POGLAVLJE 2

Receptori i enzimi kao

mesta dejstva lekova
I
II

III
IV
V

Organizacija jednog receptora: tri dela receptora

Sinaptiki timski rad
a. Jonski kanali
b. Transportni nosa i pumpe za aktivni transport
c. Ponovno preuzimanje neurotransmitera-primer molekularnog transporta korienjem
pumpe za aktivni transport
d. Sistem dugog glasnika
e. Jonska regulacija
f. Genska regulacija
Receptori kao mesto delovanja leka
Enzimi kao mesto delovanja leka
Zakljuak: kako lekovi modifikuju neurotransmisiju

U poglavlju 1. smo razmatrali kako je moderna psihofarmakologija u osnovi uenje o

hemijskoj neurotransmisiji. U ovom poglavlju biemo mnogo konkretniji i razmotriemo
kako praktino svi lekovi koji deluju na CNS deluju na jedan od dva sprecifina pola
neurotransmisije: prvi istaknutiji je stimulacija ili blokada (agonizam ili antagonizam)
receptora i drugih manje zastupljen je inhibicija regulatornih enzima.
U daljim istraivanjima data je vanost receptorima i enzimima u naim tekuim
razmiljanjima kako lekovi rade u mozgu, ovo poglevlje e objasniti svojstva ovih veoma
zaninimljivih meta dejstva CNS lekova. Prvo emo istraiti organizaciju jednog receptora i
kao oni formiraju vezujue mesto za neurotransmitere i lekove. Potom emo razmatrati kako
receptori rade kao lanovi sinaptikog neurotransmiterskog tima, ukljuujui jone, jonske
kanale, transprtne nosae, sistem sekundarnih glesnik, faktore transkripcije, gene i genske
produkte. Konano emo razmatrati kako su enzimi i receptori mesto dejstva lekova i kako
takva dejstva lekova modifikuju hemijsku neurotransmisiju.

Organizacija jednog receptora: tri dela receptora

Receptori su dugaak lanac aminokiselina, dakle vrsta proteina (sika 2-1). Receptori su
deliminio uronjeni u neuronsku membranu (slika 2-1 i 2-2). U stvari neurotransmiterski
receptori mogu biti shvaeni kao kontinutet tri proteina: jedan extracelularni protein,
transmembranski protein i jedan intracelularni protein (slika 2-2). Lanac aminokiselina koje
grade receptor nij ureen pravolinijski kako bi se moglo shvatiti ukoliko se pruprosti kako je
pokazano u dijagramima kakvi su slika 2-1 i 2-2 ve pre uvijeni na spiralni nain, kao spirala
oko centralnog jezgra (slika 2-3 i 2-4). Vezujue mesto za neurotransmiter je unutar
centralnog jezgra za mnoge receptore (unutar helixa slika 2-3 i 2-4).
Vezujui extracentralni deo receptora je deo receptora smeten van elije. Kako je bilo
izvorno verovano na ovom delu receptora nalazilo se specifino mesto vezivanja za njegov

neurotransmiter. Meutim kako je ranije napomenuto selektivno mesto za vezivanje

neurotransmitera je esto locirano unutar drugog proteina tog receptora, to je
transmembranski region (slika 2-3 i 2-4).

Slika 2-1. Ova slika je shematski dijagram receptora, to je protein koji je ureen kao lanac
aminokiselina. Lanac vijuga unutra i van elije nekoliko puta, formirajui tri regiona receptora: prvi,
extracelularni deo lanca koji je van neurona, drugi, intracelularni deo koji je unutar neurona i trei
transmembranski deo koji ukljuuje region receptora koji boravi unutar membrane neurona.
Slika 2-2. Boni pogled na receptor sa sedam transmembranskih regiona je pokazan ovde. Ovoj je
zajednika struktura za mnoge receptor za neurotransmiter i hormone. To je lanac aminokiselina koji
nekoliko puta ide unutar i van elije formirajui na taj nain tri dela receptorskog molekula: prvi je
deo van elije (zvani extracelularni deo), drugi deo je unutar elije (zove se intracelularni deo) i
konano deo u samoj membrani (zvani transmembranski).

Neki lekovi se takmie sa neurotransmiterom za njegovo vezujue mesto pokuavajui

da imitiraju neurotransmiter koji se tu normalno veziuje ili da blokira dejstvo
neurotransmitera. Kao to emo razmatrati mnogo detaljnije u 3. poglavlju u temi o
alosterinim modulacijam, lekovi mogu delovati na potpuno drugom jedinstvenom mestu
vezivanja tog receptora menjajui dejstvo neurotransmitera na svom receptoru. Lokalizaicaija
takvih mesta vezivanja je jo uvek pod inenzivnom istragom, ali ova mesta mogu takoe
lokalizovana u transmembranskoj regiji, odvojeno od mesta vezivanja neurotransmitera.
Mesto koje prepoznaje neurotransmiter na receptoru je potpuno jedinstveno za svku pojedinu
vrstu receptora i zato moe biti jedna od najveih karakteristika koje ga razlikuju u odnosu na
druge. Neki receptori ak imaju vezujua mesta za dva razliita neurotransmitera, u tom
sluaju oni se zovu kootransmiteri.
Transmembranski deo (slika 2-2 i 2-3) verovatno jo slui delom u strukturne svrhe,
drei receptore na mestu ili doputejui neke pokrete receptora povezane sa samom
membranom. Ransmembranski region jednog neurotransmiterskog receptora moe biti vrlo
slian transmembranskom regionu drugog neurotransmiterskog receptora, formirajui velike
familije receptora (ponekad zvane superfamilije) koje su strukturalno sline, ali koriste
razliite neurotransmitere.
Primer ovakve superfamilije su receptori organizovani u sedam trensmembranskih regiona
(slika 2-3). Ova struktura je zajednika za mnoge neurotransmiterske receptore koji koriste
sistem drugog glasnika i koji su spori u odgovoru (npr serotoninski 2 A receptori i 2
adrenoreceptori). Opis superfamilije sa sedam transmembranskih regiona bie proiren
kasnije u delu o receptorima vezanim za sistem drugog glasnika.
Drugi vaan primer organizacije receptorske strukture koja je zajednika mnogim
razliitim neurotransmiterskim receptorima je ona sa etiri transmembranska regiona, ona je
zajednika mnogim drugim receptorima koji inereaguju sa jonskim kanalima (slika 2-5). U
ovom sluaju vie kopija istih etir transmembranskih regija receptora su grupisani oko centra
jonskog kanala (slika 2-6). Ovo e takoe biti opirnije izloeno u daljem tekstu o receptorima
koji intereaguju sa jonskim kanalima.
Slika 2-3. Sedam transmembranskih regiona nisu ureeni linijski ve u krugu. U sredini ovog kruga je
centralno jezgro, gde neurotransmiter nalazi svoje mesto vezivanja. Ova slika predstavlja transmembranski

region kao spiralu, poto je svaki alfa helix. Takoe pokazuje kako su ove spirale ureene da sedam njih formira
krug. Poto njihovih sedam transmembranskih regiona (levo), to slika pokazuje ikonom sa brojem 7 (desno).

Slika 2-4. Ova slika pokazuje pogled odozgo na receptor. Sve to se ovde vidi je extracelularni deo
receptora zabodenog u membranu. Extracelularni region receptora povezuje razliite transmembranske
regione . U centru je centralno jezgro, gde se neurotransmiter vezuje za receptore.

Slika 2-5. Tip strukture koji dele mnogi receptori koji su vezani za jonske kanale je ta sa etiri
transmembranska regiona. Ovo je reprezentovano ikonom desno i oznaeno brojem 4. o nije ceo
receptor ve subjedinica receptora koji je prikazan na slici 2-6.

Slika 2-6. Jonski kanali su esto ureeni od pet kopija koja svak ponaosob sadri etiri
transmembranski-region subjedinice koje su prikazane na slici 2-5. U centru ovih pet kopija je sam
jonski kanal. Koristiemo ikonu na desnoj strani da bi smo reprezentovali receptorski-jonski kanal
komplex koji ukljuuje pet kopija etiri transmembransk-region subjedinice.
Slika 2-7. Jo jedan istaknut primer toga kako receptori mogu biti organizovani predstavljen je proteinom sa 12
subjedinica transmembranskog-regiona koji sadri mesto vezivanja za razliite neurotransmiterske
transportne sisteme. O je pokazano ikonom na levoj strani koja e biti koriena kao reprezent ovog tipa
receptora.

Slika 2-8. Razliite ikone su prikazane. Kanali za jedan jon su jedinstveni u odnosu na kanale za
druge jone. Ikone ukljuuju jeonske kanale za natrijum, kalijum, hlor i kalcijum.

Postoji ak i trei istaknut primer kako receptori mogu biti organizovani, to je sistem
dvanest transmembranskih regiona (slika 2-7). Opis ovakvih transportera e detaljniji u delu o
monoaminskom ponovnom preuzimanju, koji sledi kasnije u ovom poglavlju.
Trei deo neurotransmiterskog receptora je intraelijski deo (slika 2-2 i 2-3). Ovaj
intraelijksi deo receptora ponekad se naziva sitoplazmazska oma, moe intereagovati sa
drugim transmembranskim proteinima ili sa intzracelularnim proteinima na nain da pokrene
sistem drugog glasnika (kao to je pokazano na slici 1-10 i 1-11). Velika veina
neurotransmiterskih i hormonskih receptora intereaguju sa celim sistemom drugog glasnika i
oderuju transziciju molekularne informacije od neurotransmitera kao prvog glasnika do
sistema drugog glasnika, a od njega na gensku maineriju (DNK) elijskog jedra.

Sinaptiki timski rad

Mnogo znaaja je dato selektivnoj iterakciji neurotransmitera sa jedinstvenim mestom
vezivanja na njegovom receptoru jer je to odgovor kako je informacija kodirana i dekodirana
neurotransmiterima i lekovima koji ih imitiraju. Zaista veina psihofarmakolokih sredstava

deluju takvim mestima razliitih receptora. Meutim, ovo je daleko od potpunog opisa
hemijske neurotransmisije ili od svih mesta na kojima lekovi potencijalno mogu modulirati
neurotransmisiju.
Hemijska neurotransmisija moe se potpunije objasniti kao tim molekularnih igraa.
Neurotransmiter je moda kapiten tima, ali on je samo jedan kljuni igra. Drugi igrai
sinaptikog transmisionog tima su specifini joni (slika 2-8), koji intereaguju sa jonskim
kanalima (slika 2-6), razliiti enzimi (slika 2-9), trensportni nosai (slika 2-10), pumpe za
aktivni transport (slika 2-11), drugi glasnici (slika 2-12), receptori (slika 2-13), transkriptivni
faktori (slika 2-14), geni (slika 2-15) i genski produkti (slika 2-16).
Kao dodatak ulozi svakog od ovih igraa je to da je svaki od njih ve poznato ili
potencijalno mesto delovanja lekovaSvaki taakoe moe biti mesto slabe funkcije i moe
doprineti razvoju neurolokog ili mentalnog poremeaja, kao to e biti obrazloeno u
poglavlju 4 i specijalnim poglavljima o pojedinim poremeajima.
Molekularni igrai posle drugog glasnika su naroito vani u genskoj regulaciji. Oni
ukljuuju aktivne i inaktivne forme protein kinaza, enzimi koji fosforiliu razne intracelularne
proteine i protein defosfataze, enzimi koji defosforiliu proteine (slika 2-9). Takoe ukljuuje
transkriptivne faktore koji aktiviraju gene (slika 2-14) omoguavajui RNK polimerazi da
deluje prepisujui DNK u RNK (slika 1-16 i 2-9).
Neposredni rani geni (rano reagujui geni) sa egzotinim imenima cJun i cFos su neki
od prvih koji mogu biti transkribovani direktno pratei dejstvo na postsinaptikim receptorima
(slika 2-15). U stvari genski produkti ranih gena kao to je Fos koji je produkt cFos gena i
Jun koji je produkt cJun gena, mogu sami formirati transkriptivne faktore sa isto tako
egzotinim imenima kao to je leucin rjsfelus (slika 2-16). Kasnije reagujui geni (slika 215) su konani regulatori postsinaptikog neurona, tako to njihovi genski produkti ukljuuju
vane proteine koje produkuju ciljni neuroni, a to su enzimi, receptori, transkriptivni faktori,
faktori rasta, strukturalnih proteini i mnogi drugi (slika 2-16)
Prostorno ureenje ovih razliitih molekularnih roaka im olakava meusobne
interakcije. Ovi razliiti elementi hemijske neurotransmisije, prikazani kao skica u slikama 25 do 2-16, mogu biti ureeni tako da kooperiraju u timu da bi izvrili razliite aspekte
hemijske neurotransmisije kao to je pokazano na propratnim slikama.

lika 2-9. Enzimi su veoma vani za funkcionisanje elije. Neki enzimi prave molekule neki ih
razlau. Neki enzimi su odgovorni za korienje energije, a to su ATP-aze. Tri vane klase enzima
koje reguliu gensku expresiju ukljuuju i aktivnu i inaktivnu formu protein kinaza, razliite
defosfataze, koje mogu da povrate protein kinaza, i konano, RNK polimeraza enzim, koji katalizuje
transkripciju DNK u RNK.

Slika 2-10. Transportni nosa se koristi za kretanje molekula u eliju koji ne bi drugaije mogli biti
transportovani u eliju kroz membrane.

Slika 2-11. Ako je transportni nosa uparen sa enzimom koji produkuje energiju kao to je ATP-aza
onda to postaje pumpa za aktivni transport.