak ve yapacaktr. Suriyenin Fransz
mandasna girmesinden sonra da Sancakn stats devam etmifltir. 9 Eyllde imzalanan anlaflmada, Sancakn kaderi de Suriye hkmetine braklmfl ve Suriye,
Sancakla ilgili tm sorumluluklar Fransadan devralmflt. fiphesiz bu yeni du-
rum, hem Sancakta yaflayan Trkleri, hem de Trkiye Cumhuriyetini rahatsz etmiflti. Zira yukarda vurguland zere Sancakta Trkler ounluktayd ve Trkiyenin, Sanca Suriyeye terk etmemek hususundaki kararll bizzat Mustafa Kemal tarafndan dile getirilmiflti. Trk hkmeti 9 Ekim 1936da Fransaya verdii bir
nota ile bu durumu protesto etti. Trkiye, Fransadan Suriye ve Lbnana tannan
bamszln ayr bir blge olan skenderun Sancana da tannmasn istedi.
Fransz hkmetinin 10 Kasmda verdii cevabi notada, Trk grflnn kabul
edilemeyecei bildiriliyordu. Trkiyenin bu meselenin halledilmesi konusundaki
srar zerine, Sancak meselesinin Milletler Cemiyetine gtrlmesi kararlafltrld.
Konu 14-16 Aralk 1936 tarihleri arasnda grflld ve sve Temsilcisi Sandler rapor yazc olarak tayin edildi.
Sandler, hazrlad raporda Sancak meselesinin zm iin bir Komisyon kurulmasn teklif etti ve bu teklif kabul edildi. Bylelikle Sancak, ayr varlk olarak
kabul eden Sandler Raporu adyla anlacak olan rapor, 27 Ocakta Konseyde oy
birlii ile kabul edildi. ngilterenin aracl zerine 26 Ocak 1937de iki hkmet
arasnda bir ilke anlaflmasna varld. ngilterenin iki lke iliflkilerinde arabuluculuk etmesinin nedenlerine baklacak olursa; Akdeniz dengesi asndan nemli iki
lkenin arasnn almasn istemeyifli, Trkiye ile iliflkilerin dzelmesi ve Trkiyenin sorunu barfl yolu ile halletmesini onaylamas dflncesinin geldii grlmektedir. Bu prensip anlaflmasyla skenderun Sanca, yeni adyla Hatay, iifllerinde bamsz, fakat Suriye ile gmrk birlii hlinde olan bir statye kavuflturuluyor ve bir Anayasa ile idare edilen ayr bir varlk teflkil ediyordu. Sancakn dfl
iflleri, baz flartlar altnda Suriye hkmeti tarafndan idare edilecekti. Trke resmi
dil olacakt.
29 Mays 1937de Sancakn mill btnln teminat altna alan ve TrkiyeSuriye snrn tespit eden antlaflmalar yapld. Bu antlaflmalar, taraflarn Pariste
karfllkl olarak birbirlerine onay belgelerini verdikleri gn yani 22 Temmuz 1937de
yrrle girecektir. Bu antlaflmalarla beraber Konseyce kabul edilen Sancak stat ve anayasas da taraflarca kabul edilmekteydi. Bu antlaflmalardan birincisine gre, Sancakn toprak btnlnn gvence altna alnmas, Sancak tehdit edildiinde Milletler Cemiyeti Konseyine derhal bilgi verilmesi, taraflarn ifl birlii ve grflmelerine devam etmesi, acil ve zel durumlarda taraflarn ifl birliinde bulunmas gerekiyordu. Bunun yan sra Genelkurmaylarn nceden hazrlklar yapmas, taraflarn Milletler Cemiyeti Konseyi denetleme grevi yaparken tlerine saygl olmas hkmleri gibi hkmler yer almaktayd. Antlaflmann ikincisinde ise 3
Mays 1930 tarihli Son Snr Protokol ile tespit edilmifl Trkiye-Suriye snrnn kesin olarak tandklar ve onun dokunulmazln gvence altna aldklar, lkeleri
zerinde birbirlerine karfl kflkrtmalar nleyecekleri ifade edilmekteydi.
Ancak, Sancakn bu yeni stats uygulanrken baz sorunlar kt. 1937 Antlaflmalarna gre 15 Nisan 1938e kadar Sancakta seimlerin yaplmas gerekmekteydi. Sancak iin hazrlanan anayasa ile yaplan antlaflmalarn uygulanmas aflamasnda problemler kmfltr. Nitekim Sancaktaki Fransz temsilcisi ile dier Fransz grevliler anlaflma ve anayasann uygulanmasn engelleyici davranfllar iine girdiler.
Sancakta seimlerin yaplmas srasnda bylesine hakszlklarn ortaya kmas
zerine Trkiye duruma mdahale ederek, seim sisteminin dzeltilmesini istedi.
Ocak 1938de seim sistemi deifltirildi. Bu sralarda Avrupada savafl tehlikesi gittike daha belirgin bir hle geliyor, saflar daha da netlefliyordu. Fransa, Orta Douda gl bir devlet hline gelen Trkiyeye yanaflyordu. Sancakta 9 Haziranda
seimler tekrar bafllad. Geliflmelerin bu flekilde seyretmesi zerine seimleri ya-
113
114
kndan takip eden Trkiye, Sancaktaki durumun Trkler lehine dzeltilmesi iin
harekete gemeye karar verdi. 3 Temmuz 1938de Sancakta sknet ve asayifli
salamak zere 6.000 kiflilik bir kuvvet kurulmas ve bunun 1000inin Sancaktan,
geri kalann Trkiye ve Fransa tarafndan salanmasn ngren bir antlaflma imzaland. Anlaflmadan iki gn sonra, Trk kuvvetleri Hataya girdi. Trkiyenin Fransa
ile yapt antlaflma ve Trk askerinin Sancaka girifli Suriyede tepkilere sebep oldu. Austosta yaplan seimler sonucunda 40 milletvekilinden 22sini Trkler kazand. Btn milletvekilleri Mecliste Trke yemin ederek greve baflladlar. Meclis Sancaa Trke adyla Hatay Devleti adn verdi.
Eyll 1938de kurulan Hatay Devleti bir yl kadar bamsz kaldktan sonra, 29
Haziran 1939da Hatay Meclisi son toplantsn yaparak, oy birliiyle Anavatana
katlma karar alacaktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkiyenin SIRA
Hatayn
anavatana katlfln salad srete baflta Cumhurbaflkan Mustafa
SZDE
Kemal Atatrk olmak zere Fransa ile savafl yapma noktasna geldiini grdk. Bu erevede Trkiyenin 1930lu yllardaki dfl politikasna yn veren yurtta sulh, cihanda sulh il fi N E L M
kesini naslDdeerlendirmeliyiz?
Tartflnz.
Trk-Yunan
S O R Uliflkileri
Trk-Yunan iliflkilerinde Yunanistann 20.yzyl bafllarndaki dfl politikasnn
amacn, Anadoluda Rum nfusun yaflad blgelerin Yunanistana ilhk, dier
DKKAT
bir deyiflle Megali dea kapsamnda Yunanllarn kaybettikleri topraklarn elde
edilmesi teflkil etmifltir. Bu politikann, yani anavatan dflnda yaflayan soydafllarn
SIRA
SZDE
bulunduklar
topraklar
devlet snrlarna dhil etme politikasnn (irredantizm/kurtarmclk) savunusunu uzun yllar baflbakanlk mevkiinde oturan, Lozan Barfl grflmelerinde Yunanistan temsilcisi olan, Liberal Parti baflkan Eleftherios VenizeAMALARIMIZ
los yapmfltr.
Yunanistan I. Dnya Savaflna Baflbakan Venizelosun nderliinde tilaf Devletlerinin yannda
savafla girmifltir. Savafln sonunda kazanan devletler safnda yer
K T A P
alan Yunanistann, 1919 Paris Barfl Konferansnda vaat edilen topraklarn elde
edilmesi ynnde girifltii ve 1922de Trk ordusunun zaferi ile sonulanan Trk
Mill Mcadelesi,
Yunan tarihine Kk Asya Felaketi olarak gemifltir. Bu felaTELEVZYON
ketin sorumlusu olarak, Kk Asya kuvvetleri komutan ve dier baz siyasiler
idam edilirken 1922 sonrasnda Yunanistan yaklaflk on yl boyunca asker darbe
ve mdahalelere sahne olacaktr.
N T E RAntlaflmas
NET
Lozan Barfl
sonrasnda savaflan iki taraf olan Trkiye ile Yunanistan
arasndaki ikili iliflkiye yn veren temel meseleler, Lozan grflmeleri srasnda imzalanan Trk-Yunan Ahali Mbadelesine Dair Szleflmenin tatbiki ve buna bal
olarak ortaya kan sorunlarn zmnde younlaflmfltr.
N N
Nfus Mbadelesi
Lozan Barfl Antlaflmas imzalanmadan nce 30 Ocak 1923 tarihinde Trkiye ile
Yunanistan arasnda Trk topraklarnda yerleflmifl Rum Ortodoks dininden Trk
uyruklularla, Yunan topraklarnda yerleflmifl Mslman dininden Yunan uyruklarnn, 1 Mays 1923 tarihinden bafllayarak, zorunlu mbadelesine dair szleflme ve
protokol imzalanmfltr. Tarihte lkeler arasndaki bu tr nfus deiflimleri gnlllk esasna dayanmflken, Trkiye ile Yunanistan arasnda gereklefltirilen bu nfus deiflimi, ilk zorunlu nfus deiflimi olarak tarihteki yerini almfltr.
Nfus Mbadelesi Szleflmesinin uygulanmas ile ilgili olarak, Trk ve Yunan

temsilcilerden oluflan bir heyet oluflturulmasna karar verilmifltir. Ekim 1923 tarihinde alflmalarna bafllayan komisyonun denetiminde bir yllk sre ierisinde
Trkiyedeki Ortodokslarla Yunanistandaki Mslmanlarn deiflimi salanmfltr.
Trkiye ile Yunanistan arasndaki bu nfus deifliminin nemli bir istisnas vardr:
Bat Trakya Trkleri ve stanbul Rumlar mbadeleye tabi olmamfllardr. Bunun dflnda Orta Anadoluda yaflayan Trke konuflan, Mill Mcadele dneminde Ankara Hkmeti yannda yer alarak Papa Eftim liderliinde Yunan iflgaline ve Rum
ayaklanmalarna karfl koyan Karamanl Ortodoks Trkler de kendilerinin mbadele dfl tutulaca fikrine sahipken, anlaflmada zellikle din kimlie atf yaplmfl olmas dolaysyla, mbadeleye tabi tutularak Yunanistana gnderilmifllerdir. Yunanistanda mbadillerin yaflad uyum srecinde, zellikle Trkeden baflka bir dil
konuflmamalar ve det, gelenek, grenek ve tafldklar z Trke isimleri ile Karamanl Ortodokslarn Yunan toplum yapsna uyumlar daha da zor olmufltur.
Szleflmeye gre, elde tam olarak istatistik bir veri olmamakla birlikte, yaklaflk
1.200.000 Ortodoks Anadoludan Yunanistana, Yunanistanda yaflayan 500.000 Mslman Trk de Anadoluya zorunlu olarak g etmifllerdir. G her iki taraf asndan sosyal ve ekonomik alanlarda eflitli sorunlar yaratmfltr. liflkilerdeki asl mesele, Mbadele szleflmesinin ikinci maddesinden kaynakland. Buna gre, Mbadele stanbulda
oturan Rumlar ve Bat Trakyada oturan Mslmanlar kapsamayacakt. Madde: 1912
kanunuyla snrlandrld biimde, stanbul flehremaneti daireleri (stanbul belediye snrlar) iinde 30 Ekim 1918 tarihinden nce yerleflmifl bulunan btn Rumlar stanbul
Rumu ve yine 1913 tarihli Bkrefl Antlaflmasnn koymufl olduu snr izgisinin dousundaki blgeye yerleflmifl bulunan Mslmanlar, Bat Trakyada oturan Mslmanlar saylacaklard. Bu maddenin uygulanmas ile ilgili olarak ortaya kan anlaflmazlk,
iki lkeyi savafln efliine kadar getirmifltir. Sz konusu anlaflmazlk Trk-Yunan liflkilerinde tabli (yerleflik veya oturmakta olan) meselesi olarak tarihe gemifltir.
Etabli Meselesi
Yukarda belirtildii gibi, Karma Komisyonun kurulmas ve mbadele srecinin
bafllamas ile mbadele dfl kalacak stanbul Rumlar ile ilgili olarak uzun sre yaflanacak bir gerginlik ortaya kmfltr. stanbulda bulunan Rumlardan kimlerin
gerekten burada mtemekkin (ikmet eden, tabli) nfusu olduu meselesi ile ilgili olarak, iki devlet farkl tezler ortaya koymufllardr. Trkiye asndan uygulamada Trk kanunlarnn esas alnmas gerekmektedir. Dolaysyla, sadece 30 Ekim
1918den nce stanbul Belediye snrlar iinde yerleflik bulunan Rumlarn stanbul Rumu kabul edilebilecei savunuluyordu. Yunanistan ise mmkn olduunca
fazla sayda Rumu stanbulda brakmak amacyla, belirtilen tarihten nce her ne
sebeple olursa olsun stanbulda bulunan Rumlarn mbadeleden muaf tutulmas
gerektiini ileri srmekteydi. Karma Komisyon mesele ile ilgili bir sonuca ulaflamaynca anlaflmazlk Uluslararas Adalet Divanna gtrlmfl, ancak bir sonu alnamamfltr. ki lke iliflkilerinin gerilmesi ile Yunanistan, Bat Trakya Trklerinin
mallarn msadere ederek bunlar Anadoludan gelen Rumlara vermifltir. Trkiye
de buna cevap olarak, stanbul Rumlarnn mallarna el koymufltur. 1926 ylnda
Atinada imzalanan antlaflma da ikili iliflkilerde yaflanan gerginlie zm getirememifltir. Sonu itibariyle iki lke 10 Haziran 1930 ylnda Ankarada bir antlaflma
imzalamfllardr. Antlaflmaya gre doum yerleri ve gelifl tarihleri ne olursa olsun
stanbulda bulunan Rumlar mbadeleden muaf tutulmufllardr. Mbadillerin ayrldklar lkelerde braktklar mallarn mlkiyet hakk braklan lkeye ait olacaktr.
115
116
Patrikhne Meselesi
Trkiye ile Yunanistan arasnda Lozan Barfl Konferansnda tartfllan bir dier konu, stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesinin Trkiye topraklarnda kalp kalmamas olmufltur. Lozan mzakerelerinde Patrikhane meselesi, mbadele meselesinin ele alnd zamanda gndeme gelmiflti. Patrikhane meselesi evvela Lord Curzonun baflkanln yapt lkeler ve Askeri Meseleler Komisyonunun 1 Aralk
1922 tarihli oturumunda grflld. smet Pafla bu oturumda Trkiyedeki btn
Rumlarn mbadeleye tbi tutulmasn ve buna bal olarak Patrik ve Patriklik makamnn da Trkiyeden karlmasn istedi. smet Pafla, 12 Aralk 1922 tarihinde
mbadele alt komisyonunda yapmfl olduu konuflmada: Patrikhane, nce Yunanistann bamszln kazanmas, sonra da snrlarnn genifllemesi iin her trl
faaliyette bulunmufltur. Bugn gelinen noktann asl sorumlusudur dedikten sonra, Patrikhanenin siyasi bir kurum olduuna dikkat ekerek, Patrikhanenin snr
dflna karlmasnda srar etmifltir. Ancak, Trkiyenin Patrikliin lkeden karlmas ynndeki tekliflerine Yunanistan ile birlikte dier Avrupal devletler de itiraz etmifllerdir.
Sonuta, antlaflma metninde yer almamakla birlikte Venizelosun, o an iin grevde bulunan Trkiye ile iyi iliflkiler kurma taraftar olmayan Patrik IV. Meletiosun grevden uzaklafltrlaca ve bundan sonra Patrikhanenin tm siyasi hak ve
yetkilerinden arndrlarak sadece dini bir kurum olaca, sz ile anlaflmaya varlmfl ve Fener Rum Patrikhanesi Trkiyede kalmfltr. Lozan Antlaflmasyla Patrikhanenin bir antlaflma hkm ile deil, tasarruf hakk Trk devletinde sakl kalmak
kaydyla tek tarafl olarak Trkiyede kalmasna izin verilmifltir. Buna gre: Patrikhane bir Trk kurumu olup Patrik ve burada grevli memurlar da dhil olmak
zere Trk memurlardr. Patriin tayin ve denetimi Trk hkmeti tarafndan yaplacaktr ve 1923 ncesi btn imtiyazlar kaldrlmfltr; sadece din iflleriyle ilgilenecektir.
Yunanistan Lozan Antlaflmasnda izilen ereveye ramen Trkiyedeki patriklik seimlerine mdahil olmufltur. 17 Aralk 1924te seilen yeni patrik VI. Konstantinos Arapolu, Bursa doumlu olup 1921 tarihinde stanbula gelmifl, 1924 ylnda Terkos Metropolidi olarak da stanbula yerleflmifl biri olarak mbadeleye tabi bir kifliydi.
Trkiyenin bu duruma itiraz etmesi karflsnda, Yunanistan meseleyi uluslararas Adalet Divanna gtrmeye alflrken Trkiye, Patrikhanenin bir Trk kurumu olduuna dikkat ekerek, i ifllerine dflardan mdahale edilmesine izin vermeme konusunda kararllk gstermifl, Konstantinos Arapolunun snr dfl edilmesine karar vermifltir. Patrik Arapolunun kiflisel olarak Milletler Cemiyetine
mracaat zerine Cemiyetten meselenin ikili iliflkiler erevesinde halledilmesi
ars kt. Bunun zerine Trk hkmeti anlan Patrik ile ilgili ald karardan
vazgememifl, ancak, patrik dflnda dier piskoposlarn da mbadeleye tabi tutulmas isteini geri ekmifltir. Trkiyenin bu kararl tavr karflsnda 1925 yl Mays
aynda istifa eden Konstantinos Arapolunun yerine, Vasilios Yeorgiadis mbadele dfl bir kifli olarak patrik seilmifltir. 1924 yl ve sonrasnda bir yllk bir srete
yaflanan Patriklik meselesinde tm dnyaya Trkiyenin Patrikhanenin bir Trk
kurumu olduu, evrensel statsnn tannmad ve dini bir meseleden dolay iifllerine karfllamayaca mesajnn verilmesi, Trk dfl politikas asndan byk bir
neme sahiptir.
1928 ylna gelindiinde Trkiye dfl politikasnda barfl ve mevcut durumu

korumay hedefleyen (statkocu) bir anlayflla hareket ederken, yl ortasnda Yunanistanda yaplan seimleri Venizelos kazanmfltr. Venizelos, dfl politikada gemiflten tamamen farkl bir siyaset takip ederek komflu lkelerle olan meselelerini
barfl ve statkocu bir anlayflla zmeyi tercih etmifltir. Bunda, zellikle talya ve
Bulgaristann Akdeniz ve Balkanlarda yaylmac siyaset takip etmesinin ve bu balamda, Bulgaristann Makedonya ve Bat Trakya ile ilgili konularda Yunanistanla
sorunlar yaflamasnn nemli bir etkisi vardr. Sonuta, 1930lu yllar, Trk-Yunan
iliflkilerinde yaknlaflma esasna dayanan yeni bir dnem olmufltur.
Balkanlarda, ekoslovakya, Yugoslavya ve Romanyann katld, Kk Antant ad verilen bir antlaflma ile etkin olmaya alflan Fransa karflsnda Arnavutluk
ile bir pakt imzalayan talya, bu pakta Trkiye ve Yunanistan da katarak Balkanlarda etkin olmay hedeflemiflti. Bu erevede nce Trkiye-talya, daha sonra da
Yunanistan-talya arasnda Tarafszlk, Uzlafltrma Antlaflmas imzalanmflsa da bu
yaknlaflmann blgede kesin bir istikrar salamayacann, hem Trkiye hem de
Yunanistan tarafndan fark edilmesiyle Venizelos ve Mustafa Kemal arasnda bir
yaknlaflma bafllamfltr. Taraflarn karfllkl olarak meselelerin barfl yollarla zm gerektii mesajlar vermeleri sonucunda 10 Haziran 1930 tarihinde mbadele
meselesinden doan siyasi ve ekonomik meselelere son noktay koyan Ankara
Antlaflmas imzalanmfltr. Antlaflmaya gre yerleflme tarihleri ve doum yerleri ne
olursa olsun stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trkleri yerleflmifl (tabli) kavram
iine dhil edilmifllerdir. 1Temmuz 1930da Ankara Antlaflmasnn tasdiki ve uygulamann baflaryla sonulanmasndan sonra Trkiye ve Yunanistan iin politik yaknlaflma yolu ald. ki lke arasndaki dosta bir dizi politik jest antlaflma imzalanana kadar birbirini izledi. 1 Temmuz 1930da Ankara Antlaflmasnn onayland gn smet Pafla, Venizelosu Ankaraya davet etti.
Ayn yln 27 Ekim-1 Kasm tarihleri arasnda Venizelosun, Trkiye ziyareti srasnda iki lke arasnda Dostluk, Tarafszlk, Uzlaflma ve Hakemlik Antlaflmas,
Deniz Kuvvetlerinin Snrlandrlmasna Dair Protokol ile kamet, Ticaret ve Seyr-i
Sefain Antlaflmas imzalaflmfltr. 1932 ylnda Yunanistan, Trkiyenin Milletler Cemiyetine yeliine destek verirken, yine anlan ylda ve bir sonraki ylda karfllkl olarak baflbakanlarn ziyaretlerini, Venizelosun, Mustafa Kemal Atatrk Nobel
Barfl dlne aday gstermesi takip etmifltir. Yine 1933 ylnda iki lke arasndaki bu yaknlaflma balamnda Samimi Anlaflma Belgesi adyla yeni bir anlaflma imzalanmfltr. Artan talyan tehlikesinin etkisiyle iki lke iliflkilerindeki bu olumlu geliflmeler, iki lkeyi daha da yaknlafltrmfl ve Balkanlarda bir ifl birliinin oluflumunda ve 1934 ylnda Balkan Antantnn imzalanmasnda nemli bir etkiye sahip
olmufltur.
1937 ylnda ise Yunanl bir heykeltrafln yapmfl olduu Atatrk Heykeli ve Selanik Belediyesinin satn ald Atatrkn evi Trkiyeye hediye edilmifltir. ki lkenin niversitelerinde karfllkl olarak krsler alsa da iliflkilerdeki bu olumlu
ortam II. Dnya Savafl ile birlikte sona erecektir.
Trk-talyan liflkileri
Lozandan sonra, Trkiye Cumhuriyetinin kurulufluyla birlikte, Mill Mcadele srasndaki dosta tutumlar da gz nne alnarak, talyanlarla iyi mnasebetler tesis edilme yoluna gidildi. Ancak, ekonomik alanda geliflen iyi mnasebetler siyasi
alanda ayn grnty vermedi. Mussolininin, talyada iktidara geldii ilk andan
itibaren, Roma mparatorluunu canlandrmak iin smrgecilik ve yaylmaclk
117
118
politikasna ynelmesi, Byk talya, Bizim Deniz, Akdeniz gibi kavramlarla ortaya kmas, Trkiyede de endifle uyandrmfltr. Musul sorununun grfllmesi srasnda, zellikle ngilterenin kflkrtmasyla Mussolininin Trkiye karflt konuflmalar olmufltur. Ancak Musul sorununun halledilmesi sonrasnda talya ve Trkiye arasnda dostluk ve tarafszlk anlaflmas imzalanmfltr.
4 Ocak 1932 tarihinde iki lke arasnda Anadolu sahillerine yakn ada ve adacklarn durumunu akla kavuflturan bir anlaflma yaplmfltr. Bu anlaflmaya gre, Bodrum krfezindeki Kara adann Trkiyeye ait olduu kabul edilmifl ve Meis
ile ky arasnda ve bu blgede bulunan adacklarn adlar tek tek telaffuz edilerek
hangi lkeye ait olduu belirtilmifltir. Bu arada, yine Mussolininin 19 Mart 1934te
ikinci befl yllk faflist kongresinde syledii Bizim geleceimiz Doudadr sz
Trkiye tarafndan tepkiyle karfllanmfltr. 1935 ylnda talyann Habeflistana saldrmas ise ikili iliflkilerde gvensizliin yeniden domasna sebep olmufltur. Bu
saldr zerine Milletler Cemiyeti, talyaya karfl zorlama tedbirleri ald ve barfln
korunmasndan yana olan Trkiye de ekonomik adan zarar grmesine karfln bu
tedbirlere katld.
ngiltere ile talyann yaknlaflmas ve Ocak 1937de Akdeniz ile ilgili olarak bir
anlaflmaya varmalar, Trkiye ile talyann da yaknlaflmasna yol amfltr. Yaplan
Akdeniz anlaflmas ile talya, Akdenizde mevcut durumu kabul ettiini bildirmifl,
bylece, Trkiyenin toprak btnlne ynelik bir politika takip etmeyeceini
aklamfltr. te yandan, Trkiyenin, talyann Montr Szleflmesini imzalamas
yannda, Hatay yznden Fransa ile yaflad sorunlarda talyann dostluuna ihtiyac vardr. Bu balamda, Trk Dfliflleri Bakan Tevfik Rflt Aras ve talya Dfliflleri Bakan Kont Ciano fiubat 1937 tarihinde karfllkl yaflanan sorunlar grflmeler yoluyla halletme girifliminde bulunmufllardr. Bu grflmeler, net bir anlaflma
ile sonulanmasa da talya ve Trkiye arasndaki iyi iliflkilerin bafllangc olmufltur.
talyan tehditlerine karfllk ngilterenin garanti vermesi ve Akdeniz Paktnn
ortaya kmas siyasi havann yeniden yumuflamasn salad. te yandan statkoyu deifltirmemeyi karfllkl olarak garanti etmeleri Trkiyeyi byk lde rahatlatt. Fakat 10-11 Eyll 1937de spanyol i savafl dolaysyla artan denizalt korsanlna karfl kan talyann isteine ramen Trkiye, ngiltere ile birlikte hareket
etti ve ynn Batya evirerek, Bat ile uzlaflma dorultusunda politikalar gelifltirmeye bafllad. Trk-talyan iliflkilerinin 1923-1938 dneminde diplomasi alannda
sorunlar yaflanrken ticari iliflkilerin arttna da iflaret etmeliyiz.
Trk-Sovyet liflkileri
26 Nisan 1920de Mustafa Kemal Paflann V.. Lenine gnderdii mektubu TrkSovyet iliflkilerinin bafllangc olarak gstermek makul bir tezdir; bu mektupta iki
hkmet arasnda diplomatik iliflkilerin tesisi teklif ediliyor ve Anadoludaki harekete Sovyetlerin destek vermesi, emperyal devletlere karfl mflterek bir mcadelenin gerekliliinin alt iziliyordu. Bylelikle Trk hkmetini ilk tanyan devlet olarak Sovyetlerle iliflkiler tesis edilmifl, zellikle 1920 yl Temmuzunda Moskovada
bafllayan ve Austosta devam eden mzakereler Sovyet Rusya ile yakn iliflkiler
kurulmasn beraberinde getirmifltir. Bu mzakereler Dfliflleri Bakan Bekir Sami
Bey ve Sovyet Rusya Dfl iliflkiler Komiseri ierin idaresinde yrtlmfltr. Ancak bu ilk Moskova mzakereleri baflarya ulaflamamfltr; zira ierin Van ve Bitlis civarnn Ermenilere braklmasn istemifltir. Yaplan grflmeler fiubat 1921e
kadar srmfl ve 19 fiubat 1921de Ali Fuad (Cebesoy) Bey Bykeli olarak Moskovaya gnderilmifltir. 26 fiubatta Yusuf Kemal Bey baflkanlnda yeniden baflla-
yan grflmeler ise 16 Mart 1921de Dostluk ve Kardefllik Antlaflmasn beraberinde getirmifltir.
Bu srete eski ttihatlar da Enver Paflann nclnde Trkistan corafyasnda Sovyetler aleyhine faaliyetlere bafllamfllard. Dier yandan Mustafa Suphi
nclndeki Trk komnistler de ayn dnemde Moskovadan Krma, oradan
da Anadoluya geiyorlard. 1919-1923 arasnda Sovyetler ile Trkler arasndaki
iliflkilerin birok farkl boyutu vard; bununla beraber, tarih flartlar incelendiinde,
1919-1930 devresi olaylarnn bu iki devletin birbirine yaklaflmasn zaruri hle getirdii kolayca anlafllmaktadr. Yine burada da tarih srece uygun bir tavr vardr.
Nitekim Lozanda halledilemeyen sorunlara karfl Batl devletlerin tavr, Trkiye ve
Sovyet Rusya iliflkilerinde belirleyici olmufltur.
Sovyet Rusyann ilk on ylnda takip ettii dfl politika, Batl gler arasndaki
kar atflmalarn kullanmay bilen nispeten aklc ve dinamik bir politikayd. Buna ramen iki eliflkili faktr uzlafltrma abalarnda Bolflevikler ciddi sorunlarla
karfllafltlar: htilli yayma ihtiyac (axiomatic) ve tannmfl snrlar dhilinde var olmay garanti altna alma ihtiyac (prosaic). Bolflevikler, Trotskiy tarafndan kuramsallafltrlan srekli devrim ilkesini benimseyerek bafllangta bu gln stesinden gelmeyi baflardlar. Buna gre kapitalist zincirdeki zayf halka olan Rusyada tesis edilen sosyalizm rejimi, Batl lkeler ve komflu lkelere sirayet etmedike rejimin istikbli teminat altna alnamazd. Trotskiynin ideolojiden beslenen
bu formlnn karflsna zamanla politikann gerek flartlar (realpolitik) kacakt.
deoloji ile realpolitik arasndaki eliflki, zellikle 1923 sonrasnda Sovyet-Trk iliflkilerine de yansyacaktr.
1917 ile 1923 arasnda Rusyada Sovyet Devrimi, Trkiyede ise Mill Mcadele
yneticileri arasnda oluflan tabii ittifak ve 1923 sonras dnemde Stalinin yavafl
yavafl iktidara yerleflmeye bafllamasyla, Trkiyede kurulan yeni mill devletin devletleraras sistemde Batya yakn bir safta yer almasn bu adan okumak gerekmektedir. Sovyet dfl politikasnn 1923 sonras dnemde ulusal aralar daha fazla
kullanarak realpolitik izgisine kaymasnn Trkiye ile iliflkileri de belirlemeye bafllad grlecektir. Bilhassa bu dnemden itibaren genel olarak Orta Dounun
Sovyet diplomasisi veyahut komnist szma iin ok daha az olanak salad ortaya kacaktr. Blge lkeleri ile ticari iliflkiler gelifltirmek ve ngiltere baflta olmak
zere Bat nfuzunu dengelemeye ynelik teflebbsler etrafnda geliflen iliflkilerin
genel izgisini, gerek Trkiyede gerekse de randa sol hareketlerin fliddetle bastrlmas dahi etkilemeyecektir.
Daha, Ankarada Mill Hkmetin kurulmasndan nce, Sovyetler Birlii Trkiye ile de ilgilenmifl, gereklefltirmek istedikleri Dnya Proleter htilalinde Trkiyenin yer alabileceini dflnmfltr. Bu ihtilalin gerekleflmesi iin iki ayr politika tespit edilmiflti. Endstrileflmifl toplumlarda ihtilali sanayi iflileri (proleterler)
Komnist Partilerinin nderliinde yapacaklar; Orta Dou ve Asyada ise bu olgu
geliflmediinden, ihtilalin ncln Emperyalizme karfl kurtulufl savafl veren
Milliyeti Burjuvazi stlenecek, ekirdek hlindeki Komnist Partileri de, bu mill
kurtulufl mcadelesini bir proleter ihtilali hline evirecekti.
Sovyet Rusya, 1919 Martndan itibaren Trkiyeye bu adan bakmfl ve bu konudaki mitlerini Trk mill mcadelesi boyunca devam ettirmifltir. Hatta Sovyetler Birlii Komnist Partisinin yayn organ zvestiya gazetesinde, Trk mill mcadelesinin Asyadaki ilk Sovyet ihtilali olduunu ilan etmifllerdi.
Anadoluda Mustafa Kemalin nderliinde bafllayan mcadeleyi yrten lider
kadro ise tamamen farkl dflnyordu. Sovyetlerden yardm alabilmek gayesiyle
119
120
kontrol altnda tutulmak flartyla komnist propagandalara bir sre gz yumulmufl

ve resm Trkiye Komnist Frkas (Partisi) kurulmufltur. Durum tehlikeli bir hl
alnca da, resm Trkiye Komnist Frkas kapatlmfl ve takibata geilmifltir.
Mill Mcadele srasnda Trk-Sovyet mnasebetlerinin ilgi ekici bir yn de,
Sovyetlerin Mustafa Kemalin Batllarla uyuflma ve uzlaflmas ihtimalinden duyduklar endifledir. nk Trkiye Batllarla uzlaflt takdirde Sovyetlere daha fazla dayanma mecburiyetinden kurtulacakt. Bu balamda, Trk Dfliflleri Bakan Bekir Sami Beyin Paris ve Londraya yapt ziyaretler, buralarda verdii demeler ve
nihayet talya, ngiltere ve Fransa ile yapt anlaflmalar Sovyetlerde tepkiyle karfllanmfl, hatta Ankaray bu yzden protesto etmifllerdir. Franszlarla 1921de Ankara tilafnamesi imzalandnda da, ayn durum ortaya kmfltr. Trkiyede Komnist faaliyetlere karfl sert tepkinin bafllamas zerine, Stalin ve Orjonikidze yardmn kesilmesini istemifllerse de, Lenin ve Trotskiy yardmn srdrlmesini kararlafltrmfllardr.
Mill Mcadele sonras Lozan Barfl Konferans dneminde Boazlar meselesi
dolaysyla Sovyetler konferansa zellikle ilgi gstermifl, Boazlar Meselesi tartfllrken Konferansa davet edilmifltir. Trkiye, Batllar karflsnda yalnz kalmamak
iin, Sovyetlerin Konferansa katlmasn zellikle istemifltir. Sovyet heyetinin yaymlad muhtrada byk devletlerin tm alanlarda, bu arada ekonomi ve maliye konularnda olmak zere, siyasi bamszlk ve egemenlik hakknn Trkiyeye
tannmas talebi dile getirilmifltir. Konferansta Sovyet Rusyay Dfliflleri Komiseri
ierin temsil etmifltir. Sovyetlerin Konferansta hassasiyet gsterdikleri temel konu
Boazlarn, Karadenize kys olan devletler haricindeki devletlerin harp gemilerine kapall meselesiydi. Temmuz 1923te varlan uzlaflma ile Boazlar askerden
arndrld ve Karadenize kys olan devletler dflndaki devletlerin de belli bir tonajdaki harp gemilerine Boazlardan geifl hakk tannd. Tabiatyla bu sonu Sovyetlerin beklentilerini karfllamad.
Lozan Barfl Antlaflmasnn imzalanmasndan Avrupadaki savafl buhranlarnn
bafllad devreye gelinceye kadar, Trk-Sovyet mnasebetleri unsurun tesiri altnda geliflmifltir: Ticari mnasebetler, komnizm meselesi ve Trkiyenin Bat ile
mnasebetlerini dzeltmesi ve gelifltirmesi. Sovyetler Birlii, ticari ve ekonomik
mnasebetler yoluyla Trkiyeyi nfuzu altnda tutmaya alflmfltr. Buna karfllk
Trkiye, dfl ticaretini Sovyetlerin tekeli altna sokmaktan kanarak, Bat ile ticari
mnasebetlerini gelifltirmeye zen gstermifltir.
Komnizm meselesine gelince, Lozandan sonra Trkiye mill varlna kavuflunca, komnizme karfl daha hassas davranmfl ve bu ifli daha sk tutmufltur. Komnizm meselesi ile Sovyet-Trk mnasebetlerini birbirinden ayr tutmaya dikkat
eden Trk hkmetinin bu tutumu Sovyetleri hoflnut brakmamfltr. Sovyetler ise
ikili iliflkileri, Trkiyedeki komnizm propagandas ile birlikte deerlendirmifltir.
Nitekim 1929da Pravdada bu husus aka dile getirildii iin, Trk hkmetinin
organ durumunda bulunan Milliyet gazetesi 6 Temmuz 1929da buna, Dnyann
hibir davas, Trkiye nasyonalizminin daha az mukaddes saylmasna sebep olamaz biiminde ilgin bir cevap verecektir. Esasnda Lozan mzakereleri srecinde ve Cumhuriyetin ilan edildii tarihlerde iki lkede yaflanan birtakm geliflmeler, resmen aklanmamakla beraber, iki tarafta da bir burukluk yaratmflt. Keza
Mustafa Kemal Paflann 1 Mart 1924te Mecliste yapt konuflma bu burukluu st kapal da olsa yanstmaktayd. Mustafa Kemal Paflann zikrettii zorluklar Kafkasyada Trk kkenli ve Mslman halklarn maruz kaldklar kt muameleler
ve Trkiyedeki Rus Ticaret Temsilciliinin stats, konsolosluk antlaflmas mza-
kereleri, belki de hepsinden daha cidd bir sorun olma potansiyeline sahip olan
Trkiyedeki komnist faaliyetlerdi.
En nemli mesele ise 1923te Trkiyede komnizme karfl bafllayan takibat ve
sonucundaki tutuklamalardr. Sakarya zaferinden sonra yaplan tutuklamalardan
sonra bu ikincisiydi. 1923 seimleri ncesinde Trkiye fli ve ifti Sosyalist Frkas, mflterek mlkiyete dayanan bir sosyal inklaba aran beyannamelerle seim
propagandasna bafllad. Bu parti aslnda deiflik isim altnda devam eden Trkiye
Komnist Partisidir. Bu propagandalar beraberinde tutuklamalar da getirdi. Vatan
ihaneti suuyla yarglanan 21 kifli sonuta serbest brakldlarsa da bu sre elbette Rusyada bir reaksiyona yol amflt.
Ticaret alannda olduu gibi siyasi alanda da Trkiyenin Batl devletlerle uzlaflma yoluna girmesi ve dfl politikasn yavafl yavafl Sovyet tekelinden kurtarmaya
bafllamasnn, bu devlet tarafndan hoflnutsuzlukla karfllanmas normaldi. Trkiyenin dfl mnasebetlerinden duyduklar endiflelere ramen, Sovyetler Birlii milletleraras durumu kendileri iin henz gvenli grmediklerinden Trkiyeye nem
vermeye devam etmifllerdir. Musul anlaflmazl srasnda, Trk-ngiliz mnasebetlerinin gerginlii, buna karfllk 1 Aralk 1925te ngiltere, Fransa, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakyann imzaladklar Locarno Antlaflmasyla Almanyann Batllarn yannda yer almas ihtimali, 17 Aralk 1925te Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda Dostluk ve Saldrmazlk antlaflmasnn imzalanmas sonucunu vermifltir. Her
fleyden nce teklif Rusyadan gelmiflti. yl iin imzalanmfl olan bu anlaflmaya gSIRAbirSZDE
re taraflardan birine, bir veya birka devlet tarafndan yneltilen
asker hareket
hlinde dieri tarafsz kalacak ve taraflardan hibiri birbirlerine saldrmayacaklar
gibi, birbiri aleyhine ynelen ittifak veya siyasi anlaflmalara katlmayacaklard.
D fi N E L M
Trkiye iin olduu kadar, Trkiyenin Batllara katlmasndan duyduu endifle bakmndan Sovyet Rusya iin de tatmin edici olan bu anlaflmaya gre Trkiye,
S O Bat
R U devletlerinRusyaya bilgi vermeden ve baz hlde de onun rzasn almadan
den herhangi birisiyle anlaflma yapmayacakt. Bu antlaflma 1929da yeni bir hkm
eklenerek yenilenmifltir. Buna gre, taraflar karadan ve denizden
bulunD K K komflu
AT
duklar devletlerle birbirlerine danflmakszn herhangi bir siyasi anlaflma yapmama
esasn kabul etmifller ve sz konusu anlaflma 1945 Martnda Sovyetler Birlii taraSIRA SZDE
fndan feshedilinceye kadar yrrlkte kalmfltr. Eer bu antlaflma yrrlkte kalsayd, Trkiyenin NATOya girebilmesi sz konusu olmayabilirdi. Esasnda Rusya
Trkiyeden toprak ve boazlarda s taleplerinde bulunarak anlaflmay
AMALARIMIZfeshetmekle Trkiyenin serbest hareket etmesini imkn vermifltir.
N N
Trkiye - Rusya iliflkilerini her ynyle deerlendirebilmek iin Atatrk

MerkeK TArafltrma
A P
zinin yaymlad Atatrkten Souk Savafl Dnemine Trk-Rus liflkileri (I. alfltay
Bildirileri Ankara, 14-15 Mays 2010) , eviren ve Yayna Hazrlayanlar: Dr. lyas KAMALOV, Dr. rina SVSTUNOVA)Ankara 2011, kitabn okuyabilirsiniz. T E L E V Z Y O N
Trk ve Sovyet iliflkilerinde karfllkl yaflanan zellikle iktisadi ve ticari konulardaki sorunlar, 1927 tarihli ticaret antlaflmas ile zme ulaflmfl, ardndan, SovNTERNET
yetlerin istei ile Cenevrede toplanan silahszlanma konferansna
Mart 1928 tarihinde Trkiye de davet edilmifltir. Yine, savafla ve saldrganla karfl hazrlanmfl
bir belge olan Litvinov Protokolne Nisan 1929 tarihinde Trkiye de katlmfltr.
1930lu yllarda uluslararas iliflkilerde Sovyetler, Trkiyenin dayand tek lke
olmaktan kmfltr. Bununla birlikte Trk-Sovyet iliflkileri 1932 Nisannda Sovyetlerin daveti ile gerekleflen Trkiye Baflbakan ve Dfliflleri Bakannn Moskovay
121
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
ziyareti iliflkilere yeni bir boyut katmfl ve bu ziyaret sonrasnda Sovyetler Trkiyeye sekiz milyon dolarlk bir kredi salamfltr. Takip eden yllarda, yine TrkSovyet iliflkileri sk bir ifl birlii erevesinde devam edecektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Atatrk gerek
Mill
Mcadele yllarnda gerekse sonrasnda yapt eflitli konuflmalarda
SIRA
SZDE
Bolflevik sistemi benimsemediini, komnizmin Trkiyede yaylmasna karfl olduunu
ortaya koymufl bir devlet adamdr. Ancak gerek savafl yllarnda gerekse sonrasnda Tr fi N E L konularnda,
M
kiyenin dfl Dpolitika
ekonomi ve kltr - sanat faaliyetlerinde en youn iflbirlii yapt devletin Sovyetler Birlii olduu grlyor. Bu tercihin sebepleri neler olabilir? Tartflnz.S O R U
smet Pafla baflkanlndaki Trk heyetinin 1932 senesi 24 Nisan-10 Mays tarihDKKAT
leri arasnda gereklefltirdii Rusya gezisi bu sreteki en nemli geliflmelerden birisiydi. Bu gezideki Trk heyeti, Dfliflleri Bakan Tevfik Rflt Arasn yan sra, TaSZDE Bakanlklar temsilcilerinden oluflmaktayd. Arln ekonorm, Salk SIRA
ve Eitim
mik ve kltrel iliflkilere verildii bu grflmelerin sonunda iki lke arasndaki iliflkilerin deiflen dnya flartlarna bal olarak gelifltirilmesine olan inan dile getirilAMALARIMIZ
mifltir. Ardndan 1933 ylnda K.E.Voroflilov baflkanlndaki Sovyet heyeti, iade-i
ziyarette bulunmufl ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluflunun 10.yl dolaysyla yaplan trenlere
de katlmfllardr. Bu heyette SSCB Dfliflleri Bakan Yardmcs
K T A P
L.M.Karahan, Eitim Halk Komiseri A.S.Bubnov ve daha baflka nemli isimler de
vard. 1935 ylnn Temmuz aynda smet Pafla baflkanlnda bir ziyaret daha gerekleflmiflti. Bu ziyaretler fleklen nemli olsa da 1933 sonras bafllayan sreci tersiTELEVZYON
ne evirememifltir.
N N
K T A P
TELEVZYON
Fotoraf 4.1
1930lu yllarn
ortalarna kadar
Trkiye ve Sovyetler
Birlii arasndaki
iliflkiler son derece
yaknd. Sovyet
Mareflali Voroflilov
Cumhuriyetin
Onuncu yl
kutlamalar
srasnda Atatrk
ile.
NTERNET
NTERNET
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
BALKAN DEVLETLERYLE LfiKLER VE BALKAN

ANTANTI
Balkanlar, Pan-Slavizm ve Pan-Germenizm akmlarnn kendilerine nfuz sahas
yaratma abalar verdikleri tam bir atflma alan idi. zellikle, Rusyann tarih
emeli olan Akdenize inme plan, blgede Romenlerin, Bulgarlarn, Srplarn ve
Rumlarn kendi devletlerini kurma ve Osmanl Devletinin Balkanlarla ban kesme isteklerini gereklefltirmelerine katk salamfltr. Byk glerin I. Dnya Sa-
vaflndan sonra Balkanlar da iine alan Dou Avrupa corafyasndaki nfuzlarn

kaybetmeleri, blgedeki devletlerin dfl snrlamalardan bamszlaflt yeni bir durum yaratt. Balkanlarda savafl sonras dnemde oluflan g boflluunu etnik kimlik ve milliyete dayal mill yaplanmalar doldurdu. Bu blgelerde self-determinasyon galip Batl Glerin de savunduu bir siyasi tercihti.
1924ten itibaren her bir Balkan devletinin siyasi sistemi belirlendi ve bu devletlerde daha nce mevcut olmayan yeni kurumlar oluflturuldu. Bulgaristan, Arnavutluk ve Romanyada siyasi yap monarfli olarak devam etti. Srbistan hanedan
nclndeki Yugoslavyada ve karmaflk bir mill yaplanma gsteren Romanyada merkeziyetilik ve federasyon tartflmalar grld. Yunanistanda monarfliden cumhuriyetilie doru bir deiflim meydana geldi. ki savafl aras dnemde
Balkan tarihi, mill btnleflmeyi salama ve mill devletler oluflturma ynndeki
abalara tanklk etti. Bu dnemde Balkan siyasi corafyasnn bir dier zellii, totaliter rejimlerin faflizm ve komnizm akmlarn bu corafyaya yayma teflebbslerine sahne olmasyd.
Lozan Barfl Antlaflmas sonrasnda gen Trkiye Cumhuriyetinin Yunanistan
dflnda Balkan lkeleri ile sorunu kalmamfltr. Bu erevede, Trkiye Cumhuriyetinin Balkan lkeleri ile iliflkilerini gelifltirme ve Balkan devletleri ile bir pakt kurma fikrini gndeme getirdiini gryoruz. Yine bu balamda Trkiye, Arnavutluk
(19 Aralk 1923), Bulgaristan (18 Ekim 1925) ve Yugoslavya (28 Ekim 1925) ile
Dostluk Antlaflmalar imzalanmflt. Trkiye Dfliflleri Bakan Tevfik Rflt Aras Balkanlar, Balkan halklarna aittir sznden hareketle, Balkan Paktnn kurulmas
ynndeki fikrin hayata geirilmesi iin aba sarf etmifltir. Balkanlarda, zellikle
Trk-Yunan anlaflmazlnn zmlenmesinden sonra meydana gelen yaknlaflma, blgede bir iflbirlii havas dourmufltur denilebilir.
1929dan itibaren ortaya atlan Balkan Birlii fikri eflitli organizasyonlarla uygulamaya konulmufltu. Ancak, bunun siyasi alana intikal etmesi pek kolay olmamfltr. Arnavutluk ve Bulgaristann mevcut statkoyu deifltirmekten yana (revizyonist) olmalar, buna karfllk Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistann statko taraftar bulunmalar anlaflmay geciktirmifltir.
I. Dnya Savaflndan hemen sonra ekonomik buhranlarla karfllaflan ve genifl
topraklar kaybederek Balkan lkeleri iinde savafltan en zararl kan devlet Bulgaristand. Bulgarlarn Makedonya meselesini zmlemek amacyla Romanya ve
Yugoslavya ile yapt temaslar bir netice vermemiflti. Bulgaristanda 1923 darbesiyle Baflbakan Stambulskinin iktidardan uzaklaflmasndan sonra yeni yneticiler,
onun uzlaflma politikasn terk ettiler. 1927den sonra ise Bulgaristann revizyonist
bir politika takip etmeye bafllamas, Balkanlarda ifl birliini zorlafltran sebeplerden
biri olmufltur. flbirliinin gecikmesindeki dier nemli sebep de Trkiye ile Yunanistan arasndaki iliflkilerin iyi olmayfl idi. Ancak 1930da Ahali mbadelesi ile ilgili anlaflmadan sonra iliflkiler dzelmeye bafllaynca, Balkan Devletleri arasnda
bir yaknlaflma mmkn olabilmifltir. Trkiye, bundan sonra Balkan Antantna varan grflmelerde son derece aktif bir tutum taknd.
Trk-Yunan iliflkilerinin iyileflmesinden sonra, 1930-1933 yllar arasnda Bulgaristann da katld Balkan Konferanslarnda yeni fikirlerin ortaya atlmas ve
karfllkl anlayfln yaratlmas konularnda baz geliflmeler salanmflt. Ancak
talyann basklar sonunda Arnavutluk ve Bulgaristan delegeleri konferanstan
ekilmifllerdir. Bulgaristann Balkan Birliine katlmasn engelleyen iki mesele
vard: Aznlklarn haklarnn korunmas (Makedonyada nemli miktarda Bulgar
aznl vard), dieri ise Ege Denizine kabilmek iin Bulgaristana bir mahre
123
124
(kfl) verilmesi. Ancak 1933te Trkiye ile Yunanistan arasnda imzalanan ve taraflarn Trakya snrn garanti eden Samimi Anlaflma Misak, bu imkn ortadan
kaldrmflt.
Trkiyenin davetine ramen pakt kendilerine karfl bir oluflum gibi deerlendiren Bulgarlar, Balkanlarda statkonun korunmasn amalayan bir ifl birliine
yanaflmamfllardr. te yandan, Trk-Yunan Anlaflmas Romanyay harekete geirmifl, Baflbakan Titulescunun Ankaray ziyareti srasnda, 17 Ekim 1933te, Trkiye ile Romanya arasnda Dostluk, Saldrmazlk, Hakem ve Uzlaflma Anlaflmas
imzalanacaktr. Romanya, Bulgaristann revizyonist isteklerinden endifle duyduu
ve kendi deniz ticareti de Boazlardaki serbest geifle bal bulunduu iin, bu
anlaflmay menfaatlerine uygun bulmufltu. Trkiyenin yapt bu ikili anlaflmalar,
Bulgaristanda tepkiyle karflland ve Bulgar basn Trkiye aleyhinde bir kampanya bafllatt. Bulgaristann Balkanlarda mevcut durumun korunmasna bu kadar
tepki gstermesi Yugoslavyay endifleye sevk etti. Trk Dfliflleri Bakannn Belgrad ziyareti srasnda, 27 Kasm 1933de, bir Dostluk ve Saldrmazlk Anlaflmas imzaland.
1933 ylnda bu geliflmelerin ortaya kmas tesadf eseri olmamfltr. Zira, ayn
yl Almanyada Nazi Partisinin iktidara gelmesi, Avrupada revizyonist geliflmelere
zemin hazrlamflt. Balkanlardaki Alman ve talyan basks giderek artyordu. Arnavutluk, talyann kontrol altna girmiflti. Bu durumda Balkanlarda Trkiyenin
nderliini yapt statkocu devletler, aralarnda yaptklar ikili anlaflmalar birlefltirerek drt devletin katlmyla Balkan Paktn imzaladlar (9 fiubat 1934).
Bu anlaflma ile Trkiye-Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya snrlarn karfllkl olarak garanti ediyorlar, birbirlerine danflmadan herhangi bir Balkan devletiyle
birlikte bir siyasi harekette bulunmamay ve herhangi bir siyasi anlaflma yapmamay taahht ediyorlard.
Antant ile birlikte imzalanan bir gizli anlaflmaya gre, taraflardan biri Balkanl
olmayan bir devletin saldrsna urarsa ve Balkanl bir devlet de saldrgana yardm
ederse dier taraflar bu Balkanl devlete karfl birlikte savafla gireceklerdi. Fakat
Trkiye, eer bir Romen-Rus atflmas karsa Romanyaya yardm etmeyeceini
Sovyet Rusyaya bildirmifl, Yunanistan ise protokoln kendisini talya ile bir atflmaya gtrmeyecei konusunda teminat vermifltir. Bu gibi sebeplerle zayf doan
anlaflma, etkili bir ifl birliinin domasn salayamamfltr. Bununla birlikte Trkiyenin dfl politikasnda blgede barfl ve gvenlie ne kadar nem verdiini gstermesi bakmndan Balkan Pakt dikkat ekici bir anlaflmadr.
DOULU DEVLETLERLE LfiKLER VE SADABAT PAKTI

Bilindii gibi, emperyalist Batya karfl bamszlk mcadelesi veren Trkiye ve
onun lideri Mustafa Kemal, Batl devletlerin smrgelerinde verilecek bamszlk savafllar iin rnek teflkil etmifltir. Bafllangta Afganistan ile 1 Mart 1921 tarihinde imzalanan Dostluk Antlaflmas, daha sonra 1928 ylnda Dostluk ve flbirlii Antlaflmasna dnflmfltr. Afgan Kral Amanullah Han, Trkiyeyi ziyareti
sonrasnda, Atatrk dneminde modernleflen Trkiyeyi her adan model aldklarn ifade etmifltir.
Benzer biimde, Osmanl modernleflme abalarndan bafllayarak Trkiyeyi takip eden ran ile iliflkiler Mill Mcadele dneminde bafllamfl bunu, 22 Nisan 1926
tarihli Dostluk ve Gvenlik Antlaflmas ve 5 Kasm 1932 tarihli Dostluk, Gvenlik,
Tarafszlk ve Ekonomik flbirlii Antlaflmasnn imzalanmas takip etmifltir. Afganistan rneinde olduu gibi, 1934 ylnda ran fiah Rza Pehlevi Trkiyeyi ziya-
125
ret etmifl Trkiyede gereklefltirilen modernleflmeden ve Atatrkten ok etkilenerek, lkesinde de benzeri bir deiflimi bafllatmfltr.
talyann Habeflistan iflgali Dou Akdenizde talya tehdidini ortaya karrken,
talyann Asyada baz hedeflere yneldiini belirtmesi de Trkiyeyi bir yandan
ngiltereye balanmaya gtrmfl, te yandan Orta Dou devletleriyle ifl birlii
yapmak ve baz savunma tedbirleri almak zorunda brakmfltr. Daha talyan-Habefl
anlaflmazlnn baflnda, talyann blgedeki yaylmac emellerine karfl tedbirler
almak ihtiyacn duyan Orta Dou devletlerinden rann teflebbs zerine, Cenevrede 2 Ekim 1935te Trkiye, ran ve Irak arasnda l bir anlaflma parafe
edilmiflti. Trkiye tarafndan hararetle desteklenen bu anlaflmay uygulama alanna
sokabilmek hemen mmkn olmad. Ancak ran ile Irak arasndaki snr anlaflmazl ve Trkiye ile ran arasndaki hudut meseleleri halledildikten sonra bu mmkn olabildi. 1937 ylnda ran ile Trkiye arasnda eflitli konularda ifl birliini
amalayan anlaflmalarn imzalanmasndan sonra Orta Douda Trkiyenin faaliyetleri artt. 7 Nisan 1937de Msr ile bir Dostluk Anlaflmas imzaland. Nihayet,
ran ile Irak arasndaki snr anlaflmazlklar Trkiyenin gayretiyle ortadan kalkt.
Bu esnada, Afganistan da anlaflmaya katlacan bildirince, 8 Temmuz 1937de
Tahranda Sadabad Saraynda Trkiye-ran-Irak ve Afganistan arasnda Sadabad
Pakt adn alan anlaflma imzaland.
5 yl sreyle imzalanan bu anlaflmayla taraflar; Milletler Cemiyeti ve Briand-Kellog Paktna bal kalmay, birbirlerinin iifllerine karflmamay, ortak snrlara sayg
gstermeyi, birbirlerine karfl herhangi bir saldrya giriflmemeyi taahht ediyorlard. te yandan bu ittifak karfllkl yardm ve asker ykmllkler iermiyordu.
Bylece Trkiye, batda ve douda bir gvenlik sistemi kurmufl ve kendisi iin
nemli olan bu iki blgede barfl politikasn kuvvetlendirmifltir. kinci Dnya Savafl sonrasna kadar varln srdren Pakt, 1955te Badat Paktnn kurulmas
zerine nemini yitirecektir. 1979 ylnda Afganistanda kurulan yeni rejim ve 1980
tarihinde yaflanan ran-Irak Savafl Pakt ortadan kaldran geliflmeler olacaktr.
Fotoraf 4.2
ran fiah Rza
Pehlevi 1934te
Trkiye ziyaretinde
Atatrk ile birlikte
(fiahn solundaki
komutan Fahrettin
Altaydr,
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
Trkiyenin Balkanlarda ve Orta Douda oluflturulan gvenlik ve ifl SIRA

birlii
anlaflmalarnda
SZDE
belirleyici ve srkleyici lke olduu grlmektedir. Sz konusu devletler daha ksa bir
sre nce ayn byk devletin ats altnda yaflamaktayd. Bu devletlerin ayrlfllar savafl
fi N E L M srecindeve isyanlar ile olduu dikkate alndnda Atatrk Trkiyesinin bu Danlaflmalar
ki belirleyiciliinin sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
126
Benzeri bir iliflki ve sre karfllkl sorunlar olmasna ramen Irak ile yaflanmfl
ve Irak ile imzalanan iyi komfluluk anlaflmasn takiben 1931 ylnda Irak Kral Faysal Trkiyeyi ziyaret etmifltir. Benzeri rnekleri Hicaz Kral ve rdn Emirinin
Trkiyeyi ziyaretleri ve yine karfllkl sorunlar olmasna ramen Suriye ve Lbnan
ile yrtlen iliflkilerde de grmek mmkndr.
Fotoraf 4.3
Orta Douda
Osmanl
Devletinden
ayrlarak kurulan
devletlerin liderleri
Trkiyedeki
geliflmeyi yerinde
grmek zere
Atatrk ziyaret
etmifllerdi. rdn
Kral Abdullahn
1937 ylndaki
ziyaretinde
karfllanfl.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi.
TRKYENN MLLETLER CEMYETNE GRfi

Birinci Dnya Savafl sonrasnda kurulan uluslararas dzen, silahszlanma, anlaflmazlklar barfl ve grflmeler yolu ile zme ve uluslararas hukuka saygl bir biimde ifl birliini neriyordu. Trkiyenin savafl sonrasnda galip devletlerin kontrolnde olduunu bilerek katlmakta acele etmedii Milletler Cemiyeti, aslnda
Versailles Antlaflmas ile kurulan savafl sonras dzenin devamn amalayan bir rgtt. Trkiyenin Cemiyetin ilkeleriyle dorudan bir sorunu olmamasna ramen,
Lozanda halledilemeyen Musul meselesinin halli srasnda yaflananlar dolaysyla
bir ekincesi vard. Trkiyenin hakllna ramen ngilterenin cemiyetteki basknl nedeniyle kendi istei dorultusunda karar aldrmas, Trkiyenin de bu karar kabul etmek durumunda kalmas, Trkiyenin Cemiyet algsnda nemli bir sorun yaratmfltr. Yine Trkiyenin Sovyetler ile kurduu iliflki gz nne alndnda, Trkiye Cemiyete girerken, Sovyetlerin Cemiyet dflnda kalmas bir sorun olarak grlyordu.
Trkiyenin Mustafa Kemal nderliinde yrtt ok tarafl dfl politika, Misak- Mill konusunda Lozanda tam anlamyla tatmin olmasa da savafl sonras dnya dzeninde hoflnut lkeler arasnda, yani statkocu devletler safnda yer alyordu. Trkiye sorunlarn karfllkl grflmeler ve uluslararas mutabakatla gereklefltirme yolunu seiyordu. ki savafl aras dnyada Milletler Cemiyeti ilkelerinin ihlal
edildii bir ortamda, Trkiyenin barfl tavr Batl lkelerin, zellikle de ngilterenin takdirini kazanyordu. Ayrca Trkiye, 1928 tarihli Briand-Kellogg Misakn
imzalamfl ve silahszlanma konferansna da katlmflt.
Trkiyenin cemiyete girifli, anlan bu geliflmeler sonrasnda, spanya temsilcisinin giriflimi ve Yunan temsilcinin destei zerine, yelerin ounlunun 6 Temmuz
1932de Genel Kurula sunduu nergenin oy birliiyle kabulyle gerekleflmifltir.
Sre, 18 Temmuz 1932 ylnda Genel Kurulun oy birliiyle ald kararla tamam-
lanmfltr. Dfl politikasn Milletler Cemiyetine ye olmad srete bile Cemiyetin

ilkeleri dorultusunda belirleyen ve uygulayan Trkiye, ye olduunda da Cemiyet misakna sadk kalmfl ve Cemiyetin kararlarn zenle uygulamaya alflmfltr.
MONTR BOAZLAR SZLEfiMES

Lozan Barfl Konferansnda, Boazlar szleflmesi ile ilgili hkmler tartfllrken
Trk heyetinin tm itiraz ve gayretlerine ramen, Trkiyenin egemenlik haklaryla eliflkili iki madde szleflmeye dhil edilmifltir. Bunlardan ilki, boazlar trafiini
dzenleyecek ve buradan geecek vastalarn denetlemesi grevlerini stlenecek
Boazlar Komisyonunun kurulmasdr. Trkiyenin kendi snrlar iinde ve lke
btnlnn korunmas iin stratejik deerde bir blgenin uluslararas bir kuruluflun ynetimine braklmas, blgede egemenlik haklarnn snrlandrlmas anlamna gelmekteydi. Dier madde ise Trkiyenin gvenlii iin olduka nemli
olan Boazlar ve Marmarann askerden arndrlmas ve silahszlandrlmasdr.
Trkiye bu iki maddeyi kabul ederken, bunu sulhu elde etmek iin zaruretle katland bir fedakrlk olarak dile getirdi. Ancak silahlarn azaltlmas ve silahszlanmann salanmas amacyla, 1925 Locarno Antlaflmas ve 1932-34 Cenevre Genel
Silahszlanma Konferans yaplmfl olmasna ramen, beklenen sonu elde edilememifltir.
Dier taraftan, Milletler Cemiyetinin yesi ve Boazlar konusunda garantr devletlerden olan Japonyann Manuryaya karfl saldrgan bir politika izlemesi ve anlan Cemiyetin bu devlete karfl herhangi bir yaptrm uygulatamamas sonucunda bu
devletin Milletler Cemiyetinden ayrlmas, Trkiyeyi endiflelerini giderme ve bu
amala Boazlardaki silahszlandrma kaydn kaldrma abalarna sevk etmifltir.
Kasm 1932de ngiliz hkmetince hazrlanan ve Aralk aynda Fransa, Almanya, talya, ABD ve ngiltere tarafndan kabul edilen ve herkes iin eflit gvenlik
sistemi erevesinde silahlanma eflitliini tanyan Mac Donald plannn kabul edilmesiyle Trkiye, Boazlarn silahszlandrlmas ile ilgili hkmlerin iptal edilmesini ilk kez ve resmen talep etmifltir. Ancak Trkiyenin talebi silahszlanma konferans ile dorudan ilgili grlmedii iin kabul edilmemifltir. Trkiyenin talebi reddedilmekle beraber, zellikle ngiltere hkmetinin stratejik sorunlar gndemine
Trk Boazlarnn da girmesine neden olmufltur. Nitekim, Amirallik Dairesi, Lozan Konferansndan sonra koflullarn deifltiine iflaret etmekle beraber, Boazlar tahkim etmenin Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki ifl birliine ve byle bir
geliflmenin bu hkmete byk bir askeri g kazandracana dikkat ekmifltir.
Buna ramen Trk hkmeti, Boazlar silahlardan arndrma ve askersiz hle
getirme ykmllnden kurtulmak iin her frsat deerlendirmeye alflmfltr.
1933-1936 yllar arasnda beliren eflitli frsatlar kullanarak konuyu gndemde tutmufl ve giriflimlerde bulunmufltur. Bu giriflimlerin neticesinde, ngiltere Trkiyenin
Boazlar konusunda yapt giriflimleri daha fazla engelleyemeyeceini anlamfltr.
Nihayet 29 Ocak 1936da, ngiltere Dfliflleri Bakanl, Trkiyenin uygun yntemlerle Boazlar sorununu gndeme getirmesi hlinde, ngilterenin silahlanma fikrine karfl kmamasn kararlafltrd. Mart 1936da ngiliz Hariciye Nazr Edeni ziyaret eden Tevfik Rflt Aras, talyann Oniki Adalar askeri ynden glendirmesinden duyulan rahatszl dile getirdi. Bu hamlenin Sveyfl Kanalna ve anakkale
Boazna hkmetmek amal olduun dikkat eken Aras, talyann anakkale Boazna birka saatlik mesafede bylesine glendirilmifl adalara sahip olmasna
karfln Trkiyenin savunmasnn engellemesinin tahamml edilemezliine iflaret
etmifltir.
127
128
Tevfik Rflt Aras, 8 Nisanda Sir P.Loraine ile yapt grflmede Lozan sonras
geliflmelere iflaret ederek Trkiyenin dfl politikasn iki temel olgu zerine infla etmeye alfltn belirtmiflti: Uluslararas gvensizlik, Avrupadaki savafl tehlikesi.
talyanlarn On iki Adalarda tahkimat ve Dou Akdenizde yrttkleri saldrgan siyasetleri statkoyu ciddi biimde tehdit ediyordu. Boazlar Szleflmesinin 18. maddesi ile Trkiyeye verilen teminat flu sebeplerle geersiz klnmflt: a-Japonya Milletler Meclisinden kmfltr b-Kendisine uygulanan yaptrmlarn devam etmesi hlinde talya uluslararas teminatlara bal kalmay reddetmifltir. Dolaysyla uluslararas ykmllklerde tek tarafl reddetme yaygnlaflmaktadr; Bu durumda hliyle
Trkiye de kendi topraklarnn ve Boazlarn gvenlii iin harekete geecektir.
10 Nisandaki Mustafa Kemal ile P.Loraine arasndaki grflmede de Boazlarn
stats konusunda garantr devletlerden talyann, Trkiyenin notasna ynelik
muhtemel tepkileri zerinde konuflulmufltur.
Bu geliflmeler flnda Trk Hkmeti, ngiliz, Fransz, talya, Yunan, Bulgar,
Japon, Romen, Sovyet ve Yugoslav Hkmetlerini Montreux (Montr)de yeni bir
grflmeye davet etmifl ve 10 Nisan 1936da rebus sc stantibus (flartlar deiflmifltir) prensibine dayanan bir nota vererek, genel tavrn aklamfltr. Trkiyenin bu
notasna diplomatik evrelerden gelen tepkiler farkl olmakla birlikte, genelde
olumlu grld ve sert bir tepkiyle karfllanmad dikkat ekmektedir. Konuyla alakadar devletlerden alnan mutabakatlardan sonra Trkiye daha ok ngiltere
ile Cenevre ve Londra merkezli yrtt hazrlk alflmalaryla teknik ayrntlar
ve konular zerinde alflmalarn srdrd. Dfliflleri Bakan T.R.Aras, Cenevrede
ngiliz yetkililerle yapt grflmelerde, Milletler Cemiyeti iin 15 Haziranda planlanan acil zirve toplantsndan sonra 22 Haziranda Boazlar Szleflmesinin gzden geirilmesini nerdi.
Konferans, 22 Haziran 1936da bafllad. Konferansn ilk oturumlar Trkiyenin
hazrlad antlaflma taslann okunmas ve grfllmesiyle geti. 25 Haziranda
sorunlar Teknik Komiteye devredildi. Konferansa katlan lkelerin Trk tasarsn
incelemesini tamamlanmasndan sonra ngiltere heyeti, 6 Temmuzda yaplan
6.Oturumda karfl tasarsn sunmufltur. ngilizler, Lozan szleflmesinde olduu gibi btn gemiler iin serbest geifl prensibine dayanan bir dzeni nererek bu rejimin Boazlar Komisyonu tarafndan kontrol edilmesi hususunda srar etmifllerdir.
Daha ok ngiltere ve Sovyetler Birliinin Boazlar ve Karadeniz konularndaki rekabetlerini bu konferansa taflmasndan kaynaklanan gerginlik, Fransz delegesi
Poul Boncourun arabuluculuk gayret ve giriflimleriyle zmlenmifltir. Trk delegasyonu da Rus taleplerine karfl bu devletin savafl gemilerinin Akdenize gemelerindeki tonaj snrlamasn kaldrd ynnde bir nerge vermifl ve Sovyetler tatmin edilmifltir. Yaplan uzun tartflmalardan sonra, 15 Temmuz gn uzlaflmaya varld. gn iinde de nihai metin stnde anlaflld. 20 Temmuz 1936da ise Montreux Boazlar Szleflmesi dzenlenen trenle imzaland. Szleflmeye ek olan protokol hkmleri gereince ayn gn gece yars 30 bin kiflilik bir Trk gc Boazlar blgesine girdi. Bylece Atatrk dneminde Lozann getirdii nemli bir kstlama daha ortadan kaldrlmfl oluyordu.
29 madde, drt ek ve bir protokolden oluflan Montr Szleflmesinin ilk maddesi, imzaclarn genel kural olarak ulaflm zgrl ilkesini benimsediklerini belirtmektedir. Bu zgrlkten, ticaret ve savafl gemilerinin savafl ve barfl zamannda ve Trkiye kendini yakn bir savafl tehdidine maruz hissettii zamanda nasl
faydalanacaklar belirtilmifltir. Savafl durumunda Trkiyenin savaflan taraf olup olmamasna gre, gemilerin geifli farkl flartlara balanmfltr. Gnmzde Boazlar-
dan geen gemi trafiinin denetimsizliinin yaratt sorun szleflmenin 2. maddesinden kaynaklanmaktadr. Buna gre:
Barfl zamannda, ticaret gemileri, gndz ve gece, bayrak ve yk ne olursa olsun, (salk denetimi dflnda), hi bir formaliteye tabi tutulmakszn Boazlardan
geifl ve gidifl-gelifl tam zgrlnden yararlanacaklardr. Boazlarn bir limanna
uramakszn transit geerken, Trk makamlarnca alnmas iflbu szleflmenin I sayl ekinde ngrlen vergilerden ve harlardan baflka, bu gemilerden hibir vergi
ya da har alnmayacaktr. Klavuzluk ve yedekilik istee bal kalmaktadr.
Szleflmenin gnmzdeki tartflmalar asndan deiflimini ngren son hkmleri de nemlidir. 28. madde Szleflmenin geerlilik sresinin 20 yl olacan
tespit ettikten sonra, ulaflm zgrl ilkesinin snrsz olduunu belirtmekte ve
feshi iin imzaclardan birinin n bildirimde bulunmasn yeterli grmektedir. Oysa Szleflmenin dzeltilmesi ok daha zor ve zahmetlidir. 29. maddeye gre Szleflmenin yrrle girmesinden bafllayarak, her befl yllk dnemin sona ermesinde, imzaclardan her biri Szleflmenin bir veya bir ka hkmn deifltirme talebinde bulunabilir.
Bu talebin 14. ve 18. maddelerin deiflmesi iin en az bir baflka imzac, dier
maddelerin deiflimi isteniyorsa en az iki dier imzac devlet tarafndan desteklenmesi zorunludur. nerilerin stnde diplomasi yoluyla bir karara varlamazsa, imzaclar toplanacak bir konferansta kendilerini temsil ettireceklerdir. Konferans ancak oy birlii ile karar verebilecektir. Boazlardan bir seferde geecek savafl gemisi miktar ile Karadenizde bulunabilecek toplam yabanc savafl gemisi tonajnn
deiflmesi sz konusu olduunda ky devletlerin iinde yer alaca drtte ounluk yeterli olacaktr. Montr Boazlar Szleflmesi, geerlilik sresi olan 20 yl
doldurmufl olmasna ramen hlen yrrlktedir. Boazlardan her tr yabanc geminin geifli, boazlar zerinde Trkiyenin kontrolnn tbi olduu esaslar bu
anlaflmaya gredir.
Gnmzde ok byk hzla artan gemi tonajlar ve taflnan maddelerin cins ve
mahiyeti boazn iki yakasnn emniyetine ciddi manada tehdit oluflturmaktadr.
Bilhassa istee bal klavuzluk hizmetlerinin boaza kys olan flehirlerin emniyeti iin mecburi hle getirilmesi gerekmektedir.
129
130
zet
N
A M A
N
A M A
Atatrk dneminde uygulanan dfl politikann

hangi esaslara gre flekillendiini daha iyi aklayabilecek
Atatrk dneminde uygulanan dfl politika lkenin son yllarda yaflad devaml savafllar, isyanlar ve ekonomik kntleri dikkate alan bir anlayflla ynetilmifltir. Bu anlayfl, gereki, barfl,
tam bamszlk ve lke gvenlii iin blgesel
ittifaklar kurmak fleklinde uygulama alanna yansmfltr. Gerek Mill Mcadelenin esasn oluflturan Misak- Mill belirlenirken gerekse savafllardan sonra mtareke ve barfl anlaflmalar iin grflmeler yaplrken bir an nce lkeyi barfla ulafltrmak hedeflenmifltir. Osmanl Devletinin mirass olarak nceki nfus yaps ve corafi alan elde etmeye alflmak gibi bir hayalcilie gitmeyen
Atatrk ve Trkiye Byk Millet Meclisi Mondros
Mtarekesi imzaland andaki snrlar korumay
hedefleyerek uluslararas hukuk erevesinde faaliyet gsterdi. Bunu yaparken savafl meydanlarnda halkn byk fedakrlklaryla kazand baflary ekonomik, kltrel ve siyasi alana yayarak
bamszln perinlemeye alflt. Trk milletinin ortaya koyduu iddiann barfl ortamnda insanla ve dnya medeniyetine katk salamak
olduu bir yandan blgesel ifl birlikleri kurmada
nc olmakla gsterildi. Dier taraftan dnya devletlerinin oluflturmufl olduu uluslararas paktlara
ve anlaflmalara katk salayarak dier devletler
iin de rnek oluflturuldu. Hatayn Trkiyeye
katlfl ve Montr Boazlar Szleflmesinin Trkiyenin beklentisine uygun flekilde dzeltilmesi bu
esaslar etrafnda mmkn olabilmifltir.
Trkiyenin Lozan Antlaflmas ile gereklefltiremedii Misak- Mill hedeflerine adm adm ulafltn deerlendirebilecek
Trkiye btn abalarna karfln belirledii Misak- Mill hedeflerinin hepsini Lozanda gereklefltirememifltir. Musul, Hatay, ve Boazlar blgesinin kontrol gibi hususlar bu konuda akla gelen ilk rneklerdir. Osmanl devletinin borlarnn denmesi, gmrk vergilerinin 1929 ylna
kadar belirlenememesi gibi skntlar zaman iinde afllmfltr. Ancak Musul meselesinde ngilterenin savafl devam ettirecei grld iin Trkiyenin o gnn flartlarnda bunu gze almas el-
de edilen kazanmlarn da tehlikeye dflmesi demek olduu iin srar edilememifltir. Emperyalist
devletlerin 21.asrda dahi bu blgelerin tabii kaynaklar iin savafla girifltikleri gz nne alndnda Trkiyenin o zamanki tereddd anlafllabilecek bir durumdur. Hatayn ana vatana katlmasnda Akdenizde deiflen dengeleri iyi takip
etmek ve ngilterenin Fransa zerine bask yapmasn salamak nemli bir kazanm savafl riski
olmadan elde etmeyi mmkn klmfltr. Tabiidir
ki bu aflamalarda Trkiye pasif bir politika izlememifltir. Yurtta sulh, Cihanda sulh ilkesi etrafnda flekillenen politikann en dikkat ekici zellii
Trkiyenin karlar ve gvenlii sz konusu olduunda savafl gze alabildiini ilgili taraflara
gstermek olmufltur. Atatrkn Hatay grflmeleri srasnda hasta olmasna karfln Mersine kadar gidip asker geit trenleri dzenlemesi tm
dnyaya Trkiyenin neler yapabilecei hakknda bir fikir vermek iin olmufltur. Trkiyenin gvenlii asndan son derece nemli olan Boazlar blgesinin kontrol edilmesi de barfl ortamlarda uluslararas uyumla elde edilebilen bir kazanm olmufltur. Btn bu sre ierisinde basn
yayn organlar ve dfl politikann dier unsurlar
ile lke karlarnn her fleyin stnde tutulduu
mesaj verildikten sonra gerekirse savaflmaktan
da ekinilmeyecei gsterilmifltir.
N
AM A
Uluslararas politikada deiflen flartlarn lke ve

mill karlar yararna nasl deerlendirildiini
rnekleriyle izah edebilecek
Trkiyenin gvenliinden duyduu endifle onun
dfl politikasn byk oranda belirlemifltir. 192330 yllar aras Bat ile olan problemlerinden dolay Trkiye, Batl lkelere mesafeli durmufl, Sovyetlere ise yaklaflmfltr. Lozan dahil olmak zere
bu srete Sovyetler Birliinin diplomatik destei salanmfltr. 1930 sonrasnda ise, talyann
yaylmac politikalar ve Akdeniz blgesinde hkimiyet kurma abalarnn yaratt uluslararas
endifleyi doru deerlendirerek ngiltere ve Fransa ile yaknlaflmfltr. Trkiyenin istikrar ve blgedeki tarih ve kltrel etkinlii dolaysyla ngiltere ve Fransa gerek Hatay gerekse Boazlarn
kontrol meselesinde Trkiyenin isteklerini daha lml karfllamfllardr.
Sovyetler ile iliflkiler rneinde; Ankarada Mill

Hkmetin kurulmasndan nce, Sovyetler Birlii Trkiye ile de ilgilenmifl, gereklefltirmek istedikleri Dnya Proleter htilalinda Trkiyenin yer
alabileceini dflnmfltr Orta Dou ve Asyada
ise ifli snf geliflmediinden, ihtilalin ncln Emperyalizme karfl kurtulufl savafl veren Milliyeti Burjuvazi stlenecek, ekirdek hlindeki
Komnist Partileri de, bu mill kurtulufl mcadelesini bir ifli snf ihtilali haline evirecekti.
Sovyet Rusya, 1919 Martndan itibaren Trkiyeye
bu adan bakmfl ve bu konudaki mitlerini Trk
Mill Mcadelesi boyunca devam ettirmifltir. Hatta Sovyetler Birlii Komnist Partisinin yayn organ zvestiya gazetesinde, Trk Mill Mcadelesinin Asyadaki ilk Sovyet ihtilal olduunu ilan
etmifllerdi.
Trkiye ise Sovyetlerden yardm alabilmek gayesiyle, kontrol altnda tutulmak flartyla komnist
propagandalara bir sre gz yumulmufl ve resm
Trkiye Komnist Frkas (Partisi) kurulmufltur.
Durum tehlikeli bir hl alnca da, resmi Trkiye
Komnist Frkas kapatlmfl ve takibata geilmifltir.
Mill Mcadele srasnda Trk-Sovyet mnasebetlerinin ilgi ekici bir yn de Sovyetlerin
Mustafa Kemalin Batllarla uyuflma ve uzlaflmas ihtimalinden duyduklar endifledir. nk
Trkiye Batllarla uzlaflt takdirde Sovyetlere
daha fazla dayanma mecburiyetinden kurtulacakt. Bu balamda, Trk Dfliflleri Bakan Bekir
Sami Beyin Paris ve Londraya yapt ziyaretler, buralarda verdii demeler ve nihayet talya, ngiltere ve Fransa ile yapt anlaflmalar
Sovyetlerde tepkiyle karfllanmfl, hatta Ankaray bu yzden protesto etmifllerdir. Franszlarla 1921de Ankara tilafnamesi imzalandnda
da ayn durum ortaya kmfltr. Trkiyede Komnist faaliyetlere karfl sert tepkinin bafllamas
zerine, Stalin ve Orjonikidze yardmn kesilmesini istemifllerse de Lenin ve Trotskiy yardmn srdrlmesini kararlafltrmfllardr.
Mill Mcadele sonras Lozan Barfl Konferans
dneminde Boazlar meselesi dolaysyla Sovyetler konferansa zellikle ilgi gstermifl, Boazlar Meselesi tartfllrken Konferansa davet edilmifltir. Trkiye, Batllar karflsnda yalnz kalmamak iin, Sovyetlerin Konferansa katlmasn
zellikle istemifltir. Sovyet heyetinin yaymlad
muhtrada byk devletlerin tm alanlarda, bu
131
arada ekonomi ve maliye konularnda olmak zere, siyasi bamszlk ve egemenlik hakknn Trkiyeye tannmas talebi dile getirilmifltir. Batl
devletler ile yaknlaflmaya bafllad srete dahi
Trkiye Rusya ile ekonomik iliflkilerini baflaryla
devam ettirerek ar sanayi tesislerinin kurulmasnda bu lkeden ald kredileri de kullanmfltr.
N
AM A
Birinci Dnya Savafl ve Mill Mcadele dneminde rakiplerimiz olan devletlerin kendi mill karlarn salamak iin Cumhuriyet dneminde de
nasl faaliyet gsterdiklerini izah edebilecek
Sovyetler Birliinin kuruluflundan itibaren srekli devrim mant iinde hareket ederek etrafndaki lkelere rejim ihra etme arayflnda olduunu
biliyoruz. Trkiyenin bat lkeleri ile yaknlaflmasna tepki gsterirken iliflkilerin tamamen kopmamasna, Trkiyenin tmyle Batya ynelmemesine dikkat etmifllerdir. Bu sre iinde Trkiyenin
baflbakanlk dzeyinde yapt gezilerde kendi geliflmiflliklerini ve sistemlerinin stnln gstermeyi nemsemifllerdir. Siyasi iliflkilerin eski samimiyetini kaybetmeye bafllad srete ise kltr
ve sanat alflmalarna arlk vererek Trkiyedeki
dflnce ortamn etkilemeye alflmfllardr.
Ayn flekilde Fransa da Hatay dolaysyla Suriye Trkiye iliflkilerinde belirleyici olmaya alflrken eitim kurumlarndaki kontrol elden brakmamak
iin byk aba sarf etmifltir. stiklal Harbi srecinde yaflanan her trl olumsuzlua karfln barfl dneminde Balkanlarn istikrarn her fleyin nne
koyan Trkiyeye karfl Yunanistan da Patrikhane
meselesinde gerekse etabli meselesinde iliflkileri
savafl aflamasna kadar germekten geri durmamfllardr. Bu dier batl devletler asndan da byledir. Mesela patrikhane konusunda Trkiye Patrikhane, nce Yunanistann bamszln kazanmas, sonra da snrlarnn genifllemesi iin her trl
faaliyette bulunmufltur. Bugn gelinen noktann
asl sorumlusudur dedikten sonra, Patrikhanenin
siyasi bir kurum olduuna dikkat ekerek, Patrikhanenin snr dflna karlmasnda srar etmifltir.
Ancak Trkiyenin Patrikliin lkeden karlmas
ynndeki tekliflerine Yunanistan ile birlikte dier
Avrupal devletler de itiraz etmifllerdir. Btn bunlar devletleraras mnasebetlerde kalc dostluklar
ve dflmanlklar olmadn, esas olann lke menfaatleri ve ortamn msaitliini kullanmak fleklinde
anlaflldn bize gstermektedir.
132
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki sorunlardan hangisi Lozanda zme kavuflturulmufltur?
a. Musul Sorunu
b. Hatay Sorunu
c. Boazlar Sorunu
d. Kapitlasyonlar
e. Etabli Sorunu
6. 1930lu yllarda Trk dfl politikasn yeni arayfllara

iten faktr hangisidir?
a. Dnya barflnn salanmas arzusu
b. ngiltere ile dostluun artmas
c. Sovyetlerin toprak talebinde bulunmas
d. talyann yaylmac emelleri
e. Balkan lkeleri arasnda iflbirlii eilimi
2. Balkan Paktna ye olmayan devletin adn iflaretleyiniz.

a. Yunanistan
b. Trkiye
c. Yugoslavya
d. Romanya
e. Bulgaristan
7. Afladakilerden hangisi Trkiyenin oluflumunda rol

ald dfl politik geliflmelerden biri deildir?
a. Balkan Antant
b. Briand-Kellog Pakt
c. Sadabat Pakt
d. Montr Boazlar Szleflmesi
e. Ahali Szleflmesi
3. Boazlarda Trk hakimiyetini kesinlefltiren antlaflmay iflaretleyiniz.

a. Sevr Antlaflmas
b. Lozan Antlaflmas
c. 1926 Trk-ngiliz Antlaflmas
d. Montr Antlaflmas
e. 1934 Balkan Pakt
8. Afladakilerden hangisi Trk-ngiliz iliflkilerini ilgilendiren bir konu deildir?

a. Musul sorunu
b. Milletler Cemiyetine yelik
c. Hatay sorunu
d. Akdeniz Paktnn kurulmas
e. 1939 ittifak
4. Lozan Antlaflmasnda Yunanistann Trkiyeye savafl tazminat olarak verdii blge afladakilerden hangisidir?
a. Bat Trakya
b. Karaaa
c. mroz ve Bozcaada
d. Dou Trakya
e. Edirne
9. Afladakilerden hangisi Atatrk dneminde gerekleflmemifltir?

a. Sadabad Pakt
b. Balkan Pakt
c. Yalta Konferans
d. Lozan Antlaflmas
e. Montr Boazlar Szleflmesi
5. tilaf Devletlerinin Lozan Barfl grflmelerine stanbul Hkmetinin de katlmasn istemesi zerine TBMM
afladaki tedbirlerden hangisini almfltr?
a. Hilafeti kaldrmfltr
b. TBMM barfl grflmelerine katlmfltr
c. Savafla devam karar alnmfltr
d. Saltanat kaldrlmfltr
e. Yeni Anayasa yaplmfltr
10. 10 Haziran 1930 tarihli antlaflma ile Yunanistanla

aramzdaki hangi sorun zlmfltr?
a. Dou Trakya
b. Etabli Sorunu
c. Savafla son verilmesi
d. Tm sorunlar zlmfltr
e. Patrikhane sorunu
133
Okuma Paras
KEMALST MODEL
Muzaffer bir milliyetilik, ama belirtmek gerekir ki, dfl
dnyaya karfl hibir flekilde saldrgan olmayan bir milliyetilik. fiphesiz iki harp arasnda baz Trk dflnrleri hl Jn Trklerin meflhur, irredantist tasarlarn hatrlatmaktan zevk almaktadrlar; Yeni Cumhuriyetin okullarnda Ziya Gkalpn Pantrkist fliirleri korkutmaa devam etmektedir; ama Kemalist Hkmet ise
btn gelip geici yaylmacla karfl kendisini fliddetle
savunmakta ve sadece tek bir gayesi bulunduunu vurgulamaktadr: Lausanne Antlaflmasyla izilmifl mill hudutlar iinde modern bir devlet yaratmak.
Zamann dier otoriter rejimlerin ekserisinin tersine,
Trk rejimi savafltan deil, kararllkla barfltan yanadr.
Barfl ve kardefllik kelimeleri, Mustafa Kemalin btn konuflmalarnda sk sk kulland kelimelerdir. Hitlerin Almanyas ile Moussolininin talyas vargc ile
silahlanmakta ve bunun stesinden geleceine dair iradesini en yksek yerden ilan etmekte iken, Kemalist
Trkiye, Avrupann byk gleri ile olduu kadar,
komflular Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya, ran, Irak, Suriye ve Sovyetler Birlii ile de dostluk antlaflmalar imzalamaktadr. 1919-1922 yllarnn
byk dflman Yunanistan ile olan yaknlaflma zellikle flaflrtcdr: 1937de, Ankaray resmi ziyareti srasndan, Yunan diktatr Metaxas, iki lke arasnda ebedi
kardefllii teklif edecek kadar ileri gidecektir.
Trkiye Cumhuriyetinin de Alsace-Lorainei vardr.
Franszlarn yerleflmifl olduklar skenderun Sanca ve
ngilizlerin brakmak istemedikleri Musul vilayeti. Zaman zaman bu iki sorun kamu oyunda heyecann ykselmesine sebep olmaktadr. Fakat o devirlerde baflka
lkelerde olduu gibi byk toplumsal heyecanlar dourmamfltr. Gerekten, Fransa ve ngiltere ile olan sorunlarn zmek iin Ankara hkmeti, abucak itidal
siyasetine ve diplomasinin rastlantlara brakma metoduna baflvurmufltur. ngilizlere karfl, aksine baflarszla raz olmak gerekmifltir: 1925te, Milletler Cemiyeti,
Londra Hkmetinin savunduu hususlar lehinde meseleyi ele almfl, Musul Iraka balanmfl ve ngiliz mandasna braklmfltr. Franszlarn karflsnda, tersine, Kemalistlerin saduyusu karflln almakla sonulanacaktr: Fransa ile yllarca sren, ok kere grltl gizli
pazarlklardan sonra, 1938de, skenderun Sanca Trkiyeye balanma yolunda ilk adm olarak mstakil bir
devlet olacaktr.
Barfl ve ilerleme: Gen Cumhuriyetin sloganlar olacaktr bunlar. Tabiatyla her ihtilal gibi Kemalist ihtilalin de acmasz zamanlar olmufltur. Ama bir btn
olarak yeni Trk rejimi, dier slam lkeleri iin gereklefltirilmesi gz kamafltrc bir emsal teflkil eden,
daha ziyade zecri (zorlayc) tedbirlerin ll kullanld bir nevi aydn bir zorbalk gibi ortaya kmaktadr.
Ankara, btn Mslmanlarn yeni Mekkesi oldu diye yazacaktr, 1930lu yllarda Kemalist rejimi venlerden birisi. Ama ifller sanld kadar basit deildir. Mustafa Kemalin gereklefltirdii eser, slam dnyasnda
ortak bir tasvip grmekten uzaktr. zellikle, dinciler
kesiminde Kemalizm, genel bir kaide olarak ok kt
intiba sahibidir. Fakat, ilerici sekinler ise Trk hrikasna hayranlklarn saklamamaktadrlar. Kbilden Rabata kadar bu aydnlar, gzlerini Anadolu Baflkenti zerinden ayrmamakta ve bunu kendi lkelerinde uygulama ve bylece halknn zgrlnn temellerini atma
atefli ile yanarak, Kemalist deneyimi coflku ile takip etmektedirler.
Klelefltirilmifl ve smrgelefltirilmifl lkeler iin bir
model yarattklarnn bilincinde olan Mustafa Kemal
ve arkadafllar, ilerleme ve bamszlk yoluna doru
yaptklar yryfllerinde slam dnyasnn manevi liderliini stlenme ihtirasn ok erken beslemifl gibi
grnmektedirler. Bizim zgrlk hareketimiz, tm
milletlerin zgrleflmesi ve halklar arasnda eflitsizlii
kaldrma gayesine mtuf manevi bir hareket sahas
salamaldr... htilalimizin cihanflml anlamnn bilincinde olmalyz. Tarihin byle bir dneminde, dnyann byle nzik bir blgesinde, olaylarn ylesine
akt bir zamanda yaflyoruz ki, millet olarak ayakta
durmak iin, Trk milleti, dnyann her noktasnda
mill bamszln zaferini salamlafltrmak zorundadr. Rejimin byk ideologlarndan birinin ifadesi olan
Kemalist devrim ihrac lehindeki bu szler Ankara Hkmetinin hedeflerini aklamaktadr. Yeni Trkiye
bir klavuz, bir rnek olmakla yetinemez, Mustafa Kemalin doktrininin yaylmas iin faal bir flekilde alflmal, byk devletlere karfl, Afrika ve Asyann ezilmifl memleketlerinin bafln ekmelidir. Tohum olarak
red ve anlaflmazlk yrngesine nc Dnyay -o
tarihte bu tbir daha icat edilmemiflti- flimdiden yerlefltirmek sz konusudur.
134

Anadolu Hkmetinin zgrlkleri iin mcadele eden
halklara tavsiye ettii reete nisbeten basittir. Hemen
hemen byl birka formldr bu: alt ok, fakat zellikle modernleflme, laikleflme, Batnn kltr, teknolojisi ve ilimlerine byk yatrm. Adeta, hasmla kendi
silahlaryla arpflmak. Kendi inanlarn dnyaya yaymak iin Cumhuriyet Hkmeti, yirmili yllarn ortalarndan itibaren, btn propaganda kaynaklarn kullanmakta tereddt gstermemifltir: ticaret ve sanat sergileri, dokmanter filmler, modern Trkiyenin yaratlmasna iliflkin broflr ve kitaplar, baz lkelerin genlerine
tahsil burslar tahsisi vs. Bu propaganda gayretlerine,
Akflam ve Cumhuriyet gazetesinin Franszca dilinde kan nshalar ki, Cumhuriyetinki, iki harp arasnn en
iyi gazetesidir- ve Trkiye Gazetesi etkili bir flekilde
katkda bulunmufltur. 1934ten itibaren, Kemalistlerin
zellikle resmi doktrinin yaylmasna vakfedilen iki periodik yayn olacaktr: Kemalist Trkiye ve Ankara. Bol
resimli ve lks baskl bu iki mecmuann herbiri yurt dflnda Kemalizmin tantlmas ve aktif bir propaganda
aracl ile dier milletler ve Trk milleti arasnda
kltrel iliflkilerin ve balarn kurulmasna alflmak gyesine tahsis edilecektir...
1. d
2. e
3. d
4. b
5. d
6. d
7. b
8. b
9. c
Kaynak: Paul Dumont, MUSTAFA KEMAL, (Tercme
eden: Zeki elikkol) Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
1994, s. 129-132.
10. b
Yantnz yanlfl ise Lozandan Kalan Meseleler

Ve Batl Devletlerle liflkiler konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Balkan Devletleriyle liflkiler Ve Balkan Antant konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Montr Boazlar Szleflmesi konusunu yeniden gzden geiriniz
gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Doulu Devletlerle liflkiler
Ve Sadabat Pakt konusunu yeniden gzden
geiriniz
gzden geiriniz
gzden geiriniz
gzden geiriniz
135

Sra Sizde 1
Birinci Dnya Savaflnn bitirilmesinde etkili olan Wilson Prensiplerinin en nemli maddesi milletlerin kaderleri iin kendi tercihlerinin belirleyici olmas esasna
dayanan Self-determinasyon ilkesi idi. Osmanl Devleti de bu noktadan hareketle savafl bitirmek iin mracaat etmiflti. TBMMde Misak- Millde bu yntemi kabul etmiflti. Anadoluda, Bat Trakyada ve Araplarn youn yaflad yerlerde bu ilkenin uygulanmasn Misak Millye koymufltu. Musul ile ilgili olarak Lozandaki
Trk heyetinin baflkan smet Pafla, Trk tezini siyasi,
tarihi, etnografik, corafi, ekonomik ve asker alardan
genifl bir flekilde aklamfltr. Trk tezi, Musul ve Sleymaniye blgeleri halknn byk ounluunun Trk
olduunu ve bu nedenle Trkiye snrlar ierisinde kalmas gerektii ynndeydi.
Buna mukabil ngiltere iin Musul, zengin petrol yataklar, ngiliz smrgesi olan Hindistana giden yolun gvenlii ve Orta Doudaki karlar asndan stratejik ve ekonomik bir blge idi. Orta Dou 20. ve 21. yzyln en
stratejik madenleri olan petrol ve doalgaz bakmndan
dnya mevcudunun yarsndan fazlas bu blgede bulunmaktadr. smet Paflann bu anlayflla blgede halk oylamas yaplmas ynndeki teklifi de Lord Curzon tarafndan, Blge halknn rey verme alflkanl olmad ve
plebisitin amacn anlayamayacaklar gerekesiyle reddedilmifltir. Bu geliflme karflsnda zelde tilaf Devletlerinin, genelde ise bu corafyaya tarihin eflitli zamanlarnda medeniyet getirme iddiasyla gelip tabii kaynaklarn
smrmek gayesinde olan devletlerin samimi olmadklarn sylemeliyiz. Self determinasyon prensibinin blgedeki topluluklarn bamszlklarn salamaktan ok mevcut devlet yaplarn ykmak amal ortaya atldn gsteren bu tavr Ruslarn Trkistanda yaptklarndan farkl
deildir. 21. asrda blgeye demokrasi getirmek iddiasndaki mdahaleler ise askeri istila, milyonlarca insann hayatn, yerini, yurdunu kaybetmesiyle neticelenmifl, istilac devletler ise petrol ve doalgaz gibi blge kaynaklarnn ynetiminde sz sahibi olarak geri dnmfllerdir.
Sra Sizde 2
Yurtta Sulh, Cihanda Sulh politikas asla sinmifl, snrlar dflyla ilgisiz, snrlar iinde de kendi aleyhine olacak geliflmelere dahi ses karmayan pasif bir politika
deildir. Atatrk, Lozanda uzun mzakerelerden sonra
ortaya kan neticede baz eksiklikler olmasna karfln
kabulnden yana olmufltur. nk Trkiye son on yln ok byk savafllarn ykmlarna maruz kalarak geirmiflti. Eitim retim seviyesi ok dflkt. Zaten snrl olan yetiflmifl insan gcnn nemli bir ksm birinci dnya savaflnda kaybedilmiflti. Dnyada genel olarak
Trkleri blgeden kovmak heveslileri aktif durumdayd.
Byk Taarruz ile Yunan kuvvetlerini yurttan atabilmek
iin Sakaryadan sonra bir yl hazrlanmak gerekmiflti.
zetle devlet ve millet elindeki birikimin sonuna gelmifl
durumda idi. Byle bir zeminde ite ve dflta barfl istemek son derece aklc, gereki ve lke flartlarna uygun
bir politika seimi olmufltur. te uygulanan ekonomik
kalknma hareketi, ulaflm sektrnn milllefltirilmesi,
eitimin gelifltirilmesi gibi hamleler ile Trkiye ksa srede blgesinde nemli bir devlet hline gelmifltir. Bu
noktada Lozanda elde edilemeyen haklarn alnmas
iin blgesel ve kresel politik geliflmeler yakndan takip edilerek barfl eksenli bir siyasetin mimar olmak hedeflenmifltir. Bu alflmalar ile blgesel iflbirlikleri oluflturulurken lkenin karlar da gzetilmifltir. fiartlarn
uygun olduu Hatay meselesinde ngilterenin destei
alndktan sonra Fransaya gerekirse savafln gze alnd mesaj verilmifltir. Atatrk bunu dahi devletin emniyetini riske atmadan yapmfltr. Kendisine yakn bir gazetede yaymlatt baflyazlar ile hem ngiliz hem de Fransz
diplomasisine kararllmz gstermifltir. Kurun Gazetesindeki befl makale Trkiyenin hakk olan almak iin
savaflmaktan ekinmeyeceini sylerken, ngiliz diplomasisine de Franszlarn gerei grmesine yardmc olmas gerektii mesaj verilmifltir. Sonuta Fransa Akdenizdeki talyan yaylmaclna karfl blgede nemi artan Trkiyenin beklentilerini olumlu ynde cevaplandrmfltr. Trkiye savafl ykmna uramadan Hatayn
ana vatana katlmn salamfltr.
136
Sra Sizde 3
Atatrk gerek Mill Mcadele yllarnda gerekse sonrasnda yapt eflitli konuflmalarda Bolflevik sistemi benimsemediini, komnizmin Trkiyede yaylmasna
karfl olduunu ortaya koymufl bir devlet adamdr.
Gerekten de Atatrk daha Mill Mcadele yllarnda
Sovyetlerin asker ve mali yardmna en fazla ihtiya
duyulduu sralarda dahi Bolflevizm ve komnizme karfl olduunu ifade etmiflti. Bu konudaki fikirlerini Meclisteki mevcut sistemin ne olduunu, hangi sisteme benzediini soranlara karfl verdii cevapta aklamflt: Hakikatte hakim olan ve her fleyi idare eden makam Millet Meclisidir. Zannma gre, yeryznde buna benzeyen dier bir hkmette vardr. fiurasn unutmamal ki
bu idare tarz bir Bolflevik sistemi deildir. nk biz
ne Bolflevikiz, ne de Komnist. Ne biri ne dieri olamayz. nk biz milliyetperver ve dinimize hrmetkrz.
Ksaca bizim hkmet fleklimiz tam bir demokrat
hkmettir ve lisanmzda bu hkmet halk hkmeti
diye adlandrlr. Bu hkmet dorudan doruya milletin arzularn tatmine hizmet eder ve millet ve memleketin idaresine bizzat sahiptir diyordu. Ancak unutulmamaldr ki Trkiye Byk Millet Meclisinin alp millet iradesine sahne olduu gnlerde halkn btnnn
destei henz alnamamflt. tilaf devletleri kadar srecin bir iktidar mcadelesine dnfltn dflnen stanbul Hkmetinin de engellemeleri vard. Byle bir
zeminde arla ve onun Birinci Dnya Savaflndaki
mttefiki bat emperyalizmine karfl destek arayan Bolflevikler ile iflbirlii son derece aklc bir yaklaflm olmufltur. Bolfleviklerden silah ve Buharadan temin ettikleri para yardm alnabilmifltir. Karfllnda alk tehlikesindeki Rusyaya tahl yardm yaplmfltr. Batl devletler bu srete Anadolunun paylafllmas konusunda
anlaflmalar yapyorlard. Bu srecin yaratt gvensizlik kadar Trkiye Cumhuriyetinin devam etmeyecei
beklentisinde olan Bat dnyasna karfl Bolflevikler ile
ifl birlii yapmaktan baflka bir yol o sralarda grlmemiflti. Diplomatik ve ekonomik yardmlar kadar bu srete kltr ve sanat alanlarnda da Sovyetler Birlii ile
ifl birlii gereklefltirilmifltir. Trkiye her alanda geliflme
ve zenginleflme ihtiyacnda olan bir devlet olarak bunu
tek bir kaynaktan deil bulabildii ve kendisine zarar
vermeyecek her kaynaktan temin etme politikas uygulamfltr. Bat dnyas ancak 1930larn ortalarndan itibaren Trkiyeye yaknlaflmfllardr. Bu srete de Sovyetler ile ekonomik iliflkilerin devam ettirilmifl olmas
hkmet iin esasn Trk milleti ve devletinin faydas
olduunu gstermektedir.
Sra Sizde 4
Trkiyenin Balkanlarda ve Orta Douda oluflturulan
gvenlik ve ifl birlii anlaflmalarnda belirleyici ve srkleyici lke olduu grlmektedir. Sz konusu devletler daha ksa bir sre nce ayn byk devletin ats altnda yaflamaktayd. Bu devletlerin ayrlfllar savafl
ve isyanlar ile olmufltur. Bilhassa Balkan Savafllar srasnda yaflananlar toplumun hafzasnda silinmez etkiler
brakmfltr. Savafl srecinde yaflanan zorunlu g srecinde insanlar canlarn kurtarmak iin btn birikimlerini, evlerini, tarlalarn, hayatlar boyunca biriktirdiklerini orada brakarak Trkiyeye snmak durumunda
kalmfllard. Bu srete onlar ge zorlamak isteyenlerin insanlk dfl muamelelerine maruz kalmfllard. Ayn
flekilde Anadoludaki Yunan iflgali srasnda maruz kalnan mezalim de dnemin kaynaklarna yansmfltr. Ancak Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Osmanl
Devletinin topraklar zerinde kurulmufl btn devletler ile ikili ve oklu iyi iliflkiler iinde olmak iin aba
sarf etmifltir. Cumhuriyeti kuran kadronun doum yerleri itibaryla bakldnda nemli bir ksmnn doum
yerleri yeni devletin snrlar dflnda kalmflt. Buna mukabil baflta Atatrk olmak zere hepsi gemifle, yaflanan olumsuzluklara taklmak yerine gelecei infla etmek iin alflmfllardr. Gemiflin olumsuzluklarnn ykn dflncelerinde taflmak yerine barfln hakim olduu bir dnya kurmay tercih etmifllerdir. Zaten savafllardan yorgun dflmfl halk bir de bu tr dflmanlklar
ile yormak pek de akl kr deildir. Trk milleti uzun
tarihi boyunca dnya ve insanla nemli katklar salamfl bir millettir.
Anadolu corafyasnn jeopolitii, hakim konumda olduu Orta Dou corafyasnn tarih boyunca dil, din ve
kltrlere merkez olmann yannda uluslararas g mcadelelerine sahne olmasyla ne kmaktadr. Burada
sonsuza kadar var olmann flartlarndan birisi de Orta
Dou, Balkanlar ve Kafkaslar geninde siyaseti kontrol etmektir. Osmanl dneminde devletin kontrol ettii yerlerdeki geliflmelerin Cumhuriyet zamannda da siyasetle, kltrle, diplomasiyle kontrol altnda tutulmas
devletin ve milletin emniyeti iin bir gerekliliktir. Nitekim Atatrk Balkan Antant ve Sadabat Pakt gibi organizasyonlar ile buralar kontrol edecek bir pozisyonda
olmufltur.
137
Kaynaklar
Akflin, Abtlahat, Atatrkn Dfl Politika lkeleri ve
Diplomasisi, Ankara 1991.
Akyz, Yahya, Trk Kurtulufl Savafl ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara 1975.
Anzerliolu, Yonca, Karamanl Ortodoks Trkler,
Ankara 2003.
Aras, Tevfik Rflt, Grfllerim, stanbul 1945.
Ar, Kemal, Byk Mbadele, Trkiyeye Zorunlu
G, 1923-1925, stanbul 1995.
Armaolu, Fahir, Atatrkn Dfl Politika Prensipleri,
Atatrkn Milliyetilik ve Devletilik Anlayfl,
Ankara 1992.
Armaolu, Fahir, Siyas Tarih 1789-1960, Ankara 1973.
Atatrkn Milli Dfl Politikas, Cilt II, Ankara 1992.
Balcolu, Mustafa, Atatrk Dnemi Trk Dfl Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt II, Ankara
2004.
Bayur, Yusuf Hikmet, Trkiye Devletinin Dfl Siyasas, Ankara 1995.
Biondich,Mark, The Balkans, Revolution, War, and
Political Violence since 1878, Oxford 2011.
Carr, Edward Hallet, Leninden Staline Rus Devrimi
1917-1929, (ev.Levent Cinemre), stanbul 2010.
Demirz, Damla (Yunancadan eviren), G, Rumlarn Anadoludan Mecburi Ayrlfl (1919-1923),
(Trke basm derleyen Herkl Milas), stanbul
2001.
Erdal, brahim, Mbadele-Uluslaflma Srecinde Trkiye ve Yunanistan 1923-1925, stanbul 2006.
Esmer, Ahmet fikr, Siyas Tarih 1919-1939, Ankara
1953.
Gnlbol, Mehmet-Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin
Dfl Politikas (1919-1918), Ankara 1997.
Gnlbol Mehmet - Sar, Cem Olaylarla Trk Dfl Politikas, Cilt I, Ankara, 1982.
Gyn, Nejat, Musul, Misak- Milliye Dhil midir,
Deil midir, Misak- Milli ve Trk Dfl Politikasnda Musul, Ankara 1998.
Grn, Kmuran, Savaflan Dnya ve Trkiye, Ankara
1986.
Grn, Kmuran, Trk-Sovyet liflkileri (1920-1953),
Ankara 2010.
Hatipolu, Murat, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, 1923-1954, Ankara 1997.
Jivkova, Ludmila, ngiliz-Trk liflkileri 1933-1939,

stanbul 1978.
Kolesnikov, Aleksandr, Atatrk Dnemi Trk-Rus
liflkileri, Ankara 2010.
Krkolu, mer, Trk-ngiliz liflkileri (19191926), Ankara 1978.
Kandemir, Feridun, Hatralar ve Syledikleriyle Rauf Orbay, stanbul 1965.
Karal, Enver Ziya, Atatrkten Dflnceler, Ankara,
1956.
Meray, Seha, Lozan Barfl Konferans- Belgeler, Cilt
I/1/1, Ankara 1978.
Meray, Seha (ev.), Lozan Barfl Konferans, Tutanaklar, Belgeler, Takm: II, Cilt 2. 1973.
Meray, S. L.-Olcay, Osman, Montreux Boazlar Konferans, Ankara 1978.
Oran, Baskn (Ed.), Olaylarla Trk Dfl Politikas
(1919-1973), Cilt I, Ankara 1990.
Oran, Baskn, Trk-Yunan liflkilerinde Bat Trakya
Sorunu, Ankara 1986.
ke, Mim Kemal, Belgelerle Trk-ngiliz liflkilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara 1992.
Sarnay, Yusuf, Bat Trakya Trkleri, KK Arafltrmalar, Cilt II, Say I (2000).
Sofuolu, Adnan, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi
Faaliyetleri, stanbul, 1996.
Skmen, Tayfur, Hatayn Kurtuluflu in Harcanan
abalar, Ankara 1992.
fiahin, Sreyya, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul 1980.
TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.4, Ankara 1985.
Volkan, Vamk- Itzkowitz, Norman, Trkler ve Yunanllar atflan Komflular, stanbul 2002.
Yazc, Nevin, Petrol erevesinde Musul Sorunu
1926-1955, stanbul 2010.
Ylmaz, Mustafa, ngiliz Basn ve Atatrk Trkiyesi,
Ankara, 2002.
Amalarmz
N
N
N
N

kinci Dnya Savafl yllarnda uygulanan devleti ekonomik politikalarn gereke ve uygulama flekilleri ile neticelerini grerek baflarl olup olmadklarn deerlendirecek,
Demokrat Parti dnemindeki ekonomik anlayfln uygulamada ne kadar hayata geirilip geirilemediini ve sebeplerini sorgulayabilecek,
1960 darbesinden sonra hayata geirilen planl ekonomi dnemindeki hedef
ve neticeleri irdeleyerek planl ekonomik hayat konusunda yneticilerin gereki olup olmadn izah edebilecek,
Siyasi devamlln ekonomik programlarn baflar veya baflarszlnda ne
kadar etkili olduunun rneklerini grerek yaplan ekonomik dzenlemelerin gerekelerini anlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Enflasyon
Devalasyon
Planl Ekonomi
Ekonomik stikrar
Cari Ak
Dfl Bor
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi-II
1938den 2002ye
Ekonomik
Geliflmeler
II. DNYA SAVAfiI YILLARINDA VE

SONRASINDA EKONOMK
DURUM (1939-1950)
DEMOKRAT PART DNEM (19501960)
PLANLI KALKINMA DNEM
BYK SYAS VE EKONOMK
GELfiMELER EfiLNDE ALTINCI
PLAN DNEM (1990-1994)
YEDNC BEfi YILLIK PLAN DNEM
(1996-2000)
2000 YILINDA EKONOMK
GELfiMELER: SYASAL STKRAR
EKONOMK STKRARSIZLIK
1938den 2002ye
Ekonomik Geliflmeler
II. DNYA SAVAfiI YILLARINDA VE SONRASINDA
EKONOMK DURUM (1939-1950)
Devletiliin Duraklama Yllar (1939-1945)
Atatrk sonrasnda kurulan Dr. Refik Saydam Hkmetinin programnda konu
arlk ve ncelik taflyordu: Demiryolu yapmnn devam, denk bte politikas ve
devletilik ilkelerine ballk.
Avrupada savafl bafllaynca Trk hkmeti bir milyon gen insan silahaltna almfltr. Sanayi ve hizmetler sektrnde yetiflmifl ifl gc ktl retim ve verimliliin dflmesine yol amfltr. Toplam talep hzla artarken toplam arz yetersiz kalnca fiyatlardaki artfl denetimden kmfltr. 1929 Byk Bunalmnn tersine bu kez
tarm rnlerinin fiyatlar srekli ykselmifltir. rnein budayn fiyat 13.5 kurufltan 100 kurufla, zeytinyann fiyat 85 kurufltan 350 kurufla kmfltr.
Aflada verilen tablodan da grlebilecei gibi ekonomi yksek enflasyon ile
klme yani stagflasyon sreci iinde kalmflt.
Yllar
Byme (%)
Enflasyon (%)
1939
6,9
4,8
1940
-4,9
22,7
1941
-10,3
40,7
1942
5,6
92,1
1943
-9,8
74,0
1944
-5,1
22,8
1945
-15,3
54,1
Savafl yllarnda yaygn hle gelen mal ktlklar ok sayda retici ve aracnn
karaborsa yoluyla hzla zengin olmasna frsat yaratt. 26 Ocak 1940ta hkmete
olaanst koflullar karflsnda ulusal ekonomiyi ve savunmay ilgilendiren konularda genifl yetkiler veren Mill Koruma Kanunu yrrle kondu. Savafln nc
ylna yani 1942 ylna gelindiinde, lkede karaborsa ve stokuluk kontrol edilemez olmufltu. Bu nedenle Ocak 1942de nce Ankarada sonra stanbulda ekmek
karneye baland. Bu uygulama Eyll 1944e kadar devam ettirilerek haksz kazan
peflinde koflanlara tepki gsterildi. Trkiye savafl dneminde krom ve bor gibi stra-
Tablo 5.1
Savafl Yllarnn
Ekonomik
Gstergeleri
140
tejik nemi haiz madenleri yksek fiyattan satma imkan bulmufltur. Savaflan taraflar, Almanya ile ngiltere/ Fransa-Amerika grubu arasndaki rekabetten yararlanarak ordusunu takviye etmifltir.
Bu dnemde Avrupada kamu ve zel sektr tam bir dayanflma ve ifl birliinin
en iyi rneini verirken, Trkiyede bu iki kesim arasnda atflmalar Kasm 1942de
g gstergesine dnflt. Baflbakan fikr Saraoluna destek veren CHP Meclis
Grubu 12 Kasm 1942de Varlk Vergisini kabul etti. Olaanst ekonomik ve
mali koflullar erevesinde bir defaya mahsus olarak yaplan bu dzenlemeyle;
piyasadan para ekerek enflasyonla mcadele etmek, savafl yllarnn flartlarndan
yararlanarak ok para kazanmfl ancak bu kazancn vergisini vermemifl olanlardan
vergi almak ve devlet gelirlerini artrmak amalanmflt.
Bu uygulama ile 3877si yabanc olan 114 bin kifliye vergi tahakkuk ettirildi. Byk ounluu aznlklardan olmak zere, ykmllerin %70i stanbullu idi. Ancak iten ve dfltan gelen youn basklar karflsnda Hkmet 1943 ylnda bu uygulamay durdurdu.
Savafln ilk drt yl boyunca Trkiyenin dfl ticaret hacmi daralmflt. Ancak
1943 ylndan itibaren savafl ncesi dzey aflld. 1939-1946 arasnda yaflanan dalgalanmaya ramen dfl ticaret srekli fazla vermiflti. Ayn dnem iinde tarm ve sanayi sektrlerinde toplam retim, toplam talebi karfllamakta yetersiz kaldndan,
enflasyon ve karaborsa ile mcadele baflarl olmamflt. Kk bir aznlk hzla
zenginleflirken byk ounluk yoksullaflmfltr.
Devletiliin Gerileme Dnemi (1946-1950)

II. Dnya Savaflnn son bulduu (Mays 1945) gnlerinde Trkiyede siyasal g
ile ekonomik g arasndaki atflma yeni boyutlar kazanyordu. rnein Hkmet, karfl koymalara aldrfl etmeden iftiyi Topraklandrma Kanununu karmflt. Yasa zel ormanlarn ve byk toprak sahibi ailelerin arazilerinin bir ksmnn kamulafltrlmasn ngrmekteydi. Temel ama topraksz iftileri toprak sahibi yapmakt. Ancak yasann kmasna ve uygulamaya konmasna karfl kan byk toprak sahiplerinden Adnan Menderes, Emin Sazak, Cavit Oral ve Fevzi Karaosmanolu gibi nl politikaclar muhalefetlerini srdrdler.
lkede her trl yokluun, ktln ve yoksulluun nedenini devletilik olarak gsteren bu grup politikaclar, yoksul halk kitlelerinin umudu oldular. Mevcut
dzenlemelerin demokratiklefltirilmesi talebiyle; Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl imzalaryla verilen drtl takririn reddedilmesi zerine 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurdular ve 21 Temmuz 1946da yaplan erken genel seimlerde 62 milletvekili ile Meclise girmeyi baflardlar.
Seim sonrasnda istifa eden fikr Saraolu yerine Recep Peker yeni hkmeti kurmakla grevlendirilmifltir. Peker Hkmeti dnyada meydana gelen yeni
siyasal, asker ve ekonomik dengeleri de dikkate alarak lkenin dfl ekonomik iliflkilerinde ve sanayileflme hedeflerinde yeni dzenlemelere giriflti. rnein gereki kur politikas arayfl iinde 7 Eyll 1946da T, ABD dolar karflsnda %50 orannda devale edildi. 1 ABD dolar 280 kurufl oldu. Ancak Peker Hkmeti devalasyona ve byk sermayeye verilen tavizlere karfln, kamuoyunda arad destei
bulamad. Zira dfl ticaret ak vermeye devam etti. ABDden beklenen mali destek
salanamad. Halk Partisi ile Demokrat Parti arasndaki siyasi ekiflmelerin yaratt siyasal istikrarszlk yle boyutlardayd ki lkede ekonomik istikrara ynelmek
mmkn olmuyordu. Cumhurbaflkan smet nnnn iktidar ve muhalefet arasndaki iliflkilerde hakem pozisyonunda olacan ilan edip ekiflmelere mdahale
5. nite - 1938den 2002ye Ekonomik Geliflmeler
etmesi zerine Peker Hkmeti istifa edince Eyll 1947de yeni hkmeti Hasan
Saka kurmufltur. Fakat lkede siyasal ve ekonomik istikrar salanamyordu. CHP
karflt akmlarn toplumun her kesiminde ve lkenin her yerinde Demokrat Parti
etrafnda toplanmasyla Hkmet ifl yapamaz hle gelmiflti. Muhalefetin ve stanbul basnnn bask ve karfl kmalarna dayanamayan Hasan Saka Hkmeti istifa etmek zorunda kalmfltr.
CHPnin 27 yllk tek parti ynetiminin son hkmetini fiemsettin Gnaltay Ocak
1949da kurdu. Artk lkede iktisadi konular deil, siyasal konular ve reformlar tartfllyordu. Bu tartflma ve atflmalar 14 Mays 1950 tarihinde yaplan demokratik seimle son buldu. Oylarn %53n alan Demokrat Parti tek baflna iktidar olmufltur.
DEMOKRAT PART DNEM (1950-1960)

Baflbakan Adnan Menderes Hkmetinin greve bafllamasndan bir ay sonra, Dnya beklenmedik bir savafla sahne olmufltur. 25 Haziran 1950de Kore Savafl bafllamfltr. Savaflla birlikte uluslararas piyasalarda ham madde ve tarm rnleri fiyatlar hzla ykselmifltir. Bu beklenmedik koflullar Menderes Hkmetinin tarm sektrnde retimi artrmaya ynelik nlemleri hzla yrrle koymasna olanak vermiflti. Ardndan hkmet temel iktisad hedefini de flyle aklamflt: 1) Tarma
ncelik verilecek, 2) Sanayileflme zel kesim nclnde yrtlecek, 3) Dfl ekonomik iliflkilerde devlet mdahaleleri asgari dzeye indirilecek.
Tarm Sektrne ncelik

Menderes Hkmeti partisinin iktidara gelmesinde byk pay olan kyl kesimini memnun etmek iin, ilk yllarda bafllca flu nlemleri yrrle koymufltu:
Yeni topraklarn tarma almas saland. zellikle Dou, Gneydou ve
Anadoluda meralarn srlmesine ve tahl ekimine gz yumuldu. Bu durum
tahl retimini artrrken hayvancl snrlandrmflt.
iftinin rettii buday dnya fiyatlar stnde bir fiyatla alnrken, fiyat artfllar tketicilere yanstlmad. Toprak Mahsulleri Ofisi aradaki fark srekli
karfllamak zorunda brakldndan zarardan kurtulamad. Ofis, aklarn
Merkez Bankasna borlanarak kapatyordu. Bu uygulama enflasyonu besleyen bir kaynaa dnflmflt.
Tarmn makineleflmesi hzlandrld. Elveriflli koflullarla salanan dfl kaynakla traktr ithalat byk lde artrld. Yaflanan hzl makineleflme tarmda ifl gc fazlas dourdu. Bulunduklar yerlerde istihdam edilemeyen
iflsizler byk kentlere ge zorland.
Bu temel politika yannda ucuz kredi, dflk vergi, uygun iklim koflullar ve
elveriflli ihra fiyatlaryla hkmet, iftinin refahn 1953 ylnn sonuna dek artrmay baflarmflt. Ancak, 1954 ylndan itibaren elveriflsiz hava koflullar, tarmsal
retimin azalmasna ve ekonominin tarma dayal i ve dfl dengelerinin bozulmasna neden olmufltu. lke ihra ettii baz tarm rnlerini ithal eder hle gelmiflti.
Bu geliflmenin etkisiyle dfl ticaret a giderek bymflt. Bu flekilde tarma dayal byme modeli ifllemez hle gelince hkmet tarm yerine sanayiye ncelik
vermek zorunda kald.
zel Sektr nclnde Sanayileflme

Devletilik dneminde kurulan sna tesisler, 1950li yllara gelinceye dek bir uygulamal okul grevini yerine getirdiler ve her dzeyde sanayici yetiflmesine katkda bulundular. Tarmdan ve ticaretten zengin olan ailelerin bir ksm banka kur-
141
142
makla yetinirken bir ksm da sanayiye girmiflti. rnein 1950-1960 yllar arasnda
20 zel banka kurulmufltu. Nasl ki devletilik dneminin temel kurumu Smerbankt, Neo-liberal dnemin temel finansal kurumu da Trkiye Snai Kalknma
Bankasdr. 1950de kurulan bu banka, zel kesime orta ve uzun vadeli sanayi yatrm kredisi vermek zere, byk ticaret bankalarnca rgtlenmiflti. Banka onaylad projelerin ithal girdileri iin, dviz salad gibi yatrmcya teknik yardm
da veriyordu. Dnya Bankasnn teknik ve mali yardmlarndan yararlanan banka,
1960 ylna dek ithal ikamesi stratejisine uygun olarak kurulan ve daha ok tketim mal reten snai iflletmelere destek vermifltir.
1954 ylndan itibaren bafl gsteren dviz darboazn aflmak iin, Hkmet, ithalatta liberalizme son verdi. thal ikamesi yoluna gidilmesi iin KTlere yeniden
yatrm yapma yetkisi verildi. ncellikle ktl ekilen iki temel maln, fleker ve imentonun retimi ele alnd. Devlet yeniden Trkiyede fabrika kurmaya ve iflletmeye bafllad. Artk sanayi sektrnde kamu ve zel kesim ifl birlii iindeydiler.
Dfl Ekonomik liflkilerde Liberalleflme

Trkiye Sna Kalknma Bankasnn faaliyete gemesiyle zellikle ABD kfll sermaye Trkiyeye gelmeye ve zel kurulufllarla ifl birlii yapmaya bafllamflt. Bylece Trkiye Dolar Blgesine katlmfl oluyordu. Menderes Hkmeti, OEEC (Organization for European Economic Cooperation) ve ABDnin ekonomik ve teknik
yardmlar olmadan lkenin kalknamayaca grflndeydi. Bu nedenle ve Batl
dostlarn telkinlerine uyarak dfl ekonomik iliflkilerde liberalleflme sreci bafllatlmflt. Dnemin baflnda Kore Savaflnn yaratt olumlu hava, izlenen dfla alma
politikalarnn olumlu sonular vermesini salamflt. Koflullar tersine dnnce ve
ekonominin i ve dfl dengeleri bozulunca Hkmet dfl ekonomik iliflkileri denetim altna almak zorunda kalmflt.
Menderes Hkmeti dviz darboazn aflmak iin ithalatta liberasyona (dfl ticaret serbestlii) son verdikten sonra flu nlemleri yrrle koymufltu: Gmrk vergisinde deer esasna geilmesi, gmrk tarifelerinin ykseltilmesi, ithal mallar fiyat
kontrol dairesinin kurulmas ve Mill Koruma Kanununun uygulamaya konulmas.
lke 1958 ylnn ortalarnda dviz darboaz nedeniyle ithalat ve yatrm yapamad gibi kurulu tesisleri de girdi yokluundan alfltramaz hle gelmiflti. Bu durum i
piyasada mal ktlklarnn, enflasyonun ve iflsizliin yaygnlaflmasna yol amflt.
Trkiye savafl dnemindeki beklenmedik geliflmelere karfl ekonomiyi kontrol etmek zere 1940ta Mill Korunma Kanunu getirmiflti. Ekonomide serbestlie gidilmesinin ardndan ksa bir sre sonra yeniden ayn kanuna ihtiya duyulmasnn sebepleri neler olabilir?
Tartflnz.
Austos 1958 stikrar Kararlar

Menderes Hkmeti boulmakta olan ekonomiyi kurtaramayacan anlaynca
yesi bulunduklar Avrupa ktisadi flbirlii Teflkilatndan (OEEC) teknik ve mali
yardm talep etmiflti. Kuruluflun uzmanlarnn hazrladklar rapor Trkiyeye bir istikrar paketi olarak verilmiflti. Hkmete benimsenerek uygulamaya koyulan istikrar nlemleri flyleydi:
Trk lirasnn deeri dflrlecek ve katl kur sistemine geilerek ihra
malnn cinsine gre prim uygulanacak. thalatta ek olarak 620 kurufl prim
tahsil edilerek, 1 dolar 900 kurufl olacak. Bylece dolar baznda %120ye yakn bir oranda devalasyon (deer dflrme) yaplacakt.
N N
143
Para arz sk kontrol altna alnacak. Bu nedenle emisyon (srm) hacmi ve

kredi hacmi daralacak ve kredi politikasnda seici olunacak.
Kamu iktisadi kurulufllarnn rnlerinin fiyatlar ykseltilecek ve aklar
kapatlacak. Dolaysyla kamu transfer harcamalar da azaltlacak.
thalat rejimi yeniden dzenlenecek, ihtiyalar iin aylk kotalarla ve bir
program iinde yrtlecek.
Bte denklii iin gelir artrlrken harcamalar kslacak.
Yatrm projelerinde verimli ve ksa vadeli olanlara ncelik verilecek.
Yrrle konan istikrar nlemleri karfllnda OEEC lkelerine olan ve vadesi gelmifl 400 milyon dolar borcun ertelenmesi salanrken; 359 milyon dolar kadar yeni kredi alnmfltr. Bekledii krediyi salayamayan Menderes Hkmeti, bu
kez Dou Bloku lkeleriyle takas yoluyla ticarete giriflmiflti.
Aflada verilen tablodan da grlebilecei gibi, dnemin ilk yarsnda yksek
byme hz dflk enflasyon ile salanmflt. Oysa 1954 ylndan itibaren ekonomi dflk byme hz, yksek enflasyon sreci iine girmiflti.
Yllar
Byme (%)
Enflasyon (%)
1950
9.4
-10,2
1951
12,8
6,2
1952
11,9
1,0
1953
11,2
2,9
1954
-3,0
10,0
1955
7,9
7,6
1956
3,2
16,5
1957
7,8
18,9
1958
4,5
14,8
1959
4,1
19,8
1960
4,4
5,4
Dnem sonuna gre lkenin toplam 1 milyar dolar dfl borcu vard. Bu borlarn %43 devlet %39u da konsolide (vadesi uzatlmfl) ticari borlard. Hkmet
dfl bor bulamad iin toplam bor snrl kalmflt.
PLANLI KALKINMA DNEM

Planl Dneme Geifl
Asker ynetimin 27 Mays nklap Hareketi Niin Yapld? adn taflyan 8 Temmuz 1960 tarihli aklamasnn Plansz bir yatrm politikas ve suistimaller bafllkl ikinci ksmda ekonomik durum flyle elefltiriliyordu:
Dflk iktidarn takip ettii iktisadi ve mali politika maalesef memleketi mali bir
uuruma srklemifltir. Her iktidar memleketinin kalknmas iin alflmak ve eserler meydana getirmek mevkiindedir. Ancak bu kalknmann her fleyden nce plana, bir hesaba dayanmas gerekmektedir. Eski iktidarn grlmemifl kalknma diye
vasflandrd kalknma hibir plan ve hesaba istinat etmiyordu. Uygulanacak politikalarda bu eksiklii gidermek amacyla asker ve sivil yneticilerin ortak grfl ve
alflmalar erevesinde lke kalknmasnn belli planlara gre yrtlmesi kararlafltrlmflt. Bu amala ncelikle bir teflkilat kurulmas alflmalar bafllatlmfltr.
Tablo 5.2
144
Yerli ve yabanc uzmanlarn alflmalar sonunda hazrlanan Devlet Planlama

Teflkilatnn kurulufl ve grevlerini belirleyen yasa tasars Hkmet ve Mill Birlik
Komitesince onaylanmfl ve Ekim 1960da yrrle girmiflti. Ksa ad DPT olan
planlama rgtne yasa iki temel grev vermiflti: Birincisi, Hkmete iktisadi ve
sosyal konularda danflmanlk yapmak; ikincisiyse Hkmete kabul edilen hedefleri gereklefltirecek uzun ve ksa vadeli planlar hazrlamak. Grlyor ki
1961 Anayasas DPTyi bir anayasal kurulufl (madde 129) sayarken, kalknma planlarnn hazrlanmasn da bir grev olarak vermiflti.
DPT rgtleflmeyi ve kadrolaflmay tamamladktan sonra Plan Hedefleri ve
Stratejisini hazrlayp Haziran 1961de Yksek Planlama Kuruluna sunmufltu. Bu
belgeden Trkiyenin setii ve bafllatt planl kalknmann temel zelliklerini belirlemek mmkn olmaktadr:
zgrlk ve oulcu demokrasi iinde kalknma plan yaplacak,
On befl yllk perspektif iinde befl yllk planlar hazrlanacak,
Karma ekonomi dzeni iinde plan, kamu kesimi iin emredici, zel kesim
ynnden yol gsterici nitelik taflyacak,
Plan tm sektrleri kapsayan makro plan niteliinde olacak.
Birinci Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (1963-1967)

1961 Anayasas yrrle girdikten sonra yaplan genel seim sonrasnda smet
nn baflkanlnda Cumhuriyet Halk Partisi - Adalet Partisi koalisyon hkmeti
kurulmufltu. Hkmet Birinci Befl Yllk Kalknma Plan ncesinde 1962 yln
kapsayan bir geifl program hazrlayp yrrle koymufltu. Koalisyon hkmetinin hazrlad 1963-1967 dnemini kapsayan ilk befl yllk Makro Plan n yrrle konmasnn yl dolmadan nn Hkmeti istifa etmiflti. Koalisyon daldktan sonra smet nn yeni hkmeti bamszlarla kurdu. Ulusal tasarruflar arttrmak ynnde vergi ve KT reformlarn gereklefltiremeyen hkmet, 1963 yl iin
btede yatrmlarn payn %32 orannda ngrd hlde gerekleflme %23 orannda oldu. Plann ikinci ylnda yurt dflna giden ifliler dviz gndermeye bafllad. Bu arada Plandan rken yerli ve yabanc sermaye evreleri ilk iki yln uygulamasn grdkten sonra tavr deifltirmiflti.
zellikle 1 Aralk 1964te AET ile imzalanan Ankara Antlaflmas Hkmete itibar
kazandrmflt. Fakat ieride siyasal istikrarszlk yeni boyutlar kazanmaktayd. 29 Kasm 1964de Adalet Partisi Genel Baflkanlna seilen Sleyman Demirel, ksa bir sre sonra mecliste etkili bir siyasal tavrla nn Hkmetinin btesinin reddedilmesini salayp . nnnn istifa etmesine yol at. Bunun zerine Suat Hayri rgpl baflkanlnda tarafsz bir hkmet kuruldu ve lkeyi 20 Ekim 1965te erken genel seimlere gtrd. Seimler sonunda Sleyman Demirelin baflkanlndaki Adalet Partisi ounluu salad. Demirel Hkmeti kendi iktisadi ve sosyal hedeflerini
Plann son iki ylnda yllk programlarla uygulamaya koymay uygun grmflt.
Antikomnist sloganlara byk nem veren Demirel Hkmeti, rgpl Hkmetinin Sovyetlerle kurduu ekonomik iliflkileri gelifltirmekte saknca grmemiflti. Plann ngrd temel sanayi projelerinin gereklefltirilmesinde kuzey
komflumuzdan teknik ve mali yardm salanmflt. Bu projeler arasnda skenderun
Demir elik, Bandrma Slfirik Asit, Artvin Orman rnleri, Seydiflehir Alminyum
Tesisleri ve zmir Aliaa Rafinerisi gibi ar sanayi projeleri yer almflt. Bat Avrupann mali destei gelmeyince, Plann kaynak sorunu Sovyet yardmyla zlmflt. Bunun sonucu ve dier koflullarn da elveriflli olmasyla 1966 ylnda olduka yksek byme hz (%12) gerekleflmiflti.
145
Fotoraf 5.1
15 Austos 1967
Seydiflehir
Alminyum
Fabrikas temel
atma treninde
dnemin Baflbakan
Sleyman Demirel
umra Belediye
Baflkan Ali oban
ve ilgililer ile
birlikte- Fabrikann
son zamanlardaki
grnfl.
Sovyetler Birlii ile kinci Dnya Savaflndan itibaren ciddi diplomatik skntlar yaflanmasna karfln her iki lke ynetimlerinin byk mali btelere sahip projelerde ifl birlii
yapmasnn sebepleri neler olabilir? Tartflnz
Plan dnemi baflnda, yani 1962 ylnda sabit fiyatlarla (1968 fiyatlaryla) GSMH
iinde tarmn pay %34.6 iken sanayinin pay %16.7 idi. Dnem sonunda bu paylar srasyla %29.3 ve %20.7 olmufltur. Kalknma zdefltir sanayileflme ilkesine uygun olarak sanayi sektr byrken tarmn pay azalmfltr. Sanayide ithal ikamesine ve kamu kesimine arlk veren bir strateji uygulanmfltr. Birinci plann en ilgin sonularndan biri, zel sektr snai yatrmlarnn yllk veya toplam olarak
plan hedeflerini aflmfl olmasdr.
Enflasyon %
thalat (Milyon$)
N N
Yllar
Byme Hz %
hracat (Milyon$)
1963
9,7
4,3
687,6
368,0
1964
4,1
1,2
537,2
410,7
1965
3,1
8,1
571,9
463,7
1966
12,0
4,8
718,2
490,5
1967
4,2
7,6
684,6
622,3
Tablodan da grlebilecei gibi Birinci Plan dneminde, ekonomide istikrar

iinde hzl byme salanmfl ve enflasyon oran ortalama %5.3 civarnda gerekleflmifltir. Ancak lke kalknmasn hzlandracak temel reformlar (vergi, KT, toprak, salk ve eitim gibi) ihmal edilmiflti.
kinci Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (1968-1972)

Birinci Plann son iki yln baflaryla tamamlayan Demirel Hkmetinin 1967 ylnda kinci Plan hazrlklarn yaparken iki nemli kozu vard. fli dvizlerinin yldan
yla artmas ve Sovyet Rusyann teknik ve mali yardmnn devam etmesi. stelik
zel sektrn tedirginlii giderilmifl ve deneyimli bir teknokrat kadro oluflturulmufltu. Bu elveriflli koflullar iinde hazrlanp 1 Ocak 1968de yrrle giren kinci Plan yllk ortalama byme hzn %7 olarak ngrmflt.
Demirel Hkmeti zel olarak sna yatrmlar, genel olarak tm zel sektr
yatrmlarn desteklemeyi kolaylafltrmak ve yasallafltrmak iin 933 sayl Kalknma Plannn Uygulanmas Esaslarna Dair Kanunu yrrle koymufltur. Bu yasa
Tablo 5.3
Birinci 5 yllk plan
dneminin temel
gstergeleri
146
uyarnca DPT iinde Teflvik ve Uygulama Dairesi Ocak 1968den itibaren, Teflvik
Belgesi datmaya bafllamflt. Bu belgeyi alan giriflimciler kredi ve dviz bulmakta devletten yardm grd gibi, vergi indirimi ve yatrm indiriminden de yararlanyorlard. Yasann uygulanmasyla ortaya kan tartflmalar Ana Muhalefet
Partisi Anayasa Mahkemesine gtrd. Mahkeme yasann tartflmalara yol aan
maddelerini iptal etmiflti.
kinci Plann ikinci yl dolarken 12 Ekim 1969da genel seime gidildi. Demirel
ve partisi ounluu salayarak iktidarda kalmflt. Ancak Demirel Hkmeti kinci Plann ilk ylnda lkenin uzun vadeli karlar yerine oy getiren, seim kazandran ksa vadeli iktisat politikalar uygulamakta srarl olmufltu. Bu durum ekonomiyi ve rejimi 1970den itibaren darboazlara srklemeye bafllamflt. thal ikamesine ve korumacla dayal sanayileflme nedeniyle lke dviz darboazna girmiflti. lk tedbir olarak Austos 1970te, %66 orannda devalasyon yapld. Bu dzenlemeyle 1 dolar T15 oldu. Fakat giderek artan siyasal, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar sokaklara taflmaya bafllaynca Hkmet denetimi srdremez hale dflmflt. 12 Mart 1971de Silahl Kuvvetler duruma mdahale ederek, siyasal ve sosyal atflmalara son verdi.
19 Mart 1971de yeni hkmeti kurmakla Prof. Nihat Erim grevlendirildi. Erim
daha ok deneyimli brokratlara arlk veren bir hkmet kurdu. Baflbakan Erim
giderek daha ok yetki istemeye bafllaynca Meclisin gvensizlii ile karfllaflt. 17
Nisan 1972de istifa etmek zorunda kald. Fakat teknik kadro yeni bir perspektife
gre nc Plan hazrlamaya devam etmiflti.
kinci Plan dneminin nc hkmetini Ferit Melen kurmufltu. Bu dnemde
ilgin olduu kadar nemli ekonomik olaylar yaflanmfltr. Btn olumsuzluklara
ramen, kinci Planda ngrlen ortalama byme hzna ulafllmfl, yani gerekleflme %7 olmufltur. Verilen tablodan da grlecei gibi, ilk ylda gerekleflen
byme hz ortalamann altnda kalrken son iki ylda ortalama afllmfltr.
Tablo 5.4
kinci plan
dneminin
gerekleflen temel
gstergeleri
Yllar
Byme Hz
(%)
Enflasyon
(%)
1968
6,7
3,2
-267,2
+107
1969
5,4
7,2
-264,4
+141
1970
5,8
6,7
-359,1
+273
1971
10,2
15,9
-494,2
+471
1972
7,4
18,0
-677,6
+740
Dfl Ticaret
(milyon $)
fli dvizleri
(milyon $)
kinci Planda sanayi sektr iin ngrlen ortalama byme hzna ulafllamad. Oysa hkmet bu dnemde sanayileflmeyi zel sektr eliyle srdrmek iin
her trl zendirici ve destekleyici nlemleri almflt. Ancak dnemin siyasal alkantlarla dolu olmas, yerli ve yabanc zel sermayenin bekle gr politikas izlemesine yol amfltr.
nc Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (1973-1977)

Nihat Erim Hkmeti zamannda yeni bir perspektife gre hazrlanmfl bulunan
nc Plan Ferit Melen Hkmeti Ocak 1973te yrrle koymufltur. Plann ngrd temel hedefler 22 yllk bir perspektife uygun olarak belirlenmiflti. Yani
planl dnem bafllatlrken belirlenmifl 15 yllk perspektif plan anlayfl terk edilmiflti. AET ile imzalanan Katma Protokol uyarnca 22 yl sonra gmrk duvarlar-
147
nn tamamen kalkmas ngrlmflt. Bu adan plan hzl sanayileflmeyi ve tketim mallar yerine ara ve yatrm mallar retiminin arlk kazand bir sanayi yapsna ulaflmay hedef almflt. Bu ana hedefin Trkiyeyi 1995te 1970li yllarn talyasnn sahip olduu sanayileflmifllik dzeyine karaca hesaplanmflt. Yani
GSMHnn oluflumunda tarm %11,6 sanayi %35 ve hizmetler %53,4 olacakt. Bu
yapsal deiflim iin yllk byme hz %7,9 olarak belirlenmiflti.
Yllar
Byme Hz
(%)
Enflasyon
(%)
Dfl Ticaret
(milyon $)
fli dvizleri
(milyon $)
1973
5,4
20,5
-769
1183
1974
7,4
19,9
-2245
1426
1975
8,0
10,1
-3338
1312
1976
7,9
15,6
-3168
983
1977
3,9
24,1
-4043
982
nc Plan dneminde GSMHnn ortalama yllk byme hz %6,5 olarak

gerekleflmifltir. Oysa ngrlen hedef %7,9 idi. Bylece hedefin altnda bir byme hz gerekleflirken, tablodan da grld gibi yllk byme hznda byk dalgalanmalar olmufltur. Bu olumsuzluk birinci derecede tarm sektrnn
doa koflullarna byk apta bal kalmasndan kaynaklanmfltr. Plan dneminde ortalama olarak tarm %3,5 orannda bymfltr. Snrl bymeye ramen
ift rakaml enflasyon yerleflmifltir. Ayrca yine bu plan dneminde dfl ekonomik
iliflkilerde flok etkisi yapan byk inifl kfllar olmufltur. 1974 ylnda bir yandan
petrol krizi dier yandan Kbrs Barfl Harekt dfl an yaklaflk misli bymesine neden olmufltur. Bu eilim sonucu dfl ticaret ann GSMHya oran
1975 ylnda planl dnemin en yksek oranna, %8,7ye kmfltr. Bunun dier
yz ekonomi tarihimizde ilk defa ihracatn ithalat karfllama oran %29,6ya
dflmfltr.
Bu olumsuz geliflmeler yannda ok nemli olumlu geliflmeler de olmufltur. rnein 1973 ylnda ifli dvizlerinde girifl %50 civarnda artmfl ve dfl ticaret an bu dviz gelirleriyle karfllamak mmkn olmufltur.
Plan dnemi sonunda (1977) Trkiyenin toplam dfl borlar 11.439 milyon dolar dzeyine kmfltr. Bunun %58i ksa, geri kalan da orta ve uzun vadeli dfl
bortur. Bu dnemde lke vadesi gelen dfl borlarn deyemez hle gelmiflti.
Drdnc Plan Dnemi (1979-1983)

nc Plann son yl olan 1977 yl iinde IV. Plan hazrlklar, S. Demirelin baflnda bulunduu kinci Milliyeti Cephe Hkmeti tarafndan bafllatlmflt. Ancak
anlan hkmet 31 Aralk 1977de grevi brakmflt. Ecevitin baflkanlnda kurulan yeni hkmet nce 1978 yl iin bir yllk geifl program hazrlayp yrrle
koymufl ve daha sonra da bu tabandan hareket ederek Drdnc Plann hazrlklarn bafllatmfltr. Ancak Plan hazrlayp yrrle koyan hkmet ve teknik kadro daha Plann birinci yl tamamlanmadan Kasm 1979da grevden ayrlmak zorunda kalmflt. nk 14 Ekim 1979 ara seimlerinde baflarsz olan Ecevit istifa etmifltir. S. Demirel altnc kez baflbakan olurken T.zal da Baflbakanlk Msteflarlna ve DPT Msteflar Vekilliine getirmifltir. Birlikte 24 Ocak Kararlar diye anlan istikrar programn hazrlamfllard.
Tablo 5.5
nc plan dnemi
ve gerekleflmeler
148
Drdnc Plan hazrlayan Hkmet ve teknik kadronun bir yl gemeden grevden ayrlmfl olmalar plann uygulanabilirliini ortadan kaldrmflt. Sonraki hkmetler yllk programlarla kendi iktisad ve sosyal politikalarn belirleme yoluna gitmifllerdir.
Tablo 5.6
Drdnc plan
dneminin temel
gstergeleri
Yllar
Byme Hz
(%)
Enflasyon
(Top.Efl.F.)
1978
2,9
52,6
1979
-0,4
1980
1981
Dfl Ak
(milyon $)
fli dvizleri
(milyon $)
Turizm
(milyon $)
-2311
923
127
63,9
-2808
1694
185
-1,1
107,2
-4999
2071
212
4,1
36,8
-4231
2490
277
1982
4,5
27,0
-3097
2187
261
1983
3,3
30,5
-3508
1554
283
Plan dneminin ilk iki ylnda enflasyon kontrolden kmfl, 24 Ocak 1980de yrrle konan istikrar tedbirlerine ramen ekonomi tarihimizde ilk kez 1946da
%104 olan rakaml enflasyon 1980de %107 olmufltur. Sanki lke savafl iindeymifl gibi anlan yllarda byme hz negatif sonu vermifltir. Yaflanan dviz ktl
Kasm 1979da petrol fiyatlarnn 24 dolara kmasyla daha da bymfl, yatrmlarn ertelenmesine, retimin daralmasna, mal ktlklarnn ve kuyruklarnn yaygnlaflmasna neden olmufltu. Yer alt ekonomisi (kaak ithalat ve ihracat) byk boyutlara ulaflmflt. Her iktisad faaliyette hemen hemen resm ve karaborsa olarak iki
fiyat oluflmufltu. Yasa dfl eylemlerden rken ifl adamlar ifl yerlerini satarak veya
kapatarak, hatta yurt dflna kaarak, kendilerini kurtarma yoluna gitmeye baflladlar. TRK-fi ve DSK arasnda sendika rekabeti kontrolden kt iin, 12 Eyll
1980 sonras kurulan hkmet her trl sendikal faaliyetleri askya almfl ve daha
sonra DSKi kapatmflt. Sanayileflme durmufl, iflsizlik byk boyutlara ulaflmflt.
Silahl Kuvvetlerin desteinde kurulan Blent Ulusu Hkmeti, 1981 yl baflndan itibaren alflma barfln, can ve mal gvenliini salayp, yer alt ekonomisi kontrol altna alnnca, ulusal ekonominin makro gstergeleri hzla ve byk lde olumlu ynde geliflme gsterdi. Enflasyon oran byk oranda dflmfl, byme hz negatif iken %4,1lik pozitif bir orana ykselmiflti. Dfl ticaret a ihracatta salanan nemli artflla klmflt. ok daha nemlisi ran-Irak arasnda
1980 yl sonunda bafllayan ve hzla geniflleyen savafl, Trkiyenin bu iki snr komflusuna ynelik ihracatnn hzla artmasna olanak vermiflti. Ayrca petrol zengini
Krfez lkelerinden de byk mal ve hizmet talebi gelmiflti.
Drdnc Plan dneminde 24 Ocak 1980de yrrle konan stikrar Programnn mimarlar Baflbakan S. Demirel ile msteflar T. zal idi. Bugn 24 Ocak
Kararlar diye anlan bu istikrar programnn ksa vadede ngrd hedefler flyleydi: Mal darlklarn gidermek, kuyruklar kaldrmak, enflasyonu aflaya ekmek,
ihracat artrarak dfl ticaret an kltmek, byme hzn pozitif yapmak ve
ykseltmek, piyasa ekonomisine ifllerlik kazandrmak...
Yukarda belirttiimiz gibi anti-enflasyonist ve dfla almay zendiren bu nlemler 1981 ylnn baflndan itibaren olumlu sonular vermifltir. Ayrca 1981 ylnda zel sektrn bekledii iki yeni uygulama bafllamflt. Merkez Bankas 30 Nisandan itibaren gnlk dviz kuru ilanna bafllamfltr. 30 Temmuzda da Sermaye Piyasas Kanunu yrrle girmifltir.
Drdnc Plan dnemi kapanrken lke yeniden oulcu demokrasiye dnmflt. Enflasyon afla ekilmifl, ihracat GSMHnn %11i dzeyine kmfl fakat te-
149
mel arpklklar iflsizlik, tekelleflme, hayali ihracat ve gelir dalmnda dengesizliklerin artmas nlenememifltir.
Beflinci Plan Dnemi (1985-1989)

1982 Anayasas yrrle girdikten sonra yaplan ilk genel seimlerde (6 Kasm
1983) T. zaln baflkan olduu Anavatan Partisi seimi kazanmfl ve I. zal Hkmeti Aralk 1983de greve bafllamfltr. Beflinci Plann Ocak 1984te yrrle
girmesi gerekiyordu. zal kendi partisinin ve kurduu hkmetin programna uygun bir plan hazrlamak ve zaman kazanmak iin nce 1984 yln kapsayan bir
geifl program hazrlayp yrrle koymufltur. Ardndan da 1985-1989 yllarn
kapsayacak biimde Beflinci Plann hazrlklarna giriflmifltir.
Beflinci Plan dnemi planlama tarihimizin en flansl dnemidir. nk ilk kez
bir siyasi iktidar veya bir hkmet hazrlad plan befl yl kesintisiz ve arzasz uygulama olana bulmufltur.
Yllar
Byme Hz
(%)
Enflasyon
(%)
Dfl Ticaret A
(Milyon $)
fli Dvizleri
(Milyon $)
Cari fll. A
(Milyon $)
1984
5,9
50,3
3623
1807
-1407
1985
5,1
43,2
3385
1714
-1013
1986
8,1
29,6
3648
1634
-1465
1987
7,4
32,0
3967
2021
-806
1988
3,7
68,3
2673
1755
+1596
1989
1,9
69,6
4167
3040
+961
zal Hkmeti 1984 yl baflndan itibaren iki temel hedefe ynelik nlemlere
ncelik vereceini her frsatta belirtmiflti: 1) Enflasyonu aflaya ekmek, 2) demeler bilanosu sorununu zmek. Devlet mdahalelerinin asgariye indirilip serbest piyasa ekonomisinin erdemlerine bal kalarak yrrle konan temel iktisat
politikalar flunlard:
Sk para politikas ve mevduata pozitif reel faiz verilmesi;
zel yabanc sermayenin tm faaliyet alanlarna giriflinin serbest braklmas;
KTlerin zellefltirilmesine bafllanlmas;
Kamu yatrmlarnn altyap alanlarnda younlafltrlmas;
Gnlk dviz kuru ilanna geilmesi;
Dviz ifllemlerinde byk lde serbestiye geilmesi,
thalatta serbestlie (liberasyon) geilmesi, yasaklarn ve miktar kstlamalarnn
istisnai klnmas;
hracatn ok ynl olarak teflvikine devam edilmesi;
Altn ithalatnn ve ihracatnn serbest braklmas, stanbul Menkul Deerler
Borsasnn almas ve ifllemeye bafllamas.
zal Hkmetinin uygulamaya koymaya alflt dfla ak byme modeli ve
bafllcalarn yukarda sraladmz politikalarn ortak hedefi piyasa ekonomisine geifli hzlandrmak ve tamamlamakt. Fakat hkmet bu kararlar uyum iinde taviz vermeden uygulamay srdrmemifl sk sk deiflikliklere gitmek durumunda kalmflt.
Beflinci Plann hedefleriyle gerekleflme sonularn karfllafltrdmzda ortaya
kan olumsuz geliflmeleri flyle sralamak mmkndr:
1983 yl sonunda, enflasyon oran %30 civarndayd. Beflinci Plan dneminin son yl olan 1989da bu oran %69,6ya kmflt.
Tablo 5.7
Beflinci Plan dnemi
sonunda ekonomik
durum (milyon $)
150
Halkn byk ounluunun (orta direin) zverisine dayandrlan ekonomik byme hz ortalama %5,1 dzeyinde gerekleflmiflti. Oysa plan hedefi %6,3 idi.
zal Hkmeti V. Plan dneminde sanayileflmeyi zel sektrn kararlarna
brakarak, kamu kesimini enerji, haberleflme, otoyol ve konut gibi altyap
yatrmlarna yneltmiflti. Fakat sanayi sektrnde istikrar iinde byme olmamfl ve planlanan hedefin altnda kalnmflt.
Hkmetin ihracata ynelik mal retenleri deil de dorudan ihracaty,
yani aracy desteklemesi, snai yatrmlar zerinde caydrc etki yapmflt.
Bu uygulama ksa zamanda ve ok sayda hayal ihracat nn ortaya kmasna yol amfltr.
Trkiye 1970-1989 yllar arasnda ift rakaml enflasyondan kurtulamamfl bir
lkedir. Oysa V. Plan dneminde sanayileflmifl lkelerde enflasyon oran %5
civarndadr. Ad serbest piyasa ekonomisi olan lkelerde eer enflasyon
veya hayat pahall dflrlemiyorsa, o lkede gelir dalm hzla tm boyutlaryla bozuluyor demektir. Bu adan Beflinci Plan dnemi zenginin daha zengin, yoksulun daha yoksul olduu dnemlerden biri olmufltur.
BYK SYAS VE EKONOMK GELfiMELER

EfiLNDE ALTINCI PLAN DNEM (1990-1994)
Planl kalknma dneminde ilk kez bir baflbakan, yani Turgut zal, uygulad plan izleyen ikinci plan da hazrlamak olanana kavuflmufltu. Ancak Altnc Plan yrrle girmeden Turgut zal Cumhurbaflkan oldu ve Kasm 1989da Baflbakanlktan ayrld. Baflbakanla Yldrm Akbulut atand. Dolaysyla Altnc Plann uygulamaya konmas Akbulut Hkmetince gereklefltirildi. Fakat her dzeyde ekonominin ynlendirilmesinde ve ynetiminde Cumhurbaflkan zal etkili ve belirleyici olmaya devam etti.
Altnc Plann retim; genel denge, kamu finansman ve demeler dengesi konusunda belirleyici hedefleri Beflinci Plandan farkl deildi. Dfla ak bymenin
yllk ortalama %7 dzeyinde gerekleflecei ngrlmflt.
Trkiye Altnc Plann birinci yln tamamlarken dnyada siyasal, ekonomik ve
asker dengeler altst olmufltu. Dou Bloku lkeleri baflta Sovyet Rusya olmak
zere teker teker sosyalizmi terk ettiklerini ve Bat tipi oulcu demokrasiye gemeye karar verdiklerini ilan etmeye bafllamflt.
Demirel-nn Koalisyonu
20 Ekim 1991de yaplan erken genel seiminde hibir parti ounluu salayamad. Seimden birinci parti olarak kan DYP Genel Baflkan Sleyman Demirel,
TBMMde nc parti durumunda olan Erdal nnnn baflkanlndaki Sosyal
Demokrat Halk Parti ile (SHP) koalisyon hkmeti kurdu. Hkmet Meclisten
gvenoyu alarak 30 Kasm 1991de greve bafllamfltr.
Koalisyon Hkmeti hem demokratikleflme konularnda hem de ekonomik konularda halka taahht ettiklerini gereklefltirememifltir. Bylece halkn byk ounluu asndan 1992 yl, ekonomi iin kaybedilmifl bir yl saylabilir. lkede
vergilendirilmeyen gelir sahipleri, vergi karanlar, her trl haksz kazan elde
edenlerin refah hzla ykselmifltir. Bir de sendikal iflilerin refah artmaya devam
etmifltir.
17 Nisan 1993te Cumhurbaflkan Turgut zal geirdii bir kalp krizi sonucunda vefat etmifltir. Anayasann 102. maddesi uyarnca TBMM, Baflbakan Sleyman
151
Demireli Cumhurbaflkan semifltir. Cumhurbaflkan Demirel, 14 Haziran 1993te

Cumhuriyetin 50. Hkmetini kurmakla T. illeri grevlendirmifltir.
Fotoraf 5.2
Turgut zal ve
Sleyman Demirel
Cumhuriyet
tarihimizin 19602000 aras
dneminin iki
nemli simas bir
arada. Her ikisi de
cumhurbaflkanl
yapan devlet
adamlardr.
Byk Kriz ve Ekonomik Seferberlik Yl (1994)

Altnc Plann son yl olan 1994 ylna girilirken Trkiye ite ve dflta lkeyi paralamaya alflan rgtl glerle mcadele etmekteydi. Dou ve Gneydou Anadoluda can ve mal gvenlii kalmad iin bu blge illerine ynelik ticaret asgariye inmifl, yatrmlar durmufltu. Merkez Bankas para piyasalarndaki ynlendirme
ve denetim grevini yapamaynca speklatrler etkili olmaya bafllamfltr. Mali piyasalarda yaflanan alkantlar yetmezmifl gibi, Hkmet 27 Mart 1994te Yerel Ynetimler Seimini yapmak durumunda kalnca lke seim ekonomisi havasna
girmifltir. Seimlerden iki u parti RP ve MHP kazanl kmfltr. RP Ankara ve stanbul Bykflehir Belediye Baflkanln kazanmfltr. Koalisyon hkmeti siyasi
prestijini korumufl fakat mali piyasalardaki alkantlar dizginleyememifltir. Bankalar yllk faiz orann %115e karnca Hazinenin vadesi gelen i ve dfl borlarn
deyebilmek iin daha yksek faizle borlanmas gerekiyordu. Bu durum ksa vadeli dfl sermaye giriflini hzlandrrken artan ithalatla dfl sermaye tekrar dflarya gidiyordu.
5 Nisan Kararlar
Ykselen kamu aklarna bal olarak artan i faiz oranlar scak para giriflini hzlandrmfl ve Tnin reel olarak aflr deer kazanmasna neden olmufltu. Bu geliflme
Trk ekonomisinin hzla rekabet gcn kaybetmesine yol amfltr. Sonuta yksek kamu aklarndan kaynaklanan ekonominin i dengesizlikleri, dfl dengede de
hzla bir bozulmaya neden olmufltu. thalat hzla artmfl, ihracat yavafllamfl ve dfl
ticaret a nemli bir boyuta ulaflmflt. Bunun zerine Baflbakan Tansu iller 5
Nisan gn Olaanst stikrar Tedbirlerini aklamfltr. Bu programn ana
hedefi vard:
Enflasyonu hzla dflrmek, Trk lirasna istikrar kazandrmak, ihracat artfln hzlandrmak, ekonomik ve sosyal kalknmay, sosyal dengeleri de gzeten srdrlebilir bir temele oturtmak;
152
Bir taraftan ekonominin hzla istikrara kavuflturulmas amalanrken, dier

taraftan istikrar srekli klacak yapsal reformlar gereklefltirmek;
Kamu aklar hzla afla ekilirken kamunun ekonomideki rolnn yeniden tanmlanmas ve yeniden rgtlenmesini salamak; retim yapan sbvansiyon datan bir devlet yapsndan piyasa mekanizmasnn tm kurum
ve kurallaryla ifllemesini salayan ve sosyal dengeleri gzeten bir devlet yapsna gemektir.
Sralanan bu amalara ulaflmak iin Ekonomik nlemler Uygulama Plan gerekli nlemleri iki blmde toplamflt: stikrar program ve yapsal nlemler.
5 Nisan Kararlarnn Yol At Geliflmeler

Hkmetin aklad istikrar tedbirlerine ramen, kr peflinde koflan yabanc ve
yerli mali kurulufllar dizginlemek mmkn olmamfltr. Uluslararas mali kurulufllarn Trkiyenin kredi notunu dflrmesi, Merkez Bankas rezervlerinin azalmaya
devam etmesi ve para piyasalarnda likidite fazlas bulunmas, 6 Nisan gn dolarn 40 bin Tye ykselmesine neden olmufltur.
Bankalar aylk hazine bonosu faizlerine paralel olarak, aylk mevduat faizini %140a kardlar. Hkmet Trk lirasna gveni artrmak ve tasarruflarn bankalara dnmesini salamak amacyla 6 Mays 1994te bankalardaki tm mevduatlarn sigorta kapsamna alndn ilan etmifltir. Ardndan bankalar arasnda faiz yarfl bafllamfl ve kk bankalar 3 aylk faizi %160a kadar karmfltr.
Hazine 13 Haziranda mali tarihimizin en yksek flok faizini uygulayarak yllk
bileflik faizi %406 olan aylk %200 faizli hazine bonosu karmfltr. Bu flok faizle dviz piyasalar btnyle durgunlua itilmifltir. Bylece Haziran - Aralk dneminde Hkmet IMFye beyan ettii kur hedefi olan 1 $ = 38 bin Tyi tutturmay
baflarmfltr. Austos ay sonuna gelindiinde byme dflnda tm gstergelerde
olumlu geliflmeler olduu grlmfltr. zellikle ihracatn hzlanmas Merkez Bankas rezervlerinin beklenenin stne kmas ve dviz piyasalarnda istikrar salanmas Hkmetin itibarn artrmfltr. Bu geliflmede Uluslararas Para Fonu (IMF) ile
Stand - By anlaflmasnn 8 Temmuzda yrrle girmesinin olumlu ve ok ynl
etkileri olmufltur.
Tablo 5.8
Altnc Plan
Dneminin
Deerlendirilmesi
(1990-1994)
Altnc Plan
dneminde
ekonomik durum
(Milyar $)
Byme Hz
(%)
Enflasyon
(Top. %)
Dfl Ticaret
A
Cari fllemler
A
Toplam Dfl
Bor
1990
9,4
48,6
-9,3
-2,6
49,0
1991
0,3
59,2
-7,5
0,3
50,5
1992
6,4
61,4
-8,2
-0,9
55,6
1993
8,1
60,3
-14,1
-6,4
67,4
1994
6,1
149,6
-5,2
2-0
65,6
1995
8,0
64,9
-14,1
-2,3
73,2
Yllar
Altnc Plan hazrlayan zal Hkmeti ortalama yllk %7 orannda bir byme
hz ngrmflt. Byme hz yldan yla byk dalgalanmalar gstermifltir. 1979
ve 1980de yaflanan negatif byme, 1994 bunalm nedeniyle Plann son ylnda
btn ac sonularyla yeniden yaflanmfltr. Bu gerilemede tarm sektrnde yaflanan kurakla bal daralma yannda, sanayide ithal mallarnn fiyatlarnn ve kredi faizlerinin byk srama gstermesi birinci derecede etkili olmufltur.
153
Dfl ekonomik iliflkilerde 1994 yl baflna kadar Tnin yabanc dvizler karflsnda deer kazanmas ithalat cazip hle getirirken, ihracat caydrmfl ve dfl ticaret
aklar dizginlenemez olmufltur. Ancak 1994 ylnda yaplan devalasyonla Tnin
byk deer kaybetmesi, durumu tersine evirmifltir. thalat daralmfl, ihracat rekor
dzeyde ykselerek 18 milyar dolara kmfltr.
Altnc Plann sonunda Trkiye rakaml enflasyon ve negatif byme dolaysyla stagflasyon iinde ayakta durmaya alflmfltr. borlar 800 trilyonu, dfl
borlar 65 milyar dolar aflmfl, iflsizlik ve yoksullaflma devam etmifltir. Kk bir
aznlk ise faiz, temett, kira ve kr gelirlerini katlamaya devam olana bulmufltu.
Kayt dfl ekonomi giderek bymfl, eteler ulusal ekonomik kaynaklarn kullanmnda ve paylaflmnda ynlendirici olmay srdrmflt.
lkelerin ekonomik hayatlarn programlarken dikkate almas gereken dfl flartlarn yannda lke iinde baz kesimlerin istismarn da dikkate almak zorunda kalmalarnn sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
1995 Geifl Program

Yedinci Befl Yllk Kalknma Plannn 1995 - 1999 yllarn kapsayacak biimde hazrlanp, 1 Ocak 1995te yrrle konmas gerekiyordu. Oysa lke 1994 ylnda
ekonomi tarihimizin en byk krizini aflmak iin olaanst nlemler yrrle
koymufltu. Yaflanan byk kriz sonrasnda dengeler yeniden kurulmadan ileriye
dnk hedef ve kararlar ortaya koymak mmkn olmayaca dflnldnden
Plann yrrle girmesini bir yl erteleyen yasal bir dzenleme yapld. Ardndan
1995 Yl Geifl Program hazrlanarak yrrle konulmufltur.
1994 Byk Ekonomi Krizini aflmak ve ekonominin makro dengelerini oluflturmak ynnde nlemleri ieren 1995 Geifl Programnn temel sonular zerinde
etkili olan biri olumlu, dieri olumsuz iki nemli geliflme 1995 yl iinde cereyan
etmifltir. Olumlu geliflme 6 Mart 1995te Avrupa Birlii ile Gmrk Birlii Anlaflmasnn imzalanmasdr. Yln ilk yarsnda piyasalar bu anlaflmann getirdii iyimser
yorumlarn etkisinde kalmfltr.
Olumsuz geliflme yln ikinci yarsndan itibaren lkenin siyasal belirsizliklere
doru srklenmeye bafllamas ve sonunda 24 Aralkta erken genel seime gidilmesidir. Bu yzden yln son aynda kamu harcamalar kontrolden kt. Ayrca
parlamento ve hkmet arasnda ifl birlii olmad iin, 1996 Mali Yl Genel ve
Katma Btelerinin yasallaflmas mmkn olmamfl ve aylk Geici Bte ile
devletin ynetilmesi kararlafltrlmfltr. Bu sonu lkenin i ve dfl piyasalarda itibar kaybetmesine yol at iin borlanmann maliyetini ykselmifltir.
N N
YEDNC BEfi YILLIK PLAN DNEM (1996-2000)

Yedinci Plan demokratikleflme, hukukun stnl, insan haklar ve liberalizm
gibi kavramlarn ortak deerler olarak nem kazand, mal ve finans piyasalarnn, bilgi ve teknolojinin lke snrlarn aflt, ekonomik ve bir anlamda da siyasal ve kltrel bir kreselleflmeye doru gidildii bir dnemde hazrlanmfl ve yrrle konmufltur. Ayrca Avrupa Birlii ile imzalanan Gmrk Birlii Antlaflmas
Planla birlikte yrrle girmekte ve yeni bir dnemi bafllatmaktadr.
Plan geifl yl olarak kabul edilen 1995 ylnn ilk yars iinde DYP-CHP Koalisyon Hkmeti tarafndan hazrland.
154
Yedinci Plann ve Gmrk Birliinin Birinci Yl (1996)

Trkiye ve Trk halk iin 1 Ocak 1996 sadece yeni bir yln bafllama tarihi deildi. Bu tarihte lke ekonomisi iin alnan ok nemli iki karar yrrle giriyordu:
birincisi Yedinci Befl Yllk Kalknma Plan dieriyse Gmrk Birlii Anlaflmas
idi. Plann ilk uygulama ylnn programn yani 1996 Yl Programn Tansu illerin baflnda bulunduu koalisyon hkmeti hazrlayp yrrle koymufltu. Ancak 28 Haziran 1996da RP ile DYP Koalisyon Hkmeti Necmettin Erbakann baflkanlnda kuruldu. iller hkmette Baflbakan Yardmcs ve Dfliflleri Bakan olarak grev almfltr.
Baflbakan Erbakan 18 Ekimde yapt aklamada denk bir bte tasarsn
Meclise sunduklarn ilan etmifltir. Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir baflbakan matematiksel olarak gelirleri kadar harcama yapacaklarn gsteren bir bte tasars
hazrladklarn ilan ediyordu. Kamu harcamalarnda bir azalma eilimi yok, vergi
gelirlerinde olaan dfl bir artfl ngrlmyor, geriye vergi dfl kamu gelirlerinde
nemli bir artfla dayanan bir denklik kalyordu.
Yedinci Plan GSMHn byme hznn %5,5 - 7,1 aralnda bir oranda kalmasnn dier makro hedeflerle tutarl olacan ngrmflt. Ancak Trkiye 1995 ylnda olduu gibi 1996 ylnda da program ve plan hedefinin stnde %7,1lik bir byme hz gereklefltirdi.
1995 ylnda %65,5 olan enflasyon 1996 sonunda %84,9 olmufltur. Toplam harcamalarn dizginlenememesi, ekonominin soutulamamas, aklanmas zor
bir sonu douruyordu: Yksek enflasyon, yksek byme hzn besliyordu.
Trkiye 1996 ylnda Avrupa Birlii lkelerinden ithal ettii sanayi mallarna
sfr gmrk uygularken nc lkelere karfl Ortak Gmrk Tarifesi yrrle koymufltur.
Gmrk Birlii Antlaflmasnn birinci ylnda, AB lkelerinden yaplan ithalattaki
artfl oran toplam ithalata gre daha hzl bir geliflme gsterirken ayn lkelere yaplan ihracattaki artfl oran toplam ihracat artflnn gerisinde kalmfltr. Ksacas yllardr tekstil rnleri ihracatlarnn bekledii ihracat patlamas gerekleflmemifltir.
Toplam dfl borlarn GSMHya oran 1996da %44e inerken, i borlarn
GSMHya oran %21e ykselmifltir. Toplam dfl borlar iinde kamu pay azalma
eilimi gsterirken zel bankalarn ve flirketlerin pay 1996da artma eilimini srdrmfltr.
Toplam i borlar anapara ve faiz olarak 1996 ylnda %158 orannda artarak
4,804 trilyona ykselmifltir.
Yedinci Plann kinci Yl ve Refahyol Hkmeti (1997)

Yedinci Plann ikinci yl uygulama programn Refahyol Koalisyon Hkmeti hazrlamfl ve yrrle koymufltur.
Trkiye 1997 ylna iyimser beklentiler iinde girmifltir. Para ve sermaye piyasalarnda ok olumlu geliflmeler yaflanyordu. rnein MKBde ilk kez Bileflik Endeks
bir dolar dzeyini yakalamfltr. Hkmet denk bte uygulamalar erevesinde
yeni kaynak ararken daha uygun koflullarda borlanma olanana kavuflmufltur.
Anayasann 118. maddesine gre oluflan ve grev yapan Mill Gvenlik Kurulunun 28 fiubat Kararlar aklandktan sonra Trk ve Dnya kamuoyu, Silahl
Kuvvetler st kademesinin, mevcut durumdan ne derece rahatsz olduunu ve
hangi karfl tedbirlerin alnmasn srarla istediklerini renmifltir. Silahl Kuvvetler
st kademesinin mdahale edebilecei dflncesiyle iller Koalisyon Protoko-
lnde yazl olduu gibi dnflml baflbakanlk ilkesi uyarnca baflbakanl

kendisine brakmas iim Erbakan ikna etmifltir. Erbakan, cumhurbaflkanna istifasn sunmufl ancak cumhurbaflkan, hkmeti kurma grevini Anavatan Partisi Genel Baflkan Mesut Ylmaza vermifltir. Nitekim M. Ylmaz baflkanlndaki 55. Hkmet 13 Temmuz gn yaplan oylamada 281 oy ile (256 Hayr) gvenoyu ald.
Koalisyonu dflardan destekleyen CHP tam kadro Evet oyu kullanarak bunalmn
afllmasna byk destek vermifltir.
Ylmaz Hkmetine TBMM dflndan, i ve dfl piyasalardan da destek gelmifltir. MKB Bileflik Endeksi rekor dzeyde ykselirken dfl mali evrelerden olumlu
yorumlar gelmeye bafllamfltr.
Yedinci Plann nc Yl ve Anasol Hkmeti (1998)

Trkiye 1997 yln tamamlayp 1998 ylna girerken karfl karflya bulunduu i ve
dfl sorunlar Mesut Ylmazn baflnda bulunduu aznlk koalisyon hkmeti ile
aflmaya alflyordu. Belli ilkeler erevesinde CHPnin dflardan hkmete verdii
destek ile TBMMnin yasama grevini srdrmesi salanyordu. Siyasetin gndeminde Refah Partisinin kapatlma davasnn sonucu yer alrken ekonominin gndeminde enflasyonun aflaya ekilmesi ne kyordu. Gmrk Birlii Anlaflmasnn ikinci yl olan 1997 yl tamamlandnda Trkiye ekonomisinin belirleyici
makro gstergeleri flyleydi:
Trkiye ekonomisi yksek enflasyona karfln Plann ngrd azami %6.6
orann stnde bymeye devam ediyordu. 1996 ylnda %7.1 olan byme
hz, 1997de %8e kmflt. 1997 ylnda kayt dfl ekonominin bavul ve snr ticaretinin besledii i ve dfl talep, sanayi katma deerinin hzl bymesini salamflt.
Mesut Ylmaz Hkmetinin yln ikinci yarsnda ald anti-enflasyonist nlemler yetersiz kalmfl ve 1997 yl sonunda enflasyon %91 dzeyine kmflt. nceki yl %84,9 ile kapanmflt.
Kamuoyunda youn tartflmalara yol aan Vergi Reformu Kanun Tasars
TBMMde 36 gn boyunca tartflldktan sonra 22 Temmuz 1998 tarihinde kabul edilmifl ve 29 Temmuzda yrrle girmifltir. Trk Vergi Sistemine yenilikler getiren bu
yasa zellikle vergi tabannn genifllemesini salayacak nlemler getirmekteydi.
Mesut Ylmaz Hkmeti verilen gensoru sonunda 25 Kasm 1998de dflrlmfltr. Gereke Trk Ticaret Bankasnn zellefltirilmesine baz bakanlarn ve hatta baflbakann bilgisi dhilinde mafyann karflmfl olmasyd. nce olayn kendisi, sonra Hkmetin dflmesi, piyasalarda flok yaratmfltr. Hkmetin dflmesi
1999 mali yl bte grflmelerini sahipsiz brakmfl, mali tarihimizde ikinci kez alt aylk geici bte hazrlanmas ve uygulanmas zorunluluu domufltur. Ayrca lkeyi 18 Nisan 1999da yaplacak erken genel seimlere gtrecek bir hkmete ihtiya vard.
Nitekim 56. Cumhuriyet Hkmetini ANAP ve DYPnin destei ile DSP genel
baflkan Blent Ecevit kurmufl ve 16 Ocak 1999da gvenoyu almfltr. Ecevit Hkmeti dneminde blc rgt PKKnn elebafl talyada meydana kmfl ve gzaltna alnmfltr. Komnist Partisi lideri DAlemann baflbakanlndaki talyan Hkmeti, Trkiyenin iade isteini geri evirmifltir. Bunun zerine Trkiye genelinde her
dzeyde talyan mallar boykot edilirken ekonomik iliflkiler de askya alnmfltr.
1997 ylnn ortasnda Asyada patlak veren finansal krizin, 1998 Austosunda
kendini Rusyada yeniden gstermesi sonunda; dnya retiminde ve ticaretinde
daralma olmufltur. Bu durum Trkiyenin i ve dfl makro dengeleri zerinde olum-
155
156
suz etkiler yapmfltr. Yl sonunda byme hz %3,8 olarak gerekleflirken; enflasyon oran %54.3e dflmfltr.
1999 Yl: Deprem ve Ekonomik Kriz (1999)

Blent Ecevit yirmi yl sonra yeniden Baflbakan olurken, (16 Ocak 1999) kurulan
56. Hkmetin temel grevi lkeyi 18 Nisan 1999da yaplacak erken genel seimlere gtrmekti. Yurt iinde ve dflnda Ecevitin Baflbakanl olumlu karfllanmfl.
fiubat ay baflndan itibaren IMKBde rekor ykselifller bafllamfltr. 16 fiubat gn
PKK elebaflsnn Kenyada yakalanp Trkiyeye getirilmesi lkede ulusal bayram
havas yaratmfltr. Bu olay ve PKK terrnn kontrol altna alnmas, Ecevit Hkmetinin sratle Dou ve Gneydou illerini kapsayan 15 maddelik yardm ve yatrm paketini aklamasna ortam yaratmfltr. Bu nlemlerin bafllcalar flyleydi:
Altyap eksikliklerinin giderilmesinin hzlandrlmas,
Yarm kalmfl yatrmlarn tamamlanmasnn salanmas,
Yeni yatrmlara uzun vadeli ucuz kredi verilmesi,
Kye dnfllerin kolaylafltrlmas ve hayvancln teflvik edilmesi,
Uzman personel, eitim ve salk hizmetleri ann kapatlmas.
18 Nisan seimleri sonrasnda Cumhurbaflkan Sleyman Demirel, Hkmeti
kurmakla, Mecliste 136 milletvekili ile birinci parti olan DSPnin Lideri Blent Eceviti grevlendirmifltir. Uzun grflmelerden sonra hazrlanan koalisyon protokol erevesinde DSP, MHP ve ANAP koalisyonu kurulmufltur. Baflbakan Ecevitin
35 bakandan oluflturduu 57. Hkmeti Cumhurbaflkan 28 Mays 1999 tarihinde
onaylamfltr.
Ekonomide yaflanan durgunluu aflacak nlemlerin tespiti, ilgili kesimlerle grfllerek, ncelikli olarak ele alnmfl, Haziran ve Temmuz aylarnda siyasal, sosyal ve ekonomik alanda yenilikler ve deifliklikler getiren yasalar yrrle konmufltur.
Yrrlkteki Bankalar Kanununda nemli deiflikler yapan 4389 sayl Bankalar Kanunu 23 Haziran tarihinde yrrle girmifltir. Bu Kanun, 2. maddesinde
Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu ve Kurul Baflkanl organlarn getirmektedir. Trk Bankaclk
Sistemi artk idari ve mali zerklie sahip, tzel kiflilii olan bir Kurumun ynetim ve denetimine braklmaktadr.
Uluslararas tahkime olanak salayan Anayasa deifliklii 14 Austos tarihinde
yrrle girmifltir. Bylece Anayasann devletlefltirme ile ilgili 47inci, idarenin eylem ve ifllemlerine karfl yarg denetimini dzenleyen 125inci ve Danfltayn rgtlenmesiyle yetkilerini kapsayan 115inci maddeleri yeniden dzenlenmifl oldu. Bu
deifliklik ile Anayasaya ilk kez zellefltirme kavram girerken, uluslararas szleflmelerden doan uyuflmazlklarn ulusal veya uluslararas tahkim yoluyla zlmesine olanak salanmfltr.
17 Austos Depremi: Toplumsal ve Ekonomik Ykm

17 Austos 1999 tarihinde Trkiye, merkezi Kocaeli olan ve tm Marmara Blgesini iine alan 7.4 fliddetinde byk bir doal ykmla karfl karflya kald. Yzyln
depremi olarak nitelenen 17 Austos Depremi sonunda, resm rakamlara gre lke 18 bin 243 insann kaybetmifl binlerce insan sakat kalmfl, ailesini, evini ve iflini kaybetmifltir. Toplumsal dzeyde kaybedilen retim, servet, ifl gc altyap, vergi kayb, gibi unsurlar katarak yaplan hesaba gre (DPT) lkenin kayb 10 milyar
dolar olmufltur. lke sanayi retiminin deta merkezi olan Marmara Blgesinin
byk ykma uramas, 1999 ylnn ikinci yarsnda byme hznn negatif olmasna ve iflsizliin artmasna yol amfltr. Blgenin altyapsnn ve konutlarnn
yeniden inflas iin i ve dfl kaynaklardan oluflan bir Deprem Fonu oluflturulmufltur.
Eyll 1999da yrrle giren 4447 Sayl Sosyal Gvenlik Yasas iki nemli
yenilik getirmifltir. Birincisi ile Sosyal Sigortalar Kurumuna bal olarak alflanlarda emeklilik yafl erkeklerde 60, kadnlarda 58e karlmfl, ikincisi ile de flsizlik
Sigortas kurumlafltrlmfltr.
17 Austosta Marmara Blgesinde ve 12 Kasmda Bolu-Dzcede meydana
gelen byk depremlerin yol at ekonomik kayplar karfllamak ynnde 26
Kasm 1999 tarihinde (4481 sayl) Deprem Vergisi karlmfltr. Bu yasa ile baz
yeni ykmllkler getirilirken, baz vergi yasalarnda da deifliklie gidilmifltir.
Ama depremlerin ardndan yaplmas gereken olaanst harcamalar karfllamak
iin kamu gelirlerini artrmak idi.
Enflasyonu Dflrme Program

T.C. Merkez Bankas, tarihi bir adm atarak 10 Aralk gn kamuoyuna aklad
Enflasyonu Dflrme Programna gre, 2000 yl sonuna kadar Tnin dolar karflsndaki deerindeki deiflmeler gn, ay ve yl olarak nceden belirlenmiflti. Belirlenen tarifeye gre 1 Ocak 2000de dolar T542 182 ve 31 Aralkta T649 661 olacak... Bu hesaplama belli bir kur sepetine (1 dolar = 0,77 Euro) gre yaplmflt.
IMFye verilen niyet mektubunda enflasyon oran (TEFE) 2000 ylnda %20,
2001 yl sonunda %10 ve 2002 ylnda yani yllk programn sonunda, oran %5e
dflmfl olacakt.
T.C. Merkez Bankas Baflkan programn drt temel unsurunu flyle aklamflt:
Sk maliye politikas,
Enflasyon hedefi ile uyumlu gelirler politikas,
Kur ve para politikas,
Siyasi iradenin destei.
Baflkann bu aklamalar mali piyasalarda ok olumlu geliflmelere yol amfl,
stanbul Menkul Kymetler Borsasnda tarihi rekor krlmfl ve endeks 11467 olurken ifllem hacmi 615 trilyon (1175 milyon dolar) liraya ulaflmfltr. Bono ve mevduat faizleri hzla dflmfltr.
Yumuflatlmfl dviz kuru apas ile yine esnetilmifl para kurulu uygulamalar zerine oturtulmufl olan Program, iki alt dneme ayrlmflt. yllk dnemin
ilk 18 aylk dneminde enflasyona iliflkin beklentilerin program hedefleri ile uyumlu hle getirilmesine alfllrken; dviz kuruna iliflkin risklerin ve belirsizliklerin ortadan kaldrlmasna ynelik politikalar ngrlmflt. kinci 18 aylk dnemde
dviz kuruna uygulanan snrlamalar azaltlrken, para politikas aralarnn daha
etkin biimde kullanlmas uygun bulunmufltu.
Trkiye T.C. Merkez Bankasnn ilan ettii Para ve Kur Programn ve mali piyasalarda yaratt olumlu etkileri konuflurken, 10 Aralk 1999 tarihinde Avrupa
Birlii Helsinki Zirvesinden Trkiye dier aday lkelerle eflit koflullarda Avrupa
Birliine aday lke olarak kabul edildi haberi geldi. Haber genel olarak Trkiyeyi, zel olarak da mali piyasalar memnun etmiflti. Helsinki Belgesinde Trkiye
iin Katlm ncesi Stratejisinin temel uygulama arac olan bir Katlm Ortakl
Belgesi hazrlanmas ngrlmfl ve AB Komisyonunun Trkiye ile yapaca grflmelerden sonra belgeyi hazrlayaca vurgulanmflt.
157
158
1999 ylnn son haftasna girilirken Bakanlar Kurulu yrrlkteki Bankalar Kanununun 14. maddesi erevesinde befl tane ticaret bankasn Tasarruf Mevduat
Sigorta Fonuna devrettiini aklad. 22 Aralk tarihli kararla Egebank, Esbank, Smerbank, Yaflarbank ve Yurtbank Fona devredilirken; Kavala Holdinge ait Bileflik
Yatrm Bankas tamamen kapatld. Daha nce Fona braklan Ekspresbank, nterbank ve Trkbank ile Fondaki banka says bylece sekize kmfl oldu.
2000 YILINDA EKONOMK GELfiMELER:

SYASAL STKRAR EKONOMK STKRARSIZLIK
Trkiye 2000 ylna olumlu geliflmenin verdii moralle girmiflti. Birincisi, Avrupa Birliine Aday lke Stats kazanmflt. kincisi Enflasyonu aflaya ekme
program yrrle konmufltu. ncs l koalisyon hkmeti uyum iinde
alflyordu ve siyasal istikrar srdrmekteydi. Ayrca hkmetin yrrle koyduu yl vadeli stikrar program tm kesimlerden destek almflt. nk bu
program vazgeilemez sosyoekonomik hedefler belirlemiflti:
yl sonunda enflasyonu tek haneli orana indirmek,
Reel faizleri sratle aflaya ekmek,
Kamu finansman dengesini salkl ve srdrlebilir bir yapya kavuflturmak,
Ekonomide srdrlebilir bir byme ortamn tesis etmek,
Yapsal reformlar hzla gereklefltirmek.
Bu genel erevede, Yedinci Plan dneminin son yl ve Gmrk Birlii uygulamalarnn beflinci yl olan 2000 ylnda meydana gelen bafllca olumlu ve olumsuz sosyoekonomik geliflmeler ana hatlaryla flyle sralanabilir:
Ocak ve fiubat aylarnda para ve sermaye piyasalarnda Trk mucizesi olarak nitelenen ok olumlu geliflmeler olmufltur. Hkmet son 15 yln en dflk faiz oran olan %37den hazine bonosu satmfl ve repo faizi %26 olmufltur. Ayrca IMKB endeksi 17512 gibi rekor dzeye ykselmifl, Hazine 9 fiubat gn tarih bir ihaleyle 2,3 katrilyon lira deerinde tahvil satmfltr.
Trk Bankaclk Sisteminde bafll baflna nemli bir yenilik saylan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kuruluna atamalar 30 Martta tamamlanmfl ve
7 yeden oluflan Kurulun alflmaya bafllamas salanmfltr. Baflkanla Maliye eski bakan Zekeriya Temizel ve II. Baflkanla da Maliye Bakanl eski msteflar Biltekin zdemir atanmfltr.
Hkmet zellefltirme alannda 2000 ylnn Nisan aynda byk ihaleleri
gereklefltirme cesaretini gstermifltir. nce TPRAfin %31,5i halka satlmfltr. Toplam 37 bin 370 tasarrufu kurulufla ortak olmufltur. Bu nemli
ihaleden 10 gn sonra (17 Nisanda) dnyada yank uyandran tahminlerin
ok stnde bir fiyatla (2525 milyon dolar) 3.GSM, fl Bankas-TELEKOM talia Konsorsiyumuna satlmfltr. Nisan ay zellefltirme daresi iin ok bereketli olmufl, 24 Nisanda lke akaryakt datmnn %53n gereklefltiren
Petrol Ofisi (1941de kurulmufltu) 1260 milyon dolara fl Bankas-Doan
Holding fiirketler Grubu Ortak Giriflimine satlmfltr.
Trkiye siyasi tarihinde bir ilki gereklefltirerek (16 Mays) asker ve politikac olmayan (Anayasa Mahkemesi Baflkan) Ahmet Necdet Sezeri cumhurbaflkan semifltir. Sezer TBMMde bulunan befl siyasi partinin ortak teklifi
zerine 3.turda 330 oy ile cumhurbaflkan seilmifltir.
Bir ilkte ifl dnyasnda sosyal gvenlik alannda gerekleflmifltir. Haziran
ay baflndan itibaren 25 Austos 1999da yrrle giren 4447 sayl flsizlik
Sigortas Yasas uygulamas bafllamfl ve sigortal iflilerden prim kesilmeye
geilmifltir. Bu uygulama ile 1988den beri Zorunlu Tasarruf ad altnda cretlerden kesinti yaplmasna son verilmifltir.
Yln ilk alt ay tamamlandnda ekonomi istikrar iinde byme srecinde baflaryla ilerliyordu. Yurt ii talepten byk lde etkilenen byme
hz alt ay sonunda %8,1e ulaflmflt. Bu yksek byme hz ithalatta %30u
aflan bir artfla yol amflt. Petrol fiyatlarnda sren artfllar (26 dolar) toplam
ithalatn fliflmesinde belirleyici olmufltu.
l koalisyon hkmetinin uyum iinde alflmas istikrar program nn olumlu sonular vermesini hzlandryordu. Temmuz ay sonunda banka faizleri 21 yl nceki dzeylerine indi. Ve repoda gecelik faiz tek rakaml faiz oranna gerilemifltir.
2000 ylnn sonu yaklaflrken, T.C. Merkez Bankasnn uygulad Para ve kur
politikas karflsnda yeniden yaplanmaya gidemeyen bankalar sistemin dflna karlmfllardr. rnein Trk Bankaclk Sisteminin patronu, Bankaclk Dzenleme ve
Denetleme Kurulu Baflkan Zekeriya Temizel 27 Ekim gn yapt aklamada, ETBANK ve BANKKAPTALin Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devir edildiini bildirmifltir. Bylece Kurulun denetimine girmifl olan banka says 10a ykselmifltir.
Kasm 2000 Mali Krizi

Kasm aynn son haftasnda bankaclk sisteminden kaynaklanan ve tm mali piyasalara gveni sarsan nemli bir kriz yafland. Sistem iinde kt veya kt niyetle ynetilen banka says arttka kriz yeni boyutlar kazand.
Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devir edilen banka sahip ve yneticilerinin
tutuklanmas, elleri kelepeli televizyon ekranlarnda grnmeleri, tm mali piyasalarda korku ve panie yol amfltr. Bu telaflla bankalar ak pozisyonlarn kapatmak iin youn bir flekilde dviz toplamaya giriflmifltir. Bu geliflme yabanc tasarrufularn da kafln hzlandrd.
Krizin ilk iki gnnde (27-28 Kasm) T.C. Merkez Bankasndan 3 milyar dolar
ekilmifltir. Piyasalarda T sknts bafllaynca Bankalar aras Para Piyasasnda gecelik repo faizi %200e ykselmifltir. Yksek faizden yararlanmak iin hisse senedi
satfllar hzlannca MKBde endeks yln en dflk dzeyine inmifltir. Ancak dviz
kurlarnda ciddi dalgalanma olmamfltr.
Tamamen bankaclk sisteminin kt iflleyiflinden ve clz yapsndan kaynaklanan kriz derinleflerek Aralk aynn baflna kadar gelmifltir. T.C. Merkez Bankasnn
mdahaleleri etkisiz kalnca, 1 Aralk Cuma gn mali tarihimizde ilk kez gecelik
repo faizi %1700e ykselmifltir. IMKB tam bir flok yaflamfl ve endeks %26 orannda dflerek 7977e inmifltir.
Hafta boyunca sistemden dviz kfl devam ederken orta byklkteki bankalar byk bir T sknts iine girdi. Ellerindeki kamu ktlarn satmaya kalknca
i faizler hzla ykseldi. TCMB sadece dviz karfllnda T verebileceini ilan etmiflti. TCMB dviz skntsn aflmak iin ivedi IMFden yardm istedi ancak yardm
zamannda gelmemifltir.
IMFnin tereddtleri yznden Trk zel sermayeli bankalarn beflincisi olan
DEMRBANK fon yetersizlii nedeniyle ykmllklerini yerine getiremez hle
geldi ve Bankaclk Kurulu (BDDK) tarafndan 6 Aralk da Fona devr edildi. Ayn
gn PARK Yatrm Bankn faaliyet izni kaldrld.
Sonunda IMF istikrar paketine beklenenin stnde destek kredisi vereceini
ilan etti. Ksa srede piyasalarda olumlu geliflmeler bafllad. IMFye yeni krediler
karfllnda 62 maddelik 3.Ek Niyet Mektubu verilmesi krizin byk lde aflldnn iflareti saylmflt.
159
160
Yedinci Plan Dneminin Deerlendirilmesi (1996-2000)

Trkiye sanki deiflmez kaderiymifl gibi Yedinci Plan dneminde de siyasal, sosyal ve ekonomik dalgalanmalar yaflad. Plann son yl olan 2000 ylnda, yllk
stikrar Programnn birinci yl olarak yrrle konan kararlarn olumlu ve
olumsuz geliflmeleri yafland. Yine iki bin yl ile Gmrk Birlii uygulamalarnn
beflinci yl tamamlanmfl oldu. Hkmet 1996-2000 dneminde meydana gelen
geliflmeleri dikkate alarak 2001 ylnda yrrle girecek flekilde Sekizinci Plan
hazrlayp TBMMnin onayna sundu.
Trkiye ekonomisinin 20. yzyln sonunda ulaflt dzeyi ve karfl karflya bulunduu sosyoekonomik sorunlar anlamak iin aflada dzenlenen tabloda yer
alan makro gstergeler e bakmamz gerekecektir.
Tablo 5.9
Yedinci Plan
Dneminde
Ekonomik Durum
Yllar
(%)
Byme
(%)
Enflasyon
Dfl Ak
Cari Ak
(Milyar Dolar) (Milyar Dolar) (Milyar Dolar)
1996
7,1
84,9
-20,4
-2,4
80
1997
8,0
91
-22,3
-2,6
85
1998
3,9
54,3
-19,0
+1,9
97
1999
-6,4
62,9
-14,0
-1,4
103
2000
6,1
32,7
-26,6
-10,5
120
Dfl Bor
Trkiye 1960l yllarn baflndan bu yana uygulad befl yllk kalknma planlar ve istikrar programlar ile istikrar iinde byme srecini yakalamaya alflmaktadr. Ancak Yedinci Plan dneminin gstergelerine baktmzda Trkiyenin
gelecek befl yllarda da bu istikrar yakalamaya ynelik alflmalarn youn biimde srdrmesi gerektii grlmektedir.
Yedinci Plan dneminde iten ve dfltan kaynaklanan olumsuz geliflmeler nedeniyle ngrlen yllk ortalama byme hzna ulafllamad gibi 1999 ylnda
%6,4 orannda ekonomide gerileme olmufltur.
lkede fiyat istikrarn salama ynnde yrtlen mcadele sadece 2000 ylnda olumlu sonu vermifl ve enflasyon uzun yllar sonra 1987 yl dzeyine indirilmifltir.
Ancak fiyatlar aflaya ekmeyi salamada ara olarak kullanlan kur apas
veya kur politikas dfl ekonomik iliflkilerde dengeleri altst etmifltir. Zira 2000 ylnda lke ekonomi tarihinin en byk dfl ticaret ve cari ifllemler a ortaya
kmfl ve lke daha ok dfl bor aramak zorunda kalmfltr.
Oysa Trkiye Ocak 1996da yrrle giren Gmrk Birlii Antlaflmas erevesinde Avrupa Birliine ynelik ihracatnda zellikle tekstil ve hazr giyimde, bir
patlama olaca beklentisi iindeydi. Tam tersine AB lkelerinden yaplan toplam ithalatmzda byk artfl olmufl ve Avrupa mallar byk maazalar doldurmufltur. Son befl ylda AB ile mal ticaretimizde her yl ortalama 11 milyar dolar zerinden toplam 55 milyar dolar ak verilmifltir. Ayrca anlaflma gerei olarak kaldrlan gmrk vergilerinin yol at nemli vergi kayb olmufltur.
Yaplan planlarn yan sra Avrupa Birliine bir flekilde katlma fikriyle lkenin iine dflt ekonomik skntlardan kurtulmak beklentisinin karfllanamad grlmektedir.
Byle bir ortamda takip edilecek politikalar neler olabilir? Tartflnz.
Trkiyenin ABden bekledii telafi edici mali yardmlar gelmedii gibi ngrlen yabanc sermaye girifli de artmamfl, azalmfltr. Buna karfllk byk maazaclk firmalar byk kentlerin tketim mallar ticaretini ele geirerek, Trkiyeyi
ABnin 6. byk pazar hline getirmifllerdir. Ksacas Gmrk Birliinin ilk befl
yl iindeki iflleyifli Trkiyeye yarar yerine zarar getirmifltir.
Trkiye XXI. yzyla Avrupa Birlii tam yeliine aday lke olarak girerken,
temel iktisadi sorunu zememenin veya aflamamann ciddi skntlarn yaflamaktadr. Bunlar, enflasyonu tek haneli rakama indirmek, kamu finansman dengesini salamak ve cari ifllemler an kontrol altna almaktr. Trkiye siyasal istikrar yannda ekonomik istikrar salad oranda, AB nezdinde veya uluslararas
dzeyde saygn bir lke durumuna gelebilecektir.
Sekizinci Befl Yllk Kalknma Plan Dnemi (2001-2005)

Sekizinci Plan Blent Ecevitin baflnda bulunduu hkmet hazrlad. Plan, enflasyonu AB kriterleri ile uyumlu dzeye dflrmeyi, ekonomide srdrlebilir bir
byme ortam tesis etmeyi ve ABne tam yelik hedefi dorultusunda ekonominin rekabet ve uyum gcn artrmay ne karmaktadr. Bu erevede plann belirledii makro hedefler flyledir:
Plan dneminde yllk ortalama olarak GSYH %6,5 ve GSMH %6,7 orannda
byyecek.
Plan, yllk istikrar programnn 2000-2002 hedeflerine uygun olarak, enflasyon oran (TEFE) 2000 yl sonu itibaryla %20, 2001 yl sonunda %10, ve 2002 sonunda %5 dzeyine inecek.
Plan dneminde yllk nfus artfl hz dflmeye devam edecek ve 2000 ylnda
yaklaflk 3000 dolar olan kifli baflna gelir, 2005 yl sonunda 4300 dolar seviyesine
ykselecek.
hracat ylda ortalama %11 orannda artarak dnem sonunda 46 milyar dolar,
ithalat ise %10 orannda geniflleyerek 2005 sonunda 79 milyar dolar aflacak.
Anlan dfl ekonomik geliflmeler sonunda 2005 yl cari a 7,7 milyar dolar
dzeyinde kalacak.
Sekizinci Plann temel hedefleriyle ilgili politikalar ve aralar, yrrle girmeden Kasm 2000 krizi ile gndemden dfltler. nk hkmet gn kurtarma urafl iine girdi. zellikle bankaclk kesiminin yaflad krizin giderek derinleflmesi ekonomiyi yeni bir krize karfl duyarl hle getirdi. Piyasalarda tam bir belirsizliin yafland, krlgan ekonomik ortam iinde Trkiye 2001 yl Ocak ayna girdi.
fiubat 2001 Krizi

Ecevit Hkmeti Ocak ayndan itibaren kamu harcamalarn ksmak iin tm kamu kesiminin personel almn ve dfl kredi kullanmalarn Hazinenin onayna balad. Hazine, gvensizlik nedeniyle yl sonu enflasyonunun ok stnde bir faiz
oranndan (%67) borland. Ziraat ve Halk Bankasnn grev zararlarndan kaynaklanan Hazinenin 20 milyar dolar civarndaki borcunun 6.750 milyon dolar Ocak
ay baflnda karlan zel tertip devlet tahvilleri ile kapatld. Daralan i talebe bal olarak 12 aylk enflasyon 14 yl sonra ilk kez %30un altna (%28,3) indi. Bu ortamda 19 fiubat 2001de cumhurbaflkan ile baflbakan arasnda meydana gelen karfllkl sert tartflma sonrasnda kurul tarihinde ilk kez baflbakann toplanty terk etmesi ve ierde olup bitenleri basna aklamasyla Trkiyede mali piyasalar alt st
oldu. MKB endeksi %14,6 orannda dflerken repo faizleri %760a ykseldi. Dvize geiflin hzlanmasyla birlikte Merkez Bankasndan 7,6 Milyar dolar ekildi. Kriz;
161
162
20, 21, 22 fiubat gnlerinde de derinleflerek srd ve ekonominin tm dengelerini

alt st etti. ki byk kamu bankas olan Ziraat ve Halk bankas tarihlerinde ilk kez
takas ifllemlerinde 3 milyar dolar ak verdiler. gn iinde Merkez Bankas rezervleri 27,9 milyar dolardan 22,6 milyara indi. Bankalararas Para Piyasasnda gecelik faiz oran nce %3000e, sonra %7500e karken, Hazine %144 faiz ile borlanabildi. Krizi aflmak iin Merkez Bankas IMFnin de onayn alarak 21 fiubat gecesi dviz kurlarnn dalgalanmaya brakldn ilan etti. Uygulamann ilk gnnde T %40 civarnda deer kaybetti. Bu sonu bir anda devletin dfl bor toplamnn
T cinsinden 29 katrilyon artmasna neden oldu. MB satfl kuru (ABD Dolar) 19 fiubatta 686.500 iken 23 fiubatta T920,00 dzeyine kt.
fiubat 2001 krizi ile Dviz pas na dayal Enflasyon Dflrme Program
terk edilmifl oldu. fiubat krizinin tamamen dviz piyasalarndan kaynaklanan bir
kriz olmas, IMFnin mali desteini, piyasalara gven vermesi asndan zorunlu
hle getirdi. Ancak Trkiyenin borlarn geri deyememe riski olduu kansna
varan IMF ek kaynak vermedi. Bu flekilde iyice derinleflen kriz karflsnda 57. hkmetin nnde temel seenek vard: Borlarn para basarak demek, borlarn deyemeyeceini ilan etmek (Moratoryum), gl bir ekonomik reform program hazrlayp dfl kaynak salamak.
Ecevit Hkmeti krizi aflmak iin sralanan olanaklardan ncsn seti ve
program hazrlamak zere Dnya Bankas Baflkan yardmcs Dr. Kemal Dervifli
acele Trkiyeye davet etti. 2 Mart 2001de ekonomiden sorumlu Devlet Bakan
olarak greve bafllayan Dervifl hemen Trkiyenin Gl Ekonomiye Geifl Program n hazrlamaya giriflti.
Kemal Dervifl ve Gl Ekonomiye Geifl Program

Devlet Bakan Dervifl, piyasalarn Haziran ay sonunda normale dnmesini salayacak acil nlemler olarak niteledii, krizden kfl paketini 14 Mart 2001 gn
aklad. Belirlenen aflamal kurtulufl plan flyle tanmlanmflt:
Bankaclk sektrne iliflkin nlemler sratle yrrle konarak mali piyasalarda belirsizlik azalacak ve kriz ortamndan klacak.
Dviz kurunun ve faizin belirli bir istikrar kazanmas salandktan sonra ekonomik karar birimlerine orta vadeli bir perspektif kazandrlacak.
Makroekonomik dengeler yeniden oluflturularak ekonomide yln ikinci yarsndan itibaren bymeye geifl ortam salanacak.
Bakan Dervifl bu temel strateji ile krizi aflmaya alflrken enflasyonla mcadelenin de kararllkla devam edeceini aklad. Hazrlanan program 15 Nisanda
dnya ve Trk kamuoyuna akland. Programda yer alan makroekonomik gstergeler flyleydi:
Byme 2001de - %3, 2002de %5 ve 2003de ise %6 olarak gerekleflecek. Enflasyon oran ise 2001de %57,6 (TEFE), 2002de %16,6 ve 2003de %12,4 olacak.
nce daralan sonra istikrar iinde yeniden byyecek ekonomide cari ifllemler
ann yl st ste bir milyar dolar civarnda ak verecei ngrld.
IMFye sunulmak zere hazrlanan programda genel amaca ynelik befl ayr hedef belirlenmiflti:
Dviz kuru rejiminin terk edilmesiyle ortaya kan gven bunalm ve istikrarszl sratle gidermek.
ktisadi etkinlii salayacak yapsal reformlar gereklefltirmek.
Makroekonomik politikalar enflasyonla mcadelede etkin bir flekilde kullanmak.
Srdrlebilir byme ortam yaratmak.
Kifliler ve blgeler arasndaki gelir dalm bozukluklarn dzeltmek...
163
Belirlenen bu temel hedeflere ulafllmas ve ekonominin yeniden yaplandrlmas konusunda IMF ve Trk kamuoyu, TBMM ile Bakanlar Kurulunun uyum iinde alflmasn zorunlu gryordu. zellikle kamu kesiminde yeni dzenlemelerin
hzla yaplmas ve reform kanunlarnn zamannda karlmas programn olmazsa
olmaz koflulu idi.
IMF, 15 Mays 2001 tarihinde Trkiyenin programn onaylayarak, Dnya Bankas ile birlikte Trkiyeye beklenenin ok stnde 19 milyar dolar kredi vermeyi
taahht etti. Kredinin ilk dilimi olan 3,9 milyar dolar 18 Mays gn Merkez Bankasnn hesabna aktarld.
Programn baflars ve istikrarn kalcl iin medyann Kemal Dervifl Kanunlar diye nitelendirdii reform yasa tasarlar hzla TBMMde kabul edildi.
Nihayet Haziran aynda dflmeye bafllayan enflasyonun Temmuzda da dflmesi piyasalar rahatlatt. Dalgal Kura bal gerekleflen devalasyon, turizm ve ihracat zendirmekte, ithalat ksmaktayd. Yln ilk 6 aynda ihracatta %13 civarnda artfl olurken, ithalatta %16 orannda bir daralma oldu. Bu arada birok banka
TMSFye devredildi. BDDK Austos ay sonu itibaryla TMSFye devredilen bankalarn getirdii mali ykn 16,3 katrilyon T olduunu aklad.
11 Eyllde ABDnin kendi evinde vurulmas zerine piyasalar yeniden sarsld.
New York Borsas gn kapal kald. Aldnda Dov-Jones endeksi %7,2 kadar
dflt. stanbulda MKde ise gn iinde %15 dflfl oldu. Eyll ay sonuna gelindiinde Trkiyeden kan dviz miktar 10 milyar dolar aflt. Yln ikinci yarsnda hzlanarak devam eden bankaclkta yeni dzenlemeler yl sonuna kadar devam etti.
Gstergeler
Byme Hz GSMH %
Enflasyon (TFE) %
2000
2001
6,3
-9,5
39
68,5
20,6
20,4
Dfl Ak (milyar $)
-26,8
-10
Cari Ak (milyar $)
-9,8
+3,4
Dfl Bor Stoku (milyar $)
119
114
Dfl Bor Stoku / GSMH (%)
59
79
Bor Stoku / GSMH (%)
29
69
ABD Dolar (T Bin olarak)
648
144
stihdam (milyon kifli)
Gl Ekonomiye Geifl Programnn kinci

Ylnda (2002) Geliflmeler
2002 yl baflnda Gl Ekonomiye Geifl Programnda 2002-2004 dnemini kapsayacak flekilde yeni dzenlemeler yapld. Dalgal dviz kuru uygulamalarna devam edilirken, ekonominin floklara karfl dayanakllnn artrlmas ve krizlere
karfl krlganlnn azaltlmas ynnde nlemler ne karld. Bu erevede
TCMB %35 enflasyon (TFE) hedefine uygun sk para politikas uygularken, Maliye Bakanl %6,5 orannda faiz dfl fazla hedefine bal kalacan aklad. Bu
temel ilkeye dayandrlan istikrar program yl iin byme hzn %3 olarak ngrd. Programa tam destek veren IMFden 16 milyar dolar ek kaynak saland.
2002 yl sonunda Trkiyenin yeniden istikrar iinde byme srecine girdii aflada verilen makro gstergelerden anlafllmaktadr.
Tablo 5.10
2001 Yl Ekonomik
Gstergeleri
164
Tablo 5.11
2002 Ylnn Temel
Ekonomik
Gstergeleri
Gstergeler
2001
2002
Byme Hz GSMH (%)
-9,5
7,8
Enflasyon (TFE) %
68,5
29,4
stihdam (milyon kifli)
20,4
20,4
Dfl Ak (milyar $)
-10
-15,7
Cari Ak (milyar $)
+3,4
-1,5
114
131
80
70,6
69,2
54,5
6,4
4,4
Dfl Bor Stoku (milyar $)

Dfl Bor Stoku / GSMH (%)
Bor Stoku / GSMH (%)
Faiz Dfl Fazla / GSMH
Ecevit Hkmeti siyasal iktidar 3 Kasm 2002de yaplan genel seimler sonrasnda Adalet ve Kalknma Partisinin kurduu Abdullah Gl Hkmetine devrederken, krizden kmfl, byme srecine girmifl bir ekonomi brakmflt. Piyasalar
AKP iktidarn coflkuyla karfllad. T deer kazand. Hazine 7-9 puan eksiiyle borland. MKBde endeks %10 orannda ykseldi ve ifllem hacminde 1,7 katrilyon T
ile rekor krld.
2000lerin ilk on ylnda ekonomik geliflmelerin dnyada yaflanan savafl skntlar ve ekonomik alkantlara ramen olumlu ynde devam ettirildii grlecektir.
165
zet
N
A M A
kinci Dnya Savafl yllarnda uygulanan devleti ekonomik politikalarn gereke ve uygulama flekilleri ile neticelerini grerek baflarl olup
olmadklarn deerlendirecek
kinci Dnya Savafl bafllarnda hkmetin bir
milyon gen insan silah altna almas tarm, sanayi ve hizmetler sektrnde yetiflmifl ifl gc
eksikliine sebep olmufltur. Bu sebeple retim
azalmfl, verimlilik dflmfltr. Toplumun talebi
artarken retim yetersiz kalnca fiyatlardaki artfl
denetimden kmfltr.
Savafl yllarnda tarm alannda pek ok temel
rnde grlen mal ktlklar ok sayda retici
ve aracnn karaborsa yoluyla hzla zengin olmasna imkn vermifltir. Bu durum ne kadar srecei belli olmayan savafl ortamnda sayca dnyann sayl glerinden biri olan Trk ordusunun
ihtiyalarn karfllamak iin hkmeti harekete
geirmifltir. Yukarda izah edilen dflncelerle 26
Ocak 1940ta Hkmete ulusal ekonomiyi ve savunmay ilgilendiren konularda genifl yetkiler veren Mill Koruma Kanunu yrrle kondu. Buna mukabil 1942 ylna gelindiinde, lkede karaborsa ve stokuluk kontrol edilemez olmufltu.
Bu nedenle Ocak 1942de nce Ankarada sonra
stanbulda ekmek karneye baland. Bu uygulama Eyll 1944e kadar devam ettirilerek haksz
kazan peflinde koflanlara tepki gsterildi.
Bu dnemde Avrupada kamu ve zel sektr tam
bir dayanflma ve ifl birliinin en iyi rneini verirken, Trkiyede bu iki kesim arasnda atflmalar Kasm 1942de g gsterisine dnflt. Baflbakan fikr Saraoluna destek veren CHP
Meclis Grubu 12 Kasm 1942de Varlk Vergisini kabul etti. Olaanst ekonomik ve mali
koflullar erevesinde bir defaya mahsus olarak yaplan bu dzenlemeyle; piyasadan para ekerek enflasyonla mcadele etmek, savafl yllarnn flartlarndan yararlanarak ok para kazanmfl
ancak bu kazancn vergisini vermemifl olanlardan vergi almak ve Devlet gelirlerini artrmak
amalanmflt.
Bu uygulama ile 3877si yabanc olan 114 bin kifliye vergi tahakkuk ettirildi. Byk ounluu
aznlklardan olmak zere, ykmllerin %70i
stanbullu idi. Sanayi ve ticaret hayatn Osmanl
dneminden beri kontrol etmeye devam eden

gayrimslim ounluun byk oranda etkilendii bu uygulamada belirlenen vergi miktarna
itiraz hakknn olmayfl bir takm hakszlklara
yol amfltr. ten ve dfltan gelen youn basklar
karflsnda Hkmet 1943 ylnda bu uygulamay
durdurmak zorunda kalacaktr.
Savafln ilk drt yl boyunca Trkiyenin dfl ticaret hacmi daralmflt. Ancak 1943 ylndan itibaren savafl ncesi dzey aflld. 1939-1946 arasnda yaflanan dalgalanmaya ramen dfl ticaret srekli fazla vermiflti. Ayn dnem iinde tarm ve
sanayi sektrlerinde toplam retim, toplam talebi karfllamakta yetersiz kaldndan, enflasyon
ve karaborsa ile mcadele baflarl olmamflt. Kk bir aznlk hzla zenginleflirken byk ounluk yoksullaflmfltr.
N
AM A
Demokrat Parti dnemindeki ekonomik anlayfln uygulamada ne tr sorunlar yarattn, beklentilerin hayata geirilip geirilemediini ve sebeplerini sorgulayabilecek
Menderes Hkmeti partisinin iktidara gelmesinde byk pay olan kyl kesimini memnun etmek iin, ilk yllarda tarm alanna ncelik ve
arlk vermifltir. Bu erevede yeni topraklarn
tarma almas salanmfltr. Toprak reformu yaplmadan zellikle Dou, Gneydou ve Anadoluda meralarn srlmesine ve tahl ekimine
izin verilerek tahl retimi artrlmfltr. Ancak bu
yaklaflm otlaklarn byk oranda azalmas dolaysyla hayvancl snrlandrmflt.
iftinin retimini artrd buday dnya fiyatlar stnde bir fiyatla alnmasna karfln, fiyat artfllar tketicilere yanstlmadndan aradaki fark karfllayan Toprak Mahsulleri Ofisi zarar etmifltir. Ofis, aklarn Merkez Bankasna borlanarak kapattndan enflasyonu besleyen bir kaynaa dnflmflt.
Demokrat Parti dneminde tarmda makineleflme hzlandrld. Elveriflli koflullarla salanan dfl
kaynakla traktr ithalat byk lde artrld.
Buna mukabil yaflanan hzl makineleflmenin dourduu ifl gc fazlas krsal alanda farkl sahalara yneltilemedi. Bulunduklar yerlerde istihdam edilemeyen iflsizler byk kentlere ge
zorland.
166
Bu temel politika yannda ucuz kredi, dflk

vergi, uygun iklim koflullar ve elveriflli ihra fiyatlaryla Hkmet, iftinin refahn 1953 ylnn
sonuna dek artrmay baflarmflt. Ancak uygulanan politikalar byk oranda dfl kredi desteiyle
ithal makineleflmeye dayanmaktayd. Hayvancln geliflme sahas kapatlmflt. Tarm sahasnda
verim ayn zamanda iklim koflullarna balyd.
1954 ylndan itibaren elveriflsiz flartlar her sahada kendini gstermeye bafllad. Kredi imknlar
darald iin yaflanan dviz sknts, tarm makinelerinin yedek para, bakm, onarm ve yenilemelerinde yaflanan eksiklikler ve hava koflullarndaki olumsuzluklar, tarmsal retimin azalmasna
ve ekonominin tarma dayal i ve dfl dengelerinin bozulmasna neden olmufltu. lke ihra ettii baz tarm rnlerini ithal eder hle gelmiflti.
Bu geliflmenin etkisiyle dfl ticaret a giderek
bymflt. Bu flekilde tarma dayal byme
modeli ifllemez hle gelince hkmet tarm yerine sanayiye ncelik vermek zorunda kald.
Sanayi alannda da 1950de kurulan Trkiye Snai Kalknma Bankas eliyle zel sektr teknik
ve mali adan desteklenmiflti. Banka onaylad
projelerin ithal girdileri iin, dviz salad gibi
yatrmcya teknik yardm da veriyordu. Dnya
Bankasnn teknik ve mali yardmlarndan yararlanan banka, 1960 ylna dek ithal ikamesi stratejisine uygun olarak kurulan ve daha ok tketim mal reten snai iflletmelere destek vermifltir.
1954 ylndan itibaren bafl gsteren dviz darboazn aflmak iin Hkmet, ithalatta serbestlie
son verdi. thal ikamesi yoluna gidilmesi iin
KTlere yeniden yatrm yapma yetkisi verildi.
ncellikle ktl ekilen iki temel maln, fleker
ve imentonun retimi ele alnd. Devlet yeniden
Trkiyede fabrika kurmaya ve iflletmeye bafllad.
Artk sanayi sektrnde kamu ve zel kesim ifl
birlii iindeydiler. Yeniden ilk yllardaki karma
ekonomi sistemine dnlmflt.
N
A M A
1960 Darbesinden sonra hayata geirilen planl

ekonomi dnemindeki hedef ve neticeleri irdeleyerek planl ekonomik hayat konusunda yneticilerin gereki olup olmadn izah edebilecek
Demokrat Parti dnemi hibir plan ve hesaba
dayanmayan iktisadi ve mali politikalar ile lkeyi mali bir uuruma srklemifltir olmakla sulanmfltr. lke kalknmasnn belli planlara gre
yrtlmesi iin ncelikle bir teflkilat kurulmas

alflmalar bafllatlmfltr. Yerli ve yabanc uzmanlarn alflmalar sonunda hazrlanan Devlet Planlama Teflkilatnn kurulufl ve grevlerini belirleyen yasa tasars Hkmet ve Milli Birlik Komitesince onaylanmfl ve Ekim 1960da yrrle girmiflti. Teflkilatn grevi hkmete iktisadi ve sosyal konularda danflmanlk yapmak ve Hkmete kabul edilen hedefleri gereklefltirecek uzun
ve ksa vadeli planlar hazrlamak olarak belirlenmiflti.
DPT rgtleflme ve kadrolaflmasn tamamladktan sonra Plan Hedefleri ve Stratejisini flu esaslara gre belirlemifltir:
- zgrlk ve oulcu demokrasi iinde kalknma plan yaplacak,
- On befl yllk perspektif iinde befl yllk planlar
hazrlanacak,
- Karma ekonomi dzeni iinde plan, kamu kesimi iin emredici, zel kesim ynnden yol gsterici nitelik taflyacak,
- Plan tm sektrleri kapsayan makro plan niteliinde olacak.
Ancak btn bunlar masa baflnda belirlenen
esaslard. Siyasi hayatn son derece deiflken
flartlar, siyasetteki istikrarszln ve belirsizliin ekonomik hayatn geliflmelerine olumsuz
etkileri dikkate alnmamfltr. Koalisyonlar, aznlk hkmetleri, partiler aras g ve iktidar kavgalar arasnda devamll salayamayan planlarn getirisi daima beklentilerin altnda kalacakt. Birinci plan hazrlayan CHP-AP koalisyonu birinci ylnda bozulmufl nnnn bamszlarla kurduu hkmetin performans da beklentilerin altnda kalmfltr. Sonraki dnemlerde
de siyasi hayatta devamllk saland lde
ortaya konan hedeflere yaklafllmfltr. Planl
ekonomi dnemlerinin btnnde plan yapan
ile uygulayann ayn hkmet olabildii rnek
yok denecek kadar az olmufltur. kinci Dnya
Savaflndan sonra Sovyet tehdidine karfl dahil
olunup ekonomik destei alnmaya alfllan Bat dnyas ve ABD ile iliflkilerde gereki olunmamfltr. Uluslararas iliflkilerde belirleyici faktrn uluslarn menfaatleri olduu ilkesi olduunu 1964te ac bir flekilde gren Trkiyenin
farkl siyasi arayfllar ekonomik iliflkilere de byk lde yansyacak ve lke menfaatine kullanlacaktr.
Antikomnist syleme sahip Demirel Hkmeti,

rgpl Hkmetinin Sovyetlerle kurduu ekonomik iliflkileri gelifltirmekte saknca grmemiflti. Plann ngrd temel sanayi projelerinin
gereklefltirilmesinde kuzey komflumuzdan teknik ve mali yardm salanmflt. Bu projeler arasnda skenderun Demir elik, Bandrma Slfirik Asit, Artvin Orman rnleri, Seydiflehir Alminyum Tesisleri ve zmir Aliaa Rafinerisi gibi
ar sanayi projeleri yer almflt. Bat Avrupann
mali destei gelmeyince, Plann kaynak sorunu
Sovyet yardmyla zlmflt. Bunun sonucu
ve dier koflullarn da elveriflli olmasyla 1966
ylnda olduka yksek byme hz (%12) gerekleflmiflti.
Plan dnemi baflnda, yani 1962 ylnda sabit fiyatlarla (1968 fiyatlaryla) GSMH iinde tarmn
pay %34.6 iken sanayinin pay %16.7 idi. Dnem sonunda bu paylar srasyla %29.3 ve %20.7
olmufltur. Kalknma zdefltir sanayileflme ilkesine uygun olarak sanayi sektr byrken tarmn pay azalmfltr.
N
A M A
Siyasi devamlln ekonomik programlarn baflar veya baflarszlnda ne kadar etkili olduunun rneklerini grerek yaplan ekonomik dzenlemelerin gerekelerindeki anlayabilecek bilgi ve beceriye sahip olabileceksiniz
Trkiyenin 1963 ylnda bafllatt planl ekonomik kalknmann en baflarl uygulamas 19851989 yllarn kapsayan beflinci plan dnemi olmufltur. 1982 Anayasas yrrle girdikten sonra yaplan ilk genel seimlerde T. zaln baflkan olduu Anavatan Partisi seimi kazanmfl ve I.
zal Hkmeti Aralk 1983te greve bafllamfltr.
Beflinci Plann Ocak 1984te yrrle girmesi
gerekiyordu. zal kendi partisinin ve kurduu
hkmetin programna uygun bir plan hazrlamak ve zaman kazanmak iin nce 1984 yln
kapsayan bir geifl program hazrlayp yrrle koymufltur. Ardndan da 1985-1989 yllarn
kapsayacak biimde Beflinci Plann hazrlklarna
giriflmifltir.
Beflinci Plan dnemi planlama tarihimizin en
flansl dnemidir. nk ilk kez bir siyasi iktidar
veya bir hkmet hazrlad plan befl yl kesintisiz ve arzasz uygulama olana bulmufltur. Dfla ak bir byme hedefleyen ve enflasyon ile
birlikte bymeyi ngren bu dnemde ifli d-
167
vizlerinin de katksyla bte dengelenebilmifltir.

Bundan sonraki dnemlerde yine ksa sreli ve
koalisyon hkmetleri lkeyi ynetmifl ancak devamllk salanamayan programlar ile lke, gelir
dalmndaki adaletsizliin hzla artt, sosyal
huzursuzluklarn bafl gsterdii, i ve dfl mdahaleler ile dengesi her an bozulabilecek bir hle
gelmifltir.
168
Kendimizi Snayalm
1. Lozan Antlaflmasna bal olarak yaplan Ticaret
Szleflmesine gre Trkiye hangi yla kadar gmrk
tarifelerini deifltirme hakkndan yoksundu.
a. 1926
b. 1927
c. 1928
d. 1929
e. 1930
5. Menderes Hkmeti boulmakta olan ekonomiyi

kurtaramayacan anlaynca yesi bulunduklar hangi
teflkilattan teknik ve mali yardm talep etmifltir?
a. Avrupa ktisadi flbirlii Teflkilat (OEEC) ndan,
b. Avrupa Ekonomik Topluundan (AET)
c. Dnya Bankasndan,
d. Uluslararas Para Fonu (IMF)ndan.
e. Sovyetler Birliinden
2. Devletilik modelinin ana esi ve hedefi afladakilerden hangisidir?

a. Devlet nclnde planl sanayileflme
b. Tarma ncelik verilerek kalknma
c. Sanayileflmenin zel kesim nclnde yrtlmesi,
d. Dfl ekonomik iliflkilerde Devlet mdahalelerinin asgar dzeye indirilmesi.
e. Yksek enflasyon eflliinde dfla ak kalknma
6. Birinci befl yllk kalknma plan hangi dnemi kapsamaktadr?

a. 1938-1942
b. 1945-1950
c. 1953-1957
d. 1963-1967
e. 1957-1961
3. Afladakilerden hangisi II. Dnya Savaflnn Trkiye

zerinde yaratt olumsuzluklar arasnda saylamaz?
a. Avrupada savafl bafllaynca Trk hkmeti bir
milyon gen insan silah altna almfltr.
b. Trkiye savafl dneminde krom ve bor gibi stratejik nemi haiz madenleri yksek fiyattan satma imkan bulmufltur.
c. 1929 Byk Bunalmnn tersine bu kez tarm
rnleri fiyatlar srekli ykselmifltir. rnein
budayn fiyat 13.5 kurufltan 100 kurufla, zeytinyann fiyat 85 kurufltan 350 kurufla kmfltr.
d. Savafl yllarnda yaygn hale gelen mal ktlklar
ok sayda retici ve aracnn karaborsa yoluyla
hzla zengin olmasna frsat yaratmfltr.
e. Sanayi ve hizmetler sektrnde yetiflmifl iflgc
ktl retim ve verimliliin dflmesine yol amfltr. Toplam talep hzla artarken toplam arz yetersiz kalnca fiyatlardaki artfl denetimden kmfltr.
4. 12 Kasm 1942de TBMMde kabul edilen Varlk Vergisi ile afladakilerden hangisi amalanmamfltr?
a. Tedavlden para ekerek Enflasyonla mcadele
etmek,
b. Savafl yllarnda ok para kazanmfl olanlardan
vergi almak,
c. Devletin gelirlerini artrmak,
d. iftiyi korumak,
e. Ticaret hayatnda yerlileflmeyi artrmak
7. nc Befl Yllk Kalknma Plan hangi perspektif

plan anlayflna uygun olarak hazrlanmfltr?
a. 10 yllk perspektif plan anlayflna,
b. 15 yllk perspektif plan anlayflna,
c. 20 yllk perspektif plan anlayflna,
d. 22 yllk perspektif plan anlayflna,
e. 5 yllk perspektif plan anlayflna,
8. Afladakilerden hangisi Drdnc Plan dneminde
24 Ocak 1980de yrrle konan stikrar Programnn
ksa vadede ngrd hedefler arasnda yer almamaktadr?
a. Mal darlklarn gidermek, kuyruklar kaldrmak,
b. Enflasyonu aflaya ekmek,,
c. Byme hzn pozitif yapmak ve ykseltmek,
d. Devleti ekonomiye ifllerlik kazandrmak.
e. hracat artrarak dfl ticaret an kltmek
9. Gmrk Birlii Anlaflmas hangi tarihte yrrle
girmifltir?
a. 1 Ocak 1996
b. 1 Ocak 1995
c. 1 Ocak 1994
d. 1 Ocak 1998
e. 1 Ocak 2000
10. Afladakilerden hangisi Hkmetin 2000 ylnda yrrle koyduu yl vadeli stikrar program vazgeilemez sosyo-ekonomik hedeflerinden biri deildir?
a. yl sonunda enflasyonu ift haneli oranlarda
tutmak,
b. Reel faizleri sratle aflaya ekmek,
c. Kamu finansman dengesini salkl ve srdrlebilir bir yapya kavuflturmak,
d. Ekonomide srdrlebilir bir byme ortamn
tesis etmek,
e. Yapsal reformlar hzla gereklefltirmek.
169
Yaflamn inden
-HARVARD NVERSTES BAKER VAKFI PROFESR
KAPLAN:
2023 HRACAT HEDEFLER N KALTEL, DfiK
MALYETL MARKALAR OLUfiTURUN, 11 YIL SONRAK HRACAT HEDEFNZN GEREKLEfiMES N
YEN STRATEJLER OLUfiTURMALISINIZ
29 Mays 2012 Sal 21:31
STANBUL, Harvard niversitesi Baker Vakfdan Profesr Robert Kaplan, Trkiyenin 2023 ihracat hedeflerine
ulaflabilmesi iin yeni stratejiler oluflturmas gerektiini
belirterek, Hedefiniz iin flu anki gerekleflmenizi drde katlamanz gerekiyor. Bu, kilogram bafl maliyetlerinin de artaca anlamna gelmektedir dedi.
Kaplan, Trkiyenin 2023 ihracat hedeflerine ulaflabilmesi iin, tasarm olan, iyi kaliteli, dflk maliyetli, yksek hacimli marka rnler oluflturulmasnn nemini de
vurgulad.
Trkiye ihracatlar Meclisinin (TM) 2023 Stratejisti
Robert Kaplan, TMin ev sahipliinde gereklefltirilen
2023e Giderken Deer Yaratmak ve Liderlik temal
toplantda konufltu.
Kaplan, Trkiyenin 2023 ylnda 500 milyar dolar ihracat hedefi iin katlmclara, Strateji Ofisinin nitelikleri, strateji ynetimi ve koordinasyonda kritik baflar faktrleri, en iyi uygulama rnekleri hakknda bilgi verdi.
Financial Times tarafndan, 2005 ylnda, ifl dnyasnn
en nemli 25 dflnrnden biri seilen Kaplan, Trk
ekonomisinin bydn, tketicilerin zenginlefltiini, dolaysyla ihracat firmalarn da Trkiyeye geleceini syledi.
Trkiyenin ihracat hedefine iliflkin nerilerde bulunan
Kaplan, 11 yl sonraki ihracat hedefinizin gerekleflmesi iin yeni stratejiler oluflturmalsnz. Hedefiniz iin
flu anki gerekleflmenizi drde katlamanz gerekiyor.
Bu, kilogram bafl maliyetlerinin de artaca anlamna
gelmektedir. Kamu zerine dfleni yapacak, ulaflm, hava alan, enerji, demir yolu yatrmlar gibi yatrmlar
yapmal diye konufltu.
-Motive edilmifl alflanlar, flirkete deer katar
Kaplan, firmalarn mali-fiziki varlklarnn iyi olmasnn
nemine dikkati ekerek, mflteri iliflkileri, bilgi, kltr,
alflan yeterlilikleri ve motivasyon gibi maddi olmayan
varlklarn da strateji planlamasna dahil edilmesinin
nemli olduunu dile getirdi.
Kaplan, Maddi olmayan varlklara yatrm yapmayan
flirketler hedeflerinden geri kalmaktadr. Sadece mali
durum sizleri yanltabilir uyarsnda bulundu.
Kaplan, Trkiyede strateji ynetimi konusunda baflarl olan firmalar da vd.
Liderliin, firmalarn baflarsna katklar hakknda da

Kaplan, Liderlik olmazsa, vizyon olmaz ve devaml
tekrarlar olur. Bu da baflarszla neden olur. Kimse
baflarsz bir firmada alflmak istemez. Baflarl bir firmada alflmak insanlar motive eder. Motive edilmifl
alflanlar, flirkete deer katar. Liderlik vizyonu bu yzden baflar iin ok nemlifleklinde konufltu.
-yi kaliteli, dflk maliyetli, yksek hacimli marka
rnleri oluflturunKaplan, Trkiyenin 500 milyar dolar ihracat hedefine
ulaflmas iin stratejik bakfl asnn oluflturulmas ve
ieriinde bilgi ve tasarm olan, iyi kaliteli, dflk maliyetli, yksek hacimli marka rnlerin oluflturulmas
gerektiini de szlerine ekledi.
Kaynak :
alnmfltr.
Birlesikbasn.com adresinden

1. d
2. a
3. b
4. d
5. a
6. d
7. d
8. d
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise II. Dnya Savafl Yllarnda

Ve Sonrasnda Ekonomik Durum (1939-1950)
Ve Sonrasnda Ekonomik Durum (1939-1950)
konusunu yeniden gzden geiriniz
ve Sonrasnda Ekonomik Durum (1939-1950)
ve Sonrasnda Ekonomik Durum (1939-1950)
Yantnz yanlfl ise Demokrat Parti Dnemi
(1950-1960) konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Planl Dnem konusunu
gzden geiriniz.
gzden geiriniz
gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Yedinci Befl Yllk Plan Dnemi (1996-2000) konusunu yeniden g z d e n
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 2000 Ylnda Ekonomik Geliflmeler: Siyasal stikrar Ekonomik stikrarszlk konusunu gzden geiriniz.
170

Sra Sizde 1
Trkiye kinci Dnya Savafl yllarnda olabilecek acil
ihtiyalar iin ekonomik hayatn retim, satfl, mal cinsi
ve miktarn kontrol etmek zere Mill Korunma Kanununu karmflt. Savafl yllarnda ortaya kan olumsuz
flartlarn etkilerini azaltmak, bu flartlar kendi karlar
iin kullanarak toplumun ortak ihtiyacna ynelik mal
ve hizmetlerden fazla para kazanmak isteyenlere karfl
birtakm vergiler koyarak, yaptrmlar getirmiflti. Savafltan sonra ise Demokrat Parti ynetimi savafl ihtimali
dflnlerek yaplan mali tasarruf birikimi, yabanc sermaye girifli, Marshall yardm ve dfl kredilerin yan sra
tarmda makineleflmenin ve olumlu iklim flartlarn yaratt retim artfln toplumun savafl yllarnda ektii
skntlarn bir an nce giderilmesine ynelik uygulamalar ile takviye ederek nemli lde refah salamay baflarmfltr. Ancak sz konusu refah ortam toplumun beklentilerini ve dolaysyla tketimi hzla artrmasna mukabil retimin 1954 sonrasnda ayn flekilde artrlmamas pek ok malda temin etme skntsn ve karaborsay yeniden gndeme getirecektir. Devletin elindeki kaynaklar kullanarak yapt yatrmlarn belli bir
plan dahilinde olmamas, dfl kredilerin ise 1953ten itibaren giderek azalmas ekonomik hayat iin risk oluflturmaktayd. Bafllanan ifllerin tamamlanmas byk
oranda dfl krediye dayand gibi tamamlanp retime
gemesinin gecikmesi de hkmeti ekonomik hayata
mdahale etmek zere Mill Korunma Kanununu yeniden hayata geirmek zorunda brakmfltr. Tpk savafl
yllarndaki gibi stok yapmak, ithal edilen mallar gmrkte bekletip piyasaya vermeyerek darlk yaratmak gibi eylemlere karfl ar yaptrmlar getirilmifltir. Bu durum ticaret ve sanayide toplum ve devlet dayanflmasnn henz oluflmadn gsterdii kadar, yaplan ifllerin
belli bir plan, program ve bte imknlar dahilinde olmas gerektiini aka ortaya koymufltur.
Sra Sizde 2
Devletler aras iliflkilerde duygusalla yer yoktur, belirleyici husus taraflarn ihtiyalar ve temel politikalar
dorultusundaki karlardr. Dostluklar da dflmanlklar da ebedi deildir. Trkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler
Birlii daha kurulufl yllarnda birbirlerine asker, mali
ve siyasi destek salayan devletlerdi. 1930lu yllarn ortalarna kadar bu iliflki kltr ve sanat alanna da yaylarak devam etmifltir. Ancak Trkiyenin uluslararas
flartlar erevesindeki tercihleri ynn Batya evirme-
siyle neticelenmifltir. Savafl yllarnda mttefik veya rakip devletlerin pozisyonlar ska deiflmesine karfln
neticede Trkiye Rusyann da mttefikleri olan Amerika ve ngiltere ile yakn iliflkiler ierisine girmiflti. Savafltan sonra ise Sovyetler Birliinin dou Anadolu ve
Boazlar zerinde hak iddia etmek fleklinde ortaya kan yaklaflm iki devleti birbirinden uzun sre ayrmfltr. Bu gn Sovyet akademisyenlerin dahi anlamakta ve
izah etmekte glk ektikleri bu tavr ancak 1950li
yllarn ortalarnda terk edilmifltir.
Ancak Trkiye ynetimi bat dnyas ile olan iliflkilerini
neredeyse bir teslimiyet hlinde devam ettirmekteydi.
Menderes Hkmeti de iktidarnn son yllarnda ABD
ve bal kurulufllar kredi desteini kestii zaman Sovyetler Birlii ile ekonomik iliflkilerini gelifltirmeyi dflnmflt. Ancak buna imkn bulamadan 27 Mays Darbesi sz konusu olmufltu. Dfl politika geliflmeleri ve bilhassa Kbrs meselesinde bat dnyas ve bilhassa yakn
mttefik olarak grlen ABDnin onur krc tavrlar Trkiye ynetimini dfl politikasn gzden geirmeye yneltmiflti. bu erevede Suat Hayri rgpl baflkanlndaki hkmet de Sovyetler Birlii ile ekonomik iliflkileri gelifltirme yoluna gitmifltir. Siyaseten Demokrat Partinin mirasn sahiplenen komnizm karflt sylemleri
n plana kan Adalet Partisi Hkmeti ise rgpl Hkmetinin Sovyetlerle kurduu ekonomik iliflkileri gelifltirmekte saknca grmemiflti. Birinci Befl Yllk Kalknma Plannn ngrd temel sanayi projelerinin gereklefltirilmesinde Sovyetler Birliinden teknik ve mali
yardm salanmflt. Bu projeler arasnda skenderun Demir elik, Bandrma Slfrik Asit, Artvin Orman rnleri, Seydiflehir Alminyum Tesisleri ve zmir Aliaa Rafinerisi gibi ar sanayi projeleri yer almflt. Bunun sonucu ve dier koflullarn da elveriflli olmasyla 1966 ylnda
%12 gibi olduka yksek byme hz gerekleflmiflti.
Politik, ekonomik, kltrel iliflkileri uluslararas boyutta
tek bir kaynaa balamann zararlarn Trkiye tarihi
boyunca grmfltr. 21. yzylda her manada iliflkileri
eflitlendirme yoluna giren lkenin hemen her hususta
alternatiflerini de hazrlamas gereklidir.
Sra Sizde 3
Ekonomi politikalarn belirlerken lkelerin kaynaklar,
imknlar, ifl gc verimlilii, toplumun talebi, tasarrufu, retim arz, tketim fazlas ve pazar deerleri dikkate alnmaktadr. Ancak uluslararas alandaki siyasi ve
ekonomik geliflmelerin etkisi kadar lke iindeki flartlar
da dikkate alnmaldr. Belli bir kesimin mevcut flartlarn imkn verdii boflluklardan daima yararland toplumun dier kesimlerini dflnmedii grlmfltr. Trkiye rneinde savafl flartlarn istismar eden ticaret ve
sanayi kesimi grld gibi 1980li yllarda ortaya kan Kayt dfl ekonomi de nemli lde bir gelir
kaybn ortaya koymufltur. Piyasada eksiklii grlen
mallar karaborsaya dnfltrecek eteler her zaman
grlmektedir. Buna karfln toplumun btn olarak
menfaatini esas alan vatandafllk bilincinin bireylere verilmesi gerekmektedir. Her vatandafln mali bakmdan
devlete ve topluma karfl grevlerini eksiksiz yerine getirmesini salayacak eitim anlayflnn hayata geirilmesi gerekmektedir. Devlet lkenin ekonomik kaynaklarnn kullanmnda ve paylaflmnda ynlendirici olmaldr. Buna mukabil bireyler de bu ykmllklerin
paylaflmnda olduu gibi refahn da eflit paylaflmnn
takipisi olmaldr.
Sra Sizde 4
Trkiye yaklaflk 50 yldr Avrupa Birliine girme tartflmalarn yapmaktadr. Taraflarn samimiyeti ise daimi
tartflma konularndan biri hline gelmifltir. Ancak birlie girmenin neler getirecei konusunda salkl bir deerlendirme yaplmad yaflanan hayal krklklarndan
anlafllmaktadr. Trkiyenin birlie girifli ile ekonomik
sorunlar baflta olmak zere neredeyse btn problemleri hallolacakmfl beklentisine girilmifltir. Nitekim Trkiyede ounluk Ocak 1996da yrrle giren Gmrk Birlii Antlaflmas erevesinde Avrupa Birliine
ynelik tekstil ve hazr giyim ihracatnda byk bir artfl olaca beklentisindeydi. Beklentilerin tersine AB lkelerinden yaplan toplam ithalatmzda byk artfl olmufl ve Avrupa mallar byk maazalar doldurmufltur. Son befl ylda AB ile mal ticaretimizde her yl ortalama 11 milyar dolar zerinden toplam 55 milyar dolar
ak verilmifltir. Ayrca anlaflma gerei olarak kaldrlan
gmrk vergilerinin yol at kayp byk olmufltur.
Trkiyenin ABden bekledii telafi edici mali yardmlar
gelmedii gibi ngrlen yabanc sermaye girifli de artmamfl, azalmfltr. Buna karfllk byk maazaclk firmalar byk kentlerin tketim mallar ticaretini ele geirerek, Trkiyeyi ABnin 6. byk pazar hline getirmifllerdir.
Trkiyenin kendi insan ve tabii kaynaklar, gen nfusu ve hzla artan eitimli ve kaliteli ifl gc ile ekonomik problemlerini zmesi gerekmektedir. Avrupa Birliinin din ve ya kltr balants dflnda ye alaca
zaman birlie yapaca katky ciddi manada sorgula-
171
makta olduu grlmektedir. Trkiyeyi ynetenler ise

birlie katlmay Trkiyenin problemlerini halledecek
sihirli denek olarak grme yanlfl iindedirler. Tpk
yzyln baflnda yaflanan meflrutiyetin ilan =devletin
dertlerinin aresi algs gibi. Oysa siyasi ve ekonomik
devamlln salamfl bir Trkiye hem kendi vatandafllar hem de insanlk iin byk bir deer olacaktr. Tpk 1930larda takip edilen istikrarl ve barfl politikalar
dolaysyla milletler cemiyetine arlmas gibi Avrupa
Birliine de katlmak iin davet edilecektir.
Kaynaklar
Aysan, Mustafa, Atatrkn Ekonomi Politikas, stanbul 1980.
Berkes, Niyazi, Trkiye ktisat Tarihi I, II, Gerek yaynlar, stanbul.
avdar, Tevfik, Milli Mcadele Bafllarken Saylarla
Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yaynlar, 1971.
Devlet statistik Enstits, statistik Gstergeler, Ankara Temmuz 1996.
Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluu Ekonomisi,
Trk Tarih Kurumu yayn, 1994.
Fndkolu, Z.F., Trkiyede ktisat Tedrisat Tarihesi, ktisat Fakltesi yaynlar, 1946.
Kuru, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas,
SBF yaynlar, Ankara 1988.
Manisal, Erol, Avrupa kmaz, Otopsi Yayn, stanbul 2001.
kn, Gndz, Osmanl Sanayii 1913, 1915, SBF
Yaynlar, 1970.
Pamuk, fievket, Osmanl Dfl Ticaret statistikleri,
DE Yaynlar 1995.
Tezel, S. Yahya, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Yurt Yaynlar Ankara 1986.
Tokgz, Erdin, Trkiyenin ktisadi Geliflme Tarihi, (1914-2011) Ankara 2011.
Toprak, Zafer, Trkiyede Milli ktisat (1900-1918),
Yurt Yaynlar 1982.
T.C.Merkez Bankas, Yllk Rapor, Ankara 1998.
T.C.Merkez Bankas, Yllk Rapor Ankara 2003.
lken, Yksel, Atatrk ve ktisat, Trkiye fl Bankas
Kltr yaynlar, 1982.
Yeniay, .Hakk, Yeni Osmanl Borlar, ktisat Fakltesi yayn, 1964.
Amalarmz
N
N
N
N

kinci Dnya Savafl srasnda takip edilen savafl dfl kalma politikasnn uluslararas dinamiklerini daha iyi deerlendirebilecek,
Trkiyenin Bat Blokuna yaknlaflma abalarnn arka plannda geen olaylar ve sebeplerini sorgulayabilecek,
Kbrsn Trk dfl politikasndaki temel konulardan biri haline gelmesinin sebeplerini analiz edebilecek,
Trk dfl politikasnda ok ynl uygulamalarn gerekelerini ve art ve eksilerini daha realist bir flekilde aklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Anahtar Kavramlar
Yalta Konferans
Nato
Kbrs Meselesi
Bloklaflma
Souk Savafl
Tek Kutuplu Dnya
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi-II
Trk Dfl
Politikasnda
(1938-2002) Dnemi
KNC DNYA SAVAfiI ARFESNDE

TRK DIfi POLTKASI
II. DNYA SAVAfiINDA DIfi
POLTKA
TRK DIfi POLTKASI N ZOR
YILLAR (1945-1947)
BLOKLAfiMA EKSENNDE DIfi
POLTKA (1947-1964)
TRKYE-AB VE KIBRIS
DIfi POLTKADA OK YNLLE
GEfi ABALARI (1964-1980)
12 EYLL DARBESNDEN SONRA
DIfi POLTKA
1991-2002 TEK KUTUPLU
DNYADA DIfi POLTKA
Trk Dfl Politikasnda

(1938-2002) Dnemi
KNC DNYA SAVAfiI ARFESNDE TRK DIfi
POLTKASI
Trkiyenin uluslararas alanda egemen ve bamsz bir devlet olarak tescil edilmesinin cumhuriyetin ilanndan nce 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Antlaflmasyla gereklefltiini biliyoruz. Trkiye bu antlaflmayla kendi meflruiyetini Avrupal byk glere kabul ettirmiflti. Bununla birlikte baflta ngiltere ve Fransa olmak
zere I. Dnya Savaflnn galibi devletlerle iliflkilerinde 1930larn ortalarna kadar
eflitli sorunlar yaflamfltr. Bunlarn baflnda Irak snrnn belirlenmesi (Musul sorunu), Osmanl borlar ve Trkiyedeki yerlefliklerin stats (tabli sorunu) gibi
Lozanda zlemeyen sorunlar gelmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan hemen sonra Bat dnyasyla yakn iliflkiler kurmamasnn eflitli ve anlafllabilir sebepleri vardr. Her fleyden nce Trkiyeyi ynetenler modern bir ulus devlet
kurma ideali erevesinde gereklefltirdikleri reformlar nedeniyle daha ziyade lke iine odaklanmfllard. Kurtulufl Savafl srasnda iflgal gleriyle ve onlarn uluslararas alandaki destekileriyle yaflanan olumsuz olaylarn izleri hatralarda canl
idi. Baflta Sovyetler Birliinin kurulmas olmak zere uluslararas ortamda yaflanan
birtakm ok nemli geliflmeler de Trkiye ile Avrupa devletleri arasnda yakn bir
ifl birlii ortam kurulabilmesine izin vermemifltir.
ABDde bafllayp tm dnyay etkisi altna alan 1929 Ekonomik Buhran sonrasnda yaflanan byk ekonomik knt, devletlerin dfl politika nceliklerinde de
byk deiflikliklere yol amfltr. zellikle 1933te Almanyada Nazi Partisinin
(Nasyonal Sosyalist fli Partisi) iktidara gelmesinin ardndan, uluslararas iliflkilerin
doas tamamen deiflmifltir. 1920lerin ikinci yarsna hkim olan barfl ve uluslararas ifl birlii mitleri, yerini bunalmlara, atflmac bir dfl politika anlayflna ve
yeni bir dnya savaflnn hazrlklarna brakmfltr. Bu erevede, I. Dnya Savafl
sonrasnda imzalanan antlaflmalarla kurulan uluslararas statkodan memnun olmayan Almanya, talya ve Japonya gibi lkeler, dengelerin kendi lehlerine deifltirilmesi ynndeki revizyonist taleplerini artrmfltr. Bu tutum, Lozan Antlaflmasyla uluslararas meflruiyetini tescil ettirmifl olan Trkiyenin de aralarnda bulunduu statkocu gleri rahatsz etmifl ve bu lkeler birer tehdit olarak alglanmaya bafllanmfltr. Bu balamda Trkiye de, baflta ngiltere ve Fransa olmak zere I.
Dnya Savafl sonrasndaki dzenin devamndan yana olan statkocu glerle
iliflkilerini tedrici bir biimde gelifltirmeye alflmfltr.
174
Cumhuriyetin ilanndan itibaren, dfl politika arlkl olarak iki temel ilke zerine oturtulmufltur: Statkoculuk ve Batclk. Aslnda bunlar 19. yzyldan bu yana Osmanl mparatorluu tarafndan da benimsenmifl iki ilkedir. Statkoculuk, yeni kurulan Trkiyenin Lozan Antlaflmasyla oluflturulan statkoyu koruma hedefini ve kaygsn yanstrken Batclk bir yanyla toplumun ve devletin modernlefltirilmesi lksn, bir yanyla da Trkiyenin Avrupa devletler sisteminin eflit ve
egemen bir yesi olma hedefini yanstmaktayd. Bizzat Cumhurbaflkan Mustafa
Kemal (Atatrk) tarafndan gncellenerek, gelifltirilen bu ilkeler, Trkiyenin
1930larn baflndan itibaren dfl politikasnn yeniden flekillendirilmesinde etkili olmufltur. Revizyonizme karfl Balkan Pakt (1934), Sadabad Pakt (1937) gibi blgesel oluflumlara nclk yaplmfltr. zellikle yaylmac hedefleri olan faflistlerin
ynetimindeki talyadan duyulan kayglar, Trkiyeyi ynetenlerin, zaten Batclk
ilkesi erevesinde doal mttefik olarak grdkleri ngiltere ve Fransayla iliflkileri gelifltirmesinde hayli etkili olmufltur. Bu durum ise Trkiyenin Kurtulufl Savafl
yllarndan beri yakn iliflkiler kurduu, hatta 1925te bir Dostluk ve Tarafszlk Anlaflmas yapt Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii(SSCB) ile iliflkilerinin yavafl
yavafl eski dzeyini yitirmesine yol amfltr.
Dnya sratle yeni bir byk savafla yaklaflrken Trkiye uluslararas ortamdan
da yararlanmak suretiyle 1932de dnemin en nemli uluslararas rgt Milletler
Cemiyetine (MC) ye olarak kabul edilecek, 1936da Lozan Boazlar Szleflmesini
Trkiyenin lehine deifltiren Montr Boazlar Szleflmesinin imzalanmasn salayacak ve 1939da Hatayn Trkiyeye iltihakn gereklefltirecektir. 1930lar ayn
zamanda, Trkiyenin uluslararas alandaki varlnn perinlendii bir dnemdir.
II. DNYA SAVAfiINDA DIfi POLTKA

1939 Nisannda talyann Arnavutluu iflgal etmesi, Trkiyenin Fransa ve ngiltereyle iliflkilerinin ivme kazanmasna yol amfltr. nk talyann Akdenizde yaylma politikasndan derin bir endifle duyan Trkiye bu politikann Arnavutlukun
iflgaliyle uygulamaya sokulduunu grmfltr. ngiltere ve Fransa sz konusu iflgal
zerine, Yunanistana ve Romanyaya yapt gibi Trkiyeye de tek tarafl gvence vermeyi teklif etmifltir. Trkiye reddettii bu teklifin yerine, ngiltere ile karfllkl ykmllklere dayal bir ittifak antlaflmas imzalanmas iin mzakere srecinin bafllatlmasn nermifltir. Zira savafl hzla yaklaflrken Trkiye, ngiltere, Fransa ve SSCB ile dostluunu gelifltirmeyi hedeflemekteydi. Ankara, bu lkenin Almanya ve talyaya karfl birleflmelerinin kendi yararna olacan deerlendirmekteydi. Fakat dier yandan bu dnemde Moskova, Berlinle iliflkilerini dzeltmeye
giriflmifl, iki lke arasnda gizli diplomasi trafii younlaflmflt.
Nitekim 23 Austos 1939da Almanya ve SSCB arasnda bir Saldrmazlk Pakt
imzalanmfl, ardndan Almanyann 1 Eyllde Polonyaya saldrmasyla II. Dnya
Savafl bafllamflt. Bylece Trkiyenin ngiltere ve Fransayla ittifakn Sovyet dostluuyla pekifltirme ve badafltrma politikas istenmeyen biimde sonulanmflt.
Yine de dnemin Dfliflleri Bakan fikr Saraolu 22 Eyllde Moskovaya giderek son bir denemede daha bulundu. Saraolu burada Sovyet tarafnn Montr
Antlaflmasnn deifltirilmesi talebiyle karfl karflya kald. Saraolunun Moskova
ziyareti Trkiyenin SSCByi kendi yanna ekme politikasnn sonusuz kalmasnn
yan sra, SSCBnin Boazlarn statsyle ilgili grflleri sebebiyle de Ankarada
olumsuz bir algya sebep oldu. Bu tarihten itibaren Ankara Hkmeti, Trk Boazlaryla ilgili ulusal egemenlie aykr talepleri olan SSCBden srekli olarak kuflku
duyacaktr.
175
6. nite - Trk Dfl Politikasnda (1938-2002) Dnemi
Trkiye Cumhuriyeti yneticilerinin Sovyetler Birliinin sz konusu taleplerinden endiflelenmelerinin baflka ne gibi sebepleri olabilir? Tartflnz
SSCByi de yanna almaktan midini kesen Trkiye, 19 Ekim 1939da Ankarada
ngiltere ve Fransa ile l ttifak olarak bilinen Karfllkl Yardm Antlaflmasn
imzalanmfltr. Antlaflmadaki en nemli husus, Trkiyenin bir Avrupa devleti tarafndan bafllatlan savafln Akdenize yaylmas hlinde ngiltere ve Fransaya yardm
ykmll altna girmesiydi. Buna mukabil Trkiye kendisini Sovyetler Birlii
ile atflmaya gtrecek yollar kapamak hassasiyetini koruyordu. Nitekim, Antlaflmaya bal iki numaral protokol buna dairdi. Burada sz konusu antlaflmadan
doan ykmllklerinin Trkiyeyi SSCB ile silahl bir uyuflmazla srklemesine neden olacak ya da byle bir sonucu verecek bir eyleme zorlamayaca ifade
edilmekteydi. Bu hkm, savafla katlma ykmllnden kurtulmak isteyen
Trkiye tarafndan sklkla ileri srlecektir. Haziran 1941e kadar SSCB ile Almanya arasnda bir ittifakn sz konusu olmas Trkiyenin iflini kolaylafltryordu. 1939
Ekiminde talyann savafla girmesiyle savafl Akdenize yaylmfl olsa da Trkiye,
kendisini SSCB ile bir savafla srkleyebilecei gerekesiyle Almanyaya karfl ngiltere ve Fransaya yardm etmekten kanmfltr. Dahas 18 Haziran 1941de Almanya ile bir Saldrmazlk Antlaflmas imzalayarak, bu lkenin kendisine saldrmasnn da nne gemeye alflmfltr. Almanyann 22 Haziran 1941de SSCBye saldrmasyla iki lke arasndaki ittifak durumu ortadan kalkt. SSCB ile ngiltere arasnda, bu kez Almanyaya karfl yeni bir ittifak kurulduktan sonra dahi Trkiye, btn basklara ramen, eflitli gerekeler ileri srerek, savafl dfl kalma durumunu
srdrmeye alflmfltr. Trkiyenin bu abalarna mukabil ngiltere ve Amerika da
savafl bitmeden ifle dahil olmas gerektiini vurguluyorlard. Bu meyanda ngiltere
Baflbakan Churchill, Cumhurbaflkan smet nn ile grflmek zere Trkiyeye
de gelmifltir.
Ankara, gvenlik bakmndan uygun grlmedii iin 30-31 Ocak 1943 Adana
Yenicede yaplan grflmelerdeki ama 1942de younlaflan Alman basksndan
bunalan Sovyetler Birliinin ykn hafifletmek ve Almanlarn kuvvetlerini farkl
cephelerde meflgul etmek fleklinde zetlenebilir. Heyetler olarak yaplan grflmelere Trkiye adna: smet nn, fikr Saraolu, Mareflal Fevzi akmak, Numan
Menemenciolu; ngiltere adna: W.Churchill, Ankara Bykelisi Knatchbull-Hugessen, Dfliflleri Msteflar A. Codogan, Gen.Kur.Bafl. A.Brooke, ran ve Irak Komutan M.Wilson katlmfllard.
Churchillin smet nny ikna iin Trkiyenin Rusya endiflesini ve savafl sonrasnda olabilecekleri de gndeme getirdii toplantda Cumhurbaflkannn Trk
ordusunun byle bir savafl iin silah ve teknoloji olarak hazrlksz ve yetersiz olduunu ileri srmesi zerine istenilen her tr silahn ve eitiminin verilmesi gndeme gelecektir. Ancak kendisi de asker kkenli olan ve ordunun durumuna vakf olan Cumhurbaflkan smet nn durumu idare etmesini bilecektir.
N N
176
Fotoraf 6.1
1 nn ve
Churchill Yenicede
Trkiyeni savafla
girmekteki
tereddtlerini
gidermek iin
grfltler.
Kaynak:
Mersinyenice.bel.tr
l ttifak Antlaflmas, Trkiyenin savafl iindeki hukuksal ve siyasal durumunu belirleyen bir antlaflmadr. ttifak Antlaflmas hkmlerinden aka grld gibi Trkiye savaflta tarafsz deil, savafl dfl bir mttefik devlettir. Buna
ramen Trkiyenin savafl esnasnda Almanyaya krom madeni satmaya devam
etmesi ve baz Alman savafl gemilerinin Boazlardan geifline izin vermesi, mttefiklerinin zaman zaman tepkisini ekmifltir. Hatta bu tutumu sebebiyle Trkiyeyi cezalandrmak isteyen ngiltere ve ABD, Trkiyeye yaptklar asker yardm kesmifllerdir. Bu lkelerin Trkiyeden duyduklar flphe ve rahatszlk, savafl sonrasnda da bir sre devam edecek ancak Souk Savafln bafllamasyla
son bulacaktr.
Trkiyenin savafl dfl stats savafln sonuna kadar srmemifl, Yalta Konferansnda alnan kararlar uyarnca Trkiye 1945 fiubatnda Almanya ve Japonyaya savafl ilan etmifltir. Bu asker bir eylemden ziyade, Birleflmifl Milletler teflkilatna kurucu ye olabilmek iin taknlmfl hukuki ve siyasi bir tutumdan ibarettir.
II. Dnya Savafl srasnda Trkiyenin temel hedefleri, savafla katlmamak ve
topraklarnn iflgale uramasn engellemek olmufltur. Savafla girmesi karfllnda
gerek Mttefik gerek Mihver devletlerinin yapt toprak kazanm nerilerini ise
reddetmifltir. Trkiyeyi ynetenler Osmanl Devletinin yklp Cumhuriyetin kurulduu son on yllk savafl dneminin ykmlarn yaflamfllard. Buna ilaveten lkenin ekonomik ve askeri olarak ok zayf olduunu bildiklerinden, savafla girmenin Trkiye asndan sonu felaketle sonulanabilecek bir macera olaca deerlendirmesini yapmfllardr. stelik yeni kurulan devlet, iteki reformlar henz tam
olarak gereklefltirememiflti. Bu da savafla katlmama politikasnn ok ak bir biimde benimsenmesine yol amfltr.
177
Fotoraf 6.2
nn, Kahire
toplantsna da
katlacak ancak
lke adna verdii
karar
deifltirmeyecektir.
Roosevelt, nn ve
Churchill Kahire
toplantsnda bir
arada.
Trkiyenin, imza att l ttifaka ve baflta ngiltere olmak zere Mttefik

devletlerden gelen basklara ramen fiilen savafla girmemesi ve Almanya ile iliflkilerini srdrmesi, bu devletlerle arasnda bir gven bunalm ortaya kmasna yol
amfltr. Bunun neticesinde Trkiye savafln bittii dnemde, bir yalnzlk ve Batdan dfllanmfllk hissiyat yaflamaktadr. Mttefik devletler iinde Trkiye konusunda en sert dflncelere sahip olan SSCB, savafl sonrasnda snr revizyonu ve
Boazlara iliflkin yeni dzenlemeler yaplmas hususundaki grfllerini ilke olarak
ABD ve ngiltereye benimsetmeyi baflarmfltr. Bylece savafln bitmesinin hemen
ardndan Trk diplomasisi iin zor yllar bafllamfl oluyordu.
TRK DIfi POLTKASI N ZOR YILLAR (1945-1947)

SSCBnin Boazlar meselesi ile ilgili olarak ilk adm savafl daha tam olarak bitmeden atmas, Montry deifltirmekle ilgili kararlln gstermektedir. ncelikle
Mart 1945te Sovyet Dfliflleri Bakan Molotov, Trkiyenin Moskova Bykelisi Selim Sarperi ararak, 1925 ylnda imzalanan 20 yl sreli Trk-Sovyet Dostluk ve
Tarafszlk Anlaflmasnn uzatlmayacan bildirdi. Sovyet Dfliflleri Bakan bunun
sebebi olarak da savafl srasnda meydana gelen kkl deifliklikler olduunu gsterdi. Trkiyenin anlaflmann yenilenmesi iin ne gibi Sovyet talepleri olduunu
renmek istemesi zerine, bu kez Haziran 1945te Sarper ve Molotov arasnda
ikinci bir grflme yapld. Bu grflmede Molotov, Trkiyenin dou snrlarnda
SSCB lehine deifliklik, Boazlarn ortak savunulmas ve Montr Szleflmesinin
yenilenmesi konularndaki Sovyet isteklerini Sarpere iletti. Sarper bu istekleri kesin bir dille reddetti. Aslnda temel Sovyet talebinin Montr Szleflmesinin deifltirilmesi ve Boazlarn Karadenize kydafl olmayan lkelere kapatlmas olduu
aktr. Dou snrlarnda deifliklik istei, bu temel talebi glendirmek ve Trkiye zerinde bask oluflturmak iin eklenmifl olmaldr.
SSCB, ilk giriflimini yaptktan sonra Temmuz ve Austos 1945te yaplan Postdam Konferansnda konuyu Mttefiklerin gndemine soktu. Grflmelerde ABD,
Sovyet grfllerine yakn dururken ngiltere toprak ve Boazlarda s talebini desteklemediini bildirdi. Fakat konferans sonunda Montrnn deifltirilmesi konusunda grfl birlii ortaya kt. Bu durum Trkiyeyi son derece rahatsz etti.
178
Montrnn deifltirilmesi ynndeki ilk yazl talep de SSCBden deil, ABD ve

ngiltereden geldi. Kasm 1945te bu devletler, deifliklik taleplerini birer diplomatik nota vererek Trkiyeye ilettiler. Trkiye ise zaman kazanma yolunu seerek
konunun uluslararas gndemden kmasn beklemekteydi.
8 Austos 1946da bu kez SSCB bir nota vererek Montr Antlaflmasyla ilgili deifliklik nerisini Trkiyeye iletti. 22 Austosta verilen Trk karfl notasnda da
Sovyet isteklerinin en nemlileri reddedildi.
Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki iliflkilerde ok byk bir kriz yaratan ve
Trkiyede 1939dan beri serpilen komnizm endiflesini zirveye taflyan Sovyet istekleri, 1946 yl ortalarndan itibaren ABD ile SSCB arasnda iyice belirginleflen grfl ayrlklar sayesinde anlamszlaflt. Trkiyenin II. Dnya Savaflndan sonra yaklaflk iki yl boyunca ciddi olarak hissettii Batdan dfllanmfllk durumu, ABD ve
SSCBnin birbirlerine karfl uzun yllar devam edecek bir ideolojik ekiflme iine
girmesiyle ortadan kalkt. Souk Savafln bafllamas, Trkiyenin Bat ile iliflkilerinin yeniden ve bu kez tarihte hi olmad kadar geliflmesine imkn salad.
Sovyetler Birliinin Trkiyeden Boazlar rejimi ile deifliklik beklentilerine ABD ve ngilterenin destek vermesinin nedeni ne olabilir? Tartflnz.
BLOKLAfiMA EKSENNDE DIfi POLTKA (1947-1964)

Trkiye 1945-1947 dneminde Bat ynndeki ak tercihi erevesinde ve
SSCBden duyduu kayglarn da byk etkisiyle ABD ve ngiltereyle iliflkilerini
gelifltirmeye alflt. ABD ve ngiltere bafllarda bu giriflime istenilen cevab vermediyse de 1946 ortalarndan itibaren uluslararas ortamn deiflimine paralel biimde Trkiye ile iliflkilerini gelifltirdiler. ki lke, Trkiyenin en fazla ihtiya duyduu fleyi, yani SSCBye karfl destei sundular. Bylece Trkiye, 1947den sonra bir
tarafta ABD, dier tarafta SSCB liderliinde oluflan ideolojik kresel bloklaflmada,
Bat lkeleriyle birlikte ABDnin yannda yer ald.
N N
N N
Trkiyenin Sovyetler Birlii ile iliflkileri hakknda Rusya ve Azerbaycan arflivlerinde neler
var diye merak ediyorsanz Cemil Hasanlnn kaleme ald Tarafszlktan Souk Savafla
Doru Trk - Sovyet liflkileri 1939-1953, (eviri Ali Asker, Bilgi Yaynevi Ankara 2011,
adl kitab okuyabilirsiniz.
Trkiyenin Bat Blokunu tercih etmesini sadece Sovyet tehdidiyle aklamak
mmkn deildir. Bu durum Trk dfl politikasnn en nemli unsurlarndan Batclk ilkesinin de doal sonucudur. Cumhuriyetin kurulmasndan itibaren lkenin
geirdii sosyoekonomik evrim ve i siyaset tercihleri, Batc dfl politikann belirlenmesi ve uygulanmas iin uygun zemini salamfltr. zellikle palazlanan burjuvazinin tercihi, liberal dnyayla btnleflme ynndeydi. Souk Savafln bafllamasyla oluflan ideolojik atflmaya ve kresel apta rekabete dayal uluslararas ortam, dfl politikada skntlar yaflayan Trkiyenin karna olmufltu. Bylece Trkiye hem gvenlik endiflelerini gidermifl ve statkoyu korumufl hem ekonomik, siyasi ve asker destek alma frsat bulmufl hem de 19. yzyl bafllarndan itibaren temel dfl politika hedeflerinden olan Bat dnyas iinde yer alma hedefini yakalayabilmifltir.
Trkiyenin Bat Bloku iindeki yeni konumu asndan en nemli admlardan
ilki, 1947 ylnda ABD Baflkan Harry Truman tarafndan ilan edilen Truman Doktrininin kabuldr. Souk Savafln bafllangc olarak nitelenen Truman Doktrini,
179
Trkiye ve Yunanistana uluslararas komnizme (dolaysyla SSCBye) karfl asker yardm verilmesini ngrmekteydi. ABDnin dnya hkimiyeti balamnda harekete getiini gsteren ve Trkiyede ABDye asker bamlln bafllangcn da
oluflturan bu Doktrin, Trk yneticileri arasnda ok byk bir memnuniyete sebep oldu. 12 Temmuz 1947 tarihli Trk-Amerikan Antlaflmasyla da asker yardmn hukuksal erevesi oluflturuldu.
Trkiyenin Bat Blokuna eklemlenmesinde ikinci nemli adm 1947 Hazirannda ABD Dfliflleri Bakan George Marshall tarafndan ilan edilen Marshall Plan erevesinde ABDden ekonomik yardm alnmasyla atlmfltr. Plan, ABDnin II.
Dnya Savafl nedeniyle byk bir ykma urayan Avrupa lkelerine ekonomik
yardm yapmasn ngrmekteydi. Trkiye de -fiilen savafla girmemifl olmasna
ramen- bu yardmdan yararlanmak istedi. ABD ynetimi iindeki baz yetkililerin
Trkiyenin savafla girmediini, bu nedenle yardmdan yararlandrlmamas gerektii ynnde grfl bildirmelerine ramen Trkiye de plana dahil edildi. Bylece
Trkiye 1948-1952 dneminde yaklaflk 350 milyon dolar tutarnda ekonomik yardm alarak zellikle tarmda makineleflme, karayollar yapm, maden iflletmelerinin modernlefltirilmesi alanlarnda ilerleme kaydetti. Marshall yardmlar bir yandan Trkiyenin kalknmasna katk yaparken dier yandan da ABDye ekonomik
bamll artrd. Trkiyenin ekonomi politikalarnn, Washingtondan gelen telkinlerle flekillendirilmesi alflkanlnn bafllang noktasn oluflturdu.
Bu tarihten itibaren Trkiye, siyasal, ekonomik ve asker destek salamak
amacyla ABD liderliinde kurulan btn ilgili rgtlere katlmak ve Batdan ald destei daha da artrmak ynnde bir politika izledi. Bunu yaparken kendi Avrupal kimliini ne kard; Asyall ise reddetti. Nitekim Asya Devletleri Konferansna katlma davetini reddeden Trkiye, 1949da Avrupa Konseyine ye yapld. 1948de kurulan srail devletini, ABDnin de cesaretlendirmesiyle 1949da tanyan ilk Mslman lke oldu. lerleyen dnemde, Balantszlar hareketine mesafeli durufl ve Cezayirin bamszl oylamasnda BMde red oyu verme gibi tavrlar da dfl politikay olabildiince blok tutumuyla uyumlafltrma abas olarak deerlendirilebilir.
Trkiyenin ekonomik ve dfl politikalarn ABD ve Avrupa merkezli hle dnfltrmesinin
tek nedeni Osmanl Devleti zamanndan beri uygulanan Batclk politikas mdr? Baflka
sebepleri olabilir mi? Tartflnz.
Dfl politikadaki bu tavrn, i politikaya da yansmalar oldu. Bat Avrupada
esen komnizm karflt rzgrlara paralel olarak, Trkiyedeki sol hareket bask altna alnd. Bat dnyas iinde yer alma isteinin bir gstergesi olarak, ok partili
hayata zaten savafln hemen ertesinde, 1946da geilmifl, ak oy, gizli saym ifadesiyle Trk siyaset tarihine geecek ok partili seimler yaplmflt. Ekonomide
daha liberal politikalar izlenmeye bafllad.
Batyla btnleflme tercihi -sol eilimli ve SSCBye sempatiyle bakan kk bir
grup haricinde- Trkiyedeki siyasal aktrlerin tamamna yakn tarafndan benimsenmiflti. ktidardaki CHPnin ABD ile yaknlaflma abalar, en byk muhalefet
partisi DP baflta olmak zere dier siyasi kesimler tarafndan da paylafllyordu.
zellikle dfl politika konular, 1950lerin sonuna kadar i siyasetteki ok byk
ayrlklara ve mcadelelere ramen, partiler st olarak grlecek ve iki byk
parti olan CHP ve DP arasnda deta ad konulmamfl bir mutabakat oluflacaktr.
1947den 1964e kadar sren dnemde farkl siyasal eilimlerdeki iktidarlara (CHP,
N N
180
DP, 27 Mays Darbesi sonrasnda kurulan asker ynetim, koalisyonlar) ramen,

Blok politikasna mutlak uyum ynndeki dfl politika izgisi kk deiflikliklerle birlikte srdrlecektir. Trk dfl politikasnda, Bat Blokuna (dolaysyla ABDye)
mutlak uyum, Trkiyenin jeopolitik nemini ne kartarak Batdan daha fazla siyasi, asker ve ekonomik destek almay hedefliyordu. Orta Douda komnizm
tehlikesini ne srerek Batnn szcln yapmak, denge politikasn tamamen
terk etmek ve tm dnya sorunlarna ve dinamiklerine sadece Blok erevesinden
bakmak biiminde zetlenecek bu yaklaflm, doal olarak Trkiyenin ABDye bamlln gn getike artracaktr.
Trkiyenin Natoya Girifli

Trkiyenin 1949da kurulan NATOya (Kuzey Atlantik Antlaflmas rgt) yelii
Bat Blouna eklemlenmesinin en nemli adm oldu. Trkiye, rgtn kurulduu 1949dan itibaren ye olmak iin giriflimlerde bulundu. Mays 1950de CHP Hkmeti ve Austos 1950de ise yeni kurulan Demokrat Parti Hkmetinin yapt
baflvurular reddedildi. ttifakn zellikle Kuzey Avrupal yeleri Trkiyenin yelie kabulnn rgte gereksiz bir yk ve sorumluluk getireceini dflnmekteydiler. NATO yeliinin salanmas iin DP dneminde abalar younlafltrld. Hatta
bunun iin Birleflmifl Milletlerin ars zerine, saldrgan Kuzey Kore birliklerine
karfl, Gney Korenin yannda savaflmak zere Koreye 1950de bir Trk birlii
gnderildi. Hkmet Koreye asker gnderme kararn, yrrlkteki 1924 Anayasasnn, yurt dflna asker gndermek konusunda TBMMye bir yetki vermemifl olmasndan dolay, bir Bakanlar Kurulu kararyla ald. Daha sonraki anayasalarda,
bu yetki de mnhasran TBMMye verilecektir.
1951 ylnda flartlarn deiflmesi; (SSCBnin nkleer kapasitesinin artmas, Yugoslavyann SSCB ile iliflkilerinin bozulmas, inde ve Korede grld gibi komnizmin yaylmasndan duyulan endifle) gibi nedenlerle Trkiye ve Yunanistann NATOya alnmas fikri taraftar kazand. Yaplan grflmeler sonucunda her
iki lke de 18 fiubat 1952de NATOya ye oldular.
NATO yelii Trkiyeyi asker olarak da Bat Blokunun bir yesi hline getirdi. Bu srete Trk ordusu hzla Amerikan silahlaryla donatld, eitimden savunma stratejisine kadar her alanda NATO standartlar ve uygulamalar benimsendi.
Bunun yan sra Trkiyenin birok yerinde, NATO kararlar ve ABDyle yaplan
ikili anlaflmalara dayal biimde, esas olarak Amerikallarca kullanlan NATO sleri ve tesisleri kuruldu. Binlerce Amerikan asker ve sivil personeli lkeye geldi.
Trkiyedeki Amerikan asker varl ve bunlardan kaynaklanan sorunlar zellikle
1960larn ortalarndan itibaren Trk-Amerikan iliflkilerinin en temel meselelerinden biri olacaktr. Bununda tesinde, Trkiyenin NATO yelii ve ABD ile iliflkileri i siyasetin de nemli gndem maddelerinden birini oluflturacaktr.
N N
Trk Devlet adamlarnn Trkiyenin Natoya giriflinden beklentilerini okumak iin Mehmet Sarayn hazrlad, Trkiyenin Natoya Girifli, 3.Cumhurbaflkan Celal Bayarn
Hatralar Belgeleri, Atatrk Arafltrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2006, adl kitab okuyabilirsiniz.
1950ler Trk dfl politikasnda ABD eksenli davranfl biiminin en youn biimde grld bir dnem olmufltur. Bu srete Trkiye, zellikle Orta Dou geliflmelerini yeterince bamsz flekilde gzlemleyememifltir. Orta Douda 1950lerde
ykselifle geen Arap milliyetiliinin antiemperyalist ve sosyalist sylemi, Trkiye
tarafndan SSCBnin Orta Douya szma politikalarnn yeni bir yntemi olarak grlmfltr. Yeni bamszln kazanan ve smrgeci gemiflten kopmak isteyen
Msr, Suriye gibi lkelerdeki Bat karflt, Arap milliyetisi ynetimler ise takip etmeye bafllad politikalar dolaysyla Trkiyeyi blgede deta ABDnin blgesel
temsilcisi gibi yorumlamfllardr. Bilhassa, Pan-Arabizm (Arap Birlii) dflncesinin nc isimlerinden Msr Lideri Cemal Abdnnasrn Trkiyeye yaklaflm olumsuzdu. Trkiyenin sraille diplomatik iliflkiler kurmas ve anlaflmalar yapmas tepki ekiyordu. 1955 ylnda kurulan Badat Pakt gibi ABD yanls oluflumlara nderlik etmesi ve 1957de Suriyeye mdahale tehdidinde bulunmas, Orta Douda
ABDye mesafeli lkelerdeki olumsuz Trkiye algsn derinlefltirmifltir. Msrla srail-ngiltere ve Fransa arasnda 1956da yaflanan Sveyfl krizinden sonra, ABD
Baflkan Dwight Eisenhowern 1957de ilan ettii; talep eden Orta Dou lkelerine ABDnin asker yardm yapmasn ngren doktrini desteklemesi de Msr baflta olmak zere baz blge lkeleriyle iliflkilerinin geliflmesine engel olmufltur. Bu
durum, 1960larn ortalarnda aflada deinilecek olan yeni dfl politika anlayflnn
benimsenmesine kadar devam edecektir.
Bu dnemde Trkiye-SSCB iliflkileri de hayli sorunludur. SSCBde Stalinin
1953te lmnden sonra iktidara gelen yeni ynetim, II. Dnya Savafl sonrasnda Trkiyeye karfl izlenen politikann yanlflln grerek, taleplerinden vazgetiini bildirmesine ramen artk kendisini Bat Blokuyla zlefltirmifl olan Trkiyeden scak bir karfllk grmemifltir. Trkiyenin SSCB karflsndaki bu mesafeli
tavr 1950lerin sonunda deiflme eilimine girmifltir. ABD ynetiminin, Trkiyenin daha fazla ekonomik yardm talebine olumsuz yaklaflmas, Menderes ynetiminin SSCB ile en azndan ekonomik adan temas kurmaya alflmasna yol amfltr. 1960 ylnda iliflkileri daha iyi bir noktaya ekebilmek iin Baflbakan Menderesin Moskovay ziyaret etmesi planlandysa da 27 Mays Asker Darbesi sebebiyle bu ziyaret gerekleflememifltir. Trkiye-SSCB iliflkilerinin geliflmesi ancak
1964 sonrasnda olacaktr.
TRKYE-AB VE KIBRIS
Trkiye-AB liflkileri
Batclk ilkesi erevesinde Bat dnyas kurumlarna yelik her zaman dfl politikasnn en nemli nceliklerinden biri olmasna ramen, Trkiye 1950lerde oluflmaya bafllayan ve AETnin (Avrupa Ekonomik Topluluu) temelini oluflturan Avrupa ekonomik btnleflmesine baflta kaytsz kalmfltr. Bunun temel sebepleri;
Trkiyenin o dnemde uluslararas rgtlenmelere daha ok gvenlik odakl bakmas, ekonomik yardmlarn ABDden temin etmesi ve Avrupadaki rgtlenmenin baflar flansn dflk grmesiydi. Bu erevede, Trkiye 1957 Roma Antlaflmasyla kurulan AETye yelik konusunda adm atmad. Fakat 1950lerin sonlarna
doru ABDden ekonomik yardm alnmasnda karfllafllan zorluklar ve Kbrs meselesi sebebiyle iliflkilerde sorun yaflad Yunanistann AETye yelik baflvurusunda bulunmas, Trkiyenin fazlaca bir hazrlk yaplmadan AETnin kapsn almas sonucunu dourdu. zellikle Yunanistann AETye baflvurusu Trk dfl ifllerinde byk bir heyecan yaratmflt. ki lke arasndaki rekabette geri planda kalmak
istemeyen Ankara hi vakit kaybetmeden, Atinay takip ederek, Austos 1959da
AETye mracaat etti.
Trkiyenin mracaat AETde memnuniyetle karflland. Fakat Eyll 1959da
bafllayan grflmelerde Trk tarafnn ekonomik yardmlar konusunda hayli talep-
181
182
kr olmas ve hazrlkszl srecin yavafllamasna sebep oldu. AETnin Yunanistanla n grflme faslndan grflme faslna geilme karar almas, Trk tarafnda
tepki dourdu. Trkiyenin giriflimleri sonucunda AET 1960 Maysnda Trkiye ve
Yunanistanla ayn anda grflmelere bafllanmas kararn ald. Fakat 27 Mays asker Darbesi bu kararn uygulanmasn geciktirecekti.
27 Mays darbesini gereklefltiren Mill Birlik Komitesi (MBK), yaymlad bildiride dfl politikada hibir deifliklik olmayacan, Trkiyenin btn uluslararas
ykmllklerini yerine getireceini ilan etmiflti. Nitekim AET ile iliflkilerin gelifltirilmesi ve ortakln kurulmas ynnde Trkiyenin kararl olduu, yeni ynetim
tarafndan Avrupa baflkentlerine iletildi. Avrupa lkelerinin baflta Fransa olmak
zere Trkiyedeki asker ynetimden rahatszlk duymalar iliflkilerin srdrlmesine olumsuz etkide bulunduysa da 1961-1963 dneminde grflmelere devam
edildi. Sonunda iki taraf arasnda 12 Eyll 1963te Ankarada bir Ortaklk Anlaflmas imzaland.
1964 ylnda yrrle giren ve Trkiye ile AET / AB arasndaki iliflkilerin temel belgesi olma niteliini taflyan Ankara Anlaflmasyla Trkiyenin hazrlk, geifl
ve son dnem olarak adlandrlan srelerden sonra AETyle gmrk birliine girmesi ngrlmfltr. Trkiyenin AETye tam yelii ise taraflarn birbirlerine danflacaklar bir konu olarak dzenlenmifl, AET taraf tam yelik iin Trkiyeye ak
kap brakmfltr. Tam yelik ncesinde kurulan ortaklk iliflkisi erevesinde Trkiye ve AET karfllkl ykmllkleri yerine getirme sz vermifllerdir. Fakat
1970li yllarda yaflanan kresel geliflmeler, AETnin kabuk deifltirmeye bafllamas
ve Trkiyede ortaya kan ekonomik ve siyasi istikrarszlklar, taraflarn karfllkl
olarak baz ykmllklerini yerine getirmelerini geciktirecektir. Bu balamda
Trkiye Ankara Anlaflmasna ek protokolden (1973te yrrle giren Katma Protokol) kaynaklanan, AET lkelerinin ticari rnlerine uygulanan gmrk vergilerinin belli bir sre iinde sfrlanmas ykmlln yerine getiremeyecek, Katma
Protokol 1978de askya alacaktr. Dahas, bu alandaki en byk rakip olarak grlen Yunanistan, AETye tam yelik baflvurusu yaparken davet edildii hlde Trkiye yelik iin baflvurmayacak, Yunanistann 1981de AETye tam ye olmasyla
birlikte de Trkiye iin ifller ok daha zorlaflacaktr.
Kbrs Sorunu
Bu dnemde Trk dfl politikas gndemine giren en nemli hususlardan biri de
Kbrs meselesidir. Lozan Antlaflmasyla Kbrs Adas zerindeki btn hkmranlk haklarndan vazgeen Trkiyenin gndemine Kbrs meselesinin girifli 1950lerde olmufltur. Aday kontrol eden ngiltereye karfl iki savafl aras dnemde bafllayan ve II. Dnya Savaflndan sonra geliflen smrgecilik karflt ve milliyeti direnifl, Kbrs yavafl yavafl Trk kamuoyunun gndemine sokmufltur. Bunun temel
sebebi Kbrs nfusunun nemli bir blmn oluflturan Trklerin varldr.
Trkiye kamuoyunda Kbrs konusunda artan hassasiyete ramen Trk hkmetleri bafllangta soruna kaytsz grnmfllerdir. Hatta 1950de dnemin Dfliflleri Bakan Fuat Kprl gazeteciler tarafndan sorulan bir soruya verdii cevapta
Trkiyenin Kbrs sorunu diye bir sorunu olmadn belirtmifltir. Bu tutumun benimsenmesinde, bu dnemde Trkiye-Yunanistan iliflkilerinin de hayli yakn olmasnn byk etkisi bulunmaktadr. Trkiyenin bu dnemdeki temel politikas
Adann ngiltere kontrolnde kalmasnn desteklenmesidir.
Fakat 1950lerin baflndan itibaren Adadaki durumun gerginleflmesine paralel biimde Trk kamuoyunda Kbrsa olan ilginin artmas sebebiyle Ankara konuyla da-
ha yakndan ilgilenmeye bafllamfltr. Adadaki Rumlar, Yunanistanla birleflme (enosis) hedefi erevesinde rgtlenmifl ve silahl mcadele bafllatmfllard. Bu durum
Adadan tamamen kmak istemeyen ngilterenin Trkiyeyi sorunun bir taraf olarak devreye sokma hedefiyle birleflmifltir. 1954ten itibaren Trkiye, Adann ngiliz
kontrolnde kalmasn, eer bu mmkn deilse Trkiyeye katlmas gerektiini
ne sren bir politika izlemeye bafllad. Bylece Kbrs meselesi Trkiye-Yunanistan arasndaki iliflkilerin de en nemli gndem maddesi hline gelmifl ve ikili iliflkilere gerilimli bir dneme girilmifltir. 6-7 Eyll 1955te, Atatrkn Selanikte doduu eve Yunanllar tarafndan bomba atld yalan haberinin stanbul gazetelerinde
yaymlanmas zerine, zaten Kbrs sebebiyle hassasiyet taflyan halk, devletin istihbarat a iindeki bir grup tarafndan provoke edilmifl ve stanbulda gayrimslimlere ait binlerce dkkn yamalanmfltr. Zarar grenlerin byk blmnn Rum
Ortodoks Trk vatandafllar olmas, Trkiye-Yunanistan gerginliini arttrmfltr.
1955ten 1959a kadar Adadaki kriz daha da bymfltr. Enosis isteyen silahl Rumlarn sadece ngiliz hedeflerine deil, Trklere de saldrlar dzenlemeleri
Trkiyedeki rahatszl trmandrmfltr. Artk Trkiye, Kbrs konusunda taksim
tezini ileri srmeye bafllamfltr. Adann Trkiye ve Yunanistan arasnda paylafllmasna dayanan bu yeni tez, Adann tamamnn kendisine balanmasn isteyen
Yunanistan tarafndan kabul edilmemifltir. Sz konusu dnemde ngiltere ve ABD
tarafndan ortaya atlan zm nerileri de taraflarca benimsenmemifltir. Sonunda
ABDnin NATOnun gney kanadndaki iki mttefik arasndaki iliflkileri derinden
etkileyen bu sorunu zmek amacyla daha etkili bir diplomasi izleme karar ald.
ABDnin temaslar sonucunda taraflarn (Trkiye ve Kbrsl Trkler ile Yunanistan
ve Rumlar) bir sreliine kendi tezlerinden vazgemeleri saland. 1959 Zrih ve
Londra Antlaflmalar sonucunda bamsz bir Kbrs Cumhuriyeti kuruldu. Uluslararas alanda rneine pek rastlanmayan, kendine zg (sui generis) bir devlet olan
Kbrs Cumhuriyetinde btn siyasi ve ynetsel kurumlar Rumlar ile Trklerin
orantl olarak temsili erevesinde yaplandrlmflt. Londra Antlaflmasna bal
olarak Trkiye, ngiltere ve Yunanistan arasnda imzalanan Garanti Antlaflmas ile
adadaki anayasal dzen devletin garantisi altna alnd. Antlaflma uyarnca
Adadaki anayasal dzenin bozulmas hlinde her devlet de mfltereken ya da
tek tek asker mdahalede bulunabileceklerdi. Garanti Antlaflmas, Trkiyenin
1974teki Kbrs Barfl Harektnn temel hukuki dayanan oluflturacaktr.
N N
Kbrs konusunun Trkiyenin dfl politikasnda etkili biimde yer almas srecine ayrntl olarak tanklk etmek iin Melek Fratn hazrlad 1960-1971 Aras Trk Dfl Politikas ve Kbrs Sorunu, Ankara 1997, adl alflmay okuyabilirsiniz.
DIfi POLTKADA OK YNLLE GEfi

ABALARI (1964-1980)
1962de ABD ile SSCB arasnda yaflanan Kba Fze Krizi hem uluslararas sistem
hem de Trk dfl politikas zerinde son derece etkili olmufltur. SSCBnin Kbaya
nkleer fze yerlefltirme giriflimi, ABDnin sert tepkisiyle karfllaflmfl, dnyann bir
nkleer savafla en fazla yaklaflt bir kriz ortaya kmfltr. Kriz, ABD ile SSCB arasnda yaplan gizli pazarlklarla sonulandrlmfl, bu tarihten sonra, ABD ve SSCB
arasnda, Yumuflama(detant) ad verilen, gerginliklerin nispeten azalmaya bafllad bir dneme girilmifltir. Bu durum, II. Dnya Savaflndan sonra uluslararas
alandaki konumunu ABD-SSCB gerilimi zerinden tanmlamakta olan Trkiyenin,
dfl politikasnda baz yeni ynelimlerin taraftar toplamasna imkn vermifltir.
183
184
Kba Krizi sonrasnda bafllayan Yumuflama, blok politikasnn gevflemesi erevesinde blok ii glerin blok liderlerinden daha zerk politikalar izleyebildikleri bir uluslararas ortam dourmufltur. Bu sayede devletler dfl politikalarn blok
lideri lkelerin politikalarndan daha farkl bir balamda belirleme ve izleme flans
bulabilmifllerdir.
Dier taraftan, ABD ile SSCB arasnda krizin zm iin yrtlen pazarln
en nemli konularndan birinin Trkiye olmas da Trk dfl politikasn oluflturanlar derinden etkilemifltir. ABD, SSCBnin Kbaya fze yerlefltirmemesi karfllnda Trkiyeye 1950lerin sonunda yerlefltirdii Jpiter fzelerinin sklmesini kabul etmifltir. Bu pazarl yrtrken Trkiyeye hibir flekilde bilgi verilmemifltir.
Krizin afllmasnn ardndan Jpiter fzelerinin demode olduklar ve Trkiyenin
gvenliinin Dou Akdenizde konufllandrlacak Polaris denizaltlaryla salanaca aklamas yaplmfltr. Trkiyedeki fzelerin sklmesinden sonra ABD ve
SSCB arasndaki pazarlk ortaya kmfl, Trk yneticilerinin zihinlerinde ABD hakkndaki ilk nemli kuflkular belirginleflmifltir. ABDnin kendi karlar erevesinde
Trkiyeyi devre dfl brakmas siyasi alanda fazlaca dillendirilmese de derin bir
hayal krkl meydana getirmifltir.
Amerika ile liflkilerin Gerilmesi

Trk hkmetlerinin ABD ve NATOya duyduu mutlak sempatinin kkten sorgulanmasn salayan geliflme ise Kba Krizinden iki yl sonra, 1964te Kbrs sorunun yeniden alevlenmesiyle ortaya kacaktr. Kbrs Cumhuriyetinin kurulmasndan ok ksa bir sre sonra Rumlar, anayasal yapnn deifltirilmesi suretiyle Adadaki Trklerin kazanlmfl haklarnn snrlandrlmas talebini dile getirmeye baflladlar. Talep, Kbrsl Trkler ve Trkiye tarafndan kesin bir dille reddedildi. 1962den
itibaren Adadaki durum tekrar gerginleflmeye bafllad ve Rumlar Kbrsn Yunanistana balanmasn isteyen, silahl EOKA rgt vastasyla Trklere ynelik fliddet
eylemlerine ve katliamlara girifltiler. Trkiye, bu duruma karfl ABDnin ve Birleflmifl Milletlerin desteini almak istediyse de baflarl olamad. Bunun zerine, Trklerin Kbrsta karfl karflya kald yok edilme tehdidinin ortadan kaldrlmas iin
Adaya asker mdahale yaplmas seenei benimsenerek, hazrlklara baflland.
Fakat ABD Baflkan Lyndon Johnson, 5 Haziran 1964te Baflbakan smet nnye,
Johnson Mektubu adyla tarihe geecek bir mektup gndererek, Trkiyenin Kbrsa mdahale ihtimalini ortadan kaldrd. Diplomatik teamllere uygun olmayan
ve mttefikler aras iliflkilerde hi kullanlmayan bir dille kaleme alnmfl olan Johnson Mektubu, Trkiyenin sert bir biimde uyarlarak mdahaleden vazgeirilmesi
amacyla yazlmflt. Johnson Mektubunda; Trkiyenin Kbrsa, ABDye danflmadan mdahale etmesinin uygun olmad; mdahale sonucunda Trkiye ile Yunanistan arasnda yaflanabilecek silahl atflmann NATO tarafndan mazur grlemeyecei belirtiliyordu. SSCBnin Kbrsa yaplacak bir asker harekt frsat bilerek, Trkiyeye saldrmas durumunda, NATO yesi devletlerin Trkiyeyi savunmayabilecei uyars yaplyordu. Mektupta ayrca Trkiyenin Kbrsa mdahalesinde Amerikan silahlarn ve tehizatn kullanlmasnn 1947 Trk-Amerikan Askeri Yardm Anlaflmasna aykr olduu dile getiriliyordu.
185
Fotoraf 6.3
Kbrstaki Enosis
terrnn Trk
halkna ynelik bir
katliama dnflmesi Trkiyede byk
tepki yaratmflt.
Kaynak: tsk.tr.
ABD Baflkan bu mektupla hem NATOnun Trkiyeye karfl ykmllklerini

yerine getirmeyebileceini hem de Amerikan silahlarnn sadece NATO hedefleri
erevesinde kullanlabileceini, dolaysyla Trkiyenin bu silahlarn gerek sahibi olmadn vurguluyordu. Bu durum Trkiyenin NATOya katlmasnn temel
nedenleri olan gvenliini salama ve koruma hususlarnda derin flpheler yaflamasna sebep oldu.
Trk yneticilerinde byk bir tepki eken ve mutlak blok politikasnn Trkiyenin karlarna aykr olduunu akllara getiren Johnson Mektubundan sonra
dfl politikann yeniden kurgulanmas gereklilii ortaya kt. Bu erevede, ok
ynl dfl politika olarak adlandrlan bir izgi yavafl yavafl benimsendi. Trkiye
kendi mill karlarnn Bat ve zellikle ABD ile rtflmeyebileceini grd. Yneticiler SSCB ve Dou Bloku ile nc dnya lkelerine karfl blok politikas erevesinde izlenen dfl politikann, Trkiye merkezli olarak yeniden kurulmas gerekliliini deerlendirmeye bafllad. Trkiye bylece, baflta SSCByle olmak zere
btn uzak durduu lkelerle iliflkilerini hzla gelifltirme abas iine girdi. Ayrca
dorudan taraf olunmayan meselelerde tarafsz kalarak, taraf lkelerle iliflkilerini
bozmamak da yeni politikann bir boyutunu oluflturmaktayd.
Bu yeni dfl politika yaklaflmn Trkiyenin Batc izgisinden bir kopufl olarak
nitelendirmek doru olmad gibi ok ynllk abalar, Trkiyenin tamamen tarafsz ve balantsz bir dfl politika izgisi benimsemesi olarak da grlemez. Yeni dfl politika bir yandan, Bat ittifak iinde kalmaya devam eden Trkiyenin, dier yandan dfl iliflkilerini eflitlendirme ve dfl politikay blok politikas ipoteinden kurtarma abas olarak yorumlanabilir.
Rusya ile Yaknlaflma

Yeni dfl politika anlayflnn etkisini en abuk gsterdii alanlardan biri SSCB ile
iliflkilerin seyridir. 1965 ve 1966 ylnda yaplan karfllkl st dzey ziyaretlerle iliflkiler hzla gelifltirilmifltir. Trkiyeyi ABDden uzaklafltrarak, kendi yanna ekmek
isteyen SSCB Trkiyenin ekonomik ihtiyalarn karfllayan nemli anlaflmalarn
imzalanmasnda hayli istekli davranmfltr. Bat lkelerinden salanamayan imknlarla Seydiflehir Alminyum ve skenderun Demir elik Fabrikas gibi nemli tesisler Sovyet ekonomik ve teknik yardmlaryla yaplmfltr. Trkiyenin SSCB ile ekonomik yaknlaflmas 1970lerde de artarak srmfltr. zellikle 1974 Kbrs Barfl
Harektndan sonra ABDnin Trkiyeye silah ambargosu uygulamaya bafllamas
SSCB ile yaknlaflma abalarna ivme kazandrmfltr. SSCBnin Trkiyeye verdii
ekonomik destek yllar iinde hzla artmfl, 1972de imzalanan yi Komfluluk lkeleri Bildirisi ve 1978de imzalanan yi Komfluluk ve Dosta flbirlii Bildirisi ile Trkiye-SSCB iliflkilerinin ulaflt seviye somutlafltrlmfltr.
186
lgin biimde, SSCB ile iliflkilerin younlafltrlmas, Trkiyede sol bir siyasi
partinin deil, 27 Mays Asker Darbesiyle kapatlan DPnin yerine kurulan Adalet
Partisinin iktidar yllarnda bafllamfltr. Komnizme karfl sa izgiye sahip olan
APnin SSCB ile iliflkilerin gelifltirilmesindeki politik kararll hi deiflmemifltir.
Daha sonraki yllarda iktidara gelecek olan daha sadaki Milliyeti Cephe (MC)
koalisyon hkmetlerinin bile, btn antikomnist sylemlerine ramen, SSCB ile
iliflkilerin gelifltirilmesini destekledikleri grlmektedir. Bu durum Trk dfl politikasnn yeni izgisinin tutarlln yanstan nemli bir gstergedir.
Trkiye SSCBnin yan sra dier Dou Bloku lkeleriyle ve Dou Bloku dflndaki sosyalist lkelerle de ekonomik ve nispeten siyasi iliflkilerini 1960lardan itibaren hzla gelifltirmifltir. zellikle, Kbrs sorunu nedeniyle BMde yaplan oylamalarda nc dnya lkelerinin desteini salamak iin youn bir aba gsterilmifltir. ounluu Afrika ve Asyada yer alan nc dnya lkeleriyle diplomatik temaslar arttrlmfl, 1950lerde var olan nc dnya hareketinin komnizmin
desteklenmesinin bir baflka yolu olduu ynndeki yanlfl bakfl as Trkiye tarafndan tamamen terk edilmifltir.
ok ynl dfl politikaya geme abalar, ister istemez Trk-Amerikan iliflkilerinin younluunun ksmen azalmasna ama daha da nemlisi iki lke arasnda, daha nceki yllarda rastlanmayan tarzda, gerilimler yaflanmasna da yol amfltr.
Ankara-Washington hattnda yaflanan dalgalanmalar, 1960larda Trkiyenin geirdii sosyoekonomik dnflmn ve 1961 Anayasasnn salad siyasal atmosferden etkilenmifltir. Bu durum kamuoyunun dfl politika karflsndaki duyarllnn grlmedik lde artmaya bafllamasyla da yakndan ilintilidir. Bunun sonucunda bilhassa radikal sol fikirlerle tanflan niversite genlii Trkiyenin Bat
balantsn ak bir biimde elefltirmeye bafllamfltr. 1961 ylnda yaplan seimlerde parlamentoya ilk defa bir sosyalist partinin (Trkiye fli Partisi/TP) girmesi sonucunda TBMM krssnde Trk-Amerikan iliflkileri ve NATO yelii sorgulanr
olmufltur.
Ayn yllarda, Trkiyedeki Amerikan asker varl ve bu varln hukuksal dayana olan ikili anlaflmalar kamuoyunda youn bir flekilde tartfllmfltr. Hzla rgtlenen Amerikan karfltlar, Trkiyedeki Amerikan varlna ynelik fliddet hareketlerine de giriflmifltir. Bunun sonucunda ABD Trkiyedeki asker, kltrel ve siyasi grnmn azaltma yolunu semifltir. Kamuoyunun basksyla ou TBMM
onay olmadan, gizli biimde yaplmfl Trk-Amerikan ikili anlaflmalarnn tek bir
anlaflma altnda toplanmas alflmalar bafllamfltr. Bu alflmalarn sonunda 1969da
Trkiye ile ABD arasnda Ortak Savunma ve flbirlii Anlaflmas (OSA) imzalanmfltr. Bu dnemde Trkiyeye ynelik ABDnin asker ve ekonomik yardmlarnda nemli azalmalar meydana gelmifltir.
1960larn sonundan itibaren, Haflhafl/Afyon Sorunu Trk-Amerikan iliflkilerinin gndemini meflgul etmeye bafllamfltr. Bu dnemde ABDde artan uyuflturucu
kullanm sebebiyle ABD Baflkan Richard Nixon uyuflturucuyla mcadeleyi en
nemli hedeflerinden biri hline getirmiflti. ABD ynetimi lkeye giren uyuflturucunun en nemli kaynaklarndan birinin Trkiye olduunu dflnmekteydi. Bu
erevede Trkiyedeki haflhafl retiminin tamamen yasaklanmas istenmekteydi.
Trkiyede haflhafl retiminden geimini salayan yz binlerce insan olduundan,
Baflbakan Sleyman Demirel bu talebi kabul etmek istemedi. Fakat ABDden gelen basknn arlaflmas sonucunda Demirel Hkmeti 1970te retimi il ile snrlandrmay kabul etmek zorunda kald. ABD ise retimin tamamen yasaklanmasn istemekteydi. 12 Mart 1971deki asker mdahaleden sonra kurulan ara hk-
metin baflbakan olan Nihat Erim ABD basklarna daha fazla dayanamayarak, Trkiyede haflhafl ekimini 1972den itibaren tamamen yasaklad. Bu kararn alnmasnda Erim Hkmetinin dflardaki ve iteki meflruiyetini ABDnin desteiyle salama isteinin de hayli etkisi bulunmaktayd.
Yasaklama karar, Trk kamuoyunda byk tepki ekti ve Amerikan karflt
havay daha da younlafltrd. Ara dnemin sona ermesini salayan 1973 genel
seimlerinde MHP haricindeki btn partiler yasak kararn kaldracaklarn seim
beyannamelerinde taahht ettiler. Seimlerden sonra kurulan CHP-MSP Koalisyon Hkmetinin nemli icraatlarndan biri de 1 Temmuz 1974te yasa kaldrmak oldu. Yasan kaldrlmas ABD Kongresinde byk bir tepkiyle karflland.
Trkiyeye ynelik bir ambargo karar alnd. Tam bu srada Trkiyenin Kbrs
Barfl Harektn gereklefltirmesi sonucunda ambargo karar Kbrs meselesiyle
de iliflkilendirildi.
Kbrs Barfl Harektn takiben ABDnin Ocak 1975te uygulamaya koyduu
ambargo karar, Trk-Amerikan iliflkilerinde en sorunlu yllarn bafllamasna sebep
olmufltur. Trkiyenin asker ve ekonomik adan zor durumda kalmasyla Trkiyedeki Amerikan karfltl daha glenmifltir. Amerikan ynetiminin karfl kmasna ramen Kongre tarafndan alnan ambargo karar, Trk hkmeti tarafndan
tepkiyle karfllanmfltr. Trkiye ambargo kararna, OSAy feshetmek suretiyle lkedeki Amerikan slerinin faaliyetlerini kstlayarak karfllk vermifltir.
1975ten ambargonun kaldrld Eyll 1978e kadar grev yapan tm Trk hkmetlerinin temel hedefi ambargonun kaldrlmas ynnde aba gstermek olmufltur. 1978de iktidara gelen CHP Hkmeti de ambargonun kaldrlmas iin aba sarf etmifltir. ABD ambargosu, Trk ordusunun operasyonel kabiliyetlerine ok
byk darbe vurmufl, Yunanistanla Ege sorunlar yznden ortaya kan krizlerde
Trkiyenin durumunu zorlafltrmfltr. 1978de ambargo kaldrlsa bile Kongrede
zellikle Rum ve Ermeni lobilerinin faaliyetleri sonunda, ABDnin Trkiyeye ve
Yunanistana yapaca yardmlarda 7/10 orann uygulama karar alnd. Bu kararla Trkiyeye yaplacak her 10 birim yardm iin Yunanistana da 7 birim yardm
yaplmasnn benimsenmesi, Ankarada memnuniyetsizlikle karfllanmfltr.
Trkiyenin artan ekonomik zorluklarnn afllmas yolunda, Bat lkelerine daha gl mesajlar vermek iin yeni dfl politik manevralara da baflvurulmufltur.
zellikle 1978de gndeme getirilen Yeni Ulusal Savunma Doktrini dikkat ekicidir. Trkiyeye ynelik tehdidin Kuzeyden (SSCB kastediliyor) deil, Batdan
(Yunanistan kastediliyor) geldii tezine dayal bu yaklaflm Trkiyenin NATO
yeliini ve Bat balantsn rtl bir biimde sorgulayan unsurlar ieriyordu.
Hibir zaman tam olarak uygulanmaya konulmasa da ihtiya duyulduu takdirde,
Trkiyenin dfl politikasn daha da revize edebileceini Batl baflkentlere iletmekteydi.
Ambargonun 1978de kaldrlmasndan sonra Trk-Amerikan iliflkilerinde eski scaklk tabiatyla hemen oluflmad. Bunun salanmas, ABDnin Trkiyenin
beklentilerini karfllama yolunda daha nemli admlar atmasyla olacaktr. 1979
ylnda gerekleflen ran slam Devrimi ve Afganistann SSCB tarafndan iflgali
gibi geliflmeler Trkiyenin ABDnin blgedeki faaliyetleri asndan sahip olduu stratejik nemi artracaktr. Bu erevede Trkiyenin siyasal ve ekonomik
olarak iinde bulunduu istikrarszlktan kartlmas Bat iin tekrar byk nem
kazanacakt.
187
188
Kbrsa Barfl Harekt

Trk dfl politikas gndemine 1950lerde bir daha hi kmamacasna giren Kbrs
sorunu yukarda deinildii gibi Rumlarn anayasal dzeni deifltirme abalar ve
Adadaki Trklere ynelik saldrlaryla yeni bir boyut kazanmflt. Trkiye 1964teki mdahale girifliminden sonra 1967de de mdahale karar almfl ama Rum ynetiminin geri adm atmas zerine mdahale gereklefltirilmemiflti. Zaten Trkiyenin o dnemdeki asker durumu Adaya ynelik bir mdahalenin byk kayplar pahasna gereklefltirilmesi sonucunu dourabilirdi. Adadaki durum 1967den
sonra biraz dzelse de kesin bir zme ulafllamad. Yunanistanda 1967 ylnda
darbeyle iktidara gelen Albaylar Cuntas, Yunanistann Kbrs Cumhurbaflkan Baflpiskopos Makariosa verdii koflulsuz destei devam ettirmedi. Makariosu nc
dnyac ve bamszlk bulan Cunta, Makariosun yerinden edilmesini ve bylece Adann Yunanistana kolayca balanmasn hedeflemekteydi. 15 Temmuz
1974te Yunanistan tarafndan desteklenen Nikos Sampson tarafndan Adada bir
asker darbe yapld ve Makarios Kbrs terk etmek zorunda kald. Baflbakan Blent Ecevit ve Baflbakan Yardmcs Necmeddin Erbakan bu geliflmeye sert tepki
gsterdiler. ngiltere ve Yunanistana anayasal dzenin deifltirildii, bu nedenle
Adaya ortaklafla mdahale edilmesi teklif edildi. Grflmelerden sonu alnamamas zerine 20 Temmuz 1974te Trk ordusu Kbrs Barfl Harektnn ilk safhasn bafllatt. ABD mdahaleye ok scak bakmasa da Trk Hkmetinin kararll
karflsnda etkili olamad. Dnya kamuoyu Kbrstaki darbeye hi olumlu bakmamfl, darbenin arkasnda Albaylar Cuntasnn olduunu anlamflt.
Trkiyenin Kbrs Barfl Harekt iki aflamada gereklefltirildi. Birinci Harekt
gn srd ve Trk ordusu Girneden Lefkofleye uzanan bir alan kontrol altna
almay baflard. Trkiye BMnin ateflkes kararn kabul etti fakat Adaya asker ynak yaplmaya devam edildi. Birinci Harekt dnya kamuoyu tarafndan desteklenmekte, Trkiyenin garanti antlaflmas erevesinde anayasal dzeni yeniden tesis etmek amacyla Kbrsa mdahalesi uluslararas hukuka uygun grlmekteydi.
Fotoraf 6.4
Trk ordusu Kbrs
Trknn varln korumak iin
Kbrsta.
Kaynak: tsk.tr.
Harektn ardndan Temmuz ve Austos aylarnda Cenevrede yaplan konferanslarda soruna bir zm bulunmas iin mzakereler yrtld. Trkiyenin
Adada oluflturulacak kantonlara dayal zm nerisinin Rum tarafnca hemen kabul edilmemesi nedeniyle 14 Austosta Kbrs Barfl Harektnn ikinci safhas bafllatld. Trk ordusu Adann te birinden fazlasn 3 gn iinde kontrol altna al-
189
d. Sorun bylece fiili durum yaratlmas yoluyla zlmfl oluyordu. Birinci harektn aksine ikinci harekt, ABD baflta olmak zere dnya kamuoyu tarafndan
meflru grlmedi. Rum lobisinin de etkili biimde alflmasyla Trkiyeyi iflgalci
olmakla sulayanlarn saysnda bir artfl yafland.
Adada yaflayan Trklerin yaflama ve varlklarn yurtlarnda devam ettirme hakkn savunmakta olan Trkiyenin uluslararas alanda yalnz kalmasnn sebepleri neler olabilir?
Tartflnz.
1975te Kbrs Trk Federe Devletinin kurulmasyla Adada iki kesimlilik fiilen
yaratlmfl oldu. 1983te Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) kurularak bamszlk ilan edildiyse de bu devlet Trkiye dflnda hibir lke tarafndan tannmad.
ki taraf arasnda 1975te bafllayan ve faslalarla devam eden grflmelerde kimi zaman umut fl yansa da hibir sonu elde edilemedi. Kbrs konusu gnmze kadar zlemeyen bir sorun olarak Trkiyenin dfl politika gndeminin en nemli
maddelerinden biri olacak, Gney Kbrs Rum ynetiminin 2004te Avrupa Birliine ye olmasyla Trkiye-AB iliflkilerini de derinden etkileyen bir sorun hline
gelecektir.
1974ten sonra Trk-Yunan iliflkilerinin arlk merkezi Kbrs sorunundan Ege
sorunlarna kaymfltr. ki lke arasnda, karasular, hava sahas, kta sahanl, Ege
adalarnn Yunanistan tarafndan silahlandrlmas, FR (Uufl Bilgi Blgesi) hatt gibi konulardaki grfl ayrlklar zellikle 1970lerin sonundan itibaren ciddi krizlere yol amfltr. 1978 ve 1987de iki lke Ege sorunlar nedeniyle savafln efliine
gelmifltir. ki lke arasndaki sorunlar taraflarn sorunlara bakfl alarndaki derin
farkllklar nedeniyle mzakere konusu bile olamamfltr. 1974te NATOnun asker kanadndan ayrlan Yunanistann 1978den itibaren dnme giriflimleri Trkiye
tarafndan veto edilmifltir. Trkiyenin temel istei Egedeki komuta-kontrol sahalarnn belirlenmesiydi. Trkiye vetosunu 12 Eyll darbe ynetimi dneminde kaldrmfltr. Amerikal NATO komutan Orgeneral Rogers, Milli Gvenlik Konseyi
Baflkan Orgeneral Kenan Evreni Yunanistann NATOya dnfl konusunda ikna
etmifl, komuta-kontrol sahas meselesinin Trkiyenin istedii gibi zlecei garantisini vermiflti. Trkiye, Yunanistann NATOya dnmesine izin vermesine ramen, Rogersn Ege hakkndaki taahhtleri hibir zaman gerekleflmemifltir.
Trkiyenin ok ynl dfl politikas Orta Douya ynelik dfl politikasnda da
nemli deifliklikler meydana getirdi. Trkiye ncelikle radikal Arap devletlerinin
youn tepkisini eken, blgede Bat yanls rgtlenmelere nclk etme olarak
alglanan politikasn terk etti. Blgeye ynelik kr krne Bat yanls sylem
yumuflatld. ABDnin blgeye yapt mdahalelere destek verilmemeye baflland. sraille iliflkiler srdrlmekle birlikte, eski scaklk azaltlmfl, Trkiye uluslararas alanda Filistin davasna ok daha ak bir destek vermeye bafllamflt. 1967
ve 1973 Arap-srail Savafllarnda Arap taraf desteklendi. ABDnin Trkiyedeki slerinin Arap-srail Savafllarnda kullanlmasna izin verilmedi. Trkiye 1972de kurulan slam Konferans rgtne, anayasal sorunlara ramen zel bir statyle ye
oldu. Bunlarla birlikte, Trkiye zm ok zor Arap-srail anlaflmazlnn kendisini ypratmasn nlemek amacyla sorunu uzaktan ve mmkn olduunca tarafsz bir flekilde izlemeyi tercih etmifl, sorunun aktif bir taraf olmaktan zenle
kanmfltr.
N N
190
12 EYLL DARBESNDEN SONRA DIfi POLTKA

1979dan itibaren yumuflamann yerini, kinci Souk Savafl olarak adlandrlan ve
ABD ile SSCB arasndaki gerilimin trmanfla gemesine sahne olan geliflmelere brakmas, blok politikalarnn belirleyiciliini tekrar gndeme getirdi. Blok yesi lkelerin blok liderlerine bamlln artrarak, daha zerk dfl politika izleyebilmek
iin manevralar yapabilme imknlarn daraltt. Bu erevede, Trkiyenin 1970ler
boyunca kademeli biimde artan dfl politikadaki grece zerklii, genel uluslararas dinamiin etkisiyle azald.
Buna ek olarak, Trkiyenin zellikle 1970lerin ikinci yarsnda girdii byk
siyasal ve ekonomik kriz lkenin Bat balantsn zayflatmflt. Hlbuki uluslararas alandaki yeni gerilimler, ABDnin istikrarl bir Trkiyeye olan ihtiyacn artrmflt. 12 Eyll Asker Darbesi ve sonrasnda kurulan asker ynetim, ABD tarafndan
hi vakit kaybedilmeden desteklendi. Trkiyenin ABD ile iliflkilerinde hzlandrlmfl bir tamiratn yafland bu srete, ABD Trkiyeye ihtiya duyduu siyasal,
ekonomik ve asker destei verdi. AETnin aksine, ABD bu yllarda Trkiyede demokrasinin durumunu, insan haklar ihlallerini ve siyasi alanda tesis edilen asker
vesayeti hi sorgulamad.
ABD ile iliflkilerde yaflanan bu yeniden snma dnemi, 1983te yaplan ok
partili seimlerle Trkiyede sivil ynetime geiflten sonra da srd. ktidara gelen
Anavatan Partisinin (ANAP) yeni-sa yaklaflm, ABDnin o yllarda izledii politikalarla ok byk bir uyum iindeydi. Dahas Baflbakan Turgut zal, ABD ile iliflkilerin gelifltirilmesine byk nem vermekteydi.
1980lerde Trkiye zerindeki Amerikan etkisi tekrar artmaya bafllamakla birlikte, bu durumun, hibir flekilde, 1964 ncesi tek ynl dfl politikaya dnfl olarak yorumlanmas mmkn deildir. ok ynllk tercihi deiflmemecesine dfl
politikann merkezine oturmufltur. Dfl politikada ABDnin arlnda bir artfl olmakla birlikte, bu temelde dnya dengelerindeki deiflimin bir sonucu olmufltur.
Bu durumun en temel gstergesi, 12 Eyll asker ynetimi gibi net bir komnizm karfltl sylemi bulunan bir dnemde bile, SSCB ile iliflkilerde ciddi bir sorun yaflanmamfl, tersine Trkiyeye ynelik Sovyet yardmlarnn srekli artmfl olmasdr. Benzer politikalar zal dneminde de srdrlmfl, SSCBden doal gaz
alm gibi milyarlarca dolarlk projeler hayata geirilmifltir.
Turgut zaln baflbakanl srasnda, ekonomik ve ticari konularn dfl politikann oluflturulmasnda eskiye nazaran daha belirleyici hle gelmesi sz konusu
olmufltur. Aslnda ilk olarak 1978-1979da iktidarda bulunan Ecevit hkmeti tarafndan uygulamaya sokulan ve savunulan bu yaklaflm Trkiyenin ikili iliflkilerinde ekonomik meselelere ok daha fazla nem verilmesi gerektii tezine dayanmaktayd. Bu durum Trkiyenin 24 Ocak 1980 kararlaryla benimsedii yeni ihracata dayal byme modelinde de karfllk buldu. Trkiye ihracatn arttrabilmek
iin yeni pazarlar arayflndayd. Pazar arayfllar da ikili iliflkilerde ekonomik boyutun nemini artrmaktayd. zellikle zal dneminde bafllayan, dfl gezilere ifladamlarnn gtrlmesi uygulamas hzla benimsendi ve bundan sonraki dnemlerde tm hkmetler tarafndan uyguland.
Dfl politikann ekonomik boyutunun ykselifli, kendisini Trkiyenin Orta Dou ile iliflkilerinde de gsterdi. Orta Doudaki zellikle muhafazakr Arap rejimleriyle iliflkilerini gelifltirmeye alflan Trkiye bunda hayli baflarl olmufltur. Petrol
krizi sonrasnda hzla zenginleflen Arap sermayesini Trkiyeye ekmek, Arap lkeleri pazarlarna daha fazla ihracat yapabilmek ve daha avantajl koflullarda pet-
rol satn alabilmek gibi ekonomik hedefler, Trkiyenin Orta Dou politikasn flekillendiren etkenler oldu. 12 Eyll sonrasnda Trkiyenin, ABDnin yeflil kuflak
politikalar erevesinde muhafazakrlafltrlmaya alfllmas da bu dinamiin ie
dnk yansmalarn oluflturdu.
1980lerde Trkiyenin ekonomi odakl yeni politikasnn en baflarl biimde
ran ve Irak ile iliflkilerde uyguland grlmektedir. ki lke arasnda 1980de
bafllayan savaflta tarafsz kalan Trkiye her iki lkeye de byk miktarlarda ihracat yaparak ekonomisini dzeltme yolunda byk avantaj salamfltr.
Trkiyenin dfl politikasnn 1964-1980 dneminde yeniden kurgulanmasnn
doal sonularndan biri de sraille iliflkilerin soumasyd. srailin Kuds 1981de
baflkent ilan etmesini tanmayan Trkiye, iliflkileri 2. ktip seviyesine dflrd ve
Kudsteki baflkonsolosluunu kapatt. srailin 1982de Lbnan iflgal etmesini fliddetle knad. Filistinlilere daha fazla destek verildi ve Trkiye slam Konferans rgtnde ilk defa ok etkili bir rol oynama abasna girdi.
12 Eyll ynetimi, Batc dfl politika uygulamalarnda byk bir deifliklik yapmamasna ramen, ierdeki baz uygulamalaryla Trkiyenin Bat Avrupadaki
imajnn son derece olumsuz bir hle gelmesine yol amfltr. 12 Eyll ynetiminin
antidemokratik, insan haklarna tamamen aykr uygulamalar sonucunda Trk dfl
politikasn da etkileyen bir insan haklar sorunu ortaya kmfltr. Bu durum Trkiyenin zellikle Avrupa devletleriyle iliflkilerinde byk skntlar yaratmfltr. Asker ynetim tm Batl lkeler tarafndan tannsa da insan haklarnn youn bir biimde ihlal edilmesi sebebiyle zamanla Avrupa lkelerinden tepkiler ykselmeye
bafllamfltr. Bu durum hem Trkiyenin ikili iliflkilerinde hem de AET, Avrupa Konseyi gibi kurumlarla iliflkilerinde byk sorunlarn kmasna neden olmufltur. nsan haklar meselesi Trkiyenin AETye yelik srecini durdurmak isteyen Avrupal lkeler tarafndan da Trkiyeye karfl bir koz olarak kullanlmfltr.
Trkiye -AET iliflkilerinde 1970lerin sonunda byk bir tkanma yaflanmflt.
Ecevit Hkmetinin aksine, Demirel Hkmetinin 1980 sonbaharnda tam yelik
baflvurusu iin hazrlk yapt srada gerekleflen asker darbe, srecin tamamen
kesintiye uramasna neden olmufltur. Aslnda asker ynetim tam yelik srecinin
tamamlanmas ynnde bir politika izlenmesinden yana olduunu belirtmifltir. Ancak Trkiyenin siyasi durumunu gereke gsteren Avrupal lkeler Ankara Anlaflmasndan kaynaklanan ykmllklerini bile yerine getirmemifllerdir. stelik
1981de tam ye olmasnn ardndan, Yunanistan Trkiyenin tam yelik srecini
baltalamak iin her trl gayreti gstermifltir. zal ynetiminin 1987de AETye
tam yelik baflvurusu yaparak donan iliflkileri tekrar canlandrma politikas ise ok
snrl sonular vermifltir. 1980lerin ortalarndan itibaren Dou Bloku lkelerinde
bafllayan demokratikleflme hareketleri ve rejim deifliklikleri, AETnin ncelikle bu
lkelerle iliflkilerini gelifltirmeye arlk vermesine yol amfltr. Trkiyenin yelii
konusu ise srekli srncemede braklmfltr. Bu dnemde AETnin Trkiyeye
tavsiyesi, demokratikleflmeye ve ekonomik reformlara hz vermek ve tam yelikten nce gmrk birliini tamamlamak olmufltur. Tam yelikten bir sreliine
midini kesen Trkiye gerekten de gmrk birliine younlaflacak ve taraflar arasnda 1 Ocak 1996dan itibaren gmrk birlii tesis edilecektir. Fakat artk Avrupa
Birlii (AB) adn almfl olan rgtn, Trkiyeye geniflleme perspektifi iinde yer
vermemesi, 1997deki Lksemburg Zirvesinden sonra iliflkilerin gerilmesine yol
aacaktr. ABnin 1999daki Helsinki Zirvesinde Trkiyeye aday lke stats
vermesiyle 2000li yllar boyunca Trkiyenin siyasi ve ekonomik hayatn yakndan etkileyecek AB Gndemi yeniden ortaya kacaktr.
191
192
N N
Trkiyenin Avrupa Birlii ile iliflkileri hakknda etrafl bilgi almak iin Rdvan Karlukun
hazrlad, Avrupa Birlii ve Trkiye, stanbul 2007 adl alflmay okuyabilirsiniz.
Avrupa Birliine katlm srecinin yaklaflk yarm asrdan fazla bir sredir devam eden
mzakerelere ramen neticesinin belirsizliini korumasnda Trkiyenin sorumluluklarn yerine getirmemesinden baflka sebepler de etkin olabilir mi? Tartflnz.
1991-2002 TEK KUTUPLU DNYADA DIfi POLTKA

Dou Blokunun, 1989da Berlin Duvarnn yklmasyla simgelefltirilen siyasi ve
ekonomik kfl ve 1991de SSCBnin dalmas sonrasnda yepyeni bir uluslararas manzara ortaya kmfltr. ki kutuplu dnya dzeninin salad bloklar aras denge dzeni yerini karmaflaya, belirsizlie ve blgesel scak atflmalara brakmfltr. Trkiye Souk Savafln kazanan tarafnda yer almasna ve Yeni Dnya Dzeni Trkiyeye yeni frsat alanlar sunmasna ramen, yeni uluslararas ortamn
getirdii belirsizlikler ve alfllmadk tehditler yeni sorunlarn ortaya kmasna neden olmufltur.
ncelikle vurgulanmas gereken husus, Souk Savafln bitmesinden sonra Trkiyenin bir sreliine Bat iin jeopolitik nemini yitirme tehlikesinin bafl gstermifl olduudur. SSCB ykldktan sonra ABD asndan Trkiyenin stratejik nemi
nispeten azalmfl, Trkiyeye verilen asker ve ekonomik yardmlar dramatik bir biimde dflmfltr. Fakat Orta Dou, Balkanlar ve Kafkasyadaki ngrlemeyen
geliflmeler ve silahl atflmalar, Trkiyenin neminin gerekte azalmadn gstermifltir. zellikle 1990da Irakn Kuveyti iflgalinden sonra ABDnin Trkiyeye
duyduu ilgi yeniden canlanmfltr. Trkiyenin 1991deki Krfez Savaflnda ABDye
verdii tam destek Trk-Amerikan iliflkilerinde 1990l yllarn baflndan itibaren yeni bir bahar havas esmesine yol amfltr. Fakat Irakn kuzeyinde meydana gelen
geliflmeler ve blgede oluflan otorite boflluunun, terr rgtleri tarafndan, Trkiyeyi hedef alan saldrlar iin kullanlmaya bafllanmas, bu blgede ABD desteiyle bir Krt devleti kurulaca ynndeki endiflelerin ykselmesine sebep olmufltur.
1990larn ikinci yarsndan itibaren Clinton ynetiminin Trkiyeye baflta Trkiyenin AByle iliflkileri ve Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn inflas olmak zere eflitli alanlarda verdii destek, Trk-Amerikan iliflkilerinde kuflkularn bir sreliine afllmasna yol amfltr. Bu srete iki lke arasnda bir stratejik ortaklk olduu bile dile getirilmifltir. Bu kapsamda Trkiye de, ABDnin NATOnun yeniden
yaplandrlmas ve rgte yeni yelerin kabul abalarna destek olmufltur. kili
iliflkiler, ABD Kongresinde Ermeni iddialarn yasalafltrmaya dnk abalarla eki Gn Iraktaki faaliyetleriyle ya da ABD firmalarnn Trkiyeye silah satflnn
baz flartlara balanmasyla zaman zaman glgelense de esasen 2003te Irakn
ABD tarafndan iflgaline kadar byk sorunlar yaflanmadan srdrlecektir.
Terr konusu zellikle 1990lardan itibaren Trkiyenin hem i siyasetinde hem
de dfl politikasnda ok merkezi ve belirleyici bir rol oynamaya bafllamfltr. ABD
ile iliflkilerden AB ile iliflkilere kadar her alanda bu sorunun yansmalarn bulmak
mmkndr. Sorunun iliflkileri en arpc flekilde etkiledii alan Trkiye-Suriye
iliflkileridir. 1980lerden itibaren terr rgtlerine destek veren Suriye, terr kartn
Trkiyeye karfl bir koz olarak kullanmak suretiyle su sorunu ve Hatay konusunda Trkiye karflsnda elini glendirmeye alflmaktayd. Trkiyenin 1998de Suriyeye karfl, asker gcn ne kararak yrtt kontroll trmandrma politikasnn baflarya ulaflmasyla bu lkenin terr rgtne destei son bulmufltur.
N N
Suriye ile iliflkiler bu tarihten sonra 2000ler boyunca hzla geliflecek ve Trkiyenin
Orta Douya almnn nndeki nemli engellerden biri ortadan kalkacaktr.
Terr sorununun etkisi balamnda ele alnabilecek bir alan da Trkiye-Rusya
iliflkileridir. 1991de SSCBnin yklmasndan sonra ABDnin de desteiyle Kafkasya
ve Orta Asyaya girmeye alflan Trkiye, Moskovann tepkisini ekmifltir. zellikle 1993ten sonra Rusyann ilan ettii Yakn evre Doktiriniyle blgede yeniden
etkinlik kurmas Trkiyenin Trk dnyasna planlad flekilde almn sekteye
uratmfltr. Moskova zaman zaman terr kartn Trkiyeye karfl kullanabilecei
mesajlarn st kapal olarak vermekten kanmamfltr.
1990lar boyunca Orta Asya ve Kafkasyada Trkiye ile Rusya arasnda bir g
mcadelesi yaflanmfltr. ki lke Bosna, Kosova bunalmlarnda olduu gibi zaman
zaman siyasi olarak karfl karflya gelseler de bu durum ticari iliflkilerde byk bir
patlama yaflanmasna engel olmamfltr. zellikle 1990larn ortalarndan itibaren
Trkiyenin blgede Rusyay daha fazla dikkate alan politikalar izlemeye bafllamas iki lke arasndaki diplomatik iliflkileri de gelifltirmifltir.
Trkiye, Souk Savafln sona ermesiyle birlikte bamszlklarn kazanan Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerine yakn bir ilgi gstermeye bafllad. Bu Cumhuriyetlerin tmnn bamszln 1991de tanyan Trkiye, zellikle Trk Cumhuriyetleriyle younlafltrlmfl bir ifl birlii abas iine girdi. Bu yllarda, Adriyatikten in Seddine Trk Dnyas sylemi Trk dfl politikasnda ncelik kazand. Karadeniz Ekonomik flbirlii Teflkilat (KEB), Ekonomik flbirlii rgt (ECO)
ve Trk Dnyas kurultaylar gibi giriflimler, Trkiyenin Avrasyadaki etkinliini artrmaya dnk abalar olarak gze arpt. Trk dnyasyla iliflkilerde, Trkiyenin
hazrlkszl, ekonomik yetersizlikleri, Rusyann blgedeki etkinliini kaybetmek
istememesi ve baz Orta Asya lkelerinin liderlerinin iflbirliine yeterince ak olmamalar gibi sebeplerle istenen dzeye ulafllamad. Yine de baflta ticaret, eitim
ve kltr alan olmak zere, Trkiyenin bu blge lkeleriyle iliflkilerinde nemli
mesafeler alnmfltr. ABDnin de destekledii Azerbaycanla enerji ifl birlii ise Trkiyenin 1990larda bu blgedeki en nemli hamlesi olarak ne kt. Dier taraftan, Azerbaycan topraklarnn %20sini iflgal eden Ermenistanla iliflkiler, tanmann
tesine gemedi. Trkiye, Dalk Karaba sorununun barfl yollarla zm iin
yrtlen abalara destek vermekle birlikte, Azerbaycann yannda yer ald. Ermenistanla diplomatik iliflkiler kurmad ve snr kaplarn amad.
1990larda Trk-Yunan iliflkilerinde de byk gelgitler yafland. Kimi zaman lman bir siyasi iklimde cereyan eden iliflkiler, 1996da Ege Denizindeki aidiyeti sorunlu Kardak kayalklarndan dolay iki lkenin savafln efliine gelmeleriyle kopma noktasna kadar gelmifltir. Dahas, Suriye gibi Yunanistann da Trkiyeyi hedef alan terr faaliyetlerine destek olmas 1997-1998 yllarnda ikili iliflkilerde ok
derin atlaklara yol amfltr. Yine de 1999 sonbaharndan itibaren Yunanistann
Trkiyenin AB tarafndan aday lke ilan edilmesini engellemekten vazgemesinden sonra iliflkilerde yeni bir dnem bafllamfltr. Bu durum Kbrs sorunuyla ilgili
2002de bafllayan ve zme en ok yaklafllan Annan Plan grflmelerinin bafllamasnda hayli etkili olacaktr. 1999dan bugne taraflar arasnda Ege sorunlarnn
zm iin de, Dfliflleri Bakanlklar eliyle istiflar grflmeler yrtlmektedir.
Trk dfl politikasnn Orta Dou ayana bakldnda ise 1991de blgede
Araplarla srailliler arasnda yeniden bafllatlan barfl srecinin Trkiyenin blgeye
yaklaflmnda temel belirleyici olduu sylenebilir. nk barfl sreci Trkiyeye
Araplarla iliflkilerini bozmadan sraille yaknlaflma frsat vermifltir. sraille iliflkiler
hzla gelifltirilmifl, zellikle Suriyeye karfl bir denge unsuru olarak youn ifl birli-
193
194
ine gidilmifltir. Bilhassa 28 fiubat dneminde, Trk siyasetinde etkisini hissettiren

st dzey asker yneticiler, sraille iliflkilerin gelifltirilmesine zel nem atfetmifllerdir. Suriye ile iliflkilerin dzeltilmesi ve ardndan Orta Dou barfl srecinin
2000de bafllayan kinci ntifada nedeniyle sekteye uramas gibi sebeplerle Trkiye-srail iliflkileri yavafl yavafl eski scakln kaybetmifltir.
Dier taraftan, Krfez Savaflndan sonra Irakn kuzeyinde tesis edilen uufla
yasak blge ve bu blgenin denetlenmesi iin Trkiyede konufllandrlan ok
uluslu asker g (eki G) Trk i siyasetinin 1990lardaki hararetli konularndan biri hline gelmifltir. Baz siyasi partiler tarafndan terr rgtne yardm etmekle itham edilen eki Gn grev sresinin uzatlmasna iliflkin TBMMde
yaplan tartflmalar siyasi gndemden eksik olmamfltr.
Genel olarak 1990lar, Trkiyenin Souk Savafl sonras Yeni Dnya Dzenini
alglamaya alflt ve bu yeni dzen iinde kendini konumlandrma abas iine
girdii bir dnem olmufltur. Yeni dnem hem yeni frsatlar hem de yeni tehditleri Trkiyenin nne getirmifltir. Trk hkmetleri, bir yandan ierdeki ekonomik sorunlarla ve terrle mcadele ederken dier yandan da uluslararas ortamdaki varlklarn salamlafltrmaya dnk admlar atmaya alflmfltr. 1990l yllarn sonunda, Trkiyenin AB ile iliflkileri, tarihinde ilk kez, ABD ile iliflkilerinden
daha nemli hle gelmifl, Trkiye 2000lere bu dfl politik ncelik deiflikliiyle
girmifltir.
195
zet
N
AM A
kinci Dnya Savafl srasnda takip edilen savafl

dfl kalma politikasnn uluslararas dinamiklerini daha iyi deerlendirebilecek
talyann Akdenizde yaylma politikasndan derin bir endifle duyan Trkiye Arnavutlukun iflgalinden byk rahatszlk duymufl ve kendisini
Bat Blokuna yaklafltracak admlar atmaya bafllamfltr. ngilterenin dier blge lkelerine yapt gibi Trkiyeye de tek tarafl gvence vermeyi teklifi reddedilerek ngiltere ile karfllkl ykmllklere dayal bir ittifak antlaflmas imzalanmas iin mzakere srecinin bafllatlmasn
nermifltir. Zira savafl hzla yaklaflrken Trkiye,
ngiltere, Fransa ve SSCB ile dostluunu gelifltirmeyi hedeflemekteydi. Ankara, bu lkenin
Almanya ve talyaya karfl birleflmelerinin blge
barflna katk salayacan dflnyordu. Ancak 23 Austos 1939da Almanya ve SSCB arasnda bir Saldrmazlk Pakt imzalanmfl, ardndan Almanyann 1 Eyllde Polonyaya saldrmasyla II. Dnya Savafl bafllamflt. Bylece Trkiyenin ngiltere ve Fransayla ittifakn Sovyet
dostluuyla pekifltirme ve badafltrma politikas
istenmeyen biimde sonulanmflt. Yine de dnemin Dfliflleri Bakan fikr Saraolu 22 Eyllde Moskovaya giderek son bir denemede daha bulundu. Saraolu burada Sovyet tarafnn
Montr Antlaflmasnn deifltirilmesi talebiyle
karfl karflya kald. Bu tarihten itibaren Ankara
Hkmeti, Trk Boazlaryla ilgili ulusal egemenlie aykr talepleri olan SSCBden srekli
olarak kuflku duyacaktr.
SSCByi de yanna almaktan midini kesen Trkiye, 19 Ekim 1939da Ankarada ngiltere ve
Fransa ile l ttifak olarak bilinen Karfllkl
Yardm Antlaflmasn imzalanmfltr. Antlaflmadaki en nemli husus, Trkiyenin bir Avrupa devleti tarafndan bafllatlan savafln Akdenize yaylmas hlinde ngiltere ve Fransaya yardm ykmll altna girmesiydi. Buna mukabil Trkiye kendisini Sovyetler Birlii ile atflmaya gtrecek yollar kapamak hassasiyetini korumufltur. Antlaflmaya bal iki numaral protokol ile
sz konusu antlaflmadan doan ykmllklerinin Trkiyeyi SSCB ile silahl bir uyuflmazla
srklemesine neden olacak ya da byle bir so-
nucu verecek bir eyleme zorlamayaca ifade

edilmekteydi. 1939 Ekiminde talyann savafla
girmesiyle savafl Akdenize yaylmfl olsa da Trkiye, kendisini SSCB ile bir savafla srkleyebilecei gerekesiyle Almanyaya karfl ngiltere ve
Fransaya yardm etmekten kanmfltr. Almanyann 22 Haziran 1941de SSCBye saldrmasyla
iki lke arasndaki ittifak durumu ortadan kalkt.
SSCB ile ngiltere arasnda, bu kez Almanyaya
karfl yeni bir ittifak kurulduktan sonra dahi, Trkiye, btn basklara ramen, eflitli gerekeler
ileri srerek, savafl dfl kalma durumunu srdrmeyi baflarmfltr.
N
A M A
Trkiyenin Bat Blokuna yaknlaflma abalarnn arka plannda geen olaylar ve sebeplerini
sorgulayabilecek,
Trkiyenin Mill mcadele dneminde asker ve
mali yardm ald ve gda yardm yapt Sovyetler Birlii ile uzaklaflmas ve adeta hasm hale
gelmesinin ardnda bu devletin arlk dneminden kalan beklentileri yatmaktadr. 1925te imzalanmfl olan dostluk ve tarafszlk anlaflmasna samimiyetle uyan Trkiye, diplomasi alanndaki iflbirliini kltr-sanat alanna da yayarak Sovyetler ile dostluu ne kadar nemsediini fiilen de
gstermiflti. Ancak Mart 1945te Sovyet Dfliflleri
Bakan Molotov, Trkiyenin Moskova Bykelisi Selim Sarperi ararak, 1925 ylnda imzalanan 20 yl sreli Trk-Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Anlaflmasnn uzatlmayacan bildirdi.
Sovyet Dfliflleri Bakan bunun sebebi olarak da
savafl srasnda meydana gelen kkl deifliklikler olduunu gsterdi. Trkiyenin anlaflmann
yenilenmesi iin ne gibi Sovyet talepleri olduunu renmek istemesi zerine, bu kez Haziran
1945te Sarper ve Molotov arasnda ikinci bir grflme yapld. Bu grflmede Molotov, Trkiyenin dou snrlarnda SSCB lehine deifliklik,
Boazlarn ortak savunulmas ve Montr Szleflmesinin yenilenmesi konularndaki Sovyet isteklerini Sarpere iletti. Sovyet yneticilere gre; stiklal Harbi srasnda imzalanan anlaflmalar o zamanki flartlarn dayatmasyla imzalandndan deifltirilmeliydi. Sarper bu istekleri kesin bir dille
reddetti. Aslnda temel Sovyet talebinin Montr
196
Szleflmesinin deifltirilmesi ve Boazlarn Karadenize kydafl olmayan lkelere kapatlmas olduu aktr. Dou snrlarnda deifliklik istei
bu temel talebi glendirmek ve Trkiye zerinde bask oluflturmak iin eklenmifl olmaldr.
SSCB ynetimi, Temmuz ve Austos 1945te yaplan Postdam Konferansnda konuyu Mttefiklerin gndemine soktu. Grflmelerde ABD, Sovyet grfllerine yakn dururken ngiltere toprak
ve Boazlarda s talebini desteklemediini bildirdi. Fakat konferans sonunda Montrnn deifltirilmesi konusunda grfl birlii ortaya kt.
Bu durum Trkiyeyi son derece rahatsz etti.
Montrnn deifltirilmesi ynndeki ilk yazl
talebin SSCBden deil, ABD ve ngiltereden
gelmesi Trkiyenin karfl karflya kald uluslararas basky ve yalnzln da gsteriyordu. Sz
konusu devletlerin Kasm 1945te deifliklik taleplerini birer diplomatik notayla iletmelerine
karfln Trkiye, zaman kazanma yolunu seerek
konunun uluslararas gndemden kmasn
beklemekteydi.
8 Austos 1946da bu kez SSCB, bir nota vererek
Montr Antlaflmasyla ilgili deifliklik nerisini
Trkiyeye iletti. 22 Austosta verilen Trk karfl
notasnda da Sovyet isteklerinin en nemlileri
reddedildi.
Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplan grflmelerde her iki talebin de Trkiyenin egemenlik
haklarna saldr olduu, Trk milletinin snrlarn sonuna kadar koruyaca en st dzeyde dile
getirilmifltir. Sz konusu tehdit ve Trkiyenin
yalnzlndan doan tedirginlik 1946 yl ortalarndan itibaren ABD ile SSCB arasnda grfl ayrlklarnn kmasyla nemini yitirmifltir. Sovyetler ancak 1953de Stalinin lm zerine iktidar
deifltikten sonra taleplerini geri ektiklerini ilan
edeceklerdir.
N
A M A
Kbrsn Trk dfl politikasndaki temel konulardan biri hline gelmesinin sebeplerini analiz
edebilecek
Lozan Antlaflmasyla Kbrs Adas zerindeki btn hkmranlk haklarndan vazgeen Trkiyenin gndemine Kbrs meselesinin girifli
1950lerde olmufltur. ngiltere, Aday kontrolne
karfl ortaya kan smrgecilik karflt ve milliyeti direniflten rahatsz olarak Kbrs yavafl yavafl Trk kamuoyunun gndemine sokmufltur.
Bunun temel sebebi Kbrs nfusunun nemli bir

blmn oluflturan Trklerin varldr. 1950lere kadar Trkiye-Yunanistan iliflkilerinin hayli
yakn olmas Trkiyenin meseleye kaytsz kalmasna etki etmifltir. Trkiyenin bu dnemdeki
temel politikas Adann ngiltere kontrolnde
kalmasnn desteklenmesidir.
Adadaki Rumlarn Yunanistanla birleflme
(enosis) hedefi erevesinde rgtlenip silahl
mcadele bafllatmalar, Adadan tamamen kmak istemeyen ngilterenin Trkiyeyi sorunun bir taraf olarak devreye sokma hedefiyle
birleflmifltir. 1954ten itibaren Trkiye, Adann
ngiliz kontrolnde kalmasn eer bu mmkn deilse Trkiyeye katlmas gerektiini
ne sren bir politika izlemeye bafllad. Bylece Kbrs meselesi, Trkiye-Yunanistan arasndaki iliflkilerin de en nemli gndem maddesi
hline gelmifl ve ikili iliflkilere gerilimli bir dneme girilmifltir
1955ten 1959a kadar Adadaki kriz daha da bymfltr. Enosis isteyen silahl Rumlarn sadece
ngiliz hedeflerine deil, Trklere de saldrlar
dzenlemeleri, Trkiyedeki rahatszl trmandrmfltr. Artk Trkiye, Kbrs konusunda taksim tezini ileri srmeye bafllamfltr. Adann Trkiye ve Yunanistan arasnda paylafllmasna dayanan bu yeni tez, Adann tamamnn kendisine
balanmasn isteyen Yunanistan tarafndan kabul edilmemifltir. Sz konusu dnemde ngiltere
ve ABD tarafndan ortaya atlan zm nerileri
de taraflarca benimsenmemifltir. NATOnun gney kanadndaki iki mttefik arasndaki iliflkileri
derinden etkileyen bu sorunu zmek amacyla
daha etkili bir diplomasi izlemeye bafllayan
ABDnin temaslar sonucunda taraflarn (Trkiye
ve Kbrsl Trkler ile Yunanistan ve Rumlar) bir
sreliine kendi tezlerinden vazgemeleri saland. 1959 Zrih ve Londra Antlaflmalar sonucunda bamsz bir Kbrs Cumhuriyeti kuruldu.
Kbrs Cumhuriyetinde btn siyasi ve ynetsel
kurumlar Rumlar ile Trklerin orantl olarak temsili erevesinde yaplandrlmflt. Londra Antlaflmasna bal olarak Trkiye, ngiltere ve Yunanistan arasnda imzalanan Garanti Antlaflmas ile
Adadaki anayasal dzen devletin garantisi altna alnd. Antlaflma uyarnca Adadaki anayasal
dzenin bozulmas hlinde her devlet de mfltereken ya da tek tek asker mdahalede buluna-
bileceklerdi. Garanti Antlaflmas, Trkiyenin

1974teki Kbrs Barfl Harektnn temel hukuki
dayanan oluflturacaktr.
Gelinen noktadan memnun olmayan Rumlarn
anayasal dzeni deifltirme abalar ve Adadaki
Trklere ynelik saldrlaryla yeni bir boyut kazanmflt. Trkiye, 1964te 1967de mdahale karar almfl ama Rum ynetiminin geri adm atmas zerine mdahale gereklefltirilmemiflti. Yunanistanda 1967 ylnda darbeyle iktidara gelen
Albaylar Cuntas, Yunanistann Kbrs Cumhurbaflkan Baflpiskopos Makariosa verdii koflulsuz destei devam ettirmedi. Makariosu nc
dnyac ve bamszlk bulan Cunta, Makariosun yerinden edilmesini ve bylece Adann
Yunanistana kolayca balanmasn hedeflemekteydi. 15 Temmuz 1974te Yunanistan tarafndan
desteklenen Nikos Sampson tarafndan Adada
bir asker darbe yapld ve Makarios Kbrs terk
etmek zorunda kald. Trkiye bu geliflmeye sert
tepki gsterdi. ngiltere ve Yunanistana anayasal dzenin zorla deifltirildii, bu nedenle
Adaya ortaklafla mdahale edilmesi teklif edildi.
Grflmelerden sonu alnamamas zerine 20
Temmuz 1974te Trk ordusu Kbrs Barfl Harektnn ilk safhasn bafllatt. ABD mdahaleye
ok scak bakmasa da Trk Hkmetinin kararll karflsnda etkili olamad. Dnya kamuoyu
Kbrstaki darbeye hi olumlu bakmamfl, darbenin arkasnda Albaylar Cuntasnn olduunu
anlamflt.
Trkiyenin Kbrs Barfl Harekt iki aflamada
gereklefltirildi. Birinci aflamada Trk ordusu
Girneden Lefkofleye uzanan bir alan kontrol
altna almay baflard. Harektn ardndan Temmuz ve Austos aylarnda Cenevrede yaplan
konferanslarda soruna bir zm bulunmas iin
mzakereler yrtld. Trkiyenin Adada oluflturulacak kantonlara dayal zm nerisinin
Rum tarafnca kabul edilmemesi nedeniyle 14
Austosta Kbrs Barfl Harektnn ikinci safhas bafllatld. Trk ordusu Adann te birinden
fazlasn 3 gn iinde kontrol altna ald. Sorun
bylece fiil durum yaratlmas yoluyla zlmfl
oluyordu.
1975te Kbrs Trk Federe Devletinin kurulmasyla Adada iki kesimlilik fiilen yaratlmfl oldu.
1983te Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC)
kurularak bamszlk ilan edildiyse de Trki-
197
yenin koflulsuz siyasi ve mali destek verdii bu

devlet Trkiye dflnda hibir lke tarafndan tannmad. ki taraf arasnda 1975te bafllayan ve
faslalarla devam eden grflmelerde iki taraf da
memnun edecek bir neticeye ulafllamad. Kbrs
meselesi, Gney Kbrs Rum ynetiminin 2004te
Avrupa Birliine ye olmasyla, Trkiye-AB iliflkilerini de derinden etkileyen bir sorun hline
gelmifltir.
N
AM A
Trk dfl politikasnda ok ynl uygulamalarn gerekelerini ve art ve eksilerini daha realist bir flekilde aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Trkiye kinci Dnya Savaflndan sonra maruz
kald Sovyet tehdidi dolaysyla Bat Blokuna
dahil olmaya alflmflt. 1947 ylnda Amerika Birleflik Devletleriyle yakn iflbirliine girmiflti. Bu
ifl birlii srecinde ise kendi apnda gereklefltirdii mill kalknma hamlelerini de bir yana brakarak savunma ve teknolojik gereksinimlerini
bu lkeden karfllamaya bafllamflt. Demokrat
Parti hkmetleri srasnda avantaj ve dezavantajlar sorgulanmadan daha da gelifltirilen iliflkiler
1950li yllarn ikinci yarsnda bozulmaya bafllamflt. 1962de ABD ile SSCB arasnda yaflanan,
Kbaya Nkleer Fze Yerlefltirme Krizi hem
uluslararas sistem, hem de Trk dfl politikas
zerinde son derece etkili olmufltur. Sovyetler ile
yaplan pazarlklarda ABDnin Trkiyeye bilgi
vermeden, Trkiyedeki fzelerle ilgili kararlar
almas Trkiye Cumhuriyeti yneticilerinde kuflkular yaratmfl bu devlet ile olan mnasebetleri
sorgulama ihtiyac dourmufltur.
Trk hkmetlerinin ABD ve NATOya duyduu
mutlak sempatinin kkten sorgulanmasn salayan geliflme ise Kba Krizinden iki yl sonra,
1964te Kbrs sorunun yeniden alevlenmesiyle
ortaya kacaktr. 1962den itibaren Adadaki durum Rumlar Kbrsn Yunanistana balanmasn
isteyen silahl EOKA rgt vastasyla Trklere
ynelik fliddet eylemlerine ve katliamlara girifltiler. Trkiye, bu duruma karfl ABDnin ve Birleflmifl Milletlerin desteini almada baflarl olamad.
Bunun zerine, Trklerin Kbrsta karfl karflya
kald yok edilme tehdidinin ortadan kaldrlmas iin Adaya asker mdahale yaplmas seenei benimsenerek, hazrlklara baflland. Fakat ABD Baflkan Lyndon Johnson, 5 Haziran
198
1964te Baflbakan smet nnye, Johnson Mektubu adyla tarihe geecek bir mektup gndererek, Trkiyenin Kbrsa mdahale ihtimalini ortadan kaldrd. Diplomatik teamllere uygun olmayan ve mttefikler aras iliflkilerde hi kullanlmayan bir dille kaleme alnmfl olan Johnson
Mektubunda; Trkiyenin Kbrsa, ABDye danflmadan mdahale etmesinin uygun olmad;
mdahale sonucunda Trkiye ile Yunanistan arasnda yaflanabilecek silahl atflmann NATO tarafndan mazur grlemeyecei belirtiliyordu.
SSCBnin Kbrsa yaplacak bir asker harekt
frsat bilerek, Trkiyeye saldrmas durumunda,
NATO yesi devletlerin Trkiyeyi savunmayabilecei uyars yaplyordu. Mektupta ayrca Trkiyenin Kbrsa mdahalesinde Amerikan silahlarn ve tehizatn kullanlmasnn 1947 TrkAmerikan Askeri Yardm Anlaflmasna aykr olduu dile getiriliyordu.
Bu durum Trkiyenin NATOya katlmasnn temel nedenleri olan gvenliini salama ve koruma hususlarnda derin flpheler yaflamasna sebep oldu. Trk yneticilerinde byk bir tepki
eken ve mutlak blok politikasnn Trkiyenin
karlarna aykr olduunu gsteren Johnson
Mektubundan sonra dfl politikann yeniden kur-
gulanmas gereklilii ortaya kt. Bu erevede,

ok ynl dfl politika olarak adlandrlan bir
izgi yavafl yavafl benimsendi. Trkiye kendi mill karlarnn Bat ve zellikle ABD ile rtflmeyebileceini grd. Yneticiler, Orta Dou, SSCB
ve Dou bloku ile nc dnya lkelerine karfl blok politikas erevesinde izlenen dfl politikann, Trkiye merkezli olarak yeniden kurulmas gerekliliini deerlendirmeye bafllad. Trkiye bylece, baflta SSCByle olmak zere btn
uzak durduu lkelerle iliflkilerini hzla gelifltirme abas iine girdi. Ayrca dorudan taraf olunmayan meselelerde tarafsz kalarak, taraf lkelerle iliflkilerini bozmamak da yeni politikann bir
boyutunu oluflturmaktayd.
Bu yeni dfl politika yaklaflmn Trkiyenin Batc izgisinden bir kopufl olarak nitelendirmek
doru olmad gibi ok ynllk abalar, Trkiyenin tamamen tarafsz ve balantsz bir dfl
politika izgisi benimsemesi olarak da grlemez. Yeni dfl politika bir yandan, Bat ittifak
iinde kalmaya devam eden Trkiyenin, dier
yandan dfl iliflkilerini eflitlendirme ve dfl politikay blok politikas ipoteinden kurtarma abas
olarak grlmelidir.
199
Kendimizi Snayalm
1. Trkiye ile SSCB arasnda 1925 ylnda imzalanan ve
SSCBnin Mart 1945de uzatmayacan bildirdii anlaflma afladakilerden hangisidir?
a. Trk-Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Anlaflmas
b. Montr Antlaflmas
c. Balkan Pakt
d. Lozan Boazlar Szleflmesi
e. Lozan Antlaflmas
2. Trkiyeyi uluslararas alanda egemen ve bamsz
bir devlet olarak tescil eden belge afladakilerden hangisidir?
a. Roma Antlaflmas
b. Ankara Anlaflmas
c. Zrih ve Londra Antlaflmalar
d. Lozan Antlaflmas
e. Kuzey Atlantik Antlaflmas
3. Krfez Savaflndan sonra Irakn kuzeyinde tesis edilen uufla yasak blge ve bu blgenin denetlenmesi
iin Trkiyede konufllandrlan ok uluslu asker yaplanmaya ne ad verilir?
a. eki G
b. Uufl Bilgi Blgesi
c. Yeni Ulusal Savunma Doktrini
d. yi Komfluluk ve Dosta flbirlii Bildirisi
e. Enosis
4. Trk-Amerikan ikili anlaflmalarnn tek bir anlaflma
altnda toplanmas alflmalar erevesinde 1969da Trkiye ile ABD arasnda imzalanan anlaflma afladakilerden hangisidir?
a. Dostluk ve Tarafszlk Anlaflmas
b. Katma Protokol
c. Ortak Savunma ve flbirlii Anlaflmas
d. Bkrefl Anlaflmas
e. Paris Anlaflmas
5. Afladaki isimlerden hangisi Pan-Arabizm (Arap Birlii) dflncesinin nc isimlerindendir?
a. Dwight Eisenhower
b. Cemal Abdnnasr
c. Kral Faysal
d. Kral Faruk
e. Emir Abdullah
6. Afladakilerden hangisi NATO yeliinin Trkiyeye

asker olarak etkilerinden birisi deildir?
a. NATO sleri ve tesislerinin kurulmas
b. Onbinlerce Amerikan asker ve sivil personelin
Trkiyeye gelmesi
c. Trk ordusunn Amerikan silahlaryla donatlmas
d. Askeri anlamda eitimden savunma stratejisine
birok alanda NATO standartlar ve uygulamalarnn benimsenmsi
e. Trkiyeye yaklaflk 350 milyon dolar tutarnda
ekonomik yardm salanmas
7. Trkiyede ABDye askeri bamlln bafllangcn
oluflturan Amerikan doktrini afladakilerden hangisidir?
a. Nixon Doktrini
b. Truman Doktrini
c. Carter Doktrini
d. Monroe Doktrini
e. Bush Doktrini
8. Afladakilerden hangisi Batclk ilkesi erevesinde Trk dfl politikasnn en nemli nceliklerinden
birisidir?
a. Bat dnyas kurumlarna ye olmak
b. Balantszlar Hareketine dahil olmak
c. Asya Devletleri Konferansna katlmak
d. slam Konferans rgtne ye olmak
e. Varflova Paktna ye olmak
9. Afladakilerden hangisi Stalin dnemi SSCB dfl politikasnn Trkiyeden talepleri arasnda yer almaz?
a. Montr Szleflmesinin deifltirilmesi
b. Boazlarn Karadenize kydafl olmayan lkelere kapatlmas
c. Trkiyenin dou snrlarnda SSCB lehine deifliklik
d. Boazlarn ortak savunulmas
e. Trkiyenin ABD ve ngiltereyle iliflkilerini gelifltirmesi
10. Afladakilerden hangisi Trkiyenin 1945-1947 dnemi dfl politikasnda Bat ynndeki ak tercihinin
nedenidir?
a. SSCBden duyduu kayglar
b. Yunanistan ile yaflad sorunlar
c. Balantszlar Hareketine dahil olabilmek
d. Yugoslavyann SSCB ile iliflkilerinin bozulmas
e. Msr, Suriye gibi lkelerdeki Bat karfltln nleyebilmek
200
Okuma Paras
Souk Savafln Sonu, Reagan ve Gorbaov
... 1991de demokrasiler souk savafl kazanmfllard.
Fakat mmkn olduunu hayal ettiklerinden ok daha
fazlasn baflardktan sonra, Souk savafl zerine ilk tartflma tekrar bafllad. Sovyetler Birlii gerekten bir tehlike oluflturmufl muydu? Souk Savafln btn yorucu
abalar harcanmadan da bu savafl ertelenemez miydi?
Souk Savafl, uluslararas dzenin temel uyumana sk
sk mdahale eden, aflr heyecanl politika retenlerin
mi bir eseriydi?
1990 Ocak aynda Time dergisi, Gorbaovu Son On
Yln Adam ilan etti ve bu frsattan yararlanarak bu tezin temellerini aklayan bir yaz yaynlad. Son krk yln byk tartflmasndaki gvercinler bafltan sona haklydlar diyordu yazar. Sovyet mparatorluu hibir zaman fiilen bir tehdit oluflturmamflt. Amerikan politikas, ya ilgisizdi veya Sovyet ayaklanmasn geciktirdi. Demokrasilerin kr yldan uzun zamandan beri devam eden
politikas, hibir nemli baflar gstermemiflti. Sovyet
dfl politikasndaki deifliklikler de onlarn eseri deildi.
Eer gerekten hibir fley yaplmamflsa ve olaylar kendiliklerinden olmuflsa, Sovyet mparatorluunun kflnden de karlacak bir ders yoktu. zellikle de Souk Savafln son ermesini zorunlu hale getirdii yeni
bir dzeninin yaratlmasnda, Amerikann katlmna da
gerek yoktu. Amerikan tartflmas tam bir ember oluflturdu. Bu Amerikann izolasyon politikasnn eski flarksyd. Amerika souk savafl kazanmamflt; fakat Sovyetler Birlii savafl kaybetmiflti; bu nedenle krk yllk
aba gereksizdi; nk Amerika onlar kendi hallerine
brakmfl olsayd, her fley yine ayn derecede iyi geliflecekti, belki de daha iyi olacakt.
Ayn mantn baflka bir versiyonuna gre, gerekten
bir Souk Savafl vard ve bu kazanld; fakat zafer, Dou- Bat anlaflmazlklarnn etrafn saran jeostratejik nlemlere baklmakszn demokrasi dflncesinin kendisine aitti. Bu da gereklerden kafln baflka bir versiyonuydu. Politik demokrasi ve zgrlk dflncesinin,
zellikle Dou Avrupada itici bir g olduuna kuflku
yoktur. nananlarn kaba kuvvetle bastrlmas, yneten
gruplarn moralleri zayflaynca daha da zor olmaya
bafllad. Fakat morallerinin bozulmasnn nedeni, ncelikle sistemin duraanlaflmasndan ve komnist yksek
tabakasnn gittike artan flekilde uyanmasndand; rtbeleri ne kadar yksekse gerekleri bilme olasl da o
kadar ok oluyordu. Uzun ve acmasz tarihleri boyunca nihai amalar olarak ilan ettikleri mcadeleyi, sis-
temleri kaybediyordu. Bu bir yumurta tavuk hikayesiydi. Demokratik fikir, komnizme karfl muhalefeti destekledi; fakat komnist dfl politikasnn ve sonuta komnist toplumunun kfl olmadan bu kadar abuk
baflar salayamazd.
Bunlar, kuvvetlerin karfllkl durumu analizine alflk
ve Amerikan gzlemcilerinden daha kolaylkla Sovyetlerin kflnn sebeplerini keflfeden uluslararas iliflkilerin Marksist yorumcularnn grflleriydi. 1989da
London School of Economicsin Marksist profesr
Fred Halliday; g dengesinin Amerikann lehine deifltiini syledi. Halliday, bu durumu bir trajedi olarak
deerlendirdi: fakat kendi lkesine ve liderlerine bu iflte baflar pay karmakta isteksiz davranan ve kendilerine eziyet eden Amerikallar gibi davranmayarak, uluslararas politikadaki bu nemli deiflikliin Reagan yllarnda gereklefltiini dorulad. Amerika, Sovyetlerin
nc Dnya ile iliflkilerinin maliyetini o kadar ok
artrd ki, Sosyalizm Savunmada bafllkl bir blmde
Halliday, Gorbaovun yeni dflnme giriflimini, Amerikallarn basksn yatfltrmak iin yaplan bir hareket
olarak yorumlad.
Bu yndeki en gl tanklk Sovyet kaynaklarndan
geldi. 1988de bafllamak zere, Sovyet bilim adamlar,
yumuflamann bozulmasnda Sovyet sorumluluunu kabul etmeye baflladlar. Amerikan kritiklerinden daha iyi
bir flekilde yumuflamann temellerini anlayan Sovyet
yorumcular, yumuflamann, Washingtonun Moskovay, mevcut askeri ve siyasi statkoyu deifltirmekten
vazgeirmek iin bir yol olarak bulduuna iflaret ettiler.
Bu szsz anlaflmay bozan ve tek tarafl kazanlar pefline olan Brejnev liderlii, Reaganl yllarn tepkisini
davet etti ki, bu da Sovyetler Birliinin bafl edemeyecei bir tepkiydi.
Byle Sovyet revizyonist yorumlarn ilki ve en enteresan olan, Dnya Sosyalist Sistemi Ekonomisi Enstitsnde profesr olan Vyaeslav Daflihevden geldi. 18
Mays 1988 tarihli Literaturnaya Gazetada yaymlanan
bir yazda, Daflihev, Brejnev liderliinin tarihi yanlfl
hesaplamas ve yetersiz yaklaflmnn dnyann btn
byk devletlerinin Sovyetler Birliine karfl koalisyon
yapmasna neden olduunu ve Sovyetler Birliinin bunun sonunda kan silahlanma yarflna dayanamadn
belirtti. Bu yzden Sovyetlerin dnya toplumlarndan
kendisini uzak tutarken, bir taraftan da onu ykmaya
alflmas fleklindeki geleneksel politikasn terk etmesi
gerekiyordu. Daflihev flyle yazyordu:
201

...Batnn grd flekliyle Sovyet liderlii yumuflamay kendi askeri kuvvetlerini glendirmek, Birleflik Devletlerle ve genel olarak btn dier karfl devletlerle askeri bakmdan eflitlii yakalamak iin aktif olarak kullanyordu. Bu daha nce benzeri olmayan tarihi bir gerekti. Vietnam felaketi ile ktrmleflen Birleflik Devletler, Sovyetlerin Afrika, Yakndou ve dier blgelerdeki nfuz genifllemesine hassas bir flekilde tepki gsterdi.
Geri besleme etkisinin grlmesi, Sovyetler Birliini
dfl politika ve ekonomi bakmndan olaanst kt
bir duruma soktu. Bafllca dnya byk devletlerini karflsna ald. Birleflik Devletler, Britanya, Fransa, Federal
Alman Cumhuriyeti, talya, Japonya, Kanada ve in. Bu
devletlerin genifl stn potansiyeline karfl olmak,
SSCBnin olanaklarn aflan tehlikeli bir iflti.
Kaynak: Henry Kissinger, Diplomasi, (eviren brahim H. Kurt) fl Bankas kltr Yaynlar, 4. Bask, stanbul 2004, s. 777-779
1. a
2. d
3. a
4. c
5. b
6. e
7. b
8. a
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise Trk Dfl Politikas in Zor

Yllar (1945-1947) konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kinci Dnya Savafl Arifesinde Trk Dfl Politikas konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 1991-2002 Tek Kutuplu
Dnyada Dfl Politika konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dfl Politikada ok Ynlle Geifl abalar (1964-1980) konusunu
Yantnz yanlfl ise Bloklaflma Ekseninde Dfl
Politika (1947-1964) konusunu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kinci Dnya Savafl Arifesinde Trk Dfl Politikas konusunu yeniden
gzden geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
202

Sra Sizde 1
Trkiye ve Rusya yaklaflk 5 asrdr devam eden komfluluk iliflkileri boyunca ok sayda savafl yaptlar. Rusyann bu sreteki faaliyetleri Kazan ve Astrahan gibi
Trk hanlklarnn iflgali ile bafllayp on dokuzuncu
asrda Trkistan Hanlklarnn istilasyla devam etti. Ayn dnemde Balkanlarda uygulamak istedii Panslavist politikalar Osmanl Devletinin ve halknn ok zor
zamanlar geirmesine yol at. 1877-1878 savaflnda urad ar Osmanl Devletini temellerinden sarsmflt.
Birinci Dnya Savaflnda da iki millet rakipti. Bu srete yaflanan olumsuzluklarn hatralar taze idi. Trk mill mcadelesinde TBMM Hkmeti ile Bolflevik idaresi
arasndaki yardmlaflma ve iyi iliflkiler hemen her sahaya yaylmfltr. Rusya ile iliflkilerin bozulmaya bafllad
dnemde dahi Trkiye yapt anlaflmalara kendisini
Rusya ile atflmaktan alkoyacak hkmler koydurmaya zen gstermifltir. kinci Dnya Savafl srasnda taraflarn btn basklarna karfln Trkiye savafla girmemeyi baflarmflt. Ancak uluslararas denklemin dier
tarafndaki devletler de daha Birinci Dnya Savafl srasnda rakip olduu lkelerdi. Dolaysyla Trkiye birinci Dnya Savaflnda tarafsz kalmas istenmesine karfln
taraf olmufl ve yenilmiflti. kinci Dnya Savaflnda taraf
olmas ve savaflmas istenmesine karfln tarafszln
korumufltu. Ancak savafla girmemifl olmasna karfln
yeterince geliflmemifl ekonomi ve sanayisi dolaysyla
da byk oranda savafltan etkilenmiflti. Bu aflamada
uluslararas alanda destek bulmadan yeni bir savafl Trkiye iin ykm olacandan yneticiler derinden endiflelenmifllerdir.
Amerika Birleflik Devletlerinin Trkiye Cumhuriyetinin

kurulufl srecinden itibaren siyasi olarak akn iliflkiler
kurmaktan kandn, Lozan Anlaflmasn imzalamadn, diplomatik iliflkiler kurmak konusunda da tereddt gsterdiini biliyoruz. Bu corafyada Trkiyenin
nemini deerlendirmek konusunda ngilterenin yol
gstericiliinde hareket ettiini savafl sonras dnemde
de geliflmeler ortaya koymufltur. Sovyetler Birlii ile iki
kutuplu dnya dzeninde karfl karflya geldii zaman
Trkiyenin Orta Dou, Kafkaslar ve Balkanlar corafyasndaki nemini anlayacaktr. Ancak bu dnemde de
uluslararas siyasetin doasna uygun olarak kendi karlarn daima n planda grerek, Trkiye Cumhuriyetince daima nemsenen samimi ifl birlii ve dostluk
kavramna pek de uygun davranmamfllardr. ngiltere
de esas olarak blgedeki hkimiyetini devam ettirmek
politikasnda kullanabilecei piyonlar arayan bir siyaset
takip etmekle meflhur bir devlettir. Almanyann Avrupadaki hzl ilerlemesi karflsnda Rusyann bafllca kuvvet olduu inanc ile Trkiyenin endiflelerini dikkate
almadan daha nce yaplmfl anlaflmalar hie sayarak
Rusyann beklentilerine olumlu cevap vermifllerdir. Daha nce Birinci Dnya Savafl sralarnda yaplan gizli
anlaflmalarda stanbul ve Marmara Blgesinin Rusyaya
verilmesine destek verdiklerini biliyoruz. ngiltere belli
bir dnem Rusyann Akdenize inmesine, Basra Krfezini kontrol ederek Hindistan tehdit etmesine karfl bir
set oluflturmak politikasn takip etmiflti. Bu erevede
Osmanl Devleti ile ittifaklar yapmflt. Ancak ihtiyacnn
kalmadn grd anda kendisi devleti ykmak iin
politikalar gelifltirmifltir.
Sra Sizde 2
Uluslararas iliflkilerin temel kural daimi dostluklarn
olmad gibi daimi dflmanlklarn da olmayaca gereidir. lkeler arasndaki her tr iliflkilerin temel belirleyicisi menfaattir. Uluslararas iliflkilerde duygusalla
yer yoktur. lkeler karlarna en uygun politikay takip
ederler. Zaten lkeler ve milletleraras savafllar da bu
menfaatlerin akflmasndan ortaya kmaktadr. Devletler olaylara karlar dorultusunda bakmakta ve iliflkileri bir btn hlinde grmek yerine kar eksenli deerlendirmektedir. Uluslararas iliflkilerin bu zaaf milletleraras temaslarn taflmas gereken samimiyet, drstlk ve insan hak ve zgrlklerine sayg gibi temel
insani deerlerin sadece szde kald bir ifte standartlar ortam oluflturmufltur.
Sra Sizde 3
Trkiye Cumhuriyeti kinci Dnya Savaflndan sonra
ngilterenin yerine dnyann sper gc hline gelen
ABD ile iyi iliflkiler iinde olmay dfl politikasnn merkezine almfltr. Ayn flekilde Balkanlar ve Orta Douda,
Kafkaslarda barfl ortam oluflturmay kendi i yapsndaki dzenlemeler, iyilefltirmeler iin zaruri gryordu.
Savafltan sonra ABDnin blge lkelerine Truman Doktrini erevesinde mali ve asker yardm yapmas Trk
yneticileri arasnda ok byk bir memnuniyete sebep oldu. 12 Temmuz 1947 tarihli Trk-Amerikan Antlaflmasyla da asker yardmn hukuksal erevesi oluflturuldu.
Trkiyenin Bat Blokuna eklemlenmesinde ikinci
nemli adm 1947 Hazirannda ABD Dfliflleri Bakan
George Marshall tarafndan ilan edilen Marshall Plan

erevesinde ABDden ekonomik yardm alnmasyla
atlmfltr. Plan, ABDnin II. Dnya Savafl nedeniyle byk bir ykma urayan Avrupa lkelerine ekonomik
yardm yapmasn ngrmekteydi. Trkiye de -fiilen savafla girmemifl olmasna ramen- bu yardmdan yararlanmak istedi. ABD ynetimi iindeki baz yetkililerin
Trkiyenin savafla girmediini, bu nedenle yardmdan
yararlandrlmamas gerektii ynnde grfl bildirmelerine ramen Trkiye de plana dahil edildi. Bylece
Trkiye 1948-1952 dneminde yaklaflk 350 milyon dolar tutarnda ekonomik yardm alarak zellikle tarmda
makineleflme, karayollar yapm, maden iflletmelerinin
modernlefltirilmesi alanlarnda ilerleme kaydetti. Marshall yardmlar bir yandan Trkiyenin kalknmasna
katk yaparken dier yandan da ABDye ekonomik bamll artrd.
Bu tarihten itibaren Trkiye, siyasal, ekonomik ve asker destek salamak amacyla ABD liderliinde kurulan btn ilgili rgtlere katlmak ve Batdan ald
destei daha da artrmak ynnde bir politika izledi.
Bunu yaparken kendi Avrupal kimliini ne kard;
Asyall ise reddetti. Nitekim Asya Devletleri Konferansna katlma davetini reddeden Trkiye, 1949da Avrupa Konseyine ye oldu. 1948de kurulan srail devletini, ABDnin de cesaretlendirmesiyle 1949da tanyan
ilk Mslman lke oldu. lerleyen dnemde, Balantszlar Hareketine mesafeli durufl ve Cezayirin bamszl oylamasnda BMde red oyu verme gibi tavrlar
da, dfl politikay olabildiince blok tutumuyla uyumlafltrma abas olarak deerlendirilebilir.
Bu yardmlarn en nemli etkisi Trkiyenin Atatrk dneminde bafllatt mill savunma sanayi hamlesini kesintiye uratmas, demiryollarna verilen nemin karayollarna evrilmesi gibi lke kalknmasnda kendi gcne, mill kaynaklarna dayanmak yerine dfl desteklere bamllk yaratmfltr. thal mal, teknoloji ve bilgi
kullanm yaygnlaflmfltr. retici g olmak yerine pazar olmak durumunu ortaya karmfltr. Devlet yneticilerinin kolaya kamalar fleklinde ortaya kan bu tercih millete zaman, g ve kendine inancn kaybettirmifltir. Devlet ve millet idaresinde kendine, gcne, birikimine gvenmek yerine dfl destekler ile gelecein
tasarlanamayacan hem 1950li yllarda hem de
1960larda ok net biimde gstermifltir.
Sra Sizde 4
Kbrsn 1977-1878 Savaflndan sonra ara buluculuk faaliyete yapaca vaadiyle ngiltere tarafndan ele geiril-
203
mesine kadar yaklaflk drt asrdr burada devam eden

Trk varl burada her trl medeniyet eserini de ortaya koymufl, farkl unsurlara her trl zelliini yaflatma
imkn salamflt. Ancak kinci Dnya Savafl sonras
ortaya kan aday Yunanistan ile birlefltirme abalar
burada yaflayan Trklerin ge zorlanmas, ldrlmesi fleklinde terr olarak ortaya kmfltr. Yunanistana
tarih Bat kltrlerinin sahibi imajyla yaklaflan Batl
devletlerin hemen her konuda olduu gibi Kbrs meselesinde de flmark ocuk kimliindeki Yunanistana
ve taleplerine sempatiyle yaklaflt pek ok olayda grlmfltr. Kbrsl Rumlar Enosis adn verdikleri Yunanistan ile birleflmek ideali iin acmaszca cinayetler iflleyerek aday Trklerden temizlemeye bafllamfllard.
Trkiye vatandafllar, soydafllar olan insanlarn can, mal
ve yaflamlarn gvence altna almak iin uluslararas
anlaflmalarn kendisine verdii hakk kullanmfltr.
Adaya yaplan barfl harekatnn ilk aflamasnda Rumlar ve Yunanistan barfla raz etmek mmkn olmaynca Trkiye harekatn ikinci aflamasn bafllatmak ve fiili
durum yaratmak zorunda kalmfltr. ABD baflta olmak
zere Avrupadan bu aflamada protestolar ykselmifltir.
Ayn protestolarn adadaki Trkler katledilirken gsterilmemesi bat dnyasnn Trklere uygulad ifte standardn en ak gstergesidir. Batl devletler ve toplumlar kendi inan ve kltr ailesinin dflndaki lke ve milletlere maalesef daima ikinci snf insan muamelesi yapmaktadrlar. Trklerin ve Mslmanlarn Orta Douda,
Uzak Douda, inde maruz kald basklar karflsnda
medeni olma ! iddiasndaki dnyann sessiz kalmas bu
ifte standart anlayflndan kaynaklanmaktadr.
Sra Sizde 5
Batclk ilkesi erevesinde Bat dnyas kurumlarna
yelik her zaman dfl politikasnn en nemli nceliklerinden biri olmasna ramen, Trkiye 1950lerde oluflmaya bafllayan ve AETnin (Avrupa Ekonomik Topluluu) temelini oluflturan Avrupa ekonomik btnleflmesine baflta kaytsz kalmfltr. Bunun temel sebepleri; Trkiyenin o dnemde uluslararas rgtlenmelere daha
ok gvenlik odakl bakmas, ekonomik yardmlarn
ABDden temin etmesi ve Avrupadaki rgtlenmenin
baflar flansn dflk grmesiydi. Gerekten de bu dnemde Avrupa Birlii dflncesinin arkasndaki en etkin g ABD idi. Bu erevede Trkiye, 1957 Roma
Antlaflmasyla kurulan AETye yelik konusunda adm
atmad. Fakat ABDden ekonomik yardm alnmasnda
karfllafllan zorluklarla karfllaflmaya bafllad srada
Kbrs meselesi sebebiyle iliflkilerde sorun yaflad Yu-
204
nanistann AETye yelik baflvurusunda bulunmas,

Trkiyenin fazlaca bir hazrlk yaplmadan AETnin kapsn almas sonucunu dourdu. zellikle Yunanistann AETye baflvurusu Trk dfl ifllerinde byk bir
heyecan yaratmflt. ki lke arasndaki rekabette geri
planda kalmak istemeyen Ankara hi vakit kaybetmeden, Atinay takip ederek Austos 1959da AETye mracaat etti.
Trkiyenin mracaat AETde memnuniyetle karflland. Fakat Eyll 1959da bafllayan grflmelerde Trk tarafnn ekonomik yardmlar konusunda hayli talepkr
olmas ve hazrlkszl srecin yavafllamasna sebep
oldu. AETnin Yunanistanla n grflme faslndan grflme faslna geilme karar almas, Trk tarafnda tepki dourdu. Trkiyenin giriflimleri sonucunda AET,
1960 Maysnda Trkiye ve Yunanistanla ayn anda grflmelere bafllanmas kararn ald. Fakat 27 Mays Asker darbesi bu kararn uygulanmasn geciktirecekti.
27 Mays Darbesini gereklefltiren Milli Birlik Komitesi (MBK), yaymlad bildiride dfl politikada hibir deifliklik olmayacan, Trkiyenin btn uluslararas
ykmllklerini yerine getireceini ilan etmiflti. Nitekim AET ile iliflkilerin gelifltirilmesi ve ortakln kurulmas ynnde Trkiyenin kararl olduu, yeni ynetim tarafndan Avrupa baflkentlerine iletildi. Avrupa lkelerinin baflta Fransa olmak zere Trkiyedeki asker ynetimden rahatszlk duymalar iliflkilerin srdrlmesine olumsuz etkide bulunduysa da 1961-1963 dneminde grflmelere devam edildi. Sonunda iki taraf
arasnda 12 Eyll 1963te Ankarada bir Ortaklk Anlaflmas imzaland.
1964 ylnda yrrle giren ve Trkiye ile AET / AB
arasndaki iliflkilerin temel belgesi olma niteliini taflyan Ankara Anlaflmasyla Trkiyenin hazrlk, geifl ve
son dnem olarak adlandrlan srelerden sonra
AETyle gmrk birliine girmesi ngrlmfltr. Trkiyenin AETye tam yelii ise taraflarn birbirlerine
danflacaklar bir konu olarak dzenlenmifl, AET taraf
tam yelik iin Trkiyeye ak kap brakmfltr. Tam
yelik ncesinde kurulan ortaklk iliflkisi erevesinde
Trkiye ve AET karfllkl ykmllkleri yerine getirme sz vermifllerdir. Fakat 1970li yllarda yaflanan
kresel geliflmeler, AETnin kabuk deifltirmeye bafllamas ve Trkiyede ortaya kan ekonomik ve siyasi istikrarszlklar, taraflarn karfllkl olarak baz ykmllklerini yerine getirmelerini geciktirecektir. Bu balamda Trkiye, Ankara Anlaflmasna ek protokolden
(1973te yrrle giren Katma Protokol) kaynaklanan,
AET lkelerinin ticari rnlerine uygulanan gmrk
vergilerinin belli bir sre iinde sfrlanmas ykmlln yerine getiremeyecek, Katma Protokol 1978de
askya alacaktr. Dahas, bu alandaki en byk rakip
olarak grlen Yunanistan, AETye tam yelik baflvurusu yaparken davet edildii hlde Trkiye yelik iin
baflvurmayacak, Yunanistann 1981de AETye tam ye
olmasyla birlikte de Trkiye iin ifller ok daha zorlaflacaktr. 1980 Askeri Darbesinin ardndan Trkiyenin
siyasi durumunu gereke gsteren Avrupal lkeler Ankara Anlaflmasndan kaynaklanan ykmllklerini
dahi yerine getirmemifllerdir. stelik 1981de tam ye
olmasnn ardndan Yunanistan, Trkiyenin tam yelik
srecini baltalamak iin her trl gayreti gstermifltir.
zal ynetiminin 1987de AETye tam yelik baflvurusu yaparak donan iliflkileri tekrar canlandrma politikas ise ok snrl sonular vermifltir. 1980lerin ortalarndan itibaren Dou Bloku lkelerinde bafllayan demokratikleflme hareketleri ve rejim deifliklikleri, AETnin
ncelikle bu lkelerle iliflkilerini gelifltirmeye arlk
vermesine yol amfltr. Trkiyenin yelii konusu ise
srekli srncemede braklmfltr. Bu dnemde
AETnin Trkiyeye tavsiyesi, demokratikleflmeye ve
ekonomik reformlara hz vermek ve tam yelikten nce gmrk birliini tamamlamak olmufltur. Tam yelikten bir sreliine midini kesen Trkiye gerekten
de, gmrk birliine younlaflacak ve taraflar arasnda
1 Ocak 1996dan itibaren gmrk birlii tesis edilecektir. Fakat artk Avrupa Birlii (AB) adn almfl olan rgtn, Trkiyeye geniflleme perspektifi iinde yer vermemesi, 1997deki Lksemburg Zirvesinden sonra iliflkilerin gerilmesine yol aacaktr. ABnin 1999daki Helsinki Zirvesinde Trkiyeye aday lke stats vermesiyle 2000li yllar boyunca Trkiyenin siyasi ve ekonomik hayatn yakndan etkileyecek AB Gndemi
yeniden ortaya kacaktr.
Ana hatlaryla zetlenen Trkiyenin Avrupa Birlii
yolculuundaki gecikme sadece Trkiyenin dersini
alflmamas, ev devlerini yapmamasndan kaynaklanmad bir gerektir. Avrupa milletlerindeki kltr
anlayfl ve tarihlerinden gnmze devam ettirilen
olumsuz bir Trk ve Trkiye imaj, bu neticeye etki
eden hususlar arasnda saylmaldr. Trkiye de bu
imaj ortadan kaldracak bir proje retememifltir. Avrupa Birlii lkeleri ancak kendileri ihtiya duyarlarsa
Trkiyeyi kabul edeceklerdir. Zira Balkanlarn Hristiyan lkeleri flartlar yerine getirmelerine baklmakszn
birlie dahil edilmifllerdir.
205
Kaynaklar
Ahmad, Feroz. Demokrasi Srecinde Trkiye, eviren Ahmet Fethi, 2. B., stanbul 1996.
Altan, Mehmet. Darbelerin Ekonomisi, stanbul 2001.
Armaolu, Fahir. 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 11. B., stanbul, t.y.
Armaolu, Fahir. Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara 1991.
Bac, Hseyin. Demokrat Parti Dnemi Dfl Politikas, Ankara 1990.
Bilge, Suat. G Komfluluk: Trkiye-Sovyetler Birlii liflkileri 1920-1964, stanbul 1992.
Birand, Mehmet Ali. Trkiyenin Ortak Pazar Maceras, 2. B., stanbul 1986.
laflan, Emin. 12 Eyll zal Ekonomisinin Perde
Arkas, 11. B., stanbul 1984.
Da, hsan D. nsan Haklar ve Demokratikleflme: Trkiye-Avrupa Birlii liflkilerinde Siyasal Boyut, Trkiye ve Avrupa, (yay. haz.) Atilla Eralp, Ankara
1997.
Erhan, ar. Avrupann ntihar ve kinci Dnya Savafl Sonrasnda Temel Sorunlar, ASBF Dergisi, C.
51, S. 1-4, (Ocak-Aralk 1996).
Erhan, ar. Ortaya kfl ve Uygulanflyla Marshall
Plan, ASBF Dergisi, C. 51, S. 1-4, (Ocak-Aralk
1996).
Erhan, ar. Beyaz Savafl Trk-Amerikan liflkilerinde Afyon Sorunu, Ankara 1996.
Frat, Melek M. 1960-1971 Aras Trk Dfl Politikas
ve Kbrs Sorunu, Ankara 1997.
Gnlbol Mehmet - lman Haluk. Trk Dfl Politikasnn Yirmi Yl 1945-1965, ASBF Dergisi, C. XXI,
No:1, (Mart 1966).
Gnlbol, Mehmet (et. al.). Olaylarla Trk Dfl Politikas, Ankara 1996.
Halle, Louis J. The Cold War As History, New York

and Evanston, Harper & Row, 1967.
Harris, George. Cross-Aliance Politics: Turkey and the
Soviet Union, Turkish Yearbook of International Relations, Vol.XII, 1972.
Harris, George. Troubled Alliance: Turkish American Relations in Historical Perspective 19451971, Washington DC, American Enterprise Institute, 1972.
Hasanl, Cemil Tarafszlktan Souk Savafla Doru
Trk-Sovyet liflkileri 1939-1953, Ankara 2011.
Krkolu, mer. Trkiyenin Arap Orta Dousuna Karfl Politikas (1945-1970), Ankara 1972.
Oran, Baskn. (editr) Trk Dfl Politikas: Kurtulufl
Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.I ve CII,
stanbul 2001.
Rustow, Dankwart. Turkey Americas Forgotten Ally,
New York&London, Council On Foreign Relations
Press, 1989.
Sander, Oral. Trk Dfl Politikasnda Srekliliin Nedenleri, ASBF Dergisi, C.35, No:35, (Temmuz
Aralk 1982)
Tellal, Erel. Uluslararas ve Blgesel Geliflmeler erevesinde SSCB-Trkiye liflkileri 1953-1964,
Ankara 2000.
Uzgel, lhan. Ulusal kar ve Dfl Politika, Ankara
2004.
lman, A. Haluk. Trk Dfl Politikasna Yn Veren Etkenler (1923-1968)-I, ASBF Dergisi, C.23, No:3,
(1968).
lman, A. Haluk ve Oral Sander. Trk Dfl Politikasna
Yn Veren Etkenler (1923-1968)-II, ASBF Dergisi, C. 27, No:1, (1972).
Vali, Ferenc A. Bridge Across the Bosporus, Baltimore and London, John Hopkins Press, 1971.
Amalarmz
N
N
N
N

Gnmzde oka elefltirilen kinci Dnya Savafl yllarndaki i politika uygulamalarnn gerekelerini irdeleyecek,
Savafl sonrasnda ortaya kan politika deiflikliklerini ve ok partili hayata
geifl srecinin aktrlerini ve tavrlarn sorgulayabilecek,
Halkn oyu ile iktidara gelen Demokrat Partinin i politikadaki uygulamalar
hakknda bilgi sahibi olarak asker darbeyle biten dnemi deerlendirebilecek,
Darbeler sonrasnda Trkiyenin siyasi ve sosyal geliflmelerine yn veren arayfllar gnmz ile karfllafltrabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
ok Partili Hayat
kinci Dnya Savafl
Darbeler
ktidar - Muhalefet ekiflmeleri

Ekonomik Darlklar
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi-II
Atatrkten Sonra
Trkiye
II. DNYA SAVAfiI DNEMNN

SYAS, SOSYAL VE EKONOMK
UYGULAMALARI
OK PARTL HAYATA GEfi
SREC
TRKYE CUMHURYETNDE 19501960 (DEMOKRAT PART) DNEM
1960 DARBESNDEN SONRA
TRKYE
12 MARTTAN 12 EYLLE TRK
SYASETNDE GELfiMELER
12 EYLL 1980 DARBES VE
SONRASINDA TRKYE
Atatrkten Sonra Trkiye

II. DNYA SAVAfiI DNEMNN SYAS, SOSYAL VE
EKONOMK UYGULAMALARI
Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve ilk Cumhurbaflkan Gazi Mustafa Kemal Atatrkn vefatndan bafllayarak gnmze kadar uzanan srete Trkiyede oluflan
idari ve siyasi yapnn kendine has zellikler taflyarak gelifltiini sylemeliyiz. smet nn, 11 Kasm gn yaplan seimlerde Parti grubu ve Meclisin byk desteiyle cumhurbaflkan olmufltu. Usulen grevinden istifa eden Celal Bayar yeniden hkmeti kurmakla grevlendiren yeni cumhurbaflkan kk deifliklikler ile
mevcut durumun devam ettirilecei mesajn vermiflti.
26 Aralkta yaplan olaanst Kurultayda ise smet nn mill flef ve deiflmez genel baflkan sfatn almfl, Atatrk Ebedi fief olarak kabul edilmifltir. Tek
parti idaresindeki siyasi yapda genel baflkan, lm, grevini yapamayacak derecede ar hastalk veya kendi isteiyle istifa etmek dflnda deiflmez olarak kabul
edilmifltir. Bylece hzla yaklaflan kinci Dnya Savafl arifesinde devletin st ynetim kademesini glendirerek otoritesini tartfllmaz hle getirmek hedeflenmekteydi. Ancak alnan bu karar daima hkmetin yannda yer alan basn yayn organlarnda dahi elefltiri konusu olmufltur.
Fotoraf 7.1
Atatrk ile
1920lerden
itibaren
Cumhuriyetin her
safhasnda
bulunan smet
nn onun
vefatyla
Trkiyenin ikinci
cumhurbaflkan
olmufltur.
208
Mstakil Grup: Hkmetin

faaliyetlerinin Trkiye Byk
Millet Meclisinde kontrol
edilmesini salamak
amacyla oluflturulan grup.
Mstakil grupta kurultay
tarafndan seilecek 21
milletvekili grev alacaktr.
Grup yeleri parti meclisi
toplantlarn grfl
bildirmeden ve oy
kullanmakszn izleyecek
TBMM toplantlarnda ise
grubun grfllerini dile
getirip dflnceleri
erevesinde oy
kullanacaklardr. Parti genel
baflkan mstakil grubunda
baflkandr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Atatrk dneminde eflitli sebeplerle aktif siyaset ve grev yapamayan Kazm

Karabekir, Rauf Orbay gibi isimler bu srete ne karlrken Atatrkn son dneminde yannda yer alan ve smet nnye muhalif olduklar bilinen isimler de
siyaset ve idare sahnesinin dflna itildiler. Bununla birlikte siyaset sahnesine yeniden kard ksknlerle yapt bir anlaflma ile smet nn de rejimin kalclna verdii nemi ortaya koymufl oluyordu. Cumhuriyet ve inklaplar korumak ve
devam ettirmek iin Atatrk korumak ve flahs ile uraflmamak ilkesinde uzlafllmflt. 30 Haziran 1939da ise Hatayn Trkiyeye katlmas gerekleflti. Atatrkn byk lde hazrlad bu srecin nn dneminin ilk gnlerinde tamamlanmas sevindirici bir olay olmufltur.
29 Mays 1939 tarihli Beflinci Olaan Kongrede 1936da bafllatlan parti-devlet
zdeflliinden vazgeilmesi ve hkmet alflmalarn kontrol etmek iin mstakil gurup kurulmas Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet
Frkas ile denenmifl olan demokratikleflme abalarna dnfln bir iflareti olarak
deerlendirilebilir. Ancak deiflmez genel baflkanlk iin Mill fiefin drt ylda bir
seimle belirlenmesinin otoritesine zarar verecei endiflesinin dile getirilmesi hem
mevcut dnemin yaygn anlayfln hem de bundan sonraki srece hkim olacak
zihniyete iflaret etmesi bakmndan nemlidir. 1946da vazgeilecek olan bu uygulama, blge ve snf esasna gre parti kurmay yasaklayan hkmn kaldrlmas ile
de desteklenecektir.
Yeni dnemin ilk ksm Atatrkn vefatndan nce geliflini ngrd II. Dnya Savafl ortamnda gemifltir. 1911den bafllayarak on yl devam eden savafl srecinden sonra Yurtta Barfl, Dnyada Barfl ilkesini takip ederek lke iinde yenilenme ve yeniden yaplanma abas gsteren cumhuriyet idaresi savafln son gnlerine kadar tarafszln korumufltur. Her iki tarafn devaml basklarna karfln savafln son gnlerine kadar devam ettirilen tarafszlk kadar, yeni kurulmakta olan
dnyada Trkiyenin de yerini almasn salayacak admlar atlmfltr. Nitekim 23
Ocak 1945 tarihinde Almanya ve Japonyaya savafl ilan ederek oluflturulacak Birleflmifl Milletler Teflkilatnn kurucu yesi olmak zere San Francisco Konferansna
katlma hakk kazanlmas zikre deer diplomasi hamleleri olarak deerlendirilebilir. ok partili hayata geilmesi karar Konferansa gnderilen temsilci vastasyla
davet sahiplerine duyurulmufltur.
kinci Dnya Savafl srasndaki geliflmeler, ifl birlii yaplan ve yaplmak istenilen devletlerin savafla katlmaya zorlayan tavr, bask ve zorlamalar yeni ynetimin
1950ye kadar olan ekonomik, idari, siyasi ve sosyal tercihlerini deta dayatmfltr.
Birinci Dnya
Savaflnda
SIRA
SZDE byk kayplara urayan, Mill Mcadele sonrasnda ise Lozanda
Misak- Mill hedeflerini tam olarak gereklefltiremeyen Trkiyenin yneticilerinin bu
aflamada ngiltere/Rusya ve Amerika Birleflik Devletlerince kendilerine yaplan savafla kaD fi Nkabul
E L M etmeme sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
tlma tekliflerini
Devlet geliflmelerin
ynne gre her an ortaya kabilecek bir savafla girme ihS O R U
timaline karfl yaklaflk bir milyon genci silah altna almak zorunda kalmflt. Nfusun en dinamik kesiminden nemli bir ksmnn retim sahasndan ekilip tketiDKKAT
ci konumuna getirilmesinin ortaya kard olumsuz ekonomik etkiler ise toplumun her kesiminin flikyetine sebep olmufltur. lke savafl dneminin ar ekonoSIRA SZDE
mik flartlarndan
byk oranda etkilenirken Cumhurbaflkan smet nn, kadnlar dul, ocuklar ksz brakmad savunusu yapmasna karfln bir kilo flekeri befl
liraya yedirdii ithamndan kurtulamamfltr.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
209
7. nite - Atatrkten Sonra Trkiye
Fotoraf 7.2
smet nn
Cumhuriyetin ilk
yllarndan
itibaren tarm
kesiminin
meseleleriyle
ilgilenmiflti.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
Savafl dnemi siyasi ve sosyal uygulamalarn ekonomik uygulamalardan soyutlamak mmkn grlmemektedir. Ky Enstitlerinin kurulup yaygnlafltrlmas,
Milli Korunma Kanunu, Varlk Vergisi, Toprak Mahsulleri Vergisi ve nihayet iftiyi Topraklandrma Kanunu savafl ortamnda idari, siyasi ve sosyal manada yeniden
yaplandrma alflmalar olarak da grlebilecek mahiyettedirler.
Milli Korunma Kanunu, savafl ihtiyalaryla dorudan ilgili maden ve sanayi
sahasnda hangi maln ne miktar retileceine karar verme yetkisiyle hkmete
ekonomik hayatn her ynn kontrol etme imkn veriyordu. Kanun, alnan kararlara bal olarak iflilere cretli alflma mecburiyeti getirmek, hafta tatilini iptal
etmek, istismarclar hapis ve srgnle cezalandrmak gibi genifl yetkileri hkmete
vermekteydi. Bunun yan sra tarm alannda da hangi rnn nerede, ne miktarda ekilecei devlet tarafndan belirlenebilecekti. Devlet ekilmeyen arazileri de iflletmeye amak yetkisine sahipti. Bu kontrol olanana karfln istismarlarn nlenememesi ve ynetiminin en st dzeyde bundan flikyet etmesi srecin baflarl ynetilemediinin de dolayl olarak ifadesi olmaldr. Nitekim nn de 1 Kasm 1942
tarihindeki TBMM afl konuflmasnda fluursuz bir ticaret havas, hakl sebepleri
ok aflan bir pahallk belas ve elinden gelse soluduumuz havay ticaret malzemesi yapmaya kalkflan gz doymaz vurguncu tccarlarn milletin yaflantsn zora soktuundan flikayet etmifltir. nn, ticaretin serbestliini bahane ederek milleti soymak hakkn hi kimseye, hibir zmreye tanmamak gerektiini ifade etmek ihtiyacn hissetmifltir.
Gerekten de savafl yllarnda kresel ve blgesel ekonomik dalgalanmalarn
iyi ynetilememesinden kaynaklanan belirsizlik ortam pek ok kesim tarafndan
istismar edilmifltir. Frsat kesimlerin salad haksz kazanlar vergilendirmek
amacyla karlan kanunlar muhataplarnn byk tepkisine neden olmufltur.
Savafl dneminin ekonomik flartlarn istismar ederek elde ettikleri yksek kazanlarn vergisi vermeyenleri hedef ald aklanan Varlk Vergisi uygulama
aflamasnda birok suistimalleri de beraberinde getirmifltir.
18 Ocak 1940 tarih ve 3780

sayl Kanun. Umumi veya
ksmi seferberlik, devletin
bir harbe girme ihtimali ve
dier lkelerin katld
savaflta halkn ve ordunun
ihtiyalar iin gereken
btn snai ve ticari
faaliyetleri denetleme
yetkisinin hkmete
verilmesi esasna
dayanmaktadr.
11 Kasm 1942de karlan

4305 sayl Yasa ile savafl
ortamndan yararlanarak
yksek kazanlar elde
etmesine karfln ayn oranda
vergi vermeyen
mkelleflerden vergi almak
hedeflenmifltir. Ticaret
sahasnda yer alan kesim
byk oranda gayrimslim
vatandafllardan olufltuu
iin bu yasa ayn zamanda
ticaret piyasasndaki Trk
varln artrmak iin de bir
vesile olarak grlmfltr.
Yasa 15 Mart 1944te
yrrlkten kaldrlmfltr.
210
4 Haziran 1943te karlan

4429 sayl Yasa ile snai
rnlerden %12
dierlerinden %8 olarak
vergi alnmasnn
ngrld dzenleme.
Vergi orannn daha sonra
btn rnlerden %10
olarak alnmasna karar
verilecektir. Osmanl dnemi
aflarnn geri getirildii
fleklinde elefltirilmifltir.
Toprak Mahsulleri Vergisi ise byk yekn tutan savafl harcamalarnn yknn millet fertleri arasnda dzenli bir flekilde datlmasn salama iin maliyetinin birka kat artan tarm rnlerinden vergi alnmas zarureti ile aklanmfltr.
Muhatap ald byk toprak sahiplerinin ve ithalat-ihracat ifliyle uraflan byk
tccar kesiminin tepkisine sebep olmufltur. iftiyi Topraklandrma Kanunu ise
her kesimden byk toprak sahiplerini rahatsz etmifltir. Bu durumun savafl sonras oluflan ok partili hayat etkiledii deerlendirmeleri de yaplmaktadr.
Atatrkn miras yoluyla paralanmayacak lde her ifti ailesinin yeter
miktarda toprak sahibi yaplmasn rejimin salam temeli olarak nitelemesine
karfln beklentilerin altnda kalan toprak datm ve nitelii dikkate alnrsa yeni
dnemin kazanmlarn daha dikkatli deerlendirmek gereklidir.
Fikir hayat bakmndan ise
Rusya ve Almanyann savafltaki
pozisyonlarna gre aflr sa ve
sol kesimin dnem dnem takibata uramfl olmalar durumun
hkmet bakmndan nezaketini
ortaya koymaktadr. Krom ihracat dolaysyla Almanya, savafl dneminde bile nemli bir ekonomik ortak olarak nemini srdrmfltr. Sovyetler Birlii ise Trkiye zerindeki tarih yaylma
beklentilerine karfln ayn safta savaflmaya zorlayan bir dost lke
grnmndeydi. Trkiyeyi ngiltere ve Amerika Birleflik Devletleriyle birlikte savafla girmeye
ikna edemeyen Rusya, tarih beklentileri iin savafl sonrasnda
aka harekete geecektir.
Nitekim savafln bitimine yakn gnlerde Sovyetler Birliinin
Dou Anadolu ve Boazlar zerinde kontrol hakk iddia etmesi
Trkiyenin 1939 itibaryla yapt
yn tercihini Bat lehine salamlafltran bir etken olmufltur. Trkiye savafln bitimine yakn Almanya ve Japonya devletlerine savafl ilan ederek San
Francisco Konferansna katld. ok partili siyasi hayat benimsediini duyuran
Trkiye, Birleflmifl Milletler ats altna katlmay tercih etmiflti.
Fotoraf 7.3
Cumhurbaflkan
nn Harbiye
ziyaretinde.
Arkasnda oturan
Milli Savunma
Bakan Kazm
zalptr.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
OK PARTL HAYATA GEfi SREC

ok partili siyasi hayat yaflama geirmek, bila kayd flart hakimiyet-i milliye dsturu ile yola kan, demokratik bir cumhuriyet idealini ortaya koyan Trkiye Cumhuriyeti iin dnm noktalarndan biridir. Atatrkn hedefledii adafl medeniyet
seviyesine ulaflmadaki en nemli admlardan biri olan ok partili parlamenter hayata geifl ancak kinci Dnya Savafl sonunda gereklefltirilebilmifltir. Atatrkn ok
istemesine ramen siyaset adamlarnn srecin hassasiyetini lay ile deerlendire-
memeleri baflta olmak zere eflitli sebeplerle hayata geiremedii ok partili demokratik hayata kinci Dnya Savaflnn bitiminden sonra geilebilmifltir. Bu srecin halkn oyu ile hkmeti kuracak partiyi belirlemesi aflamasna kadar gelmesinde demokratik idarelerin hakim olduu dfl politik flartlarn ynlendirmesi sz konusu ise de Cumhurbaflkan smet nnnn byk katks olmufltur.
smet nnnn mill hkimiyet anlayflnn en ak ve z anlatm onun 1 Kasm 1945te Trkiye Byk Millet Meclisinin alflnda yapt konuflmada grlr.
ok partili srecin henz bafllangcnda yapt bu deerlendirme demokrasi anlayfl bafll altnda toplayabileceimiz dflncelerinin zeti mahiyetindedir. Konuflmasnda kifli ve aile hkimiyetinin belirleyici olduu alt asrlk bir devlet anlayfl
ve geleneinden yepyeni bir dneme geifl aflamasnda yaflananlar bir zaruret olarak niteleyen nn, devletin temel karakteri olarak demokrasiye dikkat ekmekteydi Devletin karakterinin bu kadar byk deifliklikleri meydana getirebilmek
iin devrimci olmas zaruridir. Bunun yannda temel olarak Cumhuriyetin bir halk
idaresi olarak kuruluflu, yani demokratik karakteri esas tutulmufltur.
Sz konusu ortamda yaplan inklabn halkn oy birlii ile gereklefltirilmesinin
beklenemeyeceine iflaretle: lk devirlerinde fesin yerine flapkann giyilmesini ve
devletin laik bir Cumhuriyet olmasn ve Latin harflerini btn bunlar ak ve uzun
tartflma ile kabul ettirmemizi insafl hi kimse bekleyemezdi diyen nn, yaplanlarn millet temsilcilerinin kararlarna dayandn da hatrlatmaktayd: Btn
bu devrimlerin yine bir diktatrlk rejiminin eseri olarak meydana gelmemifl, hepsi Trkiye Byk Millet Meclisinin denetleri ve hesap sormalar nnde yenilmiflti. nn, sz konusu dnemi deerlendirirken btn byk devrimlerin 1923ten
1939a kadar meydana geldii ve alt seneden beri de bir cihan harbi iinde bulunduumuz unutulmamaldr diyerek gerek flekil gerekse ierik olarak byk deiflimlerin ok ksa bir srede gereklefltiini hatrlatmak ihtiyacn duymufltu.
Gerekten de Demokratik karakter btn Cumhuriyet devrinde prensip olarak
muhafaza olunmufltur. Diktatrlk prensip olarak hibir zaman kabul olunmadktan baflka zararl ve Trk milletine yakflmaz olarak daima itham edilmifltir. Yaplan her iflte ve harcamada Millet Meclisinin kontrolnn bulunduuna dikkat eken nn, sistemin tek eksiinin muhalefet partisi olduunu ancak bunun da Trkiyenin kendine zg flartlarna gre gereklefleceini vurguluyordu: Bizim tek
eksiimiz hkmet partisinin karflsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda memlekette gemifl tecrbeler vardr. Hatta iktidarda bulunanlar tarafndan teflvik olunarak teflebbse giriflilmifltir. ki defa memlekette kan tepkiler karflsnda teflebbsn muvaffak olmamas byk talihsizliktir. Fakat memleketin ihtiyalar sevkiyle hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ifllemesi sayesinde baflka siyasi partinin de
kurulmas mmkn olacakt.
Cumhurbaflkan smet nnnn ifadesiyle Demokrasinin her millet iin mflterek prensipleri olduu gibi her milletin karakterine ve kltrne gre birok
zellikleri de vard ve millet kendi bnyesine ve karakterine gre demokrasinin
kendisi iin zelliklerini bulmaya mecburdu. 1945 Kasmndan itibaren Trkiye
Cumhuriyeti ve Trk milleti demokrasinin kendine zg zelliklerini bulma sreci bafllamfltr. Bu aflamann da dnemin devlet adamlarnn anlayflna gre flekillendirildiine iflaret etmeliyiz. Zira Cumhurbaflkan bu konuflmay yaparken 7 Temmuz 1945 tarihinde Nuri Demira adl sanayicinin birinci meclis dnemi muhaliflerinden baz flahsiyetleri yanna alarak kurduu Milli Kalknma Partisini yok saymfltr. Muhalefet partisi yine Cumhuriyet Halk Partisinin iinden kacakt.
211
212
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Cumhurbaflkannn
bir yandan tek eksiimiz bir muhalefet partisinin olmamas derken
SIRA SZDE
resm makamlara mracaat ederek kurulmufl bir partiyi yok saymasnn sebepleri neler
olabilir? Tartflnz.
Bu dnemin bir ileri hamlesi olarak ok partili siyasi hayata geiflin admlar
atlmaya baflland.
S O R U Parti ii tartflmalar basnda genifl biimde yer almaya bafllad.
Savafl dnemi uygulamalarn aka tenkit eden Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan 7 Haziran 1945te Anayasann mill egemenlik ilkesiDKKAT
ne ifllerlik kazandrlmas ve parti hayatnn demokrasiye uygun flekilde dzenlenmesi iin drtl takrir verdiler. Parti ii tartflmalar bafllatan bu adm net bir kaSIRA SZDE
rara ulaflamad.
Ancak takrir sahipleri Partiden atldlar. Cumhuriyet Halk Partisinde st dzey grevler yapmfl bu drt milletvekili 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partiyi AMALARIMIZ
kurdu.
N N
Fotoraf 7.4
KDemokrat
T A P Parti
kurucularndan
Celal Bayar ve Fuat
Kprl, Atatrk ile
T Ebir
L E Vsohbet
ZYON
esnasnda
grlyor.
Kaynak:
N T E R N E TAtatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kurulufl aflamasnda Atatrkn Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluflunda

yapt gibi iki taraf; Cumhurbaflkan nn ve Demokrat Partinin baflkan Celal Bayar laiklik ve cumhuriyetilik ilkelerine sahip kmada anlaflma saladlar.
ok Partili Hayata Geiflte Bir Dnm Noktas:

12 Temmuz Beyannamesi
Demokrat Partiyi takiben sosyalist, liberal, slamc eilimler taflyan ok sayda parti kurulmasna karfln Milli Kalknma Partisi, Millet Partisi ve Hrriyet Partisi seimlerde ne kabildiler. Bylece bafllayan ok partili siyasi hayat, nceki deneyimlerin aksine kalc oldu. Parti yneticilerinin ve siyasetilerin nemli bir ksmnn
zihniyet olarak hazr olmad sylem ve eylemleriyle ortada olmasna karfln bizzat Cumhurbaflkan nn tarafndan 12 Temmuz 1947 Beyannamesiyle ok partili siyasi hayat devlet meselesi olarak kabul ve edildi.
smet nnnn cumhurbaflkan sfat ile yaymlad beyanname Atatrk dnemindeki baflarsz iki denemeden 15 yl sonra giriflilen ok partili demokratik hayat
denemesinin baflarya ulaflmasnda nemli bir yere sahiptir. Beyannamede ortaya
konan fikirler Trk siyasi hayat ve demokrasi dflncesinin geliflimi asndan yzyln baflndan itibaren yaflanan problemlere ve zm nerilerine iflaret etmektedir.
12 Temmuza kadar geen bir buuk yllk sre ierisinde muhalefet partisinin
faaliyetine devam etme yolunda aktif bir halk desteinden mahrum oluflu, dolaysyla iktidarn msamaha ve izni ile devam etmek zorunda kalfl ifllerin normal
seyrinde gitmesinin nndeki en nemli engel olarak grlmelidir. Demokrat Partinin Baflkan Bayar ilk gnlerdeki propagandalarnn yaratt skntlar karflsnda
partinin durumunu: ki jandarma eri gnderebilirler ve partiyi kapatabilirlerdi ve
memlekette hibir fley olmazd szleriyle tanmlamaktadr. Zira henz halk destei yoktu.
Demokrat Partinin kuruluflu srasnda yaplan grflmeler gerek halk arasnda
gerekse bir ksm partililer arasnda danflkl dvfl=muvazaa sylentilerinin yaylmasna yol amfl, bu yoldaki sulamalar partinin ikiye ayrlmasna yol aacak
kadar etkili olmufllard. Parti yneticilerini sulayanlar daha sonra ayrlarak Millet
Partisini kuracaklardr. Demokrat Partinin yneticileri halk arasnda yaylan bu
sulamann aslsz olduunu gsterebilmek amacyla normalden daha sk bir muhalefet yapmaya alflmfllardr. Dier taraftan iktidar partisi yneticileri Demokrat
Partinin kuruluflunu tamamen kendi ltuflar olarak gryorlard. Bunlarn lml
bir muhalefet bekledikleri Demokrat Partinin elefltirilerine katlanamayarak elefltirileri anarfli yaratmakla sulamaya bafllamalar ve tavrlarn sertlefltirmeleri netice almay daha da glefltirmekteydi.
Hkmet ve muhalefet elefltirilerinin sertleflmesi zerine feshedilen 1930 Serbest Frka deneyiminde hkmet baflkan sfatyla bulunan cumhurbaflkan, tecrbesini bu olayda son derece verimli bir flekilde kullanarak ayn hatalarn yaplarak
srecin kesintiye uratlmasna izin vermemifltir. Demokratik srecin devam flartnn kendini tamamen hakl, karflsndakini tamamen haksz grmemekten getiinin altn izmiflti: karfllkl flikayetler iinde mbalaa pay ne olursa olsun hakikat pay da vardr szleriyle her iki taraf da sorumlu tutan nn, her iki tarafa
karfl eflit mesafede durduunu gstermektedir. Kanun snrlar iinde alflan muhalefet partisinin iktidar partisinin flartlar iinde alflmasn temin etmek lazmdr
derken ne muhalefetin iddialarn tamamen kabul etmifl ne de hkmetin karfl iddialarn tamamen reddetmifltir.
nn, dare mekanizmas, yani valilerimiz ve maiyetleri bir seneden beri ok
ar bir tecrbe geirmifllerdir derken uzun zamandr tek bir partinin uygulamalarna gre alflmfl, devlet ile zdeflleflmifl bir partinin ferdi olarak davranmfl brokratlarn iine dfltkleri skntya iflaret etmekteydi. Bu noktada halkn nezdinde
devleti temsil eden brokrasi kadrosunun da yeni srece alflmalarnn zaman alacana dikkat ekiyordu. Devletin brokratlarna: Huzur ve asayifli salarken muhalif meflru messeselere karfl da tarafsz eflit muamelenin bir mecburiyet olduunu hatrlatan devlet baflkan, bunu gvenli siyasi hayatn temel flart olduunu vurgulamaktayd. Bununla birlikte farkl amalar taflyarak partiye girenlerin suistimallerini etkisiz brakmann partilerin sorumluluklar olduunu dile getirmekteydi.
Bundan nceki iki denemede de yeni parti kurucularnn lke apnda teflkilat
kadrolarn olufltururken yeterli hassasiyeti gstermemelerinin kurulmaya alfllan
ok partili siyasi ortam baflarszla iten en nemli sebeplerden biri olduunu bilen nn, yneticilerin sorumluluunu hatrlatmaktayd.
213
214
Fotoraf 7.5
Cumhuriyeti
hkmetlerinde
eflitli
bakanlklarda
bulunmufl olan
Recep Peker ok
partili dnemin de
ilk baflbakan
olmufltur.
Dier taraftan brokrasinin devlet idaresindeki etkin konumunu hibir zaman

gz ard etmeyen nn, iktidara kim geerse gesin, brokrasinin hak ve itibar
ynnden adil bir muameleye maruz kalacan temin etmek zorunda olduunun
altn izmekteydi.
nnnn en st dzeydeki devlet meselelerinin geliflimi ve en tepedeki makam olarak kendi yaptklar hakknda vatandafllarna bilgi vermesi nemlidir. fllerin sadece Meclis bnyesinde cereyan ettii bir gelenekten sonra bu tavr farkl bir
srecin yaflandn gsteren bir simge olarak deerlendirilebilir.
Cumhurbaflkan iki parti arasnda karfllkl emniyetin oluflmasn hedeflemekte,
bunu ayn zamanda lkenin de emniyeti meselesi olarak gstermektedir. Sz konusu emniyet hem i hem de dfl politik duruma iflaret etmektedir. Zira daha nceki parti denemelerinde halkn hemen her bakmdan iki paraya ayrld, kahvehaneleri ve hatta camilerini ayrd, particiliin ayrmclk manasna alnd bir ortam yaflanmflt ki denemelerin baflarszlnn altnda yatan en nemli sebeplerin
baflnda gelmekteydi. Dier taraftan ok partili siyasi hayatn bafllamasnda etkili
olan dfl politik geliflmeler de lkenin toprak btnln tehdit eder boyutta idi.
Nitekim hkmetin Amerika Birleflik Devletleri ile uzun zamandr mzakere et
yardm anlaflmas beyannamenin yaymlanmasndan hemen sonra imzalanmfltr.
nn arzulad ortam flyle tarif etmekteydi; Muhalefet teminat iinde yaflayacak ve iktidarn kendisini ezmek niyetinde olmadndan emin (msterih) olacaktr; ktidar, muhalefetin kanun haklarndan baflka bir fley dflnmediinden
msterih olacaktr. Byk vatandafl kitlesi ise iktidar bu partinin veya teki partinin elinde bulunmas ihtimalini vicdan rahatl ile dflnebilecektir.
Demokrasinin kavram olarak temelini oluflturan bu esasn hayata geirilebilmesi pek de kolay bir ifl deildir. Trkiye rneinde zorluun ounlukla alflkanlklarn kuvvetinden kaynaklandn bilen nn, iktidar ve muhalefetteki liderlerin samimi yardmlar ile bu glkleri yeneceini ifade etmekteydi. Cumhurbaflkanna gre ok partili hayat baflarmak kiflisel bir mesele olmaktan kp bir devlet ve millet meselesi hline gelmiflti. Bunun
iin siyasi hayatnn btn birikimini ortaya
koymakta, gemiflte yaflanan baflarszlklarn
temelinde yatan sebepleri de tespit ederek
ayn hatalarn bir daha tekrarlanmamas iin
devreye girmektedir.
12 Temmuz Beyannamesinin yaymlanmasndan ksa bir sre sonra (yaklaflk iki ay)
muhalefete karfl sert tavrlar taknan Recep
Pekerin istifa etmesi ve yerine daha lml bir
siyaseti olan Hasan Saka, hkmeti kurmaya memur edilmifltir. Bu arada yeni Baflbakann belirlenmesi srecinde muhalefet partisi baflkannn da fikri sorularak partiler
aras iliflkilerde yeni bir sayfa almas hedeflenmiflti.
17 Kasm- 4 Aralk tarihleri arasnda faaliyet gsteren Yedinci Byk Kurultayda da parti tznde demokratikleflme yolunda nemli deifliklikler yaplmfltr.
Halka dnk uygulamalar asndan laiklik ve inklaplk ilkesi erevesinde radikal uygulamalardan vazgeme karar alnmas nemlidir. nn, alflmalarnn gerekelerini kongre delegelerine de anlatmfltr. Siyasi hayatta temel ilkenin devlet
idaresinde kuvvetli bir hkmet olmas, karflsnda ak bir muhalefetin de bulunmas gerektiini belirten nn, bu noktada muhalefet partisinin olmamasn bir
eksiklik olarak grmfl, iktidar makamlarnn kalc olmadn hatrlatmfltr.
Kendisinin devreye girmesini zaruret olarak niteleyen nn, vatandafln onun

partilere karfl eflit konumda olmasn bir emniyet unsuru kabul ettiini, tarafsz kalaca iin de cumhurbaflkan kald srece partideki btn yetkileri kullanacak
bir genel baflkan vekilinin seilmesi gerektiini delegelere hatrlatmfltr. Btn iyi
niyetine ve evresindeki insanlar zerindeki byk karizmasna ramen eflitli sebeplerin engellemesiyle Atatrkn baflaryla sonulandramad ok partili hayatn iktidar halkn oyu ile deifltirecek seviyeye gelmesinde smet nnnn zamannda mdahalesi ve partiler aras iliflkilerdeki dengeleyici rol gerekten de etkili olmufltur.
ok partili siyasi hayat, iki parti yneticileri arasndaki ekiflmelere, muhalefet
partisinin hrriyet misak, husumet and gibi u sylemlerine ramen iktidar partisini de olabildiince lmllafltrd. Deiflmez genel baflkanln kaldrlmas, snf ve
blge esasna gre parti kurulmasn engelleyen dzenlemelerin kaldrlmas gibi
siyasi; niversitelere idari zerklik verilmesi, Basn Yasasnn liberallefltirilmesi gibi sosyal dzenlemeler gereklefltirilerek ortam da yumuflatld. 27 yllk tek parti
dneminin aksine bir turlu seim, gizli oy ak tasnif gibi kazanmlarla sslenen sre, iktidar partisini laiklik ve inklaplk konusundaki radikal sylemlerini yumuflatmaya, Osmanl dneminin hatralarn yok saymaktan vazgemeye, din eitimi
konusunda halkn ihtiyalarn karfllayacak admlar atmaya zorlamfltr.
Milletvekili seimlerinde ise merkez teflkilatn belirleyiciliine karfl yerel tercihlerin etkisiyle delegelerin ne kmaya bafllad bu srete yerleflik otoriter anlayfllarn nemli lde liberallefltii de dikkat ekmektedir. Btn bu yumuflamalar iktidar partisine seimlerde %40 oy getirmifl olmasna karfln ounluk usul geerli olduu iin Demokrat Parti %53 oy ile milletvekilliklerinin %83n almay
baflarmfltr.
Ortamdaki yumuflama ve demokrasi yolundaki geliflme 14 Mays 1950 seimleriyle zirveye ulaflt ve Trkiye Cumhuriyetinde iktidar halkn oyu ile el deifltirdi.
TRKYE CUMHURYETNDE 1950-1960 (DEMOKRAT

PART) DNEM
ok partili sisteme geiflin drdnc ylnda yaplan seimlerle iktidarn el deifltirmesi Trkiye ile ilgilenen lkelerde byk ilgi uyandrmfltr. Trk nklabnn
fikri kaynaklarndan Fransada Trkler bilinli yapmfllar ise drt ylda drt yz
yllk geliflme kaydettikleri yorumlar yaplmfltr.
22 Maysta cumhurbaflkan seilen Celal Bayarn parti baflkanln brakmas
ile cumhurbaflkannn partisiz olmas fleklen de olsa salanmfl oldu. Hkmeti Adnan Menderes kurarken Refik Koraltan, TBMM baflkanlna seildi. Yeni hkmet
dfl politikada deifliklik olmayacan, mevcut szlere balln devam edeceini
ilan ederken ekonomide yabanc sermayeye imkn tannaca, retimin artrlmasna alfllaca belirtildi. Sosyal meselelere arlk verilerek iflilerin grev haklarnn verilecei, cretli izin ve tatil hakk tannmasnn yan sra genel af kanunu karlmas vaat ediliyordu. Antidemokratik btn kanunlarn elden geirilecei belirtilirken temel hak ve hrriyetler konusunda da anayasal dzenlemeler yaplacakt. Demokrat Partinin Eyll aynda yaplan Belediye seimlerinde 600 belediyenin
560 tanesini kazanmas destein kkl olduunu ortaya koymufltur. Nitekim Ekim
aynda yaplan ve l Genel Meclis yeleri seiminde de 67 ilden 55inde ounluu Demokrat Parti kazanarak lke apnda kendine duyulan gveni her kesime
gstermifltir.
215
216
Hkmetin 14 Temmuz 1950 tarihinde kard Af Kanunu olumlu karfllanmasna karfln toplumsal barfl asndan flartlar tam olarak hazrlanmad iin beklenen etkiyi gsterememifltir. flilerin mali ve sosyal haklarn iyilefltirme hedefi ile
1952de Trkiye fli Sendikalar Konfederasyonu kurulmufltur. Eyll 1950de eitime siyaset sokulmasn nlemek adna retmenlerin politika yapmalar yasaklanrken niversitelerdeki siyasi fikir hareketleri kontrol altna alnmaya alflld. niversite hocalarnn da siyaset yapmalar nlendi. Okullarda din derslerinin mecburi hle getirilmesi muhalefetin tepkisini ekerken kamuoyunun hassas olduu din konusu iktidar ve muhalefet arasnda daimi bir polemik konusu hline gelecektir.
Demokrat Partinin ilk yllarnda tarmda makineleflme ve uygun iklim koflullarnn desteiyle rn artflnn salanmas ve krsal kesimdeki kitlelerde greceli bir
zenginlik ve refah ortam oluflturmufltur. Ancak makineleflmenin ithale dayal olmas ve zaman iinde yedek para sknts baflta olmak zere iftilere salanan destein devaml olamamas gibi etkenlerle iyimserlik yerini tedirginlie braktracaktr.
1950-1960 dneminde iktidar ve muhalefet sylemleri, flikyetleri ayn kalmfl
ancak taraflarn rolleri deiflmifltir. Seim sisteminde uygulanan yntemin deifltirilmesi, iletiflim aralarnn iktidarn tekelinden kurtarlmas beklentisi ayn kald.
Mahall yneticilerin iktidarn szcs gibi davranmalarna, mecliste muhalefete
sz hakk verilmemesine kadar flikyetler ayn kald. Ancak bu dnemde flikyeti
olan taraf deiflmiflti. lkeyi 27 yl tek baflna ynetmifl olan Cumhuriyet Halk Partisi yeniden iktidara geldiinde sz konusu deifliklikleri yapacan ilan ediyordu.
CHPnin seimi kaybedip iktidardan dflmesine karfln parti ynetiminin ayn kalmas parti ii muhalefetin fliddetlenmesine yol at.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hkmetin kendisinin
SIRA SZDE flikyet ettii ve iktidar olmas hlinde deifltireceini syledii hususlar iflbaflna getiinde olduu gibi brakmas, ayn sylemi yeni muhalefet partisinin
tekrarlamasnn sebebi sizce neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
Demokrat Parti ynetimi de ilk gven oylamasnda 192 ekimserle karfllaflt.

Demokrat Parti
de partilerinin znde CHPye muhaliflerin ittifak olS O Ryneticileri
U
duu gereiyle yzleflmek durumunda kalmfltr. ttihat Terakki Partisinin II. Abdlhamide muhalefetinden itibaren deta kronikleflen iktidara karfl olmakta birleDKKAT
flen muhaliflerin iflbaflna gelince hemen farkl gruplara ayrlmalar burada da ayn
flekilde ortaya kmfltr.
SIRAPartinin,
SZDE CHPye ait mallarn devletlefltirilmesi tehdidini de kullanaDemokrat
rak muhalefeti etkisizlefltirme abalar tedirginlik yaratmflt. 15 Aralk 1953te kanun karlmas iktidar muhalefet iliflkilerini son derece olumsuz etkiledi. DemokAMALARIMIZ
rat Parti iktidarnn baflnda ordunun st kademesinde deifliklikler yaparak eski
dnem ile balants olmadn dflnd isimleri ordu ynetimine getirmifltir.
Demokrat Partinin
iktidar olma abalar olarak deer kazanmakla birlikK T A gerekten
P
te neticeye etki edemedii grlecektir.
1950-1954 aras dnemdeki ekonomik rahatlama sanda da yansd iin Demokrat Parti
1954 seimlerinde oy orann arttrarak (%57) meclisin tek hkimi hTELEVZYON
line geldi. Ancak bu durum hkmetin basn, niversite ve muhalefeti dikkate almama eilimini glendirdi. Bu manzara muhalefet kadar tarafsz kesimleri de endifleye sevk edecek bir noktaya yneldi. Yarg ve niversitede 25 yln dolduran N T E R Ngrevden
ET
lar geici olarak
alma ve bir dnem sonra emekli etme yetkisinin yanna devlet memurlarnn da geici olarak iflten el ektirme yetkisinin hkmette
toplanmas bu endifleleri glendirdi. Yaplanlar yarg ve brokrasiyi hkmet de-
N N
217
netimine almak olarak niteleyen muhalefet acil bir g birlii arayflna ynelirken
Demokrat Parti iindeki muhalefeti de glendirmekteydi. Nitekim parti ii demokrasi ve basn politikalar konusundaki kayglarn cumhurbaflkan ile paylaflmalar da netice getirmeyince, parti ii muhalifler Hrriyet Partisini kurarak siyasete yeni bir at altnda devam karar almfllardr.
1955 Kbrs olaylar iktidar ve muhalefeti bir araya getirmifltir. Ancak dzenleyenleri net olarak ortaya karlamayan 6-7 Eyll olaylar dokuz ay srecek bir skynetim srecini douracaktr. Yunanistan ile iliflkileri gerginlefltirecei gibi uluslararas alanda Trkiye iin olumsuz bir imaj oluflturacaktr. Siyasi parti toplantlar iin izin alma zorunluluu kadar toplantlarn resm grevlilerin de katlmyla
yaplaca yolundaki hkm muhalefeti sisteme ynelik elefltiri ve neriler konusunda yeni alternatifler ortaya koymaya yneltmifltir. Anayasa deiflikliiyle iki
meclisli sistemin getirilecei, 1950 sonras kan demokrasi karflt kanunlarn iptal
edilecei, seimlerde yaplan yolsuzluklarn cezalandrlaca, hayat pahall ile
mcadele ve eski yneticilerin icraatlarna ynelik soruflturmalarn sratle sonulandrlaca btn muhalefet taraflarnn ortak ajandas olarak ilan edildi.
Demokrat Parti iinde de basnda yer alan tenkitlerin ispat edilmesine imkn verilmesini isteyen muhalefet gurubu g kazanrken hkmet, gazeteciler zerindeki kontroln artrma yoluna gitti. Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyeti Millet Partisi ve Hrriyet Partisinden oluflan muhalefet kanad ise 1957 seimleri ncesinde
demokrasiyi gereklefltirmek iin yeni bir anayasa yaplmas, seimlerde nispi temsil sisteminin uygulanmas, Senato kurulmas, iflilere grev hakknn verilmesi ve
hrriyetlerin garanti altna alnmas esaslarnda uzlaflt. Bu aflamada muhalefetin
nceliinin hkmetin icraatnn kontrol edilmesi olduu grlmektedir. Hkmet
partisinin ncelii ise tabii olarak iktidarda kalmak idi ve bunu salamak iin birtakm dzenlemeler yapt. Seim ncesi son alt ayda parti deifltirenlerin seime girmeleri engellendii gibi seim ittifakn ortadan kaldracak dzenlemeler yapld.
Btn bu ekiflmeler ortamnda muhalefet partisinin adaylarnn %85inin parti teflkilat tarafndan belirlenmifl olmas seim sonularn deifltirecek kadar etkili olmasa da parti ii demokrasinin geliflmesi bakmndan alt izilecek bir geliflmedir.
Hrriyet Partisi hkmetin

basna ynelik tavrna karfl
kan Demokrat Parti
iindeki muhalif
milletvekillerinin 20 Aralk
1955te kurduu parti. 1957
seimlerine katlarak drt
milletvekillii kazanan parti
1958de kendini
feshetmifltir.
Fotoraf 7.6
Demokrat Parti
Baflkan Menderes
bir mitingde
katlan halk
selamlarken
Ekonomik olumsuzluklarn da ne kmaya bafllamasyla 1957 erken genel seimlerinde Demokrat Partinin oylarn %47.70i ile 424 milletvekili, Cumhuriyet
Halk Partisi ise %40 oy ile 178 milletvekili, Millet Partisi %7.19 oy ile 4, Hrriyet
218
Vatan Cephesi: 12 Ekim

1958de Baflbakan Adnan
Menderesin arsyla
kurulan Vatan Cephesinin
toplumsal ve siyasi
kamplaflmay tetikleyen bir
ifllev grd
belirtilmektedir.
Tahkikat Komisyonu: 18
Nisan 1960 tarihinde,
muhalefet ve basnn
faaliyetlerini denetlemek
amacyla kurulan Meclis
komisyonudur. 27 Mays
Darbesinden hemen nce
faaliyeti hkmet tarafndan
durdurulmufltur.
Partisi ise %3.85 oy ile 4 milletvekili karabildi. Mevcut seim sistemi dolaysyla
ortaya kan bu manzara ok partili srecin baflnda deifltirilmek istenilen bir sistemin sonucu idi.
Hkmetin muhalefeti ve destek olan kaynaklar engellemeye ynelik tedbirleri arttrd bu dnemde basn ve muhalefet kadar onlara destek olan dier kesimlere karfl tavr alnd. Meclis alflmalarn tamamen hkmetin kontrol altna verecek dzenlemeler muhalefetin meclis alflmalarn boykot etmesine ramen kabul edildi. Anayasa hukukularnn hkmetin dzenlemelerinin anayasaya aykr
olduunu iddiasyla bu tartflmalara katlmas niversiteyi de srecin bir paras haline getirdi.
Seimlerden sonra baz subaylarn hkmete karfl komplo hazrlnda olduklar iddias ortal karfltrd. Subaylarn mali durumlarn iyilefltirme abalarnn onlar siyasete karflmaktan uzak tutaca beklentisindeki hkmet evreleri flaflknla urad. Ancak iddiasn ispatlayamayan ihbarc subay cezalandrld. 1957-1960
dnemi %200lk bir enflasyon ile ekonomik bozulmalar konusunda hkmet iin
ciddi bir ihtar olurken muhalefet dfl yardm olmakszn hkmetin ekonomi arkn dndremeyecek durumda olduunu iddia etmeye bafllamfltr. liflkilerde gelinen bu nokta hkmetin muhalefete karfl tavrn sertlefltirmesine de etki etmifltir.
Nitekim hkmet, muhalefetin faaliyetlerini bir dflmanlk gsterisi olarak niteleyecek ve devlet memurlarnn da ye olabilecei vatan cephesi kurulmas ars yapacaktr. Devlet memurlarnn siyaset yapmasn engellemek iin dzenlemeler yapan hkmetin bu hamlesi siyasi ekiflmenin geldii noktay gstermek bakmndan anlamldr. Muhalefetin en etkili yayn organ Ulus Gazetesi geici olarak
kapatlrken Cumhuriyet Halk Partisi baflkannn illerdeki propaganda gezilerinde
eflitli flekillerde problemler yaflanmaya bafllamfltr. 1954-1958 dneminde hkm
giyen gazeteci saysnn 238e ulaflmas ise skntnn boyutlar hakknda bir fikir
verecektir.
1959 yl gerginliklerle doludur. Millet Partisi Baflkan Osman Blkbafl yapt
bir konuflma dolaysyla hapis cezasna arptrlrken, hkmet muhalefetin vatandafllar isyan ve ihtilale teflvik ettiini iddia ediyordu. Buna mukabil muhalefet de
hkmeti dini siyasete alet etmekle suluyordu. Hzla ktye giden geliflmelerin
sonunu ise smet nnnn flartlar tamam olduu zaman ihtilaller milletler iin
bir haktr sz gstermifltir. ktidar ve muhalefet ve toplumun geneli iin gidilen
yol bir kmaz sokakt. Halkn oyu ile seilen bir partiye iktidar devredebilme erdemini gstererek tarihe geen siyaset ve devlet adamlar darbeyi meflrulafltran bir
syleme ynelmifllerdi. Bu durum Trkiyedeki iktidar kavgasnn geldii noktay
gstermektedir. Karfllkl olarak zaman zaman diyalog arayfllar olmuflsa da hkmet, muhalefetin halk ve askeri kflkrtma faaliyetlerini soruflturmak iin bir tahkikat komisyonu kurarak muhalefet ile arasndaki diyalog kapsn kapatmfltr.
Hkmetin komisyonu elefltirenleri meclis alflmalarndan men etmesi hem anayasa hukukular hem muhalefet tarafndan tepkiyle karfllanmfltr. niversite rencilerinin protesto yryfllerinin stanbul ve Ankarada younlaflmas skynetim ilan ile karfllanmfl ancak harp okulu rencilerinin de hkmet aleyhindeki
yryfllere katlmas iflleri iinden klmaz bir flekle sokmufltur.
Hkmet gelen tepkiler ve ortamn iyice gerilmesi zerine Tahkikat Komisyonunun alflmalarn bitirdiini, skynetimin normale dneceini aklayarak ortam yumuflatmaya alflt. Trkiye Byk Millet Meclisi ise seim kanununda dzenlemelerin yaplmasn isteyen muhalefet nergesini gndemine aldktan sonra
tatile girmiflti. Ancak bu noktada ordunun aktif mesaisinin bafllad grld. Kur-
219
may Albay Alpaslan Trkeflin 27 Mays sabah radyodan okuduu bildiri ile Trk
Silahl Kuvvetleri memleketin idaresini ele almflt.
ktidar ve muhalefet partilerinin ynetici ve taraftarlarnn demokrasinin temel
evrensel deerlerini isellefltirememelerinden kaynaklanan siyasi ve sosyal atflmalar Trk siyasi hayatnda resm veya gayriresm belli aralklarla tekrar edilecek
bir mdahale alflkanln ortaya kard. Siyasetilerin kendi aralarnda demokratikleflme srecinin tkanklklarn aflamadklar noktada devreye asker girmektedir.
1960 DARBESNDEN SONRA TRKYE

On yllk dnemde yaplan ayr seimde ounluu elde ederek hkmetler
kuran Demokrat Partinin bu baflarsnn getirdii kendine aflr gven ve muhalefeti yok sayma anlayfl siyaseti ve toplumu adm adm toplumsal kamplaflma ve atflmaya doru gtrmfltr. smet nnnn 1930 Serbest Frka deneyiminin sonunda dile getirdii gibi karfl tarafa toleranssz iktidar ve sorumsuz muhalefet anlayfl elde edilen byk kazanmlarn sistemleflmesine ve kalc hle gelmesine
katksn snrlamfltr.
Bununla birlikte art arda seimde milletten hkmet kurma yetkisini alan bir
partinin ordunun mdahalesiyle iktidar koltuundan indirilmesi, yneticilerinin de
sank sandalyesine oturtulmas demokratikleflmenin kavramsal ve pratik olarak isellefltirilemediinin inkr gtrmez kant olarak yakn dnem tarihimizdeki yerini almfltr.
ktidar muhalefet iliflkilerinin gsterdii elefltiriye ve birbirine tahammlszlk
manzaras yeni dnemin syleminde de sulanacaktr. Milli Birlik Komitesinin baflna getirilen Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel mdahalenin amacn Trkiyede demokrasinin yeniden ortaya karlmas olarak aklayacaktr. Komite,
yol haritasnda ilk admlar yeni bir seim kanunu hazrlamak, btn partilerin ifltirak edecei bir genel seim yaparak sreci normallefltirmek olarak ilan etmifltir.
Gerekten de ilk olarak kapatlan niversiteler ald, basn yasa kaldrld ve
bir anayasa komisyonu oluflturuldu. Hareketin herhangi bir parti ya da grubun lehine yaplmad, dfl politikada ise mevcut anlaflmalara sadk olunduu beyanyla
devlette devamllk vurgusu yapld. Demokrat Parti yneticileri ise halk i savafla
srklemek, anayasay ihlal etmek gibi ar sulamalarla vatana ihanet ithamyla
mahkemeye verildi.
Ancak gc eline alan Komitenin de farkl dflncelere tolerans gstermedii
ortaya kt. Komitenin 147 retim yesini yetersiz ve reform dflman olduklar
sulamasyla niversitelerden atma karar kamuoyu ve bilhassa niversiteleri ayaa kaldrd. Hocalar ancak 1963te okullarna dnebildiler. Kendi iinde idarenin
sivillere devredilmesi srecinin yrtlmesi konusunda fikir ayrlklar yaflayan
MBK bir ksm yelerini emekli ederek srgne gnderdi.
Trkiyede iktidar kontrol etme gcne kavuflan oluflumlarn farklSIRA
fikirlerin
SZDE savunulmasndan rahatsz olmalarnn sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
Milli Birlik Komitesi: 27

Mays 1960ta ordunun
idareye el koyduktan sonra
oluflturduu 38 kiflilik
komite.
D fi N Egibi
L M temel polkede vergi adaletini salamak, toprak reformunu desteklemek
litik tercihler ortaya konurken yeni anayasa oluflturma abalarna da hz verildi.
MBK yeleri, Meclisteki muhalefet partilerinin temsilcileri, barolar,
organlar,
S O Rbasn
U
ticaret odalar, sendikalar, niversitelerden gelen temsilcilerden oluflturulan Kurucu
Meclis 6 Ocakta faaliyete geerek ilk ifl olarak 12 Ocak 1961de siyasi parti faaliyetDKKAT
lerine izin verdi. Adalet Partisi, Yeni Trkiye Partisi gibi Demokrat Parti mirass ol-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
220
duunu iddia eden partilerin yan sra Trkiye fli Partisi de bu srete kuruldu.
Bylece yeni isimlerin siyaset sahnesine kmalarnn yolu ald. Ancak nceki siyasi partilerin mirasn takip eden oluflumlara engel olunamad. Seimlerin nispi
temsil usulyle yaplmas ve Anayasa Mahkemesinin kuruluflu kabul edildi. 9 Temmuzda yaplan anayasa referandumuna semenler %83 orannda katld. Anayasa
%60,4 evet oyu ile kabul edilirken %39.6lk hayr oyu ciddi bir hoflnutsuzlua da
iflaret ediyordu. 12 Temmuzda ise Trkiyenin AETye girme nerisi reddedildi.
Genel seimler iin hazrlk yapan partilerin zerinde uzlafltklar konular bir
bakma on yllk tartflmalarn satr bafllar niteliindeydi: Atatrk reformlarnn korunmas, dinin siyasete alet edilmemesi, blc propaganda yaplmamas, aflr
sa, sol ve rkla, totalitarizme ve ayrmcla karfl gelinmesi gibi. Tabii Milli Birlik Komitesinin kararlarnn elefltirisi de yaplmayacakt!
Yass Adada yaplan yarglamalar sonucunda Mahkeme; 15 lm, 32 mebbet
hapis, ve ok sayda 4-15 yl aras hapis cezasna hkmetmiflti. Celal Bayarn lm
cezas yafl durumundan dolay hapse evrilmifltir. DP Hkmetinin baflbakan,
maliye bakan ve dfliflleri bakan haklarnda verilen idam kararlar 16-17 Eyllde
infaz edildi. Bylece Trk siyasi tarihine seimle gelen bir ynetimin asker mdahale ile mahkemede sonlandrlmas gibi demokrasi kavramyla hibir flekilde uzlaflmaz not dflld. Dier yandan ise Trk siyasi hayatnda gnmze kadar srecek bir Demokrat Parti miras tartflmas da bafllatlmfl oldu.
Fotoraf 7.7
1990da karlan
3623 sayl Kanun
ile itibar iade
edilen Menderes 17
Eyll 1990da
Vatan Caddesi
baflnda yaptrlan
ant mezara
nakledildi.
Genel seim sonular hibir partiye tek baflna iktidar imkn vermeyince ilk
koalisyon hkmeti CHP-AP tarafndan 20 Kasm 1961de kuruldu. Taraflar; planl
kalknma, zel teflebbsn desteklenmesi, enflasyon ve iflsizlikle mcadele toprak
reformunun uygulanmas, yabanc sermayenin desteklenmesi ve yaplmfl olan
uluslararas anlaflmalara sadk kalnmas gibi daha sonra klifle olarak her koalisyon
hkmetinin programnda grlecek esaslar zerinde anlaflmfllardr.
MBK siyaset sahasn tasarlamaya alflrken subaylar arasnda huzursuzluklar
ortaya kt. Ankara Harp Okulu Komutan Albay Talat Aydemir, kendine bal kk rtbeli subaylar ile idareye el koyma girifliminde bulundu. Ancak ordunun dier kesimleri hkmetin yannda yer ald iin baflarl olamad. Talat Aydemir, 20
Maystaki ikinci ihtilal girifliminde yakalanarak yargland ve idam edildi
Hkmet niversiteden atlan hocalarn geri dnmesini salad. Meclisteki
btn partilerin ifl birliiyle komnizm ile mcadele komisyonu kuruldu. zel
sektr hkmete destek mesajlar yaymlarken nn de ekonomik almlar
mjdesi vermekteydi. Bu srada DP Hkmetince 16 Aralk 1953te el konulan
221
mallar CHPye geri verildi. APnin Hkmetten ayrlmasndan sonra nn baflkanlnda kurulan koalisyon ve aznlk hkmetleri lkenin meselelerini ynetmeye alflyordu.
1964 ylnda Kbrs meselesi uluslararas
gndemin ilk srasna karken Trkiye,
ABD ile mdahaleye izin gerginlii yaflad.
Mttefikleri tarafndan yalnz braklan Trkiye iin neredeyse tek bir merkeze balamfl olduu uluslararas iliflkilerini yeniden
dzenleme ihtiyacn derinden hissetti. Bu
geliflme zerine byk mitler ile gereklefltirilmifl olan NATO yelii de tartflmaya
alacaktr.
Kasm 1964 itibaryla Adalet Partisi baflkanlna seilen Sleyman Demirel, bte
grflmelerinde hkmetin istifasn salayarak hzl bafllad siyasi kariyerinde bundan
sonra belirleyici aktrlerden biri hline gelecekti. Trkiye fli Partisinin toplum kesimleri arasndaki gelir adaletsizlii zeminindeki
elefltirilerini snf kavgas yaratmaya alflmak olarak deerlendirip fliddetle karfl kan Demirel, komnizm propagandas yapldn iddia ediyordu.
15 Eyll 1965 seimlerinden sonraki dnemde parlamentoda ounluu salayan AP Hkmeti de lkedeki gidifli deifltirememifltir. Komnizm, basn sularnn aff, yabanc sermayenin desteklenmesi, Batnn iinde olup hibir devletin uydusu olmama tartflmalar hzla sryordu. Ordu mensuplarnn mali durumlarnn
iyilefltirilmesine karfln niversite rencilerinin bafllatt Amerikan karfltl, sasol tartflmalar hzla silahl atflmalara kadar gidecektir.
Mecliste iktidar-muhalefet partisi milletvekilleri birbirlerine tacizde bulunurken
niversitelerde de renciler sratle politikayla i ie bir hle geliyorlard. Daha
ok burs, niversite hastanelerinin yaygnlafltrlmas, okul ynetiminde temsil edilme gibi istekler ile bafllayan renci eylemleri okul flartlar ve mezuniyet sonras ifl
bulma imknlarnn kstllndan lkenin ynetimine, rejime ynelmeye, gvenlik gleri ile atflmaya kadar gidiyordu. Haziran 1968de Meclis nnde toplum
polisinin mdahale ettii eylemde bir renci hayatn kaybetmifltir. Genelde sol
grfll rencilerin yapt eylemler Amerikan karfltln ne karan araba yakmak, bomba atmak seviyelerinde idi. Sol gruplara karfl Milli Trk Talebe Birliinin
toplumun eflitli kesimlerinin de desteini alan eylemleri ortam olabildiince gergin hle getiriyordu. Hkmetin kanun yoluyla engelleme abalarna mukabil
lml olaylar artt gibi eflitli yerlerde vatandafl destei grlmeye baflland.
CHP Genel Sekreteri Blent Ecevitin tarmsal kalknma iin ortaya att toprak iflleyenin su kullanann ilkesi yeni tartflmalar at. Meclisteki milletvekili kavgalarna paralel olarak niversite genlii olaylarnda silah kullanm ve can kayb
artyordu. Enflasyonun hzla artfl genifl toplum kitleleri arasndaki hoflnutsuzluu
arttrrken lkenin her yannda insanlar siyasi, sosyal ve ekonomik bakmlardan
gelecekten mitsiz bir hle geliyordu. fli grevlerinin arttrd toplumun tedirginlii orduya da yansd. Btn bu tartflmalar arasnda stanbulun iki yakasn birlefltirecek olan Boazii Kprsnn temeli 20 fiubat 1970 tarihinde atlmflt.
Fotoraf 7.8
smet nn uzun
yaflamnn ok
byk bir
blmn siyasetle
i ie geirmifl bir
devlet adamdr.
Kaynak: Atatrk
Arafltrma Merkezi
Arflivi
222
Basnda atflmalarn durdurulamamas hlinde ordunun mdahale edebilecei

uyarlar kmaya bafllad. renci rgtlenmeleri silahl eylem yapmak, adam karmak noktasna geldiinde 12 Mart 1971 tarihli Asker Muhtra verildi. Baflbakan
Demirel istifa etti.
12 MARTTAN 12 EYLLE TRK SYASETNDE

GELfiMELER
Fotoraf 7.9
Devletler Hukuku
Profesr Nihat
Erim, ok partili
hayatn baflnda
yaflanan
tartflmalarda
yapt
muhalefetin ileri
gitmesi
durumunda
demokrasi
heykelinin zerine
bir krmz flal
rtlebilecei
uyars ile dikkat
ekmiflti.
Kaynak: Genel a
sayfalar
12 Mart Muhtrasyla siyasete yaplan uyar nihai darbeye dnflmek iin bir on yl
bekleyecektir. Baflbakann istifa edip kenara ekilmesine mukabil CHP lideri nn, Muhtrann parlamento hayatnn devamn engellediini belirterek sert tepki
gstermifltir. Bununla birlikte partiler st bir hkmet teklifine de destek vermifltir. AP, CHP, Gven Partisi ve parlamento dflndan alnan destekle 27 Martta Nihat Erim baflkanlnda bir Teknokratlar Hkmeti oluflturuldu.
Yeni hkmet ilk olarak asayifl meselesine el att. fiehir gerillalar hlinde faaliyet gsteren Trkiye Halk Kurtulufl Ordusu militanlarnn adam karma, banka
soyma eylemleri devletin istihbarat kurumlarnn yardmlaryla durdurulmaya alflld. 11 ilde ilan edilen skynetimin hedefinde ideolojik terr eylemlerini bitirmek, laik cumhuriyeti tehdit edecek faaliyetleri kontrol altna almak, blc terr
faaliyetlerini engellemek ve Kbrsa olas bir mdahale iin zemin hazrlamak vard. Basn yayn organlar, sendikalar ve niversitelerdeki siyasi genlik rgtlerinin
faaliyetlerine kstlamalar getirildi ve Trkiye fli Partisi kapatld.
Erim Hkmeti seimle gelmedii iin rahat kararlar almak, siyasi endiflelerden uzak
bir yaklaflmla ekonomik durumu dzeltmek
iddiasndayd. Toprak, eitim ve vergi reformlar, petrol ve deerli madenlerin devletlefltirilmesi, ar sanayinin kurularak montaj yapmaktan kurtulmak gerektii, tarmn modernlefltirilerek ortak pazarla rekabet edecek hle
getirilmesi ilk srada yaplacak ifller olarak saylyordu. Ancak reformlardan etkilenecek kesimlerin tepkileri hkmetin devamn engelledi. Hedeflerine ulaflamayacan gren Erim
Hkmeti 3 Aralk 1971de istifa etti.
Nihat Erim, reform paketinin belli evreler iin rahatsz edici gelerini karmfl olarak bir hafta sonra tekrar hkmeti kurdu.
Tarm ve ekonomi reformu, madenlerin milllefltirilmesi olmadan yola kan yeni hkmet ise Ceza Yasas ve devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmas nerilerine pek tepki almazken kanun hkmnde kararnamelerle ynetimi srdrme isteine her kesimden tepki gelince yeniden istifa yolunu seti.
Suat Hayri rgpl ve Ferit Melen ve nihayet Naim Talu ile geifltirilmeye alfllan dnemde anarfliden sorumlu olduu dflncesiyle niversitelerin ve akademisyenlerin pasiflefltirilmesini salayacak dzenlemeler yapld. Dnemin en nemli deiflimi ise Blent Ecevitin 14 Mart 1972de CHP genel baflkanlna seilmesi
oldu. Aydn vesayetine karfl karak halkn da kendi karlarnn nerde olduunu
pekiyi sezdiini, flimdiye kadar devrimcilere oy vermemesinin gericiliinden deil,
devrimcilerin kendisinden kopuk olduunu grmesinden kaynaklandn kabul

etmemiz gerekir diyen Ecevit delegelerin byk desteini almfltr.
Buna paralel olarak muhtra ile kapatlan Milli Nizam Partisi yerine Milli Selamet Partisi kurulmufltu. Yeni parti de ekonomik skntlardan bunalan toplumun
din motiflere daha yaknlaflt dflncesiyle slami sylemleri ne karmfltr.
Cumhurbaflkanlna ise orduya ramen byk partilerin ifl birlii sonucu yine asker kkenli Fahri Korutrk seilmifltir.
1973 genel seimlerinin sonucu Trkiyeyi koalisyonlara mecbur etmifltir. Uzun
arayfllarn sonunda 25 Ocak 1974te kurulabilen CHP ile MSP arasndaki ilk koalisyon dflnce sularna af, demokratik dzenlemeler, tarm ve vergi reformu, sanayinin blgeler arasnda dengeli datm, elektrik retiminde su ve kmr kullanmak, petrol baflta olmak zere madenlerin retimini devlet kontrolne almak gibi
kapsaml ve iddial hedeflerini ne koyarak yola kt. Koalisyon ortaklarnn parti
tabanlar ve basndan gelen elefltirilere ramen genel af ve haflhafl ekimine izin vererek ifle bafllamas lke genelinde bir iyimserlik dourmufltur. Anayasann 141 ve
142. maddelerinin kaldrlmas konusunda yaflanan anlaflmazlk da Kbrs Barfl Harekt dolaysyla dondurulmufltur. Trk dfl politikasn bundan sonra deta ipotek
altna alacak olan harekt iki aflamada adada yaflayan Trk toplumunun gvenliini salamfltr. Buna mukabil harektn kazanmlarn paylaflmada anlaflamayan
hkmet orta iki parti koalisyonu bozarak yeni bir hkmet krizi yarattlar.
Sadi Irmakn baflkanlndaki teknokrat arlkl zm arayfl partilerden destek bulamad iin yrmedi. Nihayet 31 Mart 1975de Sleyman Demirelin baflkanlnda Adalet Partisi, Milli Selamet Partisi, Cumhuriyeti Gven Partisi ve Milliyeti Hareket Partisinin iflbirliinde Milliyeti Cephe Hkmeti kuruldu. Hkmet
program dengeli blgesel kalknma, ifl hayatna ynelik dzenlemeler ve tarm sahasnda iyilefltirmeler yapmay hedeflerken renci olaylar silahl sa-sol atflmalar hlinde geliflmeye bafllad.
Hkmet partileri devlette kadrolaflma abalarn srdrrken dflarda CHP
milliyeti cepheye karfl siyasi mcadeleyi btn hzyla gelifltiriyordu. Hzla artan
siyasi ve toplumsal kamplaflma iktidar sa, muhalefeti de btn sol faaliyetlerin
hamisi hline getirmifltir. Siyasetteki bu blnmflln devletin her kademesinde
yansmalar grlecektir. 12 Eyll Mdahalesi ncesi retmen, memur, polis gibi
meslek guruplar baflta olmak zere hem toplum hem de ifli-memur kesimi tam
bir blnmfllk manzaras gsterecektir. Koalisyon hkmetleri deneyimi, gl
parlamento desteine sahip, kkl nlemler alabilen tek parti hkmetleri ile lkenin meselelerinin afllabileceini gzler nne sermifltir.
Sa kesim partilerin komnizm, sol partilerin ise faflizm tehdidi ile halk uyarmalar, DSKin Taksimdeki 1 Mays 1977 mitinginde kan olaylarda 34 kiflinin hayatn kaybetmesi toplumun her kesiminde nemli bir sarsnt yaratmfltr. Koalisyonlardan beklediini bulamayan semenin 5 Haziran 1977 seimlerinde parti
etrafnda toplandklar grld. Ancak yine tek parti iktidar yoktu. Seimlerden birinci parti olarak kan CHPnin kurduu aznlk hkmeti gvenoyu alamaynca
Sleyman Demirel, MSP ve MHP desteiyle ikinci Milliyeti Cephe hkmetini
kurmufltur. Toplumsal siyasi fliddetin hz kesmedii bu dnemin ilk 15 gnnde 26
siyasi cinayetin ifllenmifl olmas dier politikalarn da etkinliini snrlandryordu.
11 Aralk 1977 yerel seimlerinden sonra gven tazelemek isteyen hkmet dflt.
Bu karmafla srecinin uzun sreli saylabilecek hkmetini APden istifa eden
bamsz milletvekilleriyle CHP kurdu. Ancak sokaktaki kavga ayniyle mecliste devam ederken fliddeti biraz daha artmflt. Hkmet toplum polisine takviye olarak
223
224
mavi bereli zel kuvvetleri devreye soktu. Bu dnemde terr niversite ve basn
mensuplarna ynelerek daha fazla ses getirmeye alflt. Siyasi rgtlenme ve fliddet liselere kadar etkisini yaymflt. niversite retim yeleri, gazeteciler terrn
hedefi olmaya baflladlar. Her gn otobs duraklarnn, kahvehanelerin kurflunland, can kayplarnn eksik olmad, kendi hlindeki vatandafllarn bile sabah evden karken hane halk ile helallefltii bir belirsizlik ortam yaflanmaya bafllamflt.
Toplumun temel ihtiya maddelerini teminde yaflad zorluklar, temel gda maddeleri iin uzayan kuyruklar, yeniden hortlayan karaborsa, gnlk yaflantdaki altyap eksikliini daha bir grnr klmaktayd. Hkmetin normal yollardan sreci
idare etmek iin direnmesine karfln Sivas, Malatya, Binglde yaflanan mezhep atflmas kflkrtmalar toplumsal birliktelii yok etmeye ynelmiflti. Birtakm karanlk odaklarn 22 Aralk 1978 de Maraflta mezhep farklln krkleyerek karttklar atflma 100den fazla l ve 1000 civarnda yaral ile bardaa taflran damla oldu. Ancak zrhl birliklerin mdahalesi ile durdurulabilen bu atflmalardan sonra
hkmet 25 Aralk 1978 gn 13 ilde skynetim ilan etmek zorunda kald.
Ancak ilgin bir flekilde skynetimin de siyasi atflmalar ve lmlere engel
olamad grld. Muhalefet hkmeti askerin faaliyetini engellemekle suluyordu. Darbeden sonra da askerin ayn flikayeti dillendirmesi ilgin bir uyum olmufltur. Ekonomik dengeler alt st olmufltu. Genifl toplum kitlelerinin can, mal, inan
konularnda tedirginlii artmflt. Hkmet, meclisteki siyasi destei en alt seviyeye inmifl bir hlde Uluslararas Para Fonu (IMF)na mracaat etmek zorunda kald.
Fotoraf 7.10
Gazetenin eski
baflbakanlardan
birinin ldrlmesi
haberi zerine
siyasetilerin
tavrn yine
znt demeleri
verdiler fleklinde
aktarmas dnemin
iine dflt ruh
hlini gsteren bir
rnektir.
Ancak bu son hamle ile yeterli siyasi destei tkettii ara seimlerde ortaya kan
hkmetin istifas kanlmaz oldu. B.Ecevitin 16 Ekimde istifasnn ardndan btn
sa partilerin destei ile Demirel aznlk hkmeti kuruldu. Gnde ortalama 20 vatandaflmzn hayatn kaybettii o gnlerde eski Baflbakanlardan Nihat Erim ve DSK
Baflkan Kemal Trkler in ldrlmeleri anarfli ve terrn ulaflt boyutu gsteren u
olaylardr. Mezhep atflmalarnn hz kesmeden devamnn yan sra lkenin her yerinde devletin gvenlik glerinin giremedii kurtarlmfl blgeler ortaya kmfltr. Artan hayat pahallnn yannda Avrupadan daha nce dviz gndererek ekonomiye
destek olan iflilerin de dnmek zorunda kalmalar ekonomiyi iyice zora sokmufltur.
Baflbakann ifadesiyle: lke 70 cente muhta bir hle gelmifltir.
Kbrs Barfl Harektndan sonra maruz kalnan Amerikan ambargosu, dfl iliflkilerin ktleflmesinden etkilenen kredi musluklarnn kapanmas, radikal kararlar
almay bir zaruret hline getirdi. 24 Ocak kararlar ile iki aflamada yaplan %73lk
deer dflrme ile uluslararas mali piyasalarn beklentisi karfllanarak dflardan
kredi alnmaya alflld. Anarflik olaylarn engellenemedii skynetim ortamnda
siyasiler arasndaki ksr atflmalarn da her kademeye yaylmfl olmas gelecei
belirsizlefltiriyordu. Lider seviyesindekilerin hibir flartta bir araya gelmeme inadnn siyaset kanaln tkanmas zerine Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununa
dayanarak 12 Eyll 1980de ynetime el koymufllardr.
12 EYLL 1980 DARBES VE SONRASINDA TRKYE

Genelkurmay baflkan ve kuvvet komutanlarndan oluflan Milli Gvenlik Konseyi
devletin temel kurumlarnn ifllemez hle getirildii, siyasilerin ksr ekiflmelerinin lkeyi skntlardan kurtarmak iin gerekli tedbirlerin alnmasna engel olduu,
toplumda Atatrklk yerine irticai ve sapkn ideolojilerin hakim olduu sulamalarn yaparak meclis ve hkmeti feshetti ve milletvekillerinin dokunulmazlklarn kaldrd. Tm yurtta skynetim ilan edilerek yurt dflna kfllar yasakland.
Konsey, iktidar ve muhalefetin aktif yneticilerinin hepsini gzaltna alarak ok sayda dava amfltr. Daha sonra karlacak siyasi partiler kanunuyla kapatlan partilerin st dzey yneticilerine yeni dnemde siyaset yasa getirilecektir. Seimlerde lke genelinde oy baraj sistemi getirilerek kk partilerin Meclise girmeleri nlenmeye alfllmas demokratik adan elefltirilen bir tavr olmakla birlikte geerliliini 21. asr seimlerinde de srdrecek bir yntem olarak iktidardaki partilerin vazgeemedii bir uygulama olarak demokrasi tarihimize gemifltir.
Blent Ulusunun Baflbakan ve Turgut zaln ekonomiden sorumlu baflbakan
yardmcs olduu dnemde yaflanan banker skandallarnn yan sra blge insanna getirilen kltrel yasaklamalarla Gney Doudaki terr toplumsal destek bulmaya bafllamfl, asayifl problemleri hemen bitirilememifltir. nceki darbede olduu
gibi bu aflamada da Atatrk ilke ve inklaplarna ynelik saldrlarn nlenecei,
sosyal ve ekonomik reformlarn hayata geirilecei gndeme gelmifltir.
Byk flehirlerdeki asayifl meselesinin kyden kente kontrolsz gten kaynaklandna dayanan bir varsaymla varofllar kontrol edilmeye ve kademeli olarak
temel alt yap hizmetleri gtrlmeye alflld. Problemlerin 1961 Anayasasnn
ok serbest anlayflndan kaynakland dflncesinden hareketle hazrlanan yeni
Anayasa ve Konsey Baflkan Kenan Evrenin cumhurbaflkanlnn %92 gibi yksek
bir oyla kabul edilmesi vatandafllarn darbe ncesi ortamdan ne kadar flikyeti olduklarn en iyi anlatacak gstergelerden biridir.
niversiteler ve yerel ynetimlerde flekli ve idari mahiyette tek tiplilik ve kontrol dzeni getirilmeye alfllan bu dnemde Atatrk ilke ve inklaplarnn ilmi metotlarla arafltrlp halka ve genlie aktarlmas grevini yerine getirmek zere Atatrk Arafltrma ve Atatrk Kltr Merkezleri kurulmufl, Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlaryla birlikte Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu ats altnda bir araya getirilmifltir.
3 Mart 1983te kabul edilen Siyasi Partiler Kanunu ile siyasi faaliyetler serbest
braklmakla birlikte nceki dnemde genel baflkan, ynetim kurulu yesi veya
milletvekili olanlara siyasi yasak getirildi. Okul, kflla ve adalet kurumunu siyasetten uzak tutma anlayflyla yaplan dzenlemeler nceye nispetle politikaya ilgisiz
bir toplum yaratma hedefini gstermektedir. Konseyin veto yetkisini de kullanarak
siyasi hayattaki vatandafl tercihini flekillendirme abalarna karfln Turgut zaln
225
226
lkede mevcut drt eilimi birlefltirme iddiasndaki Anavatan Partisi 1983-1991 yllarnda lkeyi ynetme yetkisini milletten almfltr.
Turgut zaln baflbakanlk ve cumhurbaflkanl dnemi uzun sreli yksek
enflasyonun bir neticesi olarak ortaya kan gelir dalm adaletsizliini ortadan
kaldrmak ve bir orta snf oluflturmay hedeflemiflti. Ancak parti kadrolarnn kendi arasnda anlaflmazla dflmelerinin de etkisiyle bu proje uzun soluklu olamad. Ekonomide devletin zel kesimin istedii her alandan hemen kt, hangi
yolla olursa olsun ihracat yapmak ve para kazanmak dflncesinin ahlaki deerlerden bamsz olarak hedef seildii bir dnem yaflanmfltr. ABDnin 1991 Krfez Savafl srasnda ve sonrasndaki uygulamalarndan ekonomik olarak etkilenen
lkede enflasyonun artmas, grevlerin bafllamas, orta direin kmesine yol aarken idari ve siyasi bakmlardan artan mitsizlik kitlelerin dine snma ihtiyacn
tetiklemifltir.
Siyasi yasakllarn yaplan 1987de yaplan referandumla siyasete dnmelerini
takiben yaplan seimler yeniden koalisyonlar devrini bafllatmfltr. Eski liderlerin
siyasi tabanlarn temsil eden yeni partilerde devam etmesinin istisnas 1985te efli
Rahflan Ecevit tarafndan kurulan Demokratik Sol Partinin baflna geerek Cumhuriyet Halk Partisine rakip olan Blent Ecevit oldu. Ecevit, klasik Cumhuriyet Halk
Partisi sylemlerinden farkl yaklaflmlaryla 90l yllarn siyasi hayatnda etkin rol
oynamaya devam etti. 1991 seimlerinden sonra Trk siyasi hayatnn mevcut iki
byk partisinin: Doru Yol Partisi ve Sosyal Demokrat Halk Partinin bir araya
gelmesi ile bafllayan sre iki binli yllarn baflna kadar devam edecektir. Bu dnemde de terr olaylar toplumun her kesiminden kurbanlar alarak devam etmifltir. Devlet brokrasisinin azaltlmas, ceza kanununda yaplan deifliklikler dflnce hayatnn da nn aacak zellikler taflyordu. Hkmetin lke insanlar arasnda ayrm gzetmeden herkesin anadili, kltr, tarihi, folklorunu arafltrp gelifltirmesi ve yaflatmasn temel hak ve zgrlkler olarak mtalaa etmesi toplumsal
barfl destekleyecek mahiyette idi.
Krfez Savaflnn dorudan ve dolayl etkileri kadar 1990da Sovyetler Birliinin dalmas srecinde ortaya kan Adriyatikten in Seddine Kadar Trk
Dnyas gibi iddial sylemlerin alt doldurulamad iin Trkiyenin blgesel
g olma hayalleri gereklefltirilemedi. Seimlerdeki baraj engeline karfl ittifaklar
yapan partilerin hemen her dflnceyi meclise taflmalar Trk demokrasisi adna
snrl bir kazanm olarak ifade edilebilir. Ancak siyasi cinayetlerin nlenememesi
yannda douda geliflen ayrlk terr faaliyetlerinin sosyal ve kltrel zeminine
ynelik tedbir sylemlerinin etkili bir flekilde uygulanamamas skntlarn gelecek
yllara taflnmasna yol amfltr. Her ne kadar devletin ekonomik alanda kltlmesi, dflnce sularna karfl anayasada dzenlemeler yaplarak uluslararas insan
haklar szleflmelerine taraf olunmas gibi admlar atlmfl, otoyollar ile ulaflm sektrnde nemli geliflmeler yaflanmflsa da dzenli ve planl topyekn bir kalknmann gereklefltirildiini sylemek zordur. zaln yakn tarih konularn atf yaparak
Trkiyenin artk tarihiyle barflmas gerektii yolundaki vurgusu sosyal meselelere
tarih ve kltrel arka plan olarak Osmanl tarihinin renilmesi ihtiyacn besledi.
Onun Trk Cumhuriyetlerine yapt 12 gnlk uzun geziden dnfl sonrasnda
17 Nisan 1993te aniden vefat etmesi tm yurtta znt yaratt gibi lm sebebi
de daimi bir tartflma konusu olmufltur.
SIRA SZDE
Trkiyenin SIRA
bykSZDE
ounlukla i siyasi ve sosyal meseleler ile meflgul olarak blgesel g
olma idealini bir trl gereklefltirememesinin sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
227
zaln vefatyla bafllayan Sleyman Demirelin cumhurbaflkanl dneminde

de koalisyonlar, seim barajlar tartflmalar ne kt. Dou Anadoluda etkin yerel
siyasi partilerin meclise girememelerinin de katksyla blge halkndan destek almaya bafllayan terr rgtne karfl mcadele gndemin ana bafllklarndan birini
oluflturmufltur.
5 Nisan 1994 kararlar olarak tarihe geen ekonomik nlemler, getirilen yeni
vergiler ve parann deer kayb toplumun byk kesimlerinin daha da fakirleflmesini simgeliyordu. Bu dnem de terr faaliyetlerinin engellenerek blgeye yatrm
gtrme abalarna sahne olmufltur. 1995 seimlerinden sonra hibir partinin milletten hkmet kuracak kadar destek alamad ortamda Blent Ecevitin dflardan
destekledii ok ksa sreli Doru Yol/Anavatan Koalisyonundan sonra 28 Haziran 1996da Refah Partisi Doru Yol Koalisyon Hkmeti kuruldu.
Refah Partisi, Doru Yol Partisi Koalisyonunda Necmettin Erbakann baflbakanl srasnda basna yanstlan u din sylemler zerine Milli Gvenlik Kurulu
28 fiubat 1997de hkmeti uyard. Laiklik karflt eylemlerin engellenmesi, eitimde 8 yllk kesintisiz sisteme geilmesi gibi istekler hkmet tarafndan da kabul
edildi. MGKnn bu uyars darbeden nceki son hamle olarak post-modern bir
darbe fleklinde vasflandrld. Baflbakan Necmeddin Erbakann aralarndaki koalisyon protokol gerei baflbakanl koalisyon ortana devretmek iin istifa etti.
Ancak Cumhurbaflkan Demirel yeni hkmeti kurma grevini koalisyonun dier
orta yerine Anavatan Partisi Baflkan Mesut Ylmaza verdi.
Siyasi ortamn gerginliini dikkate alarak farkl kombinezonlarla kurulan
ANAP/DSP/DTP Koalisyonu srasnda terr rgtne yardm eden Suriye ile savafln efliine gelindi. Koalisyon, politik hesaplaflmalar dolaysyla bozulunca bu defa DYP ve ANAP desteiyle Blent Ecevitin baflkanlnda DSP aznlk hkmeti
kuruldu. ki sa partinin desteiyle sol bir partinin aznlk hkmeti kurmas Trk
demokrasi hayatnda nemli bir geliflme olarak nitelendirilebilir. Bu srete Ecevitin din deerlere saygl laiklik sylemi ve samimiyeti genifl toplum kesimlerine
ulaflmay baflard. 18 Nisan 1999 seimlerinde DSP birinci parti oldu. Cumhuriyet
dneminin ilk partisi olan Cumhuriyet
Halk Partisinin ilk defa Meclis dflnda kald bu dnemde Ecevitin baflbakanlnda ANAP ve MHP ile koalisyon kuruldu.
Merkez sol, merkez sa ve daha sada
partiden oluflan hkmetin, aflrlklar
trplenmifl farkl eilimlerin bir arada buluflarak lke ynetebileceklerini gsteren
nemli bir deneyim olduunu syleyebiliriz. Bu geliflme Trk siyasetinin farkllklar hazmedebilen bir noktaya geldiini gstermesi bakmndan da ayrca nemlidir.
Ekonomik skntlarn halli bu hkmetin de en nemli gndem maddesi olmufltur. 2000 ylndaki ekonomik kriz zerine hkmet, Dnya Bankasnda st dzey grevde bulunan Kemal Dervifli ekonomiden sorumlu devlet bakanlna getirerek onun hazrlad ekonomik program hayata geirdi. Ekonomik gstergele-
Fotoraf 7.11
Blent Ecevit
ilerlemifl yaflna ve
salk sorunlarna
karfln siyasi
kariyerinin
sonunda yeni
partisinin baflnda
seim kazanp
Baflbakan olarak
mcadelesini
talandrmfltr.
228
rin dzelmeye bafllad srada koalisyon yeleri arasnda politik karlarn ne karlmasndan kaynaklanan sorunlar ve baflbakan ile cumhurbaflkan arasnda yaflanan tartflmalar vesilesiyle sonlanan DSP, ANAP ve MHP koalisyonundan sonra
3 Kasm 2002de yaplan seimlerden sonra Adalet ve Kalknma Partisi dnemi
bafllamfltr.
Fotoraf 7.12
Abdullah Gl ve
Recep Tayyip
Erdoan ikilisi
2002den itibaren
baflbakanlk ve
cumhurbaflkanl
grevlerini
stlenerek
Trkiyeyi
ynetmektedirler.
14 Austos 2001de kurulan Adalet ve Kalknma Partisi, 3 Kasm 2002 seimlerinde en yksek oyu alarak Abdullah Gl baflkanlnda 58. Hkmeti kurmufltur.
Okuduu bir fliir dolaysyla siyasi yasakl olan Partinin kurucu baflkan Recep Tayyip Erdoan, siyasi yasann kalkmasndan sonra 15 Mart 2003te 59. Hkmetin
baflbakan olmufltur. Adalet ve Kalknma Partisi Hkmetleri dneminde Trkiyenin ekonomik, siyasi, ve sosyal alanlarda yeniden geliflme gsterdii bir sre
bafllamfltr. 21. yzyln ilk on ylnda yaplan genel seimde de gittike artan
bir oy oran ile iflbaflna gelen hkmetlerin uygulamalar demokratikleflme, sivilleflme ve adafllaflma yolunda istikrarla ilerleyen bir Trkiye manzaras gstermeye bafllamfltr. Trkiye, dnya leinde ve bilhassa Orta Douda yaflanan kresel ve blgesel atflmalara, i ve dfl kaynakl siyasi, sosyal ve ekonomik byk sorunlarna ramen Cumhuriyetin 100. kurulufl yl dnmnde ekonomik ve siyasi
alanda dnyada nemli bir g olma hedefine doru yrmektedir.
229
zet
N
A M A
Gnmzde oka elefltirilen kinci Dnya Savafl yllarndaki i politika uygulamalarnn gerekelerini irdeleyecek
Atatrkn vefatnn ardndan onun uzun sre baflbakanln yapmfl olan nn Cumhurbaflkan
olmufl ve 26 Aralkta yaplan olaanst Kurultayda mill flef ve deiflmez genel baflkan sfatn almfltr. Atatrk Ebed fief olarak kabul edilmifltir. Tek parti idaresindeki siyasi yapda genel
baflkan, lm, grevini yapamayacak derecede
ar hastalk veya kendi isteiyle istifa etmek dflnda deiflmez olarak kabul edilmifltir. Bylece
hzla yaklaflan kinci Dnya Savafl arifesinde Devletin st ynetim kademesini glendirerek otoritesini tartfllmaz hale getirmek hedeflenmiflti.
Atatrk dneminde eflitli sebeplerle aktif siyasette yer almayan Kazm Karabekir, Rauf Orbay
gibi isimler bu srete ne karlarak bir kadirbilirlik gsterilirken Atatrkn son dneminde
yannda yer alan ve smet nnye muhalif olduklar bilinen isimler de siyaset ve idare sahnesinin dflnda braklmfllard. Bununla birlikte siyaset sahnesine yeniden kan isimlerle de cumhuriyet ve inklaplar korumak ve devam ettirmek iin Atatrk korumak ve flahs ile uraflmamak ilkesinde uzlafllmflt. Bylece devletin
st ynetiminde hem kendine gven hem de krgnlklarn olmad gsterilerek birlik duygusuna vurgu yaplmfltr.
Hkmet srarla savafl dfl kalmaya gayret etmifltir. Zira 1911den bafllayarak on yl devam eden
savafllardan sonra Yurtta Barfl, Dnyada Barfl
ilkesini takip edilerek lke iinde yeniden yaplanma abas devam ediyordu. Savafl dfl kalmak
dnyadaki geliflmelerden uzak kalmak olarak anlafllmamaldr. Nitekim 23 Ocak 1945 tarihinde
Almanya ve Japonyaya savafl ilan ederek oluflturulacak Birleflmifl Milletler Teflkilatnn kurucu
yesi olmak zere San Francisco Konferansna
katlma hakk kazanlmfltr.
Savafl ihtimali Devleti yaklaflk bir milyon genci
silah altna almak zorunda brakmflt. Nfusun
en dinamik kesiminden nemli bir ksmnn retim sahasndan ekilip tketici konumuna getirilmesinin ortaya kard olumsuz ekonomik etkiler ise toplumun her kesiminin flikyetine se-
bep olmufltur. Toplumun her kesiminin ayn flekilde sorumlu davranmad ve savafl ortamn
flahsi karlar iin istismar ettii bu dnemde karlan Milli Korunma Kanunu ile devlet savafl
ihtiyalaryla dorudan ilgili maden ve sanayi sahasnda hangi maln ne miktar retileceine karar verme yetkisini Hkmete vermifltir.
Kanun alnan kararlara bal olarak iflilere cretli alflma mecburiyeti getirmek, hafta tatilini
iptal etmek, istismarclar hapis ve srgnle cezalandrmak gibi genifl yetkileri hkmete vermekteydi. Bunun yan sra tarm alannda da hangi
rnn nerede, ne miktarda ekilecei devlet tarafndan belirlenebilecekti. Devlet ekilmeyen arazileri de iflletmeye amak yetkisine sahipti. Bu
kontrol olanana karfln istismarlarn nlenememifltir. Nitekim Cumhurbaflkan nn de 1 Kasm 1942 tarihindeki TBMM afl konuflmasnda
fluursuz bir ticaret havas, hakl sebepleri ok
aflan bir pahallk belas ve elinden gelse soluduumuz havay ticaret malzemesi yapmaya kalkflan gz doymaz vurguncu tccarlarn milletin yaflantsn zora soktuundan flikyet etmifltir.
nn, ticaretin serbestliini bahane ederek milleti soymak hakkn hi kimseye, hibir zmreye
tanmamak gerektiini ifade etmek ihtiyacn
hissetmifltir. Temel gda maddelerinin karneye
baland, yeterli beslenememek ve temizlenememekten kaynaklanan hastalklar yaygnlaflt
savafl yllarnda karlan Varlk Vergisi, Toprak
Mahsulleri Vergisi gibi uygulamalar bu zorluklardan kaynaklanmfltr.
N
A M A
Savafl sonrasnda ortaya kan politika deiflikliklerini ve ok partili hayata geifl srecinin aktrlerini ve tavrlarn sorgulayabilecek
Atatrkn ok istemesine ramen siyaset adamlarnn acelecilii ve dnemin flartlarn yeterince
deerlendirememeleri baflta olmak zere eflitli
sebeplerle hayata geiremedii ok partili demokratik hayata kinci Dnya Savaflnn bitiminden sonra geilebilmifltir. Bu srecin halkn oyu
ile hkmeti kuracak partiyi belirlemesi aflamasna kadar gelmesinde ok partili demokratik sistemlerin hakim olduu dfl politik flartlarn ynlendirmesi sz konusu ise de Cumhurbaflkan smet nnnn katks byk olmufltur. nn
230
Cumhuriyetin ilk gnlerinden beri yaplanlar da

dnemin flartlar ile izah ederek yeni flartlar dzenlemifltir. Yaplan btn devrimlerin yine bir
diktatrlk rejiminin eseri olarak meydana gelmediini, hepsinin Trkiye Byk Millet Meclisinin kontrol ve onay ile gereklefltirildiinin
altn izmifltir.
Gerekten de Demokratik karakter btn Cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza olunmufltur. Diktatrlk prensip olarak hibir zaman
kabul olunmadktan baflka zararl ve Trk milletine yakflmaz olarak daima itham edilmifltir. nn, ok partili demokratik sisteme geiflin de Trkiyenin kendine zg flartlarna gre gereklefleceini vurguluyordu: Demokrasinin her millet
iin mflterek prensipleri olduu gibi her milletin karakterine ve kltrne gre birok zellikleri de vard ve millet kendi bnyesine ve karakterine gre demokrasinin kendisi iin zelliklerini bulmaya mecburdu. 1945 Kasmndan itibaren Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Milleti demokrasinin kendine zg zelliklerini bulma sreci bafllamfltr. Bu aflamann da dnemin devlet
adamlarnn anlayflna gre flekillendirildiine
iflaret etmeliyiz. Zira Cumhurbaflkan 1 Kasm
1945te Mecliste mevcut sistemin z itibaryla
demokratikliini, tek eksiin muhalefet partisi
olduunu belirtirken 7 Temmuz 1945 tarihinde
kurulan Milli Kalknma Partisini yok saymfltr.
Muhalefet partisi yine Cumhuriyet Halk Partisinin iinden kacakt.
Yeni anlayfln ilk hamlesi olarak Parti grubu iindeki tartflmalar basnda genifl biimde yer almaya bafllad. Hkmetin ekonomi politikalarn ve
kartmak istedii Kanunlara dnk elefltiriler ve
tenkitler kamuoyuyla paylafllmaya baflland. Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan 7 Haziran 1945te Anayasann mill
egemenlik ilkesine ifllerlik kazandrlmas ve parti hayatnn demokrasiye uygun flekilde dzenlenmesi iin drtl takrir verdiler. Parti ii tartflmalar bafllatan bu adm net bir karara ulaflamad. Ancak takrir sahipleri Partiden atldlar.
Cumhuriyet Halk Partisinde st dzey grevler
yapmfl bu drt milletvekili 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partiyi kurdu.
Kurulufl aflamasnda Atatrkn Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluflunda yapt gibi iki taraf;
Cumhurbaflkan nn ve Demokrat Partinin baflkan Celal Bayar laiklik ve cumhuriyetilik ilkelerine sahip kmada anlaflma saladlar.
Demokrat Partiyi takiben sosyalist, liberal, slamc eilimler taflyan ok sayda parti kurulmasna
karfln Mill Kalknma Partisi, Millet Partisi ve Hrriyet Partisi seimlerde ne kabildiler. Bylece
bafllayan ok partili siyasi hayat, nceki deneyimlerin aksine kalc oldu. Parti yneticilerinin ve siyasetilerin nemli bir ksmnn zihniyet olarak
hazr olmad sylem ve eylemleriyle ortada olmasna karfln bizzat Cumhurbaflkan nn tarafndan 12 Temmuz 1947 beyannamesiyle ok partili siyasi hayat devlet meselesi olarak kabul edildi. Hkmet ve muhalefet elefltirilerinin sertleflmesi zerine feshedilen 1930 Serbest Frka deneyiminde hkmet baflkan sfatyla bulunan Cumhurbaflkan nn, tecrbesini bu olayda son derece verimli bir flekilde kullanarak ayn hatalarn
yaplmasna izin vermemifltir. Demokratik srecin
devam flartnn kendini tamamen hakl, karflsndakini tamamen haksz grmemekten getiinin
altn izmiflti: Karfllkl flikayetler iinde mbalaa pay ne olursa olsun hakikat pay da vardr
szleriyle her iki taraf da sorumlu tutan nn,
her iki tarafa karfl eflit mesafede durduunu gstermektedir. Kanun snrlar iinde alflan muhalefet partisinin iktidar partisinin flartlar iinde alflmasn temin etmek lazmdr derken ne muhalefetin iddialarn tamamen kabul etmifl, ne de
hkmetin karfl iddialarn tamamen reddetmifltir.
nn, bunu yaparken uzun zamandr tek bir
partinin uygulamalarna gre alflmfl, devlet ile
zdeflleflmifl bir partinin ferdi olarak davranmfl
brokratlarn iine dfltkleri skntnn da farknda olduunu gstermifltir.
Cumhuriyet Halk Partisi bu yeni srecin dorudan etkisi altnda 17 Kasm- 4 Aralk tarihleri arasnda faaliyet gsteren yedinci byk kurultaynda parti tznde demokratikleflme yolunda
nemli deifliklikler yapmfltr. Halka dnk uygulamalar asndan laiklik ve inklaplk ilkesi
erevesinde radikal uygulamalardan vazgeme
karar alnmas nemlidir. nn, alflmalarnn
gerekelerini kongre delegelerine de anlatmfltr.
Siyasi hayatta temel ilkenin devlet idaresinde
kuvvetli bir hkmet olmas, karflsnda ak bir
muhalefetin de bulunmas gerektiini belirten
nn, bu noktada muhalefet partisinin olmamasn bir eksiklik olarak grmfl, iktidar makamlarnn kalc olmadn hatrlatmfltr.
N
A M A
Halkn oyu ile iktidara gelen Demokrat Partinin

i politikadaki uygulamalar hakknda bilgi sahibi olarak asker darbeyle biten dnemi deerlendirebilecek
Demokrat Partinin kurduu hkmet dfl politikada deifliklik olmayacan, mevcut szlere
balln devam edeceini ilan ederken ekonomide yabanc sermayeye imkn tannaca, retimin artrlmasna alfllaca belirtildi. Sosyal
meselelere arlk verilerek iflilerin grev haklarnn verilecei, cretli izin ve tatil hakk tannmasnn yan sra genel af kanunu karlmas vaat
edilmiflti. Antidemokratik btn kanunlarn elden geirilecei belirtilirken temel hak ve hrriyetler konusunda da anayasal dzenlemeler yaplaca sz verilmekteydi. Demokrat Partinin
Eyll aynda yaplan Belediye seimlerinde 600
belediyenin 560 tanesini kazanmas halkn desteinin rastgele olmadn gstermifltir. Nitekim
Ekim aynda yaplan ve l Genel Meclis yeleri
seiminde de 67 ilden 55inde ounluu Demokrat Parti kazanarak lke apnda kendine
duyulan gveni her kesime gstermifltir.
Hkmetin 14 Temmuz 1950 tarihinde kard
Af kanunu olumlu karfllanmasna karfln toplumsal barfl asndan flartlar tam olarak hazrlanmad iin beklenen etkiyi gsterememifltir. flilerin mali ve sosyal haklarn iyilefltirme hedefi
ile 1952de Trkiye fli Sendikalar Konfederasyonu kurulmufltur. Eyll 1950de eitime siyaset
sokulmasn nlemek adna retmenlerin politika yapmalar yasaklanrken niversitelerdeki siyasi fikir hareketleri kontrol altna alnmaya alflld. niversite hocalarnn da siyaset yapmalar
nlendi. Okullarda din derslerinin mecburi hle
getirilmesi muhalefetin tepkisini ekerken kamuoyunun hassas olduu din konusu iktidar ve muhalefet arasnda daimi bir polemik konusu haline gelecektir.
Demokrat Partinin ilk yllarnda tarmda makineleflme ve uygun iklim koflullarnn desteiyle
rn artflnn salanmas ve krsal kesimdeki kitlelerde refah ortam oluflturmufltur. Ancak makineleflmenin ithale dayal olmas ve zaman iinde
yedek para sknts baflta olmak zere iftilere
salanan destein devaml olamamas gibi etkenlerle iyimserlik yerini tedirginlie braktracaktr.
1950-1960 dneminde gerek iktidar ve gerekse
muhalefetin sylem ve flikyetlerin ayn kaldn
231
ancak taraflarn rollerinin deifltiini sylemeliyiz. Seim sisteminde uygulanan yntemin deifltirilmesi, iletiflim aralarnn iktidarn tekelinden
kurtarlmas beklentisi ayn kald. Mahall yneticilerin iktidarn szcs gibi davranmalarna,
mecliste muhalefete sz hakk verilmemesine kadar flikyetler yaplmaya devam edildi. Ancak bu
dnemde flikyeti olan taraf deiflmiflti. lkeyi
27 yl tek baflna ynetmifl olan Cumhuriyet Halk
Partisi yeniden iktidara geldiinde sz konusu
deifliklikleri kendisinin yapacan ilan ediyordu. CHPnin seimi kaybedip iktidardan dflmesine karfln parti ynetiminin ayn kalmas ise parti
ii muhalefetin fliddetlenmesine yol amfltr.
Demokrat Parti ynetimi de hkmetin istedii
ilk gven oylamasnda 192 ekimserle karfllaflt.
Demokrat Parti yneticileri de partilerinin znde bir fikir birlii olmadn, kadroyu bir araya
getiren ana etkenin CHPye muhalefetleri olduu
gereiyle yzleflmek durumunda kalmfltr. Trk
siyasi tarihinde ttihat Terakki Partisinin II. Abdlhamide muhalefetinden itibaren deta kronikleflen iktidara karfl olmada birleflen muhaliflerin iflbaflna gelince hemen farkl gruplara ayrlmalar sendromu burada da ayn flekilde ortaya
kmfltr.
Demokrat Partinin, CHPye ait mallarn devletlefltirilmesi tehdidini de kullanarak muhalefeti etkisizlefltirme abalar tedirginlik yaratmflt. 15 Aralk 1953te kanun karlmas iktidar muhalefet
iliflkilerini son derece olumsuz etkiledi. Taraflarn birbirlerine karfl tavrnda hoflgrden eser
kalmad. Demokrat Parti iktidarnn baflnda ordunun st kademesinde deifliklikler yaparak eski dnem ile balants olmadn dflnd
isimleri ordu ynetimine getirmifltir. Bu giriflim
Demokrat Partinin gerekten muktedir olma abalarndan bir rnek olarak deer kazanmakla
birlikte neticeye etki edemedii grlecektir.
Demokrat Parti 1954 seimlerinde oy orann arttrarak (%57) meclisin tek hkimi hline geldi.
Ancak bu durum hkmetin basn, niversite ve
muhalefet partilerini dikkate almama eilimini
glendirdi. Baflbakann sylemlerine yansyan
bu anlayfl muhalefet kadar tarafsz kesimleri de
endifleye sevk edecek bir noktaya geldi. Yarg ve
niversitede 25 yln dolduranlar geici olarak
grevden alma ve bir dnem sonra emekli etme
yetkisinin yanna devlet memurlarnn da geici
232
olarak iflten el ektirme yetkisinin hkmette toplanmas bu endifleleri glendirdi. Yaplanlar

yarg ve brokrasiyi hkmet denetimine almak
olarak niteleyen muhalefet acil bir g birlii arayflna ynelmiflti. Bu kararlar Demokrat Parti iindeki muhalefeti de artrmaktayd. Nitekim Demokrat Partinin iindeki muhalifler demokrasi ve
basn politikalar konusundaki kayglarn Cumhurbaflkan ile paylaflmak onun desteini almak
yoluna gittiler. Bu giriflimler somut bir netice vermeyince Hrriyet Partisini kurdular.
Hkmetin siyasi parti toplantlar iin izin alma
zorunluluu getirmesi kadar toplantlarn resm
grevlilerin de katlmyla yaplaca yolundaki
hkm de muhalefeti sisteme ynelik elefltiri ve
neriler konusunda yeni alternatifler ortaya koymaya yneltmifltir. Anayasa deiflikliiyle iki
meclisli sistemin getirilecei, 1950 sonras kan
demokrasi karflt kanunlarn iptal edilecei, seimlerde yaplan yolsuzluklarn cezalandrlaca, hayat pahall ile mcadele edilerek eski yneticilerin icraatlarna ynelik soruflturmalarn
sratle sonulandrlaca btn muhalefet taraflarnn ortak ajandas olarak ilan edildi. Bununla
birlikte Demokrat Partinin aflrlklarn snrlandrmak iin bir araya gelen muhalefet taraflarnn
smet nnnn ne kmasndan duyduklar rahatszlk alflmalarnn etkinliine azaltmaktayd.
Demokrat Parti iinde de basnda yer alan tenkitlerin ispat edilmesine imkn verilmesini isteyen
muhalefet gurubu g kazanrken hkmet, gazeteciler zerindeki kontroln artrma yoluna
gitti. Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyeti Millet Partisi ve Hrriyet Partisinden oluflan muhalefet kanad ise 1957 seimleri ncesinde demokrasiyi gereklefltirmek iin yeni bir anayasa yaplmas, seimlerde nispi temsil sisteminin uygulanmas, Senato kurulmas, iflilere grev hakknn
verilmesi ve hrriyetlerin garanti altna alnmas
esaslarnda uzlaflt.
Hkmet muhalefeti ve destek olan taraflar engellemeye ynelik tedbirleri arttrd gibi basn
ve muhalefet kadar onlara destek olan dier kesimlere karfl tavr ald. Meclis alflmalarn tamamen hkmetin kontrol altna verecek dzenlemeler muhalefetin meclis alflmalarn boykot
etmesine ramen kabul edildi. Anayasa hukukularnn hkmetin dzenlemelerinin anayasaya aykr olduunu iddiasyla bu tartflmalara ka-
tlmas niversiteyi de srecin bir paras hline

getirdi. 1957-1960 dnemi %200lk bir enflasyon ile ekonomik bozulmalar konusunda hkmet iin ciddi bir ihtar olurken muhalefet dfl yardm olmakszn hkmetin ekonomi arkn dndremeyecek durumda olduunu iddia etmeye
bafllamfltr. liflkilerde gelinen bu nokta hkmetin muhalefete karfl tavrn sertlefltirmesine
de etki etmifltir. Nitekim hkmet, muhalefetin
faaliyetlerini bir dflmanlk gsterisi olarak niteleyecek ve devlet memurlarnn da ye olabilecei vatan cephesi kurulmas ars yapacaktr. Devlet memurlarnn siyaset yapmasn engellemek iin bir sra dzenlemeler yapan hkmetin bu hamlesi siyasi ekiflmenin geldii noktay
gstermek bakmndan anlamldr. Muhalefetin
en etkili yayn organ Ulus Gazetesi geici olarak
kapatlrken Cumhuriyet Halk Partisi baflkannn
illerdeki propaganda gezilerinde mahall yneticilerin engellemeye ynelik tavrlarnn yaratt
eflitli problemler basna yansmaya bafllamfltr.
1954-1958 dneminde hkm giyen gazeteci saysnn 238e ulaflmas ise skntnn boyutlar hakknda bir fikir verecektir.
1959 yl gerginliklerle doludur. Millet Partisi baflkan Osman Blkbafl yapt bir konuflma dolaysyla hapis cezasna arptrlrken, hkmet
muhalefetin vatandafllar isyan ve ihtilala teflvik
ettiini iddia ediyordu. Buna mukabil muhalefet
de hkmeti din siyasete alet etmekle suluyordu. Hzla ktye giden geliflmelerin sonunu ise
smet nnnn flartlar tamam olduu zaman
ihtilllar milletler iin bir haktr sz gstermifltir. ktidar ve muhalefet ve toplumun geneli iin
gidilen yol bir kmaz sokakt. Halkn oyu ile seilen bir partiye iktidar devredebilme erdemini
gstererek tarihe geen siyaset ve devlet adamlar darbeyi meflrulafltran bir syleme ynelmifllerdi. Bu durum Trkiyedeki iktidar kavgasnn
geldii noktay gstermektedir.
Karfllkl olarak zaman zaman diyalog arayfllar
olmuflsa da Hkmet, muhalefetin halk ve askeri kflkrtmas olarak niteledii faaliyetlerini soruflturmak iin tahkikat komisyonu kurarak muhalefet ile arasndaki diyalog kapsn kapatmfltr.
Hkmetin komisyonu elefltirenleri meclis alflmalarndan men etmesi hem anayasa hukukular hem muhalefet tarafndan tepkiyle karfllanmfltr. niversite rencilerinin protesto yryflleri-
nin stanbul ve Ankarada younlaflmas skynetim ilan ile karfllanmfl ancak harp okulu rencilerinin de hkmet aleyhindeki yryfllere
katlmas iflleri iinden klmaz bir flekle sokmufltur. Ardndan da ordu idareye mdahale etmifltir.
N
A M A
Darbeler sonrasnda Trkiyenin siyasi ve sosyal

geliflmelerine yn veren arayfllar gnmz ile
karfllafltrabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
ktidar ve muhalefet taraflarnn ortaya koyduu
elefltiriye ve birbirlerine karfl tahammlszlk
manzaras yeni dnemin syleminde de sulanmfltr. Milli Birlik Komitesinin baflna getirilen
Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel mdahalenin amacn Trkiyede demokrasinin yeniden ortaya karlmas olarak aklayacaktr. Komite, yol haritasnda ilk admlar yeni bir seim
kanunu hazrlamak, btn partilerin ifltirak edecei bir genel seim yaparak sreci normallefltirmek olarak ilan etmifltir.
Gerekten de ilk olarak kapatlan niversiteler
almfl, basn yasa kaldrlmfl ve bir anayasa
komisyonu oluflturulmufltur. Hareketin herhangi
bir parti ya da grubun lehine gereklefltirilmedii, dfl politikada ise mevcut anlaflmalara sadk
olunduu beyanyla devlette devamllk olgusuna vurgu yapld. Demokrat Parti yneticileri ise
halk i savafla srklemek, anayasay ihlal etmek gibi ar sulamalarla; vatana ihanet ithamyla mahkemeye verildi.
Ancak Komitenin de gc eline aldktan sonra
farkl dflncelere hofl gr ile yaklaflmad ortaya kt. Komitenin 147 retim yesini yetersiz ve reform dflman olduklar sulamasyla niversitelerden atma karar kamuoyu ve bilhassa
niversitelerden byk tepki almfltr. Atlan Hocalar ancak 1963te okullarna dnebildiler. darenin sivillere devredilmesi srecinin yrtlmesi konusunda kendi iinde fikir ayrlklar yaflayan MBK, bir ksm yelerini emekli ederek srgne gndermifltir.
Yeni dnemde lkede teden beri flikyet konusu olan vergi adaletsizliini gidermek, toprak reformunu desteklemek gibi temel politik tercihler
ortaya konurken yeni anayasa oluflturma abalarna da hz verilmiflti. MBK yeleri, Meclisteki
muhalefet partilerinin temsilcileri, barolar, basn
organlar, ticaret odalar, sendikalar ve niversi-
233
telerden gelen temsilcilerden oluflturulan Kurucu

Meclis, 6 Ocakta faaliyete geti. Kurucu Meclis
ilk ifl olarak 12 Ocak 1961de siyasi parti faaliyetlerine izin verdi. Adalet Partisi, Yeni Trkiye Partisi gibi Demokrat Parti mirass olduunu iddia
eden partilerin yan sra Trkiye fli Partisi de bu
srete kuruldu. Bylece yeni isimlerin siyaset
sahnesine kmalarnn yolu ald. Ancak yeni
kurulan partilerin bir ksmnn nceki siyasi partilerin mirasn takip etme sylemlerinin nne
geilemedi. Seimlerin nispi temsil usulyle yaplmas ve Anayasa Mahkemesinin kuruluflu kabul edildi. 9 Temmuzda yaplan anayasa referandumuna semenler %83 orannda katld. Anayasa %60,4 evet oyu ile kabul edilirken %39.6lk
hayr oyu ciddi bir hoflnutsuzlua da iflaret ediyordu. 12 Temmuzda ise Trkiyenin AETye girme nerisi reddedildi.
Genel seimler iin hazrlk yapan partilerin zerinde uzlafltklar konular bir bakma on yllk tartflmalarn satr bafllar niteliindeydi: Atatrk reformlarnn korunmas, dinin siyasete alet edilmemesi, blc propaganda yaplmamas, aflr
sa, sol ve rkla, totalitarizme ve ayrmcla
karfl gelinmesi gibi. Tabii Milli Birlik Komitesinin kararlarnn elefltirisi de yaplmayacakt! Yaflanan olumsuz deneyimden gereken dersler karlmfl gibi grnmekteydi. Hkmeti Cumhuriyet Halk Partisi ile Adalet Partisi kurdular.
Bu srada DP Hkmetince 16 Aralk 1953te el
konulan mallar CHPye geri verildi. APnin
hkmetten ayrlmasndan sonra nn baflkanlnda kurulan koalisyon ve aznlk hkmetleri
lkenin meselelerini ynetmeye alflyordu.
1964 ylnda Kbrs meselesi uluslararas gndemin ilk srasna karken Trkiye ABD ile mdahaleye izin gerginlii yaflad. Mttefikleri tarafndan yalnz braklan Trkiye, neredeyse tek bir
merkeze balamfl olduu uluslararas iliflkilerini
yeniden dzenleme ihtiyacn derinden hissetti.
Bu geliflme zerine byk mitler ile gereklefltirilmifl olan NATO yelii de tartflmaya alacaktr.
15 Eyll 1965 seimlerinden sonraki dnemde
parlamentoda ounluu salayan AP Hkmeti
de lkedeki siyasi ve sosyal istikrar salayamamfltr. Komnizm, basn sularnn aff, yabanc
sermayenin desteklenmesi, batnn iinde olup
hibir devletin uydusu olmama tartflmalar hzla
sryordu. Ordu mensuplarnn mali durumlar-
234
nn iyilefltirilmesine karfln niversite rencilerinin bafllatt Amerikan karfltl, sa-sol tartflmalar hzla silahl atflmalara kadar gidecektir.
Mecliste iktidar-muhalefet partisi milletvekilleri
birbirlerine tacizde bulunurken niversitelerde
de renciler sratle politikayla i ie bir hle
geliyorlard. Daha ok burs, niversite hastanelerinin yaygnlafltrlmas, okul ynetiminde temsil edilme gibi istekler ile bafllayan renci eylemleri okul flartlar ve mezuniyet sonras ifl bulma imknlarnn kstllndan lkenin ynetimine, rejime ynelmeye, gvenlik gleri ile atflmaya kadar gitmeye bafllamflt. Haziran 1968de
Meclis nnde toplum polisinin mdahale ettii
eylemde bir renci hayatn kaybetmifltir. Sol
grfll rencilerin yapt eylemler genelde
Amerikan karfltln ne karan, araba yakmak,
bomba atmak seviyelerinde idi. Sol gruplara karfl Mill Trk Talebe Birliinin toplumun eflitli
kesimlerinin de desteini alan eylemleri ortam
olabildiince gergin hle getiriyordu. Hkmetin
kanun yoluyla engelleme abalarna mukabil
lml olaylar artt gibi eflitli yerlerde vatandafl destei grlmeye baflland.
CHP genel sekreteri Blent Ecevitin tarmsal kalknma iin ortaya att toprak iflleyenin su kullanann ilkesi toplumda ve basnda yeni tartflmalar at. Meclisteki milletvekili kavgalarna paralel olarak niversite genlii olaylarnda silah
kullanm ve can kayb artyordu. Enflasyonun
hzla artfl genifl toplum kitleleri arasndaki hoflnutsuzluu arttrrken lkenin her yannda insanlar siyasi, sosyal ve ekonomik bakmlardan gelecekten mitsiz bir hle geliyordu. fli grevlerinin
arttrd toplumun tedirginlii orduya da yansd. Btn bu tartflmalar arasnda gzel fleyler de
oluyordu. stanbulun iki yakasn birlefltirecek
olan Boazii Kprsnn temeli 20 fiubat 1970
tarihinde atlmflt.
Basnda atflmalarn durdurulamamas hlinde
ordunun mdahale edebilecei uyarlar kmaya bafllad. renci rgtlenmeleri silahl eylem
yapmak, adam karmak noktasna geldiinde
12 Mart 1971 tarihli asker muhtra verildi. Baflbakan Demirel istifa etti.
Baflbakann istifa edip kenara ekilmesine mukabil CHP lideri nn, muhtrann parlamento hayatnn devamn engellediini belirterek sert tepki gstermifltir. Bununla birlikte partiler st bir
hkmet teklifine de destek vermifltir. AP, CHP,

Gven Partisi ve parlamento dflndan alnan destekle 27 Martta Nihat Erim baflkanlnda bir Teknokratlar Hkmeti oluflturuldu.
Yeni hkmet ilk olarak asayifl meselesine el att. fiehir gerillalar hlinde faaliyet gsteren Trkiye Halk Kurtulufl Ordusu militanlarnn, adam
karma, banka soyma eylemleri devletin istihbarat kurumlarnn yardmlaryla durdurulmaya alflld. 11 ilde ilan edilen skynetimin hedefinde ideolojik terr eylemlerini bitirmek, laik cumhuriyeti tehdit edecek faaliyetleri kontrol altna
almak, blc terr faaliyetlerini engellemek ve
Kbrsa olas bir mdahale iin zemin hazrlamak vard. Basn yayn organlar, sendikalar ve
niversitelerdeki siyasi genlik rgtlerinin faaliyetlerine kstlamalar getirildi ve Trkiye fli Partisi kapatld.
Erim Hkmeti seimle gelmedii iin rahat kararlar almak, siyasi endiflelerden uzak bir yaklaflmla ekonomik durumu dzeltmek iddiasndayd. Toprak, eitim ve vergi reformlar, petrol ve
deerli madenlerin devletlefltirilmesi, ar sanayinin kurularak montaj yapmaktan kurtulmak gerektii, tarmn modernlefltirilerek ortak pazarla
rekabet edecek hle getirilmesi ilk srada yaplacak ifller olarak saylyordu. Ancak reformlardan
etkilenecek kesimlerin tepkileri hkmetin devamn engelledi.
Hedeflerine ulaflamayacan gren Erim Hkmeti 3 Aralk 1971de istifa etti. Suat Hayri rgpl ve Ferit Melen ve nihayet Naim Talu ile
geifltirilmeye alfllan dnemde anarfliden sorumlu olduu dflncesiyle niversitelerin ve
akademisyenlerin pasiflefltirilmesini salayacak
dzenlemeler yapld. Dnemin en nemli deiflimi ise Blent Ecevitin 14 Mart 1972de CHP genel baflkanlna seilmesi oldu. Aydn vesayetine karfl karak halkn da kendi karlarnn nerde olduunu pekiyi sezdiini, flimdiye kadar devrimcilere oy vermemesinin gericiliinden deil,
devrimcilerin kendisinden kopuk olduunu grmesinden kaynaklandn kabul etmemiz gerekir diyerek ciddi bir zelefltiri yapan Blent Ecevit delegelerin byk desteini almfltr.
Buna paralel olarak muhtra ile kapatlan Mill
Nizam Partisi yerine Mill Selamet Partisi kurulmufltu. Yeni parti de ekonomik skntlardan bunalan toplumun dini motiflere daha yaknlaflt
dflncesiyle slami sylemleri ne karmfltr.

Cumhurbaflkanlna ise orduya ramen byk
partilerin ifl birlii sonucu yine asker kkenli Fahri Korutrk seilmifltir.
1973 genel seimlerinin sonucu Trkiyeyi koalisyonlara mecbur etmifltir. Uzun arayfllarn sonunda 25 Ocak 1974te kurulabilen CHP ile MSP arasndaki ilk koalisyon dflnce sularna af, demokratik dzenlemeler, tarm ve vergi reformu,
sanayinin blgeler arasnda dengeli datm, elektrik retiminde su ve kmr kullanmak, petrol
baflta olmak zere madenlerin retimini devlet
kontrolne almak gibi kapsaml ve iddial hedeflerini ne koyarak yola kt. Koalisyon ortaklarnn parti tabanlar ve basndan gelen elefltirilere
ramen genel af ve haflhafl ekimine izin vererek
ifle bafllamas lke genelinde bir iyimserlik dourmufltur. Anayasann 141 ve 142. maddelerinin
kaldrlmas konusunda yaflanan anlaflmazlk da
Kbrs Barfl Harekt dolaysyla dondurulmufltur.
Trk dfl politikasn bundan sonra deta ipotek
altna alacak olan harekt iki aflamada adada yaflayan Trk toplumunun gvenliini salamfltr.
Buna mukabil harektn kazanmlarn paylaflmada anlaflamayan hkmet orta iki parti koalisyonu bozarak yeni bir hkmet krizi yarattlar.
Sadi Irmakn baflkanlndaki teknokrat arlkl
zm arayfl partilerden destek bulamad iin
yrmedi. Nihayet 31 Mart 1975de Sleyman
Demirelin baflkanlnda Adalet Partisi, Milli Selamet Partisi, Cumhuriyeti Gven Partisi ve Milliyeti Hareket Partisinin ifl birliinde Milliyeti
Cephe Hkmeti kuruldu. Hkmet program
dengeli blgesel kalknma, ifl hayatna ynelik
dzenlemeler ve tarm sahasnda iyilefltirmeler
yapmay hedeflerken, renci olaylar silahl sasol atflmalar halinde geliflmeye bafllad.
Hkmet partileri devlette kadrolaflma abalarn
srdrrken dflarda CHP milliyeti cepheye karfl siyas mcadeleyi btn hzyla gelifltiriyordu.
Hzla artan siyasi ve toplumsal kamplaflma iktidar sa, muhalefeti de btn sol faaliyetlerin hamisi hline getirmifltir. Siyasetteki bu blnmflln devletin her kademesinde yansmalar grlecektir. 12 Eyll mdahalesi ncesi retmen,
memur, polis gibi meslek guruplar baflta olmak
zere hem toplum hem de ifli-memur kesimi
tam bir blnmfllk manzaras gsterecektir.
Koalisyon hkmetleri deneyimi, gl parla-
235
mento desteine sahip, kkl nlemler alabilen

hkmetler ile lkenin meselelerinin afllabileceini gzler nne sermifltir.
Sa kesim partilerin komnizm, sol partilerin ise
faflizm tehdidi ile halk uyarmalar, DSKin Taksimdeki 1 Mays 1977 mitinginde kan olaylarda 34 kiflinin hayatn kaybetmesi toplumun her
kesiminde nemli bir sarsnt yaratmfltr. Koalisyonlardan beklediini bulamayan semenin 5
Haziran 1977 seimlerinde parti etrafnda toplandklar grld. Ancak yine tek parti iktidar
yoktu. Seimlerden birinci parti olarak kan
CHPnin kurduu aznlk hkmeti gvenoyu
alamaynca Sleyman Demirel, MSP ve MHP desteiyle ikinci Milliyeti Cephe hkmetini kurmufltur. Toplumsal siyasi fliddetin hz kesmedii
bu dnemin ilk 15 gnnde 26 siyasi cinayetin
ifllenmifl olmas dier politikalarn da etkinliini
snrlandryordu. 11 Aralk 1977 yerel seimlerinden sonra gven tazelemek isteyen hkmet
dflt.
Bu karmafla srecinin uzun sreli saylabilecek
hkmetini APden istifa eden bamsz milletvekilleriyle CHP kurdu. Ancak sokaktaki kavga ayniyle mecliste devam ederken fliddeti biraz daha
artmflt. Hkmet toplum polisine takviye olarak mavi bereli zel kuvvetleri devreye soktu.
Bu dnemde terr niversite ve basn mensuplarna ynelerek daha fazla ses getirmeye alflt.
Siyasi rgtlenme ve fliddet liselere kadar etkisini yaymflt. niversite retim yeleri, gazeteciler terrn hedefi olmaya baflladlar. Her gn
otobs duraklarnn, kahvehanelerin kurflunland, can kayplarnn eksik olmad, kendi halindeki vatandafllarn bile sabah evden karken
hane halk ile helallefltii bir belirsizlik ortam
yaflanmaya bafllamflt. Toplumun temel ihtiya
maddelerini teminde yaflad zorluklar, temel
gda maddeleri iin uzayan kuyruklar, yeniden
hortlayan karaborsa, gnlk yaflantdaki altyap
eksikliini daha bir grnr klmaktayd. Hkmetin normal yollardan sreci idare etmek iin
direnmesine karfln Sivas, Malatya, Bingl de yaflanan mezhep atflmas kflkrtmalar toplumsal
birliktelii yok etmeye ynelmiflti. Birtakm karanlk odaklarn 22 Aralk 1978de Maraflta mezhep farklln krkleyerek karttklar atflma
100den fazla l ve 1000 civarnda yaral ile bardaa taflran damla oldu. Ancak zrhl birliklerin
236
mdahalesi ile durdurulabilen bu atflmalardan

sonra hkmet 25 Aralk 1978 gn 13 ilde skynetim ilan etmek zorunda kald.
Ancak skynetim de siyasi atflmalar ve lmlere engel olamad. Muhalefet hkmeti askerin
faaliyetini engellemekle suluyordu. Darbeden
sonra ordu yetkililerinin de ayn flikyeti dillendirmesi ilgin bir uyum olmufltur. Ekonomik dengeler alt st olmufltu. Genifl toplum kitlelerinin
can, mal, inan konularnda tedirginlii artmflt.
Hkmet, meclisteki siyasi destei en alt seviyeye inmifl bir hlde Uluslararas Para Fonu (IMF)na
mracaat etmek zorunda kald.
B. Ecevitin 16 Ekimde istifasnn ardndan btn sa partilerin destei ile Demirel aznlk hkmeti kuruldu. Gnde ortalama 20 vatandaflmzn hayatn kaybettii o gnlerde eski baflbakanlardan Nihat Erim ve DSK baflkan Kemal
Trkler in ldrlmeleri anarfli ve terrn ulaflt boyutu gsteren u olaylardr. Mezhep atflmalarnn hz kesmeden devamnn yan sra lkenin her yerinde devletin gvenlik glerinin
giremedii kurtarlmfl blgeler ortaya kmfltr.
Artan hayat pahallnn yannda Avrupadan daha nce dviz gndererek ekonomiye destek
olan iflilerin de dnmek zorunda kalmalar ekonomiyi iyice zora sokmufltur. Baflbakann ifadesiyle: lke 70 cente muhta bir hle gelmifltir.
Kbrs mdahalesinden sonra maruz kalnan
Amerikan ambargosu, dfl iliflkilerin ktleflmesinden etkilenen kredi musluklarnn kapanmas,
radikal kararlar almay bir zaruret hline getirdi.
24 Ocak kararlar ile iki aflamada yaplan %73lk
deer dflrme ile uluslararas mali piyasalarn
beklentisi karfllanarak dflardan kredi alnmaya
alflld.
Anarflik olaylarn engellenemedii skynetim
ortamnda siyasiler arasndaki ksr atflmalarn
da her kademeye yaylmfl olmas gelecei belirsizlefltirmifltir. Lider seviyesindekilerin savafl dflnda hibir flartta bir araya gelmeme inadnn siyaset kanaln tkanmas zerine Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununa dayanarak 12 Eyll
1980de ynetime el koymufllardr.
12 Eyll ynetimi de devletin temel kurumlarnn ifllemez hle getirildii, siyasilerin ksr ekiflmelerinin lkeyi skntlardan kurtarmak iin gerekli tedbirlerin alnmasna engel olduu, toplumda Atatrklk yerine irticai ve sapkn ideolojilerin hakim olduu sulamalarn yaparak
meclis ve hkmeti feshetti ve milletvekillerinin

dokunulmazlklarn kaldrd. Tm yurtta skynetim ilan edilerek yurt dflna kfllar yasakland.
karlan siyasi partiler kanunuyla kapatlan partilerin st dzey yneticilerine siyaset yasa getirilecektir. Seimlerde lke genelinde oy baraj
sistemi getirilerek kk partilerin Meclise girmeleri nlenmeye alfllmas demokratik adan
elefltirilen bir tavr olmakla birlikte geerliliini
21. asr seimlerinde de srdrecek bir yntem
olmufl, iktidardaki partilerin vazgeemedii bir
uygulama olarak demokrasi tarihimize gemifltir.
Yeni dnemde yaflanan banker skandallarnn
yan sra blge insanna getirilen kltrel yasaklamalarla Gney Doudaki terr toplumsal destek bulmaya bafllamfl, asayifl problemleri hemen
bitirilememifltir. nceki darbede olduu gibi bu
aflamada da Atatrk ilke ve inklaplarna ynelik
saldrlarn nlenecei, sosyal ve ekonomik reformlarn hayata geirilecei gndeme gelmifltir.
Byk flehirlerdeki asayifl meselesinin kyden
kente kontrolsz gten kaynaklandna dayanan bir varsaymla varofllar kontrol edilmeye ve
kademeli olarak temel alt yap hizmetleri gtrlmeye alflld. Problemlerin 1961 Anayasasnn aflr serbestliki anlayflndan kaynakland dflncesinden hareketle hazrlanan yeni anayasa ve Konsey baflkan Kenan Evrenin cumhurbaflkanlnn %92 gibi yksek bir oyla kabul edilmesi vatandafllarn darbe ncesi ortamdan ne kadar flikyeti olduklarn en iyi anlatacak gstergelerden biridir.
niversiteler ve yerel ynetimlerde flekli ve idari
mahiyette tek tiplilik ve kontrol dzeni getirilmeye alfllan bu dnemde Atatrk ilke ve inklaplarnn ilmi metotlarla arafltrlp halka ve genlie aktarlmas grevini yerine getirmek zere
Atatrk Arafltrma ve Atatrk Kltr Merkezleri
kurulmufl, Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlaryla
birlikte Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu ats altnda bir araya getirilmifltir.
3 Mart 1983te kabul edilen Siyasi Partiler Kanunu ile siyasi faaliyetler serbest braklmakla birlikte nceki dnemde genel baflkan, ynetim kurulu yesi veya milletvekili olanlara siyasi yasak
getirildi. Okul, kflla ve adalet kurumunu siyasetten uzak tutma anlayflyla yaplan dzenlemeler
nceye nispetle politikaya ilgisiz bir toplum yaratma hedefini ortaya koymufltur.
237
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi smet nn dneminin ilk
icraatlarndan saylamaz?
a. Atatrk dneminde eflitli sebeplerle aktif siyaset yapamayan Kazm Karabekir, Rauf Orbay gibi flahsiyetlerin ne karlmas
b. Atatrkn son dneminde yannda yer alan ve
smet nnye muhalif olduklar bilinen siyasetilerin siyaset dflna itilmesi.
c. smet nn milli flef ve deiflmez genel baflkan
sfatn almas.
d. Atatrk Ebedi fief olarak kabul edilmesi.
e. Celal Bayarn Baflbakanlk grevinden alnmas.
2. Afladaki uygulamalardan hangisi ikinci dnya savafl srasnda kabul edilmemifltir?
a. Ky Enstitlerinin kurulmas
b. Milli Korunma Kanunu
c. iftiyi Topraklandrma Kanunu
d. Varlk Vergisi
e. Toprak Mahsulleri Vergisi
3. Afladakilerden hangisi Demokrat Parti iinde oluflan muhalif milletvekilleri tarafndan kurulmufltur?
a. Millet Partisi
b. Hrriyet Partisi
c. Trkiye fli Partisi
d. Milli Kalknma Partisi
e. Milli Nizam Partisi
4. Afladakilerden hangisi 1950-1960 aras dnemde
yaflanan politik cepheleflmenin unsurlarndan biri olmamfltr?
a. Cumhuriyet Halk Partisinin mallarnn devletlefltirilmesi
b. Tahkikat komisyonu
c. Ezann yeniden Arapa okutulmas
d. Vatan Cephesinin kurulmas
e. Siyasi parti toplantlarnn devlet grevlilerinin
katlmyla yaplmas mecburiyetinin getirilmesi.
5. Trkiyede ok partili siyasi hayatn ilk koalisyon

hkmeti hangi partiler arasnda kurulmufltur?
a. Demokrat Parti - Cumhuriyet Halk Partisi
b. Adalet Partisi - Cumhuriyet Halk Partisi
c. Adalet Partisi - Milli Selamet Partisi
d. Cumhuriyet Halk Partisi - Milli Selamet Partisi
e. Demokratik Sol Parti - Anavatan Partisi -Milliyeti Hareket Partisi
6. 12 Mart Muhtrasndan sonra Demirel hkmetinin
istifas zerine kurulan teknokratlar hkmeti hangi siyaseti tarafndan kurulmufltur?
a. Nihat Erim
b. Recep Peker
c. fikr Saraolu
d. Blent Ulusu
e. Turgut zal
7. Genel seimler iin hazrlk yapan partilerin zerinde uzlafltklar konular bir bakma on yllk tartflmalarn
satr bafllar niteliindeydi: Atatrk reformlarnn korunmas, dinin siyasete alet edilmemesi, blc propaganda yaplmamas, aflr sa, sol ve rkla, totalitarizme
ve ayrmcla karfl gelinmesi... Yukardaki konular
hangi dnemin beklentisini yanstmaktadr?
a. 1946-1950
b. 1950-1960
c. 1980-1990
d. 1960-1971
e. 1993-2000
8. Milli Gvenlik Kurulunun 28 fiubat 1997 tarihinde
hkmeti uyararak Laiklik karflt eylemlerin engellenmesi, eitimde 8 yllk kesintisiz sisteme geilmesi gibi
isteklerde bulunduu koalisyon hkmeti afladakilerden hangisidir?
a. Doru Yol Partisi-Anavatan Partisi Koalisyonu,
b. Refah Partisi -Doru Yol Partisi Koalisyonu
c. Doru Yol Partisi- Sosyal Demokrat Halk Parti
Koalisyonu
d. Cumhuriyet Halk Partisi - Milli Selamet Partisi
Koalisyonu
e. Demokratik Sol Parti- Milliyeti Hareket PartisiAnavatan Partisi Koalisyonu
238
9. Uluslararas basklara karfln haflhafl ekiminin serbest

braklmas ve Kbrs Barfl Harekatnn gereklefltirilmesi hangi koalisyon hkmetinin ynetiminde olmufltur?
a. Demokratik Sol Parti - Milliyeti Hareket PartisiAnavatan Partisi Koalisyonu
b. Doru Yol Partisi - Sosyal Demokrat Halk Parti Koalisyonu
c. Cumhuriyet Halk Partisi - Milli Selamet Partisi
Koalisyonu
d. Doru Yol Partisi - Anavatan Partisi Koalisyonu
e. Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti (AP, MHP,
MSP, CGP)
10. 1981-1993 yllar arasnda baflbakan ve Cumhurbaflkan olarak grev yapan, ekonomik ve siyasi kararlar
kadar lm de byk tartflma yaratan siyaseti ve
devlet adam afladakilerden hangisidir?
a. Celal Bayar
b. Blent Ecevit
c. Sleyman Demirel
d. Necmettin Erbakan
e. Turgut zal
Yaflamn inden
Merhum Cumhurbaflkan Turgut zaln son
rportaj
Turgut zaln lmeden hemen nce fluan A Haber danflman olan Atlgan Bayara verdii Trkiye iin hala
tartfllan konular ieren rportaj yaynland.
A Haberde yaynlanan rportajda zaln Trklk, terrle mcadele, millet tartflmas, seilmifl valiler ve baflkanlk sistemi hakknda dflnceleri yer alyor. Rportajda zaln Trk dediiniz kimdir? Orta Asyadan geldi diyoruz deil mi? Peki bakyorum ortada Trk olarak
bir grup yok. szleri dikkatleri ekerken, deindii
birok konu gnmzde yaflanan tartflmalara cevap nitelii de taflyor.
ZALIN RPORTAJININ SATIRBAfiLARI
TERRLE MCADELE
Trkiyenin bu meseleyi zmesi lazm. Daima ayanzn altnda bir byk tafl; sizi gtrmez bir tarafa... Birok taraftan da flu veya bu biimde gagalanrsnz. Onun
iin diyorum ki bu mesele zlecektir. zlmeye
mahkumdur. Trkiyenin bymesini, ilerlemesini, geliflmesini dflnen herkes, zme yardmc olacaktr.
Bu zm, artk vatan millet Sakarya hikayeleriyle olamaz. Burada mantkl, geerli, deiflen dnya flartlar
ierisinde zmmz oturtmamz lazm. Ama Trk
milleti-Krt milleti gibi bir ayrma katiyen gidemeyiz.
Biz netice itibaryla hepsine Trkiye Cumhuriyeti vatandafl diyoruz.
Bu mesele zlr. Sabrl olursak, zaten Trkiye o kadar gzel entegre oluyor ki... Baknz Irak entegre olamyor. Trkiye byle deil.
Trkiyede oumuz ekseriyetle ayn mezhepteniz. kincisi, g hareketi ile zaten yzde 60-65i Ankarann batsnda oturuyor. Biz bu meseleyi zeriz. Ben yle gryorum. Bu arada kanl hadiseleri nlemek lazm.
SELMfi VALLER TARTIfiMASI

Trkiyede genel olarak valiler seimle gelirse, hangi
blgede hangi halk seerse o seilir. Biz o blgeye belediye reisini dflardan m tayin ediyoruz?
Yarn eer Valiler de seimle gelirse bazlar bunun karflsndadr, ama bir oturup dflnmek lazm. O takdirde
hangi blgeden seiliyorsa o insanlardan seilir.
TRKLK TARTIfiMASI
Trk dediiniz kimdir? Orta Asyadan geldi diyoruz deil mi? Peki bakyorum ortada Trk olarak bir grup yok.
Orada Azeri var, Trkmen var, zbek var, Kazak var,
Krgz var. Nerede Trk? G edenler de isim itibaryla
zbek ve Trkmen boylar arlk olarak. Biz bunlara
Ouz Boylar diyoruz.
Trk kelimesi hatta bir tarihinin yazdna gre o blgede oturan insanlarn tmne yabanc kavimlerin verdii isim bugn dikkat ederseniz, Avflar derler. Trkmen derler. Bunlar orijinal isimleri. Osmanlnn kay
aflireti de yle bir Ouz Boyudur. Biz bunun hepsine
birden, Osmanl ierisinde veya Trkiye Cumhuriyeti
ierisinde yaflayan herkese Trk demifliz. Yoksa, aslnda Trk dediiniz zaman da onu spesifiye etmeniz lazm. Trkmen mi, zbek mi, Avflar m?
BAfiKANLIK SSTEM
Parlamenter sistemden Baflkanlk Sistemine geersek,
bu parlamentonun denetleme grevini, yani asli grevini yapmas demektir. bizim gibi lkelerde, biraz da
tabiat icab milli yaps ok eflitli yerlerden gelen bir
lkede parlamentoda birtakm tkanklklar, zorluklar
vardr. Gruplaflmalarn ok olaca bellidir. Hatta flehirlerde, hatta blgelerde dayal gruplaflmalar da olabilir.
fiu mahzuru da grdm parlamenter sistemin, esas itibaryla icrann denetlenmesi vard. cray iyi yapabilmek lazm. Bugnk parlamenter sistem bu denetlemeyi iyi yapamaz. nk koalisyon olarak dahi olsa parlamentoya parti gruplar hakim olur. Ancak aznlk
hkmeti olur. O da mmkn deil.
Bu vaziyette hkmetin aleyhine bir denetleme o parlamentodan gemez. bizim zamanmzda da byleydi.
Bu sistemin nemli mahzurlarndan biri budur. Yasama
yapan Parlamentonun icradan tamamyla ayrlmas lazm. Bu nasl olacak? Baflkanlk sistemi olmad zaman, hkmet parlamento iinden seiliyor. Bakann
hep iki vasf var, ya devlet adam vasf ya siyaseti vasf. Benim tecrben flunu gsterdi. Parlamentoda siyasi
vasf hep n plana kar. Halbuki Baflkanlk sisteminde
devlet adam vasf n plana kar, nk seilme endi-
239
flesi yoktur. O cumhurbaflkan ile gelir, onunla gider.

Bu olduu zaman devlet adam vasf n plana kar. Bir
nevi check and balancetr.
MLLET TARTIfiMASI
Benim millet mefhumum bize okullarmzda retilen
gibi deil, belki size de retilen gibi deil. Irk, dini,
dili bir olanlar milleti meydana getirirler diye retilmifltir. Ben o kanaatte deilim. Bunlar farkl olabilirler.
Netice itibaryla ayn gayeden heyecan duyan insanlar
demektir millet. Bir spor msabakasnda ya da bir Nobel mkafat kazanlmasnda ayn heyecan duyabiliyor
musunuz, o millete mensupsunuz. Bu vatandafllktr ve
o topra sevmektir. nsanlar sevmektir. Btn vatandafllar da kendisi gibi kabul etmektir. Byle bir anlayflnz varsa, hoflgr anlayflnz da varsa, biz bir millet
oluruz. Daha modern bir millet oluruz.
Kaynak: Ahaber WEBTv.18 Ocak 2013

1. e
2. c
3. b
4. c
5. b
6. a
7. d
8. b
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise II. Dnya Savafl Dneminin Siyasi, Sosyal ve Ekonomik Uygulamalar
Yantnz yanlfl ise II. Dnya Savafl Dneminin Siyasi, Sosyal ve Ekonomik Uygulamalar
Yantnz yanlfl ise Trkiye Cumhuriyetinde
1950-1960 (Demokrat Parti) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiye Cumhuriyetinde
1950-1960 (Demokrat Parti) Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 1960 Darbesinden Sonra
Trkiye konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 12 Marttan 12 Eylle Trk
Siyasetindeki Geliflmeler konusunu yeniden
gzden geiriniz. .
Yantnz yanlfl ise 1960 Darbesinden Sonra
Trkiye konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 12 Eyll 1980den 21. Yzyla Trkiye konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 12 Marttan 12 Eylle Trk
Siyasetindeki Geliflmeler konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 12 Eyll 1980den 21. Yzyla Trkiye konusunu yeniden gzden geiriniz.
240

Sra Sizde 1
kinci Dnya Savafl Trkiyeyi ynetenlerce daha nce
kaybedilen yerleri almak iin bir frsat olarak grlmemifltir. Zira ounluu asker olan idareci kadro on yllk
savafl srecinde milletin maddi ve manevi byk kayplara uradn bizzat grmfltr. Ordunun durumunu
da yakinen bilmektedirler. Savafln ykmlarna, yokluklarna flahit olanlarn ayn durumu yeniden gndeme
getirmesi pek beklenebilir bir durum deildir. Rusya ve
ngilterenin btn srarlarna karfln ordunun savaflacak
kabiliyette olmadn, modern silahlarn yokluunu ne
srmeleri sadece savafla girmemek iin deildir. Kurtulufl savaflnda sadece Yunan ordusuna karfl taarruz edebilmek iin bir sene hazrlk yapldn hatrlarsak teredddn gerek sebebi daha kolay anlafllacaktr.
te yandan savafla girmemesine mukabil yaplan hazrlklar dahi devletin ekonomisini nemli lde skntya sokmufltur. Hkmet ekonomik hayat kontrol etmek iin kanunlar karmfltr. Ancak ticaret ve sanayi
kesiminin istismarn nleyememifltir. Bu erevede karlan Milli Korunma, Varlk, Toprak Mahsulleri vergileri de toplumun her kesiminin byk tepkisini ekmifltir. Bir milyon civarnda insann silah altna alnmas
hem retim kapasitesini dflrmfl, tketici durumuna
gelen bu insanlarn masraflar bte iin ayr bir yk
oluflturmufltur.
Dier taraftan karaborsann engellenememesi, yetersiz
gda almann neticesinde ortaya kan beslenme bozukluklarnn yan sra temizlie dikkat edilmemesinden kaynaklanan salgn hastalklar da halkn durumunu
zora sokmufltur. iek ve tifs hastalklarnn dnemin
karikatr dergilerinin bafllca konusu hline gelmifltir.
Ekmek ve et karneye balanmfltr. fiehirlerde devlet
memuruna karaborsaya dflen un, zeytinya, fleker,
makarna, pamuklu kumafl gibi temel ihtiya maddeleri
datm yaplarak yaflam flartlar mmkn mertebe iyilefltirilmeye alfllmfltr. Ancak nfusun 3/4nn yaflad krsal kesimde insanlar kendi rettikleriyle ihtiyalarn karfllamaya alflrken mamul madde temininde
byk skntlar yaflamfllardr. Sosyal hayat asndan
da krsal kesimin flartlar flehirlere nispetle daha zordu.
1938-1943 aras dnemde tketim mallarnn fiyatlar
befl kat artarken gelirlerin yerinde saymas sosyal geliflmenin nnde nemli bir engel olmufltur.
Bu tarihlerde tam bir tarm lkesi olarak nitelendirebileceimiz Trkiyede retim yetersizlii dolaysyla tahl ithali yaplmak durumunda kalnmas zerinde dflnlmesi gereken bir veridir. te yandan sadece stanbulda
Kzlayn sosyal desteiyle geinen insan saysnn
85.000e kt haberinin gazetelere yansmas srecin

iyi ynetilemediinin gstergeleri arasnda saylabilir.
Buna mukabil 1930 iktisadi buhrannn aksine yetersiz
tarmsal rn elde edilmesi ve btenin yardan fazlasnn askeri ihtiyalar iin kullanlmas ekonominin dengesini bozmufltur. Savafla girmeden maruz kalnan etkiler ile ekonomik ve shhi ve sosyal hayat byk zorluklar yaflayan Trkiyenin kendisine nerilen karlara kanarak savafla girmemesi en aklc yol olmufltur. Cumhurbaflkan smet nnnn bu konudaki srar dneminde
halkn bir kilo flekeri befl liraya yedirdin elefltirisine
konu olmuflsa da o, kadnlar dul, ocuklarn ksz brakmadm cevab ile nemli bir geree iflaret etmifltir.
Sra Sizde 2
Atatrk, Cumhuriyet Halk Partisini kurarken bunun millete demokrasinin gereklerini retecek bir okul vazifesini grmesi beklentisini de ifade etmiflti. Osmanl dneminden itibaren frka (parti) = tefrika (ayrlk) olarak
ortaya kmfl, atflmalar kardefl kavgasna kadar gitmiflti. Trkiye Cumhuriyetinde tek parti idaresi hakim
olmakla birlikte Demokratik karakter btn Cumhuriyet devrinde prensip olarak korunmufltur. Diktatrlk
prensip olarak hibir zaman kabul olunmamfltr. Siyaset sosyologlarnn da kanaati bu yndedir. kinci Meflrutiyet dneminde yaflanan ayrlklarn bir daha olmamas iin de srecin kontroll olarak geilmesi tercih
edilmifltir. Bu erevede biri tabii olarak ortaya kmfl,
dieri Atatrkn istei ile iki muhalefet partisi denemesi yaflanmfltr. Ancak siyasetilerin iktidar hrs dolaysyla beklenen yumuflak geifl gereklefltirilememiflti.
Cumhurbaflkan nn de tek parti dneminde yaplan
her iflte Millet Meclisinin kontrolnn bulunduuna dikkat ekerken sistemin tek eksiinin muhalefet partisi
olduunu ancak bunun da Trkiyenin kendine zg
flartlarna gre gereklefleceini vurgulamak ihtiyac hissetmifltir. Bizim tek eksiimiz hkmet partisinin karflsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda memlekette
gemifl tecrbeler vardr. Hatta iktidarda bulunanlar tarafndan teflvik olunarak teflebbse giriflilmifltir. ki defa
memlekette kan tepkiler karflsnda teflebbsn muvaffak olmamas byk talihsizliktir. Fakat memleketin
ihtiyalar sevkiyle hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ifllemesi sayesinde baflka siyasi partinin de kurulmas mmkn olacaktr.
Cumhurbaflkan smet nnnn ifadesiyle Demokrasinin her millet iin mflterek prensipleri olduu gibi
her milletin karakterine ve kltrne gre birok zellikleri de vard ve millet kendi bnyesine ve karakte-
rine gre demokrasinin kendisi iin zelliklerini bulmaya mecburdu. 1945 Kasmndan itibaren Trkiyenin
ok partili demokratik yaflamn hakim olduu Bat Bloku iinde yer alma karar Trkiye Cumhuriyeti ve Trk
milleti demokrasinin kendine zg zelliklerini bulma
srecini bafllatmfltr. Bu aflamann da dnemin devlet
adamlarnn anlayflna gre flekillendirilmek istenmifltir. Cumhurbaflkan sistemin tek eksii muhalefet partisi olmamas derken 7 Temmuz 1945 tarihinde Nuri Demira adl sanayicinin birinci meclis dnemi muhaliflerinden baz flahsiyetleri yanna alarak kurduu Milli Kalknma Partisini yok saymfltr. Kendilerine danfllp izin
alnmadan stelik birinci meclis dneminin muhalif
isimleriyle oluflturulan bir partiyi yok sayan Cumhurbaflkan muhalefet partisinin tand bildii isimler tarafndan kurulmasn yelemifltir. Ksacas muhalefet yine Cumhuriyet Halk Partisinin iinden kacakt.
Parti ii tartflmalarn basnda genifl biimde yer almasna izin verilerek toplum parti iindeki ayrlklar hakknda bilgilendirilmeye baflland. Savafl dnemi politikalarnn aka tenkit edildii bu zeminde Hikmet Bayur, Celal Bayar, Refik Koraltan, Emin Sazak, Adnan Menderes,
Fuat Kprl, Cavit Oral gibi isimler ne kmfltr. Bu
srecin dnm noktas Celal Bayar, Adnan Menderes,
Fuat Kprl ve Refik Koraltan drtlsnn 7 Haziran
1945te Anayasann mill egemenlik ilkesine ifllerlik kazandrlmas ve parti hayatnn demokrasiye uygun flekilde dzenlenmesi iin teklif vermesi olacaktr. Parti ii
tartflmalar bafllatan drtl takrir net bir karara ulaflamad. Ancak takrir sahipleri Partiden atldlar. Cumhuriyet Halk Partisinde st dzey grevler yapmfl bu drt
milletvekili 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurdular.
Baz deerlendirmelere gre de kurmaya ynlendirildiler. Partinin baflkan Celal Bayar baflta olmak zere bu
isimler smet nnnn de birlikte alflt, tand kiflilerdi. Nitekim parti program ortaya konurken Celal
Bayar ile grflerek laiklik ve cumhuriyetilik konusunda fikir birliine vardklarn biliyoruz. Bu tavr bize
Atatrkn de Fethi Beye Serbest Cumhuriyet Frkasn
kurarken laiklik ve cumhuriyet konusundaki beraberliklerini kamuoyuna ilan etmesini hatrlatmaktadr.
Bylece bafllayan ok partili siyasi hayat, nceki deneyimlerin aksine kalc oldu. Parti yneticilerinin ve siyasetilerin nemli bir ksmnn zihniyet olarak hazr olmad sylem ve eylemleriyle ortaya kt. Ortam demokrasi heykelinin zerine krmz bir flal atmak noktasna kadar da geldi. Ancak Cumhurbaflkan nn
dorudan srece mdahale ederek 12 Temmuz 1947
beyannamesiyle ok partili siyasi hayat devlet meselesi olarak ilan etti. Gerek Bayar gerekse hkmet baflkanlarn gerektiinde destekleyerek, gerektiinde frenleyerek srecin seimler yoluyla geliflmesini salad.
241
smet nnnn cumhurbaflkan sfat ile yaymlad

beyanname Atatrk dnemindeki baflarsz iki denemeden 15 yl sonra giriflilen ok partili demokratik hayat
denemesinin baflarya ulaflmasnda nemli bir yere sahiptir. Beyannamede ortaya konan fikirler Trk siyasi
hayat ve demokrasi dflncesinin geliflimi asndan
yzyln baflndan itibaren yaflanan problemlere ve zm nerilerine iflaret etmektedir.
Sra Sizde 3
Gerekten de Demokrat Parti 1946 -1950 muhalefet yllarnda elefltirdii, seim sisteminde uygulanan ounluk esasnn deifltirilmesi, radyo ve gazeteler gibi iletiflim aralarnn iktidarn tekelinden kurtarlmas, mahall yneticilerin iktidarn szcs gibi davranmalarna,
mecliste muhalefete sz hakk verilmemesi gibi hususlarda kayda deer bir deifliklik yapmad. Zira bu hususlar hkmette olann kullanmay tabii bir hak olarak
grd fleylerdi. ok partili hayatn yaflanmaya baflland kinci Meflrutiyet dneminden beri politika yapclarn ve partilerin anlayflnda hakim olan husus ben
hkmet isem dflndm yaparm, benden baflka
kimsenin ne dflnd nemli deildir. Dierleri hkmet olduklarnda dflndklerini yapsnlar! fleklindeydi. Bu anlayfl demokrasi kavramnn tam olarak anlafllmamasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyede demokrasi dflncesinin sylem olarak yzyldan beri konuflulmasna karfln farkl anlayfl ve yaklaflmlar yok
saymak, dikkate almamak yznden ok zaman kaybedildiini sylemek mmkndr. kinci Meflrutiyet dneminde ttihat ve Terakki ynetiminin zor zamanlarnda Talat Paflann birader brakalm biraz da onlar denesinler, onlar da bu vatann evlatlar deil mi? fleklinde ifade ettii durum dahi muhalefetin dikkate alnmas deil kendi aresizliklerinin ifadesi olmufltur. Demokrasi anlayfl ancak kendi iktidar srasnda bile g sahiplerinin muhalif olanlar ve fikirlerini dikkate almas
ile geliflebilecek bir hassasiyettir.
Sra Sizde 4
Trkiyede iktidar ve muhalefet iliflkilerindeki temel grnm gc elinde tutan kifli ya da kuruma karfl her ne
gereke ile olursa olsun elefltiri getiren, muhalefet edenlerin bir araya gelebilmeleridir. Onlar bir arada tutan
sadece iktidarda olana muhalefettir. Ondan sonra yaplacaklar hakknda genellikle belirli bir program yoktur.
II. Abdlhamid ile Jn Trkler arasndaki mcadele kadar ttihat ve Terakki iktidarndaki muhalefeti de bir
arada tutan ayn gereke olmufltur. Muhalifler iktidara
geldiklerinde beklentiler ok farkl olduu kadar ortak
bir program da olmad iin paralanmalar yaflanmfl-
242
tr. ok partili hayatn ilk denemelerinin yafland kinci Meflrutiyet dnemi de Mill Mcadele gnlerine kadar srecek bir ittihat-itilaf kavgasna sahne olmufltu. Serbest Frka olaynda da benzer bir dflnceyle hareket edilmifltir.
Demokrat Partinin Cumhuriyet Halk Partisine muhalefetini tanmlarken Mendereste Partimiz CHPye karfl olan
herkesin partisidir szleriyle bu gerei ifade etmifltir.
1960ta da Ordunun siyasete mdahale gerekesi Trkiyede demokrasinin yeniden ortaya karlmas olarak
aklanmfltr. Oluflturulan Mill Birlik Komitesi, yol haritasnda ilk admlar yeni bir seim kanunu hazrlamak,
btn partilerin ifltirak edecei bir genel seim yaparak
sreci normallefltirmek olarak ilan etmifltir. Gerekten
de ilk olarak kapatlan niversiteler ald, basn yasa
kaldrld ve bir anayasa komisyonu oluflturuldu. Hareketin herhangi bir parti ya da grubun lehine yaplmad, dfl politikada ise mevcut anlaflmalara sadk olunduu beyanyla devlette devamllk vurgusu yaplmflt. Demokrat Parti yneticileri de halk i savafla srklemek,
anayasay ihlal etmek gibi ar sulamalarla vatana
ihanet ithamyla mahkemeye verilmifltir.
Ancak gc eline alan Komitenin de farkl dflncelere
tolerans gstermedii ksa srede ortaya kmfltr. Komite yetersiz ve reform dflman olduklar sulamasyla 147 retim yesini niversitelerden atma karar
almfltr. Bu tavr kamuoyu ve bilhassa niversiteleri
ayaa kaldrmasna mukabil Hocalar ancak 1963te okullarna dnebilmifllerdir. Komite ayn tavr kendi kadrosu iin de almfltr. Nitekim idarenin sivillere devredilmesi srecinin nasl iflleyecei konusunda fikir ayrlklar yaflayan MBK bir ksm yelerini emekli ederek srgne gndermifltir.
Gc eline geirenin her yaptn tartflmasz, sorgusuz
sualsiz kabul ettirmek istei Trkiyede yaygn bir grnme sahiptir. Politikac, aydn, asker ya da sivil iktidar
sahibi olanlarn kendi dflnce ve tercihlerini tek doru olarak grmeleri bu corafyaya has bir anlayfl gibi
grnmektedir. Ancak Demokrasi dflncesi bu yaklaflm ret etmeyi gerektirmektedir. Zira halkn ounluunun desteini alanlarn aznlkta kalanlarn dflnce
ve tercihlerine saygl olma mecburiyeti vardr. Farkl
olan ve dflneni yok sayma lks yoktur. ok partili
dnemdeki politikaclarn bu konuda kendini sorgulama alflkanl yaygn olarak grlen bir fley deildir.
Ancak bu konuda nemli bir zelefltiri rneini 14 Mart
1972de partisinin genel baflkanlna seilen Blent
Ecevitin yaptn sylemek mmkn grnmektedir.
Ecevit, politikaclarn kendi dorularn halka dayatmasna karfl karak halkn da kendi karlarnn nerde
olduunu pekiyi sezdiini, flimdiye kadar partilerine oy
vermemesinin gericiliinden deil, partilerinin kendisinden kopuk olduunu grmesinden kaynaklandn

kabul etmemiz gerekir diyerek delegelerin byk desteini almfltr. Bundan sonraki srete de halkn tercihlerini dikkate alan sylemler gelifltirerek siyasi kariyerinin sonunda seim kazanmay baflarmfltr.
Verdiimiz rnekler demokrasi kavramnn henz yeterince isellefltirilemediini, bir yaflam ve davranfl biimi
hline dnfltrlemediini gstermektedir. Toplumun
geneli bu yaklaflm isellefltirene kadar benzer skntlarn yaflanmaya devam edeceini sylemek gereki
bir yaklaflm olacaktr.
Sra Sizde 5
Trkiye ok partili hayata getikten sonra da nceki
dnemlerin problemlerini yaflamaya devam etmifltir. Siyasi tartflmalar iktidarn elefltiriye tahammlszl,
muhalefetin snrsz elefltiri zgrl olarak grlmesi
etrafnda younlaflmaktadr. Sosyal ve kltrel tartflmalar ise dinin siyasete alet edilmesi, eitim sisteminin
milllefltirilememesi, mezhep farkllklarnn istismar,
an gereklerine cevap verecek bir kltr politikasnn
oluflturulamamas gibi st bafllklar etrafnda dnp durmaktadr. Ekonomik problemlere gelince, ifl hayatnda
alflma barflnn salanamamas, retimin artrlmamas, istihdama ynelik yatrmlarn olmamas, vergi kanunlarndaki adaletsizlik, gelir dalmndaki eflitsizlikler sz konusudur. Bu konular neredeyse cumhuriyetin
bafllangcndan beri iinde dnp durduumuz bir ksr
dngdeki tartflma konularmz olarak deiflmezliini
korumaktadr. Trkiyenin sorunlarnn her dnem devam etmesi, zm retilememesi toplumda belli konularda karamsarlk, mitsizlik ve bezginlikler yaratmaktadr. Ancak demokratik, laik sosyal bir hukuk devleti olma iradesini temel hedef olarak daha baflndan
ortaya koymufl olan Trkiye Cumhuriyeti ve halk bunu
baflaracak kabiliyete sahiptir.
Ancak bir nceki tartflmada da belirtildii zere ortaya
konan hedeflerin gereini flekilden ok ierik bakmndan yapmalyz. Sosyal ve kltrel sahadaki problemlerin pek ou daha nce de sylendii gibi farkl dflnceleri anlamaya alflmak yerine yok saymaktan, dikkate
almamaktan kaynaklanmaktadr. Demokrasi anlayflnn
toplumun her kesimine, en kk birimden byne
kadar yerleflmesi ile bu problemlerin halli ok daha kolaylaflacaktr. Siyasi ve ekonomik problemler ise Trkiyenin jeopolitik konumu, toplum yaps ve hayattan beklentilerini doru analiz ederek yaplacak alflmalara ihtiya gstermektedir. Tam bu noktada Atatrkn 1 Kasm
1937 tarihinde TBMMde yapt konuflmasndaki flu hususlar hatrlamakta fayda vardr. Bizim yolumuzu izen;
iinde yafladmz yurt, barndan ktmz Trk milleti ve bir de milletler tarihinin bin bir facia ve strap kaydeden yapraklarndan kardmz derslerdir. Elimizdeki
programn ruhu bizi yalnz bir ksm vatandaflla alakal
kalmaktan men eder. Biz, btn Trk milletinin hadimiyiz. Gerekten de lkemizin karfl karflya kald skntlarn temelinde tarihi mirasmz, kltrmz, toplum
yapmz ve lkemizin bulunduu corafyann yeralt ve
yerst zenginlikleriyle stratejik konumu yer almaktadr.
Trkiye Cumhuriyetinde sorumlu mevkide olanlar politika retirken yurdumuzun corafi konumunu, milletimizin kendine has kltrel zelliklerini daima dikkate almal ve bilhassa bu corafyada yaflanan olaylardan dersler karmaldrlar.
Kaynaklar
Ahmad, F., Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980
(terc, Ahmet Fethi) stanbul 1994.
Ahmad, F. ve B. Turgay, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 1945-1970, stanbul 1976.
Akandere, O., Milli fief Dnemi, ok Partili Hayata
Geiflte Rol Oynayan ve Dfl Tesirler, 1938-1945,
stanbul 1998.
Akar, R., Varlk Vergisi, stanbul 1992.
Altu, K., 12 Mart ve Nihat Erim Olay, Ankara 1973.
Aflgn, S., Cumhuriyet Dneminde Dou Anadoluya
Yaplan Kamu Harcamalar (1946-1960), Ankara
2000.
Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, Ankara 1997.
Aydemir, fi. S., kinci Adam II-III, stanbul 1968.
Baban, C., Politika Galerisi/Bstler ve Portreler, stanbul 1970.
Barutu, F. A., Siyasi Anlar I-III (yayna hazrlayan
Mustafa Everdi), Ankara 2001.
Bil, H., CHP 1919-1999, stanbul 1999.
Bilge, S., G Komfluluk, Trkiye-Sovyetler Birlii
liflkileri 1920-1964, Ankara 1992.
Cemal, H., Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, stanbul 1999.
Eraslan, C., Trkiyede ok Partili Hayatn Kurulmasnda Bir Dnm Noktas: 12 Temmuz 1947 Beyannamesi Atatrk Yolu, cilt 6 say 22, Ankara 1998.
Eroul, C., Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, Ankara 1998.
Gololu, M., Demokrasiye Geifl, 1946-1950, stanbul 1982.
Gndz, A., Hatralarm, (dinleyen ve yazan hsan Ilgar), stanbul 1973.
243
nalck, H., Rnesans Avrupas -Trkiyenin Bat Medeniyetiyle zdeflleflme Sreci, Trkiye fl Bankas
Kltr Yaynlar, stanbul 2012.
nn, ., Hatralar II, (Hazrlayan Sabahattin Selek)
Ankara 1987.
nnnn Sylev ve Demeleri, Trk Devrim Tarihi
Enstits, Ankara 1946.
Kamazolu, H. B., 27 Maystan 12 Marta Trkiyede Siyasal Fikir Hareketleri, Birey Yaynclk,
stanbul 2000.
Karpat, K., Trk Demokrasi Tarihi, Sosyal-Ekonomik-Kltrel Temeller, stanbul 1996.
Kocatrk, U., Atatrkn Fikir ve Dflnceleri, Ankara 1999.
Koak, C., Trkiyede Milli fief Dnemi, Ankara 1974.
Sertel, S., Roman Gibi, stanbul 1969.
Soyak, H. R., Atatrkten Hatralar, I-II, stanbul 1973.
Tezel, Y. S., Cumhuriyet Dneminin ktisat Tarihi,
stanbul 1994.
Timur, T., Trk Devrimi ve Sonras 1919-1946, Ankara 1993.
Toker, M., Demokrasimizin smet Paflal Yllar
1944-1973, Tek Partiden ok Partiye 1944-1950,
Ankara 1990.
Toker, M., Demokrasimizin smet Paflal Yllar, DP
Yokufl Afla (1954-1957), Bilgi Yaynevi Ankara
1991.
Toker, M., Demokrasimizin smet Paflal Yllar, Demokrasiden Darbeye (1957-1960), Bilgi Yaynevi Ankara 1991.
Tunaya, T. Z., Trkiyede Siyasi Partiler, stanbul
1969.
Turan, fi., smet nn - Yaflam, Dnemi ve Kiflilii,
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000
Uran, H., Hatralarm, stanbul 1968.
Yetkin, ., Trkiyede Tek Parti Ynetimi 19301945, stanbul 1983.
Yaln, D. ve dierleri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi
II, Ankara 2008.
Cumhuriyet, Milliyet, Tercman gazetelerinin 19382000 yllar aras saylar.
Amalarmz
N
N
N
N
N

kinci Dnya Savafl yllarndaki sosyal ve kltrel uygulamalarn geliflim flek
lini ve burada etkili olan siyasi dinamikleri sorgulayabilecek,
ok partili hayata geiflin ilk on ylndaki iktidar muhalefet ekiflmelerindeki
ana bafllklardan dinsiyaset iliflkisini ana hatlaryla renecek ve sonraki d
nemlerdeki uygulamalar ile kyaslayabilecek,
ok partili hayata geiflten sonraki iktidar muhalefet ekiflmelerindeki ana
bafllklardan sosyal hayatn ve siyasi geliflmelerin nemli belirleyicilerinden
ifli ve renci hareketlerini renecek ve sonraki dnemlerde tekrar yafla
nan problemlerin toplum hayatndaki tahribatn yorumlayabilecek,
Demokrasinin sklkla kesintiye uramasna karfln belli eksenlerde younla
flan tartflmalarn deiflmemesinin toplumda yaratt bezginlik ve mitsizliin
kltr sahasna yansmalarn irdeleyebilecek,
Yirmi birinci yzyla girerken Trkiyenin kltr sanat alanndaki durumunu
ana hatlaryla renerek gnmzdeki geliflmelerin adafl geliflmeler karfl
sndaki seviyesini deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Mill Korunma
Demokrasi
Din-Siyaset liflkisi
Ordu-Siyaset liflkisi
fli Haklar
Anarfli
Terr
renci Olaylar
indekiler
Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi-II
1938den Gnmze
Sosyal, Kltrel ve
Sanatsal Deiflme ve
Geliflmeler
II.DNYA SAVAfiI YILLARINDAK

SOSYAL VE KLTREL GELfiMELER
DEMOKRAT PART DNEMNDE
SOSYAL VE KLTREL ALANDA
TARTIfiMALAR/ GELfiMELER
1960-1980 DNEM SOSYAL VE
KLTREL TARTIfiMALAR/
GELfiMELER
1980-2000 DNEM SOSYAL VE
KLTREL TARTIfiMALAR/
GELfiMELER
1938den Gnmze Sosyal,

Kltrel ve Sanatsal
Deiflme ve Geliflmeler
II.DNYA SAVAfiI YILLARINDAK SOSYAL VE
KLTREL GELfiMELER
Trkiyenin Atatrk reformlaryla iine girdii sosyal ve kltrel geliflim dnemini
incelerken tek parti dneminin 1946ya kadar uygulamalar ve sonrasn iki ana kategori olarak deerlendirmek gerekecektir. Zira kinci Dnya Savafl dnemi iktidarn alflageldii yaklaflmla halk pek fazla dikkate almadan yaplan uygulamalar ile
savafln, dorudan ve dolayl etkileriyle flekillenmifltir. 1946da bafllayan dnem ise
iktidarn devam etmesi iin birinci derecede dikkat edilmesi gereken gstergeyi halkn ilgi ve beenisine evirmifltir. Serbest Cumhuriyet Frkas deneyiminde 1930 ylna kadar yaplanlarn halka istenildii flekilde ulaflmadn gren devlet, bundan
sonra halka ulaflacak tek yolun kendi kontrolnde olmasn yelemiflti. Devlet cumhuriyeti, ilke ve inklaplar devam ettirmek amacyla halka ulaflmak, ona rejimi anlatmak iin kurduu Halkevlerinde her fleyi kontrol eden kuflkucu ve saknmac bir
anlayflla hareket etmifltir. Endiflelerin flekillendirdii kontrolc anlayfl ilkelerde daha radikal uygulamalar ile dneme damgasn vurmufltur. Savafl geliflmelerine gre
rklk-turanclk ve komnistlik devlet takibatna urayan fikir akmlar olarak ne
kmfllardr. 1940 tarihinde yaplan bir dzenlemeyle, rejimin halka ulaflmak iin
bulduu en etkin yol olan halkevlerinde ktphanelere din ierikli ve inklabn
ideolojisine uymayan siyasi yaynlarn girmesi yasakland. 1942de gazetelerde din
ierikli yaz dizilerinin yayn kontrol altna alnmaya baflland.
Bilhassa savafl yllarnda hangi haberin hangi gazetede, ne flekilde yaynlanaca dorudan hkmet ve devlet baflkanlnca belirlenebiliyordu ki dnemin etkin
gazetecilerinden Metin Tokerin ifadesiyle devlet baflkan smet nn azndan
kan szn kanun olduu bir konumdayd.
Bafllangta heyecan ile halka gidifli organize etmeye alflan Halkevlerinin faaliyetleri zaman iinde gevflemifltir. kinci Dnya Savafl sralarnda ise ancak flehir
merkezine gelebilen vatandafllarn dertlerini ulafltrabildii yerlere dnflen halkevlerinin taflra ile balants neredeyse tamamen kesilmifltir. Partiden alnan ekonomik yardm faaliyetlere bal olduu iin halkevleri idarecileri gerek her kesimden ok sayda ye gstermek gerekse faaliyetlere katlan vatandafl saylarn abartmak yoluna gitmeye bafllamfllard.
1930lardan beri gelifltirilen ky eitmenleri projesinin nihai flekli ky enstitleri ise kye ynelik hizmetlerinden daha ok kurulduklar yredeki kltrel ve toplumda yerleflik gelenek ve din anlayfla aykr grlen uygulamalar ile gndem
246
Atatrk lkeri ve nklap Tarihi-II
Ky Enstitleri:
17 Nisan 1940, tarih ve
3803 no.lu yasa ile kuruldu.
Cumhurbaflkan smet
nnnn himayesi altnda,
Mill Eitim Bakan Hasan
li Ycelin destei ile
dnemin ilkretim genel
mdr smail Hakk
Tonguun idaresinde
alflt. Eskiflehir, zmir,
Krklareli, Edirne,
Kastamonu, Adana, zmit,
Antalya, Balkesir, Isparta,,
Kars, Malatya, Kayseri,
Samsun, Trabzon, Ankara,
Konya, Sivas, Erzurum, Aydn
ve Diyarbakrda kuruldu. 27
Ocak 1954 tarihinde 6234
No.lu yasa ile enstitler,
retmen okullarna
dnfltrld.
oluflturacaktr. Bunun yan sra savafl dneminde meslek okullarnn ne karldn, retmenlerin durumlarnn iyilefltirilmeye alflldn grmekteyiz.
Nfusun % 80i kylerde yaflayan lkede genleri bulunduklar mahallerde eitip retici yaparak kyden flehre g engellemeyi hedefleyen Ky Enstitleri
deneyimi smail Hakk Tonguun abalar ve Maarif Vekili Hasan Ali Ycelin desteiyle ortaya kmflt. Daha 1930lu yllarda Atatrkn iflaretiyle bafllayan ky ocuklarnn eitimi alflmalar, ky gelifltirmek, kylnn retimini daha bilinli
yapmasna destek olmak amac da taflyan Ky Enstitleri ile en st dzeye eriflmifl
oluyordu. rencilerin teorik derslerden daha ok krsal hayata dnk olarak uygulama esasl renmelerine dayanan eitim Atatrkn daha I.Maarif Kongresinde ortaya koyduu; eitimin ameli olmas esasna da uygundu. Bu dorultuda rencilerin kalacaklar yerleri kendilerinin yapmas ve temel ihtiyalarn kendilerinin karfllamasna yarayacak temel bilgiler veriliyordu. Ders programlarnda Trke ve kltr derslerinin younluu dikkat ekerken rencilerin hepsinin kabiliyetine uygun bir mzik aleti almas hedeflenmifl, mzik ve tiyatro alflmalarna
nem verilmifltir. Buralardan mezun olan retmenler kylerde vazife alarak kylnn yresinin flartlarna uygun, kaliteli retim yapmasna yardmc olacakt. Bylelikle kyller bulunduklar yerde geimlerini salayarak flehirlere g etmek arayflna girmeyeceklerdi. Enstitler ksa zamanda dikkate deer bir geliflme gstermifl olmakla birlikte grev yaptklar krsal ortamn sosyolojik flartlarn dikkate almamalarndan kaynaklanan tepkiler ile karfllaflmaktan kurtulamamfllard.
Fotoraf 8.1
Ky Enstitleri
projesinin en
byk destekisi
Mill Eitim Bakan
Hasan Ali Ycel,
uygulamal tarm
dersinde rencileri
izliyor.
Kaynak: Genel a
Vikipedia
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Gerek Atatrkn
gerekse onda sonra devleti yneten kadrolarn ky ocuklarnn eitimiSIRA SZDE
ne verdikleri nemin sebepleri neler olabilir? Tartflnz
fi Nsra
E L Mgeliflme dnemlerinde flekillenen eitim flekli ve ideolojik terBunun Dyan
cihi kadar iktidar partisiyle oluflan organik ba dolaysyla tepki ekmifl ve ok
partili dnemdeki
S O R U ilk iktidar deiflikliinde kapatlmfltr.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
247
8. nite - 1938den Gnmze Sosyal, Kltrel ve Sanatsal Deiflme ve Geliflmeler
Fotoraf 8.2
Savafl dneminde
ortaya kan
yokluklar
kullanarak zengin
olanlar hicveden
karikatrler biraz
abartl da olsa
dnemin ruh hlini
yanstmakta
olduka baflarl
olmufllardr.
Kaynak: Harp
Zenginleri Albm
Byk flehirlerde ekmein ve temel ihtiya maddelerinin karneye balanmas

yaflam zorlafltrmfltr. Uygulama 1942 ylnn Ocak aynda bafllamfltr. Dier taraftan karaborsann engellenememesi, yetersiz gda almann neticesinde ortaya kan
beslenme bozukluklarnn yan sra temizlie dikkat edilmemesinden kaynaklanan
salgn hastalklar da halkn durumunu zora sokmufltur. iek ve tifs hastalklarnn dnemin karikatr dergilerinin bafllca konusu hline geldiini syleyebiliriz.
fiehirlerde karaborsaya dflen un, zeytinya, fleker, makarna, pamuklu kumafl
gibi temel ihtiya maddelerinin karneyle datm yaplarak devlet memurlarnn
yaflam flartlar mmkn mertebe iyilefltirilmeye alfllmfltr. Ancak nfusun
3/4nn yaflad krsal kesimde insanlar kendi rettikleriyle ihtiyalarn karfllamaya alflrken mamul madde temininde byk skntlar yaflamfllardr. Krsal kesim yaflad zorluklarn da etkisiyle hkmetten gittike uzaklaflmaya bafllamfltr.
Sosyal hayat asndan da krsal kesimin flartlar flehirlere nispetle daha zordu.
1938-1943 aras dnemde tketim mallarnn fiyatlar befl kat artarken gelirlerin yerinde saymas sosyal geliflmenin nnde nemli bir engel olmufltur.
Fotoraf 8.3
Zeytinya ve
pirincin kolay
bulunmaz
maddeler hline
geldii harp
dneminde yetersiz
beslenme ve
temizlenememe
salgn hastalklara
yol at iin
belediyeler
hamama girifli
cretsiz hle
getirmek ihtiyac
hissetmifllerdi.
Kaynak: Harp
Zenginleri Albm
248
Fotoraf 8.4
Yiyecek
fiyatlarndaki artfl
kadar hkmetin
datmn kontrol
altna almak
zorunluluunu
hissettii kat
sknts da
karikatrlere
yansmfltr.
Kaynak: Harp
Zenginleri Albm
Bu tarihlerde tam bir tarm lkesi olarak nitelendirebileceimiz Trkiyede retim yetersizlii dolaysyla tahl ithali yaplmak durumunda kalnmas, zerinde dflnlmesi gereken bir veridir. te yandan sadece stanbulda Kzlayn sosyal desteiyle geinen insan saysnn 85.000e kt haberinin gazetelere yansmas srecin iyi ynetilemediinin gstergeleri arasnda saylabilir.
Buna mukabil 1930 iktisadi buhrannn aksine yetersiz tarmsal rn elde edilmesi ve btenin yardan fazlasnn asker ihtiyalar iin kullanlmas hkmetin
zorluklar arasnda saylmaldr. Savafln sonunda oluflturulacak yeni dzende yer
alabilmek iin giriflilen ok partili dzen deneyimi halk, dolaysyla halkn beklentilerini de ne karacaktr. Tek parti dneminin uygulamada ounlukla halk iin
halka ramen fleklinde tezahr eden halkl ise bu dnemde halk iin halk ile
beraber flekline dnflmeye mecbur olmufltur.
Bu dnflm srecinin bafl konusu ise halkn din anlayfl olmufltur. ktidar ve
muhalefetin tartfltklar yegne mevzu halkn dini hassasiyetinin istismar olmufltur. ok partili dnemin bafllangcnda yer alacak aktrler ile laiklik ve cumhuriyetilik taraftarl konusunda n uzlafl salayan iktidar partisi ilk genel seimlerin
ardndan 1947 kongresinde laiklik ve inklaplk ilkelerinde radikal uygulamalardan vazgeme karar almak durumunda kalmfltr. 1940l yllarn hatralarnda din
faaliyetlerin topluca icra edilmesinden duyulan endifle, Kurann camilerde dahi
retilmesine scak baklmamas gibi arpk bir durum ortaya karmflt. Bilhassa
krsal kesimde bu durumun yaratt sakncalar Trkiye Byk Millet Meclisinde
dile getirildii zaman da parti yneticilerinin tepkisini ekmifltir.
Nitekim Cumhuriyet Halk Partisi Grup Baflkanvekillerinden Faik Ahmet Barutu anlarnda 3 Haziran 1942 arflamba gn Millet Meclisinde ky mekteplerinin
teflkilatlandrlmas kanunu grfllrken inklaptan sonra ilk defa olarak mekteplerde din terbiye lzumundan bahsedildiini aktarmaktadr. Kendisi de eski bir
hoca olan Rasih Kaplan -Mill fieften rica ediyoruz, bunun zaman gelmifltir. Ky
ocuklarnn din terbiyelerini daha ziyade ihmalde devam edilmemek lazmdr diyerek din iflini medeni bir cretle krsye getiren ilk mebus olmufltur. Barutu,
sz konusu istein Besim Atalay tarafndan desteklenerek takrir verilmesi ve Sivas
mebusu Abdurrahman Nacinin bu milletvekillerini desteklemesi zerine Meclis re-
249
is vekilinin ounluk kalmadgerekesiyle toplanty bitirdiini belirtmektedir. Faik Ahmet Barutunun grup reis vekillerinden Hilmi Uran da Besim Atalaya takririni geri aldrmakla hadise bafllad noktada sndrld. ifadesi dnemin yneticilerinin olaya bakfln gstermesi bakmndan nemlidir.
Demokrat Partinin 1946da kurulmasndan sadece alt ay sonra yaplan seimlerde gsterdii baflar, hkmetin de halkn yaflayfln yakndan ilgilendiren politikalarn gzden geirmesi gerektiini gsterdi. 1947de toplanan 7. Kurultayda bir durum deerlendirmesi yaplarak, din meseleler -ilk defa- gndeme alnarak konufluldu ve tartflld. Trk genliine milliyet bilinci vermek iin padiflah trbelerinin almas istanbul Milletvekili Hamdullah Suphi Tanrver tarafndan teklif edildi.
Bundan dolay sz konusu kurultay, Trkiyede din devlet ve siyaset iliflkileri
bakmndan nemli bir dnm noktasn oluflturmufltur. 1948de mam ve Hatip
yetifltirmek amacyla kurslaralmfl ayn yl bte grflmeleri esnasnda Diyanet
mensuplarnn cretlerinin iyilefltirilmesi karar kmfltr.
fiemseddin Gnaltay hkmeti dneminde ise hem seim sisteminde demokratikleflme hem de din meselelerde halkn hassasiyetlerinin olabildiince dikkate alnd uygulamalar grlecektir.
Bu cmleden olarak 1949da ilkokullarn 4. ve 5. snflarna din dersleri konulmufltur. Padiflah trbelerinin almas, nitelikli din adamlar yetifltirebilmek iin
Ankara niversitesinin bnyesinde lahiyat Fakltesinin faaliyete geirilmesi
ilk elde saylabilecek uygulamalardandr. Din meselelerinin salam ve ilmi
esaslara gre incelenmesini mmkn klmak, mesleki bilgisi kuvvetli ve genifl
dflnfll din adamlarnn yetiflebilmesi
iin gerekli flartlar hazrlamak... gibi ikili amala alan Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinin ilk drt yl boyunca
ders programlar arasnda Kuran- Kerime
yer verilmemifltir. Ancak 1953-1954 retim ylnda yaplan yeni programda Kuran
ve slam Dini Esaslaradl bir ders yer almfltr.
1945te Mill Kalknma Partisi ile bafllayan ok partili hayat srecinde 1946da
Trkiye Sosyalist Partisi, Sosyal Adalet Partisi, Liberal Demokrat Parti, ifti ve
Kyl Partisi, slam Koruma Partisi, Yurt Grev Partisi, dealist Partisi, Trk Muhafazakar Partisi gibi eflitli ynleri belirgin siyasi yaplarn ortaya kmas yeni dnemde fikir ve siyaset hayatnn ok renkli geeceini gstermifltir.
DEMOKRAT PART DNEMNDE SOSYAL VE

KLTREL ALANDA TARTIfiMALAR/GELfiMELER
21 Ekim 1950de okullarda din dersi mecburiyeti getirilmifltir. Meclis grubu ve Demokrat Parti teflkilatlarndan seim dneminde basna yansyan ve dnemin hkmeti tarafndan tepki gren radikal beklentiler iktidar deiflikliinden sonra daha
yksek sesle sylenmeye bafllamfltr. Parti ynetimi Arapann okullarda retilmesi, ortaokullarda din derslerinin konmas ve yeni imam hatip okullarnn alma-
Fotoraf 8.5
Tek parti dnemi
CHP iktidarnn
son baflbakan olan
fiemseddin
Gnaltay
uzlaflmac tavr
bilim adam kimlii
ile iktidarmuhalefet
arasndaki
tartflmal pek ok
konuda orta yolu
bulma baflars
gsterdi.
250
sgibi istekleri reddetmiflti. Mslman kimliin yannda Trk olduklarn da hatrlatarak gerektiinde gvenlik glerini devreye sokarak tavrn ortaya koysa da ksa srede lke genelinde Atatrk koruma kanunu karmay gerektirecek bir
manzara grlecektir.
lke genelinde Atatrk heykellerine yaplan saldrlar on ayda 15e ulaflmas
kadar iktidar partisinin rgtlerinde inklaplardan geri dnlmesi konularnn tartfllmas gibi hususlar tepki yaratmfltr. Atatrk ve eserini her ynden muhafaza etme ve ileri gtrme iddias taflyan nn dneminin hemen ertesinde grlen bu
manzara, idealin toplumca benimsenmesi hususunda hibir fley yaplmadn, iddialarn sylem boyutunda kaldn da gstermektedir. lk icraat olarak ezann yeniden Arapa okutulmasn mecliste oy birlii ile kabul ettiren Menderes Hkmeti okullarda din dersini mecburi hale getirirken, hedeflerinin Atatrkn baflarlarn orijinal hliyle korumak yerine baflary getiren amaca uygun bir flekilde gelifltirmek olduunu ifade edecektir.
Fotoraf 8.5a
Fotoraf 8.5b
Dnemin islamc Dergileri
Atatrkn bst, heykel,

abide ve Antkabire ynelik
saldrlarn bir yldan befl
yla, Atatrkn hatrasna
alenen hakaret edenlerin bir
yldan yla kadar hapis ile
cezalandrlmasn ngren
5816 say ve 25 Temmuz
1951 tarihli kanun
Diyanet flleri Baflkanl fetvalaryla komnizm aleyhtarln ortaya koyan hkmetin muhalefet ile anlaflt belki de tek konu buydu. Menderes din istismar
ve irtica karflsnda en etkili politikann maddi refah artrmak olduunu iddia etmekteydi: yollar kylere kadar uzandka, elektrik ve su kylere kadar geldike,
traktrler ve sair makineler kylnn hayat arasna girdike, kalknmas ve seviyesi ykselen bu insanlar hurafelere kaplmayacaklardr. Ancak bu dnemde bizzat iktidar partisi toplumun Mslman olduu kadar Trk de olduunu hatrlatmak
ihtiyac hissederken slam Demokrasi Partisi ve daha sonra Millet Partisi dini siyasete alet etmek sulamasyla kapatlmfl, slamc ierikte yayn yapan Sebilrreflad,
Byk Dou gibi dergiler hakknda soruflturma almfltr. Bunlara ilaveten 25
Temmuz 1951de Atatrk Koruma Kanunu karlarak muhalefetin elefltiri
ve tenkitlerinin nne geilmek istenmifltir.
Etkili bir toplumsal rgt olan Halkevleri ve krsal kesimlerin ihtiyacn karfllayacak Ky Enstitleri, Cumhuriyet Halk Partisinin kontrolnde olduklar ve solcu
dflncelerin btn propagandalaryla bu kurumlara girdii gerekesiyle kapatlrken dinin siyasete alet edilmesini nlemek amacyla 23 Temmuz 1953te Vicdan
ve Toplanma Hrriyetinin Korunmas Kanunu karlmfltr. Taraflarn bu konuda-
251
ki amaz bizzat Menderesin flu ifadelerine yansyacaktr: camilerin tamiri iin para harcaynca muhalefet din smrs diyorlar, yapmaynca camileri ihmal etmekle suluyorlar... Grld zere toplumun din hassasiyetine mukabil istismar
edilebilecek derecedeki bilgisizlii ok partili hayata geifl srecinin yumuflak karnn oluflturmaktayd. 1957 seimleri arifesinde ise hkmetin camilere yapt bafl miktar istismar vesilesi olarak muhalefetin diline dflecektir. Baflbakan Menderesin seim propagandasna gre ise 7 ylda 15.000 cami yaplmfl 86 cami onarlmflt. 1959 ylnda lkenin her yerinde grld ifade edilen din istismarn engellemeye ynelik nitelikli din adam yetifltirmek iin Yksek slam Enstitlerinin
almaya baflland. Ancak bu giriflim de muhalefet tarafndan yeniden din istismar olarak elefltirildi. CHPnin iktidar dneminin sonunda ayn amaca ynelik olarak
bafllatt din derslerinin devlet okullarnda okutulmas ve imam hatip kurslaryla
lahiyat Fakltesinin almas gibi hamlelerin bir devam olarak alglanabilecek faaliyetlerin elefltiri konusu edilmesi dnemin siyaset yapma anlayfln gstermesi
bakmndan nemli bir iflleve sahiptir.
Trkiyede ok partili hayatn hemen her safhasnda din ve din konularn
SIRA SZDE siyasetin en
nemli konusu hlinde tartfllmasnn sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
Sosyal Hayata Dair Tartflmalar/Geliflmeler D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Demokrat Parti program yeni dnemde sosyal meselelere arlk verileceini gsS O Rverilmesi,
U
teren iflaretler ile doluydu. flilere grev, cretli izin ve tatil hakk
umumi af karlmas, frsat eflitliinin, hakim teminatnn salanmas ve antidemokratik kanunlarn gzden geirilmesi gibi. Umumi af ve cretli haftaD sonu
tatilinin gerKKAT
eklefltirilmesine karfln sendikal iflilere grev hakknn verilmesi hayata geirilememifltir. Bununla birlikte 31 Temmuz 1952de Trkiye fli Sendikalar KonfedeSIRA SZDE
rasyonunun kurulmas ifli haklarnn alnmas mcadelesinin bundan sonra daha rgtl bir flekilde yaplaca beklentisini yaratmfltr. Grev hakk
AMALARIMIZ
beklentisine mukabil hkmetin ilk hedef olarak
hzl kalknmay gstermesi ilgintir. Sol grfllere
karfl aka ortaya konan ekince bu dnemde
K T A P
olumsuz grlen her dflnce ve beklentiyi komnizm ile iliflkilendirme tavrn ne karmfltr.
alflma bakanl stanbuldaki ifliler iin iflTELEVZYON
sizlik sigortas verileceini aklarken grev hakkn tandklarn lkenin ihtiyalarn karfllayacak
bir grev kanunu iin alfltklarn ancak ne zaman
NTERNET
verileceini bilmediini ifade etmekteydi. Sendikalarn taleplerinin olumlu karfllanmad bu dnemde ifli grevleri zaman zaman olduka sert biimde bastrlmfltr. fli sendikalarnn yan sra Gazeteciler Sendikas da hkmetin kapatma kararna maruz kalmflt. Demokrat Partinin son dnemi
de artan enflasyona karfl zam ve iflilerin grev hakk taleplerini zamann erken olduu gerekesiyle reddetmesiyle gemifltir. Ancak bu aflamada genellikle hkmete yakn tavrlar sergileyen Trk-flin de vergi adaleti, cretlerin yetersizlii ve
iflilere grev hakk talepleriyle tartflmada taraf olmas beklentilerin haklln gsteren bir lt durumundadr.
fli ve iflveren hak ve iliflkileri konusunda temel haklar dflnce baznda tanyan siyasetilerin kanunlafltrma abalarndaki gevfleklik on yllar iinde zle-
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Fotoraf8.6
31 Temmuz 1952de
AMALARIMIZ
kurulan Trkiyenin
ilk byk ifli
sendikalar
konfederasyonudur.
K T A P
Trk-fl
hkmetlerin ifl
hayatna dnk
alflmalarnda katk
TELEVZYON
salayan bir
oluflumdur.
NTERNET
252
cektir. cretli hafta sonu tatili ile bafllayan ve sendikalaflmay teflvik eden geliflmelere karfln grev hakk iin henz erken deerlendirmesi yaplmaktadr. Trkiye fli Sendikalar Konfederasyonu(Trk-fl)in hkmet ile ifliler arasndaki iliflkilerde
etkili olmaya alflt bu dnemde yaplmaya alfllan grevler hkmetin sert tepkisiyle engellenmiflse de hkmet, grev hakkn reddetmediklerini ancak verilme
zamann tayin etmediklerini belirterek zaman kazanmaya alflyordu. Tabii muhalefet de iflinin grev hakknn yannda olduunu ilan ederek seim beyannamelerinde vaatlerde bulunarak geliflmelere taraf olmaya alflyordu.

TARTIfiMALAR / GELfiMELER
1960 mdahalesinden sonra hem Mill Birlik Komitesi(MBK)nin hem hkmet
hem de muhalefetin syleminde dinin siyasete alet edilmemesi ana ilke olarak yer
almfltr. MBK en byk amalarnn dini gerici siyasi eylemlerin aleti hline sokmadan saf ve lekesiz klmak olduunu belirterek siyasetilerin seim ncesi ve
sonrasnda dini kullanmayacaklarn ilan etmelerini istiyordu. Halkn bilgilendirilmesi sayesinde yakn gelecekte Kurann Trke okunmas talebinin halktan geleceine inandn dile getiren Komite, Kasm 1959da kurulan Yksek slam Enstitsnde reform yaplarak iktisat, ekonomi, medeni hukuk ve sosyoloji gibi konularn da ders programlarna eklenmesine karar vermifltir. Din grevlilerinin mali
haklarnda iyileflme yaplmasn da ngren Komite, rencilerin mspet ilimleri
de renmeleri halinde taassuba kamalarnn nne geilebileceini dflnmfl
olmaldr. Komitenin din sahasndaki nemli bir adm ise Kurann Trkelefltirilmesi alflmalarn bafllatmas olmufltur. Din adamlar ve profesrlerden oluflan bir
heyetin 6-7 ay iinde tercmeyi tamamlayaca umuluyordu. Din eitiminin din
adamlarna braklmas kabullenilerek, halkn byk bir ounlukla bir araya geldii Cuma namazlarn daha etkili klabilmek iin Diyanet flleri Baflkanlnca Hutbeler dergisi karlmaya baflland. Bat kltrn ve dillerini bilen, eitimli ilerici
din adamlar yetifltirmek iddialar dile getirildi. Ancak gerek siyasi partilerin oy
kaygs gerekse din cemaatlerin siyasi idareyle ifl iliflkileri bu uzlaflnn szde kalmasna sebep oldu.
9 Temmuz 1961 tarihinde kabul edilen Anayasa ile devlet demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olarak kabul edilmifltir. Bu anayasa ile yumuflak bir kuvvetler
ayrl gereklefltirilmifltir. Yasama grevi Trkiye Byk Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosuna verilmifltir. Temel hak ve hrriyetler konusunda daha ayrntl olan
yeni anayasa ile Anayasa mahkemesi kurulmufltur. flilerin iktisadi ve sosyal durumlarn korumak veya dzeltmek amacyla toplu szleflme ve grev haklarna sahip
olduklar kabul edildi. Bu haklarn kullanlmas ve istisnalar ve iflverenlerin haklarnn kanunla dzenlenecei belirtildi. Buna ek olarak cretli hafta ve bayram tatili
ile cretli yllk izin hakknn kanunla dzenlenecei anayasada yer ald.
kinci nn Hkmeti din eitimi hususunda yeniden bir yaplanmaya giderek
mft ve imamlarn eitiminin iyilefltirilmesiyle dinin siyasete alet edilmesinin nne geilebileceini midini dile getirdi. Suat Hayri rgpl Hkmeti mam Hatip
Okullarn bitirenlerin ilkokul retmeni olabileceklerini aklarken Adalet Bakanl da komnizmin lkeye giriflinin nndeki en byk engelin toplumun dini olduunu belirtiyordu. Muhalefetin dini siyasete alet ediyorlar diyerek hkmeti
elefltirdii Ekim 1966da Trkiyede Diyanet ve Laiklik zerine dzenlenen bir
toplantda laikliin slamiyeti yok ettiine dair iddialar seslendirildi. Hemen akabinde alevi partisi olarak tanmlanan Birlik Partisi kuruldu.
253
Hkmet, komnist liderlerin kitaplarnn evirilerini yaynlayan yaynclar hapis cezalaryla karfllarken muhalefet, iktidarn tavrn halkn dikkatini iktisadi ve
mali bunalmlardan uzaklafltrmak iin komnizm belasn yaratmfl olmak fleklinde tarif ediyordu. Toplumun din konusunda iine sokulmaya alflld ayrlklar
ilk neticesini Elbistanda vermifl grnmektedir. fiii vatandafllarn dzenledii Ehlibeyt gecesinde Snni-fiii atflmas yaflanmfltr.
Devletin temellerinin din esasna oturtulmasnn engellenmesi abalar iktidar,
muhalefet ve ordu ynetimini meflgul ederken toplum, din konusunda son derece
hassas olduunu gsterecektir. Hkmet Yksek slam Enstitleri aarak bat kltr ve dillerini de bilen aydn ve ilerici din adamlar yetifltirmeyi hedeflediklerini
ilan ediyordu. Yargtay da adli yl alfl trenlerinde Trkiyenin slam devleti olmayacan dile getirerek siyasetin ne karmaya alflt konulara tepki veriyordu. Halk ise bilhassa kk yerleflim yerlerinde dine karfl bir hareket sylentisinde dahi olaylar karyordu. Nitekim Osmaniyede Kuran yakld haberi zerine
halk olaylar karmfl iflleri Bakanl duruma mdahale etmek zorunda kalmflt.
Muhalefet, bilhassa Dou Anadoluda kanun ve dzenin olmadn, devlet ynetiminin yerine parti ynetiminin geirilmeye alflldn, dinin de siyasete alet
edildiini dile getiriyordu. Genelkurmay ise devletin temel nizamlarn dini esas
ve inanlara uydurmak amacyla kurulan Mcadele Birlii adl bir rgt ortaya
kardn bildiriyordu.
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri Blent Ecevit ise sa-sol atflmalarnda kullanlan din motifine farkl yaklaflarak atflmalarn dinle deil ekonomik karlarla ilgili olduunu iddia etmekteydi. Gericileri destekleyenlerin gerekten yerli ve yabanc evrelerce srdrlen kr mcadelesine katldklarn iddia eden Ecevit, yabanc smrgecilerin kendi ekonomik stnlklerini srdrmek iin yaptklar savafla yce bir anlam katmak, kutsal bir grnfl vererek halk da katmak iin
dini kullandklarn savunuyordu. Aradan geen yllarda ortaya kan baz bilgiler
bu yaklaflmn zerinde daha dikkatli durulmas gerektiini gsterecektir.
Grld zere iktidar, muhalefet, asker, sivil her kesim kendi nceliini karfl tarafa dayatmaya alflyor, dierlerinin yaptklarn istismar olarak niteliyordu.
Byle bir zeminde toplumsal barfln, kalknmann olmas mmkn deildi.
Fotoraf 8.7
1966-1973 aras
dnemde grev
yapan beflinci
cumhurbaflkan
Cevdet Sunay
genelkurmay
baflkanl da
yapmflt. Sunayn
mesaj basnda ilk
haber olarak yer
almfltr.
Bu ortamda Cumhurbaflkan Cevdet Sunayn yeni yl mesajnda olabilecek kt durumlar iin toplumun her kesiminin dikkatini ekmiflti. Cumhurbaflkan aydnlar da uyararak gericilerin lkeye hkimiyetlerinin milleti geriye gtreceini;
aflr solun hkimiyetinin ise sadece hrriyetlerin kaybedilmesine ve karanlk bir
254
dikta rejiminin iine dflmeye deil, ayn zamanda milli egemenlik ve bamszln da tehlikeye girmesine sebep olacan ilave etmiflti.
ok partili siyasi hayatn baflndan itibaren Trkiyede siyasetin en nemli ve
vazgeilmez arac olarak dinin yer aldn sylemek mmkndr. Halkn bu konulardaki bilgisizlii ise istismarn gerisindeki en nemli sebep olarak gsterilebilir.
alflanlarn sosyal haklaryla ilgili tartflmalar/geliflmeler:
fli sendikalar, Demokrat Parti dneminde tannmayan grev hakk iin MBK
dneminde de her frsattan istifade etmeye alfltlar. Ancak zel sektrn hkmet
politikalarn destekledii ortamlarda bu konuda mesafe alnamayaca da akt.
Trkiye fli Partisinin sendikalarn hizmet yn ile ilgili sylemleri ifli kesiminin
kafasn karfltrrken ortaya koyduu samimiyet vurgusu toplumda pek ok kesimin dikkatini bu konuya ekecektir. Zonguldakta maden iflilerinin grevi hem
sendikalar hem de toplumu kamplara ayrmak bakmndan ilgin bir rnek teflkil
etmifltir. Trkiye fli Sendikalar Konfederasyonu kanunsuz ve komnist desteiyle yapld iddiasyla karfl karken dier sendikalar ve genlik rgtlerinin destei ne kt. Ana muhalefet partisi kendini sosyal gvenlik ve reform isteyen, ilerici fikirlere sahip kimselerin partisi olarak tanmlyordu. Buna mukabil bu beklentileri komnizm propagandas olarak gren iktidardaki Adalet Partisi ise programn komnizm karfltl zerinde kuruyordu.
Bu dnemde grev giriflimlerine polis yerine askerlerin mdahale etmeye bafllad. renciler arasndaki fikir tartflmalarnn sa-sol tartflmalar hline gelerek toplumsal barfla nemli lde tehdit oluflturmaya bafllad bir zemin ortaya kt.
Genlerin devrimci, lkcveya aknctanmlamalaryla gruplara ayrld ortamda tarafsz kalmay kabul etmeyen bir bask ortam oluflmufltu. Gruplar kendilerine katlmayanlarn br grup yesi olduu inanc ile fliddet uygulama yoluna
gidiyorlard. Gerekten de ekonomik flartlarn giderek ktlefltii, temel ihtiya
maddelerinin temininde sknt yafland bu dnemde bir ksm genlik kimliini
siyasi ekiflmelere taraf olarak bulmaya alflyordu. Dier bir ksm genlik ise eflitli din cemaatlere dhil olarak, geimini salayacak bir ifl imkn arayarak kendilerine bir yn izmeye gayret ediyordu. Memur kesiminin de ilerleyen yllarda
bilhassa sendikalaflma tercihlerinde rakip iki kesim hline dnflt grlecektir.
renci olaylarnda can kayplarnn yaflanmas, dou, gneydou illerinde mezhep farkllklarnn krklenmesinden kaynaklanan atflmalar lkenin genelinde
bir mitsizlik havasn yaygnlafltrmfltr. Bu dnemde yerel ve genel seimlere katlm orannn hzla dflmesi de bu ortamla dorudan iliflkilidir.
Fotoraf 8.8
Hemen her okulda
yaflanan
olaylardan dolay
sa veya sol
gruplarn zorlad
boykotlar olaan
hale gelmiflti.
255
1970li yllarda endstri, teknik ve meslek liselerine nceye nispetle arlk verildii grlmektedir. Buna mukabil retmen yetifltirme konusundaki temel kurulufllar olan Eitim Enstitleri partiler aras mcadelenin sahnesi hline gelmifltir.
Bilhassa 1978-1980 aras dnemdeki hkmetler birka aylk eitimden geirdikleri rencileri retmen sfatyla eitim camiasna dahil etmekten ekinmeyerek
Trkiye Cumhuriyetinin temel messeselerinden birini daha gndelik veya dnemlik siyasetlerine alet etmifllerdi.
Trkiye bu srete giderek farkl glerin oyun alan hline gelen bir lke hline dnflmekteydi. lkede hzla artan gelir dalm adaletsizlii had safhaya kmflt. Bu durum genelde hkmete yakn duran ifli konfederasyonlarn dahi sosyal patlamalara sebep olaca uyarsnda bulunmaya zorluyordu. 1960 mdahalesinden sonra verilecei bildirilen ancak iyi ve doru kullanlmas gerektiinin alt
izilen ifl hayatna dnk haklar 24 Temmuz 1963 Toplu fl Szleflmesi, Grev, Lokavt ve Sendikalar Kanunu ile yrrle girmifltir. flilerin hakikaten kendi karlarn koruma kltrn gelifltirmesine yardm edecek flekilde kullandklar bu hak
1970 muhtrasndan sonra askya alnacaktr.
Mdahaleden sonraki yllarda da dzelme gstermeyen gelir dalm ve iflsizliin, yoksulluun artfl toplumun her kesiminde ortaya kan kutuplaflmalar artrp keskinlefltirmifltir. Siyasilerin iktidar mcadelesinin her trl ilke ve prensipten
arndrld bu dnem insanlarn sabah evden karken aileleriyle helallefltikleri
bir belirsizlii de beraberinde getirmifltir. Din cemaatlerin artfl, gruplaflma ve kutuplaflmalar beslerken kt niyetli en ufak bir kflkrtmada atflmalar devletin dahi kontrol edemeyecei bir noktaya gtryordu. 1974 Koalisyonu genel af, vergi
barfl, eitimde frsat eflitlii, tarm gelifltirme, gelir dalm eflitlii gibi zlenen
hususlar gndemine almflsa da 20 Temmuz Kbrs kartmas ve neticesinde ortaya kan uluslar aras tecrit edilmifllik ekonomik durumu iinden klmaz hle
sokmufltur. Milliyeti Cephe dnemlerinde ise iktidar-muhalefet partilerinin iliflkilerindeki keskinlik memuru, polisi, rencisi btn kesimlere yaylarak bir atflma
ortam yaratmfltr. Mezhep atflmalar ile gelifltirilen atflma kltr 1980 Darbesini getirmifltir.
Sosyal ve Kltrel Sahada Tartflmalar/Geliflmeler

Bu dnemde iktidar muhalefet tartflmalarnn temelinde ifl ve iflilerin siyasi ve
sosyal haklar konular yer almaktadr. Hkmetlerin iflilerin haklarna ve sosyal
gvenlik sistemine ynelik sylemleri bir nevi zaman kazanmaya ynelikti. Grev
hakk tannacakt ancak doru kullanlmalyd dolaysyla ifli kesiminin bu hakk
istismar endiflesi sz konusu ediliyordu.
Dier yandan sosyal yapy glendirmeyi amalayan MBK tarafndan adalet,
drstlk ve demokrasi ilkelerini ayakta tutmak, hr dflnce ve mspet ilim fl
altnda halkn maneviyatn ykseltmek amacyla partiler st bir kltrel rgt
olarak Trk Kltr Dernei 17 Austosta kuruldu. Hkmet 30 Austosta Halkevlerini bu dernein ynetimine devretti. Trk Ocaklarndan Halkevlerine, Halkevlerinden Trk Kltr Derneine geifl, iktidarlarn kendilerini halka anlatmak ve
meflruiyet kazanmak yolundaki abalarnn son rn olarak deerlendirilebilir.
Silahl ya da silahsz glerin meflruiyeti halk desteinde aramalar Atatrkn kaytsz flartsz millet egemenlii ilkesinin fiilen hayata gemifl olmasnn gstergesi
olarak kabul edilebilir.
MBK baflkan Grsel kt niyetle alflmamak kayd ile bir sosyalist partinin kurulmasna izin verilebileceini, bunun lke iin de faydal olacan belirtmekteydi.
Haftalk Yn Dergisi, 20
Aralk 1961 tarihinden 30
Haziran 1967 tarihine kadar
222 say kmfl ve dnemin
siyasi hayatn etkilemifltir.
YN Gazetesinde
yaynlanan bildiride imza
sahipleri: Trk halknn, ok
eflitli iktisadi, siyasi ve
sosyal sorunlar ortasnda,
kendisini btn zlemlerine
kavuflturacak bir yn
aramakta olduuna dikkat
ekmifllerdi.
256
Fotoraf 8.9
Bildirinin
yaynland ilk
saynn kapa.
Fotoraf 8.10
13 fiubat 1967de
Trk-iflten ayrlan
sendikalar
tarafndan kurulan
DSK ifl
hayatndaki siyasi
geliflmelerin iinde
yer ald.
Ekonomik flartlarn dzelmemesi, iflten karmalarn artmasna tepki gsteren fli sendikalar birliiyle, kanun dflla izin verilmeyeceini belirten skynetim komutanl
karfl karflya gelirken hkmet nceliin enflasyon olduunu aklaynca ifliler rejimi
desteklediklerini bildirerek sz konusu haklar garanti edecek bir dzenlemeye katk vereceklerin bildirdiler.
ktidar ve muhalefet olarak sa ve sol diye basite ayrabileceimiz taraflar meselelere tamamen farkl alardan bakyorlard. Nitekim Trkiye fli Partisi, hkmetlerin Trkiyede blge ayrm yaptklarn, dounun
geliflmemesi meselesinin Trklk Krtlk
meselesi olmadn iddia ederken Adalet Partisi arlkl koalisyon hkmetinin Adalet Bakan 141. ve 142. maddelerin sadece komnizmi deil ayn zamanda Krtlk ve rkl da kontrol altna almak iin gerekli olduunu bildiriyordu
Radikal sol aydnlarn ilk organize teflebbsleri olarak Yn Dergisi 150 imzal
bir bildiri ile yayn hayatna bafllad.
lke meselelerinin tartfllmaya baflland ortamda TP baflkan da dzeni elefltirmeye bafllamflt. Ona gre Birinci Befl Yllk Plan hedeflerini sosyal adalet bakmndan yetersizdi, zel sektre gereinden fazla ayrcalklar tannmflt. Aybar, Ceza Kanununun 141 ve 142. maddelerinin deifltirilmesini talep ediyordu. Zira yabanc dillerden tercme de dhil komnizm propagandas yapt dflnlen yaynlar sz konusu maddeyle cezalandrlyorlard.
24 Temmuz 1963te, askeri hareketten yl sonra Toplu fl Szleflmesi, Grev,
Lokavt ve Sendikalar Kanunu Resm Gazetede yaynlanarak yrrle girdi. Bu tarih fli Bayram olarak kabul edildi. Dier taraftan toprak reformu yznden Devlet Planlama Teflkilatyla hkmetin aras ald.
Trkiyede devlet ve toplum hayatnn her cephesinde nemli bir rol oynayacak
olan Trkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT) 1 Mays 1964 tarihinde kuruldu. Yazl basn ise Amerikann Kbrs meselesinde Yunanistan tarafna meyletmesi ve mali ve teknik imknszlklara karfl baflkalarnn vermediini millet yapar kampanyasn destekleyerek Trk Donanma Cemiyetinin
kurulmasna katk salad.
1965 seimlerinden Adalet Partisinin baflaryla kmas basnda Amerikan aleyhtar tavrlar n plana kartt ancak niversite hocalarn ikiye bld. Nitekim bir ksm niversite
retim yesi Amerikann Kbrs ve Vietnam
da takip ettii politikalar suladlar. Bu hocalar Trkiyenin de dfl politikasn deifltirerek
bamszlk savafl veren lkeleri desteklemesini istiyorlard. Bu talebin karflsnda hkmetin uygulamalarn ve mevcut durumu
olumlu bularak destekleyen niversite re-
257
tim yeleri de vard. Nitekim onlar da Trkiyenin uydu deil, mttefik lke olduunu, Trkiyenin nc dnyann bir paras olmayacan vurguluyorlard. Btn bu tartflmalar o dnemde alflma yaflndaki nfusu askere alan lkeler iinde
ikinci srada yer alan Trkiyenin, NATO yelerinin en fakiri ancak ordu bykl bakmndan nc olduu gereini deifltirmiyordu.
Bu dnem sosyal hareketlenmelerin hz kazand, mahiyet deifltirdii geliflmelere sahne olacaktr. Nitekim zmirde tekstil iflileri kendi sendikalarnn iflverenle yapt anlaflmalar kabul etmeyerek greve gidebilmifllerdi. Mevcut sendikalarn ifli kesiminin bir ksmnn beklentilerini karfllamamas zerine Devrimci fli
Sendikalar kuruldu. 12 fiubattaki kuruluflun arkasnda Trk-flin grevler hususunda iflverenlerin yannda yer almas nemli bir etken olarak saylabilir.
TP yneticileri dier partilerin kendilerine ynelik komnist sulamalarna
karfln kendilerinin iktidara geldiklerinde demokratik Trk sosyalizmini kuracaklarn aklyordu. Dflncenin yerlilefltirilmesi ihtiyacnn yneticiler baznda hissedildiini gsteren bu durum lkedeki fikir hayatnn geliflimi bakmndan nemli
bir iflaret olarak deerlendirilmelidir. TP baflkan Aybar da sosyalizmin her yere
ayn flekilde kopya suretiyle uygulanamayacann altn izerek Trkiyede de sosyalizmin oturduklar yerden kitap okuyarak deil, Trkiyenin gereklerini hesaba katarak kurulacan belirtiyordu.
Trkiye Kmr flletmeleri ifli meselelerinin daima n planda olduu bir merkez
olarak dikkat ekmekteydi. flletme mdr iflilerin siyasallafltrldn, blgeye asker ve polis gnderilmesi gerektiini belirten raporu partiler arasnda byk tepki
grmfltr. 22 Eyllde Amerikan slerinde alflan Trk iflilerinin grev dalgas bafllad. Hkmet bunlar erteleme yoluna gittiyse de Danfltay ertelemeyi kaldrarak
grevi bafllatt. Bu esnada kyllerin problemleri ve tepkileri de basnda yer bulmaya
bafllamfltr. Nitekim Antalyada toprak kavgas olmufl 57 kyl tutuklanmfllard.
Trkiyede ok partili dnemde ifli kesiminin taleplerinin muhalefet
progSIRApartilerinin
SZDE
ramlarnda yer almasna karfln iktidar olduklarnda verilmemesinin sebepleri neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M
fli kesiminde de farkl ve etkili eylemler sz konusu olmaya bafllamflt. Artk

S O R U
ifliler kendilerini temsil etmediine inandklar sendikalarn imzalad
szleflmeleri tanmayarak greve gidiyor ve istedikleri flartlarda toplu szleflmeler imzalyorlard. Bat Avrupa devletlerinin ifli talebi iflte bu ortamda hkmete rahat bir neDKKAT
fes aldrd. Zira hzla artan iflsizlerin says azalacak, bunlarn gnderecekleri dvizler ise ekonomiye katk salayacakt.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Fotoraf 8.11
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Belli bir eitim ve hazrlktan geirilmeden ounluu krsal alandan giden ve pek ok problemlerle karfllaflan
insanlarmzn Almanya yolculuu ancak 50. ylnda bilimsel arafltrmalara konu olmufltur.
Kaynak: (fotoraf.ntvmsnbc.com)
258
D-8 Developing Eight.

Savafl yerine barfl, atflma
yerine diyalogu, ifte
standart yerine adaleti,
stnlk yerine eflitlii,
smr yerine adil dzeni,
bask ve tahakkm yerine,
insan haklar hrriyet ve
demokrasiyi esas alan bir
anlayfl ile sektrler aras
iflbirliini ngren bir
organizasyondur. Daim
sekretaryas stanbuldadr.
Hkmeti en fazla ve etkili elefltiren Trkiye fli Partisi arasnda sosyalizm anlayfl yznden blnmeler bafl gstermeye bafllad. Genel Baflkan Aybar anlayfllarnn Rus Bolflevizmine benzemediini Trkiyenin flartlarna gre zmler ve
sylemler gelifltireceklerini iddia ederken muhalifleri onun sosyalizme ters dfltn iddia etmekteydiler. fliler Smerbanktaki grevi srarla srdrrken Trk-fl
yetkilileri zel sektr grevi teflvik etmekle sulamaktayd CHP lideri nn, frtnal bir dneme girildii iin yetkilileri uyarmaktayd. Parti sanayide de imalat yerine montaj ve ambalaj sanayi kurmann lkenin kalknmasnda engel teflkil ettii
tenkidini getiriyordu. Hkmetin Anayasal Nizam Koruma Kanunu karma abalarna Trk-fl de karfl karak kanunun ne dzeni koruyacan ne de olaylar durdurabileceini dile getiriyordu. niversite retim yeleri de tasarnn gereksiz olduu, anayasadaki temel hak ve hrriyetleri snrlad yolunda elefltirileri ne karyorlard. Ayn izgide hkmetin TRT kanununu da sadece iktidarn sesini duyurmaya bir vesile olarak gryorlard.
1969 Seimlerinden sonra sosyal yapdaki huzursuzluklarn ilk iflaretini orluda kyllerin iflgal ettikleri bir iftlikten asker birliklerin yardmyla karlmas
veriyordu. Trkiyede toplam nfusun %1i alflan nfusun ise %2 si 1961-1969 yllar arasnda yurt dflna gitmiflti. Gittikleri yerde uyum problemleri dolaysyla ok
sknt eken bu insanlarn gnderdikleri dviz miktar Trkiyenin 1969 ithalatnn
%70ini karfllamaktayd. erde ise kyden kente g btn hzyla sryordu. Bu
iflsizliin daha da artacann iflaretiydi. Zira yeni ifl sahalar almad gibi mevcutlarn daha verimli alfltn gsteren bir bilgi de yoktu. Byk flehirlerdeki fabrikalarda da ifliler cret ve sosyal imknlarn iyilefltirilmesi iin grev yaparken artk polisle hatta askerle karfl karflya kalyorlard.
Bu aflamada Trkiyenin bat ile iliflkileri konusunda farkl bir bakfl ve teklif ortaya atld. Mill Nizam Partisi Trkiyenin Ortak Pazara girifline tarihi, din ve kltrel farklar nedeniyle karfl kt. Trk aydnn yllardr meflgul eden batllaflma
meselesini Partinin baflkan Erbakan farkl bir boyutta tartflmaya amflt: Trkiye
batya gre geri, douya gre ileriydi. Dolaysyla batl ortak pazara bugnk hliyle girerse smrge olacaktr. Trkiye doulu lkelerin ortak pazarna girmeli ve
lider olmalyd. Necmeddin Erbakann bu dflncesi kendisinin baflbakanl srasnda Trkiye, ran, Pakistan, Bangladefl, Malezya, Endonezya, Msr ve Nijeryann
katlmyla 15 Haziran 1997de kabul edilen stanbul Deklarasyonu ile hayata geecektir.
Fotoraf 8.12
1970li yllarn
baflnda CHP ile ve
sonlarnda AP ve
MHP ile yapt
koalisyonlarla Trk
siyasi hayatnda
nemli roller
oynayan Necmettin
Erbakan 199697de baflbakan
oldu.
Mecliste kabul edilen Sendikalar Kanunu yeni bir huzursuzluk kayna hline
geldi. yelerinin en az 1/3 sigortal olmayan sendikalarn federasyon kurmalarn yasaklayan kanun DSKi nemli lde etkilemekteydi. stanbuldaki sendika-
lar kanunun onaylanmas hlinde kanl olaylarn olabilecei tehdidinde bulunuyorlard. Fabrikalarda pasif direniflin bafllamas ve hzla yaylmas zerine DSK ve
TP liderleri iflileri tahrik suundan tutuklanmfllard. fli ve sendika kesiminin btn tehditlerine karfln Senato da sendikalar yasasn kabul etti. Bu srada Trk-fl
ve DSKle ilgili olmayan sekiz sendika stanbulda Milliyeti fli Sendikalar Konfederasyonu (MSK)nu kurdular. 23 Haziran 1970 tarihinde kurulan MSKin faaliyetleri 1980 Asker Darbesiyle durduruldu. Bir anlamda ifli yaplanmalar da merkez sa ve sol olmak zere ana kategoriye blnmfl oldu.

TARTIfiMALAR/ GELfiMELER
1980 mdahalesinden sonra da nceki deneyimlerin tekrarn yaflayan lkede asayiflin belli oranda salanmfl olmas dahi memnuniyet yaratmfltr. Anavatan Partisi
ve sonrasndaki koalisyon hkmetleri toplumsal barfla katkda bulunacak sylemler gelifltirmifl olmalarna karfln uygulamada skntlarn giderilmesini salayacak, kkl zmleri getirecek admlar atlmamfltr. Ordu ynetiminin deta on
ylda bir sivil siyasete dzen verdii bir manzara skntlarn devam edeceinin habercisi olmufltur. Darbeler modern, postmodern, e-muhtra flekillerinde de olsa bir
gelenek hlini almfltr.
Ekonomik skntlar devam etmifl, Trk lirasnn deer kaybna uramasna mukabil yeni ifl alanlarnn yeterince alamamas lkede refahn artmasna engel
oluflturmufltur. Yzyln sonunda gerek ordu - siyaset gerekse kurumlar aras iliflkiler geliflen grsel ve yazl iletiflim kanallar sayesinde fleffaflaflmaya bafllamfltr.
Bu erevede ncelikle iletiflim olmak zere kltr alanndaki geliflmeleri ana hatlaryla inceleyelim.
Grntl Dnya/letiflim
Radyo: Trkiyenin sosyal ve kltrel yaflamn etkileyen geliflmeler ierisinde en
etkili olan flphesiz 1990l yllarda hzla geliflen radyo ve televizyon olaydr. stanbul Radyosu 1927de stanbul Sirkecideki Byk Postanenin bodrum katnda
yayna bafllarken, Ankara Radyosu da ayn yl Ankarada da Ulusta kurulan bir
stdyoda hizmet girmiflti. Ankara Radyosu 29 Ekim 1938de verici ve stdyo imknlar ile stanbul Radyosunu ikinci plana itmiflti. zmirde Belediyenin kurduu
zmir Radyosu da 1948de yayn hayatna bafllamfltr. Radyonun Trkiyede nfusun yarsna yaknna ulaflabilmesi 1960l yllarda olmufltur ki gnlk yayn sresi
12-13 saat civarndayd.
Matbuat Umum Mdrl, Basn Yayn Genel Mdrl gibi yaplar iinde
alflmalarn srdren Radyo, 1961 Anayasas ile tarafsz ve zerk stat kazanmfltr. 1 Mays 1964te yrrl giren TRT yasas ile byk bir atlm yapmfltr. yle
ki bu tarihte iki milyon olan alc says %150 artarak 1980de 4.5 milyona ulaflmfltr. 1982 Anayasasndan sonra yeni dzenlemeler ile yaps gelifltirilen ve bir st kurul ile desteklenen TRT 1984te canl yayn yapmaya bafllamfl 1985ten itibaren bilhassa mzik programlarnn canl yaynna arlk vermifltir. Bu yllarda kanunen tek
messese olmasna karfln zel radyo ve televizyonlarn da birer birer yayn hayatna girdikleri grlmfltr. Trkiyedeki kltrel alflkanln bir yansmas olarak
kervan yolda dzlr ya da istimi arkasndan gelir szlerini dorular flekilde
1994te yayn hayatn dzenleyen kanun ktnda faaliyette olan radyo saysnn
500 getii ifade edilmektedir. Ayn flekilde zel televizyonlar da 1990lardan itibaren yayn hayatna geerek toplum hayatna yn vermeye bafllayacaklardr.
259
260
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
letiflim alan
kreselleflen
dnyada etkin olmann en ifllevsel yollarndan birisi olmakla
SIRA
SZDE
birlikte Trkiyede devletin gerekli kanuni dzenlemeleri yapmada toplumdaki geliflmelerin gerisinden gelmesinin sebepleri neler olabilir? Tartflnz
D fi N E L M
lkede sosyal ve kltrel yaflam derinden etkileyen en nemli adm TRTnin

tekeli srerken
zel radyo ve televizyon yaynclnn 1990lardaki hzl
U
S O Rbafllayan
geliflimidir. zel radyolar 1989 Maysnda yerel seimlerin akabinde belediyelerden bafllayarak kurulmaya bafllanmfl, 1992de 500e ulaflan saylaryla kamuoyunu
DKKAT
bilgilendirme hususunda nemli bir yer edinmifltir. 1993te frekans farkll, hava
ulaflmndan antenlerin etkilenmesi, dini, blc ve genel ahlaka aykr yaynlarn
SIRA SZDE gibi nedenlerle ksa sre yaynlar durdurulan zel radyolar
kontrol edilememesi
seim kampanyalarnda halka ulaflmann ve ynlendirmenin etkili bir yolu olduu
fark edilince yeniden yayna bafllamfllard. 1994 yl itibaryla lisans baflvurusu yaAMALARIMIZ
pan radyo says 1600 civarndayd. Radyo ve televizyonlarn yayn esaslarn dzenleyen kanun 13 Nisan 1994 tarihinde Mecliste kabul edilmifltir. 2000li yllarda
radyo, hemen
K hemen
T A P her toplum kesiminin takipilerine ulaflmada kulland bir
iletiflim arac olarak etkinliini devam ettirmektedir. Din, felsef, tarih, siyas, sosyal, etnik, kltrel ve bilhassa mzik arlkl radyolar toplum hayatn ilgilendiren
her alandaT Eve
konuda yaynlar yaplmaktadr.
LEVZYON
Televizyon: Televizyon yazl basndan daha fazla kitleye ulaflmak ve etkilemek bakmndan toplumu ynlendirme, dnfltrme vastalar arasnda en nde
yer almaktadr. 31 Ocak 1968de deneme yaynna bafllayan TRT Televizyonu, ya N T3E Rgn,
N E T er saat olarak bafllad ve 1 yl sonra haftada 4 gne kt.
yna haftada
1970de zmir Televizyonu, ardndan 1971de stanbul Televizyonu faaliyete geti.
1973de ise Trkiye Cumhuriyetinin 2. Cumhurbaflkan smet nnnn cenaze
treni naklen yaynland. 20 Temmuz 1974te bafllayan Kbrs Barfl Harektndan
tm Trkiye ve Avrupa TRT yaynlaryla haberdar oldu. Eurovision fiark ve Beste
Yarflmasna Trkiye, ilk kez 1975de TRTnin organizasyonuyla girdi. 1978de ilk
kez su alt kameralar kullanlarak Derinlerdeki Gemifl adl belgesel renkli film
ekildi.
TRT gnmzde 14 televizyon kanal, 7 ulusal, 6 blgesel, 2 uluslararas radyo
kanal, trt.net.tr ve trt.world.com zerinden 35 dil ve lehede Trkiyeye ve dnyaya yayn yapmaktadr.
1974 ylnda haftann her gn gereklefltirilen yaynlar lke nfusunun %55i
(19 milyon) ve lke yz lmnn %28 i (210.861 km2) tarafndan izlenilir oldu.
Televizyonunun Trkiyeye geliflinin 10. ylnda PTT merkezlerine kaytl televizyon alc says 2 milyon 250 bine ulaflt. Yurt iinden verilen ve yurtdflnda alnan
efl gdm, yayn, kayt ve kurgu ifllemlerini yapabilecek kapasitede olan Eurovision balant merkezi 1982 ylnda hizmete girdi. Giderek artan yayn saatleri ile birlikte ekran, 31 Aralk 1981 ylbafl gecesinden itibaren renklenmeye bafllad ve
1984 ylnda tamamen renkli yayna geildi. 1986 ylnda TRT-2 yayn hayatna bafllad. 1987de TRT-1 ve TRT-2 programlar uydu yoluyla btn Trkiyeye ulaflt.
TRT-3 ve GAP-TV, 1989 ylnda hizmete girdi ve TRTnin kanal says 4e kt.
1990da ise eitim arlkl TRT-4 kuruldu.
Trkiye Radyo Televizyon Kurumu 1990a kadar befl ayr kanaldan yayn yapan
tek oluflum olarak iktidarlarn elinde kamuoyuna yn vermede etkili bir ara olarak kullanlyordu. TRT televizyonu 1990da kurulan Avrupa ve kuzey Afrikay hedefleyen TRT INT(International) n 1992den itibaren Trkistan corafyasndaki l-
N N
261
keleri ve toplumlar hedefler hle gelmesiyle etki alann in Seddine kadar yaymak imkn buldu. 1993te Kafkasya ve Orta Asyaya ynelik programlarn yer ald TRT-AVRASYA kanal, 1995te ise TBMM TV yayna girdi.
Turgut zaln Cumhurbaflkanl dneminde Trkiye dflndan yaplan yaynlar lkeye yanstacak zel kanallarn kurulmaya bafllamas nemli bir dnm noktas olmufltur. 1990 itibaryla zel kanallarn da devreye girmesiyle siyaset, ekonomi(reklam) kltr hayatnda son derece etkili ve krl bir g hline gelen televizyonculuk, gazete ve holding sahiplerinin de byk ilgi duyduu bir alan oldu. 8
Temmuz 1993 dzenlemesiyle radyo ve televizyon yaynnda devlet tekeli kaldrld. 13 Nisan 1994 tarihinde karlan 3984 sayl yasa ile btn yayn alann kontrol etmek zere Radyo Televizyon st Kurulu (RTK) oluflturularak sektrn alflmalarna bir standart getirilmek amaland.
Televizyonun aile ii ve aileler aras iletiflimi, sosyal hayat nemli lde zarara uratt aktr. Dier yandan sinema, tiyatro gibi grsel kltrel etkinliklerin
krizlere girmesine yol amfltr. Gnmzde sinema ve tiyatrolar, Kltr Bakanlnn desteiyle ayakta tutulmaya alfllmaktadr. Sinema, tiyatro, aile ii ve toplumsal iletiflim kanallar gibi kltr hayatnn en nemli vastalarn hkmsz klan televizyonun yaygnlaflmas bu sahalarn ancak devlet desteiyle ayakta kalmaya abalad bir noktaya gtrmfltr.
fiehirleflmenin ancak 1980de saysal olarak yar yarya gereklefltii lkemizde
ky ve taflra kltrlerinin flehirlere taflnmfl olmas gecekondulaflmann sadece bina deil hayat tarz ve kltrel alglar iin de kullanlabileceini gstermifltir. Kyden kente gn hzla devam, kltrel uyumun gereklefltirilememesi, ekonomik
skntlar, eitim imknlarndaki kstllk 20. yzyln son eyreinde yetiflen nesilleri yurt dfl arayfllara yneltmifltir. nemli miktarda ifl ve beyin g veren Trkiye yetiflmifl kadrolar elinde tutacak ortam da oluflturamamflt. Ancak 21. yzyln bu konuda olumlu geliflmelere sahne olduunu gsteren ulusal ve uluslar aras veriler lke ve millet btnln koruyarak siyasi, sosyal ve kltrel alanda
adafl uygarlk seviyesinin elde edilebileceini gstermektedir.
Mimarlk: Mimarlk alannda dfla alma 70li yllarda bafllamfltr. Ekonomik
durgunluun da bir lde zorlad bu dfla alma, Trkiye inflaat sektrnn
Libya, Irak vb. petrol lkelerindeki yatrm taleplerinin deerlendirmeleri sonunda
byk baflar ortaya koyduklar bir hizmet alan olmufltur. Cumhuriyetin ellinci ylnda 29 Ekim 1973te alfl yaplan Boazii Kprs yllk infla srecinden
sonra iki ktay birbirine balarken kprnn proje aflamasnda Trk firmalar katk salamfltr.
Fotoraf 8.13
1560 metre
uzunluundaki
Boazii
kprsnn
denizden ykseklii
64 metredir.
Sovyet sisteminin kflnden sonra Rusya ve Trkistan cumhuriyetlerinde

yaygnlaflan inflaat sektrndeki geliflmeler mimarinin de uluslar aras platformda
262
kendini kantlamasna imkn verdi. Bu geliflmenin 2000li yllarda da artarak devam ettiini grmekteyiz. Byk alflverifl ve ifl merkezleri Trkiyenin artan ekonomik gc ile orantl olarak ana kent ve byk flehirleri sslemeye devam etmektedir. Bu alanda banka genel mdrlk binalar ve ofis merkezli tover/kuleyapmlarnn simgelefltiini sylemek gerekir. Bilhassa stanbulda odaklanan bu
byk binalarn flehrin kltrel dokusuna zarar verdii, grntsn bozduu
elefltirileri yaplmaktadr. Turizm sahasnda ise tatil yrelerinde gereklefltirilen byk otel inflaatlarndan sz edilebilir. Moskovada Petrovsky Pasajnn onarm ve
1993 isyannda yklan Parlamento binasnn yeniden yapm Trk mimarlnn baflars olarak kabul edilebilir. Uluslararas alanda yer alma ve dller kazanma asndan 80lerden sonra inflaat sektr ve mimarinin etkinliin arttn sylemek
mmkndr. Trkiyenin nfus bakmndan en kalabalk flehri olan stanbulda artan trafii rahatlatmak amacyla 1988 ylnda boaza ikinci kpr yaplmfltr. Proje ve yapm aflamasnda Trk firmalarnn da yer ald Fatih Sultan Mehmet Kprs, Edirne Ankara arasnda infla edilen TEM (Trans European Motorway) otoyolunun bir paras ifllevini grmektedir.
Fotoraf 8.14
Fatih Sultan
Mehmet Kprs 3
Temmuz 1988de
hizmete girmifltir.
Mzecilik: Taflnmaz kltr varlklar ile ilgili kanun 1906 tarihli Asar- Atika(eski eserler) nizamnamesi ile 1973 ylna kadar devam etmifltir. 1951de Antlar
Yksek Kurulu ve Taflnmaz Eski Eserler Kurulu oluflturulmufltur. Bu kurul vastasyla mimari ve tarih antlarn koruma, bakm ve onarm iflleri dzenlenmifltir. 1935
sonras yaplan arkeolojik kazlarn buluntular il arkeoloji mzelerinde sergilenmektedir. Trklerin Anadoludaki tarih ve kltrel mirasn sahibi olduunu gstermeyi amalayan tarih anlayflnn bir neticesi olarak eserler bu mzelerde sergilenmektedir. Ant mzeler etnorafik malzemenin sergilendii konaklar ve Osmanl
saraylar eski ve deerli tarih miras sonraki nesillere aktaran messeselerdir.
Cumhuriyetin kuruluflunu takip eden yllarda byk geliflme gsteren Trk
mzeciliine vatandafln yeterli ilgi gstermesi daima flikyet konusu oldu. Mali
denek ve kadro skntlar yaflayan, pek ok eseri alnarak satlan veya yurt dflna karlan Trk mzeleri ancak 80li yllarda uluslararas dller ile tanflmaya
bafllamfltr. Trk ve slam Eserleri Mzesi 1984 ve Antalya Mzesi 1988 Avrupa
Konseyince Mansiyon dl almfllardr. 1993te yeniden dzenlenerek alan stanbul Arkeoloji Mzeleri de Avrupa Konseyi Mze dl kazanmfltr.
2000li yllarda Osmanl son dnemlerinde dnyann pek ok lkesine karlan
arkeolojik deerler Trkiyeye geri getirilmeye bafllanmfltr. Dnyann farkl lkelerinden nemli mze koleksiyonlar stanbul ve Ankara baflta olmak zere belirli
srelerde Trkiyede sergilenmek zere getirilmeye bafllanmfltr. niversitelerin
Eski a tarihi, sanat tarihi ve arkeoloji blmlerindeki akademisyen kadrolarn
ynetiminde yaplan kazlardan elde edilen buluntular mzelerimize nemli katk-
lar salamaktadr. Gnmzde vakf temelli zel mzelerin de bilhassa yurt dfl
koleksiyonlarn Trkiyede insanlarn beenisine sunulmasnda nemli bir ifllev
grdn sylemeliyiz.
Tarih olaylarn getii meknlarn dzenlenmesi, tarih flahsiyetlerin eflyalarnn sergilenmesi, baz meslek gruplarnn ve holdinglerin kurucular adna kltrel
veya sektrel eflyalar sergiledii mzeler de oalmaktadr. Bu mzeler hem ilgili konuyu tantmak hem de kltr hayatmza katk yapmak amacyla oluflturduklar vakflar araclyla atklar zel mzeler de etkinlikler gereklefltirmektedirler.
Yine son dnemde pek ok ilimizde kent mzesi adyla o flehrin tarih, kltrel ve
etnografik birikimini ortaya koyan dzenlemeler hayata geirilmeye bafllanmfltr.
Sanatn her dnemi ve sahasndaki eserlerin, tarih hatralarn sergilendii bu mzeler genellikle kltr bakanl mzelerinin koordinasyonunda alflmalar yapmaktadr.
kinci Meflrutiyet dneminde Ziya Gkalpin nerdii Mill Ktphanenin kurulufl alflmalar, 15 Nisan 1946da Mill Eitim Bakanl Yaymlar Mdrlnde
kk bir broda bafllatlabilmifltir. iki yl ierisinde koleksiyon adedi 60.000e ulaflan Mill Ktphane 29 Mart 1950 tarihinde kabul edilen Kurulufl Kanunu ile yasal
kimlik kazanmfltr. lkemizde baslan kitaplarn drt merkez ktphanede derlenmektedir. Ankara ve zmir Mill Ktphaneleri, Beyazt Devlet Ktphanesi ve stanbul niversitesi Merkez Ktphanesinde toplanan bu birikimin de toplumun
hizmetine sunulmasnda yer ve personel sknts her zaman grlen bir problem
olarak kanksanmfl durumdadr.
Osmanldan cumhuriyete geifl srecinde yazma eserlerin bulunduu kitaplklar belli merkezlerde toplanmflt. Bu ktphanelerin Yazma Eserler Kurumu olarak teflkilatlanmalar ise ancak 2010 ylnda 6093 sayl yasa ile mmkn olmufltur.
Kurum yazma eserlerin koruma, onarm ve ktphanelerinin fiziki flartlarnn iyilefltirilmesini hedeflemektedir. l halk ktphaneleri daha ziyade rencilere hitap
ederken flahs ve ihtisas kitaplklar ise niversitelerde, Trk Tarih Kurumu, Trk
Dil Kurumu, Atatrk Kitapl, slam Arafltrmalar Merkezi Ktphanesi gibi merkezlerde toplanmfltr. 1000 Temel Eser, 1001 Temel Eser serileri gibi genifl hacimli alflmalarla tarih ve kltrel bilgi birikimi toplanmaya alfllmfltr. Mill Eitim
Bakanl eliyle bafllatlan yayn faaliyetleri slam Ansiklopedisi, Trk Ansiklopedisi, nn Ansiklopedisi, son yllarda byk geliflme gsteren Diyanet slam Ansiklopedisi gibi giriflimler de dikkat ekmektedirler.
2000li yllar mze ve ktphanelerin sadece tarihi buluntular ve kitaplarn sergilendii yerler olmaktan baflka eitim ve kltrel etkinliklerin de mekn hline
gelmeye baflladna da flahitlik etmektedir. Gerekten de dil, edebiyat, tarih, sosyoloji ve benzeri alanlarda ilm seminerler, konferans ve kongrelerin yan sra gnmz sanatlarnn resim, fotoraf, klasik sanatlar alanlarndaki alflmalar da
mze ve ktphane salonlarnda gereklefltirilmekte ve halkn ilgi ve beenisine
sunulmaktadr.
Mzik: 1960-80 aras dnemde gittike hzlanan kyden kente ve zellikle byk kentlere gn ortaya kard ekonomik, sosyal ve dflnce dnyamzdaki
toplumsal sorunlarn girdabndaki genifl kesimlerin byk ilgi gsterdii arabesk
mzik, gnlk dertleri, umutsuzluu, aresizlii konu alan flarklarla bilhassa 70li
yllarda geliflmesini pop, folk, rap gibi eflitli alt trleriyle salamlafltrmfltr.
263
264
Fotoraf 8.15
Orhan Gencebay
mzik
alflmalarn iki
binli yllarda da
devam ettirerek
dnem sanats
olmadn gsteren
bir istikrar
sergilemifltir.
Fotoraf 8.16
Prof. Dr. Nevzat
Atl,icrac, idareci,
arafltrmac ve koro
flefi olarak klasik
Trk mziine her
alanda hizmet
etmifl bir musiki
adamdr.
Bu trn sembol ismi olarak kabul edilen Orhan Gencebay yapt ifli Ben
Trk mziinin devamym. adaflln ve teknolojinin imknlarn zgrce kullanarak lkemin tm deerlerini zenginlefltirmeye alflyorum szleriyle izah etmifltir. Trk mziinde serbest alflmalar olarak niteledii flarklarndan bilhassa
70li yllarda (Batsn bu dnya, Bir teselli ver vb.) toplumun psikolojisini musikisi
ile yanstt bir gerektir.
Atatrk dneminde baz devlet grevlilerinin aflr gayretkeflliiyle deta radyolarda gndemden dflen Trk Sanat Mzii toplumun arabesk ve pop mzie youn ilgisi gsterdii 70li yllarda devlet eliyle alan Trk Musikisi Devlet Konservatuar ve benzerleri sayesinde yeni bir geliflme dnemine girmifltir.
Bu atlm 1984te zmir ve Gaziantepte kurulan konservatuarlar ile lke apna yaylmfltr. Klasik Trk Mzii ve Trk Halk Mzii
eitimi verilen bu messeseleri niversitelerin
Gzel Sanatlar Blmleri eitimleriyle desteklemifllerdir. stanbul baflta olmak zere zmir,
Ankara, Bursa, Elaz, Samsun, Diyarbakr ve
Edirnede kurulan Devlet Klasik Trk Mzii
korolar geliflme srecini en gl flekilde desteklemifltir. Bu dnemde Trk mzii tarihi ve
nazariyat ile ilgili yaynlarda ve yaplan arafltrmalarda da adeta patlama yaflanmfltr.
Resm mzik topluluklarnn ilki olan stanbuldaki Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
Klasik Trk Mzii alannda Trkiyenin nde
gelen isimlerinden olan Prof. Nevzad Atl ile
Tarihi ve Mzikolog Ylmaz ztuna tarafndan 1975 ylnda kuruldu. Sonraki yllarda yukarda isimlerini saydmz benzer korolarn da kurulmas zerine, stanbul Devlet Klasik Trk Mzii Korosu ismiyle alflmalarna devam etti. lk flefi Nevzad Atl olan Koro, 2000li yllarda cumhurbaflkanlnn tarih ve kltrel gzel sanatlara sahip kan uygulamalar erevesinde Cumhurbaflkanl Klasik Trk Mzii
Korosuna dnfltrlecektir.
1980lere kadar toplumun ilgisine mazhar olan arabesk ve halk mzii trlerinin
yerine 1980 mdahalesi sonras oluflan ortam din ve etnik mzikler ilgiyi artrmfltr. Ancak bir sre sonra ilan edilen serbestlik ile bunlarn da piyasalar dflmfltr.
90l ve 2000li yllarda yine blgesel motiflerin ve ezgilerin ne kmaya bafllad
grlmektedir. Mziin her trnn toplumda izleyici bulduu bu srecin nemli
bir zellii ise zel radyo ve televizyon kanallarnn hzla yaygnlaflmas olmufltur.
265
Resim: Tek partili dnemde sanatlar lke insan ve yurt kfleleri hakknda
alflmalara zendiren resim heykel sergileri 1939dan itibaren geleneksellefltirilmifltir. Trk ressam ve heykelcilerinin katlm salanmakta ve yerli sanatlar dllendirilmektedir. Resm kurulufllar koleksiyonlarn bu yoldan oluflturmufllardr.
1939dan sonra bafllayan yurt gezileri sergileri sanatlarn lke ile btnleflmelerini salamada katk vermifl, eserler parti ve halkevleri tarafndan satn alnmfltr. Resim satn almak 1970lere kadar tek baflna devletin gereklefltirdii bir grev gibi
alglanmfltr. Bu tarihten sonra bankalar ve byk flirketlerin ve mali durumu belli bir dzeyin stnde olan kesim koleksiyoncularn ilgisi ortaya kmaya bafllamfltr. 1987 Uluslararas stanbul Bienali koleksiyonlarda adafl Trk resminin yer almasnda nemli bir rol oynamfltr.
Tiyatro: Devlet Tiyatrolar Genel Mdrlnn kuruluflu 1949da gerekleflebilmifltir. Devlet tiyatrolar bafllangtan 1980li yllara kadar yerli yazarlar teflvik etme ve mill edebiyat zenginlefltirme grevini yerine getirmemekle elefltirilmektedir. Zira yerli eserler sergileme seviyesi son derece dflk olmufltur. Devlet Operas da ayn zihniyet zerinde alflmalarn yrtmfltr. Belediye Tiyatrolar ve Devlet Konservatuarlarnda da yerli eserler seslendirme oranlar olduka dflktr. Tiyatro da lkenin siyasi, sosyal ve toplumsal geliflimine gre flekillenmifl ancak
maddi getiri bakmndan kendi ayaklar zerinde duramad iin denek kaynana bamllk zrnden kurtulamamfltr. Ancak bilhassa konular itibaryla lkenin
sorunlarna ayna olmak abasn tafldn gsterir mahiyette repertuarlar yabanc
adaptasyon oyunlar ile bir arada sahnelenebilmifltir. Melih Cevdet Anday, Cahit
Atay, Orhan Asena, Refik Erduran, Recep Bilginer, Turgut zakman, Aziz Nesin,
Tark Bura gibi tarih ve siyasi konular, devlet-toplum iliflkileri ve toplumsal sorunlar iflleyen yazarlarn eserlerine sklkla yer verilmifltir. Genifl seyirci kitlesi, kaliteli ve byk salonlar konusunda her zaman sknt yaflayan tiyatro iin en nemli geliflmelerden birisi de 1982 ylnda zel tiyatrolara devlet desteinin bafllatlmas olmufltur. Birka yl ierisinde bu destein neticeleri grlmeye bafllanmfltr.
zel tiyatrolar yerli oyun sahneleme an bir nebze olsun kapamaya katk salamfllardr. Ancak televizyon dizileri ile kendilerine yeni alanlar bulmasna karfln
sanatlarn nemli bir ksm iin sosyal gvenlik sorunu kalc bir flekilde zlebilmifl deildir.
Fotoraf 8.17
Devlet tiyatrolar
lke genelindeki
sahneler ve
sergiledii oyunlar
ile Trk kltr
hayatna katk
sunmaya devam
etmektedir.
Sinema: Yirminci yzyln son eyreinde Trk sinemas siyasi ve toplumsal

meseleler kadar seks-komedi konularna da girdi. Ancak 1960-1970lerdeki seyirci
saysn 2000li yllara kadar bir daha yakalayamad. 1990larda ekilen filmlerin bir
ksm mali yetersizlik ve salon yokluundan gsterime girme flansn bulamad. Yabanc film datm flirketlerinin 1990lardan itibaren Trkiye piyasasna girmesi ise
266
salon skntsn belli lde azaltt gibi Amerika ve Avrupa ile neredeyse ayn anda vizyona giren filmlerin Trkiye sahnelerinde de gsterilmesine imkn salamfltr. 2000li yllarda yerli sanatlarn ve firmalarn filmleri de son derece nemli izleyici says ile topluma ulaflma konusundaki skntlarn aflldn gstermektedir.
Salk: Trkiyede blgeler aras nitelikli ifl gc dalmnn hibir zaman istenen seviyeye kmad eitim, salk gibi temel sektrlerin sanayileflmifl blgelerde yld bilinmektedir. Bu dnemde salk hizmetlerinde de Sosyal Sigortalar
Kurumunun yetersiz kalmas sebebiyle zel sektrn devreye girmesi salanmfl,
zel salk sigortas uygulamalar teflvik edilmifltir. Bununla birlikte devletin bu sektre salad destek ile insan gc asndan 1980-1995 dnemi nemli bir geliflmeyi iflaret etmektedir. Toplam salk personeli says %155 artarken arlk pratisyen hekim ve salk memurlarnn saysnda olmufltur. Ayn dnemde sosyal gvenlik kapsamna dhil edilen nfus %130 orannda artfl gstermifltir. Bu srete blgeleraras farkllk %50 azaltlmfltr. Trkiye hemen her blgesinde son derece modern grntleme cihazlarnn bulunduu salk merkezleri ile hemen her flehirde
almfl olan niversitelerin hastaneleri ile vatandafla salk hizmeti gtrme standardn giderek ykseltmektedir. 2000li yllarda btn vatandafllarn devletin salk hizmeti ulafltrd bir noktaya getirme yolunda hzl admlarla ilerlemektedir.
Tarm ve Sanayi: Cumhuriyetin bafllarnda ihracatn %85ini oluflturan, nfusun %75ini bulan tarm sahas sanayi ve hizmet sektrlerinin devaml bymesi
karflsnda 1960lardaki %38lik paydan geriye dflerek 1990l yllarda gayrisafi mill hasla iinde %14 noktasna ekilmifltir.
Trkiyede imalat sanayi lke genelinde kk lek arlkl bir manzara arz
etmektedir. 25 kifliden az alflan olan ifl yeri says toplamn %95ini olufltururken
salad katma deer toplamn %13n geememektedir. Byk ifl yerleri %87lik
bir katk salamaktadr. Sanayi alannda ncelii kimya, makine, gda ve dokuma,
giyim, ayakkab, deri retimi sektrleri almaktadr. Dnemin ne kan zellii
devletin kltlmesi ve baflta imalat sanayi olmak zere ekonomik hayattaki yerinin azaltlmas olmufltur. Anlan 90l yllar ihracatnda sanayi mallarnn yeri hzla artmasna karfln rn kalemlerinde gereken eflitliliin salanamad elefltirileri yaplmaktadr.
Fotoraf 8.18
stanbul
Haydarpafla liman
Trkiyenin nemli
bir ihracat
noktasdr.
Seim ve Semen: Trkiye bilhassa 1980 sonras dnemde 60l yllarn hzl
nfus artflnn ve semen yaflnn 18e indirilmesinin de etkisiyle byk bir semen
patlamas yaflamfltr. Seimlerde oy kullanma orannn artt bu dnem de yine de

flehirlerdeki katlm oran kylere gre dflk kalmaya devam etmifltir. 1970li yllarn koalisyon ekiflmeleri ve siyasi istikrarszlklar dikkate alnarak getirilen
%10luk baraj demokratik anlayfl asndan elefltirilmekle birlikte yerel, etnik partiler de eflitli seim ittifaklaryla TBMMde yer almay baflarmfllardr.
Teknolojik Arafltrma Gelifltirme: Yirminci ve yirmi birinci yzyln en nemli fark yaratma vastas bilim ve teknoloji alanndaki yenilikler ile rekabet gcn
gelifltirmek olmufltur. Bilgi retimi en yksek istihdam ve katma deer artfl salayan sektrdr. Ancak Osmanl son dneminden itibaren devam eden ithal-ikameci anlayfl dolaysyla Trkiye ekonomisi bu sahaya kaynak ayrmak ve nem vermek gibi bir yaklaflma ancak yzyln sonlarnda ulaflabilecektir. OECD lkeleri
arasnda sonuncu olan Trkiyenin 1990 itibaryla Ar-Ge harcamalarnn gayrisafi
mill hslaya orannn uluslar aras sralamada lein alt snrna gelememifl olmas dikkat ekicidir. Son on ylda blgede arafltrma-gelifltirme faaliyetlerine en ok
bte ayran devlet hline gelen Trkiyenin bu sahadaki nc kurumu Tbitak olmufltur. Dnyann geliflmifl lkelerinde Ar-Ge harcamalarnda zel sektr %70, kamu %30 pay almaktadr. zel ve kamu sektr dengesinin Trkiyede tam tersi olmas herhalde ksmen her fleyi devletten bekleme anlayflndan ksmen de dflardan aldklar rnlerin lkede temsilciliini yapmay marifet sayan bir zel sektr
anlayflndan kaynaklanmaktadr.
nternetin yaygnlaflmas: 20. yzyln ikinci yars bilgisayarlarn insan hayatna girdii ve her geen gn etkin hle geldii bir dneme iflaret etmektedir. Bilgisayarlarn geliflmesine paralel olarak nternet ile haberleflme sistemleri dnyann
her yerinde olan bitenden insanlarn bilgi sahibi olmasna imkn salamaktadr.
Bu yntem kamuoyu oluflturmak ve kitleleri mobilize etmek iin de kullanlabilmektedir. Trk Dil Kurumunun Genel A olarak tanmlad nternete Trkiye
1993 ylnda balanmfltr. niversiteler de Tbitaka bal bir teknoloji birimi olan
Ulusal Akademik A ve Bilgi Merkezi (ULAKBM) zerinden uluslararas bilgi kaynaklarna ulaflmaktadrlar.
Bilgisayar ortamnda yaplan animasyonlar televizyon kanallarnda bilhassa ocuk ve genlere ynelik bir alan deta istila etmifl vaziyettedir. Yabanc menfleli
animasyon ve izgi filmlerinin yaygnlaflmas ocuklardan bafllayarak yabanc kahramanlara yknmeyi artrmfltr. Son dnemlerde Trk tarihi ve kltrne dnk
animasyonlarn da yaplmas ve TRT ekranlarndan topluma ulafltrlmaya bafllamas olumlu bir geliflme olarak kaydedilmelidir.
Yirminci Yzyln Sonunda Trkiye

1980de yaklaflk 45 milyon olan lke nfusunun 75 milyona ulaflt gnmzde
dnya ortalamalarna gre hzla artan temel ihtiyalarn planl bir flekilde karfllanamamasndan doan sosyal, ekonomik, kltrel ve politik sorunlarn en st dzeye ulaflt bir dnemi kapsamaktadr. Hemen her iktidar dneminde arlkl
olarak yeni kadrolar alarak devlet memuru saysnn ihtiyacn birka misline karlmasna karfln yeterli ifl sahalar ve retim sektrne yeterli kaynak ve eleman
aktaramamaktan kaynaklanan skntlar kitleleri mitsizlie sevk edecek boyutlara
eriflmifltir. 21. yzyla girerken flehirleflme nemli oranda artmfl olmasna karfln,
kyden flehre gn yaratt problemler planl bir flekilde ele alnamamfl, zellikle byk flehirlerin varofllarnda gecekondu mahalleleri oluflmufltu. Hayat standard ve anlayfl bakmndan merkezden neredeyse tamamen ayr kategorileri ortaya
karan bu yap sosyal barfl tehdit edecek boyutlara ulaflmfltr.
267
268
Burada alt izilmesi gereken husus geinebilmek, daha iyi ve rahat bir yaflam
kurmak amacyla hzla byk flehirlere akan kitlelerin krsal alandaki yaflam fleklini, anlayfl ve davranfl kalplarn da flehirlere neredeyse hi deifltirmeden taflmfl
olmalardr. fiehirleflmenin, modernleflmenin sadece saysal lekte deerlendirilmesini sorgulamay gerektiren bu durum Trkiyeye has bir geliflme flekli olarak
ortaya kmfltr. yle ki 15 milyona dayanan nfusu ile stanbul Avrupann pek
ok lkesinden fazla nfusu ile dikkat ekmektedir. Temel altyap bitirilmedii iin
de tabiat flartlarnn normalin stne kt zaman gnlk hayatn tamamen aksamas sz konusu olmaktadr. Trkiyede nfusun ok hzl ve kontrolsz bir flekilde yer deifltirmesine bal olarak gerekleflen olayn flehirleflme ve modernleflme
deil, flehirlerin kasaba ve kyleflmesi fleklinde deerlendirilmesi yanlfl olmayacaktr.
Dier yandan nitelikli beyinlerin modernleflmifl lkelere gitmesi engellenemedii gibi niversite mezunlarnn nemli bir ksm da Avrupa ve Amerikada nitelikli gmen kabul eden geliflmifl lkelere gitmenin arayfl iindedirler.
niversite saysnn her ile en az bir tane olacak flekilde oaltlmas retim
eleman eksikliinin giderilememesi yksek eitim kurumlarnn ve YKn yeniden yaplandrlmas ihtiyacn ortaya kard. 2000li yllarn kaderini bu konuda
yaplacak alflmalarn baflars belirleyecektir.
Trkiye son dnemde izledii siyaset ile tarih, kltrel ve din balar bulunan
corafyadaki lkelerle yaknlaflt. Bu yaknlaflmann ortaya kard ihtiyalar karfllayacak donanma sahip kadrolarn oluflturulmasnda nceki yllarn ihmali giderilmeye alfllyor. Bu corafya ile iliflkilerde olumlu ynler kadar bu corafyada
Osmanldan sonra hkim olan smrgeci anlayfllarn yerlefltirdii fikirlerin Osmanl ve Trke karfl kuvvetli bir n yarg oluflturduu dikkatten karlmamal ve
politikalar ona gre gelifltirilmelidir.
Eitime ayrlan btenin kademeli artmas yannda ARGE harcamalarna ayrlan
kaynan oalmas ilm arafltrmalarn oalmasna son derece nemli katk salamaktadr. alflmalarn sosyal ve kltrel alanlara arlk verilerek srdrlmesi
elde edilen baflarlarn kalc olmas ve srdrlebilmesi iin temel flarttr. Atatrkn haraset-i fikriye zeminle mtenasiptir, o zemin milletin seciyesidir szn
bilim tarihisi Aydn Sayl; Entellektel kltr akla dayanr. Bilime dayal olan veya bilimden pay alan entelektel kltr, bilime dayal olduu nispetle dil, din ve
milliyet snrlarn aflar, baflka bir ifade ile, eflitli uluslar arasnda ortak olmaya ve
paylafltrlmaya elverifllidir diyerek yorumlamaktadr. Dolaysyla a yakalamann; Atatrkn de ifade ettii adafl uygarlklar dzeyine kmann, dnya milletleri arasndaki yarflmada var olabilmenin temel flartlarndan birisinin de bilimsel
arafltrma ve gelifltirme alflmalarnda ileri gitmek olduu unutulmamaldr.
269
zet
N
A M A
kinci Dnya Savafl yllarndaki sosyal ve kltrel uygulamalarn geliflim fleklini ve burada etkili olan siyasi dinamikleri sorgulayabilecek
kinci Dnya Savafl dneminde hkmet halk
pek fazla dikkate almadan savafl flartlarn ve dfl
politik geliflmeleri dikkate alarak lkeyi ynetmeye devam etmifltir. 1930 yllarda halkn bekledii noktada olmadn gsteren geliflmeler zerine halka ulaflacak yolun tek ve kendi kontrolnde olmasn tercih etmiflti. Ancak bu tercihin
uygulanmasnda da kuflkucu ve saknmac bir
anlayflla hareket etmifltir. Endiflelerin flekillendirdii kontrolc anlayfl ilkelerde daha radikal
uygulamalar ile dneme damgasn vurmufltur.
Savafl srasndaki geliflmelere gre sa veya sol
fikir akmlar takibata uramfltr. Mevcut en byk ve geliflmifl sivil toplum kuruluflu olarak niteleyebileceimiz Halkevlerinde din ve hkmetin anlayflna uymayan siyasi ierikli yaynlara yasak getirilmifltir. durumlarnn iyilefltirilmeye
alflldn grmekteyiz.
Atatrkn I.Maarif Kongresinde ortaya koyduu; eitimin ameli olmas esasna uygun bir anlayflla nfusun % 80ini oluflturan ky kesiminin
eitimine nem verilerek Ky Enstitleri kurulmufltur. Enstitler Cumhurbaflkan smet nnnn himayesi altnda, Milli Eitim Bakan Hasan li Ycelin destei ile dnemin ilkretim
genel mdr smail Hakk Tonguun idaresinde alflt. Eskiflehir, zmir, Krklareli, Edirne, Kastamonu, Adana, zmit, Antalya, Balkesir, Isparta,, Kars, Malatya, Kayseri, Samsun, Trabzon, Ankara, Konya, Sivas, Erzurum, Aydn ve Diyarbakrda kuruldu. 1930lu yllarda Atatrkn iflaretiyle bafllayan ky ocuklarnn eitimi alflmalar, ky gelifltirmek, kylnn retimini daha
bilinli yapmasna destek olmak amac da taflyan Ky Enstitleri ile en st dzeye eriflmifl oluyordu. Bu dorultuda rencilerin kalacaklar
yerleri kendilerinin yapmas ve temel ihtiyalarn kendilerinin karfllamasna yarayacak temel
bilgiler veriliyordu. Ders programlarnda Trke
ve kltr derslerinin younluu dikkat ekerken
rencilerin hepsinin kabiliyetine uygun bir mzik aleti almas hedeflenmifl, tiyatro alflmalarna nem verilmifltir. Buralardan mezun olan retmenler kylerde vazife alarak kylnn yre-
N
A M A
sinin flartlarna uygun, kaliteli retim yapmasna

yardmc olacakt. Bylelikle kyller bulunduklar yerde geimlerini salayarak flehirlere g etmek arayflna girmeyeceklerdi. Ancak kurulduklar yrelerin hakim sosyal ortamn dikkate almayan uygulamalar kadar enstitlerdeki eitimin de ideolojik mahiyet almas ok partili dnemde elefltirilere yol at.
Savafl sonrasnda ortaya kan dfl tehditlerin de
etkisiyle alnan ok partili hayata geme kararnn ardndan halkn ilgi ve beklentilerini dikkate
almaya bafllamfltr. Bu erevede Cumhuriyet
idaresine karfl muhalefetin en byk dayana
olaca endiflesiyle din kesimlerin faaliyetlerini
kontrol altnda tutmay amalayan laiklik ve inklaplk sahasndaki radikal uygulamalardan vazgeildi. Cumhurbaflkan smet nnnn deta
bir devlet politikas olarak grp sahiplendii
ok partili siyasi yaflamn baflarl olmasnda uluslararas alanda yalnz kalmamak ve Sovyetler Birliinin tehditlerine tek baflna muhatap olmamak
anlayflnn nemli pay vard.
ok Partili hayata geiflin ilk on ylndaki iktidar
muhalefet ekiflmelerindeki ana bafllklardan dinsiyaset iliflkisini ana hatlaryla renecek ve sonraki dnemlerdeki uygulamalar ile kyaslayabilecek
Tek partili dnemde yaplan ok parti giriflimlerinde yer alan siyasi aktrler ile laiklik ve cumhuriyetilik taraftarl konusunda n uzlafl salayan iktidar partisi 1946 ylndaki ilk genel seimlerin ardndan 1947 kongresinde laiklik ve
inklaplk ilkelerinde radikal uygulamalardan
vazgeme karar almak durumunda kalmfltr.
Trkiyede tek parti idaresinden ok partili yaflama geifl, siyasi ve sosyal hayatta byk bir dnflme iflaret etmektedir. Bu dnflm srecinin en nemli konularndan birisi halkn din anlayfl olmufltur. ktidar ve muhalefetin tartfltklar yegne mevzu ise halkn dini hassasiyetinin istismar olmufltur. Demokrat Parti daha nce Terakkiperver partinin yapt gibi halkn dini inan
ve anlayfllarna saygl olduunu gstermifl, parti teflkilatlarnda bu konuda hilafetin geri getirilmesi, Arapann okullarda okutulmas gibi dnemine gre aflr saylabilecek beklentiler dile getirilmiflti.
270
lk icraat olarak ezann yeniden Arapa okutulmasn mecliste oybirlii ile kabul ettiren Menderes Hkmeti okullarda din dersini mecburi hle
getirirken, hedeflerinin Atatrkn baflarlarn
orijinal hliyle korumak yerine baflary getiren
amaca uygun bir flekilde gelifltirmek olduunu
ifade edecektir. Parti ynetimi Arapann okullarda retilmesi, ortaokullarda din derslerinin
konmas ve yeni imam hatip okullarnn almasgibi istekleri reddetmiflti. Mslman kimliin
yannda Trk olduklarn da hatrlatarak gerektiinde gvenlik glerini devreye sokarak tavrn
ortaya koyan Demokrat Parti ynetimi ksa srede lke genelinde Atatrk koruma kanunu karmay gerektirecek bir manzara ile karfl karflya kalacaktr.
Diyanet iflleri baflkanlnn yaymlad fetvalarla komnizm aleyhtarln ortaya koyan hkmetin muhalefet ile anlaflt belki de tek konu
buydu. Menderes din istismar ve irtica karflsnda en etkili politikann maddi refah artrmak olduunu iddia etmekteydi: Yollar kylere kadar
uzandka, elektrik ve su kylere kadar geldike,
traktrler ve sair makineler kylnn hayat arasna girdike, kalknmas ve seviyesi ykselen bu
insanlar hurafelere kaplmayacaklardr.
lke genelinde Atatrk heykellerine yaplan saldrlar on ayda 15e ulaflmas kadar iktidar partisinin rgtlerinde inklaplardan geri dnlmesi
konularnn tartfllmas gibi hususlar tepki yaratmfltr. Atatrk ve eserini her ynden muhafaza
etme ve ileri gtrme iddias taflyan nn dneminin hemen ertesinde grlen bu manzara,
idealin toplumca benimsenmesi hususunda ciddi
hibir fley yaplmadn, iddialarn sylem boyutunda kaldn da gstermektedir.
Yine bu dnemde bizzat iktidar partisi toplumun
Mslman olduu kadar Trk de olduunu hatrlatmak ihtiyac hissederken slam Demokrasi
Partisi ve daha sonra Millet Partisi dini siyasete
alet etmek sulamasyla kapatlmfltr. Taraflarn
bu konudaki amaz bizzat Menderesin flu ifadelerine yansyacaktr: Camilerin tamiri iin para
harcaynca muhalefet din smrs diyorlar,
yapmaynca camileri ihmal etmekle suluyorlar... Grld zere toplumun din konulardaki hassasiyetine mukabil istismar edilebilecek
kadar da bilgisiz olmas ok partili hayata geifl
srecinin yumuflak karnn oluflturmaktayd. Di-
nin suistimali konusu 1960 Darbesinden sonra

da ynetimin gndeminde olmufltur. Halkn bilgilendirilmesi sayesinde yakn gelecekte Kurann
Trke okunmas talebinin halktan geleceine
inandn dile getiren Milli Birlik Komitesi, Kasm 1959da kurulan Yksek slam Enstitsnde
reform yaplarak iktisat, ekonomi, medeni hukuk ve sosyoloji gibi konularn da ders programlarna eklenmesine karar vermifltir. Komite rencilerin mspet ilimleri de renmeleri hlinde taassuba kamalarnn nne geilebileceini
dflnmfl olmaldr. Komitenin din sahasndaki
nemli bir adm ise Kurann Trkelefltirilmesi
alflmalarn bafllatmas olmufltur. Din adamlar
ve profesrlerden oluflan bir heyetin 6-7 ay iinde tercmeyi tamamlayaca umuluyordu. Din
eitiminin din adamlarna braklmas kabullenilerek, halkn byk bir ounlukla bir araya geldii cuma namazlarn daha etkili klabilmek iin
Diyanet flleri Baflkanlnca Hutbeler dergisi karlmaya baflland.
kinci nn Hkmeti din eitimi hususunda yeniden bir yaplanmaya giderek mft ve imamlarn eitiminin iyilefltirilmesiyle dinin siyasete alet
edilmesinin nne geilebileceini midini dile
getirdi. Suat Hayri rgpl hkmeti mam Hatip
Okullarn bitirenlerin ilkokul retmeni olabileceklerini aklarken Adalet bakanl da komnizmin lkeye giriflinin nndeki en byk engelin toplumun dini olduunu belirtiyordu.Bu noktada cumhuriyetin ilk yllarnda laiklik konusuna
neden byk nem verildii daha iyi anlafllacaktr. Ancak din gibi son derece hassas ve toplum
hayatnda bir o kadar nemli bir konuda toplumun doru bilgilendirilmesi iin alflmann gereklilii de aktr. Geleneksel toplum yaps iinde her iki hedefe birlikte yrmek kolay bir ifl olmasa gerektir. Toplumun ekonomik adan refaha kavuflmas kadar, akln kullanarak hayatn
dzenlemesi, eitimini gereki zemine oturtabilmesi de bu konudaki istismarn nne geilebilmesi iin gerekli flartlarn baflnda gelmektedir.
N
AM A
ok Partili hayata geiflten sonraki iktidar muhalefet ekiflmelerindeki ana bafllklardan sosyal
hayatn ve siyasi geliflmelerin nemli belirleyicilerinden ifli ve renci hareketlerini renecek
ve sonraki dnemlerde tekrar yaflanan problemlerin toplum hayatndaki tahribatn yorumlayabilecek
Trkiye Cumhuriyeti kurulduu zaman nfusun
3/4 kylerde yaflyor ve tarmla uraflyordu.
Zaman iinde ticaret ve sanayi alannda yatrmlarn geliflmesiyle bir ifli kesimi oluflmaya bafllad. Bu iflilerin grev, cretli izin ve tatil hakk
verilmesi, umumi af karlmas, frsat eflitliinin, hakim teminatnn salanmas ve antidemokratik kanunlarn gzden geirilmesi gibi alflma barflna katk salayacak konular Demokrat Partinin muhalefet sralarnda iken dile getirdii hususlar arasndayd. Ancak umumi af ve
cretli hafta sonu tatilinin gereklefltirilmesine
karfln sendikal iflilere grev hakknn verilmesi
bu dnemde hayata geirilememifltir. Bununla
birlikte 31 Temmuz 1952de Trkiye fli Sendikalar Konfederasyonunun kurulmas ifli haklarnn alnmas mcadelesinin bundan sonra daha rgtl bir flekilde yaplmasna imkn verecek bir geliflme olarak grlmelidir.
alflma bakanl stanbuldaki ifliler iin iflsizlik sigortas verileceini aklarken grev hakkn tandklarn lkenin ihtiyalarn karfllayacak bir grev kanunu iin alfltklarn ancak ne
zaman verileceini bilmediini ifade etmekteydi. Sendikalarn taleplerinin olumlu karfllanmad bu dnemde ifli grevleri zaman zaman olduka sert biimde bastrlmfltr. fli sendikalarnn yan sra Gazeteciler Sendikas da hkmetin kapatma kararna maruz kalmflt. Demokrat Partinin son dnemi de artan enflasyona karfl zam ve iflilerin grev hakk taleplerini zamann erken olduu gerekesiyle reddetmesiyle
gemifltir. Ancak bu aflamada genellikle hkmete yakn tavrlar sergilemekle sulanan Trkflin de vergi adaleti, cretlerin yetersizlii ve
iflilere grev hakk talepleriyle tartflmada taraf
olmas ifli beklentilerinin haklln gsteren
bir lt durumundadr. Ancak hak talepleri ve
elde etmek iin kullanlan yntemler toplumun
kamplaflmasna etki edecek flekillerde ortaya
kmfltr. Zira bu srete gerek ifli kesiminin
eylemlerinde gerekse hkmetin uygulamalarna karfl kan neredeyse her eylem ayn zaman-
271
da komnizm propagandasyla sulanmaya bafllamflt.

Zonguldakta maden iflilerinin grevi hem sendikalar hem de toplumu kamplara ayrmak bakmndan ilgin bir rnek teflkil etmifltir. Trkiye
fli Sendikalar konfederasyonu kanunsuz ve komnist desteiyle yapld iddiasyla karfl karken dier sendikalar ve genlik rgtlerinin destei ne kt. Ana muhalefet partisi kendini sosyal gvenlik ve reform isteyen, ilerici fikirlere sahip kimselerin partisi olarak tanmlyordu. Buna
mukabil bu beklentileri komnizm propagandas olarak gren iktidardaki Adalet Partisi ise programn komnizm karfltl zerinde kuruyordu.
Bu dnemde grev giriflimlerine polis yerine askerler mdahale etmeye bafllad. lerleyen yllarda Devrimci fli Sendikalar ile Milliyeti fli Sendikalar Konfederasyonlarnn kurulmasyla ifliler kampa ayrflt.
1960 ve 1970li yllar renciler arasndaki fikir
tartflmalar, daha iyi ve rahat okuma imkanlar
talepleri sa-sol tartflmalarna dnflerek toplumsal barfla nemli lde tehdit oluflturmaya
bafllad. Genler devrimci, lkc veya aknc
tanmlamalaryla gruplara ayrlmfl, tarafsz kalmann mmkn olmad bir bask ortam oluflmufltu. Gruplar kendilerine katlmayanlarn br
grup yesi olduu inanc ile fliddet uygulama yoluna gidiyorlard. Gerekten de ekonomik flartlarn giderek ktlefltii, temel ihtiya maddelerinin temininde sknt yafland bu dnemde bir
ksm genlik kimliini siyasi ekiflmelere taraf
olarak bulmaya alflrken dier bir ksm ise eflitli din cemaatlere dhil olarak, geimini salayacak bir ifl imkn arayarak kendilerine bir yn
izmeye gayret ediyordu.
Memur kesiminin de ilerleyen yllarda bilhassa
sendikalaflma tercihlerinde rakip iki kesim hline
dnflt grlecektir. renci olaylarnda can
kayplarnn yaflanmas, Dou, Gneydou illerinde mezhep farkllklarnn krklenmesinden
kaynaklanan atflmalar lkenin genelinde bir
mitsizlik havasn yaygnlafltrmfltr. Gerekten
de rakip ideolojik gruplarn fikir tartflmalar yerine silahl atflmalara girmesi, can kayplarnn
yaflanmas hem toplumun genelinde hem de yeni yetiflen nesiller arasnda medeni bir flekilde
konuflup tartflmay beceremediimiz dflncesini kuvvetlendirdi. ok partili hayatn ilk dnem-
272
N
A M A
lerinde bilhassa krsal kesimde grld sylenen kahveleri, camileri ayrma ifllemi byk flehirlerde ortaya kt. renci olaylarna fliddetin
karflmas ve lmlerin yaflanmas ise okumufllarn bile kendi aralarnda meselelerini halledemedikleri bir zmszlk ortam oluflturdu. Btn
bu ekiflmelere siyasi partilerin de birbirlerine
karfl tavizsiz ve hoflgrsz yaklaflmlar eklenince problemlerin zlebilecei beklentisi ortadan kalkt. Ekonomik skntlarn yan sra toplumsal olaylarn da zmszle doru gittii
bir lkede kltr, dflnce, ilim ve teknoloji sahasnda geliflmenin olmas mmkn deildir.
Demokrasinin sklkla kesintiye uramasna karfln belli eksenlerde younlaflan tartflmalarn deiflmemesinin toplumda yaratt bezginlik ve
mitsizliin kltr sahasna yansmalarn irdeleyebilecek
1950-1960 arasnda halkn oyu ile iflbaflna gelen
Demokrat Parti dnemi siyasi ekiflmeler ve ekonomik skntlar ile uraflt srada askerin idareye el koymas ile kesilmiflti. 1960-80 aras dnemde gittike hzlanan kyden kente ve zellikle byk kentlere g, byk flehirlerin etrafnda uydu kasabalarn ortaya kmasna sebep
olmufltur. Ekonomik skntlar byk flehirlere
gerek aflmaya alflan kitleler neredeyse hi
altyaps olmayan varofllara akn etmifllerdi. Bu
plansz yerleflimin ortaya kard ekonomik,
sosyal problemler ifl ve eitim dnyasndaki ideolojik atflmalar ile birleflince toplumdaki yaflama sevincine glge dflrmfltr. Ekonomik, siyasi ve toplumsal sorunlarn girdabndaki genifl
kesimlerin gnlk dertleri, umutsuzluu, aresizlii konu alan flarklarla arabesk mzie byk
ilgi gsterdiler. Bilhassa 70li yllarda geliflmesini
pop, folk, rap gibi mziin her alannda arabesk
kltrn geliflme gsterdiini syleyebiliriz.
1980li yllarda ilk defa flehirlerde yaflayan nfusun kyl nfusu gemesi sz konusu olmufltur.
Sosyolojik olarak flehirleflme ve modernleflme lt olarak kabul edilen bu geliflme sadece flekilde kald iin gerek anlamda modernleflmeyi salayamamfltr. Krsal kesimden gelen insanlarn oradaki yaflama ve davranma biimlerini aynyla flehirlerin varofllarnda srdrmekte olmalar bu tespiti dorular mahiyettedir. G alan
merkezlerde artan nfus ve ifl gcne hitap ede-
N
A M A
cek yeni ifl alanlarnn alamamfltr. Varofllarda

ylan genlik kesimi arasnda ise sua kayma
oran hzla artmfltr. Seimle iktidar deiflimleri
de asker darbelerden sonra uygulamaya konulan tedbirler de kalc zmler getiremedii iin
toplumsal karamsarln artmasna engel olamamfltr. Siyasi partilerin birbirleriyle uraflmaktan
lkenin meselelerine zm retme ifllevini yerine getirememeleri, eitime, arafltrma ve gelifltirme sahalarna yeterli kaynak aktaramamalar sonucunu dourmufltur. Srekli boykotlarn, atflmalarn yafland niversitelerden mezun olan
yeteneklerin byk ksm da yurt dflnda daha
huzurlu, rahat bir ortamn arayfl iinde beyin
g olarak adlandrlan olguyu gereklefltirmifllerdir. 1980li yllarda ise fen ve teknik bilimlere arlk verilmesine mukabil, sosyal bilimlerin ihmal edilmesi, elde edilen nispi geliflmenin
topluma dengeli bir flekilde yansmasna engel
olmufltur.
Yirmi birinci yzyla girerken Trkiyenin kltr
sanat alanndaki durumunu ana hatlaryla renerek gnmzdeki geliflmelerin adafl geliflmeler karflsndaki seviyesini deerlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Trkiyede kltr sanat etkinlikleri ounlukla
devlet byklerinin himayesinde geliflme ortam
bulabilmifltir. Cumhuriyet dneminde de baflta
Atatrk olmak zere gzel sanatlarn adaflln
bir gstergesi olarak alglanmas dolaysyla devlet meselesi olarak grlmfl ve himaye edilmifltir. Tarih birikimlerin, eserlerin, grsel sanatlarn
alflmalarn belli bir esaslara balayan dzenlemelerin byk ksm Osmanl devletinin son yllarndan kalan flekliyle 1970li yllara kadar devam etmifltir. rnek olarak taflnmaz kltr varlklar ile ilgili kanun 1906 tarihli Asar- Atika(eski eserler) nizamnamesi ile 1973 ylna kadar devam etmifltir. 1951de Antlar Yksek Kurulu ve
taflnmaz eski eserler kurulu oluflturulmufltur. Bu
kurul vastasyla mimari ve tarih antlarn koruma, bakm ve onarm iflleri dzenlenmifltir. 1935
sonras yaplan arkeolojik kazlarn buluntular il
arkeoloji mzelerinde sergilenmektedir. Ant mzeler etnorafik malzemenin sergilendii konaklar ve Osmanl saraylar eski ve deerli tarih miras sonraki nesillere aktaran messeselerdir.
Cumhuriyetin kuruluflunu takip eden yllarda b-
yk gelifltirme gsteren Trk Mzeciliinde daima vatandafln ilgisizliinden flikyet edilmifltir.

Eitim retim programlarnda bu tr malzemelerin rencilere grsel olarak anlatlmas ancak
20. yzyln sonlarnda popler olmaya bafllamfltr. Hkmetlerin tercihlerinden etkilenerek ou zaman mali denek ve kadro skntlar yaflayan, pek ok eseri alnarak satlan veya yurtdflna karlan Trk mzeleri ancak 80li yllarda
uluslararas dller ile tanflmaya bafllamfltr.
Trk ve slam Eserleri Mzesi 1984 ve Antalya
Mzesi 1988 Avrupa Konseyince Mansiyon dl almfllardr. 1993te yeniden dzenlenerek alan stanbul Arkeoloji Mzeleri de Avrupa Konseyi Mze dl kazanmfltr.
Tiyatro, opera ve balede de benzer bir durum
sz konusudur. Devlet Tiyatrolar Genel Mdrlnn kuruluflu 1949da gerekleflebilmifltir.
Devlet tiyatrolar bafllangtan 1980li yllara kadar yerli yazarlar teflvik etme ve mill edebiyat
zenginlefltirme grevini yerine getirmemekle
elefltirilmektedir. Zira yerli eserler sergileme seviyesi son derece dflk olmufltur. Devlet Operas da ayn zihniyet zerinde alflmalarn yrtmfltr. Belediye Tiyatrolar ve Devlet Konservatuarlarnda da yerli eserler seslendirme oranlar
olduka dflktr. Tiyatro da lkenin siyasi, sosyal ve toplumsal geliflimine gre flekillenmifl, ancak maddi getiri bakmndan kendi ayaklar zerinde duramad iin denek kaynana bamllk zrnden kurtulamamfltr. Genifl seyirci kitlesi, kaliteli ve byk salonlar konusunda her
zaman sknt yaflayan tiyatro iin en nemli geliflmelerden birisi de 1982 ylnda zel tiyatrolara
devlet desteinin bafllatlmas olmufltur. Birka
yl ierisinde bu destein neticeleri grlmeye
bafllanmfltr. zel tiyatrolar yerli oyun sahneleme an bir nebze olsun kapamaya katk salamfllardr. Ancak televizyon dizileri ile kendilerine yeni alanlar bulmasna karfln sanatlarn
nemli bir ksm iin sosyal gvenlik sorunu kalc bir flekilde zlebilmifl deildir.
Devlet ve toplumun gzel sanatlar nemsemesi,
bu sahada alflanlar zendirecek imknlar sunma noktasna gelmesi adaflln da bir gstergesi olarak deer kazanacaktr.
273
274
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ikinci Dnya Savafl yllarnda bafllanan kye dnk eitim projesidir?
a. Ky Enstitleri
b. Millet Mektepleri,
c. Halkevleri,
d. Ky odalar,
e. Eitim Enstitleri
2. Afladakilerden hangisi kinci Dnya Savafl yllarnda getirilen uygulamalar arasnda saylamaz?
a. Ekmein karneye balanmas,
b. Temel gda maddelerinin karaborsaya dflmesi
c. Tarm rnlerinden yeniden vergi alnmaya bafllanmas
d. Varlk vergisi
e. iftiyi topraklandrma Kanunu
3. Afladakilerden hangisi 1950-1960 arasndaki uygulamalardan deildir?
a. Ezann yeniden Arapa okutulmas,
b. flilerin toplu szleflme ve grev hakknn verilmesi
c. Umumi Af karlmas
d. cretli hafta sonu tatili hakk verilmesi
e. Atatrk Koruma Kanununun karlmas
4. Maddi kalknma ve hayat seviyesinin ykselmesiyle
kyllerin hurafeye ve gericilie kaplmayacaklarn ifade eden siyaseti afladakilerden hangisidir?
a. smet nn
b. Adnan Menderes
c. Celal Bayar
d. Recep Peker
e. Cevdet Sunay
5. Afladakilerden hangisi MBKnn dinin siyasete
alet edilmemesi erevesinde kabul ettii esaslardan
deildir?
a. Kurann Trkeye evrilmesi,
b. Din adamlarnn mali haklarnn iyilefltirilmesi
c. Yksek slam Enstitsnn programna hukuk,
iktisat, sosyoloji gibi derslerin konulmas
d. Din derslerinin zorunlu hale getirilmesi
e. Cuma namazlar iin hutbeler dergisinin karlmas
6. Afladakilerden hangisi 1961 Anayasas ile getirilen

dzenlemelerden deildir?
a. Anayasa Mahkemesi
b. Cumhuriyet Senatosu
c. flilerin Grev hakknn tannmas
d. Trkiye Cumhuriyetinin laik, demokratik, sosyal
hukuk devleti olmas
e. Umumi af karlmas
7. rencilerin, retmenlerin, memurlarn, iflilerin
rakip gruplara ayrld, toplumsal kamplaflmann en
fazla artt ve atflmalara gittii dnem afladakilerden hangisidir?
a. 1940-1950
b. 1950-1960
c. 1960-1980
d. 1980-1990
e. 1990-2000
8. Milli Birlik Komitesi tarafndan adalet, drstlk ve
demokrasi ilkelerini ayakta tutmak hedefiyle partiler
st bir kltrel rgt olarak alan kurum afladakilerden hangisidir?
a. Trk Ocaklar,
b. Trk Kltr Dernei,
c. Halkevleri,
d. Vatan Cephesi
e. Ky Enstitleri
9. Trkiyede televizyon yaynlar ilk olarak hangi ylda bafllatlmfltr?
a. 1968
b. 1971
c. 1974
d. 1975
e. 1980
10. II.Meflrutiyet dneminde Ziya Gkalp tarafndan
gndeme getirilen Milli Ktphane hangi tarihte kanunla kurulmufltur?
a. 1918
b. 1923
c. 1939
d. 1950
e. 1960
275
Okuma Paras
Kreselleflme, Kltr ve Sosyal Yapda kilem
Kreselleflme sorunlarnda, Trkiye ve bat, Trkiye ve
slam dnyas ve belki de ilkin Trkiyenin kendi sosyal yaps ve sorunlarn ayr ayr ele almak aydnlatc
olurdu. Trkiye, bugn altna imzasn koyduu birok
uluslararas anlaflmalarla ve dnya pazar ekonomisini
benimsemekle, kendini kreselleflmenin tam ortasnda
bulmaktadr. AB ile btnleflme, tarihi bir gerek ve zorunluluktur. Ancak Hristiyan Avrupann tarihten gelen
nyarglar, Yunanistann Trkiyeye karfl problemlerini ABnin kendine aitmifl gibi benimsemesi ve nihayet
Trkiyenin buhranlara yol aan i problemleri (bafllca
etnik bilinlenme), birlie katlma davasnda ciddi engellerdir.
Bununla beraber Avrupa Birliinin genifllemeden sorumlu komiseri G. Verheugenin Medeniyetler Uyumu toplantsnda, Trkiyenin ABye katlmasnn gereini ve birlii ne kadar glendireceini bildirmesi kayda deer. 2010a geldiimizde Trkiyede ve dnyada
geliflmeler, sorunu her zamankinden daha karmaflk ve
kayg verici bir hale getirmifltir. Ortadou 19. yzyldaki gibi uluslararas rekabet ve atflmalarn merkezi haline gelmifltir. Trkiye tarihi roln anlamfl ve stlenmifl grnmekte. Dnyadaki geliflmelerin, her zamankinden daha korkun bir global-nkleer atflmaya srkleyecei kaygs herkesin kafasnda. Rusya, in ve
Hindistan gibi dnya devleriyle, krede egemenliini
brakmak istemeyen ABD-AB ittifak karflsnda denge
deiflmekte. Jeostrateji bakmndan dnyann en nazik
blgesinde yer alan Trkiye, ayn zamanda Bat-slam
karfllaflmasnda Medeniyetler ttifak projesiyle bir uzlafl aramakta. Huntingtonun Bat-slam kresel karfllaflmas gzlemi, bir gerek mi, sorulabilir. Trkiye herhalde dnyann bugnk gler dengesinde geleceini,
Bat ittifak forml altnda garanti altna alma abasnda. Trkiye aka dnyann bloklaflma srecinde talihini Bat ile ayn kefeye koymufl grnmekte(Nato yelii, AB adayl). Son zamanlarda kresel cepheleflmede Trkiyenin ABD-AB bloku karflsnda Douya doru eksen kaymas tartfllyor.
Dnya siyasi perspektifi iinde yerini belirleme zorunluluu karflsnda Trkiye hkmetleri bir yandan dflarda Bat Medeniyetine mensup bir toplum-devlet grntsyle beraber i siyasetinde de bunu gereklefltirme sorunu karflsndadr. Trkiyenin bu gn de ana sorunu bir kltr-medeniyet sorunudur. Baflka deyimle,
Trkiye geleneksel kltrle Bat kltrn uzlafltrma
ikilemini nasl zecektir? Medeniyetler ttifak projesi

iki tarafa benimseniyor mu? Bu yalnz dfl politika deil, ieride kitleleri karfl karflya getiren i siyasetin de
temel problemidir. Bir dizi uyum yasas karmak baflka bunlar hayata geirmek baflkadr. Sosyologlar, tepeden inme kanunlarla bir toplumun deiflmeyecei inancnda. (Eisenstadt). Son yirmi yl iinde etnik bir bilinlenme, blnmez Trkiye gereini sarsmakta, ayrlklar propagandayla br etnik guruplar aka kflkrtmakta. Ancak bir ara Olaanst Hl kanunlar ve on
binlerce gencin kanyla birliimizi flimdiye dek srdrebildik. Tm kanun ve yasaklamalara ramen ayrlk
hareket durmuyor, sinmiyor; diaspora gazeteleri ve radyolaryla etnik guruplar, sosyal bakmdan nasipsiz kitleleri bilinlendirme ve yanna katma abasnda.
Etnik bilinlenme ve ayrlk hareketler karflsnda
resmi siyaset bakflmzla Bat dnyasnn bakfl taban
tabana zttr. ABDnin evrensel terr savaflnda Bat,
ayrlk hareketi uzun zaman terr kavram iine alamad, flimdi de gerekten almfl grnmyor. Bat hem
Trk devletine, hem ayrlklara karfl samimi deil.
Byk devletler, 19. yzyldaki fiark Sorunu politikasn izliyor. Byyen Trkiyeyi blmek, paralamak ve
blgeyi rahatlkla smrmek istiyor; eski hikaye. Avrupada bu eski hikayeyi, tpk 1800lerdeki Lord Byron
dnemi romantikleri gibi, bugn gen solcu gruplar
benimsemifltir. Trkiye acaba, sonuna dek direnmekle, hareketi kmsemekle, onarlmas imkansz hale
gelebilecek bir duruma m srkleniyor? Siyasilerimiz,
dnyay, sorunlar tozpembe grmekle derin bir yanlma iinde midirler? Silahl atflmann zaman zaman
hzn kesmesi, siyasilerimizi tehlikeli bir gaflet iinde
mi tutuyor? Bazlarna gre ayrlklar, kendi stratejimiz olan zgrlk demokratikleflme hareketi sayesinde nihai hedefe varmay m umuyorlar? Batnn desteini alan bir siyasi parti yapsnda (HADEP hakknda
Avrupa Parlamentosunda alnan karar) lke iinde
ikinci bir g halinde rgtlenmek stratejisi, kuflkuyla
karfllanyor. ABnin glkleri zmek bakmndan,
tek kar yol olduunu dflnenler de az deil. Ayrlklar bafllangta bunu benimserken flimdi buna karfllar.
Kopenhag Kriterlerine gre uyum yasalar kararak
tarihinin, Tanzimat kararlar dnemindeki gibi, bir dnm noktasna gelen Trkiye, ok tehlikeli bir geitten gemektedir. Kitlesel iflsizlik ve fakirlik, yenilemeyen enflasyon, iflas ancak borla giderme(IMF) zaru-
276
reti nasl bir geitten getiimizi anmsamak iin yeter(bu satrlar 1998de yazlmfltr).
te yandan bir gerektir; bugn Trkiye, her zamankinden ok bir kltr bunalm, kltrce blnmfllk
iindedir. fiimdiden toplumumuzda, dnya grflnde,
yaflamda, sitilinde, dilde ve davranflta kopmalar, karfltlklar genifl boyutlara eriflmifltir. devletin eitim felsefesi ve stratejisi, ABye katlm hareketi, kreselleflme ve
etnik bilinlenmenin dourduu tepki ve bunalmlar;
ulusal kltre karfl aznlk kltrleri sorununu ortaya
karmfltr. lkemiz belki de Tanzimat Dneminden
de daha kapsaml, topyekun bir kltr-siyaset bunalm
yaflamaktadr. Temel sorun, bir yandan kresel rgt
ve dinamiklere nasl uyum salayabileceimizi, br
yandan onlar niter devlet hedefleri dorultusunda nasl kullanabileceimizi belirlemektir...
Bugn ortada olan gerek, Cumhuriyet Trkiyesinde
eflitli menfleiden, eflitli inanta guruplarn yaflad ve
dflncelerini zgrce tartflabildikleridir. Rus ordularnn Kuzey Karadeniz, Balkanlar ve Kafkaslarda her istilasnda, 1783ten beri birbiri ardndan gelen glerle
Anadolu bugn, imparatorluun etnik ve kltrel bir
minyatr manzaras gstermektedir. Yalnz Trk kkeninden olan yz binlerce gmen dflnda; Mslman
olmufl, tarihte Osmanl potasnda ortak bir kltr benimsemifl, menfleinde anadili Trke olmayan yz inlerce Arnavut, Boflnak, Giritli, erkes, Abaza, een,
Grc bu yurda gelip yerleflmifllerdir. Onlar buraya,
anayurta kofluflturan fley, ortak tarih ve yaflam tarz,
kltr deil de nedir? Anadolu Trk onlar kendisinden saymfl, kucak amfltr. Tarih ve kltrn etnik
menfleiden ok daha gl bir sosyal etmen olduuna
daha iyi hangi rnek gsterilebilir? Onlar Trkiye Cumhuriyeti vatandafl olmufllar, modern Trkiyenin oluflmas ve ykselmesinde yaflamsal hizmetlerde bulunmufllardr. Anadolu, onlar iin gerek bir anayurt olmufltur. Bugn Trkiyede yaflayan her kifliden birinin ya kendisi, ya ana-babas, ya da yakn atalar gmendir. Bu etnik eflitlilie ramen Trkiye Cumhuriyetinin anayasas herkesi hukuk nnde eflit gren bir
Trk vatandafll, her inan sahibini ayn dzeyde gren hoflgrl bir rejimi temsil etmektedir. 1980lerden
beri etnik ve dini ayrlk bilincinin krklenmesi sonucu Trkiye, korkun kayplara yol aan bir geliflmeye
sahne olmufltur. Trkiye gemifl yzyllarda olduu gibi uzlafl iinde birleflik bir refah devleti halinde, dnyann medeni, byk devletleri arasnda yerini alabilir.
Devlet vatandafla bu inan ve bilinci vermelidir.
Kaynak: Halil nalck, Seme Eserleri - V Rnesans

Avrupas Trkiyenin Bat Medeniyetiyle zdeflleflme Sreci, Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2012, s. 383-387

1. a
2. e
3. b
4. b
5. d
6. e
7. c
8. b
9. a
10. d
Yantnz yanlfl ise II.Dnya Savafl Yllarndaki Sosyal ve Kltrel Geliflmeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise II.Dnya Savafl Yllarndaki Sosyal ve Kltrel Geliflmeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Demokrat Parti Dneminde Sosyal ve Kltrel Alanda Tartflmalar/Geliflmeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Demokrat Parti Dneminde Sosyal ve Kltrel Alanda Tartflmalar/ Geliflmeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 1960-1980 Dnemi Sosyal
ve Kltrel Tartflmalar/ Geliflmeler konusunu
ve Kltrel Tartflmalar/Geliflmeler konusunu
Ve Kltrel Tartflmalar/Geliflmeler konusunu

Sra Sizde 1
Trkiye Cumhuriyeti nfusunun %80i kyde yaflad
iin alnacak kararlar, giriflilecek uygulamalarda bu durumun dikkate alnmas tabiidir. Trkiye bir tarm ve
ky toplumu halindedir. lkenin yurt dflna ihra ettii
mallarn %85i tarm rnleridir. Byle bir zeminde lke genelinde okuryazar oran da son derece dflktr.
%6-10 aras tahmin edilen oran krsal alanda ok daha
afladadr. Trkiye Cumhuriyetine hedef gsterdii
adafl uygarlk dzeyine ulaflmak iin ncelikle nfusun eitilmesi gerekmektedir. lkenin kendine yeter
rn ortaya koymas ve ihra mallar retmesi, deerli
madenlerini iflleyebilmesi kaliteli, eitimli eleman ile
olabilecek fleylerdir. Ky ocuklarnn okuma yazma renmesi iin ncelikle askerlik hizmeti srecini kullanan
devlet askerde okuma yazma renen ve kavrayfl ve
kabiliyeti ile onbafl ya da avufl olanlarn kylerinde
retmenlik yapmasna imkn tand. Harf inklab ve
millet mektepleri ile ivme kazanan eitim retim seferberlii Ky Enstitleri ile ve retmen okullar ile devam ettirildi. kinci Dnya Savafl yllarnda da teknik ve
mesleki eitime arlk verilerek nfusun beklentilere
cevap verebilecek seviyeye karlmas hedeflenmifltir.
Sra Sizde 2
Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halk, alt yz sene din yn arlkl, Osmanl hanedan idaresinde yaflamfl, bilhassa son yzylda din sylemi n planda
olan politikalarla hayat flekillenmifl geleneksel yapda
bir toplum idi. Atatrkn 19 Mays 1919da Samsuna
kflndan itibaren gerek devlet anlayfl gerekse yaflam
biimi olarak dile getirdii mill egemenlik baflta olmak
zere her fley bir yenilik iermekteydi. Toplumun genelinde kaynak dilini bilmedikleri din hakknda sylenen her fley kutsallk gcne sahipti. Son yzylnda savafllar, isyanlar ve ekonomik skntlardan bunalan toplumun snd gvenli liman din ve din anlayfl olmufltu. Gnlk hayatta da toplum,devlet ve siyaset hayatnda da din konusu belirleyici zellie sahipti. Cumhuriyetin ilk yllarnda hilafet baflta olmak zere geleneksel kurumlarn kaldrlmas, nerilen dzenlemelerin, yaplan deiflikliklerin karfllaflabilecei toplumsal
muhalefetin gcn ortadan kaldrmaya dnkt. Ancak ok partili siyasi hayatta iktidar belirleyecek olan
husus halkn tercihi olduunda din ve din konular siyasetin de gndeminde nemli bir yer iflgal etmifltir.
Sz konusu dnemde Halkn din anlayflnn istismarn nleyecek bir bilinlenme olmad iin de bilhassa
ilk aflamada iktidar ve muhalefet arasnda ne yaplsa
din istismar olarak nitelendirilmifltir. Adnan Menderesin siyasetin din konusunda iine dflt ksr dngy camilerin tamiri iin para harcaynca muhalefet
din smrs diyorlar, yapmaynca camileri ihmal etmekle suluyorlar... fleklinde ifade etmifltir.
Sra Sizde 3
Tartflnz ok partili hayatn hemen her safhasnda toplumun eflitli kesimlerinin taleplerinin karfllanmasnda
277
problemler yaflanmfltr. ktidar partilerinin reddetmedikleri ancak zaman erken bulduklar grev hakk baflta
olmak zere pek ok talep daima muhalefet partilerinin
gereklefltirmeyi vaat ettikleri programlar arasnda yer
almfltr. Ancak iktidar deiflikliklerinde de bu taleplerin
byk ksm eflitli sebepler ile karfllanmamfltr. Burada esas olan iktidar partilerinin kendi ncelik ve tercihlerini her zaman en doru olarak grme anlayflnda olmalar yanlfldr. Paralel flekilde muhalefet partileri de
somut bir zm yolu gstermeden iktidar elefltirip
kendilerinin yapacaklarn vaat etmifllerdir. Ancak siyasi, sosyal ya da kltrel taleplerin verilmesi esnasnda
sorumlu mevkide olanlarn farkl denge hesaplar ve
deerlendirmeleri sz konusu olmaktadr. Burada demokrasinin ve iini dolduran haklar manzumesinin halkn meflru mcadelesi yoluyla elde edilmesi gerektii
unutulmamaldr. Yukardan aflaya ihsan olunan haklarn geri alnmas her zaman sz konusu olmufltur.
Toplumun mcadele etmeden elde ettii haklarn bilincinde olmas beklenemez. Dolaysyla zaman iinde siyaset yapanlarn sorumlulukla davranmalar ve toplumun bilinli olarak tercihler yapmas ile bu sorunlarn
halledilmesi lkemizde demokratik dflncenin ve
onunla birlikte hak ve zgrlklerin bilinli bir flekilde
geliflmesi midi daima beslenmelidir.
Sra Sizde 4
Bir yandan Atatrk dneminin yurtta sulh cihanda
sulh politikasnn yanlfl anlafllmasndan kaynaklanan
etrafta olup bitene karfl ilgisiz, pasif dfl politika anlayfl, dier taraftan Trkiyede devletin kinci Dnya Savaflndan sonraki dnemde yaflad ekonomik, siyasi ve
sosyal problemler blge ve dnya leindeki geliflme
ve deiflmelerle ilgilenmek imkann vermemiflti. Byk lekli veya uzun soluklu politikalarn gerektirdii
mali, teknik, siyas ve asker gce sahip olunamad gibi yneticilerin de bu anlayfla destek verecek politikalar olmamflt. Devlet brokrasisi de bu anlayfla gre
flekillenmiflti. Ancak bir ihtiya ortaya kt zaman are aranyordu. Uzun vadeli politikalar, genifl ve ileri bakfl asyla politikalar retilmiyordu. e dnk politikalarn arlkta olduu 1980li yllara kadar devlet hemen her alan kontrol etme abas iindeydi. 1980 asker mdahalesinden sonra hkmetler ise liberal ekonomik politikalar kadar Turgut zaln flahsnda blge ve
dnya leinde geliflmeler ile ilgilenme vizyonu ortaya koydular. Bunun iin flartlar da nceye gre msaitti. Nitekim 1990l yllarda ise dnyada deiflen snrlar,
dengeler pek ok hareket alan ortaya karmfltr. Bun-
278
larn baflnda Sovyetler Birliinin dalmas zerine Trkistan corafyasnda ortaya kan Trk Cumhuriyetleri
geliyordu. Trkiye Atatrkn Cumhuriyetin onuncu ylnda ifade ettii gibi Trk dnyas ile tarih ve kltrel
balar kullanarak kltr birlii esasl balar kurmay
bir ideal olarak benimsemiflti. Ancak bunun iin gerekli alflmalar ve hazrlklar yaplmad iin 1990l yllarda ortaya kan frsat deerlendirilemedi. Nitekim Adriyatikten in Seddine Trk Dnyas slogann hayata
geirecek dil ve kltr birlii zemini gereklefltirilemedi. niversitelerimizde Trk leheleri ile ilgili birimler
ancak bu ihtiya ortaya ktktan sonra kurulmaya baflland. Ayn flekilde bu corafyadaki soydafllarmza ynelik yaymlar yapmak iin radyolar ve televizyon kanallar da ancak 2000li yllarda etkili olarak alflmaya
baflladlar. Trkiyenin mill, din, tarih ve kltrel balarn deerlendirebilecek genifllik ve derinlikte devlet
politikalar retmek iin potansiyeli mevcuttur.
Kaynaklar
Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), (eviren Ahmet Fethi) Hil
Yaynlar, stanbul 1996,
Akflin, Sina, Trkiye Tarihi- adafl Trkiye 19081980, stanbul 1990.
Atay, Falih Rfk, ankaya, stanbul 1969.
Aydemir, fievket Sreyya, kinci Adam, II-III, stanbul
1968.
Barutu, Faik Ahmet, Siyasi Hatralar I-III, Ankara
2001,
Cemal, Hasan, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, stanbul 1999.
Devlet statistik Enstits, statistik Gstergeler, 19231992, Ankara 1994.
Eraslan, Cezmi, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayatn
Kurulmasnda Bir Dnm Noktas: 12 Temmuz 1947
Beyannamesi, Atatrk Yolu, VI, say 22 Ankara
1998.
Erer, Tekin, Trkiyede Parti Kavgalar, stanbul 1966.
nalck, Halil, Rnesans Avrupas Trkiyenin Bat
Medeniyetiyle zdeflleflme Sreci, Seme Eserleri - V, Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar, stanbul
2012.
nn, smet, Hatralar I-II, (yayna hazrlayan Sabahattin Selek) Ankara 1992.
Kamazolu, H. Bayram, Demokrat Parti Dnemi

Toplumsal Tartflmalar, stanbul 1998.
Kamazolu, H. Bayram, 27 Maystan 12 Marta Trkiyede Siyasal Fikir Hareketleri, stanbul 2000.
Karpat, Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1996.
Kili, Suna- Gzbyk A. fieref, Trk Anayasa Metinleri, stanbul 1985.
Kocabaflolu, Uygur, Radyo Cumhuriyet Dnemi
Trkiye Ansiklopedisi, X, stanbul 1983.
Nutku, zdemir, Tiyatro, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, XV, stanbul 1996
cal, Mustafa, Trkiyede Din Politikalar Etkisinde
Din Grevlisi Yetifltirme Sorunu, Dem Dergi yl.1
say 2.
zda, mit, Ordu-Siyaset liflkisi, Ankara 1991.
Safa, Peyami, Trk nklabna Bakfllar, stanbul 1996.
Sertel, Sabiha, Roman Gibi, stanbul 1969.
Soyak, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar I-II, stanbul
1973.
Tanr, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri,
stanbul 1998.
Toker, Metin, Demokrasimizin smet Paflal Yllar
1944-1973, Tek Partiden ok Partiye 1944-1950,
Ankara 1990.
Toker, Metin, Demokrasimizin smet Paflal Yllar,
DP Yokufl Afla (1954-1957), Bilgi yaynevi Ankara 1991.
Demokrasiden Darbeye (1957-1960), Bilgi yaynevi Ankara 1991.
smet Paflann Son Baflbakanl 1961-1965, Ankara 1992.
Tokgz, Erdin, Trkiyenin ktisadi Geliflme Tarihi, Ankara 1999.
Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler, stanbul 1969.
Turan, fierafettin, smet nn - Yaflam, Dnemi ve
Kiflilii, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000.
Yetkin, etin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (19601970), stanbul 1970.
Yaln, Durmufl vd., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II,
Ankara 2002.
Gazeteler:
Cumhuriyet, Milliyet, Son Havadis, Tercman 19461990 dneminde eflitli saylar.

TAR202U

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TAR202U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 3038

ATATRK LKELER VE NKILAP

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Yeniden Yaplanma Dnemi...................................................

YENDEN YAPILANMA DNEM.................................................................

Trkiye Cumhuriyetinde Temel Politikalarn Ortaya

Atatrk lkeleri ve Atatrk Dneminde Dil-Tarih ve Kltr

Atatrk Dnemi Trk Dfl Politikas ve

Gvenlik Politikas ve ttifaklar Sistemi .......................................................

1938den 2002ye Ekonomik Geliflmeler ............................... 138

17 Austos Depremi: Toplumsal ve Ekonomik Ykm ...............................

Trk Dfl Politikasnda (1938-2002) Dnemi ....................... 172

Atatrkten Sonra Trkiye ..................................................... 206

1938den Gnmze Sosyal, Kltrel ve Sanatsal

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH-II

Bu niteyi tamamladktan sonra;

YENDEN YAPILANMA DNEM

Yeniden Yaplanma Dnemi

Bu dnemde toplumun ruh hlini yanstmada baflarl olmufl roman

Dier taraftan toplumun ekonomik ve kltrel seviyeyi temel hatlaryla ortaya

CUMHURYETN LK YILLARINDA TRKYENN

Maarif Kongresi: KtahyaAltntafl Savafllar srasnda

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Dnem nfusunun yardan fazlasnn kadn olduu gz nne alnrsa halkn kz

Devletin Lozan Barfl Antlaflmasnda zemedii ticaret flartlarnn da etkisiyle

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

1923 ylnda yaplan 497.000 ton ithalatn deeri 87.000.000$=145.000.000 lira

lkenin dflman istilasndan kurtarlmasn adafl ve tam bamsz olmak iin

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

Devlet Millet Birliktelii in lk Admlar

Daha barfl imzalanmadan

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

rinden saklanamad, bunun grflmelerdeki talepleri ksmen etkiledii de kabul edilmelidir.

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

Adm Adm Yeni Sisteme Geifl

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

s gerekiyordu. Bu arada Mecliste mevcut flartlarda barfln kabullenilemeyecei

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

grlmflt. kinci dnem Meclisin yelerinin tamamna yakn Mdafaa-i Hukuk

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Atatrk lkeleriSveO nklap

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

okullarnn faaliyetlerinin devlet tarafndan kontrol edilememesinin etkili olduunu syleyebiliriz.

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Saltanattan sonra hilafetin de kaldrlmas geleneksel toplum

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

gre lkede mevcut nfusun %67.7si iftilik

Cumhuriyet hkmetlerinin savafln bitiminde

1. nite - Yeniden Yaplanma Dnemi

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi-II

felik makamna papalk patriklik gibi ruhaniyet