Seluk niversitesi Karaman ..B.F.

Dergisi

MODERN VE GELENEKSEL DEERLER ARASINDA

YABANCILAAN NSAN
smail GKTRK
Mustafa GNALAN**
Abstract
Amongst Modern And Tradtonal Values Estranged Human
In Turkey, sustaining the modernism with its institutions and the tradition with manner of
living and way of thinking, we witness a resolution of the social pertaining. On the process of
modernism, as a result of individualism accepted as the biggest benefit of the modern civilization,
people has encountered the process denominated according to some as coming off of people from
cosmic unity or resolution of worlds magic. It isolated people from their interrelated worlds
and made them alone to dislocate the social systems and to separate time and place from each
other, namely to empty inside of time. Erstwhile, people were attributing the sanctity everything
they done. Every work was being implemented with some mechanisms that are called as consent
of Allah and providing to be attached to the cosmic unity. The concepts of fate, resignation,
consent left their places to the concepts of modernism such as entrepreneurship and risk. By
taking priority of instrumental intelligence, institutions abstracted from society, culture and
tradition put people in an iron cage. Economic system directed by market mechanism and
influencing a considerable part of social field, with Fromms words, is enforcing people toward
marketing orientation. If a person has an exchange value in the market and even can market
that exchange value good enough, he or she will be able to reach suitable life conditions. At this
study, concepts of modernism and estrangement are examined with critical aspect, and their
involvement with traditionalism is discussed.
Key Words: Modernism, estrangement, traditionalism, market.

zet

Kurumsallamasyla modernizmi, dn ve byk lde yaayyla gelenei srdren

lkemizde toplumsal aidiyetlerin zlne ahit olmaktayz. Modernleme srecinde insanlar,
modern uygarln en byk kazanm olarak grlen bireyciliin sonucu olarak, kimilerine gre
insann kozmik btnlkten kopmas, Dnyann bysnn zlmesi olarak adlandrlan
srele kar karya kalmlardr. Toplumsal sistemlerin yerinden karlmas, zaman ve mekann
birbirinden ayrlmas yani zamann iinin boaltlmas, insan ilikili olduu dnyadan koparm
ve yapayalnz brakmtr. nsanlar eskiden yaptklar her ie bir kutsallk atfediyordu. Her i,
Allah rzas diye adlandrlan ve st kozmik btnle eklemlenmeyi salayan mekanizmalarla
yrtlyordu. Kader, tevekkl, rza kavramlar yerini giriimcilik ve risk gibi modernizmin
kavramlarna brakt. Arasal akln ncelik kazanmasyla toplumdan, kltrden, gelenekten
soyutlanan kurumlar insanlar demir bir kafese koymaktadrlar. Piyasa mekanizmalaryla
ynlendirilen ve nemli bir toplumsal alan etkileyen ekonomik dzen, Frommun deyiiyle insan
pazarlayc ynlenmeye mecbur brakyor. nsan pazarda deiim deeri varsa, hatta bu deiim
deerini iyi pazarlayabiliyorsa elverili hayat artlarna ulaabilecektir.
Bu almada modernizm ve yabanclama kavramlar eletirel bir bak asyla ele alnm
ve geleneksellikle ilikisi tartlmtr.
Anahtar Kelimeler: Modernizm, yabanclama, geleneksellik, pazar.

r. Gr., KS, BF, Kamu Ynetimi

r. Gr., Balkesir niv. Havran MYO

**

127
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

1. Giri
Kurumsallamasyla
modernizmi,
dn ve byk lde yaayyla
gelenei srdren lkemizde toplumsal
aidiyetlerin zlne ahit olmaktayz.
Modernleme
srecinde
insanlar,
bireysellemenin getirdii bir sonu
olarak, kozmik btnlkten kopmu,
Dnyann bysnn zlmesi olarak
adlandrlan
srele
kar
karya
kalmlardr.
Toplumsal
sistemlerin
yerinden karlmas, zaman ve mekann
birbirinden ayrlmas yani zamann iinin
boaltlmas, insan ilikili olduu
dnyadan koparm ve yapayalnz
brakmtr. Arasal akln ncelik
kazanmasyla toplumdan, kltrden,
gelenekten soyutlanan kurumlar insanlar
demir bir kafese koymaktadrlar. Piyasa
mekanizmalaryla ynlendirilen ve nemli
bir toplumsal alan etkileyen ekonomik
dzen, Frommun deyiiyle insan
pazarlayc
ynlenmeye
mecbur
brakyor. nsan pazarda deiim deeri
varsa, hatta bu deiim deerini iyi
pazarlayabiliyorsa
elverili
hayat
artlarna ulaabilecektir.
Modernizmde
insann
durumuna
snrdaki insan diyorlar. zellikle
sanayilemeyi
ve
dolaysyla
modernlemeyi bile yaayamam bir
toplum dzeninde iken, bilgi toplumu
olarak adlandrlan bir srece dnyann
girdii bir zamanda, nfusunun yarsndan
fazlas gen olan lkemizde, genlere
hayatlarn ve geleceklerini kendi
abalaryla
kurmalar
sylendiinde
yeterli bilgi donanm, becerisi, tecrbesi
olmayan
gencin
yabanclama
olgusundan
kurtulmas
mmkn
grnmemektedir. Sosyal hareketliliin
eitimle mmkn olduu toplumda, bir
kesim insann ke balarn tuttuunu,
gelecek sknts olmadn gren
snrdaki gen adam toplumsal eitsizlii
bir kader gibi grmekte, yoksulluk
kltr balamnda O. Trkdoann

almalarnda belirttii gibi zengin

olmay hayal bile edememektedir.
Bu almada, modernizmin getirdii
yabanclamayla
birlikte,
zellikle
gelenekselliin
srd
lkemizde
gelenek, modernizm ve yabanclama
olgusu incelenmeye allacaktr.
2. Kuramsal ereve
Bu balk altnda, nce yabanclama
kavram tanmlanacak, yabanclama ile
ilgili dier kavramlara ksaca gz
atlacaktr. Daha sonra, modernleme ve
yabanclama
kavramlar,
sosyal
hareketlilik balamnda ele alnacak ve
genliinin sosyo- psikolojik durumu sz
konusu kavramlar etrafnda kuramsal bir
ereveye oturtulacaktr.
2.1. Yabanclama Kavram ve
Yabanclama Kuramlar
Yabanclama kavram, felsefecilerden
psikologlara kadar birok dnr ve
bilim adamnn kendi ilgi alanlar
asndan tanmladklar ok ynl bir
kavramdr. Yabanclama kavramn ilk
olarak belirginletiren Hegel olmutur.
Hegelin felsefesi Mutlak Ruhun
yabanclamas zerine kurulmutur.
Mutlak Ruhun grnts olan doa,
Onun kendisine yabanclamas ya da
kendini dsallatrmasyla olumutur.
Benzer ekilde insan da snrsz
ihtiyalarn karlayabilmek iin srekli
faaliyeti srasnda kendisini, tasarmlarn
yani
zn
fiziksel
nesnelerde,
toplumsal kurumlarda, kltrel rnlerde
dsallatrmaktadr. nsan emeinin bu
dsallamas; baka bir deyile insann
fiziki anlamda var oluu ile ruhi
anlamdaki varl arasndaki mesafenin
almas, Hegel asndan emein
yabanclamas
olmaktadr
(Tolan,
1980:145; Erkal vd., 1997:314-317).
Sosyal bir olgu olarak yabanclama
konusunda ortaya konan teorileri iki ana
balkta toplayabiliriz. Nesnel yaklamlar
(objektivistler) ve znel yaklamlar
(subjektivistler). Nesnel yaklamlar,

128
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

yabanclamay
nesnel
politik
ve
ekonomik yap kavramlaryla aklar ve
znel durumlardan hareketle yaplan
tanmlamalar reddederler. Topluluku
yaklamlar ve Marksist teoriyi bu balk
altnda
deerlendirebiliriz.
znel
yaklamlar ise sosyo-psikolojik bak
asna sahiptirler ve yabanclamann
duygusal grntleriyle, bu psikolojik
durumlarn yaratt davranlarla ve
yabanclam davranlarn sonularnn
adm adm tedavisiyle ilgilenirler
(Oldenquist
ve
Rosner,
1991:4).
Amerikan sosyoloji ekol bu grup iin en
iyi rnektir. Bunlar arasnda Seemann
makalesi (1959) en ok gze arpandr.
Durkheim,
kuralszlk
(anomi)
anlamnda yabanclamadan ilk bahseden
dnrdr. Durkheime gre cemaat
yapsnn
zellii
olan
mekanik
dayanmadan cemiyet yapsnn zellii
olan organik dayanmaya geite
iblm,
marazi
durumlara
ve
olumsuzluklara
yol
aabilmektedir.
Organik
dayanmada
alanlarla
iverenler, alanlarn kendi aralarndaki
ve alanlarn tm toplumla olan
rgtlenme farkll ve blnmlk
durumu, balangta olumlu grnmesine
ramen
alanlar,
almalarnn
anlamn
kavrama
olanandan
uzaklatrmaktadr.
Ekonomik
kriz
ortamlarnda
iflaslarn
oalmas
durumunda, ekonomik faaliyet srecinde,
iveren-cretli ilikilerinde, birimlerin
ar paralanmas ve uzmanlamas
sonucunda kuralszlk (anomi) ortaya
kmaktadr. Toplumdaki kuralszlk ve
yabanclamann sonucu ise, zellikle
gnmz toplumunda anomik intihar
olmaktadr. Sosyal yapy kuran unsurlar
arasnda ilevsel bir balant kuramayan
birey -Durkheimin ifadesiyle, kollektif
uurun yokluu halinde- ufkunun ya ar
genilemesi ya da ar daralmas sonucu
intihara ynelmektedir (Tolan, 1980:28
vd; Bayhan, 1997:11 vd.).

Marksist dncede yabanclama,

kapitalist
sistemde
iilerin
smrlmesinin sonularn aklamak
iin kullanlan bir kavramdr ve tamamen
nesnel bir zmlemeye tabidir. Marxa
gre yabanclama drt farkl iliki
biiminde ortaya kmaktadr. Bunlar,
kiinin
kendi
retim
faaliyetine
yabanclamas,
kendi
rnne
yabanclamas, alma arkadalarna ve
dier trlere yabanclamasdr (Ollman,
1988:136-153).
Sanayi devriminin yaratt kitle
retimi ve youn iblm iiyi
makinenin canl bir paras haline
dntrmekte ve rutin, tekdze bir
alma ortam sunmaktadr. Bylece
alan doadan, zanaat teknik temelden
ve
alma
arkadalarndan
uzaklatrlmaktadr. Marx buna emein
yabanclamas demektedir.
Marksist yabanclama teorisinin
ada yorumcularndan biri olan ve
Frankfurt Okulundan gelen Herbert
Marcuse, ileri sanayi toplumunda,
toplumun tek boyutlama srecine
girdiini
ve
btn
snflar
iin
yabanclamann
geerli
olduunu
savunur. Wright Mills ise hizmetler
sektrnde alan ve bilgi toplumunda
oranlar en yksek olan bro memurlar,
pazarlama elemanlar vb. gibi beyaz
yakallarn yabanclamas ve Amerikan
toplumundaki g ilikileri ve siyasal
yabanclama zerinde durur (Tolan,
1980:159-165).
Frommda
psikolojik
bir
zmlemeye
tabidir
yabanclama.
Kiinin kendini yabanc, anlamsz
hissettii bir deneyim biimidir. nsan
kendisini
dnyann
merkezi,
hareketlerinin yaratcs olarak grmez,
tersine hareketleri ve davranlarnn
sonular onun boyun edii hatta tapt
efendileri
olmutur.
Dolaysyla
yabanclama,
ada
toplumdaki
durumuyla her yeri kaplamtr; insann

129
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

iiyle,
tkettii
eylerle,
devletle,
bakalaryla ve kendisiyle olan ilikilerini
belirler. nsan ilk kez btnyle insan
elinden kma nesnelerden oluan bir
dnya yaratmtr ve kendisini yaratt
Golemin (robot, otomat) klesi olarak
alglamaktadr.
Araba,
buzdolab,
televizyon [cep telefonu] gerek ilevleri
dnda sahiplerinin toplum iindeki stn
yerlerini belirler. Yediimiz, itiimiz,
damak zevkimizden nce markalara gre
belirlenir. Nesnelerle herhangi bir somut
iliki kurmadan, rettiimiz gibi tketiriz
(Fromm, 1995:61).
Melvin Seeman ise, yabanclama
kavramn sosyo-psikolojik bir kavram
olarak ele alr. Yabanclamann Anlam
zerine balkl makalesinde (1959)
bilisel ve davransal be ayr
yabanclama kategorisinin varlndan
sz eder. Bu kavramlar yle sralanabilir
(Seeman, 1959: 783 vd.):
Gszlk:
Bu
kavram,
Marksizmin kapitalist toplumda
iinin retim aralarndan ve karar
almadan soyutlanmasnn iinin
ruh hali zerindeki etkileri
balamnda kullanlmtr.
Anlamszlk: Anominin ar hali
olarak
bireyin
neye,
hangi
dorulara
inanaca
ve
balanacan bilmemesi halidir.
Karar verebilmek iin bireyin
deerler dnyasnda en dk
dzeyde dahi bir kesime ve
btnlk yoktur.
Normsuzluk: Baar hedeflerine
ulamak iin toplum tarafndan
onaylanmayan
davranlarn
varl.
Tecrit/dlanma:
zellikle
aydnlarda grlen bir kendini
yaltma halini ve halk kltrnn
bireysel ynelimlerle elimesini
ifade eder.
Kendine yabanclama: Varolua
ve kiinin gelecee ynelik

hedeflerine
aykr
davranma
durumunu ifade eder.
Tolana
gre,
Seemann
bu
kavramlatrmas, kendine yabanclama
ve gszlk duygusu bakmndan
Marksist
teoriye,
normsuzluk
ve
anlamszlk duygusu da anomi kavramna
yaklamaktadr (Tolan, 1980:126-129).
Yabanclama
konusu
felsefi,
sosyolojik ve psikolojik dzeylerde
tanmlandndan, tanmlar da konunun
incelendii alana gre deimektedir.
Ayrca uygulamal almalarda her
aratrmac konuyu inceledii alana
indirgemekte
ve
kaynana
gre
yabanclama tanmlar ve aklamalar da
yaplmaktadr. Bu anlamda, siyasal
yabanclamadan,
kltrel
yabanclamadan,
teknolojik
yabanclamadan ve hatta alt dzeyde
bilgisayar yabanclamasndan (computer
alienation) sz edilebilir.
Yukarda izilen genel kuramsal
ereveden hareketle modern topluma
katlma abas ierisindeki bireyin
durumu asndan bir tanm vermek
gerekirse,
gelenekle
modernizmin
deerleri arasnda skm olma halinin
getirmi
olduu
gerginlik
ve
huzursuzluklar eklinde bir tanm
yaplabilir. Ahmet namn deyimiyle,
insann gnlyle ban koparmas,
gnln
unutmas
durumudur
yabanclama (nam:1993:9 vd.). Trkiye
artlarnda
yabanclamay
kendi
kltrmz ve bu kltrn z deerlerini
anlayamayan, btn bir hayat grnn
temellerini
baka
kltrlerin
zelliklerinde arayan ferdin durumu
olarak tarif etmek mmkndr (Sezal,
1981:136).
2.2. Yabanclama le lgili Dier
Kavramlar
Bu balk altnda yabanclamann
hem nedeni hem de sonucu olabilen
kuralszlk ve sapma kavramlar ile
yabanclamann ilk belirtileri olabilen

130
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

atma ve stres kavram zerinde

durulacaktr. Yabanclama ile yakn
anlama gelen anomi kavram zerinde
yukarda
durulduundan
tekrar
deinilmeyecektir.
Kuralszlk, Nettlere gre nispi bir
norm yokluu durumuna ilikindir,
yabanclama ise bireysel psikolojik bir
durumdur. Sapma ise Mertona gre,
toplumdaki kltrel amalarn ve bu
amalara varmak iin saptanm olan
yollarn kabul edilmesi olan uyumun
zdddr (Tolan,1980:80-92).
atma, psikolojik anlamda fizyolojik
ve sosyo-psikolojik ihtiyalarn tatminine
engel olan skntlarn ortaya kard
gerginlik halleri olarak tanmlanabilir.
rgtsel anlamda atma, bireyler ve
gruplarn birlikte alma faaliyetlerinden
kaynaklanan ve normal faaliyetlerin
durmasna veya karmasna neden olan
olaylardr (Eren, 1998:445). atma
srasnda ferdin standart karar verme
mekanizmalarnda bir bozulma meydana
geldiinde eitli davran alternatifleri
arasnda uygun hareketin seiminde
zorluklar ve uyumsuzluklar ortaya kar
(Erolu, 1998:306).
Yabanclama ile ilgili dier bir
kavram olan stres, evrenin potansiyel
tehditlerine fiziksel ve duygusal tepki
olarak tanmlanabilir. Bu tanm, bireyle
evre
arasndaki
uyumsuzluu
vurgulamaktadr (imek, 1998:295).
Dier bir tanm, kiinin zerinde
rahatszlk ve sknt yaratan her trl
etkeni stres kayna olarak kabul
etmektedir. Baka bir tanma gre ise
zarar verici bir olay veya durum ile birey
arasndaki karlkl etkileimin btn
sonularn stres olarak ele almaktadr
(Erolu, 1998:298).
Bireyin kendisi ile ilgili stres
kaynaklar biyolojik, bedensel, maddi,
duygusal, yaam tarz ve ya asndan
incelenebilmektedir. Kiinin kendisi ile
ilgili stres kaynaklar, olumlu tepki

verilmemesi durumunda yabanclamaya

sebep olabilmektedir. Kiinin evresi ile
ilgili stres kaynaklar, i yaam asndan
ve
genel
evre
bakmndan
incelenebilmektedir. (Eren, 1998:227).
2.3. Sosyal Hareketlilik Balamnda
Modernleme ve Yabanclama likisi
inde yaadmz modern toplumda
yer
almak,
kiinin
kendini
gerekletirmesi, bir takm statler
edinmesiyle mmkn olmaktadr. Modern
toplum, insanlara eitim ve retim vb.
yollarla
stat
kazanma
imkanlar
sunmaktadr. Vanca Packard, modern
toplum insann stat arayanlar (status
seekers) olarak nitelemektedir (Sezal,
1981:119 ).
Modernleme, bilindii gibi tarmsal
retimden endstriyel retime; kapal ky
ekonomisinden kent/pazar ekonomisine;
insan hayvan enerjisinin kullanmndan
makine enerjisinin kullanmna doru
yaplan geiler olarak tanmlanmaktadr.
Kimi sosyal bilimciler de toplumun bu
altyap deiimine paralel olarak meydana
gelen aydnlanma, pozitivizm, seklarizm
gibi styapsal deiimleri modernleme
olarak
deerlendirmilerdir.
Modernleme, modern dnyay oluturan
bireyselleme, seklerleme, kltrel
farkllama, metalama ve kentleme
srelerinin hepsini bir arada anlatan bir
terimdir (Best ve Kellner, 1998: 15).
Ana
hatlaryla
modernleme,
farkllama ve uzmanlama olarak ele
alnrken
sosyal
psikologlar,
modernlemenin dourduu zihinsel
rahatszlklar
zerinde
durmakta;
iktisatlar
insanlar
motive
eden
psikolojik, sosyal ve politik faktrleri gz
nne almakszn kiilerin teknoloji
kullanm ve benzeri hususlara bakmakta;
siyaset bilimciler ise, ulus oluturma,
kurumsal yapy bozmadan yeni mobilize
gruplar uyumlatrma sorunu olarak ele
almaktadrlar. Modernleme, sosyal ve
fiziki evreyle ilgili olduu kadar,

131
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

kiilerin tutum ve deerleri, zihinsel

yaplar ve kiilii ile de ilgili
bulunmaktadr. Modernleme, modern
sosyal ve fiziki evreye uygun zihinsel
yap,
tutum,
deer
ve
kiilik
gerektirmektedir.
Modernizmin bireye yansyan boyutu,
bireycilik eklinde ortaya kmaktadr.
Modern uygarln en byk kazanm
olarak grlen bireycilik, kimilerine gre
insann kozmik btnlkten kopmas veya
dnyann
bysnn
zlmesidir
(Taylor, 1995:82). nsanlar eskiden
yaptklar
her ite
bir kutsallk
gryorlard. nsana hizmet ibadet
niteliindeydi. Her ey Allah rzas diye
adlandrlan bir st ideal iin yaplyor,
hibir i basit veya rutin grlmyordu.
nsann toplumla, hatta kozmik alemle
btnlemesini salayan st ideallerin
yerini bireyciliin almas, modernizmin
en nemli amazdr. Kader, rza,
tevekkl
gibi
kavramlar,
yerini
giriimcilik, risk gibi modernizmin
kavramlarna brakmtr. Gven, insana
deildir; gven risk ile ilikili olarak
anlalmaktadr.
Bu
kavram,
ngrlemeyen sonularn doann gizli
anlamlarn (mistik) ya da ilahi iradeyi
gstermesinden
ok,
bizim
kendi
etkinliklerimizin veya kararlarmzn bir
sonucu olarak ortaya kabilecei
anlayndan
kaynaklanmtr.
Risk,
byk lde daha nceleri fortuna
(alnyazs, kader) olarak dnlen eyin
yerine geer ve bylece kozmolojiden
ayrlm olur.
Kyden kente, taradan byk kente
okumaya, almaya gelenler, toplum
dzeninin istedii nitelikli eleman olmaya
alan birey, toplumda bir yer edinmenin
ancak makamla, parayla mmkn
olduunu grmekte ve bunlara sahip olma
isteini ve bunlara ulatnda sahip
olduklarn kiilik deerleri olarak ne
karmaktadr. Genellikle geleneksel
kltrn kendisine verdii deerleri

modernizmin
kalplar
ierisinde
dntremeyerek problemli bireyler
haline gelmektedirler.
Stat sistemlerinde yukar ya da aa
hareketlilik, bir baka deyile stat
istikrarszl, snrdaki insan bunalm
denen bir gerilim tr dourabilir. Hzl
deien toplumlarda stat gvenlii sz
konusu deildir. Yeni bir stat dzeyine
ulamak ok kolay olmamakla birlikte
modern toplumun dinamik ve deien
yaps insanlara yeni seenekler sunar,
yeni frsatlarla bireyleri ykselmeye
zendirir. Stat deitirmek iin yaanan
gerilimli sre, snrdaki insan ad
verilen bireyde gvensizlik duygusu
oluturmaktadr. Birey eski ve yeni
deerleri arasnda deer atmas
yaamakta;
hatta
anomi
ve
yabanclamaya ynelmektedir (Ergil,
1994: 130).
18. yzylda Batnn modernlemesi,
insanlar geleneksel dnyadan koparp
bireyselletirirken
onlara
kendini
gerekletirebilecei yepyeni imkanlar da
sunmaktayd. rnein, zengin olma
imkanlar,
Amerikann
kefedilmi
olmas vb. gibi. Hoffern deindii gibi
(2000) Batl etki, Bat d toplumlar
ticaret, yasama, eitim ve sanayileme
yoluyla
geleneksel
yaam
tarzn
kertmi ve bu insanlarn saygnlk ve
itibarlarn bertaraf etmitir. Modernizmin
gerektirdii kurumsal yap ve retim
dzenekleri
olumam
Asyal
toplumlarda birey, kimsesiz ve plak bir
halde souk bir dnyaya salnmtr.
Modernizmde kendini gerekletirme,
benlik merkezli biimler haline gelmitir.
Taylora gre benlik merkezli biimler
kiinin yaknlklarn salt ara konumuna
getirerek doyumun merkezine bireyi
koyarak insanlar toplumsal atomculua
itiyorlar; kktenci bir insan merkezcilii
besliyorlar. Bu benmerkezcilik insan
hayatna sahte deerler getirmektedir.
Yaamn anlam nedir? sorusuna verilecek

132
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

cevap, kutsallarndan syrlm bir insan

iin, materyalist felsefenin verileri
olacaktr. Modernizmin dayatt insan
tipi, homo economicusdur. Hayat sadece
retmek ve tketmek fiillerinden ibaret
gren, bunun dnda hibir ahlaki deer
yargs tamayan (Sezal, 1981:66),
menfaatlerini temin iin gelitirilen
vastalar, hayatn gayesi haline getiren
insan, daha ok kazanmak, daha iyi bir
stat elde etmek iin rpnp duracaktr.
Bu rpn ayn zamanda modern
toplumun gerei ve dayatmasdr.
Modern
bir
toplumda,
bireye
gerekletiremeyecei
amalar
gsterilmektedir. Oysa baar iin
bireylerin ellerindeki aralar, genellikle
bu amalar gerekletirmek iin yeterli
deildir. Snfl toplum, ykselmeyi
zendirmekte ama frsat eitlii dnda
bu amaca varmak iin gereken aralarn
eit
dalmn
salamamaktadr.
Toplumun tabakal (eitsiz) yaps bunu
engellemektedir (Ergil, 1994:129). zl
bir ifadeyle sylemek gerekirse, dnyada
iki byk trajedi vardr: lki insann eitli
duygularn tatmin edememesi, ikincisi ise
btnyle tatmin etmesidir.
Modernizmde,
bireysel
szc,
insann kiisel zglln vurgulayacak
yerde, garip bir biimde sradanl ifade
etmeye balamtr. Gnmzde eitlik
kavram
da
birbirinin
yerine
konulabilirlie
edeer
bir
anlam
kazanm ve bireyselliin tam tersi
olmutur (Fromm, 1996:80).
Modernizmde ahsiyetinden tecrit
edilip niform hale getirilen insan, kendi
hayatna
bir
proje
muamelesi

Karnca Z filminin giri ksmndaki psikologla

konuma sahnesinde sembolik olarak insann
toplumdaki sradanlamas ve deersizlemesi
ilenmektedir. Orada, karnca Z, kendinin her gn
ayn anlamsz ii yapan, be bin ocuklu bir ailenin
ortanca ferdi gibi deersiz ve sradan olduunu
dndn beyan etmekte; buna karlk,
psikolog, Bu bir rahatszlk deil, sen zaten
deersiz birisin diye cevap vermektedir.

yapmaktadr. Kiinin alma yeri, geliri,

becerisi, hareketlilii, gc, ailesi ve
kiisel kimlii modernizmin kurumlarnn
yaygn normlaryla mikro dzeyde
uyumasna baldr. Tersi, elverili iyi
yaamn dna atlmaktr. Modernizmin
gerektirdii insan tipi olamayanlara
toplum, yabanclar (ya da teki)
gzyle bakar.
2.4. Modernleme ve Pazar
Kii szc, Yunanca person
szcnden tremitir. Eski Yunancada
person, tiyatro oyunlarnda kullanlan
maske anlamn tayordu. u halde, bir
kii olmak, doru zamanlarda doru
maskeleri takmay renmek anlamna
gelir. Bu nitelik, durumu salkla
deerlendirmekle,
uygun
davranta
bulunmakla ve roln doru oynamakla
kazanlr. Roln doruluu, toplumca
belirlenmi olan oyunda, dier rol
arkadalaryla uyum salamaya baldr.
Uyumun
temelinde,
oyuncularn
-bireylerinbenimseyecekleri
ortak
deerler, oyunun kurallar zerinde
varlan konsensus vardr (Ergil, 1994:31).
Maskeli balolarda, karnavallarda
kimlii gizleyen; tiyatroda yknme ve
benzeerek bakalama arac olarak
kullanlan; ayinsel trenlerde gce ulama
arac olarak dnlen maske, bizi iki
temel olguya gtryor: Gce ulaarak
gc temsil etme ve kendini gizleme.
Dolaysyla, maskenin fiziksel kullanm
da tpk gnlk hayatta yzmze
yerletirdiimiz anlam maskelerimiz
gibi bir kan, gszl gizleyerek
gce ulamann, zaaflar rtmenin ifadesi
olarak karmza kyor.
Kendimizle ilgili imgemiz, rolmz
gerei
yzmze
geirdiimiz
maskemizin anlamnn dna kamaz ve
rolmz ne kadar iyi oynarsak o lde
maskemiz bizi sarar, grnen gereimize
dnr. Ortaya koyduumuz hayali
kimlik, dtan bakanlarn hatta kendimizin
bile sahteliini hissedemeyecei kadar

133
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

biz olmutur. Ve birey, ynn bir

paras olmaktan kurtulup, tarihin znesi
olmad srece, maskeleri onu bir nesne
olmaktan teye geiremeyecektir (Yazc,
1997:31-32).
nsann
isminin,
unvanlarndan veya sahip olduu maddi
stat
sembollerinden
-mesela
arabasndan- sonra telaffuz edildii stat
dnyasnda, insann toplumla artk
etiketleri
muhatap
olmaktadr.
Modernizmin
sunduu
paket
programlar ierisinde yaayan insan
aslnda kendisini veya sahiciliini- deil,
kalabalklar, nesnelemeyi, sradanl
yaamaktadr.
Modern topluma en kolay uyum
salayabilen bireyler, kendini ayarlama
davrann bir strateji olarak benimsemi
olanlardr. Snyder, bu kiilere, kendini
ayarlayclar
self-monitorsveya
kendini ayarlama becerisi yksek
high self-monitors- bireyler demektedir.
Bu stratejiye pek bavurmayan veya
bavurma gerei duymayan kiiler ise,
kendini ayarlama becerisi dk low
self-monitorsbireylerdir
(Bacanl,
1997:18).
Kendini ayarlayan bireylerin bilisel
olarak sorduklar ve davransal olarak
cevap verdikleri soru bu durum benden
kim olmam istiyor ve nasl o kii
olabilirim? iken; kendini ayarlama
becerisi dk bireylerin stratejik sorusu
ben kimim ve bu durumda nasl ben
olabilirim?
sorusudur.
Kiiyi
bakalarnn
grlerine
kar
duyarllatran, bakalarnn ne dnd
ve nasl davrandna dikkat etmesini
gerektiren ve referans grup normlaryla
uyum iinde olmaya ve toplumun onu
nasl deerlendirdiine dikkat etmesi iin
gdleyen evreler, kendini ayarlama
becerisi gerektirmektedir.
Goffmana gre bireyler sosyal
etkileim iinde karlarndaki kiilerde
istedikleri izlenimi oluturabilmek iin
birtakm roller oynamakta maskeler

kullanmaktadrlar. Bu maskeler kii iin

birer benlik haline gelmektedir; nk
bireyler
eitli
ortamlarda
eitli
amalarla
eitli
roller
oynamak
durumunda kalmaktadrlar. Syndere
gre, baz kiilerin birok benlie sahip
olmasna karlk, baz kiilerin benlikleri
bir tektir. Bu da kiilerin faydac veya
prensip
sahibi
olularndan,
davranlarn
durumsal
veya
eilimsel belirlemelerinden ileri gelir
(Bacanl, 1997:15-17).
Swann, benliin kendini tutarl bir
ekilde srdrmesini kendini dorulama
kuramyla vurgular. Benliin davrana
yansmas ile ilgili olarak Wicklund,
kendinin farknda olma kuramn ortaya
atmtr. Ona gre kii, dikkatini evreye
veya kendine odaklandrabilir. Tercih
ettii odak noktasna gre, davrannda
farkllklar ortaya kacaktr. Kiinin
dikkatinin kendinde odaklanmas -selffocused attention-, ben bilinliliini self
conciouusness- yani kendinin bilincinde
olmay hatra getirmektedir. Bu konu
zerinde duran Fenigstein, Scheier, Buss,
zel ben bilinlilii ve genel benbilinlilii
kavramlarn
ortaya
atmlardr. Buna gre, zel benbilinlilii kiinin davrann duygu,
dnce ve inanlar, yani isel kurallar
tarafndan ynlendirilmeyi ve dolaysyla,
tutumlarla davranlarn olduka tutarl
olmasn ifade eder. Genel ben-bilinlilii
ise, kiinin davrannn duruma gre
belirlenmesi ve dolaysyla, tutum
davran tutarllnn dk olmas
anlamna gelir.
Kiilerin kendilerinin deeri ile ilgili
yarglar Jamesten bu yana benlik
duygusu olarak ele alnmaktadr.
Benliin nispeten tutarl kalmaya
almas her zaman ve herkes iin
mmkn olmayabilir. Bu durumda
benlik aykrlndan sz edilmektedir.
Polonoff da benliin kendi kendini
aldatmasndan sz etmektedir (Bacanl,

134
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

1997:13). Bir bakasnn, bir d gcn,

bir gizli otoritenin bizim grntmz ele
geirmesi, bizden satn almas veya
bizden koparmas, yabanclamann,
kiilik blnmesinin, zsayg yitiminin
kaynadr.
Baudrillardn
Pragl
renci filminden hareketle yorumlad
bireyin aynada yansyan imgesini
eytana
satmas
ben-bilinliliini
yitirmesidir (Baudrillard, 1997:233 vd.).
R. Sennett, evdeki ve sokaktaki
giyimin farklln, tekilere sizin kim
olduunuzu biliyormu gibi davranma
frsat tanma amac tadn ve kiinin
kendi oluturduu sahnede bir ahsiyet
haline geldiini sylemektedir. Rousseau,
maskelerin birer yz haline gelecei; d
grnlerin de karakterin bir gstergesi
olaca bir toplumsal yaam umuyordu.
19 Yzylda maskeler yze dnt
(Sennett, 1996:94, 273), fakat karakterden
soyutlanm bulunuyordu. Rousseauya
gre insanlar almay, aileyi ve
yurttalk grevlerini aan bir slup
edindikleri takdirde, moeurs* yozlar.
levsel yaam balamnn dna kmak,
yaam retmeyen, beslemeyen zevkler
peinde komak, bir yozlamadr (Sennett,
1996:152). Oysa insanlar olabilecekleri
gibi deil de, olduklar gibi kabul
edildiinde hayat daha sosyal ve daha
yaanlr olacaktr. Modernizmde insanlar
kendi gerekliklerini aan bir slup
edinmeye adeta zorlanmaktadrlar.
Modernizmin
yarmac
toplum
dzeninde stat araylar ierisinde
snrdaki insan gerginliini yaayan;
yersiz yurtsuz zihinle dolaan bireylerle
karlatmzda Adlerin iyi insan
tanmlarn hatrlyoruz: Bakalar ile
birlikte bulunduklar zaman neelerini
onlara da geirebilen ve hayat daha
gzel, daha anlaml bir hale getiren
insanlar... Yalnzca davranlarndan
*

Moeurs; davranlarn, deerlerin ve inanlarn

kesimesi anlamna gelmektedir. Moeurs, davran
biiminin btndr, kiinin slubudur.

deil, bakalarna yaklama ve konuma

biimlerinden, bakalarnn menfaatini
kollamaya dikkat etmelerinden, ayn
zamanda d grnlerinden, klk
kyafetlerinden, el kol hareketlerinden,
mutlu ruh hallerinden ve gllerinden
bunlarn iyi insanlar olduklarn sezmek
mmkndr. Uza gren bir psikolog
olan Dostoyevski yle demiti: Bir
insann karakterini can skc psikolojik
zmlemelerden
ok,
glnden
anlamak mmkndr (Adler, 1997:403404). Yine Adlerin ifadesiyle; sosyal
duygunun en saf, en katksz ifadesi
sempatidir.
Herhangi
bir
insanda
sempatinin var olduunu grdmz
zaman,
onun
genellikle
sosyal
duygusunun iyi gelimi olduuna
gvenebiliriz; nk bu duygu bize, bir
insann kendisini baka insanlarla ne
derece
birletirebildiini
empatideerlendirebilmek imkan vermektedir
(Adler, 1997:433-434).
Tutumlaryla davranlarnn tutarl
olmasna nem veren kendini ayarlama
derecesi dk bireyler, tabii ki bu
tutarll
rahatlkla
yaabilecekleri
ortamlara girmekte istekli olmakta ve
olumsuz geribildirim verildii zaman da
pek fazla etkilenmemektedir. Ancak,
gerekten tutumlaryla davranlarnn
tutarsz olduunu hissettiklerinde, daha
nce sz edilen bilisel elikiyi daha
youn
yaamaktadrlar
(Bacanl,
1997:33).
Dolaysyla,
modern
toplumdaki en rahatsz tipler, kiiliini
rasyonel rntlerle demir bir kafese
dntrlm
hayatn
akna
yanstamayan, tutarl bir kiilik tama
gayretinde olan insanlardr. Jourarda
gre, kiinin gerek benliini yaknlarna
gsterme yetenei anlamna gelen kendini
ama (self disclosure), duygusal saln
zdr. Buna gre kendini duruma gre
ayarlama derecesi dk bireyler ruhsal
ynden daha salkl; kendini her duruma
ayarlayabilen,
tutarl
kiilik

135
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

gelitiremeyen bireyler ise, en azndan

salksz olabilecek kiiler olarak
karmza kmaktadr. Jourard, insann
sadece
kendini
aarak
kendini
bulabileceine, yani benlik bilgisine
ulaabileceine inanmaktadr. Ona gre,
otantik
davran, insan
gelitiren
davrantr ve uydurma (faking) grnme,
oyun oynama ve planlanm kiiler aras
davrann, yani kiinin gerekte olmad
gibi grnmek iin kendini manipule
etmesi veya brakaca etki iin
uramasnn zdddr. Bu ekilde otantik
olmayan davran rahatszla neden olur.
Bu ii-d bir olma durumuna Rogers
tutarllk
congruencedemitir
(Bacanl, 1997:46).
nsanlar aras iletiimi tkayan veya
saptran etmenlerden biri, bireyin kendine
ilikin imgesiyle, dierlerinin ona ilikin
imgeleri arasndaki fark ya da mesafedir.
Bunun alabilmesi, bireyin serbest ifade
ortamnda kendi benliini objeletirmesini
gerektirir. Bu nedenle iletiim gruplarnda
herkes, ben kendime gre kimim?
sorusuyla ie balamaldr. Bylelikle
insann
olmak
ile
grnmek
arasndaki mesafeyi amas muhtemeldir.
Mevlanann ya olduun gibi grn, ya
grndn gibi ol sz, ii-d bir
olmak, ikiyzl olmann ayplanmas
hep kiilikli ve tutarl olmann
kltrmzdeki alglanma biimidir.
Otantikliin kazanlmasnda, nemi
vurgulanan
bir
dier
etmen
saydamlktr.
Dierine
kendiliindenlikle almay ifade eden
saydamlk, bireyin dndkleri ve
hissettiklerini sze dkmesi, benlii da
vurmas demektir. Saydamlk, bireyin
kendi stne kapanmak, klie ve
nyarglara
sarlmak
ve
dierine
gvensizce yaklamak yerine, kendi
maskelerini brakmay ve savunucu,
saldrgan bir iletiime girmemeyi,
pozisyonlarn deitirebilmeyi gerektirir.
Bireyin kendine ve dierine ilikin

imgelerinin farkndal; insann kendini

ve dierini bir kitlenin herhangi bir
paras olarak grmeye, kitle iinde eriyip
yok olmaya, bireylik yitimine kar
direnebilmesinin
psikolojik
artdr
(Bilgin, 1996:180).
Sennettin dile getirdii kayglarda
olduu gibi, dlanmaya, uyumsuzlua,
rahatsz
edilmeye
raz
olduunuz
takdirde,
herkesin
itii
sudan
imemeye direnebilirsiniz. Sennett yle
sylyor: Kiiliin gnmzdeki geliimi
bir mlteci kiiliin gelimesinden baka
bir ey deildir. Kiilik nasl adaletsizlik
zerine kurulu bir dnyada hareket
edebilecek
kadar
gl
olabilir?
nsanlarn karsna, teki insanlara
gvenmeyi, ak olmay, onlarla bir eyler
paylamay ve onlar maniple etmekten
kanmay toplumsal durumlar karsnda,
saldrganlktan ya da bu artlar kiisel
karlar iin kullanmaktan kanmay
rendikleri lde daha zengin
duygular
besleyebilecekleri
ve
kiiliklerinin
geliecei
hkmn
getirmek gerekten insanca mdr?
Bylesine kat bir dnyada yumuak
benlikler oluturmak insanca mdr?
(Sennett, 1996:325).
zgven,
benliini
hissetme,
bakalarnn o kii hakknda bitii
deerin gstergesinden baka bir ey
deildir. Pazardaki baars ne olursa
olsun, bakalar tarafndan sevilsin veya
sevilmesin, kendi deerini bien, kiinin
kendisi deildir. Aranyorsa, bir kimsedir;
bakalar ondan holanmyorsa hi
kimsedir. Kiinin kendisine deer
vermesinin, kiilikin baarsna bal
olmas, amz insan iin popler
olmann neden byk bir nem tadn
aklamaktadr. Yalnzca kiinin gnlk
yaantsndaki baars deil, kendine olan
saygsn,
gvenini
koruyup
koruyamayaca,
ya
da
aalk
duygusunun
uurumuna
yuvarlanp
yuvarlanmayaca buna -popler olup

136
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

olmadna- baldr (Fromm, 1996:105106). nsanlar birer maske takarak rol

yapmaya,
duruma
uygun
tutum
gelitirmeye zorlayan toplumdur. Persona,
toplum geleneklerinin beklentilerine kar
kiinin takt bir maskedir. Bu rol ona
toplum tarafndan verilmitir ve yaam
boyunca da bu rol oynamas kendisinden
beklenir. Maskenin amac, dier kiiler
zerinde belli bir etki yaratmaktr ve ou
kez gereksiz yere kiinin gerek
zelliklerini gizler. Persona, toplum ii
kiiliktir ve toplum kiiyi bu zelliklerine
gre deerlendirir. Eer ego persona ile
zdeleirse birey gerek duygularndan
ok, bilinli olarak oynad rol gerek
kiilii sanr. Kendine yabanclar ve
kiilii iki boyutlu olarak kalr. zerk bir
insan olaca yerde toplumun bir
yansmasndan teye gidemez (Gentan,
1978:33).
Kiinin toplumsal rolnn gereini ifa
ederken, kendine yabanclamamas,
toplumsal deerlerden uzaklamamas
iin toplumun da ona yardmc olmas, alt
yapy hazrlamas gerekir. Reichin
Sana arkadann byk adam olduunu
televizyon sylerse inanrsn (Reich,
1994:55) dedii gibi, toplumda deerli bir
birey olmak iin illa maske takp stat
sembolleriyle
donanarak,
insanlara
tepeden
bakmak
gerekmemelidir.
Toplumda yaplan veya istenenle,
sylenen atmal bir yap arz
etmektedir; toplum bireyden hem kiilikli
olmasn, hem de iini bilmesini,
dmenini
dndrmesini,
keyi
dnmesini beklemektedir.
Modern toplumda insanlar kiilik
blnmesine, tutarl olmamaya gtren
bir neden de; geleneksel deerlerle,
modernitenin aralarna sahip olan
kitlelerin,
hakim
kltrm
gibi
sunduklar zenginlik alt kltrdr.
Belirli bir sosyal yap ierisinde ortaya
kan ve sosyal anlamann sonucu olarak
snrlar belirlenen davran topluluuna

davran dzlemi denir. Buna gre

davran dzlemi, bir sosyal grup
ierisinde istenen davranlar rgsnden
oluan etkileim alandr. Kiilerin iinde
yer aldklar davran dzleminin biri
toplumun genel kurallar -sosyal normlar,
rf, adet vb.- , dieri ise insann ilgili
olduu alt davran dzlemidir (Erolu,
1996:72). Hakim snflar, kendilerine
zg zenginlik alt kltryle kendi
davran normlarn belirlemekte, alt
davran
dzlemini
amalatrarak
toplumsal kltr, geleneksel deerleri
adeta yok saymaktadrlar.
Bugn toplumumuzda bir yanda kenar
mahallelerde yaayan yoksullar, te yanda
en iyi semtlerde Boazda hayat sren
zenginler, itibarllar olmak zere hakim
veya temel toplumla kaynaamayan,
ondan belirli lde inhiraf eden iki kltr
evresiyle kar karya bulunuyoruz.
Toplum piramidinin zirvesinde tutunmaya
alan zenginlik kltr, hayat tarz ve
yaay biimiyle ounluk kltrnden
koparken; kitle ve haberleme aralar
zerindeki gl hakimiyetleri nedeniyle
bulunduklar zirveden itibaren geni halk
tabakalarna hayatn amac haline
getirdikleri kozmetik kltr yaymaya
alrlar. (Trkdoan, 1996:27). Buna
mukabil, yaamak iin srekli mcadele,
aa seviyede cretler, isiz aylaklar,
marjinal meslekler, sk sk i deitirmeler
gibi iktisadi yansmalar; kalabalk
mahallelerde yaama, sr hayat,
alkolizm orannn ykseklii, sk sk fiziki
iddete bavurma, ocuklar iin bedeni
cezalar gibi psikolojik yansmalar olan
yoksulluk yan kltr gecekondulamayla
beraber
hzla
gelimeye
devam
etmektedir.
Sosyolojik ifadesiyle yan kltr (subculture), geni toplum ile hakim kltrde
bulunmayan deerler ve normlar takm
ile ifade edilen belirli bir toplum ve
kltrde mevcut olan bir grubu temsil
eder. Bu anlamda olmak zere bir yan

137
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

kltr, geni toplum veya hakim

kltrden saparak kendine has bir takm
deerler ve normlar gelitirmek suretiyle
toplumdaki yerini alr (Trkdoan,
1996:27).
Birey eitli referans gruplarnn
normlarn iselletirdii lde, bu
normlardaki elikiler ve atmalar
kiisel atma ya da gvensizlik olarak
yaanr. Bu iliki bireylerin farkl referans
gruplarndaki statleri belirtildiinde daha
kesin olmaktadr. Stat, her yenin bu
alardan greli konumunu gsterir.
Greli konuma sahip olma, bireyin grupla
bir lde ilikiye girmesi ya da bu gruba
ait olmas demektir. Bu iliki, grubun
hiyerarisini yaamak ve ego katlmn
gerekletirmek demektir. Birey bir kez
ye olduktan sonra, stat arzular ve
ulamak istedii standartlar bu lee
gre belirlenir.
Bireyin eitli referans gruplarndaki
stats farklysa ne olur? Sosyolog Benait
Smullyan, stat dengelemesi kavramn
tanmlarken, farkl statlerin ortak bir
dzeye ulamas ynnde bir eilim
olduunu sylemektedir (erif ve erif,
1996:638-639). Bu dengelenme aslnda
ok da salkl bir durum olmayan kiilik
blnmesiyle ortaya kabiliyor.
Bazen de tam tersi bir durum oluarak,
bireyle
toplum
arasnda
sosyal
mesafenin artmasyla atma durumu
ortaya kabilecektir. Kiinin geldii
grubu kmsemesi; kendi grubuna
aidiyetinden ve bu gruptaki statsnden
honut olmamasndan kaynaklanabilir.
Kiinin grubundaki dayanaklar gdsel
destek olmamas nedeniyle sarsldnda,
daha yksek bir gruba ait olma istei bu
grupla ilikili dayanaklar znel olarak
kabul etmesine yol aar. Genelde byle
bir durumda gerek aidiyet ve statler ile
znel olarak arzu edilen aidiyet ve statler
arasnda byk uyumazlklar vardr. Bu
durum,
kiisel
atmalarn,
gvensizliklerin ve sosyal uyumda ac

verici deneyimlerin kaynadr (erif ve

erif, 1996:640). lkemizde blgesel
dengesizlikler, ky-kent farkllamas,
gecekondu kltryle modern kltrn
getirdii farkllklar bu durumun genel
kaynadr.
lkemizin
geni
bir
corafyasnda
yaanlan
gelenekler
ierisinde bym fertler, modernizmi
temsil eden zenginlik yan kltrne
ulama abalarnda geleneksel ile modern,
aile ile kitle arasnda skmaktadr.
Bunun dourduu sonu marjinalliktir.
Marjinallik; atan iki referans grubu
arasnda kalmak ya da kendi referans
grubuyla, bask uygulayabilen, bireye
taleplerde bulunabilen ve kendisine
uyulmasn gerektiren bir grup arasnda
kalmaktr (erif ve erif, 1996:634).
Bunun bir dier ekli de, herhangi bir
dzlemde -ticarette, brokraside- belli bir
statye eritikten sonra, baka bir adan
dk bir statde olduunu grmek
eklindeki rahatsz edici durumdur.
Olum, vezir olmusun ama adam
olamamsn ana fikrinde anlatlan halk
hikayesi; okuyarak veya baka ekillerde
statler kazanarak toplumla arasndaki
sosyal
mesafe
alan,
deerlere
yabanclaan ve lkemizde en fazla
aydn yabanclamas eklinde tezahr
eden marjinalliin halk irfanndaki
yansmasdr. Zira adam olmak,
drstlk, tevazuu, fazilet, yiitlik,
cmertlik, irfan sahibi olmak gibi insani
erdemlerin kiinin ahsnda mndemi
olmas anlamna gelmektedir.
Stat sembolleri, davran dzlemleri
ierisinde genellikle statler arasndaki
nem srasn belirtmeye yarayan en
grnr ve en somut sembollerdir. Stat
sembolleri, belirli statlere sahip olan
kiilerin o statde olmaktan dolay elde
ettii imkanlardr. Giyilen kyafetin
markas, arabann modeli, elenilen
mekan gibi birok husus stat sembol
olarak kullanlabilir. Bu stat ve stat
sembollerine olan dknlk, hem

138
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

modernizmin
insan
srkledii
tatminsizlik ve yarma anlay; hem de
insann kendi deer yarglaryla ierlek
bir kiilik oluturamamas ve edindii
staty kiilik olarak benimsemesinin
gstergesidir. Tketim toplumu, ite bu
zellii
ideal
bir
durum
gibi
kamlamaktadr.
Modernizmde bireysellik insann
kiisel
zelliklerini
gelitirmesini
vurgulayacak yerde, garip bir biimde
sradanl ifade etmeye balamtr.
Eitlik kavram da, birbirinin yerine
konabilirlie edeer bir anlam kazanm
ve bireyselliin tam tersi olmutur. Erich
Fromm, modernizmin insan tipini bir
pazar tasviriyle izah etmeye alr. O,
pazarn arz-talep dengesinden insann
konumuna ular. Pazarn karar arz-talep
yasalarna dayanr. rnein bir ift
ayakkabnn kullanm deeri ne olursa
olsun, eer arz talepten fazlaysa baz
ayakkablar
ekonomik
lmle
yarglanacaklar ve retilmemi olmalar
belki de daha iyi olacaktr. Pazarn deer
kavram, kullanm deerinden ok, deitoku deerini vurgulama, bizi insanlara
ve zellikle insann kendisine ilikin
benzer bir deer kavramna gtrmtr.
nsann kendisi bir mal, kendi deerini de
dei-toku deeri olarak grmesinden
kaynaklanan
zyap
ynlenmesine
pazarlayc ynlenme demektedir.
Tketim toplumunda yer edinmek ve
i hayat da bir kiilik pazardr. Bu
pazarda baar, byk lde insann
kendini ne kadar iyi sattna, ne kadar iyi
rol yaptna; d grnm etkililiine
baldr. Bir borsacnn, bir satcnn, bir
sekreterin, yneticinin, profesrn hepsi
ayr kiilikler gsterse de bu kiilikler tek
bir art; isteniliyor olma artn yerine
getirmelidirler. Baar byk lde
insann kiiliini ne kadar iyi sattna
dayandna gre, birey kendisini hem
satc, hem de satlacak mal olarak
grecektir. Byle biri yaam veya

mutlulukla deil; yalnzca satlmaya

elverili olmakla ilgilenmektedir. Bu
duygu eyalarn, rnein tezgahtaki el
antasnn duygusuyla kartrlabilirdi.
anta gibi, kiilik pazarnda, insann da
modaya uygun olmas gerekmektedir.
nsan modaya uygun olmak iin en ok
hangi kiilik trnn istendiini bilmek
zorundadr
(Fromm,
1996:74-78).
Frommun vurgulad kiilik, yukarda
deinilen kendini ayarlama derecesi
yksek olan, yani duruma uygun, tutarsz
benlik anlayyla rtmektedir. Bu
durumda insann z-saygs, denetiminin
dndaki artlara dayanmaktadr. Eer
insan, kendi deerinin ncelikle sahip
olduu insani niteliklerden deil, artlar
durmadan deien yarmac bir pazardaki
baars
araclyla
kurulduunu
dnrse hem z-saygs olmayacak,
hem de srekli bakalarnn bu z-saygy
pekitirmelerine
ihtiya
duyacaktr.
Bunun sonucu gszlk, gvensizlik ve
aalk
duygulardr.
Deerinin
yarglayclar, pazardaki deiiklikler
olunca, insann onur ve gururu yok
edilmektedir (Fromm, 1996:78).
Gerekten de yeni ekonomik dzende
i hayatnn insan kiilii zerine olumsuz
etkilerini tartan Sennett (2002), her gn
yenilenen retim ve ynetim modellerinin
insanda bir karakter ngrmediini ve
karakter anmasna yol atn ifade
etmektedir. Sennette gre karakter, kendi
arzularmza
ve
dier
insanlarla
aramzdaki ilikilere yklediimiz etik
deerdir.
Horatius,
bir
insann
karakterinin o insann dnya ile nasl
balant kurduu ile ilintili olduunu
yazar. Bu anlamda karakter, insann
iinde besledii, ancak kimse tarafndan
gzlemlenemeyen arzu ve duyarllklar
ifade eden kiilik adl modern trevinden
daha kapsayc bir ifadedir. Karakter zel
olarak duygusal deneyimlerimizin uzun
vadeli boyutu zerine odaklanr. Karakter
kendini; karlkl sadakat ve ballk,

139
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

uzun vadeli bir hedef iin aba sarf etme,

ya da gelecekteki bir ama uruna kimi
mkafatlar erteleme eklinde gsterir.
Her birimiz herhangi bir zel anda
yaadmz duygu karmaasnn iinden
baz duygular seer ve iimizde yaatrz;
yaattmz bu duygular karakterimizi
oluturur. Karakter kendimizde deerli
bulduumuz ve bakalarnn deer
vermesini
beklediimiz
kiisel
zelliklerimizdir (Sennett, 2002:10 vd.)
Olgun ve retici birey, kendisini kendi
gleriyle zde bir arac olarak
grmekten kimlik duygusunu karr. Bu
kendi olma duygusu, ksaca ben ne
yapyorsam
oyum eklinde dile
getirilebilir. Pazarlayc ynlenmede
insann gleri ve rettikleri kendisine
yabanclam; ondan ayr bir ey,
bakalarnn yarglayaca ve kullanaca
eyler haline gelmektedir. Bylece,
insandaki kimlik duygusu da zsaygs
gibi salamln yitirir. Kimlik, insann
oynayabilecei tm rollerin toplamnca
oluturulur. Yani ben olmam istediiniz
kimseyimdir. Fromm, yle balyor
modernizmde insann konumunu: Bu
artlarda deimeye konu olmayacak
herhangi bir zgl nitelik yoktur. nk
sabit olan her zyap, gn gelir, pazarn
gereksinimleriyle elikiye debilir. Baz
roller
kiilerin
bireysellikleri
ile
uyumayabilirler. Bu nedenle onlar
rolleri deil bireysellikleri- yok etmemiz
gerekir (Fromm, 1996:79-83).
rnein brokratik bir yaplanmada,
insann benlik bilinci yerine duruma gre
takt maskeler, stat ve stat sembolleri
gemektedir. Birey bunlara sahip olduu
mddete mutlu olacaktr. Gl bir stat
duygusu, yalnzca memurun hibir iradi
zorlama duymadan, kendini amirine
baml hissetmeye hazr oluuyla gayet
iyi badamakla kalmaz, subaylarda
olduu gibi stat duygusu zaten byle bir
bamlln sonucudur. nk subayn

kendine saygsn isel olarak dengeler

(Weber, 1996:306).
Baka bir yozlatrc faktr, yine
modernizmle
balantl olarak,
i
bykln, kiilik tutarlln, hayatn
gayesini akn ideallerde aramay brakan
bireyin iine dt yarma ortamdr.
Peter Gynt, kendisini bulgulamaya
kimliini kefetmeye- alrken bir
soana benzediini, soyulan her kabuk
tabakasnn altndan baka bir kabuk
tabakasnn geldiini ve bulabilecei bir
ekirdek, bir z olmadn anlar (Fromm,
1996:79). Gyntn bu tespiti, kiilii
oluturan
deer
yarglarndan
soyutlanm, kutsallarn bir kenara
brakm ve hayatn gayesini maddi
imkanlara ulamada arayan amz
insanna ok uygun dmektedir.
Saygnl,
toplumsal
durumu,
baars, kiilii, takt maskeler,
edindii statler olan insan iin
kaybedecei her pozisyon, her stat bir
zarn soyulmas olacak ve stats, nvan,
oturduu koltuu elinden alndnda bir
ekirdek, z yani sahici kimlik
olmadndan vahim sonular ortaya
kabilecektir. Byle bir anlay ve
yaplanmada, yalnz bana kalm olan
birey, ayn gruptan olan baka insanlarla
mcadele etmek, onlar gemek ve ou
zaman onlar bir yana itmek zorundadr.
Genellikle birinin menfaatine uygun gelen
ey, baka birinin menfaatine aykrdr.
Bu durumun, ruhsal alandaki sonucu,
insanlar arasndaki yaygn ve dmanca
bir gerginliin ortaya kmasdr. Herkes,
herkesin gerek ya da mmkn bir
rakibidir. Drst olmak ya da birtakm
nezaket kurallar ile durumu rtbas etmek
abalarna ramen, ayn meslekten olan
kimseler arasnda bilhassa hiyerarik
yaplanmalarda- bu durum ok ak
ekilde grlebilir. Bununla birlikte
yarmann ve yarma ile bir arada
bulunabilecek dmanln btn insan

140
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

ilikilerini kapladna da dikkat ekmek

gerekir (Horney, 1980:270-271).
Yarma,
insan
iin
ailede
balamaktadr. Bakalarnn ocuklaryla
mukayese
edilerek,
eitimcilerin
kullandklar bir tbirle yar atna
evrilen ocuk, eitimde hep birinci
olmaya, en iyi olmaya zorlanmaktadr.
Adler, bu yaklam yle eletirmektedir;
deneylerimiz bize bir insann birinci olup
olmamasnn pek bir nemi olmadn
gstermitir. Tersine, birinci olmann, en
stn olmann nemli olmadn telkin
etmek ok daha iyi olurdu. Gerekten de
her zaman birinci olan, her eyde en iyi
olan insanlarla karlamaktan bktk,
usandk artk. Tarih ve deneyler bize
gstermitir ki, mutluluk yalnzca birinci
olmak ya da en stn olmak demek
deildir. ocua byle bir ilkeyi telkin
etmek, onu tek ynl bir insan haline
getirecek, her eyden nce de iyi bir insan
olma imkann ortadan kaldracaktr
(Adler, 1997:279).
Bu gibi retilerin ilk sonucu, bir
ocuun sadece kendini dnmesi ve
yalnzca baka birinin kendini geip
gemeyecei sorunu ile uramasdr.
Byle ocuklarn baka insanlara kar kin
ve haset duygular besledii, kendi
durumundan
ise
endie
duyduu
grlmektedir (Adler, 1997:280). Bu
etiksiz yarmaya Horney, nevrotik
yarma demektedir. Horney, nevrotik
yarmann zelliklerini zetle yle
ortaya koyar: Nevrotik insan, hi de
gerekli olmayan durumlarda bile hep
kendini bakalar ile lp durmaktadr.
Nevrotik bir insann harislii, yalnzca
bakalarndan daha fazla baar kazanmak
ya da bir eyler ortaya koymak isteini
deil, tek ve biricik olma isteini de
kapsamaktadr. Amac her zaman en stn
olmaktr. Nevrotik insan iin bakalarnn
baarszln grmek, kendi baarsndan
daha nemlidir. Bakalarn ezmek, kendi
dzeyine indirmek, daha dorusu

kendinden daha aa bir dzeye indirmek

amatr (Horney, 1980:184-188).
Buraya kadar yaplan aratrmadan
karlabilecek
genel
sonu
yle
zetlenebilir: Modernizm, toplumsal
ilikilerden soyutlayan boyutuyla, insan
yalnzlatrarak, isel srgn olarak
nitelendirilebilecek
bir
pozisyona
yerletirmektedir.
3. SONU
Kurumsallamas ile modernizmi,
dn ve byk lde yaayyla
gelenei srdren lkemizde birey ki
cami arasnda beynamaz deyimine
uygun bir pozisyondadr. Modern
deerlerin kanlmaz ve katlnmas
gereken bir olgu olarak algland, ayn
zamanda gelenek, din ve ailenin btncl
yapsnn birey hayatnda ok nemli bir
yere sahip olduu yaplan toplumsal
aratrmalarda ortaya konmaktadr. Hem
modernizmin
ortaya
kard
yabanclama olgusu, hem de geleneksel
toplum yaps ve modern kurumlamann
getirmi olduu bireyi zorlayan yap
lkemizde ciddi skntlar dourmaktadr.
Bir ksm aydnlar, modernizmi besleyen
arasal akln oluumda kaynaklk yapan
pozitivist
anlayn
lkemizde
yerletirilmesi ve zihin kodlarnn ona
gre oluturulmasn savunmakta; dier
bir gr olarak ise, modernist deerlere
bsbtn kar kmaktadr. Sorokinin
toplumsal
btnleme
analizlerinde
bavurduu fonksiyonel btnleme,
lkemizde pozitivist eitimin getirdii
arasal
akln
kurumsallamasyla
gerekleememitir. Yaplmas gereken,
deerler
etrafnda
kurumlaryla
btnlemi sper toplumu oluturma
gayretinde olmaktr. Bunun iin ne
herodian bir deiim iine girerek
kendini inkar etmek; ne de zelotcu bir
yaklamla bir uygarlk fosiline dnmek
gerekmemektedir (Yldrm vd. 2006).
Kendi kltrel kodlarmzdan hareketle
tarihte Mool istilas gibi ykc

141
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

dnemlerden sonra yaptmz gibi kendi

kltrel kodlarmzdan hareket ederek

deerler
etrafnda
fonksiyonel
btnlememizi salamaktr.

Kaynaklar
ADLER, A.,(1997), nsan Tabiatn Tanma, ev. Ayda Yrkan, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, 3. Bask, stanbul
BACANLI, H., (1997), Sosyal likilerde Benlik Kendini Ayarlamann Psikolojisi, MEB
Yay. stanbul.
BAUDRLLARD, J., (1997), Tketim Toplumu, ev. Hazal Deliayl, Ferda Keskin,
Ayrnt Yaynlar, stanbul.
BAYHAN V., (1997), niversite Genliinde Anomi ve Yabanclama, Kltr Bakanl
Yaynlar, Yayn No:195, Ankara
BEST S., KELLNER D., (1998), Post-Modern Teori, Eletirel Soruturmalar, ev: M.
Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul
BLGN, N., (1996), nsan likileri ve Kimlik, Sistem Yay. stanbul.
DOAN, ., (2000), Sosyoloji, Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yaynlar, stanbul.
DPT, (2000), Yksekretim zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara
EREN, E., (1998), rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Yay.,5,bask, stanbul
ERGL D., (1994), Toplum ve nsan, Turhan Kitabevi, Ankara.
ERKAL M., BALOLU B., BALOLU F.(1997), Ansiklopedik Sosyoloji Szl, Der
Yaynlar, stanbul
EROLU, F., (1998), Davran Bilimleri, 4. Bask, Beta Yay, stanbul
FROMM E., (1995), amzn zgrlk Sorunu, ev. Bozkurt Gven, Gndoan Yay.,
Ankara
__________., (1997), Kendini Savunan nsan, ev. Necla Arat, Say Yaynlar,
5.
Bask, stanbul
GENTAN, E., (1982), ada Yaam ve Normal D Davranlar, Maya Matb. Yay., 2.
Bask, Ankara
HOFFER E., (2000), Deiim Sancs, (ev.) hsan Duru, Ay Kitaplar, stanbul.
HORNEY, K., (1980), amzn Tedirgin nsan, ev. Ayda Yrkan, Tur Yay., stanbul.
NAM A., (1993), Teknoloji Benim Neyim Oluyor, Alamuk Yaynlar Bahe Kitaplar,
Ankara
MEB, 2000 Yl statistik Verileri, Ankara.
OLDENQUST A. ve ROSNER M., (1991), The Search for De-Alienation Strategies,
Alienation, Community and Work, ed. Andrew Oldenquist and Menaclem Rosner,
Greenwood Press iinde, s. 3-15.
OLLMAN B., (1988), Alienation Marxs Conception of Man in Capitalist Society,
Cambridge University Press, Second Edition, New York.
REICH, W., (1994), Dinle Kk Adam, ev. Yaar Sezgin, Jpiter Yaynlar, stanbul
SEEMAN M., (1959), On The Meaning of Alienation, American Sociological Review,
24(6), ss. 783-795.
SENNETT, R., (1996), Kamusal Alann k, ev. Serpil Durak, Abdullah Ylmaz,
Ayrnt Yaynlar stanbul
__________(2002), Karakter Anmas, ev. Bar Yldrm, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
SEZAL ., (1981), Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar, Birlik Yaynlar, Ankara
ERF, M., ERF C. W., (1996), Sosyal Psikolojiye Giri I-II, ev. Mustafa Hakay, Aysun
Yavuz, Sosyal Yaynlar, stanbul.
TAYLOR, C.,(1995), Modernliin Skntlar, ev. Uur Canbilen, Ayrnt Yaynlar,
stanbul

142
Say 11 Yl 9 Aralk 2006

Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi

TOLAN, B., (1980), ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, ATA

Toplum Bilimleri Aratrma Enstits Yay. No: 1, Ankara
TRKDOAN, O., (1996), Aydnlktakiler ve Karanlktakiler, Tima Yaynlar, stanbul.
YILDIRIM, U, (2006) smail Gktrk, Mehmet Ylmaz, The New Identity Definitions
And Europe Reality Third Global Conference The Redefinition of European Identity,
Girne American University, North Cyprus June 5- 8,
WEBER, M., (1996), Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, letiim Yaynlar, stanbul
YAZICI, ., (1997), Kitle letiiminde maj, Kuramsal Bir Yaklam, Bilim Yaynlar,
stanbul

143
Say 11 Yl 9 Aralk 2006