QM SK

Stanisaw Kryszewski
Instytut Fizyki Teoretycznej i Astrofizyki

Uniwersytet Gdaski
Mechanika Kwantowa
Skrypt dla studentw IIIego roku fizyki
Gdask 2002-2010
Spis treci
I
CZ GWNA WYKADU
1 Czstki i fale
1.1 Fale elektromagnetyczne i fotony . . . . . . . . . . . . .
1.2 Analiza dowiadczenia interferencyjnego Younga . . . .
1.2.1 Eksperyment pierwszy jedna szczelina otwarta
1.2.2 Eksperyment drugi obie szczeliny otwarte . . .
1.2.3 Dyskusja opisu korpuskularnego . . . . . . . . .
1.3 Dualizm korpuskularnofalowy . . . . . . . . . . . . . .
1.3.1 Podsumowanie omawianych dowiadcze . . . . .
1.3.2 Kwantowa unifikacja obu aspektw . . . . . . . .
1.3.3 Dualizm korpuskularnofalowy . . . . . . . . . .
1.4 Idea rozkadu spektralnego . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.1 Dyskusja eksperymentu polaryzacyjnego . . . . .
1.4.2 Wnioski kwantowo-mechaniczne . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
2
2
3
4
6
6
6
7
8
8
9
2 Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

2.1 Funkcja falowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 Rwnanie Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1 Uwagi i komentarze . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2 Uzasadnienie rwnania Schrdingera . . . . .
2.2.3 Dalsze uwagi i komentarze . . . . . . . . . . .
2.2.4 Uoglnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3 Wasnoci funkcji falowych . . . . . . . . . . . . . .
2.3.1 Probabilistyczna interpretacja funkcji falowej
2.3.2 Gsto i prd prawdopodobiestwa . . . . .
2.4 Stacjonarne rwnanie Schrdingera . . . . . . . . . .
2.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4.2 Czstka swobodna . . . . . . . . . . . . . . .
2.4.3 Stany zwizane i rozproszeniowe . . . . . . .
2.4.4 Warunki cigoci dla funkcji falowych . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
12
12
13
14
15
17
18
18
18
20
22
22
24
27
29
3 Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

3.1 Przestrze funkcji falowych i operatory . . . . . . . . . . . . . .
3.1.1 Przestrze funkcji falowych przestrze Hilberta . . . .
3.1.2 Operatory na przestrzeni funkcji falowych . . . . . . . .
3.1.3 Operatory hermitowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Obserwable i pomiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1 Obserwable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2 Wyniki pomiarw i ich prawdopodobiestwa . . . . . . .
3.3 Wartoci oczekiwane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.1 Dyskusja dodatkowa. Dyspersje . . . . . . . . . . . . . .
3.4 Konstrukcja operatorw obserwabli . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.1 Operatory pooenia i pdu . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.2 Zasada odpowiednioci . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.3 Hamiltonian czstki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5 Nawiasy Poissona i relacje komutacyjne. Metoda kwantowania .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
30
30
30
32
36
38
38
38
44
46
48
48
49
50
51
4 Rwnanie Schrdingera
4.1 Zachowanie normy wektora stanu funkcji falowej . .
4.2 Rwnanie Schrdingera dla ukadu konserwatywnego .
4.2.1 Ewolucja w czasie dla stanu stacjonarnego . . .
4.2.2 Normowanie stacjonarnej funkcji falowej (4.25)
4.2.3 Stan pocztkowy stan wasny hamiltonianu .
4.2.4 Uwagi o zachowaniu energii . . . . . . . . . . .
4.3 Ewolucja wartoci oczekiwanej obserwabli . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
53
53
54
55
57
58
59
59
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
6.03.2010
ii
MECHANIKA KWANTOWA Spis treci
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
59
60
61
61
63
5 Zasada nieoznaczonoci
5.1 Formalna zasada nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . .
5.1.1 rednie i dyspersje. Pojcia wstpne . . . . . .
5.1.2 Zasada nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . .
5.1.3 Warunki minimalizacji zasady nieoznaczonoci
5.2 Dyskusja i pewne zastosowania . . . . . . . . . . . . .
5.2.1 Oglne sformuowanie . . . . . . . . . . . . . .
5.2.2 Relacja nieoznaczonoci pooeniepd . . . . .
5.2.3 Zastosowanie do atomu w modelu Bohra . . . .
5.3 Zasada nieoznaczonoci energia czas . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
65
65
65
67
67
68
68
69
70
71
6 Wany przykad oscylator harmoniczny

6.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2 Stacjonarne rwnanie Schrdingera dla oscylatora . . . . . . .
6.2.1 Zamiana zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.2 Zachowanie asymptotyczne . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.3 Rwnanie dla funkcji f () . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3 Rozwizanie via konfluentna funkcja hipergeometryczna . . .
6.3.1 Konfluentne rwnanie hipergeometryczne. Rozwizanie
6.3.2 Dyskusja rozwiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.3 Wielomiany Hermitea. Funkcje wasne . . . . . . . . .
6.3.4 Podsumowanie: funkcje i energie wasne oscylatora . .
6.4 Pewne zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4.1 Element macierzowy operatora pooenia . . . . . . .
6.4.2 Element macierzowy operatora pdu . . . . . . . . . .
6.4.3 Elementy macierzowe h k | x
2 | n i oraz h k | p2 | n i . . .
6.4.4 Zasada nieoznaczonoci i energia stanu podstawowego
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
73
74
74
76
77
77
77
78
80
81
82
82
83
85
85
7 Notacja Diraca
7.1 Abstrakcyjna przestrze wektorw stanu . . . . .
7.2 Kety i bra. Notacja Diraca . . . . . . . . . . . . .
7.3 Operatory liniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.3.1 Operatory, kety i bra . . . . . . . . . . . .
7.3.2 Operator rzutowy . . . . . . . . . . . . .
7.4 Sprzenia hermitowskie w notacji Diraca . . . .
7.4.1 Definicja operatora sprzonego . . . . . .
7.4.2 Wasnoci sprzenia hermitowskiego . . .
7.4.3 Uwagi dodatkowe i przykady . . . . . . .
7.4.4 Notacja Diraca reguy mnemotechniczne
7.5 Operatory hermitowskie obserwable . . . . . .
4.4
4.3.1 hAit liczbowa funkcja czasu . . .

4.3.2 Rwnanie ruchu dla hAit . . . . .
Twierdzenie Ehrenfesta . . . . . . . . . . .
4.4.1 Wyprowadzenie rwna Ehrenfesta
4.4.2 Dyskusja. Granica klasyczna . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
87
87
88
89
89
90
91
91
91
92
92
93
8 Reprezentacje w przestrzeni stanw

8.1 Definicja reprezentacji . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1.1 Intuicyjne wprowadzenie . . . . . . . . . . . .
8.1.2 Relacje ortonormalnoci i zupenoci . . . . .
8.2 Reprezentacje ketw, bra oraz operatorw . . . . . .
8.2.1 Reprezentacje ketw i bra . . . . . . . . . . .
8.2.2 Reprezentacja iloczynu skalarnego . . . . . .
8.2.3 Uwagi o normowaniu . . . . . . . . . . . . . .
i . . . . . . . . . .
8.2.4 Reprezentacja | 0 i = A|
8.2.5 Reprezentacja iloczynu operatorw . . . . . .
8.2.6 Elementy macierzowe operatora sprzonego .
8.2.7 Wyraenie dla h | A | i . . . . . . . . . . .
8.3 Operatory rzutowe i rozkad spektralny obserwabli .
8.3.1 Projektory jednowymiarowe . . . . . . . . . .
8.3.2 Projektory wielowymiarowe . . . . . . . . . .
8.3.3 Rozkad spektralny obserwabli . . . . . . . .
8.4 Nowa terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.4.1 Funkcje falowe w reprezentacji U . . . . . . .
8.4.2 Operatory w reprezentacji U . . . . . . . . .
8.4.3 Uwagi dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
94
94
94
95
96
96
97
97
97
99
99
100
100
101
101
102
103
103
104
105
S.Kryszewski
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
MECHANIKA KWANTOWA
ii
6.03.2010
iii
9 Reprezentacje pooeniowa i pdowa

9.1 Reprezentacja pooeniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1.1 Definicja reprezentacji pooeniowej . . . . . . . . .
9.1.2 Funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej . . . . .
9.1.3 Operatory w reprezentacji pooeniowej . . . . . . .
9.1.4 Operator pdu w reprezentacji pooeniowej . . . . .
9.1.5 Zasada odpowiednioci w reprezentacji pooeniowej
9.2 Reprezentacja pdowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3 Zwizek midzy reprezentacjami |~r i i | ~
pi . . . . . . . . . .
9.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3.2 Funkcje wasne pdu w reprezentacji pooeniowej .
9.3.3 Zmiana reprezentacji pary fourierowskie . . . . . .
9.3.4 Czstka swobodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3.5 Kopoty interpretacyjne . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
107
107
107
108
109
109
111
112
113
113
114
116
116
117
10 Zupeny zbir obserwabli komutujcych

119
10.1 Twierdzenia matematyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
10.2 Zupeny zbir obserwabli komutujcych (ZZOK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
10.3 Uwagi praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
11 Postulaty mechaniki kwantowej
11.1 Postulat 1: wektor stanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2 Postulat 2: obserwable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3 Postulat 3: wyniki pomiarw wartoci wasne obserwabli
11.4 Postulat 4: prawdopodobiestwo wynikw pomiarowych .
11.4.1 Przypadek widma dyskretnego bez degeneracji . .
11.4.2 Przypadek widma dyskretnego z degeneracj . . .
11.4.3 Przypadek widma cigego . . . . . . . . . . . . .
11.5 Postulat 5: pomiar redukcja wektora stanu . . . . . . . .
11.6 Postulat 6: ewolucja w czasie rwnanie Schrdingera . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
125
125
126
126
126
127
127
128
129
130
12 Kwantowa teoria momentu pdu

12.1 Orbitalny moment pdu wstp . . . . . . .
12.1.1 Podstawowe definicje . . . . . . . . . .
12.1.2 Relacje komutacyjne . . . . . . . . . .
12.2 Oglny operator moment pdu . . . . . . . .
12.2.1 Definicje i uwagi wstpne . . . . . . .
12.2.2 Relacje komutacyjne . . . . . . . . . .
12.3 Wartoci wasne operatorw ~J2 oraz J3 = Jz
12.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . .
12.3.2 Warto wasna m jest ograniczona . .
12.3.3 Wasnoci J | j m i . . . . . . . . . .
12.3.4 Wartoci wasne ~J2 oraz J3 = Jz . . .
12.3.5 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . .
12.4 Wektory wasne operatorw ~J2 oraz J3 = Jz .
12.4.1 Konstrukcja stanw | j m i . . . . . . .
12.4.2 Reprezentacja standardowa . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
131
131
131
132
133
133
134
135
135
136
137
137
139
139
139
140
13 Orbitalny momentu pdu

13.1 Oglne wasnoci orbitalnego momentu pdu . . . . .
13.1.1 Przypomnienie wynikw . . . . . . . . . . . . .
13.2 Wartoci wasne i wektory wasne . . . . . . . . . . . .
13.2.1 Elementy macierzowe . . . . . . . . . . . . . .
13.3 Orbitalny moment pdu w reprezentacji pooeniowej .
13.3.1 Wsprzdne kartezjaskie i sferyczne . . . . .
13.3.2 Operatory Lk we wsprzdnych sferycznych .
~ 2 we wsprzdnych sferycznych . .
13.3.3 Operator L
~ 2 i L3 . . .
13.3.4 Wartoci wasne i funkcje wasne L
13.4 Harmoniki sferyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.2 Konstrukcja harmonik sferycznych . . . . . . .
13.4.3 Harmoniki sferyczne zebranie informacji . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
142
142
142
143
143
144
144
145
146
148
150
150
150
152
14 Stany stacjonarne w potencjale centralnym

14.1 Postawienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.1.1 Przypomnienie klasycznego problemu Keplera
14.1.2 Hamiltonian kwantowo-mechaniczny . . . . .
14.2 Separacja zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2.1 Zupeny zbir obserwabli komutujcych . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
155
155
155
157
158
158
S.Kryszewski
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
MECHANIKA KWANTOWA
iii
6.03.2010
iv
14.2.2 Radialne rwnanie Schrdingera . . . . . . .

14.2.3 Zachowanie si funkcji radialnych w r = 0 . .
14.3 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.1 Rwnanie radialne . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.2 Liczby kwantowe . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.3 Degeneracja zasadnicza i przypadkowa . . . .
14.4 Zagadnienie dwch cia . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.4.1 Separacja zmiennych w mechanice kwantowej
14.4.2 Wartoci i funkcje wasne Hamiltonianu . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
159
160
161
161
162
163
163
163
165
15 Atom wodoropodobny
15.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.2 Stabilno atomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.2.1 Dyskusja klasyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.2.2 Dyskusja kwantowo-mechaniczna . . . . . . . . . . . . .
15.3 Kwantowo-mechaniczna teoria atomu wodoropodobnego . . . .
15.3.1 Rwnanie radialne dyskusja wasnoci . . . . . . . . .
15.3.2 Rozwizanie rwnania radialnego . . . . . . . . . . . . .
15.3.3 Dyskusja rekurencji i kwantowanie energii . . . . . . . .
15.3.4 Funkcje radialne oglne sformuowanie . . . . . . . . .
15.4 Dyskusja uzyskanych rezultatw . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.4.1 Rzdy wielkoci parametrw atomowych . . . . . . . . .
15.4.2 Poziomy energetyczne. Gwna liczba kwantowa . . . .
15.4.3 Radialne funkcje falowe . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.4.4 Jawne wyraenia dla kilku pierwszych funkcji radialnych
15.4.5 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.5 Obliczanie rednich h rs inl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.5.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.5.2 Kilka przypadkw szczeglnych . . . . . . . . . . . . . .
15.5.3 Wzr rekurencyjny Kramersa dla rednich h rs inl . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
168
168
169
169
169
170
170
171
176
177
179
179
179
181
183
184
185
185
186
187
16 Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

16.1 Przyblienie pklasyczne w mechanice kwantowej . . .
16.1.1 Hamiltonian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.1.2 Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie . . .
16.1.3 Cigo prdu prawdopodobiestwa . . . . . . .
16.2 Czstka bezspinowa w jednorodnym polu magnetycznym
16.2.1 Wybr potencjau wektorowego . . . . . . . . . .
16.2.2 Hamiltonian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.2.3 Dyskusja rzdw wielkoci . . . . . . . . . . . . .
16.2.4 Interpretacja czonu paramagnetycznego . . . . .
16.2.5 Interpretacja czonu diamagnetycznego . . . . . .
16.3 Normalny efekt Zeemana dla atomu wodoropodobnego .
16.3.1 Poziomy energetyczne . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
189
189
189
191
191
194
194
194
195
196
198
198
198
17 Teoria spinu 1/2

17.1 Wprowadzenie braki dotychczasowej teorii . . . . . . . . . . .
17.2 Postulaty teorii Pauliego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.3 Macierze Pauliego i operatory spinu 1/2 . . . . . . . . . . . . .
17.4 Nierelatywistyczny opis czstki o spinie 1/2 . . . . . . . . . . .
17.4.1 Wektory stanu spinory . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.4.2 Operatory i ich dziaanie na spinory . . . . . . . . . . .
17.4.3 Obliczanie prawdopodobiestw i wartoci oczekiwanych
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
201
201
202
204
207
207
208
209
18 Dodawanie momentw pdu

18.1 Cakowity moment pdu . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.1.1 Przypomnienie z mechaniki klasycznej . . . . .
18.1.2 Przykad kwantowo-mechaniczny . . . . . . . .
18.1.3 Oddziaywanie spin-orbita dyskusja wstpna
18.2 Dodawanie dwch momentw pdu . . . . . . . . . . .
18.2.1 Dyskusja i wprowadzenie . . . . . . . . . . . .
18.2.2 Podstawowe wasnoci operatora ~J = ~j1 + ~j2 . .
18.2.3 Wartoci wasne (liczby kwantowe) J oraz M .
18.2.4 Wektory wasne operatorw ~J2 i J3 . . . . . .
18.3 Wspczynniki Clebscha-Gordana (CG) . . . . . . . .
18.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.3.2 Wasnoci wspczynnikw CG . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
211
211
211
211
213
214
214
216
217
219
224
224
225
S.Kryszewski
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
MECHANIKA KWANTOWA
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
iv
6.03.2010
19 Stacjonarny rachunek zaburze

19.1 Istota problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2 Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego . . . .
19.2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.2 Formalizm matematyczny . . . . . . . . . . . . . .
19.2.3 Poprawki pierwszego rzdu . . . . . . . . . . . . .
19.2.4 Poprawki drugiego rzdu do energii . . . . . . . . .
19.2.5 Dyskusja uzyskanych rezultatw . . . . . . . . . .
19.3 Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego . . . . . .
19.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.2 Formalizm rachunku zaburze z degeneracj . . . .
19.3.3 Dyskusja macierzy zaburzenia . . . . . . . . . . . .
19.3.4 Rachunek zaburze z degeneracj podsumowanie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
231
231
233
233
234
235
237
238
239
239
240
242
244
20 Rachunek zaburze z czasem

20.1 Przyblione rozwizanie rwnania Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.1.1 Zagadnienie stacjonarne przypomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.1.2 Wpyw zewntrznego zaburzenia. Prawdopodobiestwo przejcia . . . .
20.1.3 Prawdopodobiestwo przejcia w pierwszym rzdzie rachunku zaburze
20.2 Zaburzenie harmoniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.2.1 Prawdopodobiestwo przejcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.2.2 Wasnoci funkcji pomocniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.2.3 Prawdopodobiestwo przejcia. Przyblienie rezonansowe . . . . . . . .
20.2.4 Zaburzenie stae w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.2.5 Szeroko rezonansu i zasada nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . . . .
20.2.6 Warunki stosowalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.2.7 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.3 Sprzenie ze stanami z continuum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.3.1 Dyskusja problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.3.2 Zota regua Fermiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
245
245
245
246
248
250
250
252
255
257
258
258
260
260
260
262
21 Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

21.1 Prosta dyskusja zjawisk optycznych . . . . . . . . . .
21.1.1 Gsto modw we wnce . . . . . . . . . . .
21.1.2 Rozkad Plancka . . . . . . . . . . . . . . . .
21.1.3 Wspczynniki A i B Einsteina . . . . . . . .
21.2 Oddziaywanie atomu z fal elektromagnetyczn . .
21.2.1 Hamiltonian oddziaywania . . . . . . . . . .
21.2.2 Prawdopodobiestwo przejcia, cz. I . . . . .
21.2.3 Prawdopodobiestwo przejcia, cz. II . . . . .
21.2.4 Reguy wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . .
21.2.5 Wspczynniki A i B Einsteina . . . . . . . .
21.2.6 Stosowalno rachunku zaburze . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
263
263
263
264
266
269
269
272
274
276
279
280
II
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ROZDZIAY UZUPENIAJCE I WICZENIOWE
282
22 (U.1) Czstki i fale

283
22.1 Dowiadczenia z polaryzacj fotonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
22.1.1 Przypomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
22.1.2 Trzy polaryzatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
23 (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera
23.1 Rwnanie KleinaGordona . . . . . . . . . . . . . .
23.2 Jednowymiarowe rwnanie Schrdingera . . . . . .
23.2.1 Oglne omwienie . . . . . . . . . . . . . .
23.2.2 U (x) funkcja parzysta . . . . . . . . . . .
23.3 Jednowymiarowa, nieskoczona studnia potencjau
23.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . .
23.3.2 Rozwizanie rwnania Schrdingera . . . .
23.3.3 Funkcje falowe . . . . . . . . . . . . . . . .
23.3.4 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . .
23.4 Jednowymiarowa, skoczona studnia potencjau . .
23.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . .
23.4.2 Stany zwizane . . . . . . . . . . . . . . . .
23.4.3 Stany rozproszeniowe . . . . . . . . . . . .
23.4.4 Rozpraszanie niskoenergetyczne . . . . . . .
23.5 Czstka swobodna i pakiet falowy . . . . . . . . . .
23.5.1 Pakiet falowy . . . . . . . . . . . . . . . . .
S.Kryszewski
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
MECHANIKA KWANTOWA
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
286
286
286
286
288
289
289
290
291
292
292
292
293
300
304
309
309
6.03.2010
vi
23.5.2 Pakiet gaussowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

23.5.3 Ewolucja pakietu gaussowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
23.5.4 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
24 (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej
24.1 Wartoci oczekiwane i dyspersje dla stanu superponowanego
24.1.1 Zaoenia wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24.1.2 Obliczenia elementw macierzowych . . . . . . . . .
24.1.3 Dyspersja energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24.2 Pomiary i stany porednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24.2.1 Dowiadczenie 1: dwa kolejne pomiary . . . . . . . .
24.2.2 Dowiadczenie 2: bez stanu poredniego . . . . . . .
24.2.3 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
317
317
317
318
318
319
319
321
321
25 (U.4) Rwnanie Schrdingera

25.1 Pakiet falowy raz jeszcze . . . . . . . .
25.1.1 Wartoci oczekiwane h x i i h x2 i
25.1.2 Wartoci oczekiwane h p i i h p2 i .
25.2 Uoglnione twierdzenie o wiriale . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
323
323
323
324
326
26 (U.5) Zasada nieoznaczonoci

26.1 Pakiet falowy minimalizujcy zasad nieoznaczonoci
26.1.1 Wyprowadzenie postaci pakietu . . . . . . . .
26.1.2 Dyskusja wynikw . . . . . . . . . . . . . . .
26.2 Dyskusja dowiadczenia interferencyjnego . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
327
327
327
329
329
27 (U.6) Oscylator harmoniczny

27.1 Rozwizanie przez rozwinicie w szereg . . . . . . . . . . . . . . .
27.1.1 Oglna posta rozwiza . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27.1.2 Dyskusja rozwini. Kwantowanie energii . . . . . . . . .
27.2 Alternatywna posta funkcji falowych . . . . . . . . . . . . . . .
27.3 Szacowanie energii stanu podstawowego z zasady nieoznaczonoci
27.4 Operatory anihilacji i kreacji. Oscylator harmoniczny . . . . . . .
27.4.1 Operatory anihilacji i kreacji oglna teoria . . . . . . .
27.4.2 Operatory anihilacji i kreacji podsumowanie . . . . . . .
27.4.3 Zastosowanie do oscylatora harmonicznego . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
332
332
332
333
335
337
339
339
343
344
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
28 (U.7) Notacja Diraca

350
28.1 Przestrze dualna. Pojcie bra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
28.2 Operatory i ich sprzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
29 (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta
29.1 Reprezentacje dyskusja praktyczna . . . . .
29.1.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . .
29.1.2 Dyskusja zagadnie praktycznych . . .
29.1.3 Dowolny stan | i . . . . . . . . . . .
29.1.4 Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . .
29.2 Zmiany reprezentacji . . . . . . . . . . . . . .
29.2.1 Dwie reprezentacje: "stara" i "nowa" .
29.2.2 Wasnoci transformacji . . . . . . . .
29.2.3 Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
354
354
354
355
356
358
358
358
359
362
30 (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa

363
30.1 Operator pdu w reprezentacji pooeniowej. Twierdzenie pomocnicze . . . . . . . . . . . . . . . . 363
30.2 Funkcje falowe oscylatora harmonicznego w reprezentacji pdowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
31 (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie
31.1 Rwnanie Schrdingera i operator ewolucji . . . . . . . .
31.1.1 Podstawowe definicje . . . . . . . . . . . . . . . .
31.1.2 Wasnoci operatora ewolucji . . . . . . . . . . .
31.1.3 Posta operatora ewolucji . . . . . . . . . . . . .
31.2 Obraz Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31.3 Obraz Heisenberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31.3.1 Wektor stanu w obrazie Heisenberga . . . . . . .
31.3.2 Operatory w obrazie Heisenberga . . . . . . . . .
31.3.3 Ewolucja operatora w obrazie Heisenberga . . . .
31.3.4 Pewne dodatkowe wasnoci obrazu Heisenberga
31.4 Obraz oddziaywania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31.4.1 Wektor stanu w obrazie oddziaywania . . . . . .
S.Kryszewski
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
MECHANIKA KWANTOWA
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
367
367
367
367
369
370
371
371
371
372
373
374
375
vi
6.03.2010
vii
31.4.2 Rwnanie Schrdingera w obrazie oddziaywania .

31.4.3 Operatory i ich ewolucja w obrazie oddziaywania
31.5 Ewolucja stanu ukadu w obrazie oddziaywania . . . . .
31.5.1 Postawienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . .
31.5.2 Rozwizanie iteracyjne . . . . . . . . . . . . . . . .
31.6 Interpretacja szeregu iteracyjnego . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
375
376
378
378
378
379
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
382
382
383
383
385
385
385
385
386
387
388
388
390
390
390
393
393
393
33 (U.12) Potencja centralny

33.1 Ukad rodka masy i ruch wzgldny. Przypomnienie z fizyki klasycznej
33.2 Model molekuy dwuatomowej. Potencja Kratzera . . . . . . . . . . .
33.2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33.2.2 Radialne rwnanie Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . . .
33.2.3 Pena funkcja falowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33.2.4 Kwantowanie energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33.2.5 Rozwinicie potencjau w otoczeniu rmin = a . . . . . . . . . .
33.2.6 Dyskusja przyblionego wyraenia dla Enl . . . . . . . . . . . .
33.2.7 Warto h r i w stanie podstawowym . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
396
396
398
398
399
402
403
405
406
407
34 (U.13) Atom wodoropodobny

34.1 Model Bohra przypomnienie . . . . . . . . . . .
34.1.1 Postulaty Bohra . . . . . . . . . . . . . .
34.1.2 Obliczenia En i rn . . . . . . . . . . . . .
34.2 Pd radialny w atomie wodoropodobnym . . . .
34.2.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . .
34.2.2 Pd radialny . . . . . . . . . . . . . . . .
34.2.3 Rwnania ruchu dla wielkoci radialnych .
34.3 Wzr rekurencyjny Kramersa dla h rs inl . . . . .
34.3.1 Zastosowanie twierdzenia o wiriale . . . .
34.3.2 Wykorzystanie rwna ruchu dla wielkoci
34.3.3 Pomocnicze wartoci oczekiwane . . . . .
34.3.4 Ostatni etap oblicze . . . . . . . . . . .
32 (U.11) Obroty i moment pdu

32.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32.2 Podstawowe wasnoci obrotw w R3 . . . . . . . . .
32.2.1 Obrt wektora . . . . . . . . . . . . . . . . .
32.2.2 Obroty infinitezymalne . . . . . . . . . . . . .
32.2.3 Wasnoci obrotw . . . . . . . . . . . . . . .
32.3 Operatory obrotw w przestrzeni stanw (bez spinu)
32.3.1 Definicja operatora obrotu . . . . . . . . . . .
32.3.2 Wasnoci operatora obrotu . . . . . . . . . .
32.3.3 Transformacja obserwabli . . . . . . . . . . .
32.4 Obroty i momentu pdu . . . . . . . . . . . . . . . .
32.4.1 Obrt infinitezymalny . . . . . . . . . . . . .
32.4.2 Operator skoczonego obrotu i moment pdu
32.4.3 Transformacje obserwabli . . . . . . . . . . .
32.5 Relacje komutacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32.6 Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32.6.1 Cakowity moment pdu . . . . . . . . . . . .
32.6.2 Niezmienniczo przy obrotach . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . .
radialnych
. . . . . . .
. . . . . . .
35 (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

35.1 Przypomnienie fizyki klasycznej . . . . . . . . . . . . . .
35.1.1 Rwnania Lagrangea . . . . . . . . . . . . . . .
35.1.2 Potencja uoglniony Ue dla czstki w polu . . .
35.1.3 Formalizm kanoniczny (hamiltonowski) . . . . .
35.1.4 Krtka uwaga o cechowaniu . . . . . . . . . . . .
35.1.5 Hamiltonian czstki klasycznej . . . . . . . . . .
35.2 Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie . . . . . . . .
35.2.1 Niezmienniczo rwnania Schrdingera . . . . .
35.2.2 Niezmienniczo prdu prawdopodobiestwa . .
35.3 Cechowanie i mechanika kwantowa . . . . . . . . . . . .
35.3.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35.3.2 Transformacja wektora stanu . . . . . . . . . . .
35.3.3 Ewolucja wektora stanu . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
409
409
409
410
411
411
412
413
413
414
414
415
416
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
418
418
418
419
420
421
422
422
422
426
427
427
428
429
36 (U.15) Spin
432
36.1 Wasnoci momentu pdu spinu 1/2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
36.1.1 Sformuowanie abstrakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
vii
6.03.2010
viii
36.1.2 Spin 1/2 w dowolnym kierunku . . . .

36.2 Nierelatywistyczny opis czstki o spinie s . .
36.2.1 Wektory stanu spinory . . . . . . . .
36.3 Przykady operatorw dla s = 12 . . . . . . .
36.4 Spin 1/2 w polu magnetycznym . . . . . . . .
36.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . .
36.4.2 Pole statyczne i pole zmienne w czasie
36.4.3 Rwnanie Schrdingera . . . . . . . .
36.4.4 Pole statyczne. Precesja Larmora . . .
36.4.5 Oscylacje Rabiego . . . . . . . . . . .
36.4.6 Widmo Mollowa . . . . . . . . . . . .
36.5 Pewne wasnoci macierzy Pauliego . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
433
437
437
438
440
440
441
442
446
447
449
451
37 (U.16) Dodawanie momentw pdu

37.1 Zoenie orbitalnego momentu pdu i spinu 1/2 . . . . . . .
37.1.1 Przejcie do bazy sprzonej . . . . . . . . . . . . . .
37.1.2 Obliczenia wspczynnikw CG . . . . . . . . . . . .
37.1.3 Stany bazy sprzonej w reprezentacji pooeniowej .
37.1.4 Przykad zastosowania: l = 1 i s = 12 . . . . . . . . .
37.1.5 Stany bazy niesprzonej via stany sprzone . . . .
37.1.6 Unitarno wspczynnikw ClebschaGordana . . .
37.1.7 Przykad zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
453
453
453
454
460
461
462
463
464
38 (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

38.1 Komentarze do oglnej teorii . . . . . . . . . . . . . . . .
38.1.1 Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego
38.1.2 Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego . .
38.2 Struktura subtelna w atomie wodoropodobnym . . . . . .
38.2.1 Hamiltonian i jego dyskusja . . . . . . . . . . . . .
38.2.2 Poprawka do energii kinetycznej . . . . . . . . . .
38.2.3 Oddziaywanie spin-orbita . . . . . . . . . . . . . .
38.2.4 Struktura subtelna . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
467
467
467
473
474
474
477
481
487
39 (U.18) Metoda wariacyjna

39.1 Metoda wariacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39.1.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39.1.2 Twierdzenia pomocnicze . . . . . . . . . . . . . . . . .
39.1.3 Funkcjona E() szacuje energi od gry . . . . . . . .
39.1.4 Procedura oblicze metod wariacyjn . . . . . . . . .
39.2 Przykad: energia stanu podstawowego atomu helopodobnego
39.2.1 Omwienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39.2.2 Wybr funkcji prbnej. Konstrukcja funkcjonau E()
39.2.3 Dyskusja wynikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39.2.4 Pierwszy rzd rachunku zaburze . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
490
490
490
490
492
494
494
494
495
500
501
40 (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

40.1 Rachunek zaburze zaleny od czasu . . . . . . . . . . . .
40.1.1 Omwienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . .
40.1.2 Przybliona ewolucja wektora stanu . . . . . . . .
40.1.3 Prawdopodobiestwo przejcia . . . . . . . . . . .
40.2 Atom wodoru w zmiennym polu elektrycznym . . . . . . .
40.2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40.2.2 Prawdopodobiestwo przejcia obliczenia . . . .
40.2.3 Prawdopodobiestwo przejcia | 1, 0, 0 i | 2, l, m i
40.2.4 Stosowalno rachunku zaburze . . . . . . . . . .
40.3 Przyblienie sekularne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40.3.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40.3.2 Stany istotne w okolicach rezonansu . . . . . . . .
40.3.3 Zaniedbanie stanw nierezonansowych . . . . . . .
40.3.4 Zaniedbanie skadnikw szybko oscylujcych . . .
40.3.5 Rozwizanie rwna . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
504
504
504
504
505
507
507
508
511
511
512
512
513
514
514
516
III
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
DODATKI MATEMATYCZNE
A Konfluentna funkcja hipergeometryczna
518
519
B Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

522
B.1 Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
viii
6.03.2010
ix
B.2 Relacje rekurencyjne i rwnanie rniczkowe Hermitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523

B.3 Caki z wielomianami Hermitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
B.4 Inne sposoby obliczania caek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
C Harmoniki sferyczne
C.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C.1.1 Caka normalizacyjna Ip (n) . . . . . . . . . . .
C.2 Wyprowadzenie postaci Yl m (, ) dla m < l . . . . . .
C.2.1 Zastosowanie operatora obniajcego . . . . . .
C.2.2 Operator (L /~)k w reprezentacji pooeniowej
C.2.3 Harmoniki Yl m (, ) . . . . . . . . . . . . . . .
C.3 Jawne obliczenia pewnych harmonik sferycznych . . .
C.4 Inny sposb konstrukcji . . . . . . . . . . . . . . . . .
C.5 Harmoniki i ich sprzenia zespolone . . . . . . . . . .
C.6 Relacja rekurencyjna dla harmonik sferycznych . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
528
528
528
530
530
531
533
533
535
537
538
D Wielomiany Legendrea, itp.

D.1 Wielomiany Legendrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D.2 Stowarzyszone funkcje Legendrea . . . . . . . . . . . . . .
D.3 Harmoniki sferyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D.3.1 Zwizek ze stowarzyszonymi funkcjami Legendrea
D.3.2 Parzysto harmonik sferycznych . . . . . . . . . .
~ 2 i Lz . .
D.3.3 Harmoniki sferyczne to funkcje wasne L
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
543
543
545
546
546
547
547
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
E Uwagi o wielomianach Laguerrea

549
E.1 Podstawy definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
E.2 Caki z wielomianami Laguerrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550
IV
ZADANIA DOMOWE
Seria
Seria
Seria
Seria
Seria
Seria
Seria
Seria
Seria
Seria
1 .
2 .
3 .
4 .
5 .
6 .
7 .
8 .
9 .
10
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Skorowidz
S.Kryszewski
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
555
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
556
558
560
562
565
567
569
571
573
575
576
MECHANIKA KWANTOWA
ix
Cz I
CZ GWNA WYKADU
6.03.2010
1. Czstki i fale
Rozdzia 1
Czstki i fale
Celem tego rozdziau jest omwienie i wprowadzenie pewnych zasadniczych idei mechaniki kwantowej. Trzeba jednak wyranie podkreli, e omawiane tu zagadnienia s przedstawione w sposb, ktry nie jest ani kompletny, ani te cisy. Mechanika kwantowa burzy wiele z prostych i
intuicyjnie oczywistych koncepcji fizyki klasycznej. Dlatego te w rozdziale tym wskaemy na
pewne trudnoci interpretacyjne, ktre wymuszaj odstpienie od idei typowo klasycznych.
1.1
Fale elektromagnetyczne i fotony
Newton (XVII-XVIII w.) korpuskularna teoria wiata.

XIX w. teoria falowa i jej dowiadczalne potwierdzenia (Young, Fresnel, Maxwell, itd.).
Teoria elektromagnetyzmu Maxwella jest w peni falowa.
1900 Planck i teoria promieniowania ciaa doskonale czarnego. Konieczna hipoteza: kwantowanie energii.
1905 Einstein, efekt fotoelektryczny. wiato skada si z kwantw o okrelonej energii
fotony.
1924 efekt Comptona wiato ma natur korpuskularn.
Wniosek : W oddziaywaniach wiata z materi, wiato zachowuje si jak strumie (wizka,
itp.) czstek, zwanych fotonami. Fali elektromagnetycznej o czstotliwoci = /2
( czsto) i dugoci fali = c/ odpowiadaj fotony o energii i pdzie wynoszcych
E = h = ~,
~p = ~~k,
przy czym

2
~
.
k =
(1.1)
W zjawiskach typu interferencji czy dyfrakcji wiato zachowuje si jak fala. Mamy
wic do czynienia z dualizmem korpuskularnofalowym.
Staa Plancka
h = 6, 62 1034 J s,
~ =
h
= 1, 05 1034 J s,
2
(1.2)
W tym wykadzie, mwic "staa Plancka" praktycznie zawsze bdziemy mie na myli ~, a nie
samo h, bo tak jest znacznie wygodniej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
1.2
1. Czstki i fale
Analiza dowiadczenia interferencyjnego Younga
Motto : "W gruncie rzeczy nie potrafimy cakowicie wyjani tajemniczego charakteru tego zjawiska [interferencji wiata lub czstek materialnych (SK)], to znaczy nie umiemy "wytumaczy", dlaczego przebiega w taki, a nie inny sposb, moemy natomiast "opowiedzie",
w jaki sposb ono przebiega, a mwic o tym, opowiemy rwnoczenie o podstawowych
osobliwociach mechaniki kwantowej w ogle."
Richard P. Feynman
Rozwaymy znane skdind dowiadczenie ugicia i interferencji wiata na dwch szczelinach

(interferencyjne dowiadczenie Younga). Oba dowiadczenia, o ktrych bdziemy mwi przedstawione s schematycznie na rysunku 1.1. Celem naszej analizy jest pokazanie, e korpuskularne
i falowe aspekty natury wiata s niezbdne do penej interpretacji zjawiska interferencji wiata
na dwch szczelinach. W omawianych tu dowiadczeniach wiato pochodzi z pewnego rda
x
S1
z
S2
P
Dwa
Otwarte
doswiadczenia
S1 albo S2
E1
I1
I2
I1 + I2
E2
Otwarte
S1 i S2
Rys. 1.1: Schemat dwch dowiadcze dyfrakcyjno-interferencyjnych na dwch wskich szczelinach.
znajdujcego si daleko w lewo. Praktycznie rwnolega wizka rozchodzi si zgodnie z kierunkiem osi z i pada z lewej na przeson P , w ktrej znajduj si dwie szczeliny S1 i S2 . Po przejciu
przez nie, wiato pada na ekran (E1 w pierwszym, E2 w drugim dowiadczeniu). Na ekranie
s gsto rozmieszczone detektory, ktre zliczaj padajce fotony (mierz natenie wiata). Zliczenia fotonw mog by, w razie potrzeby, sumowane. Daj wic informacj (w funkcji x
odlegoci od osi z) o powstaym na ekranie obrazie. Wyniki takich dowiadcze (tj. zalenoci
nate od x) ilustruj wykresy "nad" ekranami E1 i E2 .
1.2.1
Eksperyment pierwszy jedna szczelina otwarta
Jedna ze szczelin (najpierw S2 ) jest zasonita, czyli wiato przechodzi przez szczelin S1 i
ulega na niej ugiciu (dyfrakcji), a nastpnie pada na ekran E1 . W rezultacie, urednione po
czasie natenie I1 wiata na ekranie E1 przedstawia linia ciga. Nastpnie, w drugiej czci
eksperymentu, zakrywamy szczelin S1 i pozwalamy wiatu przechodzi przez szczelin S2 . Linia
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
1. Czstki i fale
przerywana I2 odpowiada urednionemu nateniu mierzonemu w tej sytuacji. Linia kropkowana

przedstawia sum nate I1 + I2 zmierzonych w czasie obu czci eksperymentu.
Fala ugita na szczelinie Si i padajca na ekran E1 w pewnym punkcie odlegym o x od osi
z ma formaln posta
fi = Ai (x) cos t kz + i ,
i = 1, 2.
(1.3)
Ai jest zalena od x, bo energia fali kulistej maleje wraz z kwadratem odlegoci od rda (w
tym wypadku szczeliny).
Faza i zaley od dugoci drogi optycznej od szczeliny Si do danego punktu na ekranie, a
wic take zaley od wsprzdnej x. Natenie takiej fali, mierzone przez detektory na ekranie
wynosi
Ii = A2i (x) cos2 t kz + i ,
(1.4)
gdzie wspczynnik zaley od wyboru ukadu jednostek. Uredniajc po okresie drga fali
uzyskamy
1
Ii =
A2i (x),
2
(1.5)
bowiem cos2 urednia si do 1/2. Wykresy na rysunku 1.1 ("nad" ekranem E1 ) przedstawiaj
wanie takie natenia I1 oraz I2 , a take ich sum, ktra jest zoeniem wynikw dwch czci
eksperymentu.
1.2.2
Eksperyment drugi obie szczeliny otwarte
Teraz odsaniamy jednoczenie obie szczeliny. wiato przechodzi w kierunku ekranu E2 , na

ktrym rejestrujemy charakterystyczne prki interferencyjne. Natenie wiata na ekranie ma
intensywne maksima (interferencja konstruktywna, gdy rnica drg optycznych od szczelin S1
i S2 do danego punktu na ekranie jest cakowit wielokrotnoci dugoci fali ) oraz minima
(interferencja destruktywna, gdy rnica drg optycznych jest nieparzyst wielokrotnoci /2).
W tym przypadku, na detektor w danym punkcie ekranu E2 padaj dwie fale pochodzce z
dwch szczelin i detektor rejestruje natenie (chwilowe)
I = f1 + f2
2
= A1 cos t kz + 1
= A21 cos2 t kz + 1
+ A2 cos t kz + 2
2
+ A22 cos2 t kz + 2

+ 2 A1 A2 cos t kz + 1 cos t kz + 2 .
(1.6)
Z tosamoci trygonometrycznej 2 cos cos = cos( + ) + cos( ), wynika, e

I = A21 cos2 t kz + 1
+ A22 cos2 t kz + 2
+ A1 A2 cos 2t 2kz + 1 + 2
+ A1 A2 cos 1 2 .
(1.7)
Uredniajc po czasie widzimy, e trzeci skadnik nie daje wkadu (rednia warto cosinusa jest
rwna zeru). Wobec tego

1
1
A21 + A22 + A1 A2 cos 1 2 .
I =
2
2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(1.8)
6.03.2010
1. Czstki i fale
Wyraajc amplitudy przez natenia (por. (1.5), Ai =

I = I1 + I2 + 2
2Ii / ) otrzymujemy
I1 I2 cos 1 2 .
(1.9)
Dla prostoty rozwaa przyjmijmy e A1 = A2 , a co za tym idzie I1 = I2 , to wwczas natenie

I wiata rejestrowanego na ekranie E2 zmienia si od Imin = 0 do Imax = 4 I1 . Natenie I nie
jest wic prost sum nate wiata biegncego od kadej ze szczelin. Zauwamy ponadto, e
zaleno amplitud od x sprawia, e obraz interferencyjny jest take scharakteryzowany pewn
obwiedni, ktra opisuje zanik obrazu, gdy odchylenie |x| od rodka ekranu staje si due.
Rnica faz = (1 2 ) wystpujca we wzorze (1.9) moe by w zasadzie dowolna i
zaley od rnicy drg optycznych od szczeliny Si do danego punktu na ekranie. wiato spjne
(koherentne) charakteryzuje si dobrze okrelonymi i niezmiennymi w czasie rnicami fazowymi.
W wietle niespjnym (niekoherentnym) rnice faz szybko i chaotycznie fluktuuj w czasie.
Gdybymy wic przeprowadzali dowiadczenie interferencyjne z fal niespjn, wwczas rnice
faz szybko zmieniayby si i cos uredniby si do zera. Na ekranie E2 zaobserwowalibymy ten
sam efekt, co przy zsumowaniu rezultatw dowiadczenia pierwszego. Warunkiem otrzymania
prkw interferencyjnych jest wic spjno wizki padajcej. Na ekranie E2 obserwujemy prki
tylko wtedy, gdy wiato przechodzce przez szczeliny S1 i S2 jest koherentne.
Warto tutaj poleci jako wiczenie, wyprowadzenie znanych ze szkoy warunkw na pooenie
maksimw i minimw interferencyjnych
nL
d
x =

L
+
n
,
2
maksima
(1.10)
minima,
gdzie d jest odlegoci pomidzy szczelinami, za L odlegoci midzy przeson P , a ekranem

E2 , na ktrym rejestrujemy prki interferencyjne.
1.2.3
Dyskusja opisu korpuskularnego
Interpretacja i opis zjawiska interferencji w jzyku teorii falowej nie sprawia powaniejszych trudnoci. Fale rozprzestrzeniaj si w caej przestrzeni i w pewnych obszarach interferuj konstruktywnie, a w innych destruktywnie. W naszym intuicyjnym podejciu czstki to obiekty dobrze
zlokalizowane przestrzennie, majce rozmiary znacznie mniejsze ni jakiekolwiek inne dugoci
charakteryzujce dowiadczenie (szeroko szczelin, czy odlego midzy nimi). Jak wic interpretowa efekt interferencji w ujciu korpuskularnym? Mwimy tu o wietle, a wic o fotonach,
ale rwnie dobrze moglibymy mwi o innych czstkach, np. o elektronach czy neutronach.
Fala padajca na przeson ulega ugiciu na szczelinach w przesonie. Moemy uzna, e
ugicie takie mona wyjani zderzeniami fotonw z brzegami szczelin. Bardziej dokadna analiza pokazaaby, e nie jest to wyjanienie cakiem wystarczajce, cho intuicyjnie sensowne. Aby
wic nie komplikowa sytuacji, pozostamy przy tym niezbyt cisym wyjanieniu. Jednoczenie jednak powinnimy zda sobie spraw, e ju tutaj pojawia si pierwszy znak zapytania nad
susznoci naszych intuicji polegajcych na zastosowaniu klasycznego rozumienia ruchu czstek.
Zliczenia fotonw odbywajce si na ekranach, mog polega na badaniu stopnia zaczernienia
kliszy fotograficznej. Mona take stosowa fotopowielacze, ktre komputerowo zliczaj poszczeglne fotony (i w razie potrzeby sumuj takie zliczenia). A wic i to co dzieje si w konkretnym
punkcie "na ekranie" moemy do atwo zrozumie w ramach korpuskularnej interpretacji zjawiska. Trudnoci pojawiaj si, gdy chcemy zrozumie charakter caego obrazu zarejestrowanego
na ekranie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
1. Czstki i fale
Dowiadczenie pierwsze (z otwart jedn szczelin) nie nastrcza specjalnych trudnoci interpretacyjnych. Fotony padajce na otwart szczelin uginaj swj tor lotu (ulegaj na niej dyfrakcji). W rezultacie obserwujemy krzyw natenia z maksimum naprzeciwko szczeliny otwartej.
Rzeczywicie nie wida tu specjalnych kopotw z interpretacj.
Dowiadczenie drugie jest ju znacznie trudniejsze do interpretacji. Jak to si dzieje, e
czstki fotony daj na ekranie E2 prki interferencyjne? By moe fotony jako oddziauj ze sob przed i za przeson? Nie ma jednak adnych przesanek fizycznych, aby sdzi, e
takie oddziaywania w ogle istniej. Co wicej, wspczesne urzdzenia pozwalaj wysya i
rejestrowa pojedyncze fotony (innymi sowy mona wizk padajc bardzo osabi). Detektory
(fotopowielacze) bd wic rejestrowa pojedyncze "kliknicia". W takim przypadku leccy ku
ekranowi foton nie ma partnera, z ktrym mgby oddziaywa. Jeeli wic za powstanie obrazu
interferencyjnego odpowiedzialne s jakie oddziaywania pomidzy fotonami, to obraz interferencyjny powinien znikn. Jaki wic bdzie obraz powstay na ekranie przy sumowaniu zlicze,
gdy padaj na pojedyncze fotony tak, aby zjawiska ugicia kolejnych fotonw na szczelinie i
potem ich detekcja byy zdarzeniami niezalenymi?
Gdy otwarte s obie szczeliny, a czas rejestracji jest krtki (tylko kilka fotonw zdyo
dolecie do ekranu) obserwujemy dobrze zlokalizowane punkty, w ktrych kolejne fotony uderzaj
w ekran. Rozkad tych punktw jest losowy, w tym sensie, e przy powtarzaniu dowiadczenia
punkty te s rozoone za kadym razem w inny sposb. A zatem, w krtkim czasie, widzimy na
ekranie pojedyncze punkty. Sugeruje to, e potrzebna jest interpretacja korpuskularna, ktra na
dodatek powinna mie charakter probabilistyczny. Rozumiemy przez to, e potrzebny jest jaki
sposb obliczania prawdopodobiestwa tego, gdzie padnie foton.
Jeeli jednak czas obserwacji ronie, to rejestrujemy coraz wicej fotonw i widzimy, e
zsumowany obraz na ekranie coraz lepiej odtwarza prki interferencyjne. Obraz interferencyjny
"buduje si" wraz z upywem czasu. A zatem wyglda na to, e w tej sytuacji potrzebne jest
podejcie na gruncie teorii falowej (bo wanie ona daje poprawny opis prkw).
Otrzymalimy wic dwa wnioski. Przy maej liczbie fotonw (krtki czas rejestracji) wydaje
si, e potrzebujemy opisu korpuskularnego, a na dodatek majcego charakter probabilistyczny,
bo identyczne fotony ulegaj ugiciu w przypadkowy (losowy) sposb. Natomiast przy duej
liczbie fotonw (dugi czas) waciwy jest opis falowy. Stwierdzenia te s nie do pogodzenia. Co
bowiem trzeba wybra, gdy liczba fotonw (i czas rejestracji) s rednie, ani mae ani due ?
Moe foton, przy przejciu przez przeson dzieli si na jakie subczstki, ktre oddziaujc
ze sob daj na ekranie obraz interferencyjny? Gdyby jednak tak byo, to stosujc odpowiednio
czue detektory rejestrowalibymy na ekranie kilka "klikni" (przy jednym fotonie padajcym).
To si jednak nigdy nie zdarza. Foton albo jest zarejestrowany, albo nie jest niepodzielny. Moe
wic jego trajektoria jest bardzo skomplikowana (np. zaptlona przez obie szczeliny). Jednak
taka hipoteza jest z jednej strony dziwaczna, a z drugiej nie moe doprowadzi do jakiegokolwiek
opisu rozkadu prkw interferencyjnych powstaych na ekranie. A wic droga do wyjanienia
interferencji nie prowadzi przez wprowadzanie dziwnych hipotez.
Zwrmy uwag na jeszcze jedn trudno. Intuicja (klasyczna) podpowiada, e foton, lecc
od rda ku przesonie, przelatuje nastpnie albo przez szczelin S1 , albo przez S2 . Ugina si na
niej i potem trafia w ekran w pewnym punkcie x. Jeeli foton przelecia przez jedn szczelin,
to co za rnica czy druga jest zasonita czy otwarta. Natrafiamy wic na jeszcze jeden trudny
aspekt. Wyniki dowiadcze przy jednej szczelinie zasonitej i przy obu otwartych s przecie
zasadniczo rne. Wskazuje to, e okrelenie przez ktr szczelin przelecia foton, niszczy obraz
interferencyjny. Rzeczywicie tak jest. W dalszym cigu wykadu (po omwieniu zasady nieoznaczonoci) gbiej uzasadnimy ten fakt.
Na zakoczenie podkrelmy raz jeszcze, e nasze rozwaania dotyczce interferencji wiaS.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
1. Czstki i fale
ta (fotonw) mog rwnie dobrze dotyczy dowolnych czstek materialnych, jak np. elektrony
czy protony. Co wicej dzisiejsza technika dowiadczalna pozwala przeprowadza eksperymenty
interferencyjne, w ktrych uczestnicz atomy. Odpowiednio przygotowane atomy tworz tzw.
kondensat Bose-Einsteina, w ktrym bada si rnorodne zjawiska. Zagadnienia te, ze wzgldu
na falowy charakter materii, nazywane bywaj optyk atomow.
1.3
1.3.1
Dualizm korpuskularnofalowy
Podsumowanie omawianych dowiadcze
1. Pojedynczy foton ulega ugiciu na szczelinie i trafia w ekran losowo. Nie umiemy przewidzie, gdzie konkretnie trafi.
2. Dugotrwaa obserwacja (sumowanie rejestracji pojedynczych fotonw) sprawia i powstaje
obrazu interferencyjnego (prkw jasnych i ciemnych). Potrafimy cile przewidzie gdzie
powstan prki jasne, a gdzie ciemne. Sugeruje to, e fotony trafiaj w pewne punkty
ekranu z wikszym, a w inne z mniejszym prawdopodobiestwem.
3. W pewnych sytuacjach sensowny wydaje si opis korpuskularny, a w innych falowy. Jak
trzeba wic postpowa, aby pogodzi ze sob dwa, zasadniczo rne, typy podej teoretycznych?
4. Warunkiem otrzymania obrazu interferencyjnego jest niemono okrelenia przez ktr
szczelin przelecia foton. Kae to wtpi, czy foton ma dobrze okrelon trajektori (w
rozumieniu fizyki klasycznej).
Podsumowujc, moemy stwierdzi, e dyskusja zjawiska interferencji prowadzi do tajemniczych,
i dziwnych wnioskw. Nasz dyskusj prowadzilimy dla wiata fotonw. Rwnie dobrze mona
by rozwaa, na przykad, elektrony. Wnioski byyby identyczne. Pikn dyskusj interferencji
elektronw mona znale w podrczniku Feynmana (t.I, cz.2, rozdz.37, str.173).
1.3.2
Kwantowa unifikacja obu aspektw
W wietle powyszej dyskusji widzimy, e peny opis (wszystkich wspomnianych aspektw) zjawiska interferencji nie jest moliwy, jeli rozumujc na gruncie zasad fizyki klasycznej bierzemy
pod uwag tylko podejcie korpuskularne, albo tylko falowe. Co wicej, wydawa by si mogo, e bazujc na koncepcjach fizyki klasycznej nie mona pogodzi obu spojrze. Pokaemy,
e tak by nie musi, cho automatycznie okae si konieczna bardzo krytyczna analiza koncepcji i intuicyjnych poj obecnych w dobrze znanej fizyce klasycznej. Wiele swojskich i dobrze
ugruntowanych intuicji klasycznych trzeba odrzuci, aby poprawnie i spjnie opisa zjawiska
mikrowiata. Omwimy teraz wskazane wyej trudnoci i pozorne paradoksy, cho by moe w
nieco innej kolejnoci.
Po pierwsze zauwamy, e okrelenie przez ktr szczelin przelatuje foton wymaga jakiego
dodatkowego mechanizmu detekcji. Wiemy za, e za tak informacj "pacimy" zanikiem obrazu
interferencyjnego (por. rysunek 1.1, ekran E1 ).
Wniosek : Pomiar (w tym wypadku prosta detekcja fotonu) wykonany na ukadzie fizycznym
w zasadniczy sposb zakca ukad. Tego nie ma w fizyce klasycznej, gdzie proces
pomiaru ma zaniedbywalny wpyw na badany ukad fizyczny.
Po drugie, intuicyjnie czujemy, e foton przechodzi przez ktr ze szczelin (nie dzieli si na
subczstki), jednak zachowuje si zupenie inaczej w zalenoci od tego, czy druga szczelina jest
otwarta, czy nie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
1. Czstki i fale
Wniosek : Intuicyjna koncepcja czstki (fotonu) przelatujcego przez okrelon szczelin musi
zosta odrzucona. W konsekwencji pojcie trajektorii czstki naley postawi pod
znakiem zapytania. Trzeba je albo w zasadniczy sposb zrewidowa, albo wrcz
cakowicie odrzuci.
I wreszcie po trzecie, fotony padajce pojedynczo na ekran, stopniowo (wraz z upywem czasu
wzrostem cakowitej liczby zarejestrowanych fotonw) buduj obraz interferencyjny. Natomiast
dla pojedynczego fotonu mamy wyrany aspekt probabilistyczny. Mimo, e fotony s emitowane
przez rdo w identycznych warunkach, to jednak padaj na ekran w rnych punktach. Nie
moemy przewidzie, gdzie trafi pojedynczy foton.
Wniosek : Warunki pocztkowe nie okrelaj jednoznacznie wynikw dowiadczenia (stanu
kocowego). Tak wic kolejna koncepcja klasyczna musi by zakwestionowana lub
wrcz odrzucona. Przewidywania fizyczne dla pojedynczej czstki maj charakter
probabilistyczny. Moemy bada jedynie prawdopodobiestwo tego, e foton trafi w
ten czy inny punkt ekranu. Przy wielu czstkach (wiele kolejnych zdarze) potrafimy
obliczy rozkad statystyczny okreli, w ktre punkty ekranu trafi duo, a w ktre
mao czstek.
Zupenie analogiczne wnioski otrzymamy analizujc cakiem inne eksperymenty u podstaw
ktrych ley zjawisko interferencji Przykadami mog by dyfrakcja elektronw na krysztaach,
rozpraszanie neutronw na jdrach (oddziaywania silne) atomw tworzcych ciaa o najrniejszych strukturach.
1.3.3
Dualizm korpuskularnofalowy
Aspekty falowe i korpuskularne s nierozczne. Oba s potrzebne do opisu interferencji (jak

rwnie wielu innych zjawisk). wiato, a take inne czstki skadniki mikrowiata, zachowuj
si jak fala i jak faktyczne czstki materialne. Podejcie falowe umoliwia obliczanie prawdopodobiestw tego, co stanie si z czstk w danej sytuacji fizycznej. Aby to stwierdzenie wyjani,
znw powracamy do wiata i fotonw.
Informacje o fotonie zawarte s (jest to jedna z moliwoci) w nateniu pola elektrycznego
~
E(~r, t) fali elektromagnetycznej. Pole to jest rozwizaniem rwna Maxwella. W przeprowa~ Amplitud
dzonej powyej analizie fi (por. (1.3)) oznaczao np. jedn ze skadowych pola E.
fali moemy prbowa interpretowa jako amplitud prawdopodobiestwa znalezienia fotonu w
punkcie ~r w chwili t. Stwierdzenie to oznacza, e kwadrat moduu amplitudy, a wic natenie
~ 2 jest miar prawdopodobiestwa tego, gdzie (w danej chwili) znajduje si foton
wiata I |E|
(miar, bo aby w sposb cisy mwi o prawdopodobiestwie, naleaoby najpierw odpowiednio
unormowa natenie I do jedynki).
Powysze rozwaania dotyczce fotonu s zdecydowanie niecise, pozwalaj jednak wnioskowa, e jedna z gwnych idei mechaniki kwantowej polega powinna na tym, aby czstce
przypisa pewn funkcj (~r, t) ktra nosi cechy fali. Ta funkcja falowa powinna mie charakter
amplitudy prawdopodobiestwa pozwalajcy na wyliczenie prawdopodobiestwa tego, co moe
da pomiar takiej czy innej wielkoci fizycznej. Co wicej, falowy charakter funkcji (~r, t) powinien zapewnia moliwoci zachodzenia zjawiska interferencji. Oczywicie na razie nie wiemy w
jaki sposb wyznacza tak funkcj, ani te jakimi wasnociami powinna si charakteryzowa.
Na rnorodne, powstajce w tym miejscu pytania dotyczce funkcji falowej zwizanej z dan
czstk, bdziemy sukcesywnie odpowiada w dalszym cigu wykadu. Na razie poprzestaniemy
na postulacie, e z kad czstk musimy zwiza pewn funkcj (~r, t) funkcj falow.
Naley tu jednak stwierdzi, e cho dyskusja wasnoci wiata okazaa si by owocna,
to jednak fotonom czstkom ultrarelatywistycznym, w zasadzie nie mona przyporzdkowa
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
1. Czstki i fale
funkcji falowej (prby takie, mniej czy bardziej udane, znane s z literatury przedmiotu). Analogia
"optyczna" jest owocna i poyteczna. Trzeba jednak pamita, e NIE wolno i zbyt daleko i
~ r, t) cile opisuje stan fotonu. Opis taki wymaga teorii relatywistycznej,
wierzy, e pole E(~
jak jest elektrodynamika kwantowa. W dyskutowanych tutaj zagadnieniach mamy do czynienia
jedynie z analogi. Pomimo tego zastrzeenia, poczynimy jeszcze pewne dodatkowe uwagi na
temat wiata fotonw. Wnioski jakie uzyskamy bd bowiem dotyczy take funkcji falowych
zwizanych z czstkami materialnymi (elektronami, protonami, itp.).
Rwnania Maxwella s liniowe, obowizuje wic zasada superpozycji. Zasada ta stwierdza,
~1 i E
~ 2 opisuj fale elektromagnetyczne, to rwnie a1 E
~ 1 + a2 E
~ 1 (gdzie aj s dowole jeli E
nymi staymi) take jest tak fal. Zasada ta ley u podstaw klasycznego wyjanienia zjawiska
interferencji. W fizyce kwantowej, gdzie bdziemy mwi o funkcjach falowych (~r, t) zasada
superpozycji musi take obowizywa i dotyczy wanie samych funkcji falowych amplitud
prawdopodobiestwa. Sprawia to, e w domenie kwantowej take bdziemy mie do czynienia ze
zjawiskami interferencji (na przykad fal zwizanych z elektronami).
Jak ju mwilimy, teoria kwantowa (czca aspekty korpuskularny i falowy) pozwala jedynie na obliczanie prawdopodobiestw zajcia pewnych zdarze (wynikw pomiarw). Eksperyment musi wic bazowa na wielokrotnych powtrzeniach dowiadczenia w identycznych warunkach. W przypadku dowiadczenia Younga potrzeba byo bardzo wielu fotonw, aby w kocu
powsta obraz interferencyjny, okrelajcy gdzie fotony "najchtniej" (z najwikszym prawdopodobiestwem) trafiaj w ekran.
1.4
1.4.1
Idea rozkadu spektralnego

Dyskusja eksperymentu polaryzacyjnego
Omwimy teraz inne dowiadczenie optyczne, zwizane z polaryzacj fal wietlnych. Znw podkrelamy, e mwimy o wietle ze wzgldu na wiksz pogldowo dyskusji. Moglibymy rwnie
dobrze mwi o innych dowiadczeniach, np. o dowiadczeniu Sterna-Gerlacha dotyczcym spinu
~ in
E
~ out
E
~ep
~ex
~ex
~ein
z
~ey
y
Polaryzator
Rys. 1.2: Schemat dowiadczenia polaryzacyjnego.

elektronu. Ukad dowiadczalny byby zupenie inny. Rol polaryzatorw speniayby odpowiednio skonstruowane magnesy. Analiza dowiadczenia byaby nieco bardziej zoona, lecz zasadnicze
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
1. Czstki i fale
wnioski pozostayby niezmienione. Skupimy si wic na dyskusji wiata, majc jednak w pamici
wspomniane w poprzedniej czci rozdziau ograniczenia.
Rozwaamy wizk wiata spolaryzowanego liniowo i rozprzestrzeniajcego si w kierunku
osi z i padajc z lewej strony na polaryzator. Fal tak opiszemy za pomoc formuy
~ r, t) = E0~ein ei(tkz) .
E(~
(1.11)
Jednostkowy wektor polaryzacji ~ein tworzy z osi x kt (por. rys 1.2) i ze wzgldu na poprzeczno fali elektromagnetycznej, ley w paszczynie xy. E0 jest pewn amplitud fali. Fala ta pada
na polaryzator, ktry przepuszcza wiato o polaryzacji wzdu ~ep = ~ex , natomiast pochania
fale o polaryzacji wzdu ~ey . A wic za polaryzatorem fal przechodzc przedstawimy wzorem
~ out (~r, t) = E 0~ex ei(tkz) ,
E
0
(1.12)
co opisuje fal cakowicie spolaryzowan (rwnie liniowo) wzdu kierunku ustawienia polaryzatora.
Ponadto, znane z klasycznej optyki prawo Malusa orzeka, e natenie wiata przechodzcego okrelone jest przez kt (jaki tworzy wektor polaryzacji padajcego wiata z kierunkiem
ustawienia polaryzatora) wzorem
I 0 = I0 cos2 ,
(1.13)
gdzie I0 jest nateniem wiata padajcego na polaryzator. Gdy polaryzacja fali padajcej tworzy
kt 0 z osi x to "caa fala" przechodzi. Jeeli za /2, to polaryzator jest nieprzezroczysty dla fali padajcej (o polaryzacji prostopadej do jego ustawienia). Widzimy wic, e
analiza tego dowiadczenia na poziomie klasycznym, w jzyku teorii falowej, jest dobrze znana i
intuicyjnie oczywista.
Dyskusja korpuskularna
Jak za omwi dowiadczenie polaryzacyjne w ramach podejcia korpuskularnego?
Sytuacja fizyczna jest ta sama, co przedstawiona na rysunku 1.2. wiato padajce ma polaryzacj w kierunku ~ein tworzcym kt z osi x. Zamy dalej, e wizka padajca jest bardzo
osabiona tak, e na polaryzator padaj pojedyncze fotony. Detektor zliczajcy fotony umieszczony jest zaraz za polaryzatorem, jego "kliknicie" oznacza, e foton przeszed przez polaryzator.
Zgodnie z nasz intuicj foton albo przejdzie przez polaryzator, albo nie. Nie wiemy na pewno,
co si stanie z fotonem o polaryzacji ~ein 6= ~ep . Musimy myle w kategoriach probabilistycznych.
Nonsensem jest bowiem "uamek fotonu". Po dowiadczeniu z wieloma fotonami (a wic po
dostatecznie dugim czasie), gdy rdo wyemituje N 1 fotonw, moemy oczekiwa, e detektor za polaryzatorem zarejestruje N cos2 fotonw. Efekt (rezultat) klasyczny, zgodny z teori
falow odtwarza si dopiero wtedy, gdy N jest due. Potwierdza si wic oczekiwanie, e opis
pojedynczego fotonu musi mie aspekt probabilistyczny. Oznacza to, e znw jestemy zmuszeni
zrewidowa pojcia intuicyjne, oczywiste na gruncie fizyki klasycznej.
1.4.2
Wnioski kwantowo-mechaniczne
1. Pomiar (w tym wypadku detekcja fotonu po przejciu przez polaryzator), moe dawa tylko pewne, cile okrelone wyniki (tzw. rezultaty lub wartoci wasne). W dyskutowanym
dowiadczeniu mamy dwie moliwoci
foton przechodzi przez polaryzator;
foton nie przechodzi.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
6.03.2010
10
1. Czstki i fale
Wynik pomiaru jest wic "skwantowany" przyjmuje tylko okrelone dopuszczalne wartoci. W przypadku klasycznym, nie ma ogranicze na wynik dowiadczenia, natenie I 0
fali przechodzcej (przy danym I0 ) moe przyjmowa dowolne wartoci.
2. Kademu dopuszczalnemu wynikowi pomiaru (dowiadczenia) odpowiada tzw. stan wasny.
Tutaj mamy dwa takie stany,
~ein = ~ex ,
~ein = ~ey .
oraz
(1.14)
Jeeli polaryzacj fotonu padajcego okrela ~ein = ~ex , to foton przechodzi przez polaryzator, jeeli za ~ein = ~ey , to foton jest pochonity i nie przechodzi. Odpowiednio midzy
rezultatami (wartociami) wasnymi, a stanami wasnymi mona wic okreli tak: jeli
foton przed pomiarem (przejciem przez polaryzator) jest w jednym ze stanw wasnych
to rezultat pomiaru wystpuje z prawdopodobiestwem 1 i jest odpowiednim rezultatem
(wartoci) wasn.
3. Jeeli przed pomiarem (tj. przed przejciem przez polaryzator) stan fotonu jest dowolny
(np. ~ein = (cos , sin ), jak na rysunku 1.2), to jedynie moliwe jest okrelenia prawdopodobiestwa otrzymania jednego z rezultatw wasnych. Moemy wwczas mwi, e z
takim to a takim prawdopodobiestwem foton przejdzie przez polaryzator. Aby znale to
prawdopodobiestwo, trzeba stan fotonu rozoy na kombinacj liniow stanw wasnych.
W naszym przypadku mamy
~ein = ~ex cos + ~ey sin .
(1.15)
Prawdopodobiestwo otrzymania w wyniku pomiaru jednego z rezultatw wasnych otrzymujemy biorc kwadrat moduu wspczynnika stojcego przy danym stanie wasnym.
Oczywicie suma prawdopodobiestw wszystkich moliwych rezultatw pomiaru musi dawa 1. Ostatnie danie wynika std, e jakikolwiek (spord dopuszczalnych) wynik otrzymujemy z pewnoci, a wic z prawdopodobiestwem 1. W przypadku dowiadczenia polaryzacyjnego, z (1.15) wynika, e
Pprzejscie = cos2 ,
Pabsorpcja = sin2 .
oraz
(1.16)
Nietrudno zauway, e prawdopodobiestwa te mona wyrazi nastpujco

2
2
Pprzejscie = ~ein ~ex = (~ex cos + ~ey sin ) ~ex = cos2
(1.17a)
Pabsorpcja
(1.17b)

2

2
= ~ein ~ey = (~ex cos + ~ey sin ) ~ey = sin2 .
Odpowiednie prawdopodobiestwa s wic kwadratami moduw rzutw wektora polaryzacji fotonu padajcego na stany wasne: ~ex "przejdzie" oraz ~ey "nie przejdzie". Suma
tych prawdopodobiestw jest oczywicie rwna 1, tak jak by powinno. I tak na przykad,
gdy = /2 otrzymujemy Pprzejscie = 0, Pabsorpcja = 1. Przedstawione tu zasady stanowi
przykad koncepcji tzw. rozkadu spektralnego. Rozkad typu (1.15) jest specyficzny dla
omawianego dowiadczenia polaryzacyjnego i wynika on z kierunkw narzuconych przez
wybran orientacj polaryzatora. W oglnym wypadku, analogiczne rozkady s okrelone
charakterem eksperymentu i mog by bardzo rne. W trakcie wykadu napotkamy wiele
rnych przykadw takich rozkadw rozkadw spektralnych.
4. Za analizatorem wiato jest cakowicie spolaryzowane wzdu kierunku ~ep = ~ex . Jeli dalej
umiecimy drugi, tak samo zorientowany polaryzator to fotony na padajce maj ju cile okrelon polaryzacj ~ep 0 = ~ex . A wic wedug pkt. 2 i 3 znajduj si w stanie wasnym
odpowiadajcym ustawieniu drugiego polaryzatora. Wobec tego przejd przeze z prawdopodobiestwem rwnym jednoci. Z powyszych rozwaa wynika, e skutkiem pierwszego
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
10
6.03.2010
1. Czstki i fale
11
pomiaru polaryzacji dla fotonu, ktry mia polaryzacj dowoln ~ein = (cos , sin ), jest
~ r, t) k ~ein . Po przejciu maskokowa jej zmiana na ~ex . Przed polaryzatorem mielimy E(~
my dodatkow informacj foton przeszed. Ta nowa informacja przejawia si w zmianie
stanu. Polaryzacja jest teraz opisana wektorem ~ex . Potwierdza to poczynione uprzednio
stwierdzenie, e pomiar w istotny sposb zakca (wrcz zmienia) stan ukadu fizycznego.
Omawiane tutaj dowiadczenie polaryzacyjne pozwala wyrobi sobie pewne intuicje dotyczce zasadniczych koncepcji mechaniki kwantowej. Jej formalizm matematyczny jest bowiem
bardzo zoony i czsto koncepcje fizyczne s ukryte w "gszczu matematycznym".
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
11
6.03.2010
2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera
12
Rozdzia 2
Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

2.1
Funkcja falowa
W poprzednim rozdziale stwierdzilimy, e do penego opisu zjawisk mikrowiata, opisu czcego

aspekty falowe i korpuskularne, potrzebujemy zupenie nowego podejcia, cakiem innego ni
fizyka klasyczna. Omawialimy zjawiska dotyczce fotonw, jednak uzyskalimy pewne oglne
wnioski dotyczce szerszej klasy ukadw.
Hipoteza de Brogliea dotyczy dowolnych czstek elementarnych. Wedug tej hipotezy, czstki
materialne (podobnie jak foton) maj zarwno wasnoci falowe, jak i korpuskularne. Wskazuje
na to np. dyfrakcja elektronw na krysztaach (dowiadczenie Davissona i Germera w 1927 roku).
Wobec tego z czstk o energii E i pdzie ~p czymy fale materii o czstoci = 2 i wektorze
falowym ~k w nastpujcy sposb
E = ~ = h,
~p = ~~k,
(2.1)
przy czym dugo fali wynosi

=
2
2~
h
=
=
.
~
|~p|
|~p|
|k|
(2.2)
Zauwamy tutaj, e z (2.1) wynika = E/h. Przez analogi z fotonami, chciaoby si wwczas
napisa = c/. Tak jednak NIE wolno robi, poniewa czstki na og maj mas m 6= 0,
dlatego te ich prdko musi by mniejsza od c. Foton poruszajcy si z prdkoci wiata jest
wic czstk o wyjtkowych wasnociach.
Analiza przeprowadzona w poprzednim rozdziale wskazuje, e obiekty kwantowo-mechaniczne zachowuj si niekiedy jak czstki, a niekiedy jak fale. Sprawia to, e ich opis musi by
zupenie inny ni w przypadku klasycznym Pojcia jakie tutaj wprowadzimy bd ucilane i
dalej wyjaniane w kolejnych rozdziaach.
Przypomnijmy w tym miejscu, e w mechanice klasycznej ukad fizyczny jest opisany zbiorem
wsprzdnych i pdw uoglnionych. Np. czstka klasyczna jest opisana przez trzy skadowe
pooenia ~x(t) i trzy skadowe pdu ~p(t), a wic cznie przez 6 funkcji czasu. Zaleno od
czasu wsprzdnych i pdw uoglnionych wynika np. z hamiltonowskich rwna ruchu. S to
rwnania rniczkowe, ktre pozwalaj jednoznacznie i cile przewidzie pniejszy stan ukadu,
pod warunkiem, e znany jest stan w pewnej chwili wczeniejszej (pocztkowej). Wsprzdne
uoglnione s sparametryzowane czasem, wic wyznaczaj trajektori ukadu w funkcji czasu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
12
6.03.2010
13
Przechodzc do zjawisk mikrowiata radykalnie zmieniamy sposb jego opisu.

Postulujemy, e ukad fizyczny (na razie skupimy uwag na pojedynczej czstce) jest
w peni opisany za pomoc tzw. funkcji falowej, ktr zwykle oznaczamy jako
(~r, t) funkcja falowa.
(2.3)
Mwimy te czasem, e stan ukadu jest dany funkcj falow (~r, t).
Podkrelmy jeszcze, e wektor ~r wystpujcy jako argument funkcji falowej nie wie si w
aden prosty sposb z pooeniem czstki. Funkcja falowa moe take zalee od innych wielkoci
(parametrw), ale od ilu i jakich, zaley od tego jaki ukad fizyczny chcemy opisywa. Stan
kwantowo-mechaniczny ukadu (a wic funkcja falowa) to nieskoczenie wiele liczb wartoci
funkcji falowej we wszystkich dopuszczalnych punktach ~r dla kolejnych chwil czasu t. Naley tutaj
podkreli, e kwantowo-mechaniczna funkcja falowa moe w oglnoci by funkcj zespolon
(~r, t) C.
(2.4)
Jeeli tylko potrafimy okreli (znale) odpowiedni funkcj falow, twierdzimy wwczas, e
zawiera pen (jaka tylko jest dostpna) informacj o rozwaanym ukadzie fizycznym.
Kapitalne znaczenie w mechanice kwantowej ma zasada superpozycji. Sprowadza si ona do
nastpujcego postulatu (dania)
Jeli 1 (~r, t) i 2 (~r, t) s funkcjami falowymi ukadu fizycznego (czstki) to wwczas
ich superpozycja
(~r, t) = 1 1 (~r, t) + 2 2 (~r, t),
(2.5)
co zachodzi dla dla dowolnych 1 , 2 C, jest take funkcj falow. Postulat ten oczywicie dotyczy kombinacji liniowej dowolnej iloci funkcji falowych, mona go bowiem
stosowa sukcesywnie.
Dziki daniu spenienia zasady superpozycji moemy opisywa efekty interferencyjne, tak charakterystyczne dla zjawisk mikrowiata.
Co wicej, z postulatu tego pynie wany wniosek. Funkcje falowe okrelamy (budujemy) jako
rozwizania pewnego rwnania falowego. Zasada superpozycji narzuca danie, aby odpowiednie
rwnanie falowe byo liniowe: kombinacja liniowa rozwiza te musi by funkcj falow innym
rozwizaniem tego rwnania. Matematycznym wyrazem tego warunku jest stwierdzenie, e przestrze funkcji falowych musi by przestrzeni wektorow, w ktrej kombinacje liniowe elementw
przestrzeni s nadal jej elementami.
2.2
Rwnanie Schrdingera
W jaki sposb wyznacza funkcje falowe? Musimy dysponowa odpowiednim rwnaniem, ktre
bdzie spenione przez funkcje falowe. Innymi sowami, potrzebujemy rwnania, ktrego rozwizaniami bd funkcje falowe.
Skupmy na razie uwag na pojedynczej, bezspinowej czstce o masie m poruszajcej si
w pewnym polu tak, e jej energia potencjalna opisywana jest funkcj V = V (~r, t) funkcj
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
13
6.03.2010
14
argumentu ~r i czasu.
Postulujemy, e funkcja falowa (~r, t) odpowiadajca rozwaanej czstce spenia rwnanie Schrdingera
i~
~2 2
(~r, t) =
(~r, t) + V (~r, t) (~r, t)
t
2m
(2.6)
Rwnanie to jest jednym z kilku najwaniejszych rwna fizyki wspczesnej, cho powysza jego
posta nie jest najbardziej oglna, bowiem dotyczy pojedynczej czstki, a nie dowolnego ukadu
fizycznego. Nieco dalej omwimy oglniejsz posta rwnania Schrdingera, ktre jest jednym z
postulatw teorii kwantowej, to znaczy mona uzasadnia jego posta, ale nie mona go wyprowadzi z jakichkolwiek innych (bardziej fundamentalnych) zasad, czy praw fizycznych. Postulat, e
funkcja falowa spenia rwnanie Schrdingera moemy uwaa za prawo fizyki (o takim samym
statusie, jak na przykad prawa Newtona). Kada teoria fizyczna, a zatem take i mechanika
kwantowa, musi bazowa na pewnych postulatach, czy te aksjomatach. Innym przykadem takich postulatw s rwnania Maxwella. Mona je na rne sposoby uzasadnia, ale nie mona
ich wyprowadzi z bardziej podstawowych zasad. Ponadto, naley pamita, e o prawidowoci teorii fizycznej koniec kocw rozstrzyga dowiadczenie. Ilo dowiadcze potwierdzajcych
poprawno mechaniki kwantowej (a zatem i rwnania Schrdingera) jest imponujca.
2.2.1
Uwagi i komentarze
Rwnanie Schrdingera bdzie zasadniczym "obiektem" naszych rozwaa. Jego konsekwencje

fizyczne s niezwykle zoone, dlatego te nie jest moliwe oglne omwienie wasnoci tego rwnania. Wskaemy tutaj jedynie kilka bardzo oglnych faktw istotnych dla zrozumienia dalszego
cigu wykadu.
1. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem zespolonym, na co wskazuje obecna po lewej stronie
jednostka urojona i = 1.
Wniosek : Funkcja falowa, jako rozwizanie rwnania zespolonego jest funkcj argumentw rzeczywistych, o wartociach zespolonych (~r, t) C.
2. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem rniczkowym pierwszego rzdu wzgldem czasu.
Wniosek : Aby rozwiza rwnanie Schrdingera musimy zna warunek pocztkowy
dla pewnej chwili t0
(~r, t0 ) = 0 (~r).
(2.7)
Zadanie warunku pocztkowego okrela wic funkcj falow w nastpnych

chwilach czasu. Jest to zgodne z postulatem, e funkcja falowa w peni
okrela stan ukadu: pocztkowa funkcja falowa i rwnanie Schrdingera
jednoznacznie wyznaczaj funkcj falow w innych (pniejszych) chwilach.
Rwnanie Schrdingera jest wic w peni deterministyczne. Zwrmy jeszcze uwag, e warunek pocztkowy jest funkcj argumentu ~r, a nie liczb.
3. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem rniczkowym drugiego rzdu wzgldem zmiennych
przestrzennych, jego prawa strona zawiera bowiem laplasjan
2 =
S.Kryszewski
2
2
2
+
+
,
x2
y 2
z 2
~r = (x, y, z).
MECHANIKA KWANTOWA
(2.8)
14
6.03.2010
15
Obszar zmiennoci argumentu ~r jest w zasadzie nieograniczony, tj. ~r R3 . Niekiedy moemy w obszar ograniczy do pewnej (skoczonej) objtoci. Powiemy o tym bardziej
szczegowo po omwieniu podstawowych wasnoci funkcji falowych.
4. W drugim skadniku prawej strony rwnania Schrdingera wystpuje funkcja V (~r, t), oznaczajca energi potencjaln czstki. Energia potencjalna jest wielkoci, przez ktra po
prostu mnoymy funkcj falow. W mechanice kwantowej przyj si argon, w ktrym
zamiast sw energia potencjalna uywa si skrtowej nazwy potencja. A zatem, przy dyskusji zagadnie kwantowo-mechanicznych naley pamita, e posugujemy si specyficzn
terminologi. Konkretne sposoby okrelania postaci energii potencjalnej omwimy pniej.
Dla czstki swobodnej (nie oddziaujcej z niczym) przyjmujemy V (~r) 0, drugiego czonu
po prawej stronie rwnania Schrdingera po prostu nie ma.
5. Rwnanie falowe opisujce ewolucj funkcji falowych powinno, jak wiemy, by liniowe.
Rwnanie Schrdingera oczywicie posiada t wasno: jest liniowe. Dziki temu kombinacja liniowa rozwiza jest te rozwizaniem. A zatem, dla jego rozwiza rzeczywicie
obowizuje zasada superpozycji. Jeli funkcje falowe 1 i 2 s rozwizaniami rwnania
Schrdingera, to jest nim rwnie kombinacja liniowa 1 1 + 2 2 , gdzie 1 , 2 C. Fakt
ten sprawia, co omwimy nieco dalej, e funkcje falowe podlegaj zjawisku interferencji.
6. Rwnanie Schrdingera opisuje propagacj fali (funkcji falowej). Dla kadej chwili czasu okrelone jest nieskoczenie wiele liczb wartoci funkcji dla wszystkich punktw
~r V R3 . Ginie wic pojcie trajektorii czstki, ktre zostaje zastpione propagacj
fali materii zwizanej z dan czstk. Przeprowadzajc wic dowiadczenie interferencyjne (typu eksperymentu Younga) dla czstek stwierdzamy, e pytanie przez ktr szczelin
przesza czstka jest pozbawione sensu fizycznego.
Powysze uwagi wynikaj z matematycznej struktury rwnania Schrdingera. W nastpnych
czciach tego wykadu poczynimy kolejne kroki pozwalajce na dalsz interpretacj.
2.2.2
Uzasadnienie rwnania Schrdingera
Rwnanie Schrdingera jest postulatem mechaniki kwantowej. Mimo to jednak mona prbowa
przeprowadzi jego uzasadnienie. Jest to o tyle poyteczne, e pozwala zrozumie pewne dalsze
wasnoci tego rwnania, a take okreli zakres jego stosowalnoci.
Czstka swobodna
Najprostszym modelem fali, jaki moemy powiza z czstk jest (zespolona) fala paska. Wiemy
jednak, e fala taka rozciga si w caej przestrzeni. Intuicyjnie czujemy, e nie jest to zbyt dobry
model, bowiem intuicja fizyczna podpowiada, e czstka, a zatem i zwizana z ni funkcja falowa,
powinny by jako "zlokalizowane" przestrzennie. Wasno tak ma pakiet falowy
Z
(~r, t) =
~
d 3 k A(~k) ei ( k~r
t )
(2.9)
w ktrym zalena od wektora falowego amplituda okrela wag z jak poszczeglne fale paskie wchodz w skad pakietu. Zastosujemy do pakietu (2.9) postulaty de Brogliea: ~p = ~~k,
(przy czym dugo wektora falowego zwizana jest z dugoci fali |~k| = 2/) oraz E = ~.
Zamieniamy zmienn cakowania [stae wcigamy do funkcji A(.)] i mamy

(~r, t) =
S.Kryszewski
d 3 p A(~p) exp
i ~p ~r
iEt
.
~
~
MECHANIKA KWANTOWA
(2.10)
15
6.03.2010
16
Rwnanie Schrdingera jest liniowe, wic moemy oczekiwa, e superpozycja fal paskich, a
wic pakiet falowy, bdzie je spenia. Wykonujemy wic kolejne rniczkowania, ktre daj
nastpujce wyniki. Rniczkowanie po czasie prowadzi do
i~
(~r, t) =
t
i ~p ~r
iEt
d p A(~p) E exp
.
~
~
3
(2.11)
Dwukrotnie rniczkujc po zmiennych przestrzennych otrzymujemy

2
i~ (~r, t) = ~2 2 (~r, t)
i ~p ~r iEt
=
.
~
~
Odejmujc stronami rwnania (2.11) i (2.12) (podzielone przez 2m), dostajemy
3
d p A(~p) ~p2 exp
i~
~2 2
(~r, t) +
(~r, t) =
t
2m
Z
d p A(~p)
~p2
E
2m
exp
(2.12)
i ~p ~r
iEt
.
~
~
(2.13)
Dla swobodnej czstki nierelatywistycznej o masie m mamy klasyczny zwizek

~p2
.
(2.14)
2m
Moemy wic oczekiwa, e prawa strona rwnania (2.13) powinna znika. A zatem znika powinna rwnie lewa strona, a to prowadzi do rwnania
E=
~2 2
(~r, t) =
(~r, t),
t
2m
ktre stanowi rwnanie Schrdingera dla czstki swobodnej.
i~
(2.15)
Czstka w polu zewntrznym

Aby uzasadni rwnanie Schrdingera dla czstki poruszajcej si w polu zewntrznym rozwaymy przypadek pola zachowawczego (gdzie energia potencjalna czstki nie zaley jawnie od
czasu). Klasyczna energia cakowita czstki to
~p2kl
+ V (~rkl ) = H(~rkl , ~pkl ),
(2.16)
2m
gdzie ~rkl , ~pkl i H(~rkl , ~pkl ) to odpowiednio pooenie, pd i hamiltonian czstki klasycznej. W polu
zachowawczym energia czstki jest staa, za ~rkl oraz ~pkl s dobrze okrelonymi (przez rwnania
ruchu) funkcjami czasu. W przypadku klasycznym, czstka jest dobrze zlokalizowana, dlatego
te przyjmiemy, e zwizany z ni pakiet fal de Brogliea jest wski istotnie rny od zera w
obszarze maym w porwnaniu z jakimikolwiek innymi rozmiarami ukadu fizycznego. Moemy
wic przyj, e ~rkl i ~pkl z dobrym przyblieniem opisuj ruch centrum pakietu falowego. Co
wicej, moemy uzna, e energia V (~r) jest wolnozmienna w obszarze, gdzie zlokalizowany jest
pakiet. Wobec tego moemy napisa
Ekl =
V (~r) (~r, t) V (~rkl ) (~r, t).
(2.17)
W cigu krtkich przedziaw czasu zmiany pdu ~pkl s bardzo mae. Wobec tego zarwno Ekl
jak i ~pkl s prawie stae. W pakiecie falowym E Ekl oraz ~p ~pkl s wic te prawie niezmienne. Moemy zatem wynie je przed caki w relacjach (2.11)(2.12). W rezultacie otrzymujemy
przyblione relacje
i~
(~r, t) Ekl (~r, t),

t
S.Kryszewski
(2.18)
MECHANIKA KWANTOWA
16
6.03.2010
17
~2 2 (~r, t) ~p2kl (~r, t).
(2.19)
Skadajc trzy powysze relacje dostajemy
~2
i~
+
2 V
t
2m
Ekl
~p2
kl V (~rkl ) 0.
2m
(2.20)
A zatem pakiet falowy, przynajmniej w przyblieniu, spenia rwnanie stojce po lewej, czyli
wanie rwnanie Schrdingera.
Powysze uzasadnienie mona uzna za wystarczajce w ramach omawianego przyblienia
dla wskiego pakietu falowego. Gdy jednak warunki przyblienia nie s spenione, to wwczas
postulujemy, e rwnanie Schrdingera nadal obowizuje. Na zakoczenie powiedzmy, e w literaturze przedmiotu mona znale inne uzasadnienia rwnania Schrdingera. Zawsze jednak
trzeba zdawa sobie spraw, e rwnanie to jest w gruncie rzeczy jednym z postulatw nierelatywistycznej mechaniki kwantowej.
2.2.3
Dalsze uwagi i komentarze
W powyszym uzasadnieniu rwnania Schrdingera skorzystalimy z klasycznego zwizku

~p2
+ V (~r, t),
(2.21)
2m
waciwego dla fizyki nierelatywistycznej. Wnioskujemy, e rwnanie Schrdingera jest rwnaniem nierelatywistycznym. Oczekujemy wic, e dotyczy ono czstek, ktrych energie s znacznie
mniejsze ni ich energie spoczynkowe
Ekl =
E mc2 .
(2.22)
Konsekwencje tego warunku omwimy w dalszej czci wykadu. Wspomnimy tutaj, e mona
rwnie poda rwnania relatywistyczne, bdce uoglnieniem rwnania Schrdingera. Takimi
rwnaniami s np. rwnanie KleinaGordona (dla czstek bezspinowych, patrz Uzupenienia) i
rwnanie Diraca (dla elektronu, czstek o spinie 1/2).
Jak wiadomo, w przyrodzie mog zachodzi procesy anihilacji i kreacji czstek (przy czym
spenione by musz odpowiednie zasady zachowania), np. elektron i pozyton mog zanihilowa,
emitujc przy tym energi unoszon przez fotony. Aby jednak procesy anihilacji-kreacji mogy
mie miejsce, musz by dostpne dostatecznie due energie, bliskie energiom spoczynkowym
czstek. Warunek (2.22) nie jest speniony, konieczne s wtedy teorie relatywistyczne. A zatem
nierelatywistyczne rwnanie Schrdingera nie opisuje zjawisk, w ktrych mog zachodzi procesy
anihilacji-kreacji (jest ono niewystarczajce do ich poprawnego opisu). Z dyskusji tej i z warunku
(2.22) wynika wic ograniczenie stosowalnoci teorii schrdingerowskiej.
Omawiajc dalej powysze uzasadnienie rwnania Schrdingera zauwamy, e odpowiednie
rniczkowania wykonane w rwnaniach (2.11)(2.13) pozwalaj wypisa odpowiednioci
E energia,
(2.23a)
i~
~p pd.
(2.23b)
i~
Relacje te wskazuj na bliski zwizek pomidzy operatorami (w tym wypadku rniczkowymi)

dziaajcymi na funkcje falowe, a wielkociami o dobrze okrelonym sensie fizycznym i mierzalnymi dowiadczalnie. Nie bdziemy w tym miejscu dalej komentowa tej odpowiednioci. Jest ona
jednak niezwykle dalekosina i ogromnie wana w caym formalizmie mechaniki kwantowej. W
dalszym cigu wykadu wrcimy do szczegowej dyskusji operatorw dziaajcych na funkcje
falowe. Omwimy ich znaczenie, wasnoci, sposoby formalnego ich obliczania, itd.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
17
6.03.2010
2.2.4
18
Uoglnienie
Rwnanie Schrdingera (2.6) dla pojedynczej, bezspinowej czstki moemy zapisa w postaci
i~
r, t),
(~r, t) = H(~
t
(2.24)
jest operatorem zdefiniowanym wzorem

gdzie H
2
= ~ 2 + V (~r, t),
H
2m
(2.25)
ktry nazwiemy operatorem Hamiltona (w skrcie hamiltonianem) dla (bezspinowej) czstki o

masie m poruszajcej si polu, w ktrym ma ona energi potencjaln V (~r, t). Nazwa ta nie
na funkcj falow jest rwnowane
powinna by zdumiewajca, bowiem dziaanie operatora H
dziaaniu operatora z lewej strony, a ten jak wiemy, sprawia i pojawia si energia czstki. Dlatego te hamiltonian uznajemy za operator energii czstki. Nazewnictwo to pochodzi oczywicie z
mechaniki klasycznej, gdzie z energi czstki utosamiamy jej klasyczny hamiltonian. Podkrelmy
jednak, e klasyczny hamiltonian to funkcja wsprzdnych i pdw uoglnionych, za hamiltonian kwantowo-mechaniczny to operator, ktry dziaa na funkcj falow czstki. Sens fizyczny
hamiltonianu pozostaje wic podobny jest to operator energii ale jego natura matematyczna
jest radykalnie inna.
Zapis rwnania Schrdingera w formie (2.24) jest nie tylko wygodnym, skrtowym zapisem
rwnania (2.6) dla pojedynczej czstki, ale take punktem wyjcia do bardzo istotnych uoglnie.
Przyjmiemy nastpujcy postulat, uoglniajcy tez (2.6).
oznacza hamiltonian (operator energii) pewnego ukadu fizycznego. Wwczas
Niech H
funkcja falowa (t) opisujca w peni stan fizyczny tego ukadu spenia rwnanie
Schrdingera
i~
(t)
(t) = H
t
(2.26)
ktre okrela ewolucj funkcji falowej w czasie. Do jego rozwizania potrzebna jest
znajomo funkcji falowej 0 = (t0 ) w pewnej chwili pocztkowej t0 .
Nie zaznaczylimy tu zalenoci funkcji falowej od innych zmiennych (dla pojedynczej czstki
byo to ~r R3 ). W oglnym przypadku inne zmienne, od ktrych zaley funkcja falowa ukadu
mog by bardzo rne. Ich charakter matematyczny, sens fizyczny, a take ich ilo, zaley od
tego, jaki ukad fizyczny jest obiektem naszych bada. Oczywicie rozwizanie rwnania (2.26)
jest moliwe dopiero wtedy, gdy wiemy jak naley skonstruowa hamiltonian dla danego ukadu
fizycznego. Odpowiedzi na to pytanie bdziemy poszukiwa w dalszych rozdziaach.
2.3
2.3.1
Wasnoci funkcji falowych

Probabilistyczna interpretacja funkcji falowej
Do tej pory niewiele powiedzielimy o samych funkcjach falowych. Rwnanie Schrdingera pozwala wyznaczy funkcje falowe. Jak jednak naley je interpretowa, jaki jest ich sens fizyczny?
Formuujc bardzo ogln odpowied, stwierdzamy, e funkcja falowa (~r, t) jest interpretowana jako amplituda prawdopodobiestwa. Aby lepiej zrozumie znaczenie tego sformuowania
ponownie skupimy uwag na pojedynczej czstce.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
18
6.03.2010
19
Dla pojedynczej czstki funkcja falowa (~r, t) jest amplitud gstoci prawdopodobiestwa
znalezienia czstki w otoczeniu punktu ~r w chwili t. Gstoci prawdopodobiestwa, a nie samym
prawdopodobiestwem, bowiem argumenty ~r stanowi zbir cigy, dlatego
dP (~r, t) = C |(~r, t)|2 d 3 r,
(2.27)
Jest prawdopodobiestwem tego, e czstka znajduje si w objtoci d 3 r wok punktu ~r w chwili

t. Staa C jest konieczna na to, aby zapewni waciwe normowanie. Chodzi o to, aby prawdopodobiestwo znalezienia czstki gdziekolwiek w przestrzeni R3 byo rwne jednoci. Jednak ~r nie
jest pooeniem czstki w typowym klasycznym sensie, funkcja falowa (~r, t) okrela amplitud prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu danego punktu ~r. Innymi sowy, wektor
~r jest pooeniem okrelonym jedynie z pewn gstoci prawdopodobiestwa, rwn |(~r, t)|2 .
Wynika std ponownie, e nie moemy okreli trajektorii czstki, w mechanice kwantowej pojcie
to traci sens.
Prawdopodobiestwo (2.27) musi by unormowane, co oznacza, e musi by speniony warunek
Z
dP (~r, t) = 1.
R3
(2.28)
Podstawiajc relacj (2.27) wnioskujemy, e musi by

Z
R3
d 3 r |(~r, t)|2 = 1.
(2.29)
Std wynika, e funkcja falowa musi spenia warunek

Z
R3
d 3 r |(~r, t)|2 < ,
(2.30)
a wic musi by cakowalna w kwadracie. Z relacji (2.29) ewidentnie wynika, e

C =
R
R3
d 3r
1
|(~r, t)|2
1
.
k k2
Wobec tego funkcja falowa (prim wcale nie musi oznacza pochodnej)
(~r, t)
,
0 (~r, t) = C (~r, t) =
kk
(2.31)
(2.32)
ma ju podan wasno
Z
2
d 3 r 0 (~r, t) = 1.
(2.33)
Tak wic ograniczajc klas dopuszczalnych funkcji falowych do przestrzeni funkcji cakowalnych
w kwadracie, moemy funkcj tak zawsze unormowa w sensie powyszych relacji. Bdziemy
wic, jako funkcje falowe opisujce ukad fizyczny, zawsze bra funkcje unormowane do jedynki.
Wniosek : Nie wszystkie matematycznie poprawne rozwizania rwnania Schrdingera s fizycznie sensowne. Sens funkcji falowej maj rozwizania nalece do klasy funkcji
cakowalnych z kwadratem. Klasa dopuszczalnych fizycznie rozwiza jest wsza
ni klasa wszystkich moliwych rozwiza. Ograniczenie to ma, jak dalej pokaemy,
niezwykle istotne konsekwencje fizyczne.
Funkcje nienormowalne nie mog odpowiada dopuszczalnym fizycznie stanom czstki. Mimo to
jednak, w niektrych sytuacjach wygodnie jest posugiwa si funkcjami nienormowalnymi, nie
nalecymi do klasy funkcji cakowalnych w kwadracie. Dotyczy to tzw. fal paskich, ktre omwimy w dalszej czci rozdziau, konieczne bowiem bd pewne dodatkowe kroki interpretacyjne.
Ograniczamy wic na razie nasze rozwaania do funkcji normowalnych, to jest cakowalnych
w kwadracie. Z warunku normalizacyjnego (2.30) lub (2.33) wynikaj nastpujce wnioski.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
19
6.03.2010
20
Funkcja falowa ma wymiar objtoci do potgi ( 21 ). Element objtoci d 3 r ma wymiar m3 ,

wic na to aby caka w (2.33) bya bezwymiarowa potrzeba by kwadrat moduu |(~r, t)|2
mia wymiar m3 . Std wynika, e wymiar funkcji falowej wynosi
(~r, t)
= m3/2 ,
dla pojedynczej czstki.
(2.34)
danie unormowania fizycznie sensownej funkcji falowej sprawia, e dwie funkcje falowe
rnice si o stay czynnik (tj. 1 = 2 , gdzie C) moemy utosami. Przedstawiaj
one ten sam stan fizyczny ukadu, bowiem w wyniku normowania uzyskamy jedn i t
sam funkcj falow. Do bardziej szczegowej dyskusji tego wniosku powrcimy w dalszych
czciach wykadu.
W granicy |~r| funkcja falowa powinna zerowa si
lim (~r, t) = 0,
(2.35)
|~r|
co jest konieczne dla zapewnienia cakowalnoci w kwadracie.

Jak ju wspominalimy, teoria schrdingerowska jest nierelatywistyczna i nie opisuje procesw
anihilacji-kreacji czstek. A wic w teorii tej, czstki nie mog si pojawia, ani te znika.
czc ten fakt z interpretacj probabilistyczn funkcji falowych stwierdzamy, e funkcja falowa
musi by przynajmniej ciga, bowiem zapewnia to cigo gstoci prawdopodobiestwa. Skok
gstoci prawdopodobiestwa oznaczaby, e czstki (z pewnym prawdopodobiestwem) ulegaj
anihilacji lub kreacji. Warunek ten znw ogranicza klas dopuszczalnych fizycznie rozwiza
rwnania Schrdingera. Pokaemy dalej, e musi by speniony silniejszy warunek, nie tylko
funkcja falowa musi by ciga, ale take (cho przy pewnych ograniczeniach) musi by ciga
pochodna (~r, t) grad (~r, t).
Rozwizania rwnania Schrdingera (dziki jego liniowoci) speniaj zasad superpozycji:
kombinacja liniowa 1 1 + 2 2 funkcji falowych 1 oraz 2 jest take funkcj falow. Kombinacja ta, ewentualnie po odpowiednim unormowaniu, jest take amplitud prawdopodobiestwa.
Prowadzi ona do gstoci prawdopodobiestwa |1 1 + 2 2 |2 , z ktrej wynika pojawianie si
efektw interferencyjnych typowych dla teorii falowej. Istotnie,
|1 1 + 2 2 |2 = (1 1 + 2 2 ) (1 1 + 2 2 )
= |1 |2 |1 |2 + |2 |2 |2 |2 + 1 2 1 2 + 1 2 1 2
= |1 |2 |1 |2 + |2 |2 |2 |2 + 2 Re {1 2 1 2 } .
(2.36)
Pierwsze dwa skadniki ostatniej rwnoci odpowiadaj prawdopodobiestwom zwizanym z

obiema funkcjami 1 oraz 2 oddzielnie, podczas gdy trzeci skadnik jest typowym wyraeniem
interferencyjnym (warto porwna ksztat tego wyraenia ze wzorem (1.8)). Dziki temu rwnanie Schrdingera wraz z interpretacj probabilistyczn funkcji falowej zapewniaj moliwo
opisu efektw interferencyjnych.
Funkcja falowa jest wic amplitud prawdopodobiestwa. Za jej pomoc moemy obliczy
jakie jest prawdopodobiestwo tego, e czstka znajduje si w danym podobszarze dostpnej dla
niej przestrzeni. Funkcja falowa niczego nie mwi o trajektorii czstki. Pojcie toru ruchu, tak
wane w fizyce klasycznej nie ma sensu w odniesieniu do obiektw kwantowo-mechanicznych.
Ponadto, zasada superpozycji sprawia, e moliwe s efekty interferencyjne.
2.3.2
Gsto i prd prawdopodobiestwa
Dodatkowym uzasadnieniem probabilistycznej interpretacji funkcji falowej jest nastpujce rozumowanie.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
20
6.03.2010
21
Gsto prdu prawdopodobiestwa

Rozwamy znw pojedyncz czstk (bezspinow) poruszajc si w polu o potencjale (energii
potencjalnej) V (~r, t). Funkcja falowa (~r, t) tej czstki spenia wic rwnanie Schrdingera, za
(~r, t) rwnanie sprzone
(~r, t)
t
(~r, t)
i~
t
i~
~2 2
(~r, t) + V (~r, t) (~r, t),
2m
~2 2
=
(~r, t) + V (~r, t) (~r, t)
2m
=
(2.37a)
(2.37b)
Oznaczmy teraz gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu ~r przez ,

czyli wic
(~r, t) = |(~r, t)|2
(2.38)
Niech V1 oznacza may (cho w zasadzie dowolny) podobszar caej przestrzeni dostpnej dla
czstki. Scakujmy gsto prawdopodobiestwa po obszarze V1 i zrniczkujmy po czasie. Obliczamy wic pochodn
Z
3
V1
d r
+
.
t
t
V1
3
d r (~r, t) =
(2.39)
Za pomoc rwna (2.37) eliminujemy po prawej stronie (2.39) pochodne czasowe i mamy

V1
d r (~r, t) =
V1
d r
~
1
+
2
V
2mi
i~

~
1
2
+
+
V .
2mi
i~
(2.40)
Poniewa dziaanie potencjau V na funkcje falowe sprowadza si do mnoenia, zatem czony

drugi i czwarty si skracaj. Dostajemy wic
Z
3
V1
d r (~r, t) =

~ 2
d r
2 .
2mi
V1
3
(2.41)
Odwoamy si teraz do tosamoci znanej z analizy wektorowej, (tzw. twierdzenie Greena), ktrej
tu nie bdziemy dowodzi, a ktra obowizuje dla dowolnych funkcji (~r) i (~r):
2 2 = div () () .
(2.42)
Na mocy (2.42) z (2.41) otrzymujemy
Z
V1
d 3 r (~r, t) =
~
2mi
Z
V1
d 3 r div () ( ) .
(2.43)
Wprowadzamy teraz pojcie prdu prawdopodobiestwa, zdefiniowanego za pomoc relacji

~J(~r, t) =

~
(~r, t) (~r, t) (~r, t) (~r, t) .
2mi
(2.44)
Stwierdzamy zatem, e gsto i prd prawdopodobiestwa okrelone odpowiednio w (2.38) i

(2.44), speniaj rwnanie (2.43), to jest
V1
d r (~r, t) =
V1
d 3 r div ~J(~r, t) ,
(2.45)
ktre nazwiemy cakowym prawem cigoci prawdopodobiestwa.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
21
6.03.2010
22
Rwnanie cigoci prawdopodobiestwa

Uzyskane prawo moemy interpretowa na dwa sposoby. Po pierwsze, obszar V1 , po ktrym
cakowalimy jest cakowicie dowolny. Wobec tego, z (2.45) wynika rwnanie cigoci prawdopodobiestwa w postaci rniczkowej
(~r, t) = div ~J(~r, t).

t
(2.46)
Zwrmy uwag na formaln identyczno powyszego rwnania cigoci prawdopodobiestwa z rwnaniem cigoci adunku znanym z elektrodynamiki klasycznej. Zbieno formalnej
postaci rwna jest zreszt typowa dla relacji opisujcych cigo takiej czy innej wielkoci
fizycznej (np. rwnanie cigoci masy w hydrodynamice). Rwnanie rniczkowe (2.46) jest
wic lokalnym prawem zachowania, stwierdza ono, e prawdopodobiestwo nie znika, a moe
jedynie "przepywa" z jednego podobszaru przestrzeni do innego. Jeszcze lepiej to wida, gdy
nieco inaczej zinterpretujemy nasze rezultaty.
Z drugiej strony, moemy po prawej stronie rwnania (2.45) zastosowa cakowe twierdzenie
Gaussa. Otrzymujemy wtedy
V1
d 3 r (~r, t) =
V1
d~S ~J(~r, t).
(2.47)
gdzie V1 oznacza powierzchni zamknit ograniczajc objto V1 , a d~S jest elementem powierzchni stanowicym wektor prostopady do powierzchni i skierowany na zewntrz. Rwnanie
(2.47) jest ewidentnym prawem zachowania. Jeli wektory ~S i ~J tworz kt wikszy ni 90o , wwczas prd prawdopodobiestwa wpywa do badanej objtoci V1 , iloczyn skalarny pod cak jest
ujemny. Caa prawa strona rwnania (2.47) jest dodatnia. A zatem i lewa strona jest dodatnia,
co oznacza, e gsto prawdopodobiestwa wzrasta. Sytuacja, w ktrej kt midzy omawianymi
wektorami jest ktem ostrym, mamy do czynienia z wypywem prdu prawdopodobiestwa, a
wic gsto maleje.
Zwrmy jeszcze uwag, e jeli rozszerzymy V1 do caej przestrzeni R3 , to na mocy warunku
(2.35) caka po prawej stronie wzoru(2.47) redukuje si do zera. W ten sposb dostajemy
Z
V
d 3 r (~r, t) =
Z
V
d 3 r |(~r, t)|2 =
kk2 = 0.
t
(2.48)
Oczywicie oznacza to, e norma funkcji falowej jest staa. Nie jest to wynik nieoczekiwany,
bowiem funkcji falowa jest unormowana do jednoci, wic rzeczywicie jej norma jest staa i
rwna 1.
2.4
Stacjonarne rwnanie Schrdingera
2.4.1
Wprowadzenie
Zbadajmy teraz rwnanie Schrdingera dla pojedynczej czstki o masie m, ktrej hamiltonian
(a wic energia potencjalna) nie zaley od czasu, tj. rwnanie
"
(~r, t) = ~ 2 + V (~r)
i~
(~r, t) = H
t
2m
(~r, t).
(2.49)
Szukajmy rozwizania tego rwnania w postaci iloczynu

(~r, t) = (~r) g(t).
S.Kryszewski
(2.50)
MECHANIKA KWANTOWA
22
6.03.2010
23
Wykorzystujc to podstawienie w rwnaniu (2.49) otrzymujemy

"
dg(t)
~2 2
= g(t)
+ V (~r) (~r),
i~ (~r)
dt
2m
(2.51)
skd oczywicie wynika, e

"
i~ dg(t)
1
~2 2
=
+ V (~r) (~r).
g(t) dt
(~r)
2m
(2.52)
Lewa strona jest funkcj wycznie czasu, a prawa zaley jedynie od ~r. Rwnanie (2.52) musi
by spenione dla dowolnej chwili czasu i dla dowolnego ~r V. Wnioskujemy wic, e funkcje
(rnych zmiennych) po obu stronach rwnania musz by rwne pewnej staej, ktr oznaczymy
symbolem E i umwimy si nazywa energi czstki. Znaczenie tak wprowadzonej terminologii
wyjanimy szczegowo w trakcie dalszej dyskusji. W myl poczynionych uwag, stwierdzamy, e
rwnanie (2.52) sprowadza si do pary rwna
"
dg(t)
dt
iE
g(t)
~
~2 2
+ V (~r) (~r) = E(~r).
2m
(2.53a)
(2.53b)
Rozwizanie rwnania (2.53a) jest trywialne

iE
g(t) = C0 exp (t t0 ) ,
~
(2.54)
gdzie t0 oznacza pewn chwil pocztkow. Sta cakowania C0 moemy tutaj opuci, bowiem
w iloczynie (2.50) wczymy j do funkcji (~r). Jest to wygodne, bowiem piszc teraz

iE
(~r, t) = (~r) exp (t t0 ) ,
~
(2.55)
widzimy, e |(~r, t)|2 = |(~r)|2 i automatycznie normowanie penej funkcji falowej sprowadza si
do normowania funkcji (~r). Co wicej, caa zaleno czasowa penej funkcji falowej zawarta
jest w czynniku eksponencjalnym. Utosamienie staej separacji E z energi czstki jest wic
zgodnie z postulatem de Brogliea.
Rozwizanie rwnania (2.53b) jest oczywicie zalene od postaci energii potencjalnej V (~r),
a wic od tego jaki konkretnie ukad fizyczny jest obiektem naszych rozwaa. Rwnanie to
nie zawierajce ju czasu nazwiemy stacjonarnym rwnaniem Schrdingera i zapiszemy nieco
oglniej, w postaci
(~r) = E (~r),
H
(2.56)
dany jest wzorem (2.25). Rwnanie (2.56) jest o tyle

gdzie dla pojedynczej czstki hamiltonian H
oglniejsze od (2.53b), e rwnie dopuszcza hamiltoniany inne ni ten waciwy dla jednej czstki. Zauwamy, e stacjonarne rwnanie Schrdingera (2.56) ma posta zagadnienia wasnego dla
Aby lepiej je zrozumie i oswoi si z uyciem operatorw, nastpny rozdzia pooperatora H.
wicimy omwieniu narzdzi matematycznych koniecznych do dalszych studiw nad mechanik
kwantow.
Stacjonarne rwnanie Schrdingera jest niemal tak samo wane jak rwnanie pene (2.6).
Wynika to std, e dla ukadu zachowawczego (czyli takiego, w ktrym energia potencjalna nie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
23
6.03.2010
24
zaley od czasu), separacja (2.50) jest zawsze moliwa. Wtedy pena funkcja falowa ma posta
(2.55) i rozwizanie penego rwnania Schrdingera redukuje si do rwnania stacjonarnego.
Dlatego te kwestiom zwizanym z rozwizywaniem stacjonarnego rwnania Schrdingera powicimy najwicej uwagi.
Poniewa (zazwyczaj) dopuszczalne energie tworz zbir {En } wic i dopuszczalne (fizycznie
sensowne) funkcje falowe stanowi pewn rodzin funkcyjn. Moe tak si zdarzy, e dla pewnych wartoci En istnieje kilka funkcji inn (~r) speniajcych rwnanie (2.53b). Mwimy wwczas,
e energia E jest zdegenerowana. Grny indeks in przebiegajcy zbir {1, 2, . . . , gn } numeruje funkcje falowe odpowiadajce jednej i tej samej energii En , a liczb gn nazywamy stopniem
degeneracji danej wartoci energii. Jeli za danej wartoci energii odpowiada tylko jedna funkcja (~r) to mwimy, e energia E jest niezdegenerowana i grny indeks in 1 jest zbyteczny,
wic zwykle go wtedy pomijamy. Oglne rozwizanie rwnania Schrdingera jest wic (na mocy
zasady superpozycji) kombinacj liniow
(~r, t) =
gn
X X
nin inn (~r) exp
n in =1
iEn
(t t0 ) ,
~
nin C,
(2.57)
ktr trzeba (cho bywa to nieproste) odpowiednio unormowa.

Poczynione tu uwagi nie s ani w peni cise, ani wyczerpujce. S one jednak potrzebne po
to, aby mc rozpocz rozwizywanie prostych przykadw stacjonarnego rwnania Schrdingera.
W nastpnych rozdziaach, po wprowadzeniu odpowiednich narzdzi matematycznych, wrcimy
do szczegowej dyskusji, naszkicowanych tu skrtowo, kwestii zwizanych z wasnociami rwnania Schrdingera i jego fizycznie dopuszczalnych rozwiza.
2.4.2
Czstka swobodna
Uzasadniajc rwnanie Schrdingera dla czstki swobodnej posuylimy si pojciem pakietu

falowego superpozycji fal paskich. Przyjmujc rwnanie Schrdingera jako postulat teorii pokaemy teraz, e fale paskie (mimo pewnych trudnoci interpretacyjnych, ktre take omwimy)
s rzeczywicie rozwizaniami. Dla prostoty rachunkw rozwaymy problem jednowymiarowy.
Uoglnienie do trzech wymiarw nie powinno by trudne, a chcemy unikn bardziej zoonej
notacji. Bdziemy omawia czstk (bezspinow, o masie m) swobodn, nie oddziaujc z niczym. Oczywicie jej energia potencjalna jest trywialna
V (x) = 0.
(2.58)
Nie wprowadzamy tu a priori adnych ogranicze wsprzdnej x, a wic przyjmujemy, e x R

(rozwaamy czstk w caej przestrzeni).
Ewolucj funkcji falowej czstki opisuje pene (jednowymiarowe) rwnanie Schrdingera
i~
~2 2
(x, t) =
(x, t).
t
2m x2
(2.59)
Jak wiemy, rwnanie to separuje si, wic

iEt
(x, t) = (x) exp
,
~
(2.60)
gdzie E jest energi czstki, za funkcja (x) spenia stacjonarne rwnanie Schrdingera
~2 d 2
(x) = E (x).
2m dx2
S.Kryszewski
(2.61)
MECHANIKA KWANTOWA
24
6.03.2010
25
Wygodnie jest wprowadzi nastpujce oznaczenia

s
E = ~,
2mE
=
~2
k =
2m
R+ ,
~
(2.62)
za pomoc ktrych zapiszemy rwnanie (2.61) w postaci

d2
(x) + k 2 (x) = 0.
dx2
(2.63)
Jest to dobrze znane rwnanie (tzw. rwnanie typu oscylatora harmonicznego). Rozwizaniem
jest kombinacja liniowa
(x) = A eikx + B eikx .
(2.64)
Wobec tego, pena funkcja falowa (2.60) czstki swobodnej ma posta

(x, t) = A eikxit + B eikxit ,
(2.65)
gdzie skorzystalimy z oznacze (2.62). Podstawienie tej funkcji falowej do rwnania Schrdingera
(2.59) prowadzi do zwizku dyspersyjnego
=
~k 2
.
2m
(2.66)
Postulat de Brogliea mwi, e pd czstki p = ~k, zatem energia

E = ~ =
p2
.
2m
(2.67)
Energi E identyfikujemy wic z energi kinetyczn czstki. Energia E jest dodatnia, co tumaczy
czemu w (2.62) napisalimy k R+ (oglnie rzecz biorc k mogoby by liczb zespolon).
Funkcja falowa (x, t) jest wic zoona z dwch fal paskich rozchodzcych si w przeciwnych kierunkach z prdkoci fazow vf = /k. Aby lepiej zrozumie sens fizyczny uzyskanego
rozwizania rwnania Schrdingera obliczmy gsto prawdopodobiestwa

(x, t) = |(x, t)|2 = A eikx + B eikx eit

= A eikx + B eikx
= |A|2 + |B|2 +
A B e2ikx + AB e2ikx .
(2.68)
Wyraenie dla (x, t) zawiera ewidentny czon interferencyjny. Dwie fale (przeciwbiene) o tej
samej czstoci s spjne, wic mog interferowa tworzc fal stojc. Najlepiej to wida, jeli
pooymy A = B. Wtedy

(x, t) = 2 |A|2 + |A|2 e2ikx + e2ikx
= 2 |A|2 1 + cos (2kx) ,
(2.69)
co istotnie przedstawia fal stojc.

Gsto prdu prawdopodobiestwa obliczamy adaptujc do jednego wymiaru wyraenie
(2.44). Otrzymujemy wic

d (x)
d (x)
~
(x)
(x)
J(x, t) =
2mi
dx
dx
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(2.70)
25
6.03.2010
26
bowiem czynnik wykadniczy z czasem si skraca. I dalej, z (2.64) dostajemy

J(x, t) =

~ h ikx
A e
+ B eikx (ik) A eikx B eikx
2mi

i
A eikx + B eikx ( ik) A eikx B eikx

~k
|A|2 |B|2 .
m
(2.71)
Fala eikxit o amplitudzie A biegnie z lewa na prawo (w kierunku rosncych x). Odpowiada jej
pierwszy skadnik w prdzie prawdopodobiestwa
J+ (x, t) =
~k 2
|A| .
m
(2.72)
Fala eikxit o amplitudzie B biegnie za z prawa na lewo (w kierunku malejcych x) i odpowiada jej prd prawdopodobiestwa
J (x, t) =
~k
|B|2 .
m
(2.73)
Fale paskie
Wracamy do dyskusji funkcji falowej (2.64). Jeeli nie ma jakich, narzuconych z zewntrz powodw, rozsdnie jest rozwaa dwie fale oddzielnie
A 6= 0 i B = 0 J > 0 fala biegnca w prawo;
A = 0 i B 6= 0 J < 0 fala biegnca w lewo.
Do tej pory przyjmowalimy, e k dane w (2.62) jest dodatnie i fale biegnce w przeciwnych
kierunkach rozrnialimy po znaku stojcym w wykadniku. Aby mc wygodnie dyskutowa
fale biegnce i w lewo i w prawo dopumy, e k R (obojga znakw). Oba powysze przypadki
moemy teraz zapisa jednym wzorem
(x, t) = C exp ikx it ,
(2.74)
gdzie E = ~ , k 2 = 2m/~, a take

(x, t) = |C|2 ,
J(x, t) =
k~
|C|2 .
m
(2.75)
Warto parametru k okrela wic wartoci pdu i energii czstki, za znak k pozwala identyfikowa fale biegnce w prawo (k > 0) i w lewo (k < 0).
Klasyczna prdko czstki (o wtpliwym sensie w mechanice kwantowej) wynosi vkl =
p/m = ~k/m. Mwimy o tym, aby zestawi vkl z prdkociami charakteryzujcymi fal. Fala
zwizana z czstk ma prdko fazow
vf =
~
E
p2
p
vkl
=
=
=
=
=
.
k
~k
p
2mp
2m
2
(2.76)
Natomiast jej prdko grupowa wynika ze zwizku dyspersyjnego (2.66)

vg
d (k)
d
=
=
dk
dk
~k 2
2m
~k
= vkl .
m
(2.77)
Widzimy wic, e na gruncie mechaniki kwantowej, gdzie czstk opisuje funkcja falowa, koncepcja prdkoci czstki (w cisym, klasycznym znaczeniu) jest rzeczywicie wtpliwa. Znacznie
bezpieczniej jest mwi o pdzie czstki.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
26
6.03.2010
27
Zauwamy, e z postaci gstoci (x, t) danej czy to w (2.68) czy w (2.75) wynika problem
R
z normowaniem funkcji falowej. Widzimy, e dx (x, t) obliczana na caej osi jest rozbiena,
i nie moe by skojarzona z prawdopodobiestwem. Fale paskie nie mog wic przedstawia
dopuszczalnych fizycznie stanw czstki i tym samym sprawiaj kopot natury interpretacyjnej.
Warto sobie zda spraw, e fale paskie w nieograniczonej przestrzeni s take kopotliwe w
zwykych zagadnieniach fizyki klasycznej. Jednym ze sposobw, i to chyba najbardziej eleganckim,uniknicia kopotw "normalizacyjnych" jest konsekwentny opis czstek za pomoc pakietw
falowych. Przykad takiego opisu zamieszczony jest w Uzupenieniach.
Inny sposb polega na zmianie interpretacji. czc wzory (2.75) i (2.77) dostajemy J(x, t) =
vkl |C|2 = vkl (x, t). Wyraenie to przypomina klasyczn formu dla gstoci prdu elektrycznego
~jq = q ~v zwizanego z adunkami elektrycznymi o gstoci q poruszajcymi si z prdkoci ~v.
Analogia ta pozwala interpretowa fale paskie jako fale odpowiadajce cigemu strumieniowi
czstek. Amplituda |C|2 jest wtedy miar gstoci strumienia czstek tego ile czstek zawiera si
w jednostce objtoci strumienia. Mona wykaza (cho nie jest to wcale proste), e uzyskane w
ten sposb przewidywania fizyczne s identyczne z przewidywaniami otrzymanymi dla pakietw
falowych.
Mimo omwionych problemw interpretacyjnych fale paskie typu (2.74) bywaj poytecznym, bo matematycznie prostym, narzdziem w wielu zagadnieniach mechaniki kwantowej. Przy
posugiwaniu si nimi naley jednak wykaza si spor doz ostronoci. Problem w tym, e
fale paskie s nienormowalne. Nazywanie ich funkcjami falowymi wydaje si wic by pewnym
naduyciem terminologicznym (niestety do czstym). Do dyskusji tych problemw wrcimy raz
jeszcze po wprowadzeniu poj reprezentacji pooeniowej i pdowej.
2.4.3
Stany zwizane i rozproszeniowe
Prowadzc dalsz dyskusj pozostajemy przy bezspinowej czstce poruszajcej si w pewnym

polu tak, e jej energia potencjalna nie zaley od czasu. Rozwizania rwnania Schrdingera
maj posta sfaktoryzowan (2.55), przy czym funkcja (~r) spenia rwnanie stacjonarne (2.53b).
Oczywiste jest, e warto E cakowitej energii czstki determinuje charakter rozwiza. Zamy,
e energia potencjalna V (~r) zmienia si w granicach
Vmin V (~r) Vmax .
(2.78)
Energia cakowita czstki jest sum energii kinetycznej (dodatniej) i potencjalnej. Oczywicie
wic E > Vmin . Rozwizania rwnania Schrdingera dla E Vmin s niemoliwe (niefizyczne).
Pozostaj wic do rozwaenia dwa przypadki
(i)
(ii)
Vmin < E < Vmax ,
(2.79a)
E > Vmax .
(2.79b)
Te dwie sytuacje s zasadniczo rne. Scharakteryzujemy je bez podawania cisych dowodw

matematycznych.
ad (i) Rozwizania rwnania Schrdingera odpowiadajce energiom E < Vmax nazwiemy
stanami zwizanymi. Nazwa ta bierze si z mechaniki klasycznej, gdzie ruch czstki jest
w takim przypadku ograniczony. Stany zwizane odpowiadaj normowalnym funkcjom
falowym (znikajcym przy duych |~r|, patrz (2.35)). Funkcje te odpowiadaj z kolei
energiom, ktre tworz zbir dyskretny. Tylko pewne energie z przedziau (Vmin , Vmax )
prowadz do fizycznie sensownych rozwiza rwnania Schrdingera. Stany zwizane
maj wic skwantowane poziomy energetyczne.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
27
6.03.2010
28
ad (ii) Gdy energia cakowita czstki E > Vmax wwczas dozwolone rozwizania rwnania
Schrdingera s moliwe dla dowolnych energii. Innymi sowy, dozwolone energie (wiksze ni Vmax ) tworz zbir cigy. W tym przypadku rozwizaniami rwnania Schrdingera s funkcje nienormowalne, ktre dla |~r| zachowuj si jak fale paskie. Stany
takie nazywamy rozproszeniowymi, poniewa w przypadku klasycznym ruch czstki
byby nieograniczony i odpowiadaby, przy |~r| , czstce swobodnej, ktra ulega
rozpraszaniu na potencjale V (~r). Konsekwentne stosowanie pakietw falowych pozwala omin problemy zwizane z funkcjami nienormowalnymi. Niestety jest to znacznie
bardziej zoone matematycznie. W praktyce, przy dyskusji stanw rozproszeniowych,
posugujemy si falami paskimi, reinterpretujc ich amplitudy jako miary gstoci
strumienia czstek.
Na zakoczenie do oglnej dyskusji stanw zwizanych i rozproszeniowych zwrmy uwag, e
wartoci Vmin i Vmax nie musz by skoczone, co omwimy na przykadach.
Nieskoczona jednowymiarowa jama potencjau okrelona jest za pomoc potencjau
(
V (x) =
0,
dla |x| < a,
+ , dla |x| > a.
(2.80)
Ruch czstki moliwy jest jedynie w obszarze |x| < a, bo energia cakowita nie moe
by nieskoczona. Funkcja falowa poza obszarem |x| < a znika. Wewntrz tego obszaru
spodziewamy si stanw zwizanych opisanych normowalnymi funkcjami falowymi, Energie
tych stanw bd skwantowane tworz dyskretny zbir wartoci i le w przedziale 0 <
E < Vmax = +.
Jednowymiarowa skoczona jama potencjau odpowiada przykadowo energii potencjalnej
(
V (x) =
0, dla |x| < a,

V0 , dla |x| > a przy czym V0 > 0.
(2.81)
W tym przypadku Vmin = 0 oraz Vmax = V0 , mamy wic dwie moliwe sytuacje. Dla
energii cakowitych 0 < E < V0 oczekujemy, e w jamie bd stany zwizane odpowiadajce skwantowanym (dyskretnym) poziomom energetycznym. Natomiast dla energii E > Vmax = V0 spodziewamy si stanw rozproszeniowych o dowolnych (dodatnich)
energiach, ktre daleko od jamy (tj. dla |x| a) zachowuj si jak fale paskie.
Energia potencjalna jednowymiarowego oscylatora harmonicznego o masie m i czstoci
dana jest wzorem
Vosc (x) =
2 2
1
2 m x ,
(2.82)
wic Vmin = 0 za Vmax = +. Energie oscylatora le wic w przedziale (0, ). Oczekujemy jedynie stanw zwizanych odpowiadajcych dyskretnym energiom. Dozwolone poziomy energetyczne oscylatora s skwantowane.
W atomie wodoru proton i elektron oddziauj coulombowsko. Energia potencjalna elektronu wynosi
V (~r) =
q2
,
40 |~r|
(2.83)
a wic Vmin , natomiast Vmax = 0. Dla energii E < 0 spodziewamy si stanw

zwizanych. Jest to intuicyjnie zrozumiae, bowiem aby zjonizowa atom trzeba elektronowi
dostarczy energi niezbdn do "zerwania" wizania. Jeli za energia elektronu E > 0
to oczekujemy stanw rozproszeniowych. Swobodny elektron moe ulec rozproszeniu na
protonie i po oddziaywaniu ponownie by swobodny.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
28
6.03.2010
29
Wszystkie z tych przykadw s przedmiotem szczegowej dyskusji w dalszych rozdziaach lub

w Uzupenieniach.
2.4.4
Warunki cigoci dla funkcji falowych
Jak ju wspominalimy, funkcja falowa powinna by ciga, zapewnia to bowiem, e nie mog
zachodzi procesy anihilacji i kreacji czstek. Prawo cigoci prawdopodobiestwa (2.47) wymaga ponadto, aby i prd prawdopodobiestwa by cigy. Skoro nie doznaje skoku, to rwnie
i prd ~J powinien by cigy. Z okrelenia (2.44) wynika wic, e funkcja falowa powinna by
ciga wraz z przestrzennymi pochodnymi pierwszego rzdu.
Powysze warunki cigoci dla funkcji falowych obowizuj w przypadku gdy energia potencjalna czstki jest ciga, co ma miejsce w realnych sytuacjach fizycznych. Czasami jednak
modelujemy rzeczywisto niecig energi potencjaln (jak na przykad w (2.80) i (2.81). Jeeli skok potencjau jest skoczony, wwczas danie cigoci funkcji falowej wraz z pochodnymi
pozostaje w mocy.
Jeeli natomiast w pewnym obszarze mamy V = , to obszar ten jest dla czstki niedostpny
(energia czstki nie moe by nieskoczona). Prawdopodobiestwo znalezienia czstki w takim
obszarze jest tosamociowo rwne zeru, wic i funkcja falowa musi w nim znika. Wobec tego na
granicach obszaru dostpnego dla czstki gsto prawdopodobiestwa, ktra musi by ciga,
powinna spada do zera. A wic na brzegu dostpnego dla czstki obszaru mamy |V = 0.
Skoro wic funkcja falowa znika na brzegu, to rwnie znika tam prd ~J. Wewntrz obszaru mamy
~J 6= 0, na brzegu i na zewntrz ~J = 0. Z faktw tych nie wynika jednak, e na granicy dostpnego
obszaru pochodne przestrzenne funkcji falowej powinny by cige. A zatem w punktach, gdzie
energia potencjalna doznaje skoku nieskoczonego, damy cigoci (czyli zerowania si) tylko
funkcji falowej.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
29
6.03.2010
3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej
30
Rozdzia 3
Podstawy formalizmu mechaniki

kwantowej
W zasadzie wykad metod matematycznych fizyki (II-gi rok studiw) powinien zapewni odpowiednie przygotowanie matematyczne czytelnika. Mimo to jednak choby dla ustalenia notacji)
przypomnimy tu najistotniejsze fakty. Podkrelamy, e celem niniejszego wykadu nie jest ciso
matematyczna, lecz raczej pogldowo, ktra pozwala skoncentrowa si bardziej na fizycznych,
ni matematycznych aspektach mechaniki kwantowej. Wiele stwierdze, czy wasnoci obiektw
matematycznych podamy bez dowodw, czy wyprowadze. Czytelnika zainteresowanego fizyk
matematyczn odsyamy do bardziej specjalistycznej literatury.
3.1
Przestrze funkcji falowych i operatory
3.1.1
Przestrze funkcji falowych przestrze Hilberta
Uwaga :
W wielu poniszych wzorach bdziemy pomija argumenty funkcji, co nie powinno wpyn na
przejrzysto i sensowno formu.
Przestrze wektorowa F funkcji falowych
Interpretacja probabilistyczna narzuca na funkcje falowe czstki (ukadu fizycznego) warunek
Z
V
d 3 r | (~r, t) |2 = kk2 = 1.
(3.1)
Ogranicza to klas dopuszczalnych funkcji falowych do przestrzeni funkcji cakowalnych z kwadratem. Przestrze ta jest przestrzeni Hilberta, oznaczan zazwyczaj przez L2 . Dodatkowe przesanki fizyczne ka dalej ograniczy przestrze funkcyjn. damy wic, aby funkcje falowe
miay wasnoci:
byy cige i rniczkowalne tyle razy ile trzeba;
na brzegach obszaru V funkcje falowe powinny znika;
jeli V obszar nieskoczony, to lim|~r| (~r) = 0.
A zatem pracujemy na og w podprzestrzeni przestrzeni L2 . Podprzestrze t oznaczymy przez
F. W niektrych przypadkach wygodnie jest pracowa w przestrzeni funkcji nienormowalnych
w powyszym sensie. Sytuacja taka ma miejsce np. dla czstki swobodnej (gdy energia potencjalna znika). O sytuacji tej ju wspominalimy i wskazalimy na sposoby ominicia kopotw z
funkcjami nienormowalnymi. Powrcimy do tego problemu pniej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
30
6.03.2010
31
Fakt, ze funkcje falowe tworz przestrze wektorow jest bardzo istotny. Wasnoci przestrzeni wektorowych wskazuj, e kombinacje liniowe funkcji falowych s take funkcjami falowymi.
W ten sposb, niejako automatycznie uwzgldniamy zasad superpozycji.
Przestrze F jest wyposaona w naturalny iloczyn skalarny
-
, F
h | i C,
(3.2)
ktry jest zdefiniowany przez nastpujc cak

Z
h|i =
d 3 r (~r) (~r).
(3.3)
Iloczyn skalarny w przestrzeni wektorowej musi spenia warunki:

h | i = h | i ,
(3.4a)
h | 1 1 + 2 2 i = 1 h | 1 i + 2 h | 2 i,
1 h 1 | i
h 1 1 + 2 2 | i =
2 h 2 | i.
(3.4b)
(3.4c)
przy czym relacja (3.4c) wynika z dwch poprzednich. Formuy (3.4b) i (3.4c) oznaczaj, jak
mwimy, e iloczyn skalarny jest liniowy w drugim, a antyliniowy w pierwszym skadniku.
Z definicji iloczynu skalarnego wynika okrelenie normy wektora z przestrzeni F
Z
2
R 3 kk
= h|i =
Z
3
d r | (~r) |
d 3 r (~r) (~r).
(3.5)
Iloczyn skalarny w przestrzeni F spenia bardzo wan nierwno, zwan nierwnoci

Schwarza
|h 1 | 2 i|2 h 1 | 1 ih 2 | 2 i,
(3.6)
przy czym rwno zachodzi tylko wtedy, gdy wektory 1 , 2 F s proporcjonalne, to znaczy
gdy 1 = 2 , ( C).
Baza ortonormalna w F
W przestrzeni Hilberta (wektorowej) mona wybra baz ortonormaln, tj. zbir funkcji (wektorw) {ui } speniajcych warunek
Z
h ui | uj i =
d 3 r ui (~r) uj (~r) = ij ,
(3.7)
i takich, e dla dowolnej funkcji falowej (~r) F mona zbudowa rozkad

(~r) =
ci ui (~r),
ci C.
(3.8)
Rozkad ten jest jednoznaczny. Jeli funkcja falowa zaley od innych parametrw (np. od czasu), to wspczynniki ci rozkadu take bd zalee od tych parametrw. atwo sprawdzi, e
wspczynniki ci dane s wzorem
Z
ck = h uk | i =
d 3 r uk (~r) (~r).
(3.9)
Zwrmy uwag, e indeksy numerujce wektory bazy i I tworz pewien zbir I. Indeksw
tych jest tyle, ile wynosi wymiar przestrzeni Hilberta F. Zatem zbir I moe by skoczony lub
nie, co zaley od charakteru konkretnego zagadnienia.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
31
6.03.2010
32
Dla dwch wektorw , F moemy wypisa rozkady typu (3.8), to jest

(~r) =
bi ui (~r),
(~r) =
ci ui (~r),
(3.10)
wwczas z ortonormalnoci bazy (i z liniowoci przestrzeni) wynika, e

h|i =
k k2 =
bi ci ,
| bi |2 ,
k k2 =
oraz
(3.11a)
X
| ci |2 .
(3.11b)
W szczeglnoci, dla unormowanej funkcji falowej mamy wic

k k2 = 1
| ci |2 = 1,
(3.12)
co oczywicie ma zasadnicze znaczenie przy probabilistycznej interpretacji funkcji falowej.

Relacja zupenoci
Rozwamy rozkad (3.8) funkcji falowej i wemy pod uwag wyraenie (3.9) dla wspczynnikw
tego rozkadu. Otrzymujemy wtedy
(~r) =
ci ui (~r) =
h ui | i ui (~r),
X Z
d x
"
d 3x
ui (~x)
(~x)
ui (~r)
#
ui (~x) ui (~r)
(~x).
(3.13)
Porwnujc obie strony tej relacji, wnioskujemy e

X
ui (~x) ui (~r) = (~x ~r),
(3.14)
co stanowi tzw. relacj zupenoci dla funkcji { ui (~r) } tworzcych baz w przestrzeni F. I na
odwrt, zbir funkcji speniajcych relacj (3.14) tworzy baz w F.
3.1.2
Operatory na przestrzeni funkcji falowych
Operatory liniowe w F
Operator dziaajcy na przestrzeni F jest odwzorowaniem
A : F
F,
(3.15)
to znaczy wektorowi (funkcji) F przyporzdkowuje inny wektor 0 = A F (z tej samej

przestrzeni). W naszych rozwaaniach ograniczamy si do badania operatorw liniowych, to jest
takich, dla ktrych
A 1 1 + 2 2
= 1 A 1 + 2 A 2 ,
(3.16)
dla dowolnych 1 , 2 C.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
32
6.03.2010
33
Operatory mona mnoy (skada) (zwrmy uwag, e jako pierwszy dziaa na funkcj
falow operator stojcy z prawa)
= A B
AB
= A 0 ,
(3.17)
. Naley z ca moc podkreli, e mnoenie operatorw jest na og nieprzegdzie 0 = B

mienne (nie jest obojtne w jakiej kolejnoci dziaaj), to jest
6= B
A.
A B
(3.18)
Bardzo poyteczne jest pojcie komutatora dwch operatorw

A,
B
A.
= A B
(3.19)
Za jego pomoc, zamiast relacji (3.18), wygodnie jest zapisa nieprzemienno mnoenia (skadania) operatorw w postaci
A,
= C,
(3.20)
gdzie operator C jest na og rny od zera.

Przykadem operatorw dziaajcych na funkcje falowe s: operator mnoenia funkcji falowej
przez wsprzdn x i operator rniczkowania wzgldem tej wsprzdnej
(~r) = x (~r),
X
x (~r) = (~r).
D
x
(3.21a)
(3.21b)
Pracujc z tymi operatorami naley zachowa pewn ostrono wynikajc std, e mog one
wyprowadza funkcje falowe z przestrzeni funkcji normowalnych, tzn. rezultat ich dziaania na
funkcj normowaln moe by funkcj, ktra ju nie jest normowalna. Jest to pewien niuans
matematyczny, ktry moe w pewnych zastosowaniach mie due znaczenie. Mimo to jednak,
nie bdziemy si zbytnio przejmowa t trudnoci. W wikszoci badanych tu konkretnych
przypadkw takich problemw nie ma.
oraz D
x s nieprzemienne. Ich komutator
Twierdzenie 3.1 Zdefiniowane powyej operatory X
wynosi
D
x
X,
x,
= 1.
(3.22)
Dowd. Niech (~r) F bdzie dowoln funkcj falow. Wwczas mamy

x (~r)
x
x

(~r)

= x
x (~r)
x
x
x
(~r)
(~r)
(~r) x
= x
x
x
x
= (~r),
D
x (~r) =
X,
(3.23)
bowiem skadniki pierwszy i trzeci (zawierajce pochodne funkcji falowej) si znosz. Z dowolnoci
funkcji wynika teza (3.22).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
33
6.03.2010
34
Elementy macierzowe operatorw

Mona wic oblicza
Operator A dziaajc na funkcj falow produkuje now funkcj 0 = A.
iloczyn skalarny
h | i = h | A i =
d 3 r (~r) A (~r) .
(3.24)
Tak obliczon liczb (w oglnoci zespolon) nazywamy elementem macierzowym operatora A i

zwyczajowo zapisujemy jako
Z
V
d 3 r (~r) A (~r) = h | A | i.
(3.25)
Jak pokaemy dalej, notacja ta jest wygodna i poyteczna. Ma ona charakter mnemotechniczny,
a ponadto pozwala na pewne interesujce uoglnienia.
Zagadnienie wasne dla operatora
Rwnanie operatorowe A = , gdzie C, nazywamy zagadnieniem wasnym dla operatora
Wektor nazywamy wektorem wasnym, za liczb (w oglnoci zespolon) wartoci
A.
wasn. Intuicyjnie mona to zrozumie w nastpujcy sposb: wektory wasne operatora A s
to takie wektory, e dziaanie operatora A "wydua" je lub "skraca", przy czym jednak ich
"kierunek" pozostaje niezmieniony.
Operatory sprzone
Niech A bdzie operatorem na przestrzeni Hilberta F. Operator A nazwiemy sprzonym do
jeli dla wszystkich , F speniony jest warunek
operatora A,
| i.
h | A i = h A
(3.26)
Sprzganie operatora jest wic swego rodzaju regu przenoszenia go z prawego do lewego skadnika iloczynu skalarnego (lub na odwrt). Zapisujc iloczyny skalarne za pomoc caek otrzymamy
Z
V
d r (~r) A (~r)
3
Z
Z V

d r (~r) A (~r)
3
r) (~r).
d 3 r A(~
(3.27)
Posugujc si elementami macierzowymi wzr (warunek) (3.26) zapiszemy jako

h | A | i, = h | A | i
lub
h | A | i = h | A | i,
(3.28)
gdzie druga rwno jest po prostu sprzeniem zespolonym pierwszej.

Operator A sprzony do danego operatora A jest wyznaczony jednoznacznie, przy czym
podstawowe wasnoci operacji sprzgania operatorw s nastpujce
A + B
,
= A + B
(3.29a)
A B
A ,
= B
(3.29b)
= A,
(3.29c)
= A ,
dla
C.
(3.29d)
Dowody (wyprowadzenia) tych wasnoci mona znale w podrcznikach algebry liniowej lub
metod matematycznych fizyki.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
34
6.03.2010
35
Zwrmy uwag, e jeeli przestrze F jest skoczenie wymiarowa, to operator A w niej

dziaajcy, jest reprezentowany przez macierz zoon z elementw aij C. Operator sprzony
A jest wwczas reprezentowany przez macierz transponowan o wspczynnikach sprzonych
w sposb zespolony
ij
= aij

ij
= aji .
(3.30)
x (patrz (3.21b)) jest operator

Lemat 3.1 Operatorem sprzonym do operatora D

=
D
x
.
x
(3.31)
Dowd. Jako punkt wyjcia wemy praw stron warunku (3.26) lub (3.27). Dla dowolnych
funkcji falowych (~r) i (~r) mamy

x | i =
h D
d r
(~r)
x
(~r).
(3.32)
Cak obliczamy przez czci

x | i = (~r) (~r)
h D

(~r)
.
d r (~r)
x
V
3
(3.33)
gdzie w pierwszym skadniku obliczamy wartoci na brzegu V obszaru V. Czon ten znika na
mocy przyjtych na pocztku rozdziau zaoe dotyczcych funkcji falowych. A zatem widzimy
e

(~r)
d r (~r)
x
V
x | i =
h D
= h|
i.
x
(3.34)
Porwnujc wynik z lew stron (3.26) stwierdzamy, e teza (3.31) jest udowodniona.
Funkcje operatorw
Jeeli zwyka (liczbowa) funkcja f (z) ma rozwinicie w szereg potgowy (szereg Taylora)
f (z) =
fn z n ,
fn C,
(3.35)
n=0
to za pomoc tego rozwinicia definiujemy funkcj operatora A

=
F = f (A)
fn An .
(3.36)
n=0
Poniewa umiemy mnoy i dodawa operatory definicja taka jest zrozumiaa. Nie bdziemy tu
bada matematycznych kwestii dotyczcych na przykad zbienoci szeregw operatorowych. W
pewnych przypadkach udaje si praktycznie wyliczy taki szereg, co pozwala zapisa funkcj
operatorow w zwartej postaci.
= ). Wwczas k i
Niech i bd wartoci i wektorem wasnym operatora A (tzn. A
s rozwizaniami zagadnienia wasnego dla k-tej potgi operatora A. Wynika to z wielokrotnego

podziaania operatorem A na wektor wasny . Stosujc to rozumowanie do kolejnych skadnikw rozwinicia (3.36) stwierdzamy, e f () i s, odpowiednio, wartoci wasn i wektorem
wasnym funkcji operatorowej f (A).

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
35
6.03.2010
3.1.3
36
Operatory hermitowskie
Operator samosprzony hermitowski to taki, e

A = A ,
(3.37)
a zatem taki dla ktrego, na mocy (3.28), zachodzi

h | A | i = h | A | i ,
h | A | i = h | A | i.
lub
(3.38)
x jest hermitowski, t.j

Twierdzenie 3.2 Operator Px = i~D
Px
i~
x
= Px .
(3.39)
Dowd. Na mocy relacji (3.29d) i (3.31) mamy

Px
x
i~ D
x
= i~ D
x
= i~ D
= Px ,
(3.40)
co koczy dowd.
Operatory hermitowskie maj cay szereg poytecznych wasnoci, z ktrych bdziemy w
trakcie wykadu czsto korzysta.
1. Jeeli A = A , to A = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy h | A | i = 0 dla wszystkich wektorw
(funkcji) F.
2. Operator A jest hermitowski wtedy i tylko wtedy, gdy
h | A | i R,
(3.41)
dla kadego F. Relacja ta wynika automatycznie z definicji (3.38).

3. Wartoci wasne operatora hermitowskiego s rzeczywiste.
A hermitowski, oraz A u = u,
R.
(3.42)
Z (3.41) mamy h u | A | u i R. Wobec tego uzyskujemy h u | A | u i = h u | u i = k u k2

R. Poniewa norma wektora jest z definicji rzeczywista, wic w rezultacie
h u | A | u i
R.
(3.43)
k u k2
4. Jeeli A = A (operator hermitowski) to jego wektory wasne odpowiadajce rnym wartociom wasnym s ortogonalne.
=
A hermitowski
A
u = u
1
1 1
A u2 = 2 u2
1 6= 2
u1 u2
to znaczy
hu |u i = 0
1
2
(3.44)
Z zaoenia i z wasnoci (3.4) iloczynu skalarnego mamy nastpujcy cig rwnoci

2 h u1 | u2 i = h u1 | 2 u2 i = h u1 | A | u2 i. Korzystamy dalej z (3.38) i uzyskujemy

2 h u1 | u2 i = h u2 | A | u1 i = h u2 | 1 u1 i = 1 h u2 | u1 i
= 1 h u2 | u1 i = 1 h u1 | u2 i
(3.45)
co wynika z faktu, e 1 R, oraz z wasnoci iloczynu skalarnego. A zatem

2 1 h u1 | u2 i = 0.
(3.46)
Poniewa 1 6= 2 , wic musi by h u1 | u2 i = 0, co koczy dowd.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
36
6.03.2010
37
5. Mwimy, e wartoci wasne operatora (hermitowskiego, ale niekoniecznie) s zdegenerowane, jeli jednej i tej samej wartoci wasnej opowiada gn rnych wektorw wasnych.
Wwczas
A uinn = an uinn ,
in = 1, 2, . . . , gn .
(3.47)
a wic jednej wartoci wasnej an odpowiadaj funkcje wasne dodatkowo numerowane

przez in = 1, 2, . . . , gn . Liczb gn nazywamy stopniem degeneracji wartoci wasnej an .
Mwimy, e an jest gn -krotnie zdegenerowana. Funkcje {uinn }ginn=1 odpowiadaj jednej i tej
samej wartoci wasnej, nie moemy wic a priori twierdzi, e s one ortogonalne. Mona
jednak udowodni, e funkcje te rozpinaj gn -wymiarow podprzestrze Fn przestrzeni F,
a wic stanowi w Fn baz, ktr mona nastpnie podda procedurze ortogonalizacji i w
kocu unormowa.
6. Dowolna kombinacja liniowa funkcji {uinn }in =1,2,...,gn odpowiadajcych gn -krotnie zdegenerowanej wartoci wasnej an operatora A
gn
X
n =
Cnin uinn ,
Cnin C,
(3.48)
in =1
jest funkcj wasn operatora A odpowiadajc tej samej wartoci wasnej. Istotnie, z
liniowoci problemu wynika, e
gn
X
A n = A
Cnin
uinn
i=1
gn
X
Cnin
an uinn
= an
i=1
gn
X
Cnin A uinn
i=1
gn
X
Cnin
uinn
= an n ,
(3.49)
i=1
co koczy uzasadnienie tezy.

7. Jeeli wic badajc zagadnienie wasne dla operatora A hermitowskiego znajdziemy
wszystkie wartoci wasne {an } o stopniu degeneracji odpowiednio rwnym gn , to podzielimy przestrze F na gn -wymiarowe podprzestrzenie Fn (oczywicie moe si zdarzy
gn = 1). Przeprowadzajc (o ile to potrzebne, gdy gn 6= 1) procedur ortonormalizacji
w kadej z podprzestrzeni Fn , otrzymamy ortonormalny zbir wektorw (funkcji) {uinn }
(funkcje odpowiadajce rnym n s, zgodnie z (3.44) ortogonalne). Twierdzimy, e w
przestrzeni skoczenie wymiarowej
dim F = N < ,
=
A = A ,
{uinn } baza ortonormalna w F.
(3.50)
W takim przypadku baza liczy skoczon liczb elementw. Wobec tego, podobnie jak w
(3.8) moemy zapisa dowolny wektor (funkcj) z F w postaci rozwinicia
(~r) =
gn
N X
X
Cnin uinn (~r),
gdzie
Cnin = h uinn | i.
(3.51)
n in =1
gdzie sumy s skoczone. Twierdzimy, e w przestrzeni skoczenie wymiarowej dowolny

wektor mona rozoy w bazie utworzonej przez wektory wasne operatora hermitowskiego.
W przestrzeni nieskoczenie wymiarowej twierdzenie to moe, ale nie musi, by prawdziwe.
Oczywicie o ile zachodzi, to wtedy baza liczy nieskoczenie wiele elementw i suma w
(3.51) jest take nieskoczona.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
37
6.03.2010
38
8. Jeeli funkcja f (z) jest rzeczywista (wspczynniki rozwinicia w szereg s rzeczywiste) to

wwczas
F = f (A)
= F
f (z) rzeczywista
=
.
A
hermitowski
= A hermitowski
(3.52)
= au, a R, to zagadnienie
Jeeli wic operator A = A spenia zagadnienie wasne Au
wasne dla f (A) ma rozwizanie z rzeczywistymi wartociami wasnymi f (a) i tymi samymi
wektorami wasnymi.
3.2
Obserwable i pomiary
3.2.1
Obserwable
Obserwabl nazwiemy taki operator hermitowski, dla ktrego zbir wektorw wasnych tworzy
baz w przestrzeni F. Zatem dla obserwabli, twierdzenie (3.50) obowizuje, i to niezalenie od
wymiaru przestrzeni F. Wobec tego dla obserwabli z definicji mamy
= A obserwabla
A uinn = an uinn
an R, degeneracja gn krotna
{uinn } baza ortonormalna w F
(3.53)
Dla dowolnej funkcji falowej F mona zbudowa rozkad postaci (3.51), speniajcy warunek
gn
X X
i 2
C n = 1,
n
(3.54)
n in =1
wynikajcy z dania unormowania funkcji falowej (por. (3.12)). W relacjach tych baza {uinn }, a
co za tym idzie i sumowania (wzgldem indeksu n), mog by skoczone lub nie.
3.2.2
Wyniki pomiarw i ich prawdopodobiestwa
Mwilimy, e stan ukadu fizycznego jest w peni okrelony przez funkcj falow (~r, t) wektor z pewnej przestrzeni Hilberta F. Zajmiemy si teraz omwieniem sposobu przewidywania
wynikw pomiarw dostarczajcych informacji o ukadzie fizycznym. Wskaemy, jak na podstawie znajomoci funkcji falowej moemy uzyska takie informacje. W ukadach fizycznych mona
mierzy rne wielkoci je charakteryzujce. Oczywicie to, jakie wielkoci maj sens i jakie s
mierzalne zaley zarwno od struktury ukadu, jak i od warunkw konkretnego dowiadczenia.
Koncepcja pomiaru ma w fizyce klasycznej sens intuicyjny, ktry nie wymaga specjalnych komentarzy. W mechanice kwantowej sytuacja jest jednak inna. Wynika to przede wszystkim std,
e pomiar przeprowadzany w ukadzie kwantowo-mechanicznym zakca jego stan. Postaramy si
wyjani najwaniejsze aspekty pojcia pomiaru kwantowo-mechanicznego, cho niektre subtelnoci s do dzi przedmiotem kontrowersji oraz aktywnych bada naukowych.
Przede wszystkim przyjmiemy, e pomiar jest dokonywany za pomoc makroskopowego urzdzenia podlegajcego zasadom mechaniki (fizyki) klasycznej. Oznacza to, e do opisu przyrzdu
pomiarowego nie jest potrzebna mechanika kwantowa. Przyjmiemy te, e aparatura pomiarowa
jest, przynajmniej teoretycznie, tak dokadna i precyzyjna jak tylko to potrzebne ( w praktyce,
niestety, istniej rnorodne ograniczenia natury technicznej).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
38
6.03.2010
39
Sformuujemy teraz postulaty, mwice w jaki sposb mechanika kwantowa pozwala przewidywa wyniki pomiarw wic je z funkcj falow ukadu.
Postulujemy, e kadej wielkoci fizycznej A (ktrej sensu fizycznego na razie nie precyzujemy), moemy przyporzdkowa pewn obserwabl
-
wielkosc fizyczna A
A = A obserwabla,
(3.55)
a wic operator hermitowski, ktrego wartoci wasne s rzeczywiste, a wektory wasne

tworz baz ortonormaln w przestrzeni stanw (funkcji falowych).
Nastpnie postulujemy, e analizujc wyniki dowiadczenia polegajcego na pomiarze pewnej
wielkoci fizycznej A charakteryzujcej badany ukad fizyczny bdziemy zawsze stosowa zasad
rozkadu spektralnego. Znaczenie i sens tej zasady jest nastpujcy.
(~ ; t)
= Pn Cnun(r)
~
Uklad
pomiarowy
wielkosci
Wartosci
(~ ; t)
= uk(r)
f an g
8
9
>
< z prawdopodob: >
=
ak >
2
C
: Pk = P kC 2 >
;
j
nj
nj
Rys. 3.1: Schemat ilustrujcy ide rozkadu spektralnego wyniki pomiaru wielkoci
fizycznej A.
Wynik pomiaru wielkoci A musi by liczb (odpowiednio mianowan), ktra naley do

zbioru {an } wartoci wasnych obserwabli A przyporzdkowanej wielkoci A. Wyjania to
dlaczego damy, aby obserwabl by operator hermitowski wynik pomiaru musi by
liczb rzeczywist. Zbir wartoci {an } moe by skoczony lub nie (od tego zaley take ksztat zbioru wskanikw). Charakter zbioru wartoci {an } zaley wic zarwno od
tego jaki ukad fizyczny rozwaamy, jak i od tego jak konkretnie wielko fizyczn mierzymy. Postulat ten ilustruje rodkowa cz rysunku 3.1, w ktrej urzdzenie pomiarowe
"wyrzuca" warto an .
Ograniczymy si na razie do dyskusji przypadku bez degeneracji. Zaoymy, e ukad fizyczny zosta przygotowany w ten sposb, e tu przed pomiarem jego funkcja falowa miaa
posta
(~r) =
Cn un (~r),
gdzie
Cn = h un | i,
(3.56)
za un (~r) funkcje wasne obserwabli A odpowiadajce wartociom wasnym an i tworzce

baz w przestrzeni F. Ilustruje to fala "wchodzca" do przyrzdu pomiarowego (rys.3.1)
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
39
6.03.2010
40
Mechanika kwantowa pozwala nam jedynie powiedzie, e prawdopodobiestwo tego, e w

wyniku pomiaru wielkoci A otrzymamy warto wasn ak wynosi
| Ck |2
Pk = P
=
2
n | Cn |
|h uk | i|2
2
n | h un | i |
|h uk | i|2
.
kk2
(3.57)
Mianownik powyszego wyraenia wypisalimy w sposb jawny, jednak suma w nim wystpujca jest rwna jednoci (normalizacja funkcji falowej ), Zatem mianownik ten jest
tak naprawd zbyteczny. Zwrmy uwag, e iloczyn skalarny w liczniku tego wyraenia,
to nic innego ni kwadrat moduu rzutu wektora na (jednowymiarow przypadek bez
degeneracji) podprzestrze odpowiadajc wartoci wasnej ak . Iloczyn skalarny h uk | i
nazywamy amplitud prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru wielkoci fizycz Mwimy te niekiedy,
nej A otrzymamy warto wasn ak odpowiedniej obserwabli A.
e h uk | i jest amplitud prawdopodobiestwa tego, e czstka przygotowana w stanie
jest w stanie un . Stwierdzenie takie ma (niestety) charakter nieco argonowy i niejako antycypujcy pomiar, bowiem w domyle zostaje powiedzenie, e "w wyniku pomiaru
wielkoci A otrzymamy warto wasn an ". Oczywicie prawdopodobiestwa Pk dane w
(3.57) speniaj
X
Pk = 1,
(3.58)
bowiem prawdopodobiestwo otrzymania jakiegokolwiek wyniku pomiaru musi by zawsze

rwne 1.
Niezwykle istotne jest to, e zbir { ak } moliwych wynikw pomiaru wielkoci fizycznej
A nie zaley od tego jaka (przed pomiarem) funkcja falowa (~r, t) opisywaa stan ukadu.
Zbir ten zaley jedynie od obserwabli A od jej wartoci wasnych. Jakie obserwable i jak
skonstruowane dotycz danego ukadu zaley od jego natury fizycznej, a nie od tego jaka
jest jego aktualna funkcja falowa. Z drugiej strony, prawdopodobiestwa Pk otrzymania
konkretnej wartoci ak zale ju od poprzez amplitudy Ck = h uk | i.
Z powyszego postulatu wynika, e jeli ukad fizyczny zosta przygotowany w stanie wa to jest gdy w kombinacji (3.56) mamy Cn = nk , czyli gdy (~r) = uk (~r),
snym obserwabli A,
wwczas w wyniku pomiaru wielkoci fizycznej A otrzymamy warto ak z prawdopodobiestwem rwnym 1.
Jeeli w rezultacie pomiaru wielkoci fizycznej A otrzymalimy warto wasn ak obser to postulujemy, e po pomiarze nastpuje tak zwana redukcja funkcji falowej,
wabli A,
polegajca na tym, e (~r) funkcja falowa przed pomiarem przechodzi w now funkcj
(fala "wychodzca" na rys.3.1)
(~r)
pomiar ak
0 (~r) = uk (~r).
(3.59)
Stan ukadu po pomiarze jest opisywany przez funkcj falow uk , bdc stanem (wektorem) wasnym obserwabli A z jednowymiarowej (brak degeneracji) podprzestrzeni Fk . Jeli
po pierwszym pomiarze (zanim funkcja falowa zdy w wyniku ewolucji czasowej zmieni
si w znaczcy sposb) dokonamy ponownego pomiaru wielkoci A to, z prawdopodobiestwem 1, otrzymamy znw warto ak . Wynika to std, e po pierwszym pomiarze, a tu
przed drugim, ukad znalaz si w stanie 0 (~r) = uk (~r). Efekt ten, zachodzcy w chwili pomiaru, nazywamy "redukcj" funkcji falowej. Nazwa ta bierze si std, e z caej kombinacji
liniowej (3.56) "wybrany"zosta stan odpowiadajcy rezultatowi pomiaru. Redukcja funkcji falowej zachodzca w chwili pomiaru jest jednym z najbardziej tajemniczych aspektw
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
40
6.03.2010
41
mikrowiata i do dzi budzi istotne kontrowersje. Jednym z wyjanie jest stwierdzenie, e

redukcja funkcji falowej zachodzi dlatego, e aparat pomiarowy jest (w/g naszych zaoe)
obiektem klasycznym. Peny kwantowo-mechaniczny opis ukadu zoonego z badanego
ukadu i z przyrzdu pomiarowego jest bardzo skomplikowany i, jak si wydaje, take nie
jest w peni zadowalajcy. Jako ciekawostk mona powiedzie, e Roger Penrose (jeden
z najwybitniejszych wspczesnych fizykw matematycznych) wie redukcj funkcji falowej z zupenie dzi niezbadanymi efektami wynikajcymi z kwantowej natury oddziaywa
grawitacyjnych. Fakt zachodzenia redukcji funkcji falowej (zreszt potwierdzony dowiadczalnie) przyjmiemy, w niniejszych wykadach, jako prawo przyrody, ktrego natura jest
nieznana. Pomiar "niszczy" funkcj falow (~r, t) (t sprzed pomiaru) i "ustala" now
uk (~r), ktra nastpnie ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera.
Przypadek z degeneracj
ktrej wartoci wasne s niezdePrzeprowadzona do tej pory dyskusja dotyczya obserwabli A,
generowane. Trzeba wic uoglni nasz analiz na przypadek z degeneracj. Rozkad funkcji
falowej na funkcje wasne obserwabli A ma teraz posta (3.51), co jest oczywistym uoglnieniem
rozkadu (3.56). Wygodnie nam bdzie posugiwa si nieco zmodyfikowanym zapisem, dlatego
relacj (3.51) zapiszemy w postaci
(~r) =
n (~r),
gdzie
n (~r) =
gn
X
Cnin uinn (~r).
(3.60)
in =1
ktre odpowiadaj
Funkcje {n } s wic kombinacjami liniowymi funkcji wasnych obserwabli A,
jednej i tej samej wartoci wasnej an . Moemy je interpretowa jako "skadowe" (rzuty) penej
funkcji falowej, lece w gn -wymiarowych podprzestrzeniach Fn przestrzeni F. Kada z funkcji
to jest spenia relacj A
n = an n i to niezalenie od
{n } jest funkcj wasn obserwabli A,
wartoci wspczynnikw kombinacji (druga cz (3.60)). Wynika to z wasnoci (3.49) wektorw
wasnych operatorw. Co wicej, funkcje takie odpowiadajce dwm rnym wartociom wasnym
s ortogonalne
h m | n i = mn .
(3.61)
Dowd przeprowadzamy metod tak sam w stwierdzeniu (3.44). Zwrmy jednak uwag, e
funkcje n (~r) nie s na og unormowane. Aby wic mona je byo nazwa funkcjami falowymi,
naley je unormowa.
Rozwamy ponownie pomiar wielkoci fizycznej A. Wynikiem pomiaru moe znowu by tylko
powiedzmy ak . Tak samo jak poprzednio, dopuszczalne
jedna z wartoci wasnych obserwabli A,
wyniki pomiaru nie zale od funkcji falowej . Natomiast prawdopodobiestwo uzyskania wanie takiego wyniku zaley od stanu ukadu i jest dane przez kwadrat moduu rzutu wektora
na podprzestrze Fk , a wic przez
|h k | i|2
|h k | k i|2
Pk = P Pgn
=
P
Pgn
in 2
in 2 .
n
n
in =1 | Cn |
in =1 | Cn |
(3.62)
Rwno iloczynw skalarnych h k | k i = h k | i wynika z ortogonalnoci wektorw m o
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
41
6.03.2010
42
rnych indeksach. Bez trudu sprawdzamy, e

h k | i =
=
=
gk
X
Ckik
gn
X X
Cnin h uikk | uinn i
n in =1
ik =1
g
g
n
k
XX X

Ckik Cnin kn ik in
ik =1 n in =1
gk

X
ik 2
Ck = h k | k i.
ik =1
(3.63)
Wobec tego, w przypadku degeneracji, prawdopodobiestwo uzyskania w wyniku pomiaru wartoci ak wynosi

ik 2
C

ik =1
k
P Pgn
in 2 =
n
in =1 | Cn |
2
Pgk ik

h
u
|
i

ik =1
k
P gk
Pk =

2
ik

h
u
|
i

ik =1
k
P Pgn
| h uinn | i |2
Pgk
in =1
kk2
(3.64)
gdzie ponownie mona pomin mianownik, jako rwny jednoci ze wzgldu na normowanie
funkcji falowej . Otrzymane prawdopodobiestwo (3.64) ewidentnie stanowi uoglnienie wzoru
(3.57), do ktrego si redukuje, gdy przy brak degeneracji "odpada" suma po indeksie ik . Suma
wszystkich uzyskanych tu prawdopodobiestw jest rwna jednoci, tak samo jak w przypadku
bez degeneracji (wynika to z warunku normowania funkcji falowej i z relacji (3.51)).
Po pomiarze (wartoci ak ) funkcja falowa redukuje si do podprzestrzeni Fk . A zatem, dla
przypadku z degeneracj, stan ukadu po pomiarze wyraa si
(~r) =
gn
X X
Cnin uinn (~r)
pomiar ak
n in =1
k (~r)
,
kk k
0 (~r) =
(3.65)
gdzie jawnie normujemy zredukowan funkcj falow. Poniewa kk k2 = h k | k i = h k | i,

wic podstawiajc (3.60) i (3.63) do powyszego, dostajemy
P gk
(~r)
pomiar ak
(~r) =
ik ik
r)
i =1 Ck uk (~
gk
ik 2
ik =1 |Ck |
P gk
ik
r) h uikk
ik =1 uk (~
qP
gk
ik 2
ik =1 |Ck |
k
qP
|i
(3.66)
Tym razem mianownik jest potrzebny, bo k nie bya unormowana. Podsumowujc stwierdzamy,
e stan ukadu tu po pomiarze jest stanem wasnym obserwabli A z wartoci wasn ak .
Podkrelmy jednak, e nie jest dowolny wektor z podprzestrzeni Fk , lecz "cz" wektora
(sprzed pomiaru) leca w Fk i potem unormowana. Zauwamy jeszcze, e przechodzc we wzorze
(3.66) do przypadku niezdegenerowanego (gn = 1, indeks in zbyteczny) otrzymujemy
(~r)
pomiar
- 0 (~r) =
Ck uk (~r)
|Ck |
= eiArg(Ck ) uk (~r),
(3.67)
co rni si od formuy (3.59) jedynie czynnikiem fazowym o module rwnym 1. Czynnik ten
nie ma znaczenia fizycznego, (omwimy to bardziej szczegowo za chwil) wic moemy uzna,
e przewidywania fizyczne wynikajce z (3.59) i (3.66) s jednakowe.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
42
6.03.2010
43
Aby praktycznie wykorzysta te reguy, trzeba odpowiedzie na zasadnicze pytanie, jak konstruowa obserwabl (operator) A odpowiadajcy wielkoci fizycznej A. Jeeli bdziemy umieli
to zrobi, wwczas (przynajmniej w zasadzie) rozwizujemy zagadnienie wasne dla tego operatora, to jest znajdujemy zbiory {an } oraz {un } wartoci i wektory wasne. Rozkadajc funkcj
falow w szereg wzgldem bazy {un } obliczymy wspczynniki Cn = h un | i, czyli amplitudy prawdopodobiestwa. Tym samym moemy obliczy prawdopodobiestwo (3.57), tego e
w wyniku pomiaru uzyskamy dla wielkoci fizycznej A warto rwn an . Zanim zajmiemy si
poczynimy kilka istotnych uwag.
odpowiedzi na pytanie, jak skonstruowa obserwabl A,
Pewne uwagi dodatkowe. Efekty interferencyjne
Jeeli funkcj falow pomnoymy przez dowolny czynnik C, co "psuje" normowanie, to po
pierwsze stwierdzamy, e nie ma to wpywu na rozwizania zagadnie wasnych dla obserwabli
(liczba si skraca). Po drugie, przewidywania fizyczne wynikajce ze wzorw (3.57) lub (3.64)
nie ulegn zmianie, bowiem dodatkowy czynnik ||2 pojawi si zarwno w liczniku jak i w
mianowniku, wic skrci si. Dlatego te zawsze bdziemy normowa funkcje falowe.
Analogicznie, nie ma wpywu na przewidywania fizyczne zamiana funkcji falowej na =
i
e . Nie psuje to ani normowania, ani prawdopodobiestw, bo |ei | = 1. Wnioskujemy wic, e
dwie proporcjonalne funkcje falowe reprezentuj ten sam stan fizyczny.
Niezbdna tu jest jednak pewna ostrono. Dla przykadu rozwamy funkcj falow

1
= ei1 1 + ei2 2 ,
2
(3.68)
gdzie k s unormowane, za fazy k R. W zasadzie eik k oraz k reprezentuj ten sam stan
fizyczny. Jednak superpozycj trzeba traktowa ostronie. Korzystajc w elementarny sposb z
wasnoci iloczynu skalarnego, dostajemy

1
h ei1 1 + ei2 2 | ei1 1 + ei2 2 i
2
1 i1 +i1
1 i1 +i2
=
e
h 1 | 1 i +
e
h 1 | 2 i
2
2
1 i2 +i1
1 i2 +i2
+
e
h 2 | 1 i +
e
h 2 | 2 i
2
2
i(2 1 )

= 1 + Re e
h 1 | 2 i ,
h|i =
(3.69)
skd jasno wynika, e rnica faz moe odgrywa istotn rol. Wnioskujemy wic, e globalny
czynnik fazowy nie ma znaczenia fizycznego i moe by wybrany dowolnie. Natomiast rnica
faz (faza wzgldna) pomidzy dwoma (lub wicej) funkcjami falowymi tworzcymi superpozycj
moe mie znaczenie zasadnicze.
Aby si jeszcze lepiej o tym przekona, zamy e unormowane funkcje falowe 1 i 2 s
odpowiadajcymi wartociom wasnym b1 6= b2 . Wobec tego
stanami wasnymi obserwabli B
funkcje te s ortogonalne: h j | k i = jk . Niech teraz A bdzie inn obserwabl, ktra ma
wartoci wasne an (dla prostoty niezdegenerowane) i odpowiednie stany wasne un . Jeli
ukad fizyczny jest w stanie k , to na mocy relacji (3.57) prawdopodobiestwo uzyskania wyniku
pomiarowego an wynosi Pk (an ) = | h un | k i |2 .
Rozwamy teraz stan
= 1 1 + 2 2 ,
j = h j | i C,
(3.70)
przy warunku |1 |2 + |2 |2 = 1, ktry zapewnia normowanie funkcji . Wielkoci |j |2 skrtowo

nazywamy prawdopodobiestwem tego, e ukad w stanie zostanie znaleziony w stanie j .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
43
6.03.2010
44
cilej mowic, |j |2 interpretowa naley jako prawdopodobiestwo tego, e w wyniku pomiaru

otrzymamy wartoci bj .
wielkoci fizycznej B (obserwabli B)
Pytamy teraz, jakie jest prawdopodobiestwo uzyskania wartoci an w wyniku pomiaru
wielkoci fizycznej A, gdy stan ukadu jest opisany funkcj falow okrelon w (3.70). Zgodnie
z definicj (3.57), przy unormowanej funkcji falowej

2
P (an ) = | h un | i|2 = h un | 1 1 + 2 2 i
= h un | 1 1 + 2 2 ih un | 1 1 + 2 2 i
= |1 |2 |h un | 1 i|2 + |2 |2 |h un | 2 i|2
+ 1 2 h un | 1 ih un | 2 i + 1 2 h un | 1 i h un | 2 i
= |1 |2 P1 (an ) + |2 |2 P2 (an )
+ 2Re 1 2 h un | 1 ih un | 2 i
(3.71)
Trzeci czon tego wyraenia zaley nie tylko od wartoci moduw liczb zespolonych j ale take
od rnicy ich faz (fazy wzgldnej). Czon ten moemy nazwa interferencyjnym. Jego obecno
jest charakterystyczna dla zagadnie mechaniki kwantowej i dobrze ilustruje fakt, e faza globalna
funkcji falowej jest bez znaczenia (mona j wybra w sposb dowolny), natomiast faza wzgldna
ma znaczenie zasadnicze i w adnym wypadku nie wolno o niej zapomina.
3.3
Wartoci oczekiwane
W poprzednim podrozdziale wprowadzilimy postulat mwicy, e wyniki pomiarw wykonywanych w ukadach kwantowo-mechanicznych podlegaj zasadzie rozkadu spektralnego. Nie
jestemy na og w stanie powiedzie, e wynik pomiaru wielkoci fizycznej A da konkretny wy otrzymamy z
nik. Moemy natomiast powiedzie, e wynik ak (warto wasna obserwabli A)
prawdopodobiestwem Pk (patrz (3.57) lub (3.64)). Mechanika kwantowa, w przeciwiestwie do
fizyki klasycznej, nie pozwala przewidywa wynikw pojedynczego pomiaru. Wiedzc jak ukad
jest przygotowany (znajc odpowiedni funkcj falow) moemy jedynie oblicza prawdopodobiestwa takich czy innych rezultatw pomiaru. Wynika std, e wykonujc pomiar w ukadzie
fizycznym przygotowanym w stanie opisanym funkcj falow (~r, t) nie moemy cile przewidzie jego wynikw. Co wicej, po pomiarze nastpuje redukcja funkcji falowej i (na og) ukad
przechodzi do stanu innego ni ten, w ktrym go przygotowano. Tak wic pojedynczy pomiar nie
daje informacji o funkcji falowej przed pomiarem, a jedynie o stanie ukadu po pomiarze, ktry
to stan jest stanem wasnym obserwabli odpowiadajcym zmierzonej wartoci wasnej. Wyjtkiem jest sytuacja, gdy ukad przed pomiarem zosta przygotowany w stanie un (~r) jednym ze
stanw wasnych obserwabli A odpowiadajcej mierzonej wielkoci fizycznej. Pojedynczy pomiar
moemy uzna za metod przygotowania ukadu fizycznego w okrelonym stanie wasnym takiej,
czy innej obserwabli.
Jak wic wyglda realistyczna sytuacja pomiarowa pozwalajca wnioskowa o funkcji falowej
(~r, t) charakteryzujcej stan ukadu zanim dokonalimy pomiaru? Poniewa posugujemy si
pojciem prawdopodobiestwa, pouczajce jest rozwaenie sytuacji pomiarowej z punktu widzenia standardowego rachunku prawdopodobiestwa. Zamy, e wynik ak pewnego dowiadczenia
pojawia si z prawdopodobiestwem pk . Jaki jest redni wynik duej serii zoonej z N 1 pomiarw, w ktrej kady z wynikw ak otrzymano nk razy ? Najpierw zauwamy, e w oczywisty
P
sposb k nk = N . Zgodnie z czstociow interpretacj prawdopodobiestwa moemy napisa
pk = nk /N (co jest suszne przynajmniej przy N ). Moemy wic intuicyjnie stwierdzi, e
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
44
6.03.2010
45
redni wynik pomiarw to

P
k
hai =
X
ak nk
=
ak pk ,
N
k
(3.72)
Wracamy teraz do zagadnie mechaniki kwantowej. Rozwamy, dla prostoty, przypadek bez
degeneracji. Wielkoci fizycznej A odpowiada obserwabla A o wartociach wasnych an i wektorach wasnych un stanowicych baz ortonormaln w przestrzeni funkcji falowych. Stan ukadu
fizycznego opisywany jest (unormowan) funkcj falow , ktr zgodnie z (3.56) moemy rozoy w bazie
=
Cn un ,
Cn = h un | i,
|Cn |2 = 1.
(3.73)
Zamy teraz, e mamy bardzo wiele identycznych ukadw, kady przygotowany w stanie .
W kadym z nich wykonujemy pomiar wielkoci A. Nie moemy przewidzie dokadnie wyniku
pojedynczego pomiaru. Umiemy jedynie stwierdzi, e pomiar taki da warto ak z prawdopodobiestwem Pk = |Ck |2 = |h uk | i|2 . Wielko Cn = h un | i nazwiemy amplitud prawdopodobiestwa tego, e ukad przygotowany w stanie | i zostanie (w wyniku pomiaru) znaleziony
w stanie | un i. Wasnoci amplitud prawdopodobiestwa podsumowuj relacje (3.73). Wracamy
teraz do pytania jaka wic bdzie warto rednia wynikw takiej serii pomiarw?
Moemy te spojrze inaczej. Pomiaru wielkoci A dokonujemy w jednym ukadzie znajdujcym si w stanie . Z prawdopodobiestwem Pk otrzymujemy warto ak . Po redukcji funkcji
falowej ponownie przygotowujemy ukad tak, aby znw znalaz si w stanie . Ponawiamy pomiar, spodziewajc si na og innego rezultatu am , ktry zdarzy si z innym prawdopodobiestwem Pm . Nastpnie powtarzamy t procedur wielokrotnie, pytajc o redni warto naszych
rezultatw dowiadczalnych.
W obu przypadkach, rozumujc na gruncie teorii rachunku prawdopodobiestwa, stwierdzamy, e rednia warto z wielu pomiarw powinna wynosi
hAi =
ak Pk .
(3.74)
Rozwamy t wielko dalej, korzystajc z wprowadzonych ju ustale dotyczcych pomiarw i

ich prawdopodobiestw. Z postulatu (3.57) otrzymujemy wic
hAi =
ak Pk =
ak |h uk | i|2 =
ak Ck Ck ,
(3.75)
gdzie ostatni krok wynika z rozkadu (3.73). Przeksztacajc dalej, wiemy, e funkcje {un } tworz
baz, wobec czego piszemy
hAi =
XX
am Ck Cm km =
XX
am Ck Cm h uk | um i.
(3.76)
Z okrelenia iloczynu skalarnego dalej mamy

hAi =
XX
Ck Cm
d 3 r un (~r) am um (~r)
(3.77)
Z okrelenia dziaania operatora A na funkcje un i z liniowoci wyrae wynika dalej

hAi =
XX
k
=
S.Kryszewski
Ck Cm
d r
X
n
d 3 r uk (~r) A um (~r)
!
Cn un (~r)
Cm um (~r)
(3.78)
MECHANIKA KWANTOWA
45
6.03.2010
46
Rozpoznajemy rozwinicia (3.73) funkcji falowej i jej sprzenia. Otrzymujemy wic

Z
hAi =
d 3 r (~r) A (~r)
= h | A | i,
(3.79)
gdzie posuylimy si notacj (3.25) dla elementu macierzowego operatora. Stwierdzamy wic,
e mechanika kwantowa pozwala obliczy poszukiwan redni za pomoc wzoru (3.79).
Liczb (mianowan) h A i = h | A | i nazywamy wartoci oczekiwan wielkoci fizycznej A
dla ukadu fizycznego, ktrego stan opisuje funkcja
(ktrej odpowiada operator obserwabla A)
falowa . Podkrelmy jednak, e obliczenia h A i dotycz
albo redniego wyniku pomiarw przeprowadzonych na duej liczbie identycznie przygotowanych (w stanie ) egzemplarzy danego ukadu fizycznego;
albo dugiej serii pomiarw wykonywanych w jednym ukadzie, ktry po kolejnym pomiarze
jest ponownie przygotowany w stanie .
Zauwamy, e warto oczekiwana h A i = h | A | i jest zawsze rzeczywista, co wynika
zarwno z powyszego wyprowadzenia, jak i z wasnoci (3.41) operatorw hermitowskich. Po
drugie, widzimy, e wan rol odgrywa fakt unormowania funkcji falowych, ktrej norma nie
pojawia si w mianownikach. I wreszcie zauwamy, e zmiana globalnej fazy funkcji falowej (tj.
zamiana ei ) w aden sposb nie wpywa na wielko obliczanej wartoci oczekiwanej.
Oczywicie pozostaje problem konstrukcji operatorw hermitowskich obserwabli odpowiadajcych wielkociom fizycznym. Aby wykorzysta praktycznie formu (3.79) trzeba wiedzie
jak operator A dziaa na funkcj falow (~r).
3.3.1
Dyskusja dodatkowa. Dyspersje
Warto oczekiwan h A i dan w (3.79) moemy obliczy, gdy tylko znamy funkcj falow ukadu
fizycznego i posta operatora (obserwabli) A.

Faktyczny pomiar jest dokonywany na wielu identycznie przygotowanych egzemplarzach badanego ukadu. Kady z pomiarw daje ktr z wartoci wasnych ak obserwabli A z prawdopodobiestwem Pk = |h uk | i|2 . Wielokrotnie powtarzane pomiary dostarczaj wic informacji
o rozkadzie Pk i tym samym o funkcji falowej ukadu. Rozkad prawdopodobiestwa mona
scharakteryzowa za pomoc dyspersji (wariancji) zdefiniowanej jako
2 (A) =

2
A h A i
D
A2 2h A iA + h A i2
= h A2 i h A i2 = h | A2 | i h | A | i2 ,
E
(3.80)
przy czym h A i R jest liczb komutujca z dowolnym operatorem. Warto oczekiwana h A i

jest dana wzorem (3.75). Natomiast h A2 i obliczamy korzystajc z rozkadu (3.73) i otrzymujemy
h A2 i = h | A2 | i = h |
=
h uk | ih | A2 uk i =
uk h uk | i
X
k
A2
a2k |h uk | i|2
a2k
|Ck | ,
(3.81)
bowiem z zagadnienia wasnego obserwabli A wynika, e A2 uk = a2k uk . czc teraz formuy

(3.80), (3.81) i (3.75) dostajemy
2 (A) =
X
k
S.Kryszewski
a2k |Ck |2
!2
ak |Ck |2
(3.82)
MECHANIKA KWANTOWA
46
6.03.2010
47
Przy podnoszeniu szeregu do kwadratu musimy uwaa

2 (A) =
a2k |Ck |2
ak |Ck |
ak |Ck |2
ak
am |Cm |2
"
2
#
2
am |Cm |
(3.83)
Dyspersja rozkad wynikw pomiarowych jest wic do skomplikowanym wyraeniem, ktre na

og jest rne od zera. Sukcesywne pomiary wielkoci fizycznej A w ukadzie przygotowanym w
stanie pozwalaj zbudowa rozkad prawdopodobiestwa Pk = |h uk | i|2 , za jego dyspersja
p
2 (A) dostarcza dalszych informacji o funkcji falowej .
Szczeglna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy stan ukadu tu przed pomiarem jest stanem
Oznacza to, zgodnie z (3.73), e = us , a zatem wspczynniki rozkadu
wasnym obserwabli A.
speniaj Cn = ns . Zachodzi wwczas nastpujce
Twierdzenie 3.3 Stan ukadu jest stanem wasnym obserwabli A wtedy i tylko wtedy gdy
dyspersja 2 (A) zeruje si
n
{ = us }
2 (A) = 0
(3.84)
Warto oczekiwana obserwabli jest wtedy rwna jednej z jej wartoci wasnych.
Dowd. Zamy najpierw, e = us , czyli Cn = ns . Wwczas ze wzoru (3.83) wynika, e
2 (A) =
"
ak ks ak
am ms
= as ( as as ) = 0,
(3.85)
co koczy dowd pierwszej czci twierdzenia.

Przeprowadzimy dowd w przeciwn stron. Rozwamy operator A = A h A i, gdzie h A i
jest wartoci oczekiwan wielkoci A w dowolnym stanie (unormowanym) . Obliczamy norm
wektora

2
| A
i = h | A2 i,
A = h A
(3.86)
bowiem operator A jest hermitowski (suma operatora hermitowskiego i liczby rzeczywistej). Idc
dalej, mamy

2
A
= h | (A h A i)(A h A i) i
= h | A2 | i h A i2 h | i
= 2 (A).
(3.87)

= 0. Zerow norm ma tylko wektor zerowy,

Teraz, z zaoenia, 2 (A) = 0. Zatem norma A
wic
=0
A
= h A i.
A
(3.88)
Ostatnia rwno oznacza, e funkcja jest funkcj wasn obserwabli A z wartoci wasn
h A i. Twierdzenie jest udowodnione.
Jeli funkcja falowa ukadu jest superpozycj stanw wasnych obserwabli odpowiadajcych
rnym wartociom wasnym, to wwczas dyspersja 2 (a) 6= 0. Mwimy wtedy, e wielko fizyczna, ktrej odpowiada obserwabla A nie ma dobrze okrelonej wartoci. Przykad taki rozwaamy
w Uzupenieniach.
W dowodzie poprzedniego twierdzenia "ukryty" jest dowd nastpnego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
47
6.03.2010
48
Twierdzenie 3.4 Dyspersja dowolnej wielkoci fizycznej mierzona w dowolnym stanie ukadu
fizycznego jest zawsze nieujemna.
2 (A) 0,
dla kadej obserwabli A.
(3.89)
2 . Norma dowolnego wektora jest

Dowd. We wzorze (3.87) pokazalimy, e 2 (A) = kAk
nieujemna, co koczy dowd.
3.4
Konstrukcja operatorw obserwabli
3.4.1
Operatory pooenia i pdu
Na obecnym etapie budowy formalizmu mechaniki kwantowej przyjmiemy dwa ponisze przyporzdkowania jako postulaty.
Jest to operator zoony z trzech skado1. Operator pooenia czstki oznaczymy przez R.
3 ), ktrych dziaanie na funkcj falow

wych (tzw. operator wektorowy) R = (X1 , X2 , X
sprowadza si do jej pomnoenia przez odpowiedni wsprzdn
j : (~r)
X
- X
j (~r) = xj (~r),
j = 1, 2, 3.
(3.90)
Wsprzdne s rzeczywiste, wic tak zdefiniowany operator jest hermitowski. Poniewa

sprowadza si do mnoenia funkcji falowej przez odpowiednie wspdziaanie operatora R
rzdne, wic czsto przyjmujemy, e
= ~r,
R
(3.91)
czyli po prostu utosamiamy operator z samym wektorem wodzcym.

= i~. Ma on trzy skadowe, z ktrych kada dziaa
2. Operatorem pdu jest operator P
na funkcj falow
Pj : (~r)
- Pj (~r) = i~ (~r).
(3.92)
xj
Zgodnie z twierdzeniem (3.39) jest to operator hermitowski. Zwrmy uwag, e w tej chwili
formalizujemy intuicyjne przypuszczenie (2.23).
Naley pamita, e mwimy tu o operatorach pooenia i pdu, a nie o pooeniu i pdzie czstki.
Mechanika kwantowa nie moe nam powiedzie jakie jest pooenie czy pd czstki. Jedyne
co moemy powiedzie (na mocy relacji (3.79)) to to, e dla czstki znajdujcej si w stanie
opisywanym funkcj falow (~r, t) wartoci oczekiwane pooenia i pdu wynosz odpowiednio
|i =
h~r i = h | R
|i =
h ~p i = h | P
d 3 r (~r, t) ~r (~r, t),

(3.93a)
d 3 r (~r, t) i~ (~r, t) .
(3.93b)
Jedn z zasadniczych cech mechaniki kwantowej, cakowicie odmienn od fizyki klasycznej

jest to, e obserwableoperatory nie s przemienne nie komutuj. W oparciu o twierdzenie
(3.22) i definicje (3.90), (3.92), moemy napisa kanoniczn relacj komutacyjn dla operatorw
pooenia i pdw
j , Pk
X
= i~jk .
(3.94)
W dalszych rozdziaach rozwiniemy formalizm mechaniki kwantowej, w ramach ktrego pokaemy, e przedstawione tu rozumowanie mona odwrci. Chodzi o to, e jako postulat mona
przyj relacj komutacyjn (3.94), a z niej wyprowadzi definicje (3.90) i (3.92), co odbierze im
status postulatw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
48
6.03.2010
49
Umowa terminologiczna
Piszc funkcj falow w postaci = (~r, t) usiowalimy powstrzyma si od nazywania jej
argumentu ~r pooeniem czstki. Przypominamy wic, e sens fizyczny maj jedynie:
|(~r, t)|2 gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w ssiedztwie punktu ~r V
(por. (2.27) i jego dyskusja);
h~r i warto oczekiwana (3.93a) okrelajca redni warto zmierzonego pooenia czstki (pomiar wielokrotny).
Aby unikn dziwolgw sownikowych czy gramatycznych, od tej pory bdziemy mwi o wektorze ~r argumencie funkcji falowej jako o wektorze pooenia. Jest to jednak umowa terminologiczna nie niosca sensu fizycznego. Pamitamy, e wektor ~r NIE jest pooeniem czstki, w
tym sensie co w mechanice klasycznej.
3.4.2
Zasada odpowiednioci
W mechanice klasycznej stan ukadu fizycznego jest okrelony przez podanie wsprzdnych
i pdw uoglnionych (zmiennych kanonicznych) {qi (t), pi (t)} w funkcji czasu. Wielkoci te
ewoluuj w czasie zgodnie z hamiltonowskimi rwnaniami ruchu. Wielkoci fizyczne charakteryzujce ukad (np. energia, pd kinetyczny, moment pdu, itp.) s zbudowane jako pewne funkcje
zmiennych kanonicznych. Na gruncie klasycznym potrafimy (dla jednej czstki) zbudowa funkcj
Akl = Akl (~rkl , ~pkl , t), ktra odpowiada jakiej wielkoci fizycznej. Poniewa wiemy jak tworzy
funkcje operatorw (por. (3.36)), wic nasuwa si myl, aby w klasycznej funkcji Akl zamieni
oraz ~pkl P,
co pozwolioby dosta pewien operator. Natrafiamy jednak od razu na
~rkl R
dwie trudnoci.
Funkcj Akl budujemy na og za pomoc zmiennych kanonicznych (wsprzdnych uoglnionych, np. sferycznych). Posta takich funkcji moe zalee od wyboru ukadu wsprzdnych. Nie wiemy wic, jaki ukad wsprzdnych jest waciwy do przeprowadzenia
zamiany wielkoci klasycznych na operatory.
P
6= P
R.
Co gorsza, iloczyn operatorw R
P
Operatory nie komutuj. Wiemy, e R

nie jest hermitowski, bowiem

Px + Y Py + Z Pz
X
+ Py Y + Pz Z
= Px X
R
6= R
P.
= P
(3.95)
Iloczyn taki nie jest wic obserwabl nie moe odpowiada wielkoci fizycznej, cho klasyczny iloczyn ~rkl ~pkl = ~pkl ~rkl nie sprawia adnych trudnoci.
Unikn tych trudnoci mona przez przyjcie nastpujcych zaoe.
1. Klasyczn wielko Akl budujemy we wsprzdnych kartezjaskich i wtedy stosujemy podstawienia (3.90) i (3.92) tworzc w ten sposb operator kwantowo-mechaniczny.
2. W razie potrzeby stosujemy procedur symetryzacyjn. Aby wyjani, na czym to polega,
zilustrujemy j przykadem
~rkl ~pkl

- 1 R
P
+ P
R
.
(3.96)
Wobec relacji (3.95) operator po prawej jest ewidentnie hermitowski, moe wic by obserwabl odpowiada wielkoci fizycznej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
49
6.03.2010
50
W wietle tych uwag, formuujemy zasad odpowiednioci, zwan te czasami zasad kwantowania.
Obserwabl (operator hermitowski) A tworzymy z klasycznej wielkoci fizycznej
Akl (~rkl , ~pkl , t) wyraonej we wsprzdnych kartezjaskich przez podstawienia
~rkl
- R
= ~r,
~pkl
- P
= i~ ,
(3.97)
przy (o ile taka potrzeba zachodzi) zastosowaniu odpowiedniej procedury symetryzacji.

Zasad t bez trudu stosujemy dla jednej czstki i atwo uoglniamy dla N czstek,
gdy operatory bd mie dodatkowo numer okrelajcy, do ktrej czstki si odnosz.
Po zbudowaniu obserwabli moemy, znw w razie potrzeby, przej do innego ukadu
wsprzdnych.
W zasadzie mona formuowa zasad odpowiednioci w sposb bardziej oglny niezaleny od
ukadu wsprzdnych. Podejcie takie jest jednak znacznie bardziej skomplikowane (odpowiednie
relacje nie byyby takie proste jak (3.97)). Zyskujc na elegancji matematycznej niewiele bymy
zyskali na fizycznym zrozumieniu teorii.
Na zakoczenie podkrelamy, e
istniej wielkoci fizyczne (np. spin czstek elementarnych), ktre nie maj odpowiednika
w fizyce klasycznej. Wwczas konstrukcja odpowiedniego operatora obserwabli musi by
przeprowadzona innymi metodami.
czas t nie jest obserwabl. Jest to parametr zewntrzny mierzony za pomoc zegara zewntrznego w stosunku do jakiekolwiek ukadu kwantowo-mechanicznego.
3.4.3
Hamiltonian czstki
Hamiltonian ukadu fizycznego peni w mechanice klasycznej zasadnicz rol i odpowiada energii
ukadu. Skupiajc na razie uwag na pojedynczej czstce o masie m, wypisujemy jej klasyczny
hamiltonian
Hkl =
~p2kl
+ V (~rkl , t),
2m
(3.98)
gdzie V (~rkl , t) jest energi potencjaln wynikajc z oddziaywania czstki z otoczeniem. Energia
potencjalna jest funkcj pooenia czstki, wic jej kwantowo-mechaniczny odpowiednik bdzie
ktrej dziaanie na funkcj falow sprowadza si do pomnoenia
t sam funkcj operatora R,
(~r, t) przez V (~r, t).
Przechodzc do mechaniki kwantowej, w myl zasady odpowiednioci, stwierdzamy, e wielkoci fizycznej jak jest energia odpowiada bdzie operator Hamiltona (zwany krtko hamiltonianem) o postaci
2
2
t) = ~ 2 + V (~r, t).
= P + V (R,
H
2m
2m
(3.99)
Wynik ten, uzyskany w oparciu o zasad odpowiednioci oczywicie w peni pokrywa si z wyprowadzon per analogiam relacj (2.25). Rwnanie Schrdingera (2.6) postulowane uprzednio
dla pojedynczej czstki staje si wic przypadkiem szczeglnym rwnania
i~
(~r, t).
(~r, t) = H
t
S.Kryszewski
(3.100)
MECHANIKA KWANTOWA
50
6.03.2010
51
Tym samym postulatem mechaniki kwantowej jest jedynie rwnanie (3.100) (patrz take (2.26)),
za rwnanie (2.6) wynika ze, oczywicie po zastosowaniu zasady odpowiednioci do konstrukcji
hamiltonianu pojedynczej czstki.
3.5
Nawiasy Poissona i relacje komutacyjne.

Metoda kwantowania
Omawialimy tutaj formalizm mechaniki kwantowej stosujc pojcia intuicyjne. Nie byo naszym
celem ani przedstawienie formalnego opisu penej struktury matematycznej mechaniki kwantowej, ani te utrzymanie matematycznej cisoci. W tym podrozdziale skrtowo omwimy jeden
ze sposobw formalnego przejcia od fizyki klasycznej do kwantowej. W tym celu przypomnijmy
znane z mechaniki klasycznej pojcie nawiasw Poissona. Rozwamy ukad fizyczny o n stopniach swobody opisany wsprzdnymi i pdami kanonicznymi ({qi }, {pi }). Wielkoci fizyczne A
i B przedstawione s za pomoc funkcji Akl (qi , pi ) oraz Bkl (qi , pi ). Dla wielkoci tych tworzymy
nawiasy Poissona zdefiniowane wzorem
{Akl , Bkl }P =
n
X
Akl Bkl
Bkl Akl
qj pj
qj pj
j=1
(3.101)
Przechodzc na grunt mechaniki kwantowej wiemy, e wielkociom fizycznym A i B musimy przy Regua ich konstrukcji
porzdkowa odpowiednie obserwable (operatory hermitowskie) A oraz B.
jest nastpujca. Klasyczne nawiasy Poissona musz przechodzi w komutator operatorw
{Akl , Bkl }P
kwantowanie
1
A, B .
i~
(3.102)
Tak narzucony warunek kwantowania wystarczy do skonstruowania mechaniki kwantowej w

odpowiednio dobranej przestrzeni funkcji falowych. Zastpuje on zasad odpowiednioci, bowiem
narzucenie relacji komutacyjnych pozwala wyznaczy posta operatorw.
Aby lepiej zilustrowa t procedur, rozwamy pojedyncz czstk opisan klasycznie trzema
skadowymi pooenia ~r = (x1 , x2 , x3 ) i trzema skadowymi pdu ~p = (p1 , p2 , p3 ). Bez trudu
obliczamy nawiasy Poissona
{xk , xm }P
3
X
j=1
{pk , pm }P
3
X
j=1
{xk , pm }P
3
X
j=1
xk x m
xm xk
xj pj
xj pj
pk pm
pm pk
xj pj
xj pj
xk p m
p m xk
xj pj
xj pj
= 0,
(3.103a)
= 0,
(3.103b)
= km .
(3.103c)
W myl reguy (3.102) klasyczne nawiasy Poissona przechodz w relacje komutacyjne dla operatorw pooenia i pdu
k , X
m = 0,
X

Pk , Pm = 0,

k , Pm = i~km .
X
(3.104a)
(3.104b)
(3.104c)
Ostatnia z nich jest identyczna z relacj (3.94), ktra wynika z konkretnej postaci operatorw
k oraz Pm . Uzyskana tutaj relacja (3.104c) ma charakter oglniejszy, bo nie zaley od postaci
X
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
51
6.03.2010
52
wystpujcych w niej operatorw jest narzucona z gry. Mona wic przeprowadzi konstrukcj
operatorw w nastpujcy sposb:
wybra (ustali) relacje komutacyjne;
dobra odpowiedni przestrze Hilberta (przestrze stanw funkcji falowych);
znale konkretn posta operatorw.
Warto zwrci uwag, e rezultaty ostatniego kroku (tj. posta operatorw) zale od doboru
przestrzeni Hilberta. W dalszych rozdziaach podamy przykady takiej wanie procedury. W
szczeglnoci, relacja (3.104c) zastosowana do operatorw pooenia i pdu w odpowiednio dobranej przestrzeni funkcji falowych doprowadzi nas do uprzednio postulowanych odpowiednioci
(3.90) i (3.92). Omwimy i inne przykady, w ktrych relacje komutacyjne posu jako punkt
wyjcia do konstrukcji operatorw obserwabli.
Metoda konstrukcji formalizmu mechaniki kwantowej polegajca na zastpieniu klasycznych
nawiasw Poissona przez komutatory kwantowo-mechanicznych operatorw jest jednak mudna.
Rozpoczynajc studia nad mechanik kwantow powinno si wiedzie o istnieniu tej metody i o
szczeglnej roli jak w niej odgrywaj komutatory. W dalszym cigu wykadu najczciej jednak
bdziemy wybiera bardziej intuicyjne, cho z pewnoci mniej cise podejcie.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
52
6.03.2010
4. Rwnanie Schrdingera
53
Rozdzia 4
Rwnanie Schrdingera
Rwnanie Schrdingera jest postulatem mechaniki kwantowej okrelajcym tzw. dynamik. Zadaje ono (przy odpowiednio dobranym warunku pocztkowym) ewolucj funkcji falowej opisujcej
stan ukadu fizycznego. Przejdziemy teraz dyskusji rnorodnych, a bardzo wanych, wnioskw
pyncych z rwnania Schrdingera. ktre zapiszemy w postaci
i~
(~r, t).
(~r, t) = H
t
(4.1)
jest hamiltonianem hermitowskim operatorem odpowiadajcym energii ukadu fizyczgdzie H

nego. Bdziemy stara si prowadzi do oglne rozwaania, wic nie precyzujemy jaka jest
Posugiwa si bdziemy tutaj tylko jednym wektorem ~r argukonkretna posta operatora H.
mentem funkcji falowej. Intuicyjnie wic mamy przed oczami ukad fizyczny zoony po prostu z
jednej czstki. Moemy jednak uwaa, e ~r symbolizuje zbir pooe, a d~r oznacza odpowiedni element wielowymiarowej (dla wielu czstek) objtoci. Dlatego te rozwaania nasze mona
atwo uoglni, wobec czego twierdzimy, e odnosz si one do oglnego (cho na razie bliej
nieokrelonego) ukadu fizycznego.
4.1
Zachowanie normy wektora stanu funkcji falowej
Dyskutujc probabilistyczn interpretacj funkcji falowej wprowadzilimy pojcia gstoci i prdu prawdopodobiestwa (por. definicje (2.38) i (2.44)). Co wicej, biorc pod uwag rwnanie
Schrdingera dla jednej czstki wyprowadzilimy rwnanie cigoci prdu prawdopodobiestwa
(2.45), a take wykazalimy, e norma funkcji falowej jest staa w czasie (patrz (2.48)). Wykaemy teraz fakt oglniejszy. Rwnanie Schrdingera z dowolnym hamiltonianem zachowuje norm
funkcji falowej, to jest
k (~r, t)k2 = h (t) | (t) i
Z
d 3 r (~r, t) (~r, t) = const.,
(4.2)
czyli norma ||(~r, t)||2 nie zaley od czasu. Dowolna funkcja falowa (stan ukadu fizycznego)
raz unormowana do jednoci (na przykad w chwili pocztkowej), pozostaje unormowana w dowolnej innej chwili czasu. Pokaemy, e jest to konsekwencj hermitowskoci hamiltonianu. Aby
wykaza to stwierdzenie, rozwaymy sprzone rwnanie Schrdingera, tj. rwnanie hermitowsko
sprzone do (4.1):
i~

(~r, t) = H
(~r, t)
(~r, t) = H
t
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(4.3)
53
6.03.2010
54
hermitowski. Nie ma znaczenia, czy H

jest jawnie zaleny od czasu, czy te nie. Badamy
bo H
teraz pochodn kwadratu normy. Korzystamy z regu rniczkowania oraz z rwna (4.1) i (4.3).
Otrzymujemy
k(~r, t)k2 =
t
=
=
=
d 3r
Z
+
t
t

h

i
i
H
d 3 r H
~
i
ih
i
h H | i h | H
~
i
ih
i h | H
i ,
h|H
~
(4.4)
i z definicji iloczynu skalarnego,

gdzie, w przedostatnim kroku skorzystalimy z hermitowskoci H
= H
, wic sprenie w
za w ostatnim, z regu sprzgania hermitowskiego. Poniewa za H
ostatnim wzorze nie ma znaczenia. W ten sposb dostajemy
k(~r, t)k2 = 0.
t
(4.5)
A zatem
k(~r, t)k2 = const. = k(~r, t0 )k2 ,
(4.6)
czyli unormowana funkcja falowa ewoluujca zgodnie z rwnaniem Schrdingera pozostaje zawsze unormowana. Dziki temu moemy atwo utrzyma probabilistyczn interpretacj funkcji
falowej. Stwierdzenie to odzwierciedla fakt, e czstki nie gin, wic prawdopodobiestwo ich
znalezienia w caej dostpnej przestrzeni jest zawsze rwne 1, co wydaje si by intuicyjnie oczywiste.
Z faktu zachowania normy funkcji falowej nie wynika, e lokalna gsto prawdopodobiestwa
(~r, t) = |(~r, t)|2 jest te staa (pamitajmy, e ~r symbolizuje, o ile to potrzebne, zbir pooe
wielu (kilku) czstek). Wrcz odwrotnie, spodziewamy si, e skoro czstka moe si porusza, to
prawdopodobiestwo znalezienia jej w rnych czciach dostpnego obszaru bdzie si w czasie
zmienia. Innymi sowy, prawdopodobiestwo "przelewa" si z jednego podobszaru do drugiego.
W przypadku jednej czstki ilustruje to prawo zachowania prdu prawdopodobiestwa (2.45) lub
(2.46). Uoglnienia tego prawa na przypadek wielu czstek nie bdziemy bada. Poprzestaniemy
na wynikach dla jednej czstki, a zatem nie ma potrzeby powtarza rozwaa z rozdziau 2.
4.2
Rwnanie Schrdingera
dla ukadu konserwatywnego
Ukad fizyczny nazywamy konserwatywnym (lub zachowawczym) jeli jego hamiltonian nie zaley
od czasu. W takim wypadku, za pomoc zasady odpowiednioci mona do atwo skonstruowa
hamiltonian. Jeli tylko znamy hamiltonian klasyczny Hkl jako funkcj kanonicznych pooe i
pdw, to hamiltonian kwantowo-mechaniczny bdzie postaci
P)
= Hkl (~r, i~),
= Hkl (R,
H
(4.7)
czyli bdzie t sam funkcj operatorw pooenia i pdu. Oczywicie, w myl naszej umowy,
oraz P
mog oznacza odpowiednie rodziny, na przykad numerowane indeksami
operatory R
odpowiadajcymi czstkom tworzcym badany ukad fizyczny.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
54
6.03.2010
55
Jak wiemy z dyskusji w rozdziale 2 (patrz (2.49) (2.56)) funkcja falowa ukadu, ktrego
hamiltonian nie zaley od czasu wyraa si jako iloczyn
(~r, t) = eiE(tt0 )/~ (~r),
(4.8)
w ktrym zmienne przestrzenne i czas s rozseparowane, za E oznacza energi ukadu. Funkcja

(~r) jest niezalena od czasu, spenia rwnanie
(~r) = E (~r),
H
(4.9)
i musi by unormowana kk = 1. Rwnanie powysze jest zagadnieniem wasnym dla operatora

= H(~r, i~). Rwnanie to nazwalimy stacjonarnym rwnaniem SchrdingeHamiltona H
ra. Funkcj falow (stan kwantowo-mechaniczny) (~r, t) okrelony rwnaniem (4.8) nazwiemy
stanem stacjonarnym.
Konkretna posta rwnania (4.9) oczywicie zaley od postaci hamiltonianu, a wic od tego
z jakim ukadem fizycznym mamy do czynienia. W dalszym cigu wykadu (i wicze) rozwaymy cay szereg rnorodnych przykadw ukadw konserwatywnych (z hamiltonianem niezalenym jawnie od czasu), dla ktrych bdziemy rozwizywa stacjonarne rwnanie Schrdingera,
tj. zagadnienie wasne dla odpowiedniego hamiltonianu. Tutaj za przedstawimy pewne oglne
wasnoci stacjonarnego rwnania Schrdingera.
Twierdzenie 4.1 Jeli stan ukadu zachowawczego jest stanem stacjonarnym, to warto oczekiwana energii jest staa w czasie. To znaczy
| i = const. = E,
h|H
dla stanu stacjonarnego (~r, t).
(4.10)
Dowd. Poniewa ukad jest z zaoenia konserwatywny, wic hamiltonian nie zaley od czasu.
Na mocy (4.8) mamy wic
|i =
h|H
Z
Z
=
Z
(~r, t)
d 3 r (~r, t) H
eiE(tt0 )/~ (~r)
d 3 r eiE(tt0 )/~ (~r) H
(~r),
d 3 r (~r) H
(4.11)
bowiem czony wykadnicze si znosz. Widzimy wic, e warto oczekiwana energii nie zaley
= E, skd ju wynika druga
od czasu, a wic jest staa. Co wicej, na mocy (4.9) mamy H
cz tezy.
4.2.1
Ewolucja w czasie dla stanu stacjonarnego
Przedyskutujemy nieco dokadniej rozwizania rwnania Schrdingera (2.24) dla ukadu zachowawczego. Pene rozwizanie rwnania rniczkowego pierwszego rzdu wzgldem czasu wymaga
znajomoci warunku pocztkowego
(~r, t0 ) 0 (~r),
(4.12)
w ktrym unormowan do jednoci funkcj 0 (~r) przyjmiemy za znan. Naszym celem bdzie
zbadanie postaci funkcji falowej (~r, t) dla chwil czasu t > t0 . Zamy, e znamy rozwizania zagadnienia wasnego dla hamiltonianu, tzn. umiemy znale zbir funkcji {un } i energii wasnych
{En } takich, e spenione jest rwnanie
un (~r) = En un (~r),
H
S.Kryszewski
(4.13)
MECHANIKA KWANTOWA
55
6.03.2010
56
gdzie dodatkowy indeks uwzgldnia moliwo degeneracji. Funkcje wasne hamiltonianu (obserwabli operatora hermitowskiego) tworz baz w przestrzeni funkcji falowych badanego ukadu i speniaj relacje ortonormalnoci i zupenoci
XX
h un | um i = nm ,
un (~r) un (~r 0 ) = (~r ~r 0 ).
(4.14)
Dowolny stan ukadu opisany funkcj falow (~r, t) moe by rozoony w bazie
(~r, t) =
cn (t) un (~r),
(4.15)
n,
przy czym caa informacja o zalenoci od czasu jest zawarta we wspczynnikach cn (t). Opis
zalenoci stanu ukadu od czasu sprowadza si wic do znalezienia tych wspczynnikw. Aby
je obliczy podstawiamy rozkad (4.15) do rwnania Schrdingera (4.1). Korzystajc z liniowoci
otrzymujemy
operatora H
i~
X d cn (t)
n,
dt
un (~r) =
un (~r) =
cn (t) H
n,
En cn (t) un (~r),
(4.16)
n,
Mnoymy teraz obustronnie przez um (~r)

i~
X d cn (t)
n,
dt
um (~r) un (~r) =
En cn (t) um (~r) un (~r).
(4.17)
n,
Cakujemy obie strony po d 3 r w caej przestrzeni (obliczamy wic iloczyny skalarne)

i~
X d cn (t)
n,
dt
h um | un i =
En cn (t) h um | un i.
(4.18)
n,
Korzystamy z relacji ortonormalnoci (4.14)

i~
X d cn (t)
n,
dt
mn =
En cn (t) mn .
(4.19)
n,
Wykonujc sumowanie otrzymujemy rwnanie ruchu dla wspczynnikw cn (t):

d cm (t)
iEn
=
cm (t).
dt
~
(4.20)
Zwrmy uwag, e rwnanie to moemy otrzyma od razu z (4.16) odwoujc si do jednoznacznoci przedstawienia wektorw (funkcji) w bazie. Cakowanie rwnania (4.20) jest bardzo proste
(zmienne si rozdzielaj). W rezultacie otrzymujemy
cm (t) = cm (t0 ) eiEn (tt0 )/~ .
(4.21)
Wstawiamy teraz wynik (4.21) do rozkadu (4.15) i mamy

(~r, t) =
cn (t0 ) eiEn (tt0 )/~ un (~r).
(4.22)
n,
Wspczynniki cn (t0 ) oczywicie zale od warunku pocztkowego (4.12), ktry jest dany. Nietrudno jest wic je wyliczy. Bierzemy wyraenie (4.22) dla chwili pocztkowej
0 (~r) = (~r, t0 ) =
cn (t0 ) un (~r).
(4.23)
n,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
56
6.03.2010
57
Mnoymy obustronnie z lewej przez um (~r), obliczamy iloczyny skalarne (cakujemy) i korzystamy z ortonormalnoci funkcji wasnych hamiltonianu
X
h um | 0 i =
cn (t0 ) h um | un i = cm (t0 ).
(4.24)
n,
Obliczone w ten sposb wspczynniki podstawiamy do (4.22):

(~r, t) =
h un | 0 i eiEn (tt0 )/~ un (~r),
(4.25)
n,
co stanowi poszukiwane rozwizanie rwnania Schrdingera dla ukadu konserwatywnego. Widzimy wic, e uzyskane rozwizanie jest kombinacj liniow wyrae typu (4.8). Oczywicie
oglne rozwizanie musi by, zgodnie z zasad superpozycji wynikajc z liniowoci rwnania
Schrdingera, kombinacj liniow rozwiza szczeglnych.
Uzyskane wyniki pozwalaj nakreli procedur rozwizywania rwnania Schrdingera dla
ukadw zachowawczych (z hamiltonianem niezalenym jawnie od czasu).
1. Rozwizujemy stacjonarne rwnanie Schrdingera (4.13), czyli zagadnienie wasne dla operatora Hamiltona. Znajdujemy wic wartoci (energie) wasne i odpowiednie funkcje wasne
tworzce baz w przestrzeni funkcji falowych ukadu.
2. Rozkadamy stan pocztkowy w bazie stanw wasnych, tj. obliczamy wspczynniki wedug wzoru (4.24).
3. Konstruujemy funkcj falow dla t > t0 na podstawie relacji (4.22) lub (4.25).
Podkrelmy, e kluczow rol odgrywa tu pierwszy punkt. Jest on zreszt zazwyczaj technicznie
najtrudniejszy.
4.2.2
Normowanie stacjonarnej funkcji falowej (4.25)
Udowodnilimy ju, e rwnanie Schrdingera zachowuje norm funkcji falowej i to niezalenie

od tego czy hamiltonian jest, czy te nie jest funkcj czasu. Mimo to, zrobimy proste wiczenie rachunkowe, w ktrym wykaemy, e funkcja falowa (4.25) jest rzeczywicie unormowana.
Istotnie, z definicji normy
Z
kk2 =
d 3 r (~r, t)(~r, t)
"
d 3r
h un | 0 i eiEn (tt0 )/~ un (~r)
n,
XX
h um | 0 i eiEm (tt0 )/~ um (~r)
m,
h 0 | un i ei(En Em )(tt0 )/~ h um | 0 i
n, m,
d 3 r un (~r) um (~r)
(4.26)
Caka w ostatniej linii to po prostu iloczyn skalarny h un | um i = nm (ortonormalno

funkcji bazy). Wykonujc wic sumowania po m i widzimy, e w czynniku wykadniczym
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
57
6.03.2010
58
energie si znosz. W ten sposb mamy

X
kk2 =
h 0 | un ih un | 0 i
n,
X Z
n,
d 3 r 0 (~r) un (~r)
"
Z
3
d r
d x
0 (~r)
d 3 x un (~x) 0 (~x)
un (~x)
un (~r) 0 (~x)
n,
d 3r
d 3 x 0 (~r) (~x ~r) 0 (~x),
(4.27)
gdzie skorzystalimy z warunku zupenoci funkcji tworzcych baz. Dalsze kroki s ju trywialne
Z
kk
d 3 r 0 (~r) 0 (~r) = 1,
(4.28)
bowiem pocztkowa funkcja falowa jest, z zaoenia, unormowana. Pokaemy pniej, wprowadzajc tzw. notacj Diraca, jak mona wykona analogiczne rachunki w sposb niemale automatyczny.
4.2.3
Stan pocztkowy stan wasny hamiltonianu
Rozwamy szczeglny przypadek. Niech stan pocztkowy (~r, t0 ) = 0 (~r), bdzie jednym ze
stanw wasnych hamiltonianu odpowiadajcym energii En . Jeli energia En jest gn -krotnie zdegenerowana, to 0 (~r) jest kombinacj liniow
0 (~r) =
b un (~r),
(4.29)
bowiem wszystkie un ( = 1, 2, . . . , gn ) odpowiadaj tej samej (gn krotnie zdegenerowanej)

wartoci wasnej energii. Na mocy relacji (4.25) stan ukadu dla dowolnego t > t0
(~r, t) =
h um |
m,
XX
b un i eiEm (tt0 )/~ um (~r)
b h um | un i eiEm (tt0 )/~ um (~r)
m,
XX
b mn eiEm (tt0 )/~ um (~r)
m,
= eiEn (tt0 )/~
b un (~r) = eiEn (tt0 )/~ 0 (~r).
(4.30)
A wic oba stany: pocztkowy 0 (~r) i kocowy (~r, t) rni si tylko globalnym (niezalenym
od pooenia ~r) czynnikiem fazowym. Rnica ta nie ma adnego znaczenia fizycznego. Stan
pocztkowy i kocowy nios dokadnie t sam informacj. Dlatego te stany stacjonarne (stany wasne hamiltonianu) s tak nazwane. Ponadto widzimy tutaj jak istotne jest rozwizanie
zagadnienia wasnego dla hamiltonianu (stacjonarnego rwnania Schrdingera).
Co wicej, w rozwaanym stanie gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu
punktu ~r jest niezalena od czasu. Istotnie, z (4.30) mamy od razu
(~r, t) = |(~r, t)|2 = |0 (~r)|2 ,
(4.31)
bo czynnik wykadniczy ma modu rwny jednoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
58
6.03.2010
59
r, ~p) niezalenej jawnie od czaRozwamy jeszcze warto oczekiwan obserwabli A = A(~

su dla ukadu znajdujcego si w stanie stacjonarnym (4.30)) stanie wasnym hamiltonianu
(energii). Bezporednio z definicji mamy
h A i = h | A | i =
Z
Z
V
d 3 r (~r, t) A (~r, t)
d 3 r 0 (~r) A 0 (~r) = h 0 | A | 0 i = h A i0 .
(4.32)
Wnioskujemy wic, e dla ukadu w stanie wasnym hamiltonianu wartoci oczekiwane niezalenych od czasu obserwabli s take od czasu niezalene.
4.2.4
Uwagi o zachowaniu energii
Z powyszych rozwaa wynika, e stan wasny hamiltonianu (dla ukadu konserwatywnego) w

wyniku ewolucji czasowej pozostaje stanem wasnym odpowiadajcym tej samej energii. Moemy
wic powiedzie, e energia jest zachowana.
Inne spojrzenie na uzyskane rezultaty jest nastpujce. W chwili pocztkowej t0 mierzymy energi ukadu. Otrzymujemy jedn z wartoci wasnych, np. En . Po pomiarze, stan ukad
(funkcja falowa) redukuje si do stanu wasnego energii (o postaci typu (4.29)). Jest to stan
stacjonarny, ktrego ewolucja w czasie polega na pojawieniu si fizycznie nieistotnego czynnika
fazowego. Ponowny pomiar energii da ten sam wynik, czyli energia ukadu jest staa.
Oczywicie w obecnoci oddziaywa zewntrznych lub oddziaywania zalenego od czasu
sytuacja si komplikuje. Do dyskusji takich zagadnie wrcimy w dalszych czciach wykadu.
4.3
Ewolucja wartoci oczekiwanej obserwabli
4.3.1
hAit liczbowa funkcja czasu
Niech A bdzie operatorem hermitowskim (obserwabl) odpowiadajcym pewnej wielkoci fizycznej. Stan ukadu opisany jest funkcj falow (~r, t) speniajc rwnanie Schrdingera (4.1)
lub rwnanie sprzone (4.3). Podkrelmy, e rozwaana wielko fizyczna moe (ale nie musi)
by jawn funkcj czasu. Powstaje wwczas pytanie jak zaley od czasu warto oczekiwana
h A it = h (t) | A | (t) i =
d 3 r (~r, t) A (~r, t).
(4.33)
Wane jest zrozumienie, e h A it jest liczbow funkcj czasu, z czego zdaje spraw umieszczony
u dou indeks t.
Przyjmijmy, e Akl (~rkl , ~pkl , t) jest pewn klasyczn wielkoci charakteryzujc ukad fizyczny (np. czstk bezspinow). W mechanice klasycznej ~rkl i ~pkl s funkcjami czasu, ich ewolucj
rzdz hamiltonowskie rwnania ruchu. A wic klasyczna wielko A(~r, ~p, t) zaley od czasu w
sposb niejawny (uwikany) poprzez ~r i ~p, a take jawnie, na co wskazuje jej trzeci argument.
Przechodzimy teraz do mechaniki kwantowej, wedug zasady odpowiednioci
A(~r, ~p, t)
r, i~, t).
A(~
(4.34)
Operatory pooenia i pdu od czasu nie zale (tzw. obraz Schrdingera). Caa zaleno od
czasu siedzi w trzecim argumencie. Przy obliczaniu wartoci oczekiwanej wedug (4.33) dodatkowa zaleno od czasu wchodzi poprzez odpowiedni zaleno funkcji falowej (t). Otrzymana
caka wzgldem d 3 r jest oczywicie niezalena od ~r, daje ona liczb zalen od czasu. A zatem
h A it jest funkcj czasu, tj. dla dowolnego t jest liczb. Wyjtkiem jest sytuacja (por. (4.32)),
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
59
6.03.2010
60
gdy (~r, t) jest stanem wasnym hamiltonianu, a obserwabla A nie zaley jawnie od czasu. Jeeli
(obserwabla jest funkcj czasu), to warto oczekiwana h A it jest funkcj czasu
jednak A = A(t)
nawet wtedy, gdy stan jest stanem wasnym energii.
4.3.2
Rwnanie ruchu dla hAit
Aby odpowiedzie na postawione powyej pytanie, szukamy rwnania ruchu mwicego jak zachowuje si warto oczekiwana h A it jako funkcja czasu. Poniewa jest to funkcja tylko t, wic
rniczkujc rwnanie (4.33) dostajemy
d
h A it =
dt
=
d 3 r (~r, t) A (~r, t)
t
"
#
Z

3
A

d r
A +
+ A
t
t
t
t
(4.35)
W rodkowym skadniku dopucilimy, e operator A moe jawnie zalee od czasu. Posugujc

si rwnaniem Schrdingera (4.1) i rwnaniem sprzonym (4.3) eliminujemy pochodne czasowe
funkcji falowej
d
h A it =
dt
d 3r
1
H A
i~
#
1
A
+
+
A H .
t
i~
(4.36)
Zapisujc powyDrugi czon to po prostu warto oczekiwana pochodnej czasowej operatora A.

sze wyraenie nieco formalniej mamy
d
h A it =
dt
A
t
1
i + 1 h | AH
i.
h H | A
i~
i~
(4.37)
Przerzucajc w drugim czonie hamiltonian z lewego skadnika iloczynu skalarnego do prawego,

korzystamy z jego hermitowskoci
d
h A it =
dt
A
t
1
A
i + 1 h | AH
i,
h|H
i~
i~
(4.38)
a nastpnie czymy dwa ostatnie skadniki otrzymujc

d
h A it =
dt
A
t

1
H
A | i.
h | AH
i~
(4.39)
Widzimy, e ostatni czon to po prostu warto oczekiwana komutatora, wobec tego piszemy
poszukiwane rwnanie ruchu w postaci
D
E
d
H
i~
h A it =
A,
+ i~
dt
A(t)
t
(4.40)
Ostatni skadnik jest obecny tylko wtedy, gdy obserwabla A jest jawnie zalena od czasu. Zwr jest od czasu niemy te uwag, e w tym wyprowadzeniu nie zakadalimy, e hamiltonian H
zaleny.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
60
6.03.2010
61
Poytek z rwnania (4.40) jest w praktycznych obliczeniach na og may. Wynika to std,

e do obliczenia jego prawej strony potrzebne nam s dwie wartoci oczekiwane
D
A,
E
A(t)
t
H
| (t) i,
= h (t) | A,
= h (t) |
A(t)
| (t) i.
t
(4.41)
Aby policzy te wartoci oczekiwane musimy zna | (t) i rozwizania rwnania Schrdingera.
Moemy wwczas bezporednio obliczy h A it ze wzoru (4.33). Nie ma wtedy potrzeby budowania
wzoru (4.40), a nastpnie jego cakowania.
Mimo to relacja (4.40) ma zastosowania formalno-teoretyczne, pozwalajce omwi wane
aspekty mechaniki kwantowej.
Dla obserwabli niezalenej jawnie od czasu drugi skadnik wyraenia (4.40) znika, a zatem
pozostaje rwnanie
i~
D
E
d
H
.
h A it =
A,
dt
(4.42)
Jeeli wic obserwabla A komutuje z hamiltonianem, to jest sta ruchu. Mamy wic nastpujce stwierdzenie
A
A
= A ,
=
0
h
i t
H
=0
A,
d
dt h A it
= 0,
h A i = const.
t
(4.43)
W szczeglnoci, w ukadach fizycznych, ktrych hamiltonian nie zaley jawnie od czasu

energia jest zachowana.
H
= 0,
t
E = const.,
(4.44)
co wykazalimy (inn metod) ju uprzednio. Warto w tym miejscu przypomnie, e w

mechanice klasycznej sta ruchu jest wielko fizyczna, ktrej nawiasy Poissona z hamiltonianem znikaj (zeruj si). Przy kwantowaniu nawiasy Poissona przechodz w komutatory,
wic stwierdzenie (4.43) moemy uzna za kwantowo-mechaniczny odpowiednik twierdzenia
mechaniki klasycznej.
Relacja (4.40) jest przydatna do wyprowadzenia tzw. rwna Ehrenfesta. Rwnania te
pozwalaj wyjani sposb przejcia od mechaniki kwantowej do klasycznej.
4.4
Twierdzenie Ehrenfesta
4.4.1
Wyprowadzenie rwna Ehrenfesta
Rozwamy czstk bezspinow poruszajc si w polu o potencjale (energii potencjalnej) V (~r),

Oczywicie jej hamiltonian ma posta
2
= P + V (~r).
H
2m
(4.45)
oraz P
czstki. aden
Zastosujemy wyej omawiany formalizm do operatorw pooenia i pdu R
z tych operatorw nie zaley jawnie od czasu, wobec czego, na mocy (4.40) otrzymujemy rwnania
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
61
6.03.2010
62
ruchu dla wartoci oczekiwanych

D
E
d
H
,
h~r it =
(4.46a)
R,
dt
D
E
d
H
.
h ~p it =
P,
(4.46b)
i~
dt
Wartoci oczekiwane obliczamy dla pewnego stanu | i ukadu, nie ma jednak tutaj koniecznoci dokadniejszego precyzowania tego stanu. Aby wykorzysta rwnania ruchu (4.46b) musimy
obliczy wystpujce w nich komutatory. Pierwszy z nich to
i~
R,

1 2
V (~r) .
R, P
+ R,
2m
(4.47)
Drugi komutator znika, bo dziaanie operatora pooenia i jego funkcji polega na mnoeniu funkcji
= ~r, otrzymujemy
falowej, a takie dziaania s przemienne. Wobec tego, piszc zgodnie z (3.97) R

1
2 = 1 ~ek x
~r, P
k , Pn Pn
2m
2m

o

~ek n
k , Pn
=
x
k , Pn Pn + Pn x
2m

~ek
=
i~ kn Pn + i~ kn Pn
2m
i~
i~
~ek Pk =
P.
(4.48)
=
m
m
Przechodzimy teraz do oblicze komutatora operatora pdu i hamiltonianu, potrzebnego w
(4.46b). Niech (~x) oznacza dowoln funkcj falow badanej czstki, wwczas mamy
~r, H
H
(~r) =
P,
V (~r) (~r) = i~ ~ek k , V (~r) (~r)

P,
= i~ ~ek { k (V (~r) (~r)) V (~r)k (~r)}
= i~ ~ek (~r) k V (~r) + V (~r) k (~r) V (~r)k (~r) .
(4.49)
Drugi i trzeci skadnik wzajemnie si znosz, a zatem wobec dowolnoci funkcji falowej (~x)
otrzymujemy
P,
= i~ ~ek k V (~r) = i~ V (~r).
(4.50)
Wykorzystujc obliczone komutatory (4.48) i (4.50) w rwnaniach (4.46), po skrceniu czynnikw

i~ dostajemy
d
1
h~r it =
h P it ,
(4.51a)
dt
m
d
h ~p it = h V (~r) i.
(4.51b)
dt
Powysze rwnania stanowi tre tzw. twierdzenia Ehrenfesta. S to kwantowo-mechaniczne
rwnania ruchu dla wartoci oczekiwanych pooenia i pdu czstki (bezspinowej) poruszajcej
si w polu o potencjale V (~x).
Rwnania (4.51) s bardzo podobne do klasycznych rwna ruchu czstki
1
d
~xkl (t) =
~pkl (t),
(4.52a)
dt
m
d
~ kl ,
~pkl (t) = grad V (~x) = F
(4.52b)
dt
~ kl jest klasyczn si dziaajc na czstk. Analogia pomidzy rwnaniami (4.51) i (4.52)
gdzie F
jest ewidentna, lecz wymaga starannej dyskusji.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
62
6.03.2010
4.4.2
63
Dyskusja. Granica klasyczna
Zamy, e (~x, t) przedstawia pewien pakiet falowy opisujcy rozwaan czstk. Wwczas warto oczekiwan h ~x(t) i nazwiemy centrum pakietu. Zbir pooe {h ~x(t) i} sparametryzowany
czasem t stanowi wwczas trajektori, wzdu ktrej porusza si centrum pakietu. Podkrelmy,
e nie mwimy tu o trajektorii czstki, ale o pakiecie, ktry nieodzownie ma pewne rozmycie.
Jeeli szeroko przestrzenna pakietu jest maa w porwnaniu ze wszelkimi innymi odlegociami
istotnymi dla badanego ukadu, to pooenie pakietu jest dobrze okrelone (cho tylko w pewnym
przyblieniu) przez pooenie jego centrum. W takiej granicy nie ma istotnej rnicy pomidzy
opisami klasycznym, a kwantowo-mechanicznym.
Powstaje jednak wtedy pytanie, czy ruch centrum pakietu podlega prawom mechaniki klasycznej? Rwnanie (4.51a) stwierdza, e prdko pakietu (jego rodka) jest rwna redniemu
pdowi podzielonemu przez mas czstki. A wic lewa strona rwnania (4.51b) moe by interpretowana jako m d2 h ~x(t) i/dt2 . Odpowied na postawione pytanie byaby pozytywna, jeli
prawa strona (4.51b) byaby rwna klasycznej sile

~ kl = grad V (~x)
F

(4.53)
~
x = h~
xi
a wic gradientowi energii potencjalnej wzitemu w centrum pakietu. Jednake prawa strona
rwnania (4.51b) jest rwna redniej sile, urednionej po caym pakiecie. Na og za rednia sia
Z
d 3 r (~x, t) [ V (~x) ] (~x, t)
h grad V (~x) i =
6=

grad V (~x)
(4.54)
~
x = h~
xi
bowiem inaczej mwic, rednia warto funkcji na og nie jest rwna wartoci funkcji obliczonej
dla redniej wartoci jej argumentu. Wnioskujemy wic, e cile rzecz biorc odpowied na
postawione pytanie jest negatywna: w oglnym przypadku ruch centrum pakietu podlega prawom
mechaniki kwantowej, a NIE klasycznej.
Uzyskane wyniki pozwalaj na dalsz, cho ju przyblion dyskusj. W relacji (4.54) rwno
nie zachodzi. Jednake moemy lew cz (4.54) zapisa w postaci
Z
h grad V (~x) i =
d 3 r |(~x, t) |2 V (~x).
(4.55)
Jeeli wic funkcja |(~x, t) |2 jest ostro wypikowana w okolicach h ~x i, tzn. |(~x, t) |2 szybko
zmienia si w obszarze, gdzie V (~x) jest wolnozmienny (innymi sowy, jeeli w okolicach h ~x i
wyraenie grad V (~x) jest praktycznie stae), to moemy powysz cak przybliy wzorem

d 3 r |(~x, t) |2
h grad V (~x) i V (~x)
~
x = h~
xi

grad V (~x)
(4.56)
~
x = h~
xi
ze wzgldu na normowanie funkcji (pakietu) falowej.

W granicy makroskopowej (klasycznej) dugo fali de Brogliea B , zwizanej z rozwaan czstk, jest znacznie mniejsza ni odlegoci na jakich V (~x) zmienia si w istotny sposb.
Rozmiary pakietu falowego s zazwyczaj rzdu kilku B , wic relacja (4.56) jest dobrym przyblieniem. W takim przypadku ruch pakietu falowego jest w dobrym przyblieniu klasyczny i
odpowiada ruchowi czstki klasycznej o masie m w polu o potencjale V (~x).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
63
6.03.2010
64
Wynik ten jest bardzo wany, bowiem pozwala wykaza, e rwnania mechaniki klasycznej
wynikaj z rwnania Schrdingera w okrelonej sytuacji granicznej, ktra jest dobrze speniona
dla zdecydowanej wikszoci ukadw makroskopowych.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
64
6.03.2010
5. Zasada nieoznaczonoci
65
Rozdzia 5
Zasada nieoznaczonoci
5.1
Formalna zasada nieoznaczonoci
5.1.1
rednie i dyspersje. Pojcia wstpne
B
oraz C bd operatorami hermitowskimi (obserwablami A = A , B
=B
, C = C ).
Niech A,
Niech operatory te speniaj relacj komutacyjn
B
= AB
B
A = i~C.
A,
(5.1)
Czynnik ~ zosta po prawej stronie wprowadzony dla wygody. Natomiast jednostka urojona
po prawej jest konieczna, ze wzgldu na to, e komutator dwch operatorw hermitowskich
jest antyhermitowski (zmienia znak przy sprzeniu), skoro za C jest z zaoenia hermitowski,
zgodno mona zapewni tylko poprzez w dodatkowy czynnik i. Istotnie, z hermitowskoci
B
oraz C wynika
operatorw A,
A,
B
A
AB
A A B
= B
A AB
=B
B
= i~C = i~C
= A,
(5.2)
Wprowadzone operatory s obserwablami pewnego ukadu fizycznego opisanego funkcj falow

(ktr przyjmujemy za znan). W stanie tym wartoci oczekiwane s dane przez elementy
macierzowe
h A i = h | A | i,
| i,
hBi = h|B
(5.3)
ktre obliczamy zgodnie z zasadami omwionymi w rozdziale 3. W podobny sposb definiujemy

dyspersj obserwabli. Dla obserwabli A mamy (patrz (3.80))
2 (A) =
2
A h A i
= h A2 i h A i2 .
(5.4)
bowiem warto oczekiwana h A i jest liczb i komutuje z dowolnym operatorem. Dla obserwabli
mamy oczywicie identyczne wyraenia. Obie dyspersje, zgodnie z (3.89) s dodatnie
B
2 (A) 0,
2 (B) 0.
(5.5)
Dla wygody dalszych rozwaa wygodnie jest przedefiniowa obserwable A i B:

A = A h A i = A ,
=B
hBi = B
,
B
(5.6)
ktre s take hermitowskie, bo wartoci oczekiwane h A i i h B i s rzeczywiste. Obserwable A i

speniaj nastpujce lematy.
B
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
65
6.03.2010
66
znikaj
Lemat 5.1 Wartoci oczekiwane operatorw A i B
i = 0.
h A i = h B
(5.7)
Dowd. Relacja ta w oczywisty sposb wynika z okrele (5.6) i (5.3).

s rwne dyspersjom operatorw A oraz B.
Lemat 5.2 Dyspersje operatorw A i B

= 2 (A),
2 (A)
= 2 (B).
2 (B)
(5.8)
Wprost z (5.6) mamy

Dowd. Wemy pod uwag A i A.

2
2 (A) = h A h A i
i = h A2 i.
(5.9)
Z relacji (5.7) wynika dalej

2 (A) = h A 0
2
2
i = h A h A i
i = 2 (A),
(5.10)
iB
dowd przebiega identycznie.
co naleao wykaza. Dla operatorw B
speniaj t sam relacj komutacyjn co operatory wyjciowe A
Lemat 5.3 Operatory A i B
to jest
oraz B,
A,
A,
= i~C.
(5.11)
Dowd. Z definicji (5.6) atwo otrzymujemy

A,
hBi B
h B i A h A i
A h A i B
Ah
B i h A iB
+ h A ih B i
= AB
A + Bh
A i + h B iA h A ih B i.
B
=
(5.12)
Poniewa h A i oraz h B i to liczby (rzeczywiste) wic komutuj one z dowolnymi operatorami.

Wikszo czonw znosi si parami. Zostaje nam tylko
A,
B
A = i~C.
= AB
(5.13)
zgodnie z przyjtym zaoeniem (5.1), co oczywicie koczy dowd lematu.

Wykaemy teraz twierdzenie kluczowe dla wyprowadzenia zasady nieoznaczonoci.
oznacza operator w przestrzeni Hilberta H. Operator G
moe, ale nie
Twierdzenie 5.1 Niech G
musi by hermitowski. Wwczas, dla dowolnej funkcji falowej H zachodzi nierwno
G
| i 0.
h|G
(5.14)
Dowd. Z okrelenia operatora sprzonego i sposobu w jaki on dziaa (por. (3.26)), mamy
G
| i = h G
| G
i = kG
k2 0,
h|G
(5.15)
co wynika z podstawowych wasnoci normy w przestrzeni wektorowej. Na zakoczenie dowodu,

zwrmy uwag, e rwno w relacji (5.16) zachodzi tylko i tylko wtedy, gdy
= 0,
G
(5.16)
co take wynika z wasnoci normy.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
66
6.03.2010
5.1.2
67
Zasada nieoznaczonoci
Zasad nieoznaczonoci wyprowadzimy przy tych samych zaoeniach wstpnych, przy ktrych
dyskutowalimy dyspersje, nie bdziemy wic ich powtarza. Dla operatorw (obserwabli) A oraz
budujemy operatory pomocnicze
B
= A iaB,
= A + iaB,
a R,
(5.17)
nie jest hermitowski. Na

gdzie a jest parametrem. Zauwamy, e tak zdefiniowany operator G
mocy twierdzenia (5.14) mamy natychmiast (po podstawieniu (5.17)):

h | A + iaB

| i 0.
A iaB
(5.18)
przy czym rwno zachodzi tylko wtedy, gdy

=
G
= 0.
A iaB
(5.19)
Analizujc dalej relacj (5.18) utrzymujemy uporzdkowanie operatorw (bo na og nie komutuj) i korzystamy z liniowoci tego wyraenia. W ten sposb uzyskujemy
B
A)
| i + a2 h | B
2 | i 0.
h | A2 | i iah | (AB
(5.20)
Na podstawie lematu (5.8) rozpoznajemy dyspersje h | A2 | i = 2 (A) i analogicznie dla ope 2 . W drugim czonie wystpuje komutator rwny i~C,
zatem
ratora B
2 (A) + a2 2 (B) + a~h C i 0.
(5.21)
Otrzymalimy wic trjmian kwadratowy parametru a R. Jest on nieujemny i to dla dowolnych

wartoci parametru a. Jego wyrnik musi wic by niedodatni, a to odpowiada warunkowi
= ~2 h C i2 4 2 (A) 2 (B) 0.
(5.22)
Powyszy warunek jest rwnowany relacji

2 (A) 2 (B)
~2 2
hC i ,
4
(5.23)
ktra stanowi tre formalnej zasady nieoznaczonoci. Zasada ta stanowi bdzie punkt wyjcia
do dalszej dyskusji.
5.1.3
Warunki minimalizacji zasady nieoznaczonoci
Zasada nieoznaczonoci (5.23) bdzie zminimalizowana, tzn. zachodzi bdzie rwno

2
2 (B)
= ~ h C i2 ,
2 (A)
4
(5.24)
jeeli wyrnik w rwnaniu (5.22) jest zerem. Wwczas trjmian (5.21) ma jeden (podwjny)
pierwiastek wynoszcy
a=
~h C i
2 2 (B)
(5.25)
Ponadto, bdzie mie miejsce relacja (5.19). Wnioskujemy wic, e funkcja falowa minimalizuje
zasad nieoznaczonoci (zachodzi (5.24)), jeeli spenione jest rwnanie

= 0,
A iaB
S.Kryszewski
(5.26)
MECHANIKA KWANTOWA
67
6.03.2010
68
gdzie parametr a dany jest wzorem (5.25). Zwrmy uwag, e skoro zachodzi (5.24), to moemy
za pomoc 2 (A)
i wobec tego moemy napisa
rwnie dobrze wyrazi w (5.25) 2 (B)
a=
2 2 (A)
~h C i
~h C i 4 2 (A)
=
=
2
2 2 (B)
~2 h C i2
~h C i
(5.27)
Dla wygody dalszych zastosowa rozpiszmy staranniej rwnanie (5.26), definiujce funkcj falow
w (5.26)
, dla ktrej nastpuje minimalizacja zasady nieoznaczonoci. Uywajc okrele A i B
mamy wic

hB
i
A h A i = i a B
(5.28)
Wykorzystujc dalej (5.27) uzyskujemy

i ~h C i
i
A h A i =
B hB
2 2 (B)

2i 2 (A)
hB
i
=
B
~h C i
(5.29)
Rwnania (5.28) i (5.29) s cile rwnowane, pozwalaj wyznaczy stan | i, ktry minimalizuje zasad nieoznaczonoci. Dla ukadu fizycznego w stanie speniajcym ktre z tych rwna
zachodzi relacja (5.24), a wic zasada nieoznaczonoci jest zminimalizowana. Przykady oblicze
ilustrujcych minimalizacj zasady nieoznaczonoci mona znale w Uzupenieniach.
5.2
Dyskusja i pewne zastosowania
5.2.1
Oglne sformuowanie
Uzyskana oglna posta zasady nieoznaczonoci moe by sformuowana tak:

nie mog by jednoczenie okrelone (zmierzone)
Dwie obserwable niekomutujce A oraz B
z dowoln dokadnoci. Dyspersje pomiaru speniaj nierwno
2
2 (B)
~ h C i2 ,
2 (A)
4
(5.30)
gdzie C = C wynika z relacji komutacyjnej

B
= AB
B
A = i~C.
A,
(5.31)
Wniosek : Pomiar wielkoci fizycznych (jednoczesny), ktrych operatory komutuj, jest moliwy z dowoln dokadnoci, bowiem wtedy C = 0.
Zasada nieoznaczonoci (5.30) ma nastpujcy sens. Przygotowujemy N 1 identycznych egzemplarzy badanego ukadu fizycznego. Kady z nich jest w stanie opisanym t sam funkcj
falow . W N/2 ukadw dokonujemy pomiarw wielkoci fizycznej A (ktrej odpowiada obser Otrzymujemy pewien rozkad rezultatw pomiarowych wok wartoci redniej h A i.
wabla A).
p
Rozkad ten ma szeroko scharakteryzowan przez dyspersj 2 (A). W pozostaych ukadach
Otrzymujemy rozkad wok h B i o szerokoci
dokonujemy
pomiaru wielkoci B (obserwabla B).
p
2
(B). Niezalenie od dokadnoci aparatury pomiarowej (moe by idealna) szerokoci obu
rozkadw spenia musz nierwno (5.30). Zasada nieoznaczonoci jest prawem przyrody. Dyspersje wielkoci fizycznych w niej wystpujce nie maj nic wsplnego z bdami pomiarowymi
(aparaturowymi). Nieokrelonoci wynike z zasady nieoznaczonoci maj charakter zasadniczy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
68
6.03.2010
69
Idealny (bezbdny) pomiar nie moe przekroczy ogranicze wynikajcych z zasady nieoznaczonoci.
Znaczenie zasady nieoznaczonoci jest nie do przecenienia, a jej zastosowania s praktycznie nieograniczone. W tym rozdziale, z koniecznoci ograniczamy si do omwienia tylko kilku
wybranych zastosowa. Inne mona znale w dalszych rozdziaach.
W Uzupenieniach omawiamy pakiet falowy, ktry minimalizuje zasad nieoznaczonoci.
Przedstawiamy tam take dyskusj dowiadczenia interferencyjnego na dwch szczelinach.
Na podstawie zasady nieoznaczonoci wnioskujemy, e stwierdzenie przez ktr szczelin
przesza czstka prowadzi do zniszczenia (rozmycia) obrazu interferencyjnego.
W rozdziale 15 pokazujemy, e stabilno atomu (ograniczenie energii z dou) wynika wprost
z zasady nieoznaczonoci.
W rozdziale 27 Uzupenie stosujemy zasad nieoznaczonoci do oszacowania stanu energii
stanu podstawowego kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego.
5.2.2
Relacja nieoznaczonoci pooeniepd
Najczciej spotykanym przykadem zastosowania zasady nieoznaczonoci jest niewspmierzalno wsprzdnej i odpowiedniej skadowej pdu. Wemy pod uwag skadow x-ow pooenia
i pdu oraz spenian przez nie regu komutacyjn (por. (3.97), (3.94) i (3.104c)
x
j = x,
pj = px = i~
,
x
x
, px = i~.
(5.32)
cise zastosowanie zasady nieoznaczonoci

Z relacji komutacyjnej oczywicie wynika C = 1.
(5.30) pozwala wic napisa
2 (x) 2 (px )
~2
,
4
(5.33)
co odnosi si do minimalnych (uzyskanych za pomoc idealnej aparatury) dyspersji pomiarowych,

np. dla pooenia 2 (x) = h (xh x i)2 i = h x2 ih x i2 . Najczciej, cho zupenie niecile, pisze
si
x px
~
,
2
(5.34)
mwic, e nieokrelono pooenia x i nieokrelono (rozmycie) pdu px speniaj (5.34).

Pamita jednak naley, e cisy sens zasady nieoznaczonoci przypisujemy relacji (5.33), natomiast wzr (5.34) jest jedynie intuicyjnym przyblieniem.
Zwrmy uwag, e z zasady nieoznaczonoci wynika, e nie istniej takie stany (funkcje falowe) kwantowo-mechaniczne, w ktrych jednoczenie znikaj dyspersje pooenia i pdu. Moliwe
jest, e 2 (x) 0, wwczas jednak musi by 2 (px ) . Zyskujc pen informacj o skadowej x pooenia czstki, tracimy jednoczenie jakkolwiek moliwo okrelenia x-owej skadowej
pdu. Rzecz jasna, moe te by odwrotnie.
Warto w tym miejscu zda sobie spraw z rzdw wielkoci. W tym celu zastosujemy zasad
nieoznaczonoci (5.34) do pyku kurzu o rednicy d = 1 m = 1 106 m i masie m 1015 kg.
Przyjmijmy, e pyek porusza si z prdkoci v = 1 mm/s = 1 103 m/s. Pd takiego pyku
wynosi wic p = mv 1018 Js/m. Jeeli teraz pooenie takiego pyku okrelamy (mierzymy)
z dokadnoci do 0.01d = 108 m, to kwantowo-mechaniczna niepewno okrelenia pdu jest
rzdu
p
S.Kryszewski
~
6 1034
Js
3 1026
.
8
2x
2 10
m
MECHANIKA KWANTOWA
(5.35)
69
6.03.2010
70
Widzimy wic, e relacja nieoznaczonoci wprowadza wzgldn nieokrelono pdu o wartoci

rzdu p/p 108 , co jest grubo poniej moliwoci pomiarowych.
Wnioskujemy zatem, e w odniesieniu do cia makroskopowych o masach rzdu od 106 kg
wzwy, niepewno pdu (przy x 108 m) prowadzi na og do jeszcze mniejszych wzgldnych
bdw. A wic w zagadnieniach fizyki makroskopowej relacja nieoznaczonoci nie ma adnego
praktycznego znaczenia. Natomiast w mikrowiecie (a wic w zagadnieniach mechaniki kwantowej) zasada nieoznaczonoci ma znaczenie bardzo istotne.
5.2.3
Zastosowanie do atomu w modelu Bohra
Model atomu Bohra jest znany ze szkoy redniej, wic nie bdziemy go tu omawia, lecz po prostu
ze skorzystamy. W modelu tym, elektron krcy wok protonu (atom wodoru) traktowany
jest jako czstka klasyczna poruszajca si po orbicie koowej. Podany przez Bohra warunek
kwantowania okrela moment pdu elektronu, a wic wie pd elektronu i promie jego orbity
L = rp = n ~,
n = 1, 2, 3, . . . . . .
(5.36)
eby mc sensownie mwi o elektronie jako czstce posiadajcej dobrze okrelon trajektori (a
wic w terminach fizyki klasycznej) wzgldne niepewnoci pooenia (mierzonego wzdu orbity)
i pdu powinny by mae, tzn.
x r,
p p.
(5.37)
Oczywicie, obie powysze nierwnoci oznaczaj, e

x p
1.
rp
(5.38)
Z drugiej strony, relacja nieoznaczonoci narzuca ograniczenie na iloczyn niepewnoci pooenia

i pdu. Poniewa interesuj nas tu oszacowania rzdw wielkoci, wic zastosujemy zasad nieoznaczonoci w jej intuicyjnej postaci (5.34): xp ~ (pominiemy czynnik 12 , bo on i tak nie
zmienia oszacowa). Wobec tego, powysz nierwno moemy zapisa jako
1
x p
~
.
rp
rp
(5.39)
Wyraajc iloczyn rp za pomoc warunku kwantowania (5.36) otrzymujemy

1
x p
1
,
rp
n
1
1
,
n
n 1.
(5.40)
Widzimy wic, e uzyskany warunek moe by speniony co najwyej dla duych wartoci liczby
kwantowej n. Model atomu Bohra dla n maych prowadzi do sprzecznoci z zasad nieoznaczonoci. Wystarcza to do jego odrzucenia. Zasada nieoznaczonoci sprawia, e model oparty na
pojciu (klasycznym) trajektorii musi zosta odrzucony. Warto jednak zauway, e dla duych
n (tzw. atomy Rydbergowskie) analogie klasyczne mog by poyteczne. Innymi sowy moemy
stwierdzi, e elektrony wzbudzone do stanw kwantowych o duej wartoci liczby kwantowej n
zachowuj si podobnie do czstek klasycznych. Analogia ta ma jednak jakociowy charakter i w
zwizku z tym, przy praktycznych obliczeniach, lepiej posugiwa si mechanik kwantow.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
70
6.03.2010
5.3
71
Zasada nieoznaczonoci energia czas
speniajcych relacj komutacyjn (5.1) oboPrzypomnijmy, e dla dwch obserwabli A oraz B

wizuje, relacja (5.23), to jest zasada nieoznaczonoci
2 (A) 2 (B)
~2 2
hC i .
4
(5.41)
= H.
Dyspersja hamiltonianu odOperator Hamiltona jest operatorem energii. Wemy wic B
powiada dyspersji energii, wic zamiast (5.41), moemy teraz napisa

2 (A) 2 (E)
~2 1 2
h
A, H i ,
4 i~
(5.42)
gdzie jawnie wpisalimy komutator. Zamy dalej, e obserwabla A nie zaley jawnie od cza
su, a wic A/t
= 0. Wobec tego, na mocy formuy (4.40), warto oczekiwan komutatora
wystpujcego we wzorze (5.42) moemy zastpi przez pochodn czasow wartoci oczekiwanej
W ten sposb otrzymujemy
obserwabli A.
2 (A) 2 (E)
~2
4

dh A i

dt
2

,

(5.43)
co oczywicie prowadzi do wniosku, e

2 (A)

dh A i

dt
2 (E)
~2
.
4
(5.44)
Konieczne jest teraz omwienie sensu uamka stojcego po lewej stronie powyszego wyraenia.
Dyspersja 2 (A) = h (A h A i)2 i = h A2 i h A i2 opisuje odchylenie (redniokwadratowe)
wartoci obserwabli A od wartoci oczekiwanej h A i (redniej). Natomiast pochodna dh A i/dt
mwi, nam jakie jest tempo zmian (w czasie) wartoci oczekiwanej. Jeeli przez A oznaczymy
charakterystyczne dla obserwabli A odchylenie, zachodzce w cigu czasu A , wwczas moemy
oszacowa
2 (A) (A)2 ,
A
dh A i
.
dt
A
oraz
(5.45)
Oszacowania te pozwalaj zapisa uamek z (5.44) w postaci

2 (A)

dh A i

dt
(A)2
2

= A .
A 2
A
(5.46)
Czas A moemy interpretowa jako charakterystyczny czas trwania typowych fluktuacji (zmian
Innymi sowy, czas A jest to czas potrzebny na to, aby zmiany wartoci
w czasie) obserwabli A.
hpA i wynike z ewolucji czasowej byy porwnywalne z typowym odchyleniem okrelonym przez
2 (A). Wykorzystujc (5.46) w relacji (5.44), piszemy
A (E)
~
,
2
(5.47)
co nazwiemy relacj nieoznaczonoci energiaczas. Podejcie takie jest nieodzowne, bowiem nie
istnieje wielko, ktr moglibymy nazwa operatorem czasu. Zazwyczaj, relacj t zapisuje si
nieco prociej, a mianowicie
t E ~.
S.Kryszewski
(5.48)
MECHANIKA KWANTOWA
71
6.03.2010
72
Wynik ten moemy interpretowa tak: jeli w ukadzie fizycznym zachodz pewne zmiany majce
charakterystyczny czas trwania t, to towarzyszce tym efektom zmiany energii s okrelone
z dokadnoci E tak, aby spenione byy powysze relacje. Na przykad, z dowiadczenia
wiadomo, e elektron w atomie przebywa w stanie wzbudzonym przez pewien skoczony czas t
(tzw. czas ycia stanu wzbudzonego), a nastpnie przechodzi do stanu podstawowego emitujc
jednoczenie foton kwant pola elektromagnetycznego. Z relacji nieoznaczonoci (5.48) wynika,
e energia fotonu jest okrelona z dokadnoci do E = ~/t. Moemy wic powiedzie, e stan
wzbudzony elektronu w atomie ma pewne rozmycie E energii.
Jeeli konserwatywny ukad fizyczny znajduje si w stanie wasnym hamiltonianu, to jak wiemy, jego energia jest staa w czasie, co odpowiada nieokrelonoci (rozmyciu) energii E = 0.
Zasada nieoznaczonoci (5.48) wymaga wwczas aby t , co oznacza, e ukad taki przebywa w danym stanie dowolnie dugo. Jest to dodatkowe uzasadnienie nazwy "stan stacjonarny".
Oczywicie obecno oddziaywa zewntrznych moe spowodowa, e stan ukadu bdzie ulega zmianom. Wpyw oddziaywa (zaburze) zewntrznych dyskutowa bdziemy w dalszych
rozdziaach.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
72
6.03.2010
6. Wany przykad oscylator harmoniczny
73
Rozdzia 6
Wany przykad oscylator

harmoniczny
6.1
Wprowadzenie
Klasyczny, jednowymiarowy oscylator harmoniczny odpowiada potencjaowi (energii potencjalnej):

V (x) =
1
2
kx2 .
(6.1)
Potencja ten okrela si dziaajc na oscylator

dV (x)
= kx,
(6.2)
dx
zgodn z prawem Hookea. Zwrmy w tym miejscu uwag, e wiele potencjaw majcych minimum, mona w okolicach tego minimum przybliy potencjaem typu oscylatora. Jeeli potencja
(x) ma minimum w punkcie x0 , to mona go w otoczeniu tego punktu rozwin w szereg Taylora
Fx =
1 d2 (x)
|x=x0 (x x0 )2 + . . .
(6.3)
2! dx
W rozwiniciu tym nie ma pierwszej pochodnej, bo z zaoenia potencja (x) ma w x0 minimum,
wic 0 (x)|x=x0 = 0, za druga pochodna 00 (x)|x=x0 > 0. Dokonujc zamiany zmiennych y =
xx0 , przeskalowujc energie tak aby byo (x0 ) = 0, oraz kadc 00 (x)|x=x0 = 21 k sprowadzamy
problem (w przyblieniu) do potencjau kwadratowego. Jest to jeden z powodw, dla ktrych
oscylator harmoniczny jest rzeczywicie wanym przykadem.
Rwnanie ruchu oscylatora (newtonowskie) ma posta
(x) = (x0 ) +
m
x + kx = 0,
(6.4)
ktre mona te zapisa w postaci

x
+ 2 x = 0,
gdzie
k
.
m
(6.5)
Nietrudno jest te skonstruowa klasyczny hamiltonian oscylatora:

p2
1
p2
1
+ kx2 =
+ m 2 x2
(6.6)
2m 2
2m 2
Klasyczny oscylator (co atwo pokaza) ma energi cakowit niezalen od czasu (sta ruchu),
bowiem czas jest zmienn cykliczn (nie wystpuje jawnie w hamiltonianie (6.6)). Ponadto klasyczny ruch oscylatora jest przestrzennie ograniczony
Hkl =
x (A, A),
S.Kryszewski
gdzie
A amplituda.
MECHANIKA KWANTOWA
(6.7)
73
6.03.2010
6.2
74
Stacjonarne rwnanie Schrdingera

dla oscylatora harmonicznego
W poprzednich rozdziaach stwierdzilimy, e rozwizanie rwnania Schrdingera w gruncie rzeczy sprowadza si do znalezienia rozwiza tzw. stacjonarnego rwnania Schrdingera, czyli do
zagadnienia wasnego dla hamiltonianu rozwaanego ukadu fizycznego. Operator Hamiltona
dla kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego skonstruujemy za pomoc zasady odpowiednioci. Bierzemy hamiltonian klasyczny (6.6), w ktrym pd i wsprzdne zastpujemy
operatorami pooenia i pdu. Otrzymujemy wic operator
2
1
~2 d2
= p + 1 m 2 x
+ m 2 x
H
2 =
2 ,
2
2m 2
2m dx
2
(6.8)
bowiem p = (i~)d/dx, (mamy tu przypadek jednowymiarowy), za dziaanie operatora pooenia x

polega na mnoeniu funkcji falowej przez odpowiedni funkcj. Wobec tego stacjonarne
rwnanie Schrdingera dla oscylatora ma posta
~2 d2 (x)
1
+ m 2 x2 (x) = E(x).
2m dx2
2
(6.9)
Poniewa ograniczamy si do jednego wymiaru, wic funkcja falowa (w problemie stacjonarnym)

zaley jedynie od wsprzdnej x.
Uwaga. Na gruncie kwantowomechanicznym nie ma a priori adnego powodu ogranicza obszar
zmiennoci wsprzdnej x. A wic mamy x R.
Rwnanie (6.9) jest rwnanie rniczkowym, mona wic odwoa si do teorii rwna rniczkowych i dokona oglnej dyskusji hamiltonianu (6.8) i rozwiza zagadnienia wasnego (6.9).
Nie bdziemy jednak tego robi. Poprzestaniemy na stwierdzeniu dwch faktw.
Wartoci wasne energii s dodatnie, co wynika take z analogii klasycznej. Wynik ten
otrzymamy zreszt jako rezultat bezporednich oblicze.
Funkcje wasne hamiltonianu (6.8) maj okrelon parzysto, tzn. funkcje wasne s albo
parzyste albo nieparzyste. Zbir funkcji wasnych rozpada si na dwie klasy. Fakt ten jest
konsekwencj parzystoci potencjau V (x) = 21 kx2 . Ta wasno rwnania Schrdingera
omawiana jest w Uzupenieniach.
Rozwizanie zagadnienia wasnego (6.9) podzielimy na etapy. Szukamy rozwiza nastpujcego
rwnania rniczkowego,
d2 (x)
+
dx2
2mE
m2 2 2
x
~2
~2
(x) = 0,
(6.10)
ktre w oczywisty sposb wynika z (6.9). Funkcje falowe speniajce to rwnanie musz spenia
warunki fizyczne, jakim jest na przykad danie aby funkcje te byy normowalne w kwadracie
(interpretacja probabilistyczna).
6.2.1
Zamiana zmiennych
Dyskutujc rne zagadnienia fizyczne wielokrotnie potrzebujemy okrelenia, czy dana wielko
fizyczna jest dua czy maa. Aby mc co takiego stwierdzi musimy mie odpowiedni skal porwnawcz. Stwierdzenie, e masa atomu jest maa nie bardzo ma sens, bowiem jest ona
rzeczywicie maa w porwnania z pykiem kurzu, lecz dua w porwnaniu z mas elektronu. Ewidentnie potrzebujemy skali porwnawczej. Jednym ze sposobw jest znalezienie skal, naturalnych
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
74
6.03.2010
75
dla danego problemu fizycznego. Omwimy to na przykadzie skali dugoci naturalnej dla kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego opisywanego rwnaniem Schrdingera (6.9) lub
(6.10). Oscylator jest scharakteryzowany trzema parametrami: m, i ~ (mechanika kwantowa!).
Z tych trzech parametrw konstruujemy wielko o wymiarze dugoci. Musimy wic mie
[dug.] = ma b ~c ,
(6.11)
gdzie wykadniki a, b i c s liczbami rzeczywistymi. Poniewa

[m] = kg,
[] =
1
,
s
[~] = J s =
kg m2
s
(6.12)
wic warunek (6.12) sprowadza si do

[dug.] = kg
b
1
kg m2
s
!c
= (kg)a+c m2c sbc .
(6.13)
damy zgodnoci wymiarw, skd wynika ukad rwna na wykadniki

a + c = 0,
b c = 0
2c = 1.
(6.14)
Std za mamy od razu c = 12 , a = 12 i b = 12 . Wracajc do rwnania (6.11) otrzymujemy

s
1/2 1/2b 1/2
[dug.] = m
~
.
m
(6.15)
Jest to wanie poszukiwana naturalna "jednostka" dugoci charakteryzujca kwantowo-mechaniczny oscylator harmoniczny.
Wprowadzamy now, bezwymiarow zmienn
r
m
x.
~
(6.16)
Wynikaj std dwie korzyci. Po pierwsze, teorie matematyczne (a wic i teoria rwna rniczkowych) dotycz zmiennych bezwymiarowych. Po drugie, nabieraj teraz sensu stwierdzenia
typu 1, co oznacza, e odpowiednia wsprzdna x przyjmuje wartoci znacznie wiksze ni
naturalna jednostka (6.15).
Szukamy rozwizania w funkcji nowej zmiennej. Z definicji (6.16) wynikaj relacje
r
d
d d
m d
=
=
,
dx
dx d
~ d
r

d2
d d
d d
m d2
m d
=
=
=
.
dx2
dx dx
dx d
~ d
~ d 2
(6.17a)
(6.17b)
Posugujc si powyszymi relacjami w rwnaniu (6.10) i skracajc pojawiajcy si czynnik

m/~, otrzymujemy rwnanie w zmiennej

d2 ()
2
+
E
() = 0,
d 2
(6.18)
gdzie wprowadzilimy oznaczenie dla energii przeskalowanej do wielkoci bezwymiarowej

E =
S.Kryszewski
2E
.
~
(6.19)
MECHANIKA KWANTOWA
75
6.03.2010
76
Widzimy wic, e naturaln jednostk energii dla oscylatora jest wic iloczyn ~. Oczywicie
rwnanie (6.18) ma nadal struktur zagadnienia wasnego, tyle e w zmiennych bezwymiarowych. Poszukiwane funkcje falowe w zmiennej x wyraaj si teraz (w myl dokonanej zamiany
zmiennych) wzorem
r
(x) = () = x
m
~
(6.20)
o czym naley pamita, bowiem zmierzamy do konstrukcji funkcji falowych jako funkcji wsprzdnej x.
6.2.2
Zachowanie asymptotyczne
Funkcje falowe, bdce rozwizaniami rwnania Schrdingera musz by cakowalne w kwadracie,

oczekujemy wic, e dla duych bezwzgldnych wartoci argumentu powinny zbiega do zera. Aby
to zbada rozwaymy rwnanie (6.18) dla duych wartoci zmiennej, tzn. dla takich, e ( E),
gdy warto wasna Ew rwnaniu (6.18) jest zaniedbywalna. Wobec tego, w przyblieniu, mamy
rwnanie
d2 ()
2 () 0.
d 2
(6.21)
atwo jest zgadn przyblione rozwizanie tego rwnania. Mianowicie

() exp
1 2
,
2
(6.22)
jest takim rozwizaniem. Istotnie, przez proste rniczkowanie mamy

d2 ()
= () + 2 ().
d 2
d()
= (),
d
(6.23)
Dla duych pierwszy czon w drugiej pochodnej jest zaniedbywalny w porwnaniu z drugim.
Funkcja (6.22) spenia wic w przyblieniu asymptotyczne rwnanie (6.21). Funkcja falowa musi
by normowalna. Wobec tego, matematycznie dopuszczalne rozwizanie exp(+ 2 /2), jest fizycznie nie do przyjcia. A zatem, jako przyblione rozwizanie dla duych przyjmujemy

1
() exp 2 ,
2
(6.24)
ktre mona unormowa.

Funkcja (6.24) jest rozwizaniem przyblionym, zadowalajcym dla duych . Potrzebujemy
rozwizania cisego. Postulujemy wic rozwizanie rwnania (6.18) w postaci

() = exp
1 2
f (),
(6.25)
gdzie f () jest funkcj, ktr trzeba znale. Zanim przystpimy do poszukiwania f (), poczynimy na jej temat pewne uwagi. Funkcja falowa musi by normowalna, a wic funkcja f () musi
by taka, aby
Z

2

1 2

d exp
f () < .
2
(6.26)
(Skoro funkcja falowa (x) ma by normowalna, to to samo dotyczy normowalnoci w zmiennej

, bowiem obie zmienne s wzajemnie proporcjonalne.) Wnioskujemy wic, e funkcja f () musi
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
76
6.03.2010
77
by "przyzwoita". Wiadomo, e funkcja exp( 2 /2) wygasza dla dostatecznie duych dowolny
wielomian. Mona by wic z gry da, aby f () bya wielomianem. Wykaemy dalej, e tak
jest istotnie, bez adnych zaoe wstpnych.
Zauwamy jeszcze, e moe si wydawa, i matematycznie poprawne rozwizanie asymptotyczne exp(+ 12 2 ) zostao odrzucone. Jak si okae, wcale ono nie "zniko". Rzeczywicie definitywne ograniczenie si do rozwiza nalecych do klasy funkcji normowalnych nastpi pniej.
Postulat (6.25) traktujemy wic jako pomocniczy.
6.2.3
Rwnanie dla funkcji f ()
Funkcja (6.25) ma cile spenia rwnanie (6.18). Podstawiamy wic (6.25) do (6.18). Rniczkujc, otrzymujemy (prim oznacza pochodn wzgldem argumentu)

1
() = exp 2 f () + f 0 () ,
2

i
1 2 h 2
00
() = exp
f () f () 2f 0 () + f 00 () .
2
0
(6.27a)
(6.27b)
Po podstawieniu obliczonych pochodnych do rwnania (6.18), uproszczeniu wsplnego czynnika

wykadniczego i elementarnym skrceniu, otrzymujemy
f 00 () 2f 0 () + (E 1)f () = 0,
(6.28)
ktre stanowi poszukiwane rwnanie dla nieznanej funkcji f ().

Odnotujmy jeszcze, e "wyjciowa" funkcja falowa (x), wyraona w zmiennej za pomoc
wzoru (6.20), przyjmuje teraz posta

m 2
(x) = exp
x
2~
r
f x
m
~
(6.29)
Dalsze kroki rozwizania mona przeprowadzi na rne sposoby. Przedstawimy tutaj jeden
z nich. Drugi sposb znale mona w Uzupenieniach.
6.3
Rozwizanie via konfluentna

funkcja hipergeometryczna
6.3.1
Konfluentne rwnanie hipergeometryczne. Rozwizanie
Dalej analizujc rwnanie (6.28) wprowadzimy jeszcze jedn zmienn pomocnicz

y = 2
d
dy d
d
=
= 2
.
d
d dy
dy
(6.30)
Dla drugiej pochodnej analogicznie otrzymujemy

d2
d 2
d d
d
=
d d
d
= 2
d
2
dy
= 2
d d
d
+2
d dy
dy
2
d
d
d2
d
dy d 2
2 d
+
2
=
4
+
2
=
4y
+2 .
2
2
2
d dy
dy
dy
dy
dy
dy
(6.31)
Po dokonaniu takiej zamiany zmiennych rwnanie (6.28) przybiera posta

d2
d
4y 2 + 2
dy
dy
S.Kryszewski
f (y) 2 2
d
f (y) + (E 1) f (y) = 0.
dy
MECHANIKA KWANTOWA
(6.32)
77
6.03.2010
78
Uporzdkowanie tego rwnania prowadzi do

y
d2
f (y) +
dy 2
1
y
2
d
(E 1)
f (y) +
f (y) = 0,
dy
4
(6.33)
ktre ma dokadnie posta konfluentnego rwnania hipergeometrycznego

d2 u(z)
du(z)
+ (c z)
au(z) = 0,
(6.34)
2
dz
dz
Podstawowe wasnoci tego rwnania omwione s w Dodatkach matematycznych, a wic nie ma
potrzeby ich tu powtarza. Dla skrcenia notacji, oznaczymy konfluentn funkcj hipergeometryczn jako
z
(a, c, z)
1 F1 (a, c, z).
(6.35)
Porwnujc rwnanie (6.33) z oglnym rwnaniem stwierdzamy, e parametry naszego rwnania

hipergeometrycznego s nastpujce
E 1
1E
1
=
,
c = , (niecakowite).
(6.36)
4
4
2
Moemy wic, korzystajc z oglnych wzorw, zapisa rozwizania rwnania (6.33) za pomoc
funkcji . Zauwamy przy tym, e
a =
E
3
1
,
ac+1 =
+
2
4
4
A zatem oglne rozwizanie rwnania (6.33) dla f (y) to kombinacja liniowa
1c =
f (y) = C
1E 1
, , y
4
2
+ D y 1/2
(6.37)
3E 3
, , y ,
4
2
(6.38)
gdzie C i D stanowi stae dowolne (na razie nieokrelone). Oczywicie uzyskane wyniki wymagaj dalszej dyskusji o bardziej fizycznym charakterze (a take normowania).
6.3.2
Dyskusja rozwiza
Wracajc w oglnym rozwizaniu (6.38) do zmiennej mamy wic

1E 1 2
, ,
f () = C
4
2
+ D
3E 3 2
, , .
4
2
(6.39)
Zwrmy od razu uwag, e skoro funkcja (a, c, z) jest okrelona za pomoc rozwinicia w
szereg, to pierwszy skadnik w (6.39) (proporcjonalny do C) jest funkcj parzyst argumentu
, za drugi (proporcjonalny do D) jest funkcj nieparzyst.
Przypominamy, e szukamy funkcji
p
falowej w postaci (x) = exp( 2 /2)f (), gdzie = m/~ x.
Asymptotyczne wasnoci konfluentnej funkcji hipergeometrycznej sprawiaj, e rozwizania
dla || zachowuj si (z dokadnoci do staej) jak
f ()
||
exp 2

ac
(6.40)
przy czym w pierwszym czonie a = (1E)/4 oraz c = 1/2, natomiast w drugim a = (3E)/4 oraz
c = 3/2. Poniewa funkcj falow otrzymujemy mnoc f () przez exp( 2 /2), wic widzimy,
e otrzymane funkcje s nienormowalne, bowiem znw pojawia si asymptotyczne (due ||)
rozwizanie postaci exp(+ 12 2 ). Uniknicie tej trudnoci jest moliwe tylko wtedy, gdy szeregi
przedstawiajce funkcj urywaj si, a wic redukuj si do wielomianw, co zachodzi wtedy,
gdy pierwszy parametr funkcji jest ujemn liczb cakowit.
Potencja oscylatora jest funkcj parzyst, a wic funkcje wasne hamiltonianu tworz dwie
klasy: funkcji parzystych i nieparzystych. Rozwaymy wic dwa oddzielne przypadki.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
78
6.03.2010
79
Rozwizania parzyste
Rozwizania parzyste "siedz" w pierwszych czonie funkcji (6.39). Przyjmiemy wic C 6= 0 oraz
D = 0, i wwczas mamy

1E 1 2
f () = C
, , .
4
2
(6.41)
Szereg si urywa, jeeli speniony jest warunek

1E
= n,
4
n = 1, 2, 3, 4, . . . . . .
(6.42)
Wobec tego oczywicie mamy E = 4n + 1. Wedug oznaczenia (6.19) otrzymujemy

2E
= 4n + 1
~
E = ~ 2n +
1
,
2
(6.43)
co oczywicie stanowi warunek kwantowania energii.

Rozwizania nieparzyste
Rozwizanie nieparzyste to drugi skadnik w (6.39). Przyjmiemy teraz C = 0 oraz D 6= 0. W
tym przypadku mamy

f () = D
3E 3 2
, , .
4
2
(6.44)
I teraz szereg si urywa, jeeli speniony jest warunek

3E
= n,
4
n = 1, 2, 3, 4, . . . . . .
(6.45)
Tym razem wic mamy E = 4n + 3. Ponownie w/g oznacze (6.19) dostajemy

2E
= 4n + 3
~
1
E = ~ 2n + 1 +
,
2
(6.46)
co oczywicie stanowi drugi warunek kwantowania energii.

Podsumowanie
Podsumowujc moemy stwierdzi, e uzyskalimy rozwizania stacjonarnego rwnania Schrdingera (zagadnienia wasnego dla energii) dla oscylatora harmonicznego
2
(x) = exp
2
f ()
gdzie
= x
m
.
~
(6.47)
Funkcje falowe i energia dla rozwiza parzystych

!
2
3
N (x) = 2n (x) = C exp
n, , 2 ,
2
2

1
EN = ~ N +
,
N = 2n, (n = 1, 2, . . .).
2
(6.48a)
(6.48b)
Funkcje falowe i energia dla rozwiza nieparzystych

!
2
1
N (x) = 2n+1 (x) = D exp
n, , 2 ,
2
2

1
EN = ~ N +
,
N = 2n + 1, (n = 1, 2, . . .).
2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(6.49a)
(6.49b)
79
6.03.2010
80
Wielomiany Hermite
Wystpujce tu konfluentne funkcje hipergeometryczne mona powiza z wielomianami Hermitea
1
n!
(n, , z 2 ) = (1)n
H2n (z),
2
(2n)!
n!
3
H2n+1 (z).
2 z (n, , z 2 ) = (1)n
2
(2n + 1)!
(6.50a)
(6.50b)
Wczajc wspczynniki liczbowe do staych normalizacyjnych (ktre obliczymy pniej) moemy rozwizania parzyste i nieparzyste zapisa odpowiednio w postaci
2n (x) = N2n
2
exp
2

H2n (),

1
E2n = ~ 2n +
,
2
!
2
2n+1 (x) = N2n+1 exp
H2n+1 (),
2

1
E2n+1 = ~ 2n + 1 +
2
(6.51a)
(6.51b)
Oczywicie rozwizania te moemy poczy, kadc k = 2n dla rozwiza parzystych i k = 2n+1

dla nieparzystych. Mamy wtedy
2
k (x) = Nk exp
2

1
Ek = ~ k +
2
Hk (),
(6.52a)
(6.52b)
gdzie k = 1, 2, . . . . . ., a take = x m/~ . Zwrmy uwag, e zbir wartoci wasnych

energii tworzy "drabink" rwnoodlegych poziomw, a odlegoci pomidzy nimi s rwne ~.
Nieprzypadkowo wic iloczyn ~ stanowi naturaln jednostk energii oscylatora.
Oczywicie rezultaty uzyskane tu, s w peni zgodne z wynikami otrzymanymi w Uzupenieniach za pomoc zupenie innych metod rachunkowych.
6.3.3
Wielomiany Hermitea. Funkcje wasne
Hipergeometryczna funkcja konfluentna, cho poyteczna w obliczeniach, mniej przemawia do

wyobrani ni wielomiany Hermitea. Dlatego te w dalszej dyskusji konsekwentnie posugujemy si tymi wielomianami. Najwaniejsze wasnoci wielomianw Hermitea s przedstawione w
Dodatkach matematycznych. Podamy tu tylko kilka faktw, z ktrych bdziemy korzysta.
Wielomiany Hermitea speniaj (dla n 1) relacje rekurencyjne
Hn+1 (x) = 2x Hn (x) 2n Hn1 (x),
d
Hn (x) = 2n Hn1 (x).
dx
(6.53a)
(6.53b)
Speniaj take nastpujc relacj ortogonalnoci

Z
2
dx ex Hn (x)Hm (x) = 2n n! nm .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(6.54)
80
6.03.2010
81
Nietrudno jest te sprawdzi, e wielomiany Hermitea speniaj rwnanie rniczkowe

f 00 () 2f 0 () + 2nf () = 0,
dla
f (x) = Hn (x).
(6.55)
Rwnanie to jest formalnie identyczne z naszym rwnaniem (6.28), w ktrym zamiast parametru
(E 1) pooy trzeba 2n (n cakowite), zgodnie z warunkiem (6.52b). Moglibymy od razu
da, aby rozwizaniem rwnania (6.28) byy wielomiany. Jest to moliwe tylko wtedy, gdy
(E 1) = 2n. A wic moglibymy w ten sposb otrzyma zarwno poszukiwane funkcje falowe
n (), jak i warunek kwantowania. Postpowanie takie jest jednak mao eleganckie. O funkcji
f () speniajcej rwnanie (6.28) wiemy, e musi spenia warunek normowalnoci (6.26), z czego
nie wynika jednoznacznie, e f () jest wielomianem.
Normowanie funkcji falowych
Funkcje falowe (6.52a) w zmiennej x maj posta

(x) = n (x) = Nn exp
m 2
x
2~
r
Hn x
m
.
~
(6.56)
Pozostaje okreli sta Nn , ktr wyznaczymy z warunku normowania

1=
dx |(x)|2 .
(6.57)
Przypominamy, e cakowanie odbywa si po caej przestrzeni, nie ma tu bowiem adnych ogranicze na zmienn x. Wstawiamy wic funkcj falow (6.56) do warunku (6.57) i musimy obliczy
cak
1 = |Nn |2
dx exp
m 2
x
~
r
Hn x
m
~
r
Hn x
m
.
~
(6.58)
Wprowadzamy now zmienn cakowania y = x m/~. Zatem z (6.58) mamy

s
~
m
1 = |Nn |2
dy ey Hn (y) Hn (y).
(6.59)
Caka po prawej, to nic innego ni caka ortogonalizacyjna wielomianw Hermitea (6.54), wobec
tego otrzymujemy
s
2
1 = |Nn |
~
2n n! ,
m
|Nn | =
m 1
.
~ 2n n!
(6.60)
Wybierajc faz rwn zeru, otrzymujemy finalnie

m
Nn =
~
6.3.4
1/4
.
2n n!
(6.61)
Podsumowanie: funkcje i energie wasne oscylatora
Hamiltonian (6.8) jednowymiarowego kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego ma

nastpujce funkcje wasne

n (x) =
S.Kryszewski
m
~
1/4
2n n!
exp
r
m 2
x Hn x
2~
MECHANIKA KWANTOWA
m
.
~
(6.62)
81
6.03.2010
82
Funkcje te odpowiadaj energiom

1
En = ~ n +
,
2
(6.63)
gdzie n = 1, 2, 3, . . .. Przypomnijmy, e kwantowanie energii jest warunkiem otrzymania normowalnych, a wic fizycznie akceptowalnych, rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera.
Kwantowanie energii jest wic konsekwencj narzucenia warunkw fizycznych na matematycznie
moliwe do otrzymania rozwizania.
Oglna funkcja falowa oscylatora harmonicznego jest kombinacj liniow stanw wasnych
(6.62), ktre tworz baz w przestrzeni stanw. Wobec tego, dla dowolnego stanu oscylatora
mamy funkcj falow
(x) =
cn n (x),
n=0
|cn |2 = 1.
(6.64)
n=0
Wspczynniki cn s na og zespolone. Drugie rwnanie stanowi wic warunek unormowania

dowolnej funkcji falowej. Wielkoci cn s amplitudami prawdopodobiestwami tego, e w wyniku
pomiaru energii oscylatora opisanego funkcj falow (6.64), otrzymamy energi En dan wzorem
(6.63).
6.4
Pewne zastosowania
Oscylator harmoniczny jest (czsto tylko przyblionym) modelem wielu ukadw fizycznych.
Otrzymane (co waniejsze cise) rozwizania stacjonarnego rwnania Schrdingera dla oscylatora harmonicznego s wic czsto poyteczne. Przedstawimy tu obliczenia pewnych elementw
macierzowych operatorw zwizanych z oscylatorem.
6.4.1
Element macierzowy operatora pooenia
Obliczymy element macierzowy operatora pooenia, ktry z definicji, dany jest cak
hk|x|ni =
dx k (x) x n (x).
(6.65)
Biorc z (6.62) funkcje wasne oscylatora harmonicznego, otrzymujemy

r
hk|x|ni =
m
~
1
m 2
dx
exp
x
k
n
2 k! 2 n!
~
r

r

m
m
Hk x
x Hn x
.
~
~
(6.66)
Dokonujemy zamiany zmiennych

r
y=x
m
~
x=y
~
,
m
zatem
dy = dx
m
~
(6.67)
wobec czego caka powysza przyjmuje posta

s
hk|x|ni =
S.Kryszewski
~
m
Hk (y) y Hn (y) y2
dy
e
2k k! 2n n!
MECHANIKA KWANTOWA
(6.68)
82
6.03.2010
83
Zwrmy uwag, e przed ca pojawia si naturalna dugo (6.15), a funkcja podcakowa jest
bezwymiarowa. Obliczenia elementu macierzowego operatora pooenia (dla oscylatora harmonicznego) sprowadzilimy wic do
s
~
m
hk|x|ni =
k
2 k! 2n n!
(1)
Ikn ,
(6.69)
(1)
gdzie Ikn oznacza cak

(1)
Ikn =
dy Hk (y) Hn (y) y ey ,
(6.70)
Obliczenia powyszej caki s przedstawione w Dodatkach matematycznych. Na podstawie formuy (B.39) lub (B.44) korzystajc z wasnoci delt Kroneckera otrzymujemy
s
hk|x|ni =
[ 2n (n + 1)! n,k1
k
n
m
2 k! 2 n!
i
+ 2n1 n! n,k+1
2n (n + 1)2 n!
n,k1 +
2k k!
~
m
=
s
"s
~
m
+
~
m
=
s
"r
s
~
m
2n n!
n,k+1
22 2k k!
2n (n + 1)! (n + 1)
n,k1
2n+1 (n + 1)!
s
2n n!
n,k+1
2
n1
2 2
(n 1)!
n+1
n,k1 +
2
n
k, n1 +
2
n
n,k+1
2
n+1
k, n+1 , ,
2
(6.71)
co stanowi kocowy rezultat. Warto oczekiwana pooenia dla oscylatora znajdujcego si w

stanie wasnym energii n , wynikajca z powyszego wzoru wynosi
Z
hxi = hn|x|ni =
dx n (x) x n (x) = 0,
(6.72)
czego mnona by od razu oczekiwa, bowiem funkcje n (x) maj okrelon parzysto, zatem
funkcja podcakowa jest nieparzysta, wic caka musi znika.
6.4.2
Element macierzowy operatora pdu
W tym wypadku, bezporednio z definicji mamy

hk|p|ni =
dx
k (x)
p n (x). = i~
dx k (x)
d
n (x).
dx
(6.73)
Podstawiamy funkcje wasne oscylatora harmonicznego z (6.62) i dostajemy

s
hk|p|ni = i
r
Hk x
S.Kryszewski
m~
m
~
d
dx
"
1
2k k! 2n n!
mx2
dx exp
2~
mx2
exp
2~
r
Hn x
MECHANIKA KWANTOWA
m
~
#
(6.74)
83
6.03.2010
84
Ponownie dokonujemy zamiany zmiennej cakowania zgodnie z (6.67). Wobec tego

s
m~
hk|p|ni = i
1
k
2 k! 2n n!
m d
~ dy
dy
~
1
exp y 2
m
2
1
exp y 2
2
Hk (y)
Hn (y)
= i
m~
2k k! 2n n!
d Hn (y)
Hk (y) y Hn (y) +
.
dy
y 2
dy e
(6.75)
Na mocy relacji rekurencyjnej (6.53b) eliminujemy pochodn wielomianu Hermitea

s
hk|p|ni = i
m~
2k k! 2n n!
dy ey Hk (y)
[ y Hn (y) 2n Hn1 (y) ] .
(6.76)
(1)
Jest to suma dwch caek. Pierwsz z nich rozpoznajemy jako cak Ikn obliczon w (B.39),
druga za to po prostu caka ortogonalizacyjna (6.54). Wobec tego piszemy
h k | p | n i = i m~
"r
n
k,n1 +
2
n+1
k,n+1
2

k
2n

2 k! k,n1 .
2k k! 2n n!
(6.77)
Porzdkujemy czynnik w trzecim skadniku korzystajc z delty Kroneckera

s
2n
2k k!
k,n1 = 2n
2n n!
1
k,n1 = 2
2n
n
k,n1 .
2
(6.78)
Wobec tego z (6.77) otrzymujemy
h k | p | n i = i m~
"r
n+1
k,n+1
2
n
k,n1 ,
2
(6.79)
co stanowi poszukiwany element macierzowy operatora pdu. Zwrmy uwag, e otrzymany

rezultat jest czysto urojony, co moe wydawa si niepokojce, bowiem pd jest obserwabl fizyczn. Nie ma jednak powodu do niepokoju, bowiem element macierzowy nie jest wielkoci
mierzaln. Tak jest warto oczekiwana h n | p | n i, ktra, ze wzgldu na obecno delt Kroneckera, zeruje si. Mona si o tym przekona take w inny sposb. Warto oczekiwana pdu dla
oscylatora w stanie wasnym energii dana jest jako
h p i = h n | p | n i = i~
dx n (x)
d
n (x) = 0,
dx
(6.80)
bowiem n (x) i jej pochodna maj odwrotne parzystoci. Funkcja podcakowa jest znw nieparzysta i caka znika.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
84
6.03.2010
6.4.3
85
Elementy macierzowe h k | x2 | n i oraz h k | p2 | n i
Elementy te mona obliczy posugujc si tymi samymi metodami rachunkowymi, ktre stosowalimy powyej. Ze wzgldu na kwadraty pooenia i pdu obliczenia s nieco bardziej mudne,
cho nie powinny przedstawia trudnoci koncepcyjnych. Na przykad obliczajc h k | x
2 | n i regu rekurencyjn (6.53a) trzeba zastosowa dwukrotnie. Nie bdziemy tu przedstawia niezbdnych oblicze, a jedynie podamy kocowe rezultaty. Element macierzowy kwadratu operatora
pooenia ma posta
hk|x
2 | n i =
~
1
n+
m
2
k, n +
n(n 1)
k, n2
4
(n + 1)(n + 2)
k, n+2 .
4
(6.81)
Natomiast element macierzowy kwadratu operatora pdu to
s

n(n 1)
1
2
k, n
k, n2
h k | p | n i = m~ n +
6.4.4
(n + 1)(n + 2)
k, n+2 .
4
(6.82)
Zasada nieoznaczonoci i energia stanu podstawowego
Dyskutujc zasad nieoznaczonoci pooenie-pd stwierdzilimy, e nie istniej takie stany kwantowo-mechaniczne, w ktrych znikaj jednoczenie dyspersje pooenia i pdu. Zbadajmy sytuacj dla oscylatora harmonicznego znajdujcego si w jednym ze stanw wasnych n (x). Wykazalimy (por. (6.72) i (6.80)), e wartoci oczekiwane pooenia i pdu wwczas znikaj, tj.
h n | x | n i = h n | p | n i = 0. I dalej, na podstawie wzorw (6.81) i (6.82), w ktrych kadziemy
k = n, mamy kolejne wartoci oczekiwane

~
1
hn|x |ni =
n+
,
m
2
1
h n | p | n i = m~ n +
.
2
(6.83)
atwo obliczamy dyspersje

~
1
= hx i hxi =
n+
m
2

1
2
2
2
n (p) = h p i h p i = m~ n +
.
2
n2 (x)
(6.84a)
(6.84b)
Wobec tego ich iloczyn wynosi

n2 (x)
n2 (p)
= ~
1
n+
2
2
(6.85)
gdzie indeks n mwi, e rozwaamy stan wasny n energii (hamiltonianu) oscylatora harmonicznego. Poniewa n 0, wic widzimy, e dla oscylatora znajdujcego si w stanie wasnym
energii zachodzi nierwno
n2 (x) n2 (p)
S.Kryszewski
~2
,
4
(6.86)
MECHANIKA KWANTOWA
85
6.03.2010
86
co oznacza, e speniona jest zasad nieoznaczonoci. Ponadto, z relacji (6.85) jasno wynika, e w
stanie podstawowym (n = 0) jest ona minimalizowana.
Co wicej, atwo obliczamy warto oczekiwan energii (w stanie n ):
| n i = 1 h n | p2 | n i + 1 m 2 h n | x
hE i = hn|H
2 | n i
2m
2

= ~ 21 + n = En .
(6.87)
Nie jest to wynik nieoczekiwany, bo stan n jest stacjonarnym stanem wasnym odpowiadajcym
wanie energii wasnej En . Wiemy za. e energia ukadu fizycznego znajdujcego si w stanie
stacjonarnym nie ulega zmianom.
Warto jeszcze zwrci uwag, e stanowi podstawowemu 0 oscylatora odpowiada energia
E0 = 12 ~ 6= 0. Energia stanu podstawowego nie moe by rwna zeru. Gdyby tak byo,
oznaczaoby to, e wartoci oczekiwane h x2 i i h p2 i s take rwne zeru. Zeru byyby rwne
odpowiednie dyspersje, a to dawaoby 2 (x) 2 (p) = 0, co jest jawnie sprzeczne z zasad nieoznaczonoci, ktra stwierdza, e takie stany nie istniej. Moemy wic powiedzie, e fakt i
E0 6= 0 jest konsekwencj zasady nieoznaczonoci. W Uzupenieniach pokazujemy, e tak istotnie
jest. Zasada nieoznaczonoci wymaga, aby energie stanw wasnych oscylatora speniay warunek
h E i 21 ~. A wic minimalna energia (stan podstawowy n = 0) to wanie 12 ~.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
86
6.03.2010
7. Notacja Diraca
87
Rozdzia 7
Notacja Diraca
7.1
Abstrakcyjna przestrze wektorw stanu
Do tej pory posugiwalimy si postulatem, e stan ukadu fizycznego jest w mechanice kwantowej
w peni opisany za pomoc funkcji falowej (~r) (dla czstki bezspinowej). Funkcj falow moglimy rozkada w bazie funkcji wasnych takiego, czy innego operatora obserwabli, otrzymujc
zbir liczb wspczynnikw rozkadu. Przy wyborze innej obserwabli (inne funkcje wasne)
rozkad, wic i wspczynniki byyby ju inne. Mamy wic do czynienia z sytuacj podobn
jak w przypadku zwykych wektorw z przestrzeni R3 , gdzie kady wektor jest opisany trzema
liczbami skadowymi (wsprzdnymi) w wybranym ukadzie wsprzdnych. Zmiana ukadu
odniesienia prowadzi do innej trjki liczb. Jednak wektor, jako obiekt geometryczny pozostaje
zawsze ten sam. Koncepcja wektora sprawia, e przy formuowaniu oglnych zasad (praw fizyki)
nie potrzebujemy odwoywa si do jakiegokolwiek ukadu wsprzdnych.
Podobnym podejciem posuymy si i teraz w mechanice kwantowej. Kademu stanowi
kwantowo-mechanicznego ukadu (np. czstce) przypisujemy pewien wektor, ktry oznaczymy
przez | i, z pewnej przestrzeni Hilberta (zupenej i orodkowej przestrzeni wektorowej z iloczynem skalarnym, nad ciaem liczb zespolonych). Formalnie piszc, dokonujemy przyporzdkowania
(~r) F
| i H.
(7.1)
Podkrelmy, e w wektorze | i nie ma adnej zalenoci od pooenia ~r. Zanim przejdziemy do

znacznie bardziej szczegowego omwienia zwizku (7.1) poczynimy pewne intuicyjne uwagi.
Ot na relacj t mona spojrze tak, jak na odpowiednio midzy trjk liczb skadowymi
wektora z R3 w pewnym ukadzie wsprzdnych, a wektorem obiektem geometrycznym,
ktry ju w aden sposb nie zaley od ukadu odniesienia. Wartoci funkcji falowej w kolejnych
punktach ~r (cho jest ich nieskoczenie wiele) speniaj rol analogiczn do skadowych zwykego
wektora. Podejcie takie nie jest jedynie sformalizowaniem mechaniki kwantowej. Pozwala ono
na atwo uchwytne uoglnienia. S takie sytuacje (np. spin), dla ktrych nie daje si wprowadzi
funkcji falowych. Natomiast uoglnienia za pomoc formalnych wektorw jest stosunkowo proste.
Dlatego te postulat o opisie stanu ukadu sformuujemy inaczej. A mianowicie, postulujemy,
e stan ukadu fizycznego jest opisany przez pewien wektor (wektor stanu lub po prostu stan),
nalecy do odpowiednio dobranej (abstrakcyjnej) przestrzeni Hilberta. Dodatkowo bdziemy
da, aby wektor ten by unormowany do jednoci
| i H,
kk = 1.
(7.2)
Norm wektora obliczamy za pomoc iloczynu skalarnego, waciwego dla przestrzeni H. danie unormowania potrzebne jest do utrzymania interpretacji probabilistycznej. W dalszej czci
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
87
6.03.2010
7. Notacja Diraca
88
tego rozdziau omwimy formalizm wektorw stanu, a take jego zwizki z funkcjami falowymi,
operatorami, itp.
7.2
Kety i bra. Notacja Diraca
Niech H oznacza pewn przestrze Hilberta. Ketem nazwiemy element tej przestrzeni, czyli po
prostu wektor | i H. Szczegy zwizku pomidzy ketami a funkcjami falowymi omwimy
pniej. Przestrze funkcji falowych F i przestrze Hilberta H s izomorficzne, mimo to jednak
bdziemy rozrnia midzy nimi tak, jak rozrniamy trjki liczb i obiekty geometryczne jakimi
s zwyke wektory. Podkrelmy jeszcze raz, e w kecie | i nie ma adnej zalenoci od pooenia
~r. W funkcji falowej (~r) punkt ~r ma charakter pewnego (uprzywilejowanego) ukadu odniesienia.
Teraz chcemy o tym zapomnie, a dalej traktowa w ukad odniesienia na rwni z jakimkolwiek
innym.
Przestrze H jest przestrzeni Hilberta, jest wic wyposaona w iloczyn skalarny
| i, | i H
h | i C,
(7.3)
o wasnociach, ktre wypiszemy ju bez dodatkowych komentarzy
h | i = h | i ,
(7.4a)
h | 1 1 + 2 2 i = 1 h | 1 i + 2 h | 2 i,
(7.4b)
przyczym 1 , 2 C,
h 1 1 + 2 2 | i = 1 h 1 | i + 2 h 2 | i,
(i ) h | i = kk R,
(7.4c)
(7.4d)
(ii ) kk 0,
rownosc zachodzi tylko wtedy, gdy | i = 0.
(7.4e)
Wektor | i nazwalimy ketem. Wygodnie jest nazwa

h|
bra.
(7.5)
Iloczyn skalarny h | i C jest "bra-ketem". Nazw t wprowadzi Dirac, bowiem bracket

oznacza po angielsku nawias. Mwic cile zbir wszystkich bra tworzy tzw. przestrze dualn
H przestrze funkcjonaw liniowych dziaajcych na przestrzeni wektorowej H. Nie bdziemy
jednak omawia aspektw matematycznych. Zainteresowanych odsyamy do Uzupenie. Tutaj
poprzestaniemy na stwierdzeniu, e bra h | jest obiektem matematycznym, ktry w dziaaniu
na wektor (ket) | i produkuje liczb zespolon, rwn iloczynowi skalarnemu wektorw (ketw)
| i oraz | i:
|i
h|
h | i C.
(7.6)
Odpowiednio pomidzy ketami i bra oznaczymy znakiem (sprzenia hermitowskiego) i

napiszemy
H 3 |i
operacja -
| i = h | H .
(7.7)
Nie wchodzc w niuanse matematyczne przyjmiemy rwnie, e kademu bra odpowiada ket,
wic dodatkowo okrelimy operacj odwrotn
H 3 h |
S.Kryszewski
operacja -
h | = | i H.
MECHANIKA KWANTOWA
(7.8)
88
6.03.2010
89
7. Notacja Diraca
czc obie relacje widzimy, e zoenie dwch operacji dziaa nastpujco

| i =
| i
h|
= | i.
(7.9)
Przyjmiemy tu bez dowodu (patrz Uzupenienia), e operacja jest antyliniowa, tzn. ketowi
| f i bdcemu kombinacj liniow | f i = 1 | 1 i + 2 | 2 i (gdzie 1 , 2 C) odpowiada bra
h f | = | f i takie, e
| f i =
1 | 1 i + 2 | 2 i
= 1 | 1 i + 2 | 2 i = 1 h 1 | + 2 h 2 | = h f |.
(7.10)
Relacja ta dobrze kojarzy si z wasnociami sprzenia hermitowskiego. Std zreszt wynika

zastosowanie znaku do oznaczenia odpowiednioci ket bra.
Uwaga. W tym miejscu naley wyjani moliwe nieporozumienie notacyjne. Mnoenie keta
(wektora) przez liczb zespolon moemy zapisa jako
| i = | i.
(7.11)
Jakiemu bra odpowiada powyszy ket? Mona powiedzie, e ketowi | i odpowiada bra h |.
Jednake na mocy (7.10)
h | = | i =
| i
= h |.
(7.12)
"Wycigajc" liczb C z bra musimy pamita o antyliniowoci. Warto ten fakt skojarzy
take z antyliniowoci iloczynu skalarnego w pierwszym skadniku (7.4c).
7.3
Operatory liniowe
7.3.1
Operatory, kety i bra
Nie wprowadzamy tu nieznanych skdind informacji. Naszym celem jest przede wszystkim wyjanienie kwestii notacyjnych. Operator A odwzorowuje przestrze H w siebie
H 3 |i
A
-
| 0 i H,
przy czym
i.
| 0 i = A|
(7.13)
Ograniczamy si do klasy operatorw liniowych, to znaczy takich, e

A 1 | 1 i + 2 | 2 i
1 i + 2 A|
2 i,
= 1 A|
1 , 2 C.
(7.14)
Operatory mona dodawa, mnoy przez liczb zespolon, co raczej nie wymaga komentarzy.
Natomiast iloczyn dwch operatorw rozumiemy jako zoenie dwch odwzorowa
A | i = B
A|
i = B|
0 i.
B
(7.15)
Takie zoenie jest na og nieprzemienne, wic znw pojawia si pojcie komutatora dwch
operatorw
A,
B
A.
= AB
(7.16)
Wprowadzamy teraz wan wielko, zwan elementem macierzowym operatora, ktry definiujemy w nastpujcy sposb
i
h | A | i = h | A|
S.Kryszewski
= h | 0 i C,
MECHANIKA KWANTOWA
(7.17)
89
6.03.2010
7. Notacja Diraca
90
i, lub po prostu
co moemy interpretowa jako bra h | dziaajce na ket (wektor) | 0 i = A|
0
jako iloczyn skalarny wektorw | i i | i. Zwracamy tu uwag na waciw kolejno czynnikw.
Moliwa jest te inna interpretacja wzoru (7.17). Moemy bowiem napisa
h | A | i =
h |A | i
(7.18)
i potraktowa h 0 | = h |A jako pewne nowe bra.

Podkrelmy, e porzdek w jakim wypisywane s poszczeglne czony wyrae, jest bardzo
istotny. h |A to pewne nowe bra z przestrzeni H , ktre moe dalej dziaa na ket | i H.
Wobec tego
h |A | i = h | A | i = h 0 | i C.
(7.19)
Z drugiej strony, gdybymy napisali w odwrotnej kolejnoci, tj. A h |, to wtedy mamy

h
A h | | i = A h | i = A {liczba zespolona}
= A0 pewien nowy operator,
(7.20)
a wic co zupenie innego ni w (7.19).
7.3.2
Operator rzutowy
Warto omwi jeszcze jedn kwesti. A mianowicie zanalizujmy wielko | ih |. atwo zauway, e dla dowolnego keta
|i 3 H
| ih | | i = | ih | i H,
(7.21)
bowiem iloczyn skalarny h | i jest liczb, za iloczyn keta i liczby zespolonej to wektor z H.
Wobec tego
| ih | = {operator na H}.
(7.22)
Niech teraz | i H bdzie unormowany do jednoci, tzn. h | i = 1. Zbadajmy szczeglny

przypadek operatora typu (7.22)
P = | ih |.
(7.23)
Operator ten dziaajc na dowolny ket | i H daje nam

P | i = | ih | i,
(7.24)
a wic wektor proporcjonalny do keta | i. Wspczynnikiem proporcjonalnoci jest iloczyn skalarny h | i, ktry przez analogi ze standardow geometri, moemy interpretowa jako dugo
rzutu wektora | i na wektor | i. Zatem P w/g wzoru (7.24) daje rzut | i na | i. Dlatego
te operator P nazywamy operatorem rzutowym, lub projektorem (na | i). Operator ten jest
idempotentny, tzn.
P2 = | ih | ih | = | ih | = P ,
(7.25)
co wynika z unormowania keta | i. Wasno idempotentnoci jest typowa dla operatorw rzutowych. Operatory rzutowe s czsto spotykane w formalimie mechaniki kwantowej, dlatego te
krtko o nich wspomnielimy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
90
6.03.2010
7.4
7. Notacja Diraca
91
Sprzenia hermitowskie w notacji Diraca
7.4.1
Definicja operatora sprzonego
i = | 0 i. Wektorowi
Operator A dziaajc na (wektor) ket | i produkuje inny wektor A|
0
temu, na mocy odpowiednioci (7.7) odpowiada bra h |, ktre zapisujemy w postaci
h 0 | =
| 0 i
A | i
= h | A .
(7.26)
A zatem operator A przeksztaca | i na | 0 i, za A pozwala zbudowa nowe bra h 0 | = h | A

ze starego bra h |. Przyporzdkowanie to moemy te zapisa jako
n
i = | 0 i
A|
h 0 | = h |A
(7.27)
Powysze relacje okrelaj wic operator A . Rozszerzon dyskusj tego zagadnienia mona znale w Uzupenieniach.
7.4.2
Wasnoci sprzenia hermitowskiego
Z definicji sprzenia operatora wyprowadzamy jeszcze inn wasno A . Niech | i H

dowolny ket. Wwczas z wasnoci iloczynu skalarnego mamy
h | 0 i = h 0 | i .
(7.28)
i, po prawej wstawiamy odpowiednie bra w/g relacji (7.27). A

Po lewej kadziemy | 0 i = A|
zatem
h | A | i = h | A | i ,
(7.29)
lub rwnowanie, przez sprzenie zespolone obu stron

h | A | i = h | A | i,
(7.30)
dla dowolnych ketw | i i | i. Formuy (7.29) lub (7.30) mona uzna za definicj operatora
Wzory te budz skojarzenia z okreleniem sprzenia operatora w przeA sprzonego do A.
strzeni funkcji falowych (por. (3.26) i (3.27)) szczeglnie, gdy zapiszemy je inaczej, korzystajc
z wasnoci iloczynu skalarnego
h | A | i =
i
i
h | A|
| i = h | A | i,
= h (A)
(7.31)
Nasze wyniki s jednak dosy formalne. Nie jest na razie oczywiste, jak si one tumacz na
jzyk funkcji falowych. Problem ten omwimy pniej, poruszajc kwestie tzw. reprezentacji w
przestrzeni ketw (w przestrzeni Hilberta).
Operacja sprzenia hermitowskiego operatorw ma wasnoci:
(7.32b)
(c).
(A ) = A,
(A ) = A ,
= A + B
,
(A + B)
(d).
= B
A ,
(AB)
(7.32d)
(a).
(b).
(7.32a)
(7.32c)
analogiczne do relacji (3.29). Dowody powyszych wasnoci podane s w Uzupenieniach. Na

zakoczenie zauwamy, e operator rzutowy (7.24) jest ewidentnie hermitowski
P = | ih |
S.Kryszewski
= | ih | = P .
MECHANIKA KWANTOWA
(7.33)
91
6.03.2010
7.4.3
7. Notacja Diraca
92
Uwagi dodatkowe i przykady
Mog si tu pojawi nieporozumienia podobne do tych, ktre dyskutowalimy w odniesieniu do

i oraz h A
|. Wyjaniarelacji (7.11) i (7.12). Nie jest mianowicie oczywiste, co znaczy zapis | A
|
my to przyjmujc nastpujc umow. | A i jest innym zapisem keta A| i, natomiast h A
i, czyli
jest to bra stowarzyszone z ketem A|
i A|
i
| A
oraz
| = h |A ,
h A
(7.34)
co powinno zapobiega ewentualnym nieporozumieniom. Rozwaymy teraz kilka prostych przykadw posugiwania si wprowadzonym formalizmem i notacj Diraca.
1. Reguy (7.34) "wyjmowania" operatorw z bra wykorzystamy w (7.29), tj. w relacji (7.29),
to jest we wzorze h | A | i = h | A | i . Po lewej stronie znaku rwnoci operator
"wcigniemy" w prawo, a po prawej w lewo. Otrzymujemy
i = h A
| i .
h | A
(7.35)
i = | A
i, oraz h 0 | = h |A = h A
|, wic widzimy, e relacja
Poniewa | 0 i = A|
0
0
(7.35) to nic innego ni wasno h | i = h | i iloczynu skalarnego. Potwierdza to

wewntrzn spjno formalizmu.
2. Rozwaymy wyraenie h A | i. Na mocy regu (7.34) i (7.32a) otrzymujemy
i.
h A | i = h | (A ) | i = h | A | i = h | A
(7.36)
Relacja powysza bywa czasem uywana w celu zdefiniowania operatora sprzonego A do

Ilustruje ona sposb "przerzucania" operatora z lewej do prawej strony (lub
operatora A.
odwrotnie) iloczynu skalarnego.
3. Nietrudno jest wykaza, e ze wzr (7.36) jest rwnowany relacji (7.30). Wemy sprzenie
zespolone po obu stronach (7.36):
h
h A | i
i .
= h | A
(7.37)
Przeksztacamy praw stron korzystajc z wasnoci iloczynu skalarnego

h
h A | i
| i.
= h A
(7.38)
"Wyjmujc" operatory zgodnie z (7.34), po lewej mamy A = A i dostajemy

h
h | A | i
= h | A | i.
(7.39)
Nawias kwadratowy mona opuci i odtwarza si relacja (7.30).

Powysze przykady pokazuj, e notacja Diraca umoliwia proste i szybkie formalne rachunki
i to bez odwoywania si do niuansw matematycznych. Pamita naley o omwionych wyej zasadach "wyjmowania" operatorw z ketw i bra, a take o kolejnoci obiektw, ktrymi
manipulujemy.
7.4.4
Notacja Diraca reguy mnemotechniczne
Poniewa sprzganie po hermitowsku jest czsto wykorzystywane w obliczeniach kwantowo-mechanicznych, warto jest zebra omwione fakty i przedstawi procedur oblicze w postaci regu,
o praktycznie mnemotechnicznym charakterze. A wic obliczajc sprzenie hermitowskie trzeba:
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
92
6.03.2010
93
7. Notacja Diraca
dokona nastpujcych zamian wielkoci
|i
h|
A
dla
h|
|i
A
C,
(7.40a)
dla
| i H,
dla
h| H ,
(7.40b)
h | H , | i H,
(7.40c)
dla
A operator liniowy na H.
(7.40d)
Odwrci porzdek wszystkich wielkoci, cho w wypadku liczb zespolonych to nie ma
znaczenia (liczby te s przemienne z wszelkimi innymi obiektami).
Dla przykadu zastosowania powyszych regu postpowania, rozwamy wielko (nie jest przy
tym wane czy ma ona jakikolwiek sens fizyczny lub matematyczny, czy nie)
v i| w iBh
|
h u |A|
h w |h v |A | u i
= | iB
h w |
= h v |A | u i| iB
(7.41)
W ostatnim kroku liczb zespolon i element macierzowy h | A | w i, ktry te jest liczb

zespolon, przenielimy na pocztek wyraenia, bowiem liczby komutuj z wszelkimi innymi
wielkociami.
7.5
Operatory hermitowskie obserwable
Na podstawie relacji (7.27) mona domyla si, e operatory A i A s dwoma rnymi obiektami
i to ket, za h 0 | = h |A to bra. Dlatego te zapis
matematycznymi, bowiem | 0 i = A|
warunku hermitowskoci operatora w postaci A = A nie jest w peni cisy (wicej szczegw na
ten temat mona znale w Uzupenieniach). Naleaoby raczej powiedzie, e jeli dla dowolnych
| i, | i H zachodzi
i
h |A | i = h | A|
(7.42)
to operator A nazywamy hermitowskim. Relacj t wygodnie jest zapisa po prostu pomijajc

nawiasy
h | A | i = h | A | i.
(7.43)
Wida wic, e przy operatorze hermitowskim mona pomin znak . Ze wzgldu na omwione
reguy posugiwania si notacj Diraca, poyteczne jest uywanie znaku i (dla operatorw
hermitowskich) pomijanie go dopiero na kocu oblicze.
Dla operatora hermitowskiego, z relacji (7.30 mamy
h | A | i = h | A | i = h | A | i,
(7.44)
gdzie druga rwno wynika z (7.43). Co wicej,

| i = h | A | i = h | A | i = h | A
i,
h A
(7.45)
gdzie pierwsza rwno wynika z reguy "wyjmowania" (7.34), druga rwno to zastosowanie
(7.43), za trzecia to znw regua (7.34). Formua (7.45) wskazuje, e z hermitowskoci operatora
wynika moliwo "przekadania" go z pierwszego do drugiego skadnika iloczynu skalarnego.
Zwrmy na zakoczenie uwag na mnemotechniczny charakter notacji Diraca. Dziki temu
posugujemy si ni szybko, atwo i wygodnie. Dodatkow zalet notacji Diraca jest to, e "ukrywa w sobie" szczegy natury matematycznej i w ten sposb pozwala wykonywa obliczenia bez
zbytniego zastanawiania si nad pen cisoci matematyczn.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
93
6.03.2010
8. Reprezentacje w przestrzeni stanw
94
Rozdzia 8
Reprezentacje w przestrzeni stanw

8.1
Definicja reprezentacji
8.1.1
Intuicyjne wprowadzenie
Wektor jest abstrakcyjnym pojciem geometrycznym. Wykonanie konkretnych oblicze wymaga zadania (wybrania) odpowiedniego ukadu wsprzdnych, w ktrym wektor utosamiamy z
kolumn liczb. Wybr ukadu wsprzdnych to, innymi sowy, wybr wektorw bazy jednostkowych wektorw osi ukadu. Wsprzdne wektora to wspczynniki jego rozkadu na wektory
wybranej bazy. Podobnie postpujemy w mechanice kwantowej, cho posugujemy si nieco inn
terminologi.
Wybr reprezentacji to po prostu wybr bazy w przestrzeni Hilberta przestrzeni stanw
ukadu fizycznego. Wybierajc baz przedstawiamy wektory przez ich "skadowe", za operatory
reprezentujemy przez odpowiednio obliczone elementy macierzowe. Wybr bazy reprezentacji
jest w zasadzie dowolny, lecz tak jak wybr ukadu wsprzdnych w mechanice klasycznej, jest
na og podyktowany wygod oblicze.
Jako baz w pewnej przestrzeni Hilberta H wybierzemy zbir wektorw (ketw),
{ | u i } = baza w przestrzeni H,
I.
(8.1)
Mwimy czsto, e dokonalimy wyboru reprezentacji U . Jeeli wybrana baza stanowi zbir
, to wybranej bazie reprezentacji,
wektorw wasnych pewnej wielkoci fizycznej obserwabli U
nadajemy nazw zwizan z ow wielkoci fizyczn. Na przykad, gdy baza {| u i} odpowiada
=H
stanom wasnym hamiltonianu, to mwimy o reprezentacji energetycznej, bowiem wtedy U

jest hamiltonianem, czyli operatorem energii.
Zwracamy tu uwag na nastpujc okoliczno. Wektory bazy s numerowane indeksem
z pewnego zbioru I. Moemy tu mie do czynienia z trzema rnymi przypadkami.
Wymiar przestrzeni Hilberta H jest skoczony (dim H = N < ). Wwczas zbir I
jest te skoczony i zawiera N elementw, ktre mona ponumerowa od 1 do N . Wtedy
( ) = jest zwyk delt Kroneckera.
Wymiar przestrzeni H jest nieskoczony (dim H = ) lecz przeliczalny (mocy takiej, jak
zbir liczb naturalnych N). Zbir I jest przeliczalny i pokrywa si z N, za ( ) =
jest nadal delt Kroneckera.
Wymiar przestrzeni Hilberta H jest nieskoczony, nieprzeliczalny (wwczas dim H = ,
mocy continuum, jak zbir liczb rzeczywistych R). Zbir I te jest nieprzeliczalny, a ()
nabiera sensu tzw. delty Diraca.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
94
6.03.2010
8.1.2
95
Relacje ortonormalnoci i zupenoci
Wybralimy reprezentacj U , a wic baz w przestrzeni Hilberta. Zakadamy, e jest to zbir

wektorw ortonormalnych, czyli taki, e wektory te speniaj warunek
h u | u i = ( )
(8.2)
Z faktu, e zbir {| u i} jest baz w H wynika, e dowolny ket (wektor) | i H mona (i to w

sposb jednoznaczny) zapisa jako kombinacj liniow wektorw bazy postaci
Z
|i =
d f () | u i =
d | u i f (),
(8.3)
gdzie wspczynniki f () s liczbami (zalenymi od parametru ), a wic nie ma znaczenia,

czy napiszemy je przed, czy za wektorem. Rozkad taki nazwa moemy rozkadem keta | i
w reprezentacji U . Do dyskusji tego rozkadu wrcimy w dalszym cigu wykadu. Sens caki w
powyszym wzorze zaley od omawianego wyej charakteru zbioru indeksw. Ponownie mamy
trzy moliwe przypadki.
{zbir skoczony}. Caka przechodzi w sum skoczon. Wspczynniki zapisujemy
jako f () = f , przy czym stanowi one cig skoczony.
{zbir nieskoczony, przeliczalny}. Caka oznacza sum nieskoczon (szereg), a wspczynniki f () = f s cigiem nieskoczonym.
{ zbir nieskoczony, continuum}. Caka pozostaje cak. Wspczynniki f () s pewn
funkcj indeksu . (W zasadzie nic nie stoi na przeszkodzie, aby oznacza je rwnie za
pomoc symbolu f ).
Wprowadzilimy w ten sposb ogln notacj, ktr w razie potrzeby moemy dopasowa do
konkretnego przypadku, odpowiadajcego jednej z trzech omwionych moliwoci. W dalszym
cigu naszych rozwaa nie bdziemy za kadym razem, tam gdzie nie jest to konieczne, omawia
tych trzech moliwoci. Dalsz dyskusj prowadzimy w notacji waciwej dla trzeciego przypadku.
Adaptacja zapisu dla dwch pozostaych, w wietle powyszych uwag, nie powinna stanowi
adnego problemu.
Oczywicie z relacji ortonormalnoci (8.2) zastosowanej do rozkadu (8.3) wynika
Z
h u | i =
d h u | u i f () =
d ( ) f () = f ().
(8.4)
Wielkoci h u | i, gdzie indeks przebiega odpowiedni zbir wartoci, czsto bywaj nazywane
funkcjami falowymi w reprezentacji U (do sprecyzowania i omwienia tej nazwy wrcimy dalej).
Dalsze rozumowanie ilustruje nastpujcy cig rwnoci. Korzystamy z (8.3) i (8.4)
Z
|i =
ZI
=
=
d | u i f ()
d | u i h u | i
d | u ih u | | i.
(8.5)
Relacja (8.5) musi by suszna dla dowolnego keta | i H, wic piszemy

Z
I
d | u ih u | =
d P = 1,
(8.6)
jest operatorem jednostkowym (operatorem identycznoci) na rozwaanej przestrzeni

gdzie 1
Hilberta H. Relacj (8.6) nazywamy relacj zupenoci bazy w H, lub rozkadem operatora
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
95
6.03.2010
96
jednostkowego (w skrcie jedynki) w reprezentacji U . Operator identycznoci na przestrzeni H

zosta wic rozoony na operatory rzutowe P = | u ih u |, z ktrych kady rzutuje na kierunek
wyznaczony przez kolejny wektor wybranej bazy.
Wyprowadzilimy tutaj relacj zupenoci zakadajc jednoznaczno rozkadu wektora w
pewnej bazie. Zachodzi te stwierdzenie odwrotne. Jeeli pewien zbir wektorw spenia relacj
zupenoci (8.6), to zbir ten stanowi baz ortonormaln w badanej przestrzeni. Skoro za jest
baz, to rozkad typu (8.5) jest jednoznaczny.
8.2
Reprezentacje ketw, bra oraz operatorw
8.2.1
Reprezentacje ketw i bra
Analizujemy teraz wektor (ket) | i H, w ktrej wybrana zostaa baza ortonormalna {| u i},
czy te innymi sowy, reprezentacja U . Na podstawie relacji (8.3), ktra jest przedstawieniem
wektora | i jako kombinacji liniowej wektorw bazy, moemy wektor ten utosami (w reprezentacji U ) ze "supkiem" kolumn
|i
..
.
- h u | i
..
.
..
.
= f ()
..
.
(8.7)
w ktrym kady z elementw jest liczb obliczon z (8.4). Gdy indeks przebiega zbir skoczony,
to kolumna (8.7) ma tyle elementw, ile wynosi wymiar przestrzeni H. Jeeli za zbir indeksw
jest nieprzeliczalny, to powysz kolumn mona utosami z pewn zwyk funkcj parametru
R
(zmiennej) . Relacja (8.7) cile czy si z rozkadem (8.5), tj. | i = I d | u ih u | i, ktry
mona te interpretowa jako dziaanie operatora identycznoci, okrelonego w (8.6) na ket | i.
Wielkoci h u | i s wspczynnikami rozkadu (skadowymi) wektora stanu w wybranej bazie
reprezentacji.
Zupenie analogicznie moemy zoy bra i operator jednostkowy, a wic utworzy nowe bra
H , ktre dziaajc na wektor | i musi dawa to samo co po prostu h |. Wobec tego
h| 1
musi by
Z
=
h| = h| 1
d h | u i h u |.
(8.8)
Interpretujc powyszy wzr jako rozkad bra na "skadowe", widzimy, e h | u i = h u | i . A

wic mamy tu do czynienia ze sprzeniami zespolonymi wspczynnikw (skadowych) keta | i
hermitowsko sprzonego z badanym bra. Otrzymany zwizek jest przejawem antyliniowej relacji
midzy ketami i bra. Stanowi on rozkad bra h | w reprezentacji U . Jeeli teraz b() = h u | i
bd wspczynnikami rozkadu (w reprezentacji U ), takimi jak w (8.3), dla wektora (keta) | i,
wwczas ze wzgldu na antyliniowo, odpowiednie bra bdzie mie w przestrzeni H rozkad
Z
h| =
S.Kryszewski
d b () h u |
(8.9)
MECHANIKA KWANTOWA
96
6.03.2010
8.2.2
97
Reprezentacja iloczynu skalarnego
Przechodzimy do dyskusji iloczynu skalarnego dwch wektorw. Z rozkadw (8.9) i (8.3) otrzymujemy
Z
h|i =
Z
d b () h u |
d f () | u i
d b () f () h u | u i,
(8.10)
bo liczby b () i f () s przemienne z ketami i bra. I dalej z ortonormalnoci bazy (8.2)

Z
h|i =
d b () f () ( ) =
d b () f ().
(8.11)
Z okrelenia (8.4) wspczynnikw b () oraz f () wynika

Z
h|i =
d h | u i h u | i
Z
= h|
d | u ih u | | i
| i = h | i.
= h|1
(8.12)
Otrzymalimy w zasadzie tosamo, ktra niewiele wnosi, lecz sprawdza wewntrzn spjno
formalizmu. Formua (8.26) pozwala jednak na dokonanie wanego kroku interpretacyjnego. Poniewa "skadowe" keta f () = h u | i uporzdkowalimy w kolumn, widzimy, e dla zachowania regu obliczania iloczynu skalarnego wedug zasad mnoenia macierzy, naley wzi
"skadowe" bra w postaci wiersza
-
h|
...,
h | u i,
...
...,
b (),
...
(8.13)
czyli wic bra h | w reprezentacji U jest przedstawione za pomoc macierzy jednowierszowej.

A zatem w sensie macierzowym ket | i i bra h |, reprezentowane odpowiednio przez kolumn
i wiersz, s hermitowsko sprzonymi macierzami (lub ich uoglnieniami na nieskoczenie wiele
wymiarw).
8.2.3
Uwagi o normowaniu
Probabilistyczna interpretacja mechaniki kwantowej wymaga, aby wektor (stan) | i H by

unormowany. Ze wzoru (8.39) zastosowanego dla h | = h | otrzymujemy
Z
kk = h | i =
d f () f () =
d |f ()|2 .
(8.14)
danie unormowania stanu | i sprowadza si wic do normowania wspczynnikw rozkadu

tego stanu w bazie {| u i}. Oczywicie, w przypadku bazy dyskretnej, caka w (8.14) przechodzi
w sum po dyskretnym indeksie.
8.2.4
i
Reprezentacja | 0 i = A|
W poprzednich paragrafach omwilimy sposb przyporzdkowania ketowi | i jego "skadowych" f () = h u | i. Rozwamy teraz nastpujc sytuacj. Mamy rozkady dwch stanw w
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
97
6.03.2010
98
reprezentacji U :
Z
|i =
ZI
|0i =
d f () | u i,
gdzie
f () = h u | i
(8.15a)
d f() | u i,
gdzie
f() = h u | 0 i
(8.15b)
Przyjmiemy, e oba rozwaane stany (wektory) s powizane relacj

| 0 i = A | i,
(8.16)
gdzie A jest pewnym operatorem liniowym. Powstaje wic pytanie: jak zwizek (8.16) pomidzy
wektorami przekada si na relacj pomidzy wspczynnikami f () i f() rozwini w reprezentacji U ?
Nie jest trudno odpowiedzie na postawione pytanie. Z definicji wspczynnikw f() przeksztaconego keta, a take z (8.16) mamy
f() = h u | 0 i = h u | A | i.
(8.17)
W powyszym wzorze, pomidzy operator A a ket | i, wstawiamy rozkad jedynki (relacj

zupenoci) (8.6). W ten sposb otrzymujemy
|i
f() = h u | A 1
Z
= h u | A
Z
d | u ih u | | i
d h u | A | u ih u | i
d A f (),
(8.18)
gdzie wprowadzilimy tzw. elementy macierzowe operatora A w reprezentacji U , zdefiniowane

jako
A = h u | A | u i
(8.19)
Jeli wic umiemy skonstruowa elementy macierzowe, to wzr (8.18) stanowi odpowied na
postawione powyej pytanie.
Zanim omwimy elementy macierzowe h u | A | u i zauwamy, e wspczynniki f () i
f () przedstawiaj wektory | i i | 0 i w reprezentacji U jako kolumny (8.7). Przygldajc si relacji (8.18) widzimy, e aby zachowa zgodno ze standardow notacj macierzow
kolumna przedstawiajca przeksztacony wektor musi powsta przez przemnoenie macierzy reprezentujcej operator w danej bazie i kolumny "skadowych" wektora wyjciowego. Dlatego te
wielkoci, zwane elementami macierzowymi, rzeczywicie interpretujemy jako macierz kwadratow, w ktrej indeks numeruje wiersze, za indeks kolumny. Macierz taka moe by skoczona
lub nie, co zaley od wymiaru przestrzeni H. Taka interpretacja wyjania take nazw nadan
obiektom wprowadzonym w rwnaniu (8.19).
Wybierajc konkretn baz w przestrzeni Hilberta najczciej kierujemy si atwoci oblicze. Zamy wic, e baza {| u i} jest tak wybrana, e umiemy wyliczy niezbdne nam
Innymi sowy, przyjmujemy, e umiemy zbudowa macierz
elementy macierzowe operatora A.
(8.19) przedstawiajc nasz operator w reprezentacji U . Aby efektywnie wykorzystywa relacj
(8.18) pomidzy wspczynnikami rozkadu dwch wektorw powizanych przez operator A,

warto omwi niektre wasnoci elementw macierzowych operatora w reprezentacji U .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
98
6.03.2010
8.2.5
99
Reprezentacja iloczynu operatorw
Zobaczymy teraz, jak wprowadzone elementy macierzowe dotycz iloczynu operatorw. Wychodzc wic wprost z definicji (8.19) i korzystajc po drodze z rozkadu jedynki (8.6) w reprezentacji
U , otrzymujemy

AB
| u i
= h u | AB
| u i
B
= h u | A 1
Z
= h u | A
Z
=
=
ZI
I
| u i
d | u ih u | B
| u i
d h u | A | u ih u | B
d A B
(8.20)
Wprowadzony sposb okrelania elementu macierzowego iloczynu operatorw w wybranej bazie

jest wic konsystentny z metodami obliczania iloczynu macierzy. Potwierdza to suszno nazwy elementy macierzowe. Tak wic macierz iloczynu operatorw jest iloczynem odpowiednich
macierzy.
Zauwamy, e wyprowadzenie relacji (8.20) moglibymy przeprowadzi w dowolnej innej
reprezentacji (bazie). Regua obliczania elementu macierzowego iloczynu operatorw nie zaley wic od wyboru reprezentacji. Praktyczne obliczenia wykonujemy jednak zawsze wybierajc
jak konkretn reprezentacj. Jest to sytuacja podobna do tej, w ktrej prawa fizyki klasycznej
formuujemy za pomoc wektorw, wielkoci geometrycznych, niezalenych od wyboru ukadu
wsprzdnych. Faktyczne obliczenia prowadzimy jednak w odpowiednio dobranym ukadzie odniesienia.
8.2.6
Elementy macierzowe operatora sprzonego
Pytamy jakie s jego elementy

Rozwamy operator A hermitowsko sprzony do operatora A.
macierzowe w reprezentacji U ? Element macierzowy tego operatora jest postaci

= h u | A | u i = h u | A | u i = A ,
(8.21)
gdzie w drugiej z powyszych rwnoci wykorzystalimy, znan z uprzednich rozwaa relacj h | A | i = h | A | i pomidzy elementami macierzowymi operatora sprzonego i
wyjciowego. Widzimy wic, e macierz operatora sprzonego tworzymy z macierzy operatora
niesprzonego poprzez transpozycj i zwyke

zespolone. Jeeli natomiast operator A
sprzenie
= A
= A , a zatem
jest hermitowski, wwczas z (8.21) wynika A
A = A ,
A = A hermitowski.
(8.22)
Macierz operatora hermitowskiego jest wic hermitowska, co chyba nie jest wnioskiem nieoczekiwanym. Odnotujmy jeszcze, e diagonalne elementy macierzowe operatora hermitowskiego s
rzeczywiste
A = A R,
A = A hermitowski,
(8.23)
co jest ogln wasnoci macierzy hermitowskich.

Podkrelmy ponownie, e rozwaania powysze, dotyczce operatorw i ich sprze s niezalene od wyboru reprezentacji (bazy w przestrzeni H), to znaczy przebiegaj w ten sam sposb
w kadej reprezentacji.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
99
6.03.2010
8.2.7
100
Wyraenie dla h | A | i
Posugujemy si cay czas tymi samymi sposobami. Rozwaajc element macierzowy, a wic
liczb h | A | i korzystamy dwukrotnie z rozkadu jedynki (8.6) i mamy
A 1
|i
h | A | i = h | 1
Z
= h|
Z
ZI
ZI
ZI
Z
d | u ih u | A
d | u ih u | | i
d h | u ih u | A | u ih u | i
d b () A f ().
(8.24)
Poniewa wspczynniki b () = h | u i tworz wiersz, za f () = h u | i kolumn,

wic widzimy ponownie, e uzyskane wyraenia nadal s w peni zgodne z technikami rachunku
macierzowego.
8.3
Operatory rzutowe i rozkad spektralny obserwabli
tj. operator hermiNiech A bdzie pewn wielkoci fizyczn, ktrej odpowiada obserwabla A,
towski, ktrego wektory wasne tworz w przestrzeni H baz ortonormaln. Piszemy wic
fn(i) i = an | fn(i) i,
A|
i = 1, 2, 3 . . . , gn .
(8.25)
Liczby an R s wartociami wasnymi A gn -krotnie zdegenerowanymi, z czego zdaje spraw

(i)
indeks (i). Stany wasne | fn i tworz baz wic speniaj relacje
gn
XX
(j)
h fn(i) | fm
i = nm ij ,
| fn(i) ih fn(i) | = 1.
(8.26)
n i=1
Dowolny wektor | i H mona rozoy w bazie

|i =
gn
XX
Cn(i) | fn(i) i,
gdzie
Cn(i) = h fn(i) | i.
(8.27)
n i=1
(i)
Powysze relacje s analogami formu (8.2), (8.6) i (8.3). Dla ustalonego n stany | fn i rozpinaj
podprzestrzenie Hn podprzestrzenie wasne o wymiarze dim Hn = gn , odpowiadajce wartoci
wasnej an . Moemy wwczas tworzy kombinacje liniowe
| n i =
gn
X
Cn(i) | fn(i) i Hn ,
(8.28)
i=1
i zamiast rozkadu (8.27) pisa

|i =
| n i.
(8.29)
to jest
Co wicej, dowolny | n i Hn jest stanem wasnym obserwabli A,
n i = A
A|
gn
X
Cn(i) | fn(i) i = an | n i.
(8.30)
i=1
Dowd tej rwnoci przeprowadza si zupenie tak samo jak w przypadku rwnania (3.49).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
100
6.03.2010
8.3.1
101
Projektory jednowymiarowe
(i)
Operatory rzutowania na kierunek wyznaczony przez wektor | fn i

(i)
(i)
P(i)
n = | fn ih fn |,
(8.31)
maj nastpujce wasnoci.

S idempotentne (patrz (7.25)), tj.,
P(i)
n
2
= Pn(i) .
(8.32)
Oczywista (z definicji (8.31)) jest hermitowsko

P(i)
n
= P(i)
n .
(8.33)
Projektory P(i)
n s ortogonalne, w tym sensie, e
(j)
(i)
P(i)
n Pm = nm ij Pn .
(8.34)
Uzasadnienie tej relacji wynika z definicji i z )(8.26)

(j)
(j)
(j)
P(i)
= | fn(i) ih fn(i) | fm
ih fm
|
n Pm
(j)
= nm ij | fn(i) ih fm
|
= nm ij | fn(i) ih fn(i) |
= nm ij Pn(i) .
(8.35)
Obecno delt Kroneckera zapewnia zerowanie si prawej strony dla n 6= m i i 6= j, poza deltami mona jednak pooy n = m i i = j, std druga linia powyszej formuy.
Zauwamy dodatkowo, e z (8.35) wynika take idempotentno operatorw rzutowych.
Stosujc w rozkadzie jedynki (8.26) oznaczenia (8.31) mamy
gn
XX
P(i)
n = 1.
(8.36)
n i=1
8.3.2
Projektory wielowymiarowe
Niech Pn oznacza operator rzutowania na gN -wymiarow podprzestrze Hn . Zatem

Pn =
gn
X
P(i)
n
(8.37)
i=1
Wasnoci takich projektorw s takie same.
2
Idempotentno Pn = Pn .
Hermitowsko Pn = Pn .
Ortogonalno Pn Pm = nm Pn .
P
Zupeno n Pn = 1.
Dowody tych wasnoci w elementarny sposb wynikaj z wasnoci projektorw jednowymiarowych P(i)
n i faktu, e Pn jest ich sum.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
101
6.03.2010
8.3.3
102
Rozkad spektralny obserwabli
Oczywicie moemy napisa

Wrmy do dyskusji obserwabli A.
A 1
=
A = 1
gn
XX
gn
XX
| fn(i) ih fn(i) |
n i=1
gm
XX
gm
XX
(j)
(j)
| fm
ih fm
|
m j=1
(j)
(j)
| fn(i) i h fn(i) | A | fm
i h fm
|.
n i=1
(8.38)
m j=1
(j)
wic z ich ortogonalnoci
Stany | fm i s wektorami wasnymi obserwabli A,
(j)
(j)
h fn(i) | A | fm
i = am h fn(i) | fm
i = am nm ij .
(8.39)
Wobec tego otrzymujemy

gn X X
gm
XX
A =
n i=1
gn
XX
(j)
| fn(i) i am nm ij h fm
|
m j=1
an | fn(i) ih fn(i) |
n i=1
gn
XX
an P(i)
n =
n i=1
an Pn .
(8.40)
Taki rozkad operatora A na operatory rzutowe (w reprezentacji generowanej przez ten operator),
z wagami danymi przez odpowiednie wartoci wasne nazywamy rozkadem spektralnym operator
Z rozkadu spektralnego wynikaj istotne wnioski.
A.
Zachodz relacje komutacyjne
P(i)
A,
n
Pn
A,
= 0,
(8.41)
bowiem w rozkadzie spektralnym A wszystkie inne projektory s ortogonalne do wystpujcych w komutatorach, a te komutuj same ze sob.
Dla dowolnego | i H stan P(i)

n | i jest stanem wasnym obserwabli A odpowiadajcym
wartoci wasnej an . Istotnie, z rozkadu spektralnego mamy
A P(i)
n |i =
gk
XX
(j)
ak Pk P(i)
n |i
k j=1
gk
XX
ak kn ji P(i)
n |i
k j=1
= an P(i)
n | i.
(8.42)
Analogicznie, Pn | i jest stanem wasnym obserwabli A z wartoci wasn an

A Pn | i = an Pn | i.
(8.43)
Dowd przebiega identycznie jak w poprzednim punkcie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
102
6.03.2010
103
Warto oczekiwana wielkoci fizycznej A, ktrej odpowiada operator A dla ukadu fizycznego znajdujcego si w stanie | i wynosi
h A i = h | A | i
=
=
gn
XX
n i=1
gn
XX
an h | P(i)
n |i
an h | fn(i) ih fn(i) | i
n i=1
X
n
an
gn
X
(i)

h f | i2 .
n
(8.44)
i=1
Sum Pgn |h fn(i) | i|2 ,

Skorzystalimy tu z rozkadu spektralnego (8.40) dla obserwabli A.
i=1
(zgodnie z postulatami mechaniki kwantowej) interpretujemy jako prawdopodobiestwo tego,
e w wyniku pomiaru wielkoci fizycznej A otrzymamy warto wasn an . Wynik ten oczywicie
odpowiada prawdopodobiestwu (3.64), a w przypadku bez degeneracji (gdy i 1) przechodzi
w (3.57). Suma wszystkich prawdopodobiestw musi dawa jedynk, wic musi by
gn
XX
(i)

h f | i2 = 1.
n
(8.45)
n i=1
Warunek ten to nic innego ni danie unormowania stanu | i. Po raz kolejny widzimy wic, e
normowanie wektora | i jest rzeczywicie potrzebne.
8.4
Nowa terminologia
Podsumujemy wyej wyprowadzone pojcia i zalenoci pomidzy nimi. Celem naszym jest nadanie opisanemu formalizmowi terminologii typowej dla mechaniki kwantowej.
8.4.1
Funkcje falowe w reprezentacji U
Niech {| u i} bdzie pewn baz w przestrzeni Hilberta H przestrzeni stanw | i. Przyjmujemy, e I stanowi zbir mocy continuum, a wic mamy tu caki i delty Diraca. Przejcie
do przypadku, w ktrym zbir I jest dyskretny nie powinno nastrcza adnych trudnoci, caki
przejd w sumy, a delty Diraca w delty Kroneckera. Wprowadzon baz nazwiemy reprezentacj
U w danej przestrzeni. Oczywicie wektory bazy musz spenia warunki: ortonormalnoci (8.2) i
zupenoci (tzw. rozkad jedynki w reprezentacji U ) (8.6). Dowolny stan, wektor | i H moemy zapisa w bazie (reprezentacji U ) w/g (8.3), przy czym wspczynniki rozkadu s iloczynami
skalarnymi h u | i.
Omwimy teraz dokadnie terminologi, ktrej ju uylimy, i ktr bdziemy si posugiwa
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
103
6.03.2010
104
w dalszym cigu wykadu.

Dowolny stan | i H mona rozoy w bazie | u i :

Z
|i =
d | u i f ().
(8.46)
Liczbow funkcj parametru

f () = h u | i
(8.47)
nazwiemy funkcj falow stanu | i w reprezentacji U .
Funkcja falowa f () (w reprezentacji U ) powinna by unormowana, to jest

Z
Z
2
d |f ()|
=
=
ZI
I
d h u | i h u | i
d h | u ih u | i = h | i = 1,
(8.48)
gdzie przedostatni krok wynika z zupenoci wektorw bazy. Dziki temu moemy utrzyma interpretacj probabilistyczn f () = h u | i jako amplitudy (gstoci dla rozkadw cigych)
prawdopodobiestwa tego, e ukad fizyczny opisany stanem | i w wyniku pomiaru znaleziony
zostanie w stanie | u i. Reprezentacja U jest dowolna, zatem danie unormowania funkcji falowej dotyczy kadej reprezentacji i zapewnia, e interpretacja probabilistyczna jest niezalena od
wyboru reprezentacji. Wybr reprezentacji okrela natomiast o jakim (czego) prawdopodobiestwie mwimy.
8.4.2
Operatory w reprezentacji U
i
Niech f () i f() bd odpowiednio funkcjami falowymi dwch stanw | i i | 0 i = A|
w reprezentacji U , tak jak w (8.15). Na mocy relacji (8.18) moemy powiza f() funkcj
falow stanu | 0 i w reprezentacji U , z odpowiedni funkcj falow f () stanu wyjciowego | i
reprezentacji U
f() = h u | 0 i = h u | A | i
Z
=
Z
d h u | A | u i f ()
(u)
d A f ()
(8.49)
(u)
gdzie A = h u | A | u i jest elementem macierzowym operatora A w reprezentacji U , co tym
razem jawnie zaznaczylimy za pomoc grnego indeksu. Jak ju wspominalimy, praw stron
(u)
relacji (8.49) odczytujemy jako iloczyn macierzy A i wektora kolumnowego f () (por. (8.7)).
Zazwyczaj, gdy operator A dziaa na dowolny stan | i musimy posugiwa si zapisem
takim jak w (8.49), tj. uywa macierzy i ich elementw macierzowych. Na og trudno jest
znale tak posta operatora A(u) () (w reprezentacji U ), aby mc napisa relacj postaci
A(u) ()f () = f(), to jest jedn formu pozwalajc za pomoc niezbyt skomplikowanych
operacji matematycznych obliczy funkcj falow f() na podstawie znajomoci funkcji falowej
f (). Innymi sowy, rzadko udaje si skonstruowa operator A(u) tak, aby mg on dziaa
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
104
6.03.2010
105
bezporednio na funkcje falowe f () w danej reprezentacji. Czasami jednak taka "sztuczka" si

udaje, Przykady takich sytuacji omwimy w dalszych paragrafach.
Poniewa nie jest atwo znale oglne wyraenia dla niezbdnych elementw macierzowych dlatego wygodnie jest przyj nastpujc konwencj notacyjn.
A(u) f () = A(u) h u | i
h u | A | i
Z
d h u | A | u i f ()
(8.50a)
(8.50b)
(8.50c)
gdzie A(u) to tak zwany operator A w reprezentacji U . Operator ten dziaa na funkcj
falow f () = h u | i (w teje reprezentacji), w sensie okrelonym przez element
macierzowy w drugiej linii. Trzecia linia definiuje sens elementu macierzowego.
Podkrelmy tutaj, e relacje (8.50) definiujce pojcie operatora w reprezentacji U maj charakter dystrybucyjny (wyraenia cakowe jak w (8.50c)), co nie uatwia praktycznych oblicze. W
konkretnych sytuacjach tak staramy si wybra reprezentacje (czyli bazy) w przestrzeni stanw,
aby moliwie uproci obliczenia. Przede wszystkim chodzi o efektywne obliczanie elementw
macierzowych operatorw, a nastpnie caek (8.50c).
8.4.3
Uwagi dodatkowe
Niekiedy zdarza si, e w odpowiednio dobranej reprezentacji element macierzowy operatora

mona przedstawi w postaci
(u)
A = ( ) A(u) ()
(8.51)
gdzie A(u) () jest wtedy operatorem A w reprezentacji U dziaajcym bezporednio na funkcje

falowe brane w teje reprezentacji. Dystrybucyjna (cakowa) relacja (8.49) daje wwczas
f() =
Z
Z
(u)
d A f ()
d ( )A(u) () f ()
= A(u) () f (),
(8.52)
W takiej sytuacji trudno, o ktrej mwilimy przed wprowadzeniem konwencji notacyjnej (8.50)
zostaje ominita. Obliczenie f() na podstawie f () staje si moliwe, o ile tylko potrafimy
skonstruowa operator A(u) () w reprezentacji U .
Zwrmy uwag, e w operatorze A(u) () wyraonym w reprezentacji U na og wystpuje zmienna parametr charakteryzujcy wybran reprezentacj. czc wyraenie (8.51) z
trzecim czonem relacji (8.49) lub z (8.50c), moemy napisa
h u | A | i =
d ( ) A(u) () f ()
= A(u) () f ()
= A(u) () h u | i.
(8.53)
Tak wic, w pewnych wypadkach moliwe jest zapisanie dziaania operatora A w wybranej reprezentacji w postaci zwartej, bez odwoywania si do zapisu dystrybucyjnego cakowego, jak
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
105
6.03.2010
106
w ostatnim czonie (8.49), lub w (8.50c). Jeli wic potrafimy wyznaczy operator A(u) () w reprezentacji U (w sensie relacji (8.51)), to moemy element macierzowy w (8.53) wyrazi poprzez
bezporednie dziaanie A(u) () na funkcj falow stanu | i w danej reprezentacji. Znalezienie
jawnej postaci A(u) () operatora A w reprezentacji U czsto nie jest spraw ani prost, ani
atw. Wymaga to najpierw obliczenia elementu macierzowego A = h u | A | u i, a nastpnie
dokonania odpowiednich manipulacji tak, aby otrzyma wzr typu (8.51).
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
106
6.03.2010
9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa
107
Rozdzia 9
Reprezentacje pooeniowa i pdowa

9.1
Reprezentacja pooeniowa
Reprezentacja pooeniowa jest w mechanice kwantowej szczeglnie uprzywilejowana i najczciej

uywana. Dlatego te z uwag j omwimy, powicajc wiele czasu na dokadne omwienie i
wyprowadzenie niuansw pojawiajcych si w praktycznej pracy nad rnymi zagadnieniami
mechaniki kwantowej. Aby unaoczni sobie pewne aspekty dyskusji moemy myle o ukadzie
fizycznym zoonym z pojedynczej, bezspinowej czstki poruszajcej si w polu o potencjale V (~r).
9.1.1
Definicja reprezentacji pooeniowej
operatora
Reprezentacj pooeniow budujemy jako zbir wektorw wasnych obserwabli R
pooenia czstki, ktry z zaoenia jest hermitowski. Jego zagadnienie wasne zapiszemy w
postaci
| u~r i = ~r | u~r i.
R
(9.1)
jest wektorowy, w tym sensie, e stanowi trjk operatorw R

= (X, Y, Z) =
Operator R
(X1 , X2 , X3 ) po jednym dla kadej ze wsprzdnych w zwykej przestrzeni pooe. Moemy
wic alternatywnie napisa
Xj | u~r i = xj | u~r i,
j = 1, 2, 3.
(9.2)
gdzie xj to skadowe pooenia czstki, to jest ~r = (x, y, z) = (x1 , x2 , x3 ) R3 . Stwierdzenie,

rozumiemy wic w sensie
e wektor ~r (jak w rwnaniu (9.1)) jest wartoci wasn operatora R
trzech rwna (9.2) dla kadej skadowej pooenia oddzielnie.
W rwnaniu (9.1) wektor ~r peni dwojak rol. Z jednej strony jest to warto wasna operatora pooenia ~r stanowi wic moliwy wynik pomiaru pooenia czstki. Z drugiej strony,
wektor ten jest indeksem numerujcym (w sposb cigy) wektory wasne | u~r i operatora pooenia.
tworz baz (reprezentacj) w przestrzeni HilWektory wasne operatora hermitowskiego R
berta H przestrzeni stanw czstki bezspinowej. A zatem utosamiamy wprowadzon wczeniej
baz {| u i} z wektorami {| u~r i}, za wektor ~r R3 przejmuje rol cigego indeksu . Wprowadzimy oglnie przyjt notacj, oznaczajc wektor | u~r i po prostu jego "numerem", a wic
piszc
| u~r i |~r i
oraz
|~r i = ~r |~r i.
R
(9.3)
Stosujc jednak tak notacj musimy pamita, e wektor ~r jest wartoci wasn operatora
a zatem jest zwykym wektorem pooenia czstki. Natomiast | u~r i |~r i jest wektorem z
R,
przestrzeni Hilberta, a wic zupenie innym obiektem matematycznym.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
107
6.03.2010
108
Tak wybran reprezentacj nazwiemy reprezentacj pooeniow. Zbir wektorw {|~r i} H

tworzy w przestrzeni Hilberta baz cig (numerowan przez cigy indeks). Wektor ~r jest teraz
(zamiast ) indeksem, wic zachodz odpowiednioci
Z
d 3 r,
( )
(~r ~r 0 ).
(9.4)
R
Bdziemy wic nadal mie do czynienia z cakami i deltami Diraca. Cak d 3 r, o ile nie s
zaznaczone granice cakowania, rozumiemy jako cak po caym obszarze dostpnym dla czstki.
Obszar taki zawiera si w R3 , moe by podzbiorem caej przestrzeni lub te ca przestrzeni i
zastpuje zbir indeksw I.
Wektory |~r i musz tworzy baz ortonormaln i zupen (por. (8.2) i (8.6)). Przyjmujemy,
e z zaoenia s spenione relacje
h~r1 |~r2 i = (~r1 ~r2 )
ortonormalnosc,
(9.5a)
zupenosc (tzw. rozkad jedynki).
(9.5b)
d 3 r |~r ih~r | = 1
Na zakoczenie tego paragrafu wypiszmy element macierzowy operatora pooenia w reprezentacji pooeniowej. Z (9.3) oraz (9.5a) mamy
|~r2 i = h~r1 |~r2 |~r2 i = ~r2 h~r1 |~r2 i = ~r2 (~r1 ~r2 ),
h~r1 | R
(9.6)
moe by wyniesiona na zewntrz

gdzie ~r2 trjka liczb bdca wartoci wasn operatora R
iloczynu skalarnego. Widzimy wic, e obliczenie elementu macierzowego operatora pooenia w
reprezentacji pooeniowej jest bardzo proste. Wyraenie (9.6) zawiera delt Diraca. Jeli zestawimy je z (8.51), to stwierdzimy, e moemy si spodziewa uproszcze rachunkowych.
9.1.2
Funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej
Dowolny stan | i H zapisujemy w wybranej reprezentacji (rozkadamy w bazie)

Z
|i =
|i = 1
d 3 r |~r ih~r | i.
(9.7)
Zgodnie z definicj (8.47) wielko

h~r | i = (~r),
(9.8)
nazwiemy funkcj falow stanu | i w reprezentacji pooeniowej.

Przenosi si tu caa, omawiana w poprzednich rozdziaach interpretacja funkcji falowej. Wedug
probabilistycznej interpretacji wzoru (8.47), (~r) funkcja falowa stanu | i w reprezentacji
pooeniowej, okrela amplitud gstoci prawdopodobiestwa znalezienia czstki w stanie |~r i,
tj. w otoczeniu punktu ~r. Mwimy tu znw o gstoci, bo mamy do czynienia z reprezentacj
cig.
Zbadajmy normowanie stanu | i. Bierzemy iloczyn skalarny stanu | i z samym sob, korzystamy z rozkadu jedynki (9.5b) i stosujemy oznaczenie (9.8), otrzymujc
|i
h|i = h|1
Z
d 3 r h |~r ih~r | i
=
Z
d 3 r h~r | i h~r | i
=
Z
=
S.Kryszewski
d 3 r (~r) (~r).
MECHANIKA KWANTOWA
(9.9)
108
6.03.2010
109
A zatem funkcja falowa (~r) = h~r | i musi by funkcj cakowaln w kwadracie. Jeeli tylko
h | i jest skoczone, to mona przeprowadzi normowanie funkcji falowej. Oczywicie, dajc
aby h | i = 1 otrzymujemy z (9.9) standardowy warunek normalizacyjny dla funkcji falowej (w
reprezentacji pooeniowej). Widzimy wic, e przenosz tu si, i to bez adnego problemu, wszelkie znane nam ju wasnoci funkcji falowych. Uzasadnia to nazewnictwo i notacj wprowadzone
w (9.8).
9.1.3
Operatory w reprezentacji pooeniowej
Formalne (abstrakcyjne) operatory dziaaj w przestrzeni Hilberta H. Jeli wic dwa stany | 0 i,
| i H s zwizane ze sob relacj | 0 i = A | i, wwczas odpowiednie funkcje falowe w
reprezentacji pooeniowej speniaj zwizek wyniky, z zaadaptowania do aktualnych potrzeb,
relacji (8.49) lub (8.50). Dokonujc odpowiednich podstawie otrzymujemy
0 (~r) = h~r | 0 i = h~r | A | i
Z
d 3 r1 h~r | A |~r1 i (~r1 ).
(9.10)
A wic tak jak w oglnym przypadku, do okrelenia jak dziaa operator A na funkcje falowe
w reprezentacji pooeniowej, niezbdne s elementy macierzowe h~r | A |~r 0 i obliczone w teje
reprezentacji.
Operator pooenia
Operator pooenia dziaajc na stan | i produkuje pewien nowy stan | 0 i, to jest | 0 i =
| i. Nietrudno jest znale zwizek midzy odpowiednimi funkcjami falowymi w reprezentacji
R
pooeniowej. Na podstawie (9.6), z (9.10) dostajemy
|i
0 (~r) = h~r | 0 i = h~r | R
Z
|~r1 i h~r1 | i
d 3 r1 h~r | R
d 3 r1 ~r1 (~r ~r1 ) h~r1 | i
= ~r h~r | i
= ~r (~r)
(9.11)
"przeniesione" do przestrzeni funkcji falowych sprowadza si

Dziaanie operatora pooenia R,
spenia oglny
do mnoenia (~r) przez wektor pooenia. Ze wzoru tego widzimy, e operator R
warunek (8.52). Wobec tego, na podstawie (9.11) i (8.53) moemy odczyta operator pooenia
w reprezentacji pooeniowej
(r) = ~r,
R
(9.12)
co bynajmniej nie jest wynikiem nieoczekiwanym.
9.1.4
Operator pdu w reprezentacji pooeniowej
Skorzystamy ponownie z oglnego podejcia opisanego wzorem (8.49), lub (8.50). Rozwaymy
dla ktrego interesuje nas element macierzowy h~r | P
|~r 0 i. Niestety w tym
operator pdu P,
przypadku nie ma z gry zdefiniowanego dziaania operatora pdu na stany bazy pooeniowej,
musimy wic zaj si obliczeniami.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
109
6.03.2010
110
Jak pamitamy mechanik kwantow mona konstruowa zastpujc klasyczne nawiasy Poissona wielkoci fizycznych przez komutatory (pomnoone przez i~) odpowiednich operatorw
kwantowo-mechanicznych. Dlatego te, jako punkt wyjcia przyjmujemy kanoniczn relacje komutacyjn (3.104c) dla skadowych operatorw pooenia i pdu:
Xj , Pk = i~jk .
(9.13)
Biorc teraz element macierzowy h~r | |~r 0 i obu stron relacji komutacyjnej, dostajemy
h~r | Xj , Pk |~r 0 i = i~jk h~r |~r 0 i = i~ jk (~r ~r 0 ),
(9.14)
gdzie skorzystalimy z relacji ortonormalnoci (9.5a). Z drugiej strony obliczamy element macierzowy komutatora, otrzymujc
h~r | Xj , Pk |~r 0 i = h~r | Xj Pk Pk Xj |~r 0 i

= (xj x0j )h~r | Pk |~r 0 i
(9.15)
co wynika z rwnania wasnego (9.2) i jego sprzenia hermitowskiego. Porwnujc obie uzyskane
relacje mamy
jk (~r ~r 0 ) =
i
(xj x0j )h~r | Pk |~r 0 i
~
(9.16)
W dalszych obliczeniach wykorzystamy twierdzenie, ktrego dowd podany jest w Uzupenieniach.

Twierdzenie 9.1 Delta-funkcja Diraca ma nastpujc wasno
jk (~r) = xj
(~r).
xk
(9.17)
Wykorzystujc tez (9.17) po lewej stronie rwnania (9.16) piszemy

(xj x0j )
i
(~r ~r 0 ) = (xj x0j ) h~r | Pk |~r 0 i,
xk
~
(9.18)
skd po skrceniu, otrzymujemy

h~r | Pk |~r 0 i = i~
(~r ~r 0 ) = i~
(~r ~r 0 ).
xk
x0 k
(9.19)
Naley pamita, e wyraenie to ma sens jedynie w ramach teorii dystrybucji, tj. w sensie
formuy (8.49), gdzie element macierzowy operatora wystpuje pod znakiem caki.
Obliczony element macierzowy operatora pdu w reprezentacji pooeniowej wykorzystamy
w celu znalezienia wyraenia h~r | Pk | i (por. regua (8.49)). Dostajemy wic
Z
h~r | Pk | i =
d 3 r0 h~r | Pk |~r 0 ih~r 0 | i

= i~
d 3 r0
(~r ~r 0 ) (~r 0 ).
x0 k
(9.20)
Cak obliczamy przez czci. Czon brzegowy (powierzchniowy) musi znika, bowiem funkcja
falowa na granicy obszaru jest rwna zeru. A wic dalej
Z
h~r | Pk | i = i~
S.Kryszewski
d 3 r0 (~r ~r 0 )
(~r 0 ) = i~
(~r).
0
x k
xk
MECHANIKA KWANTOWA
(9.21)
110
6.03.2010
111
Element macierzowy operatora pdu w reprezentacji pooeniowej zawiera delt Diraca, tak jak
to rozwaalimy w oglnym przypadku (8.51). Udao si nam dokona takich przeksztace, e
doprowadzilimy do formuy majcej oglny ksztat wzoru (8.53). Wobec tego moemy napisa
(r)
h~r | Pk | i = Pk (~r) = i~
(~r),
xk
(9.22)
a std, wobec dowolnoci funkcji falowej (~r), wynika ju konkretna posta operatora pdu w
reprezentacji pooeniowej. Zauwamy, e jestemy tu w zgodzie z ogln notacj zaproponowan
we wzorach (8.50). Tak wic mamy
(r)
Pk
= i~
,
xk
k = 1, 2, 3,
(9.23)
czego zreszt naleao oczekiwa. Teraz jednak, uzyskana posta operatora pdu w reprezentacji
pooeniowej zostaa wyprowadzona z reguy komutacyjnej, a nie przyjta jako postulat. W tym
przypadku udao nam si pozby caek, moliwy jest zwarty zapis dziaania operatora pdu. Jest
to wic specyficzna ilustracja relacji (8.50) gdzie sens dystrybucyjny znikn.
9.1.5
Zasada odpowiednioci w reprezentacji pooeniowej
W powyszych rozwaaniach wykazalimy, e w reprezentacji pooeniowej dziaanie operatorw

pooenia i pdu na dowoln funkcj falow wyraa si wzorami
|i = R
(r) (~r) = ~r (~r),
h~r | R
|i = P
(r) (~r) = i~ (~r),
h~r | P
(9.24a)
(9.24b)
a wic dziaanie operatora pooenia na (~r) sprowadza si do mnoenia przez wektor, za dziaanie operatora pdu do rniczkowania wzgldem zmiennych przestrzennych.
Nietrudno jest zastosowa te same argumenty co poprzednio do potg operatorw pooenia
i pdu. Na przykad, stosujc dwukrotnie rozkad jedynki, dla kwadratu operatora pdu mamy
2 | i =
h~r | P
Z
3
d r1
|~r1 ih~r1 | P
|~r2 ih~r2 | i.
d 3 r2 h~r | P
(9.25)
Wstawiajc elementy macierzowe w/g (9.19) i wykonujc te same, cho coraz bardziej zoone
przeksztacenia, otrzymamy w kocu
2 | i = ~2 2 (~r) =
h~r | P
(r)
P
2
(~r).
(9.26)
iP
na funkcj falow (~r), moemy ju konstruowa
A zatem znalazszy dziaanie operatorw R
w reprezentacji pooeniowej dowolne inne operatory, bdce funkcjami tych dwch. I tak na
mamy
przykad dla hamiltonianu H,
2
= P + V (R)
H
2m
repr. pooeniowa
2
(r) = ~ 2 + V (~r).
H
2m
(9.27)
Rezultat dyskusji moemy oczywicie zapisa w sposb bardziej oglny, a mianowicie

Aklas (~r, ~p)
repr. pooeniowa
r, i~).
A(r) = A(~
(9.28)
W ten sposb, zasada odpowiednioci wprowadzona wczeniej waciwie ad hoc, uzyskuje w

jzyku reprezentacji pooeniowej rzetelne uzasadnienie formalne. Zwizek z fizyk klasyczn,
polegajcy na sposobie konstruowania operatorw na podstawie klasycznych wielkoci fizycznych,
jest kolejnym uzasadnieniem szczeglnej roli reprezentacji pooeniowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
111
6.03.2010
9.2
112
Reprezentacja pdowa
Celem niniejszego podrozdziau jest pokazanie, e reprezentacja pooeniowa, cho najczciej

uywana, nie jest jedyn moliw. Omwimy pokrtce reprezentacj pdow.
Postpujemy w sposb zupenie analogiczny do poprzedniego przypadku, dlatego te ponisze
oznacza wektorowy, a wic zoony z 3 skadowych
rozwaania bd ju nieco skrtowe. Niech P
= (Px , Py , Pz ) = (P1 , P2 , P3 ) operator pdu (pewnej czstki). Jego wektory i wartoci wasne
P
oznaczymy
| u~p i P|
~p i = ~p | ~p i,
P
(9.29)
czyli moliwym wynikiem pomiaru

gdzie jak uprzednio ~p jest wartoci wasn operatora P,
3
pdu czstki. Oczywicie ~p R i jest zwykym wektorem. Wektor | ~p i z przestrzeni Hilberta
oznaczamy jego "numerem" (analogicznie jak to zrobilimy w (9.3) dla pooenia). Stany (wek tworz w H baz, a zatem s ortonormalne i zupene,
tory) wasne operatora hermitowskiego P
tj. speniaj relacje
Z
h ~p1 | ~p2 i = (~p1 ~p2 ),
(9.30a)
d 3 p | ~p ih ~p | = 1.
(9.30b)
Zbir indeksw jest zbiorem cigym. Wobec tego, podobnie jak w (9.4) caka po d przejdzie
w cak wzgldem d 3 p, a take ( ) bdzie zastpiona przez (~p ~p 0 ). Tak wybran w
H reprezentacj (baz) nazwiemy reprezentacj pdow. Postpujc dalej, analogicznie jak przy
dyskusji reprezentacji pooeniowej, otrzymujemy
| ~p2 i = ~p2 h ~p1 | ~p2 i = ~p2 (~p1 ~p2 ),
h ~p1 | P
(9.31)
co oczywicie jest elementem macierzowym operatora pdu w reprezentacji pdowej.

Niech teraz | i H bdzie dowolnym wektorem opisujcym stan czstki. Wwczas (w
analogii do (9.7)) moemy napisa
Z
|i =
|i = 1
Z
3
d p | ~p ih ~p | i =
p).
d 3 p | ~p i (~
(9.32)
Oczywicie wielko
p),
h ~p | i = (~
(9.33)
nazwiemy funkcj falow (czstki) w reprezentacji pdowej. Sprawdmy teraz konsekwencje normowania stanu | i. A zatem
Z
|i =
1 = h|i = h|1
Z
d 3 p h | ~p ih ~p | i,
p) =
d 3 p (~p) (~

d 3 p (~
p)
(9.34)
gdzie skorzystalimy z rozkadu jedynki (9.30b) w reprezentacji pdowej. Widzimy wic, e zgod p) w reprezentacji pdowej jest unormowana do jednie z oglnymi wymogami, funkcja falowa (~
noci, tak samo jak to byo w reprezentacji pooeniowej (i zreszt w kadej innej, patrz (8.48)
p) jako amplitud gstoci prawdopodoi jego dyskusja). Dlatego te interpretujemy funkcj (~
biestwa tego, e badana czstka ma pd w otoczeniu ~p.
Pracujc w reprezentacji pooeniowej badalimy, w jaki sposb w teje reprezentacji wyraaj si operatory pooenia i pdu. Rozwaymy ten sam problem w reprezentacji pdowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
112
6.03.2010
113
i. Wobec tego, podobnie jak przy wyprowadzaniu relacji (9.11), w tym

Niech wic | 0 i = P|
wypadku dostajemy
| i = h ~p | P
1
|i
0 (~p) = h ~p | 0 i = h ~p | P
Z
| ~p1 i h ~p1 | i.
d 3 p1 h ~p | P
(9.35)
Korzystajc z wyraenia (9.31) otrzymujemy

0 (~p) =
p)
d 3 p1 ~p1 (~p ~p1 ) h ~p1 | i = ~p h ~p | i = ~p (~
(9.36)
Widzimy wic, e dziaanie operatora pdu w reprezentacji pdowej sprowadza si do pomnoenia

p) przez pd (wartoci wasn)
funkcji falowej (~
p) = ~p (~
p),
(p) (~
P
(9.37)
co jest wynikiem podobnym do relacji (9.11) uzyskanej w reprezentacji pooeniowej. Do mudne obliczenia doprowadziy nas do wyraenia (9.23) okrelajcego operator pdu w reprezentacji
pooeniowej. W duej mierze analogiczna (nie bdziemy wic jej tu podawa) procedura obliczeniowa pozwala znale posta operatora pooenia w reprezentacji pdowej. Otrzymujemy
wtedy
(p) = i~ = i~ ~p ,
R
~p
(p)
lub
Xj
= i~
pj
(9.38)
czyli operator pooenia w reprezentacji pdowej to gradient obliczany w przestrzeni pdw

~p R3 .
Zwizek midzy reprezentacjami |~r i i | ~p i
9.3
9.3.1
Wprowadzenie
Stanowi fizycznemu | i H przyporzdkowalimy funkcje falowe

(~r) = h~r | i w reprezentacji poozeniowej,
p) = h ~p | i w reprezentacji pdowej,
(~
(9.39a)
(9.39b)
przy czym s one wspczynnikami rozkadu stanu | i odpowiednio w bazach {|~r i} i {| ~p i}, to
znaczy
Z
d 3 r |~r ih~r | i =
|i =
d 3 r |~r i (~r),
|i =
(9.40a)
p),
d 3 p | ~p i (~
d 3 p | ~p ih ~p | i =
(9.40b)
Co wicej, operatory pooenia i pdu to

Reprezentacja
pooeniowa
operator pdu
S.Kryszewski
(p)
(r) = ~r
R
operator pooenia
(r)
Pk
= i~
pdowa
Xj
xk
MECHANIKA KWANTOWA
= i~
pj
(9.41)
(p) = ~p
P
113
6.03.2010
114
Nasuwa si wic wniosek, e obie reprezentacje s wzajemnie cile powizane.

Aby dokadnie zbada ten zwizek, posuymy si metodami, ktre omawialimy ju w poprzednim rozdziale. Rozwamy (~r) = h~r | i funkcj falow w reprezentacji pooeniowej i
skorzystajmy z rozkadu jedynki w reprezentacji pdowej
Z
|i =
(~r) = h~r | 1
d 3 p h~r | ~p i h ~p | i =
p).
d 3 p h~r | ~p i (~
(9.42)
Postpujc teraz "odwrotnie", piszemy

p) = h ~p | 1
|i =
(~
d 3 r h ~p |~r i h~r | i
d 3 r h ~p |~r i (~r) =
d 3 r h~r | ~p i (~r).
(9.43)
Z powyszych relacji wynika, e jeeli tylko znamy wielko h~r | ~p i, to moemy sprawnie przej
od reprezentacji pdowej do pooeniowej (za pomoc (9.42)), lub na odwrt od pooeniowej do
pdowej (9.43). Moemy take interpretowa iloczyn skalarny h~r | ~p i jako macierz przejcia od
jednej reprezentacji do drugiej.
Zanim przystpimy do oblicze h~r | ~p i zastanwmy si nad sensem fizycznym tej wielkoci.
Ot umwilimy si nazywa h~r | i funkcj falow stanu | i w reprezentacji pooeniowej.
Wobec tego h~r | ~p i moemy nazwa funkcj falow pdu w reprezentacji pooeniowej. Poniewa
| ~p i to stan wasny operatora pdu, wic moemy jeszcze precyzyjniej stwierdzi, e h~r | ~p i to
funkcja wasna pdu w reprezentacji pooeniowej. Moemy odwrci rozumowanie i nazwa
h ~p |~r i funkcj wasn pooenia w reprezentacji pdowej. Oczywicie zachodzi przy tym relacja
h ~p |~r i = h~r | ~p i .
(9.44)
Co wicej |h ~p |~r i|2 , zgodnie z interpretacj probabilistyczn, jest

gstoci prawdopodobiestwa tego, e czstka majca pd ~p (stan wasny) znajduje si w
otoczeniu punktu ~r w przestrzeni;
gstoci prawdopodobiestwa tego, e czstka znajdujca si w punkcie ~r ma pd odpowiadajcy wartoci wasnej ~p.
Niestety, taka interpretacja sprawia powane kopoty, ktre omwimy po obliczeniu jawnej postaci funkcji h~r | ~p i.
9.3.2
Funkcje wasne pdu w reprezentacji pooeniowej
Szukamy wic funkcji wasnej pdu w reprezentacji pooeniowej, czyli innymi sowy macierzy
przejcia midzy reprezentacjami pooeniow a pdow. Oznaczmy dla wygody
~p (~r) h~r | ~p i.
(9.45)
Aby znale t funkcj, rozwamy element macierzowy powstajcy przez "oboenie" zagadnienia
wasnego pdu (9.29) przez bra h~r |
| ~p i = h~r | ~p | ~p i = ~p h~r | ~p i = ~p ~p (~r),
h~r | P
(9.46)
gdzie po prawej wycignlimy zwyky wektor (warto wasn pdu) przed element macierzowy.
Za pomoc relacji (9.22), w ktrej kadziemy | i = | ~p i otrzymujemy
| ~p i = P
(r) h~r | ~p i = i ~ ~p (~r),
h~r | P
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(9.47)
114
6.03.2010
115
Porwnujc prawe strony dwch ostatnich rwna otrzymujemy rwnanie rniczkowe

i ~ ~p (~r) = ~p ~p (~r).
(9.48)
Rwnanie to ma oczywiste rozwizanie w postaci

i
~p ~r ,
~p (~r) = N0 exp
(9.49)
~
gdzie N0 jest sta normalizacyjn. Normowanie jest tu jednak spraw delikatn. Zauwamy
bowiem, e z zupenoci bazy pooeniowej (9.5b) i z normalizacji (9.30a) wynika
Z

2
d r ~p (~r) =
d 3 r h ~p |~r ih~r | ~p i = h ~p | ~p i = (0).
(9.50)
A wic mamy kopot. Warto w tym miejscu przypomnie sobie, e w teorii transformacji Fouriera
mamy poyteczn relacj
(2) (~k1 ~k2 ) =

d 3 r exp i ~k1 ~k2 ~r .
(9.51)
Wobec tego, dla naszych funkcji ~p (~r) = h~r | ~p i z warunku ortonormalizacji (9.30a) otrzymujemy
Z
(~p1 ~p2 ) = h ~p1 | ~p2 i =
d 3 r h ~p1 |~r ih~r | ~p2 i

i
i
~p2 ~r
= |N0 |
d r exp ~p1 ~r exp
~
~

Z
i
(9.52)
= |N0 |2 d 3 r exp (~p1 ~p2 ) ~r .
~
Druga rwno wynika z rozkadu jedynki w reprezentacji pooeniowej, a trzecia z (9.49). Zamieniajc w elementarny sposb zmienn cakowania ~r = ~~q dostajemy
2
(~p1 ~p2 ) = |No | ~
d 3 q exp [ i (~p1 ~p2 ) ~q ]
= |No |2 ~3 (2)3 (~p1 ~p2 )
(9.53)
A wic widzimy, e staa normalizacyjna wynosi

|No |2 =
1
(2~)3
No = p
ei
.
(2~)3
(9.54)
Wybieramy faz globaln rwn zeru. Tym samym funkcje wasne operatora pdu w reprezentacji
pooeniowej s postaci

1
i
~
~
h~r | ~p i = ~p (~r) =
exp
p
r
.
(9.55)
~
(2~)3/2
Zgodnie z wprowadzon interpretacj, moemy na wielko h~r | ~p i spojrze dwojako. Po pierwsze, jest to funkcja wasna pdu w reprezentacji pooeniowej, bowiem | ~p i jest stanem wasnym
pdu. Po drugie, jest to element macierzowy macierzy przejcia pomidzy reprezentacj pooeniow a pdow (relacje (9.42) oraz (9.43)).
atwo jest sprawdzi, e powysza funkcja rzeczywicie jest funkcj wasn pdu w reprezentacji pooeniowej. Istotnie, zgodnie z przepisem (9.22)

1
i
(r)
~p ~r
P ~p (~r) = i~
exp
~
(2~)3/2

1
i
i
~
~
~
= i~
p
exp
p
r
~
(2~)3/2 ~
= ~p ~p (~r),
(9.56)
tak jak by powinno.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
115
6.03.2010
9.3.3
116
Zmiana reprezentacji pary fourierowskie
Do tej pory pracowalimy w reprezentacji pooeniowej, w ktrej stan | i reprezentujemy za

pomoc funkcji falowej (~r) h~r | i. Chcemy teraz stan | i przedstawi w reprezentacji
pdowej. Korzystamy ze wzoru (9.43), gdzie podstawiamy h~r | ~p i, a zatem
p) =
(~
d 3 r ~p (~r) (~r)
Z
1
(2~)3/2
i
d r exp ~p ~r (~r).
~
3
(9.57)
I na odwrt, przechodzimy od reprezentacji pdowej do pooeniowej, wic na mocy (9.42) otrzymujemy

Z
(~r) =
=
p)
d 3 p ~p (~r) (~
1
(2~)3/2
d 3 p exp
i
p).
~p ~r (~
~
(9.58)
Wnioskujemy wic, e funkcje falowe stanu | i w reprezentacjach pooeniowej i pdowej stanowi par transformat Fouriera. Jeli wobec tego znamy skdind (np. z rozwizania rwnania
Schrdingera) funkcj falow czstki w reprezentacji pooeniowej, to za pomoc transformaty (9.57) znajdziemy odpowiedni funkcj falow w reprezentacji pdowej. Transformata (9.58)
zapewnia za przejcie odwrotne od pdowej funkcji falowej do zwykej, tj. do reprezentacji
pooeniowej.
9.3.4
Czstka swobodna
Funkcje falowe ~p (~r) = h~r | ~p i interpretowalimy (w reprezentacji pooeniowej) jako funkcje

wasne pdu, albo jako wspczynniki przejcia pomidzy reprezentacjami |~r i i | ~p i. Moemy
jednak nada tym funkcjom jeszcze inn interpretacj.
Rozwamy mianowicie czstk swobodn (bezspinow, o masie m), ktrej hamiltonian ma
posta
2
= P .
H
2m
(9.59)
Zbadajmy stacjonarne rwnanie Schrdingera, czyli zagadnienie wasne dla hamiltonianu

|i = E |i
H
2
P
| i = E | i,
2m
(9.60)
ktre w reprezentacji pooeniowej przyjmuje posta
~2 2
(~r) = E (~r),
2m
(9.61)
co oczywicie wynika np. z (9.26). Zamiast rozwizywa rwnanie rniczkowe (9.61) moemy
postpi inaczej. Drugie z rwna (9.60) zapiszemy jako
2 | i = 2mE | i,
P
(9.62)
~p i = ~p| ~p i, wic
co stanowi rwnanie wasne dla kwadratu operatora pdu. Poniewa za P|
2
2
| ~p i = ~p | ~p i. Zatem stan | i jest stanem wasnym pdu proporcjonalnym
natychmiast mamy P
do stanu | ~p i. A wic po podstawieniu do (9.62) (staa proporcjonalnoci i tak si skraca) mamy
~p2 | ~p i = 2mE | ~p i.
S.Kryszewski
(9.63)
MECHANIKA KWANTOWA
116
6.03.2010
117
Wnioskujemy std, e stan | ~p i jest nie tylko stanem wasnym pdu, ale take stanem wasnym
hamiltonianu (energii) swobodnej czstki odpowiadajcym energii E = ~p2 /2m.
Przechodzc do reprezentacji pooeniowej stwierdzamy, e funkcja falowa

1
i
~p ~r
~p (~r) = h~r | ~p i =
exp
3/2
~
(2~)
(9.64)
jest funkcj wasn pdu oraz funkcj wasn energii swobodnej czstki, przy czym E = ~p2 /2m.
Zwrmy uwag, e energia E jest zdegenerowana, bo odpowiadaj jej funkcje wasne (9.64), w
ktrych energia okrela jedynie warto p = |~p|, za kierunek wektora pdu jest dowolny.
9.3.5
Kopoty interpretacyjne
Normujc funkcj wasn pdu ~p (~r) = h~r | ~p i (w reprezentacji pooeniowej) natrafilimy na

kopoty. Odwoalimy si do "sztuczek" z teorii dystrybucji i transformacji Fouriera. Niestety nie
s to jedyne kopoty. Zgodnie z przyjt interpretacj h~r | ~p i jest amplitud prawdopodobiestwa
tego, e czstka o pdzie ~p zostanie znaleziona w otoczeniu punktu ~r. Wydaje si to by w
porzdku, dopki nie uwiadomimy sobie, e

2

i
1
~p (~r)2 =
=
~
~
exp
p
r

(2~)3/2
~
1
,
(2~)3
(9.65)
wic caka z gstoci prawdopodobiestwa po caej przestrzeni R3 daje nieskoczono. Cay

kopot w tym, e prawdopodobiestwo znalezienia czstki w caej przestrzeni powinno by rwne
1. Zanim przejdziemy do dalszej dyskusji, warto poczyni dwie uwagi.
Po pierwsze, zasada nieoznaczonoci mwi, e jeli czstka ma cile okrelony pd (o rozmyciu dcym do zera), to rozmycie jej pooenia powinno dy do nieskoczonoci. W tym
wic sensie nasz kopot moe wydawa si niewielki. Po drugie, jeli bdziemy cakowa gsto
prawdopodobiestwa (9.65) po skoczonej objtoci (nie wprowadzajc adnych innych modyfikacji), to wynik cakowania powinien by skoczony, mona wic mie nadziej, e jako uda si
przeprowadzi normowanie prawdopodobiestwa.
Sprbujmy teraz uzmysowi sobie, skd wziy si problemy. Wprowadzajc reprezentacj
| ~p i (a potem szukajc zwizkw z reprezentacj |~r i) przyjlimy milczco, e wartoci wasne
pdu tworz zbir cigy, czego konsekwencj jest relacja ortonormalizacyjna (9.30a) zawierajca
delt Diraca zamiast delty Kroneckera i z ktrej korzystalimy w (9.52). Innymi sowy przyjlimy,
e operator pdu ma widmo cige. Oczywicie to samo dotyczy widma energii, gdy traktujemy ~p (~r) jako funkcj wasn hamiltonianu czstki swobodnej. Operatory majce widmo cige
wystpuj w rnych zagadnieniach fizycznych i sprawiaj trudnoci podobne do omawianych tutaj. Nie jest naszym celem dyskutowanie matematycznych aspektw tych trudnoci. Rozwizuje
si je zazwyczaj technikami zblionymi do tutaj zastosowanych, tj. (mwic w uproszczeniu))
przez odwoanie si do teorii dystrybucji i transformacji Fouriera. Mamy jednak wtedy do czynienia z nienormowalnymi (w sensie relacji (9.65)) funkcjami falowymi. Jak poradzi sobie z ich
interpretacj fizyczn?
Jeden ze sposobw przenosimy z fizyki klasycznej, gdzie czsto opisujemy fale za pomoc tzw.
fal paskich typu exp(i~k ~r it), ktre rozcigaj si w caej przestrzeni i take s kopotliwe
(bo np. traktujc je cile nios nieskoczon energi). Wyjcie z kopotu polega na cichym
zaoeniu, e fale paskie stanowi skadowe pakietw falowych. Podobnie moemy postpowa
w mechanice kwantowej, po cichu mylc o funkcjach ~p (~r) jako o skadowych pakietu falowego.
Matematyczna analiza pakietw bywa mudna i dosy uciliwa. Funkcje ~p (~r) s za proste
i atwo poddaj si manipulacjom matematycznym. Wygodnie jest si wic nimi posugiwa
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
117
6.03.2010
118
przyjmujc, e w kocu dokonamy ich superpozycji tworzc pakiety falowe. Pakiet falowy tworzy
funkcj normowaln funkcj falow i jego interpretacja probabilistyczna nie sprawia ju adnych
kopotw. Co wicej, pakiet charakteryzuje si skoczonymi rozmyciami pdu i pooenia, co jest
w peni zgodne z zasad nieoznaczonoci.
Innym sposobem ominicia omawianych trudnoci interpretacyjnych jest rozwaanie ukadw fizycznych w skoczonej objtoci (w pudle o objtoci V). Metoda ta nie tylko (jak ju
wskazywalimy) ogranicza obszar dostpny dla czstki, lecz take na og prowadzi do widma
dyskretnego, czyli pozwala unikn problemw z widmem cigym. Funkcje falowe s wwczas
normowalne. Przykadem moe by czstka w nieskoczenie gbokiej jamie potencjau, gdzie
adne kopoty si nie pojawiaj.
Podsumowujc, stwierdzamy, e funkcje falowe h~r | ~p i mog by poytecznym narzdziem
matematycznym (tak samo jak fale paskie w fizyce klasycznej), a z ich interpretacj radzimy
sobie w ktry z omwionych sposobw.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
118
6.03.2010
119
10. Zupeny zbir obserwabli komutujcych
Rozdzia 10
Zupeny zbir obserwabli komutujcych
10.1
Twierdzenia matematyczne
komutuj i jeli | i jest stanem wasnym A,

to wektor
Lemat 10.1 Jeli dwa operatory A i B
i jest take stanem wasnym A odpowiadajcym tej samej wartoci wasnej.
| 0 i = B|
A|
i = |i

A,
B
= 0
i
A B|
o
i
= B|
(10.1)
Dowd. Bezporednio z zaoe, przez prosty rachunek

i
A B|
i = B
A|
i = B|
i = B|
i ,
= AB|
(10.2)
gdzie w drugiej rwnoci skorzystalimy z komutacji operatorw A i B.

Zwrmy tu uwag na dwa moliwe przypadki.
Warto wasna jest niezdegenerowana. Wwczas | i jest jedynym wektorem wasnym.
i jest te wektorem wasnym (przy tej samej wartoci wasnej) to musi by
Skoro B|
proporcjonalny do | i, to znaczy
i = | i.
B|
(10.3)
A wic w tym wypadku wektor | i jest take stanem wasnym operatora B.

Warto wasna jest zdegenerowana, wic w przestrzeni H odpowiada jej podprzestrze
i odpowiada tej samej wartoci wasnej, a wic musi
H o wymiarze g > 1. Wektor B|
lee w podprzestrzeni H . Jedyne co moemy stwierdzi to, e jeli warto wasna
operatora A jest zdegenerowana, to wektor
Podprzestrze
n H rozpita
przez wektory wasne A
|i
B
odpowiadajce zdegenerowanej
wartosci wasnej operatora A
(10.4)
na wektor wasny | i H operatora A nie wyprowadza go poza t podDziaanie B
przestrze. Mwimy, e podprzestrze H jest inwariantna wzgldem B.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
119
6.03.2010
120
komutuj i jeli | 1 i oraz | 2 i s dwoma wektorami

Lemat 10.2 Jeli dwie obserwable A i B
| 2 i jest
wasnymi A nalecymi do rnych wartoci wasnych, to element macierzowy h 1 | B
zerem
AB
A
| 1 i
A | 2 i
=
=
=
6=
A
B
1 | 1 i
2 | 2 i
2
| 2 i = 0.
h 1 | B
(10.5)
wynika, e B|
2 i
Dowd. Na mocy poprzedniego twierdzenia, z komutacji operatorw A i B
jest wektorem wasnym A nalecym do wartoci wasnej 2 . Wektory wasne operatora A odpowiadajce 2 s ortogonalne do wektorw wasnych nalecych do 1 . Std teza.
Twierdzenie 10.1 Jeli dwie obserwable komutuj, to w przestrzeni stanw mona skonstruowa
baz ortonormaln wspln dla obu obserwabli.
Uzasadnienie. Przedstawimy tu intuicyjne rozwaania, a nie w peni cisy dowd. Zamy,
dla uproszczenia, e operator A ma widmo dyskretne, a wic
uin i = an | uin i
A|
(10.6)
gdzie n = 1, 2, . . . , oraz i = 1, 2, . . . , gn (gn jest stopniem degeneracji wartoci wasnej an ).

Poniewa A jest obserwabl, wic wektory | uin i tworz baz ortonormaln w przestrzeni stanw
H. Zbiory wektorw {| uin i}i=1,2,...,gn dla kolejnych n rozpinaj podprzestrzenie Hn , na ktre jest
komutujcy z A dziaajc na wektory
podzielona caa przestrze stanw. Wiemy, e operator B
z Hn nie "wychodzi" z niej,
Hn Hn .
B
(10.7)
Wiemy take z poprzedniego lematu, e

| ujn i = 0,
h uim | B
dla m 6= n.
(10.8)
Gdy jednak m = n to relacja ta ju na og nie jest speniona. Oznacza to, e macierz reprezen ma ksztat blokowy
tujca operator B
H1
H2
H1 H2 H3
::::::
H3
.
.
.
.
.
.
(10.9)
Zaznaczone bloki s podmacierzami kwadratowymi o wymiarze gn gn . Bloki numerowane indeksem n mog oczywicie mie rne rozmiary. Mamy teraz dwa przypadki.
Warto wasna an jest niezdegenerowana, dim H = 1 (indeks grny przy | uin i jest zbytecz jest wymiaru 1 1. Wektor wasny obserwabli
ny). Odpowiedni blok w macierzy obserwabli B
tak samo jak w (10.3).
A jest jednoczenie wektorem wasnym obserwabli B,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
120
6.03.2010
121
Drugi przypadek zachodzi, gdy warto wasna an jest gn -krotnie zdegenerowana. Blok w
macierzy (10.9) ma wymiar gn gn . Wektory | uin i rozpinajce podprzestrze Hn s wektorami
lecz na og nie s wektorami wasnymi B.
Utwrzmy wektor | n i Hn
wasnymi obserwabli A,
jako dowoln kombinacj wektorw rozpinajcych t podprzestrze. Dziaanie operatora A na
| n i to (por. (3.49)
A | n i = A
=
gn
X
i=1
gn
X
ci | uin i
gn
X
ci A | uin i
i=1
ci an | uin i = an
i=1
gn
X
ci | uin i
= an | n i,
(10.10)
i=1
nie zmienia tej kombinacji poza przemnoeniem przez liczb. Oznacza to, e w podprzestrzeni
Hn dziaanie operatora A mona przedstawi jako an In , gdzie In jest macierz jednostkow
"obcit" do podprzestrzeni Hn . Innymi sowy, dowolny wektor z Hn jest wektorem wasnym
Jakkolwiek wybierzemy baz (ortonormaln) w Hn , to zbudowany z niej wektor zawsze bdzie
A.
stanem wasnym A nalecym do wartoci wasnej an . Wnioskujemy wic, e w podprzestrzeni
dziaajc na wektor z
Hn rozpitej przez {| uin i}i=1,2,...,gn mona wybra inn baz. Operator B
jest hermitowski, a wic rozwaajc jego
Hn nie wyprowadza go z tej podprzestrzeni. Operator B
"obcicie" do podprzestrzeni Hn stwierdzamy, e mona do zdiagonalizowa. A zatem, moemy
w Hn znale baz (ortonormaln) {| in i}i=1,2,...,gn , zoon z wektorw wasnych obserwabli B

| in i = b(n) | in i.
B
i
(10.11)
Kady | in i Hn jest jak kombinacj liniow wektorw "starej bazy" {| uin i}i=1,2,...,gn . Na mocy relacji (10.10) stwierdzamy, e kady | in i jest nadal wektorem wasnym A odpowiadajcym
wartoci wasnej an . Postpowanie to moemy zastosowa w kadej z podprzestrzeni Hn . Tak
skonstruowane wektory | in i dla kolejnych n i odpowiadajcych im i = 1, 2, . . . , gn s wektorami
a take stanowi baz ortonormaln w caej przestrzeni
wasnymi zarwno obserwabli A jak i B,
H. Podsumowujc stwierdzamy
Przestrze H dzielimy na podprzestrzenie Hn podprzestrzenie wasne obserwabli A odpowiadajce wartociom wasnym an .
komutujcej z A.
W
Kada z podprzestrzeni Hn jest inwariantna wzgldem obserwabli B
Hn znajdujemy baz zoon z wektorw wasnych B.

Tak podzielony zbir wektorw {| in i} dla n = 1, 2, . . .; i = 1, 2, . . . , gn jest baz ortonor
maln w H zoon z wektorw wasnych wsplnych dla obserwabli A i B.
Tak wic twierdzenie jest uzasadnione.
(n)
Zwrmy uwag, e uzasadniajc twierdzenie milczco przyjlimy, e wartoci wasne bi
w Hn s niezdegenerowane. Zaoenie to upraszcza rozwaania, ale nie jest konieczobserwabli B
bdcych jednoczenie
ne, bo zawsze mona w Hn znale baz zoon z wektorw wasnych B,
wektorami wasnymi A. Bloki w macierzy (10.9) wynikaj z podziau na podprzestrzenie przez

Jeli wartoci wasne B
w Hn s zdegenerowane to wwczas kady z blokw bdzie
operator A.
podzielony na podbloki, niekoniecznie o rozmiarze 11. Dlatego te dla komutujcych obserwabli
bdziemy pisali
A i B
A | inp i = an | inp i
| i i = bp | i i.
B
np
np
(10.12a)
(10.12b)
Indeksy n i p rozrniaj wartoci wasne obu obserwabli. Moemy powiedzie, e indeks n

numeruje bloki (wynike z degeneracji wartoci wasnej an ), indeks p numeruje podbloki dla
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
121
6.03.2010
122
danego n. Grny indeks i jest potrzebny jeli podbloki maj wymiar wikszy ni 1 1, tj. gdy
s nadal zdegenerowane.
wartoci wasne B
Prawdziwe jest rwnie twierdzenie odwrotne. Jeeli dwie obserwable maj wspln baz
wektorw wasnych to obserwable te komutuj. Dowd mona przeprowadzi przez odwrcenie
kolejnoci rozwaa.
ktra jest sum dwch
Czasami mamy do czynienia z zagadnieniem wasnym obserwabli C,
innych obserwabli komutujcych, tj.
C = A + B,
przy czym
A,
= 0.
(10.13)
to problem dla C jest automatycznie

Jeli znajdziemy zbir | inp i wspln baz dla A i B,
i
rozwizany. Wektor | np i w oczywisty sposb jest stanem wasnym C:

C | inp i =
an + bp | inp i.
(10.14)
Fakt, e {| inp i} stanowi baz jest wany. Std bowiem wynika, e liczby cnp = an + bp
wyczerpuj zbir wartoci wasnych obserwabli C.
10.2
Zupeny zbir obserwabli komutujcych (ZZOK)
Jeli mamy obserwabl A o niezdegenerowanych wartociach wasnych to wektory wasne {un }

tworz baz w przestrzeni stanw. Podprzestrzenie Hn s jednowymiarowe i s wyznaczone jednoznacznie. Mwimy, e operator A stanowi (jednoelementowy) zupeny zbir obserwabli komutujcych (ZZOK).
Jeeli wartoci wasne A s zdegenerowane (wszystkie, czy tylko niektre) to pewne podprzestrzenie Hn s wicej ni jednowymiarowe. W tych podprzestrzeniach mona wybra baz
w sposb dowolny. Wartoci wasne an nie wystarczaj wic do jednoznacznego okrelenia bazy
w caej przestrzeni. Aby wyznaczy baz w sposb jednoznaczny potrzebujemy jakich dodatko komutujc z A i konstruujemy wspln
wych informacji. W tym celu wybieramy obserwabl B
B}
stanobaz. Jeli problem niejednoznacznoci zostanie w ten sposb usunity, to zbir {A,
wi ZZOK. Jednoznacznie wyznaczona baza {| np i} odpowiada wartociom wasnym {an , bp }.
w podprzestrzeniach wyznaczonych przez A bdzie mie niezdegenerowane
Wystarczy jeli B
musz by niezdewartoci wasne. Zwrmy jednak uwag, e nie wszystkie wartoci wasne B
generowane. Wektory | np i i | ms i z dwch rnych podprzestrzeni Hn i Hm mog odpowiada
(cho odpowiadaj rnym wartociom wasnym: an 6= am
tym samym wartociom wasnym B
byy niezdegenerowane to operator

obserwabli A). Co wicej, gdyby wszystkie wartoci wasne B
sam z siebie stanowiby ZZOK.
B
Moe si tak zdarzy, e dla pary wartoci wasnych an i bp istnieje kilka wektorw wasnych (macierz (10.9) ma w klatkach podklatki o wymiarze wikszym ni 1 1). Wobec tego
musimy kontynuowa proces jednoznacznego wyznaczania bazy. Dobieramy trzeci obserwabl
C komutujc zarwno z A jak i z B

A
C,
C,
A,
= 0.
(10.15)
to z koniecznoci
Jeli wartociom wasnym an i bp odpowiada jeden wsplny wektor wasny A i B,
(ze wzgldu na relacj (10.15)) jest to take wektor wasny obserwabli C. Wynika to oczywicie
z pierwszego lematu (10.1).
Jeli wartociom wasnym an i bp odpowiada podprzestrze Hnp o wymiarze wikszym ni
B
i C.
Wwczas trzy wartoci
1, to moemy wybra baz wspln dla trzech obserwabli A,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
122
6.03.2010
123
wasne an , bp i cs wyznaczaj wektory wasne | nps i. Jeli w ten sposb zbudowana baza jest
B,
C}
stanowi ZZOK.
ju okrelona w peni jednoznacznie to obserwable {A,
W razie potrzeby (nadal brak penej jednoznacznoci) kontynuujemy proces, dobierajc ob komutujc z trzema poprzednimi.
serwabl D
B,
C,
. . .} stanowi zupeny zbir obserPodsumowujc mwimy, e zbir obserwabli {A,
wabli komutujcych (ZZOK), jeli
wszystkie obserwable komutuj parami;
okrelenie wartoci wasnych wszystkich tych operatorw wyznacza jednoznacznie zbir
wektorw wasnych tworzcych baz (ortonormaln) w przestrzeni stanw.
C,
. . .} jest zupenym zbioRwnowanie moemy powiedzie, e zbir obserwabli {A B,
rem obserwabli komutujcych, jeeli istnieje jednoznacznie okrelona baza, ktrej wektory s
wsplnymi wektorami wasnymi wszystkich tych obserwabli jednoczenie.
Naley zdawa sobie spraw, e wybr ZZOK dla danego ukadu fizycznego na og nie jest
jednoznaczny. Kierujemy si zazwyczaj wygod lub te sensem fizycznym obserwabli, wybierajc
je tak, aby jak najprociej interpretowa wyniki.
10.3
Uwagi praktyczne
W praktycznych zastosowaniach interesuje nas oczywicie minimalny ZZOK. Jeli taki zbudujemy, to zawsze mona go rozszerzy dobierajc obserwabl komutujc z pozostaymi. To jednak
nie wnosi niczego poytecznego.
B
oraz C tworz ZZOK. Wobec
Niech wic (dla przykadu) trzy operatory (obserwable) A,
tego, z zaoenia komutuj parami
A,
C
B,
A
C,
= 0.
(10.16)
Jak wiemy, operatory te maj wsplny zbir wektorw wasnych

A | nps i = an | nps i,
| nps i = bp | nps i,
B
C | nps i = cs | nps i,
an R,
n N,
(10.17a)
bp R,
p P,
(10.17b)
cs R,
s S,
(10.17c)
Omawiajc zagadnienie w oglnym kontekcie, musimy pamita, e zbiory indeksw N , P oraz

S mog by rne, skoczone lub nie, jedne takie, a drugie inne. Charakter zbiorw indeksw
zaley od konkretnego zagadnienia. Wektory {| nps i} tworz (jednoznacznie okrelon) baz w
przestrzeni stanw, wic dowolny wektor | i mona w sposb jednoznaczny rozoy w bazie
|i =
X X
nN
pP sS
Cnps | nps i.
(10.18)
W praktycznych zadaniach naszym podstawowym celem jest zwykle wyznaczenie bazy {| nps i}
w przestrzeni H, a take jednego (lub wicej) spord trzech zbiorw wartoci wasnych {an },
{bp } oraz {cs }. Rozwizanie problemu najczciej przebiega w nastpujcych krokach.
Sprawdzamy, czy dany ukad obserwabli stanowi ZZOK. Jeli nie to musimy dobra obserwable tak, aby uzyska ZZOK.
Dla wybranych obserwabli stanowicych ZZOK rozwizujemy zagadnienia wasne postaci
(10.17).
Z otrzymanych wektorw wasnych konstruujemy ortonormaln baz w przestrzeni stanw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
123
6.03.2010
124
Przedstawiona procedura jest sformuowana w sposb abstrakcyjny, za praktyczne obliczenia

wykonujemy zwykle w reprezentacji pooeniowej, a wic wektorami stanu s wwczas funkcje
falowe.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
124
6.03.2010
125
11. Postulaty mechaniki kwantowej
Rozdzia 11
Postulaty mechaniki kwantowej

Mechanika kwantowa, jak zreszt kada teoria fizyczna, bazuje na kilku postulatach, ktre przyjmujemy "na wiar". Nie umiemy powiedzie dlaczego obowizuj takie, a nie inne postulaty.
Jedyne co moemy stwierdzi to to, e wszystkie dane i wyniki dowiadczalne s zgodne z proponowanymi postulatami. Rol postulatw w mechanice klasycznej peni, na przykad, trzy
zasady dynamiki Newtona, a w elektrodynamice rwnania Maxwella. Dowiadczenie potwierdza ich suszno i okrela zakres stosowalnoci. Nie wchodzc wic w rozwaania o charakterze
bardziej filozoficznym ni fizycznym, po prostu przedstawimy postulaty mechaniki kwantowej.
Postulaty te ju pojawiy si w toku wykadu, teraz jedynie je zbierzemy i uporzdkujemy. Warto
jednak stwierdzi, e moliwe s rne sformuowania, zalene przede wszystkim od stopnia abstrakcji wybranego aparatu matematycznego. Nie jest jednak naszym celem ani daleko posunita
ciso matematyczna, ani te wyrafinowana abstrakcyjno.
11.1
Postulat 1: wektor stanu
W kadej chwili czasu t stan ukadu fizycznego jest okrelony przez wektor | (t) i nalecy do pewnej przestrzeni Hilberta H.
Uwagi
1. W praktycznych zastosowaniach wygodnie jest ten stan unormowa, tj. wzi
| 0 (t) i =
| (t) i
,
k(t)k2
(11.1)
gdzie norm obliczamy za pomoc iloczynu skalarnego, w ktry wyposaona jest przestrze
Hilberta H.
2. W przestrzeni wektorowej mona budowa kombinacje liniowe, co jest odzwierciedleniem
zasady superpozycji. Kombinacja liniowa wektorw stanu (odpowiednio unormowana) jest
te, cho oczywicie innym, wektorem stanu. Dlatego te postulat ten mona nazwa zasad
superpozycji.
3. W rozdziale 2 postulowalimy istnienie funkcji falowej (~r, t) opisujcej stan ukadu. Jak
wiemy, w przestrzeni H mona wybra rne bazy reprezentacje. Funkcja falowa jest po
prostu wektorem stanu w reprezentacji pooeniowej: (~r, t) = h~r | (t) i, jest wic obiektem rwnowanym, lecz mniej oglnym, bowiem moemy skonstruowa inne reprezentacje:
pdow, energetyczn i inne. Oczywicie, w konkretnych zastosowaniach atwiej jest posugiwa si funkcj falow, ni oglnym, abstrakcyjnym wektorem stanu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
125
6.03.2010
11.2
126
Postulat 2: obserwable
Kadej mierzalnej wielkoci fizycznej A odpowiada obserwabla A dziaajca w H (operator hermitowski).
Uwagi
1. Fakt, e operator A jest obserwabl oznacza, e (dla wartoci wasnych tworzcych zbir
dyskretny)
A = A , operator
hermitowski
A | uinn i = an | uinn i
an R, degener. gn krotna
{| uinn i} baza ortonorm. w F
(11.2)
2. Operatory kwantowo-mechaniczne mona konstruowa za pomoc zasady odpowiednioci.

Jednak dla niektrych wielkoci (spin) trzeba szuka innych sposobw ich okrelania.
3. Moliwy jest te inny sposb konstrukcji obserwabli posiadajcych odpowiedniki klasyczne. Nawiasy Poissona dla klasycznych wielkoci zostaj zastpione przez komutator odpowiednich operatorw (i pomnoone przez czynnik i~). Otrzymane w ten sposb relacje
komutacyjne su za punkt wyjcia do konstrukcji jawnej postaci operatorw. Metod t
posuylimy si w rozdziale 7 znajdujc posta operatora pdu w reprezentacji pooeniowej. Wykorzystamy j take przy dyskusji operatora momentu pdu.
11.3
Postulat 3: wyniki pomiarw

wartoci wasne obserwabli
Jedynym dopuszczalnym wynikiem pomiaru wielkoci fizycznej A moe by ktra
z wartoci wasnych obserwabli (operatora hermitowskiego) A.
Uwagi
1. Wynik pomiaru jest zawsze (mianowan) liczb rzeczywist. Dlatego te A musi by obserwabl operatorem hermitowskim.
a co za tym idzie, zbir wartoci wasnych i stany wasne s okrelone
2. Posta obserwabli A,
przez fizyczn natur ukadu (jego struktur). Dlatego te zbir dopuszczalnych wynikw
pomiarowych nie zaley od stanu | i, w ktrym ukad znajdowa si tu przed pomiarem.
Znaczenie stanu | i okrela nastpny postulat.
moe by dyskretny, co oznacza, e rezul3. Widmo (zbir wartoci wasnych obserwabli A)
taty pomiaru s skwantowane. Postulat ten bywa wic nazywany zasad kwantowania.
11.4
Postulat 4: prawdopodobiestwo wynikw

pomiarowych
Postulat ten jest uoglnieniem i sformalizowaniem idei rozkadu spektralnego, o ktrej mwilimy
w rozdziaach 1 i 2. Uoglnienie to omwimy dla trzech rnych przypadkw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
126
6.03.2010
127
Niech | i oznacza unormowany wektor z przestrzeni H opisujcy stan pewnego ukadu

fizycznego. Zwrmy tu uwag, e dajc unormowania stanu | i nieznacznie modyfikujemy
postulat 1. Nie jest to danie konieczne, ale znaczco uatwia i upraszcza zapis prawdopodobiestw (por. dyskusja w rozdziale 3, wzory (3.55)(3.64)).
Niech A oznacza pewn wielko fizyczn, ktrej odpowiada obserwabla A.
11.4.1
Przypadek widma dyskretnego bez degeneracji
W tym przypadku {| n i} stanowi zbir wektorw wasnych obserwabli A odpowiadajcych

wartociom wasnym {an }, przy czym
A | n i = an | n i
X
zagadnienie wasne,
h m | n i = mn
ortonormalnosc,
| n ih n | = 1
zupenosc.
(11.3)
Postulat 4a
A. Prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru wielkoci fizycznej A, w ukadzie opisanym unormowanym wektorem stanu | i, otrzymamy warto wasn an
wynosi
Pn = |h n | i|2 .
(11.4)
bowiem w tym wypadku wartoci wasnej an odpowiada tylko jeden wektor wasny
| n i.
11.4.2
Przypadek widma dyskretnego z degeneracj
W tym wypadku wartoci wasnej an obserwabli A odpowiada gn rnych wektorw wasnych

A | in i = an | in i
h im | jn i
gn
XX
= mn ij
| in ih in | = 1
zagadnienie wasne,
ortonormalnosc,
zupenosc,
(11.5)
n i=1
gdzie grny indeks przebiega zbir {1, 2, 3, . . . , gn }, za gn nazywamy stopniem degeneracji wartoci wasnej an .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
127
6.03.2010
128
Postulat 4b
B. Prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru wielkoci fizycznej A, w ukadzie opisanym unormowanym wektorem stanu | i, otrzymamy warto wasn an
wynosi
gn
2
X
i

Pn =
h n | i .
(11.6)
i=1
W tym przypadku kada kombinacja liniowa stanw o tym samym numerze n, jakim jest oznaczona zmierzona warto wasna, jest wektorem wasnym obserwabli A
A
gn
X
Cni | in i
= an
i=1
gn
X
Cni | in i
(11.7)
i=1
(patrz take (3.49) i (10.10)). Omawiane prawdopodobiestwo jest sum kwadratw moduw
P n i 2
amplitud gi=1
Cn .
11.4.3
Przypadek widma cigego
Obserwabla A ma wartoci wasne nalece do zbioru cigego, wic wektory wasne { } s

take numerowane indeksem cigym. Wwczas mamy
A | i = | i
h | i = ( )
d | ih | = 1
zagadnienie wasne,
ortonormalnosc uogolniona,
zupenosc,
(11.8)
Postulat 4c
C. Prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru wielkoci fizycznej A, w ukadzie opisanym unormowanym wektorem stanu | i, otrzymamy warto z przedziau
(, + d) wynosi
dP = |h | i|2 d,
(11.9)
a wic |h | i|2 jest funkcj ciga, majc sens gstoci prawdopodobiestwa.
Uwagi
1. Niech | i H bdzie dowolnym wektorem stanu pewnego ukadu fizycznego. Warto
oczekiwana (rednia warto z wielu pomiarw) wielkoci fizycznej A, ktrej odpowiada
wynosi
obserwabla A,
h A i = h | A | i.
S.Kryszewski
(11.10)
MECHANIKA KWANTOWA
128
6.03.2010
129
Dla ilustracji rozwamy dalej przypadek bez degeneracji (11.3) i skorzystajmy z rozkadu
jedynki
hAi =
h | A | n ih n | i
X
n
h | n i an h n | i

an h n | i .
(11.11)
Z dowolnoci stanu | i wynika moliwo utosamienia

A =
an | n ih n |,
(11.12)
2.
3.
4.
5.
co stanowi rozkad spektralny operatora A (tzn. rozkad na operatory rzutowe | n ih n |).

Rozumowanie to wskazuje, dlaczego omawiany postulat czymy z ide rozkadu spektralnego. Zauwamy jeszcze, e z rozkadu (11.12) wynika, e Cn = h n | i okrela amplitud
prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru uzyskamy warto wasn an . Analogiczne
rozkady spektralne moemy oczywicie wypisa dla dwch pozostaych przypadkw.
Posugujc si definicj wartoci oczekiwanej i rozkadem spektralnym, wraz z odpowiedni
jego interpretacj, moemy poczy postulaty 3 i 4 w jeden. Zalet takiego podejcia jest
zmniejszenie liczby postulatw, za wad konieczno nieco rozbudowanej interpretacji.
Dlatego pozostaniemy przy podanym sformuowaniu postulatw mechaniki kwantowej.
Z tego postulatu wynika probabilistyczna interpretacja funkcji falowej (~r) = h~r | i.
Pooenie czstki ma widmo cige, za |~r i to wektor wasny operatora pooenia. Wic
h~r | i jest amplitud gstoci prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru pooenia
czstki otrzymamy warto ~r. Innymi sowy, jest to amplituda gstoci prawdopodobiestwa
tego, e czstka znajduje si w punkcie ~r. Postulat 4 jest wic uoglnieniem stwierdzenia,
e |(~r, t)|2 jest gstoci prawdopodobiestwa znalezienia czstki w punkcie ~r.
Warunek normowania sprawia, e wektory rnice si o stay czynnik | 1 i = | 2 i
moemy utosami.
W szczeglnoci, globalny czynnik fazowy jest bez znaczenia fizycznego. Rnica faz pomidzy wektorami stanu moe jednak mie istotne znaczenie ze wzgldu na moliwo
interferencji amplitud.
11.5
Postulat 5: pomiar redukcja wektora stanu
Jeli w ukadzie fizycznym opisanym stanem | i dokonamy pomiaru wielkoci fizycz to po pomiarze stanem
nej A otrzymujc an , jedn z wartoci wasnych obserwabli A,
ukadu jest unormowany rzut stanu | i na (unormowany) wektor wasny | n i odpowiadajcy zmierzonej wartoci wasnej
|i
- | n i q h n | i
pomiar an
2
(11.13)
|h n | i|
Innymi sowy mwimy, e w wyniku pomiaru nastpuje redukcja (lub kolaps) stanu
| i do stanu | n i.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
129
6.03.2010
130
Uwagi
1. Mwimy tu o rzutowaniu, bowiem | n ih n | jest operatorem rzutowania.
Dla przy2. Postulat ten nietrudno uoglni, uwzgldniajc charakter widma obserwabli A.
padku z degeneracj otrzymamy wyraenie (3.66). Operator rzutowania rzutuje stan | i
na gn -wymiarow podprzestrze w przestrzeni H.
3. Jeli stan ukadu przed pomiarem jest jednym ze stanw wasnych obserwabli A (tzn. | i =
| k i), to pomiar wielkoci fizycznej A da warto ak z prawdopodobiestwem rwnym 1,
za stan ukadu pozostanie bez zmiany (nadal bdzie stanem | k i)).
4. Postulat o redukcji stanu kwantowo-mechanicznego wydaje si by najbardziej tajemniczy i
najmniej zrozumiay spord caej szstki postulatw. Postulat ten ley u podstaw pewnych
paradoksw (np. znany od lat 30-tych XX wieku, paradoks EPR, Einsteina, Podolskyego
i Rosena). Paradoksy takie daj si zrozumie i wyjani na gruncie mechaniki kwantowej,
jednak do dzi budz dyskusje i kontrowersje dotyczce sposobw jej interpretacji.
11.6
Postulat 6: ewolucja w czasie

rwnanie Schrdingera
Stan | (t) i ukadu fizycznego ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera

i~
| (t) i = H(t)
| (t) i,
dt
(11.14)
gdzie hamiltonian H(t)

jest obserwabl (zwan hamiltonianem) odpowiadajc cakowitej energii ukadu. Hamiltonian moe (ale nie musi) by funkcj czasu.
Uwagi
1. Postulat ten jest jedynym postulatem dynamicznym. Okrela on dynamik wektora stanu,
to jest sposb w jaki | (t) i zmienia si w czasie.
2. Jest to rwnanie pierwszego rzdu wzgldem czasu, wic do jego penego rozwizania konieczne jest okrelenie stanu pocztkowego dla pewnej chwili t0 .
3. Rwnanie Schrdingera jest w peni deterministyczne. Ewolucja wektora stanu (lub funkcji falowej w reprezentacji pooeniowej) jest wyznaczona jednoznacznie. Probabilistyczna
interpretacja mechaniki kwantowej wynika z pozostaych postulatw.
4. Gwnym sposobem konstrukcji hamiltonianu jest zasada odpowiednioci. Jeeli punktem
wyjcia jest nierelatywistyczna fizyka klasyczna, wwczas dostajemy nierelatywistyczn mechanik kwantow, w ktrej cakowita energia czstki musi by znacznie mniejsza ni jej
energia spoczynkowa.
5. Znaczenie rwnania Schrdingera jest nie do przecenienia. Zasadnicza cz niniejszego wykadu jest powicona badaniu rozwiza tego rwnania i jego rnorodnych konsekwencji.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
130
6.03.2010
131
12. Kwantowa teoria momentu pdu
Rozdzia 12
Kwantowa teoria momentu pdu

UWAGA : Poczwszy od tego rozdziau bdziemy na og pomija "daszki"
nad operatorami. Matematyczny sens wielkoci pojawiajcych si w
rwnaniach powinien wynika z kontekstu.
12.1
Orbitalny moment pdu wstp
Kwantowo-mechaniczna teoria momentu pdu moe by wprowadzana na rne sposoby. W Uzupenieniach omawiamy zwizek pomidzy zwykymi obrotami w przestrzeni R3 przestrzeni
pooe, a odpowiednimi transformacjami w przestrzeni H stanw ukadu fizycznego, czyli w
przestrzeni Hilberta. Pokazujemy tam, e operator momentu pdu jest generatorem transformacji w przestrzeni Hilberta, a take wyprowadzamy jego posta wynikajc z wasnoci obrotw
geometrycznych. Tutaj jednak wybieramy prost i intuicyjn drog, wynikajc z fizyki klasycznej.
12.1.1
Podstawowe definicje
~ kl = ~rkl ~pkl . W myl zasady odpoKlasyczny moment pdu czstki dany jest wyraeniem L
wiednioci kwantowo-mechaniczny operator momentu pdu konstruujemy zastpujc wielkoci
klasyczne operatorami
= i~ ~r .
~ = R
P
= ~r ~p
L
(12.1)
Z definicji tej, w oczywisty sposb, wynikaj wyraenia dla poszczeglnych skadowych operatora
momentu pdu

z
,
z
y

= i~ z
x
,
x
z

= i~ x
y
.
y
x
L1 Lx = ypz zpy = i~ y
(12.2a)
L2 Ly = zpx xpz
(12.2b)
L3 Lz = xpy ypx
(12.2c)
Skadowe operatorw pooenia i pdu speniaj kanoniczne relacje komutacyjne

xj , pk
= i~jk ,
j, k = 1, 2, 3.
(12.3)
Zwrmy uwag, e skadowe operatora momentu pdu (orbitalnego) (12.2) s utworzone przez
rne skadowe operatorw pooenia i pdu, ktre komutuj ze sob. Dlatego te niepotrzebna
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
131
6.03.2010
132
jest tu procedura symetryzacyjna, o ktrej wspominalimy przy omawianiu zasady odpowiednioci.

Wygodnie jest zapisa definicj skadowych operatora momentu pdu za pomoc standardowych regu obliczania iloczynu wektorowego
Lm = mnq xn pq ,
(12.4)
gdzie zawsze obowizuje konwencja sumacyjna (sumujemy po powtarzajcych si wskanikach

od 1 do 3).
Jak wiemy, kwantowo-mechaniczne operatory na og s nieprzemienne, za relacje komutacyjne odgrywaj zasadnicz rol. Dlatego badanie momentu pdu rozpoczniemy od znalezienia
rnych relacji komutacyjnych przydatnych w dalszych rozwaaniach.
12.1.2
Relacje komutacyjne
Wprowadzone definicje wystarcz do zbadania podstawowych relacji komutacyjnych, ktre ujmiemy jako kolejne lematy.
Lemat 12.1 Skadowe operatorw orbitalnego momentu pdu Lm , pooenia xn i pdu pq , speniaj nastpujce reguy komutacyjne

Lm , xn
Lm , pn
Lm , Ln

= i~ mnq xq ,
(12.5a)
= i~ mnq pq ,
(12.5b)
= i~ mnq Lq .
(12.5c)
Dowd. Relacj (12.5a) dowodzimy prostym rachunkiem, wprost z definicji (12.4)

Lm , xn
mjk xj pk , xn

= mjk xj pk , xn
xj , xn pk
= mjk { xj (i~)kn + 0 } = i~mjn xj

= i~mnj xj .
(12.6)
co koczy dowd pierwszej z relacji. Dowd drugiej przebiega cakiem analogicznie, wic go
ominiemy. Dowd trzeciej relacji niestety jest nieco duszy
Lm , Ln
Lm , nqs xq ps
= nqs
xq Lm , ps
Lm , xq ps
= nqs i~ msb xq pb + i~ mqb xb ps
= i~ snq smb xq pb + qns qmb xb ps .
(12.7)
Poniewa zachodzi relacja

abc ade = bd ce be cd ,
(12.8)
wic dalej otrzymujemy

Lm , Ln
= i~ nm qb nb qm xq pb
+ i~ nm sb nb sm xb ps
= i~ nm xq pq xm pn + i~ nm xs ps xn pm .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
132
6.03.2010
133
Pierwszy i trzeci skadnik s takie same znosz si. Idc dalej mamy
Lm , Ln
= i~ xm pn xn pm
i~ am bn xa pb an mb xa pb
i~ ma nb na mb xa pb
(12.9)
Korzystamy ponownie z (12.8) i dostajemy

Lm , Ln
= i~ qmn qab xa pb = i~ qmn Lq ,
(12.10)
co koczy dowd trzeciej relacji komutacyjnej.

Uzyskane relacje komutacyjne dotycz operatora tzw. orbitalnego momentu pdu, mimo to
jednak graj pierwszorzdn rol w dalszych rozwaaniach.
12.2
Oglny operator moment pdu
12.2.1
Definicje i uwagi wstpne
~ jest tzw. orbitalnym momentem pdu pojedynczej czstki (naZdefiniowany powyej operator L
zwa ta wynika z analogii klasycznej). Ukady fizyczne mog jednak skada si z wicej ni tylko
jednej czstki. Moe by wtedy potrzebny cakowity moment pdu ukadu. Co wicej (jak to omwimy pniej) czstki mog mie spin, tzw. wewntrzny moment pdu, cakowicie niezaleny od
~ Wida wic, e pojcie momentu pdu jest oglniejsze,
stanu jej ruchu (a wic niezaleny od L).
nie jest ograniczone do orbitalnego momentu pdu pojedynczej czstki. Dlatego te uoglnimy
nasze rozwaania wprowadzajc operator ~J skadajcy si z trzech skadowych (operatorowych)
~J = (J1 , J2 , J3 ). Na te trzy operatory te narzucamy dwa warunki. Po pierwsze damy aby byy
to obserwable operatory hermitowskie, ktrych wektory wasne rozpinaj przestrze stanw.
Po drugie, damy aby speniay one relacje komutacyjne, formalnie identyczne z relacjami komutacyjnymi dla skadowych operatora orbitalnego momentu pdu, a mianowicie, damy aby
zachodziy relacje
Jm , Jn
= i~ mnq Jq .
(12.11)
Operatory Jk nazwiemy operatorami momentu pdu (ale ju bez przymiotnika) i nie precyzujemy ich konkretnego sensu fizycznego. Staa Plancka ~ wystpuje tu po to, aby zgadzay
si wymiary. Operatorowi ~J przysuguje wymiar staej Plancka, a wic wymiar momentu pdu
(co dodatkowo uzasadnia nazw). Oczywicie z faktu, e skadowe momentu pdu nie komutuj
wynika, e niemoliwy jest jednoczesny pomiar trzech skadowych operatora ~J. Wprowadzamy
take operator cakowitego momentu pdu zdefiniowany jako
~J2 = J 2 + J 2 + J 2 ,
1
2
3
(12.12)
oraz dwa operatory pomocnicze

J = J1 i J2 ,
J+
= J .
(12.13)
Operatory J nie s hermitowskie, lecz s swoimi wzajemnymi sprzeniami. J+ bywa nazywany

operatorem podnoszcym, za J obniajcym. Pochodzenie tej terminologii wyjani si w trakcie
naszej dyskusji.
Podkrelmy, e w prowadzonych tu rozwaaniach relacja komutacyjna (12.11) jest w gruncie
rzeczy postulatem. Nie wynika ona tu z jakich definicji, lecz jest z gry narzuconym warunkiem (wynikajcym z analogii do orbitalnego momentu pdu). W Uzupenieniach pokazujemy,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
133
6.03.2010
134
e relacja ta jest cile powizana z wasnociami obrotw w R3 i z indukowanymi przez nie

transformacjami w przestrzeni Hilberta. Mimo to jednak, przyjmiemy (12.11) jako postulat i
przebadamy jego najwaniejsze konsekwencje, tj. wynikajce z (12.11) inne reguy komutacyjne,
a take wasnoci operatorw momentu pdu.
12.2.2
Relacje komutacyjne
Lemat 12.2 Operator cakowitego momentu pdu ~J2 i skadowa Jk speniaj relacj komutacyjn

2
~J , Jk = 0,
dla
k = 1, 2, 3.
(12.14)
Dowd. Stosujc regu sumacyjn, z relacji (12.11) otrzymujemy

2

~J , Jk
=
Jn Jn , Jk
= Jn Jn , Jk

Jn , J k Jn
= i~nkp Jn Jp + i~nkp Jp Jn .
(12.15)
W drugim skadniku zamieniamy miejscami wskaniki p n

2

~J , Jk
=
i~nkp Jn Jp + i~pkn Jn Jp
= i~ nkp + pkn Jn Jp
= i~ knp + knp Jn Jp = 0.
(12.16)
co naleao wykaza.
Naturalnym wnioskiem z powyszego lematu jest stwierdzenie, e moliwy jest jednoczesny pomiar cakowitego momentu pdu i jednej (dowolnie wybranej) skadowej. Zazwyczaj wybieramy
(z przyczyn historycznych) skadow J3 jako wspmierzaln z ~J2 .
Lemat 12.3 Skadowa operatora momentu pdu J3 i operatory J speniaj relacj
J3 , J
= ~J .
(12.17)
Dowd. Przeprowadzamy bezporedni rachunek, w ktrym korzystamy z kanonicznej relacji

(12.11). A zatem
J3 , J
J3 , J1 iJ2
= i~ 31k Jk i2 ~ 32k Jk
= i~ 312 J2 ~ 321 J1 = i~J2 ~ J1

= ~ J1 i~J2
= ~ J ,
(12.18)
co byo do wykazania.
Lemat 12.4 Operatory J+ oraz J speniaj relacj komutacyjn
J+ , J
= 2~ J3 .
(12.19)
Dowd. Znowu przez bezporedni rachunek dostajemy

J+ , J
J1 + iJ2 , J1 iJ2
= i J1 , J2
= 2i J2 , J1
+ i J2 , J1
= 2i2 ~ 21p Jp = 2 ~ 213 J3 = 2 ~ J3 ,
(12.20)
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
134
6.03.2010
135
Lemat 12.5 Operator cakowitego momentu pdu ~J2 i operatory J speniaj relacj
2

~J , J = 0.
(12.21)
Dowd. Na mocy lematu (12.14) mamy

2

~J , J
=
2

~J , J1 iJ2
2

~J , J1 i ~J2 , J2 = 0.
(12.22)
co koczy dowd.
Lemat 12.6 Operator cakowitego momentu pdu ~J2 mona wyrazi w postaci

~J2 = 1 J+ J + J J+ + J 2 .
3
2
(12.23)
Dowd. Bezporednio sprawdzamy (pamitamy, e skadowe Jk nie komutuj)

~J2 =

1
(J1 + iJ2 )(J1 iJ2 ) + (J1 iJ2 )(J1 + iJ2 ) + J32
2

1 2
J1 iJ1 J2 + iJ2 J1 + J22 + J12 + iJ1 J2 iJ2 J1 + J22 + J32
2

1
2J12 + 2J22 + J32
2
(12.24)
co, na mocy definicji (12.12) oczywicie koczy dowd.

Lemat 12.7 Dla operatorw J zachodzi nastpujca relacja
J J = ~J2 J3 J3 ~ .
(12.25)
Dowd. Bezporednio sprawdzamy (skadowe Jk nie komutuj)

J J =
J1 iJ2 J1 iJ2
= J12 iJ1 J2 iJ2 J1 i2 J22

= J12 + J22 i J1 J2 J2 J1
= ~J2 J32 i2 ~ 12p Jp
= ~J2 J32 ~ 123 J3

= ~J2 J3 J3 ~ .
(12.26)
co naleao pokaza.
12.3
12.3.1
Wartoci wasne operatorw ~J2 oraz J3 = Jz

Wprowadzenie
Operatory ~J2 i J3 komutuj, a wic z jednej strony s jednoczenie mierzalne, za z drugiej

strony maj wsplny zbir wektorw wasnych. Wektor wasny operatorw ~J2 i J3 oznaczymy
przez | j m i i napiszemy odpowiednie zagadnienia wasne
~J2 | j m i = ~2 j | j m i,
(12.27a)
J3 | j m i = ~ m | j m i,
(12.27b)
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
135
6.03.2010
136
gdzie ~ po prawej wprowadzilimy dla zgodnoci wymiarw. Rozwaane operatory s hermitowskie, wic bezwymiarowe liczby j , m R. Poprawny wymiar uwzgldnia staa Plancka, zatem
liczby j , m bdziemy nazywa wartociami wasnymi operatorw ~J2 i J3 , odpowiednio. Moe
si tak zdarzy, e operatory ~J2 i J3 nie wystarczaj do utworzenia zupenego zbioru obserwabli
komutujcych. Wwczas moe istnie kilka stanw speniajcych powysze zagadnienie wasne.
Wtedy bd si one rni dodatkowym indeksem numerujcym stany wasne jakiej trzeciej obserwabli, ktr trzeba doczy, aby zbudowa ZZOK. Na razie pominiemy ten ewentualny trzeci
indeks, ale do dyskusji tego problemu wrcimy pniej. Stany | j m i i | j 0 m0 i odpowiadaj rnym wartociom wasnym operatorw hermitowskich, s wic ortogonalne. Mona je unormowa,
wic przyjmiemy
h j m | j 0 m0 i = jj 0 mm0 .
(12.28)
Oczywicie z (12.27) wynikaj wartoci oczekiwane

h j m | ~J2 | j m i = ~2 j ,
(12.29a)
h j m | J3 | j m i = ~ m.
(12.29b)
Operator ~J jest z zaoenia obserwabl, jest wic hermitowski, wobec tego operator ~J2 jest
dodatnio okrelony, co oznacza e

2
~2 j = h j m | ~J2 | j m i = ~J| j m i 0,
j 0.
(12.30)
Wobec tego zawsze znajdziemy tak liczb nieujemn j, e moemy napisa

j = j(j + 1),
j 0,
oraz
~J2 | j m i = ~2 j(j + 1) | j m i.
(12.31)
Wprowadzenie liczby j na tym etapie rozwaa jest moliwe, cho na razie niekonieczne. Pniej,
wyniknie nam ona w sposb naturalny.
12.3.2
Warto wasna m jest ograniczona
Warto oczekiwana operatora Jk2 jest nieujemna, bowiem

h j m | Jk2 | j m i = k Jk | j m ik2 0.
(12.32)
Suma dwch liczb nieujemnych te jest nieujemna. Zatem stosujc (12.27) otrzymujemy
0 h j m | J12 | j m i + h j m | J22 | j m i

= h j m | J12 + J22 | j m i
= h j m | ~J2 J32
| j m i = ~2 j m2 .
(12.33)
Wnioskujemy std, e po pierwsze stan | j m i jest stanem wasnym operatora (J12 + J22 ), a po
drugie, e
j m2 0.
(12.34)
To za oznacza, e liczba kwantowa m jest ograniczona, gdy tylko j jest znane. Wobec tego,
stwierdzamy, e
dla danego (okreslonego) j :
S.Kryszewski
mmin m mmax
MECHANIKA KWANTOWA
(12.35)
136
6.03.2010
12.3.3
137
Wasnoci J | j m i
Rozwaymy teraz dziaanie operatora podnoszcego J+ i obniajcego J na stany | j m i. Poniewa operatory J komutuj z ~J2 (por. (12.21)), wic
~J2 J | j m i
= ~J2 J | j m i = J~J2 | j m i = ~2 j J | j m i.
(12.36)
Wektor J | j m i jest wic stanem wasnym operatora ~J2 z wartoci wasn j . Co wicej, z
relacji komutacyjnej (12.17) wynika, e
J3 J | j m i =
J J3 ~J | j m i
= J ~ m ~ | j m i = ~(m 1)J | j m i.
(12.37)
Oznacza to, e wektor J | j m i jest stanem wasnym operatora J3 odpowiadajcym wartoci

wasnej (m 1). Wasnoci te posiada te stan | j, m 1 i. Wnioskujemy wic, e musi zachodzi
proporcjonalno
J | j m i = C | j, m 1 i.
(12.38)
Stae proporcjonalnoci trzeba oczywicie wyznaczy, czym zajmiemy si dalej. Wasno podnoszenia lub obniania liczby kwantowej m wyjania dlaczego operatory J nazywamy podnoszcym lub obniajcym.
Lemat 12.8 Operatory J dziaajc na stan | j m i daj
q
J+ | j m i = ~
J | j m i = ~
j m(m + 1) | j, m + 1 i,
(12.39a)
j m(m 1) | j, m 1 i,
(12.39b)
Dowd. Na mocy relacji (12.25) otrzymujemy

h
h j m | J J | j m i = h j m | ~J2 J3 (J3 ~) | j m i
=
2

~ j m ~(m ~ ~) h j m | j m i
= ~2 [ j m(m 1)] .
(12.40)
Z drugiej strony, z (12.38) mamy od razu

h j m | J J | j m i = kC | j, m 1 ik2 = |C |2 ,
(12.41)
bowiem stany | j, m1 i s z zaoenia unormowane. Zestawiajc dwie powysze rwnoci piszemy

q
C = ~ j m(m 1) .
(12.42)
Podstawiajc ten wynik do (12.38) otrzymujemy tez.
12.3.4
Wartoci wasne ~J2 oraz J3 = Jz
W naszych poprzednich rozwaaniach stwierdzilimy, e warto wasna m jest ograniczona, patrz

(12.35). Wiemy take, e operator J+ podnosi liczb kwantow m o 1. Poniewa m nie moe
przekroczy mmax , wic musi zachodzi relacja
J+ | j, mmax i = 0.
S.Kryszewski
(12.43)
MECHANIKA KWANTOWA
137
6.03.2010
138
Analogicznie, operator J obnia liczb kwantow m o 1, lecz m nie moe spa poniej mmin ,
wic musi te by
J | j, mmin i = 0.
(12.44)
Podziaajmy operatorem J na obie strony relacji (12.43) i skorzystajmy z (12.25) biorc pod
uwag, e stan | j, mmax i jest stanem wasnym operatorw ~J2 i J3 . Otrzymujemy
0 = J J+ | j, mmax i

= ~J2 J3 (J3 + ~) | j, mmax i
= ~2 j mmax (mmax + 1) | j, mmax i
(12.45)
W podobny sposb dziaamy operatorem J+ na obie strony (12.44) i mamy teraz

0 = J+ J | j, mmin i

= ~J2 J3 (J3 ~) | j, mmin i
= ~2 j mmin (mmin 1) | j, mmin i
(12.46)
Z uzyskanych wyrae wynika wic ukad rwna

(
j mmax (mmax + 1) = 0
j mmin (mmin 1) = 0.
(12.47)
Z rwna tych eliminujemy j , i w kolejnych krokach otrzymujemy

mmax (mmax + 1) = mmin (mmin 1),
m2max + mmax m2min + mmin = 0,
(mmax + mmin )(mmax mmin ) + (mmax + mmin ) = 0,
(mmax + mmin )(mmax mmin + 1) = 0,
(12.48)
Poniewa mmax mmin wic powysze rwnanie moe by spenione tylko wtedy, gdy zeruje si
pierwszy czynnik. Wnioskujemy wic, e
mmax = mmin .
(12.49)
Stan | j, mmin i ma najmniejsz moliw liczb kwantow m = mmin . Na mocy relacji (12.39a)
wnioskujemy, e dziaajc na ten stan operatorem J+ otrzymamy nowy stan z liczb kwantow
m podniesion o jeden, tzn m = mmin + 1. Stosujc sukcesywnie operator J+ zwikszamy liczb
m, a wreszcie natrafimy na mmax . Dalsze stosowanie J+ produkuje zera. A wic mmin i mmax
musz rni si o liczb cakowit (o tyle, ile razy stosowalimy operator J+ ). A zatem piszemy
mmax mmin = 2j,
(12.50)
gdzie j jest nieujemn liczb cakowit lub powkow. Liczby kwantowe mmax i mmin speniaj
wic rwnania (12.49) i (12.50). Wynika z nich oczywisty wniosek
mmax = j
oraz
mmin = j.
(12.51)
Wobec tego wnioskujemy, e dopuszczalne wartoci liczby kwantowej m to

m = j, j + 1, j + 2, . . . , . . . , j 2, j 1, j.
(12.52)
Natomiast na mocy pierwszego z rwna (12.47) otrzymujemy

j = j (j + 1),
(12.53)
przy czym wiemy, e j jest liczb nieujemn cakowit lub powkow. Liczba ta, wprowadzona
w (12.31), wynika teraz w sposb naturalny z caego formalizmu, a ponadto zosta sprecyzowany
jej charakter.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
138
6.03.2010
12.3.5
139
Podsumowanie
Operatory ~J2 i J3 komutuj, maj wic wsplny zbir (ortonormalnych) wektorw wasnych
{| j m i}, speniajcych
~J2 | j m i = ~2 j (j + 1) | j m i,
(12.54a)
J3 | j m i = ~ m | j m i,
(12.54b)
gdzie liczba kwantowa m moe przyjmowa (2j + 1) wartoci

m = j, j + 1, j + 2, . . . , . . . , j 2, j 1, j.
(12.55)
Liczba kwantowa j jest nieujemna cakowita lub powkowa

1
3
5
, 1, , 2, , . . . , . . . ,
(12.56)
2
2
2
Z wasnoci operatorw J wynika, e liczba kwantowa m zmienia si krokami o wielkoci jednostkowej. Wobec tego
jeli j powkowa, to m te powkowa;
jeli j cakowita, to m te cakowita.
Widzimy wic, e zbiory wartoci wasnych {j, m} rozpadaj si na dwie klasy, liczb cakowitych
(tzw. przypadek bozonowy) i powkowych (przypadek fermionowy).
Warto take przypomnie dziaanie operatorw J na stany | j m i:
j = 0,
J+ | j m i = ~
j(j + 1) m(m + 1) | j, m + 1 i
q
= ~
(j m)(j + m + 1) | j, m + 1 i,
(12.57a)
J | j m i = ~
j(j + 1) m(m 1) | j, m 1 i
q
= ~
12.4
12.4.1
(j + m)(j m + 1) | j, m 1 i.
(12.57b)
Wektory wasne operatorw ~J2 oraz J3 = Jz

Konstrukcja stanw | j m i
Niech E oznacza pewn przestrze wektorow, w ktrej dziaaj operatory ~J2 i J3 . Wemy pod
uwag wartoci wasne j i m, ktrym odpowiada unormowany wektor | j m i. Wektor ten tworzy
podprzestrze E(j, m). Mamy teraz dwie moliwoci:
~J2 i J3 tworz ZZOK. Wektor | j m i jest wyznaczony jednoznacznie, dim E(j, m) = 1.
~J2 i J3 nie tworz ZZOK. Trzeba dobra jaki inny operator, ktry komutuje z ~J2 i z J3
tworzc wsplnie z nimi ZZOK. Wwczas podprzestrze E(j, m) ma wymiar dim E(j, m) =
g(j, m), odpowiadajcy iloci rnych wartoci wasnych dodatkowego operatora (mwimy
tu skrtowo o jednym operatorze, ale w razie potrzeby dobieramy ich tyle, eby utworzy
ZZOK). W tej podprzestrzeni budujemy baz | , j, m i, gdzie numeruje wartoci wasne
dodatkowego operatora. Baza ta jest ortonormalna
h 0 , j, m | , j, m i = 0
(12.58)
Dowolny wektor z podprzestrzeni E(j, m) mona wic przedstawi w bazie

g(j,m)
| i E(j, m)
C()| , j, m i,
(12.59)
=1
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
139
6.03.2010
140
gdzie zwracamy uwag, e zakres zmiennoci parametru zaley na og od j.

Idc dalej, stosujemy do wektorw | , j m i operatory J . W ten sposb (po unormowaniu) dostajemy wektory | , j m 1 i nalece do odpowiednio do podprzestrzeni E(j, m 1) i tworzce
baz w tych podprzestrzeniach. Poniewa operatory J przyporzdkowuj wektorom | , j m i
wektory | , j m 1 i w sposb jednoznaczny, wic wnioskujemy, e wymiar podprzestrzeni
E(j, m 1) nie ulega zmianie: dim E(j, m 1) = g(j, m). Oczywicie moemy dalej stosowa
J tworzc E(j, m 2). Kontynuujc tak procedur dojdziemy do E(j, j), kada o wymiarze
g(j, m). Wynika std, e wymiar podprzestrzeni E(j, m) nie zaley od liczby kwantowej m
dim E(j, m) = g(j).
(12.60)
Rozwaania te ilustruje ponisza tabela. Kad kolumn stanowi wektory z jednej podprzestrzeni E(j, m). Wektory te maj te same liczby kwantowe j i m za rni si liczbami 1 , 2 , . . . , gj .
E(j, j)
| 1 , j, j i
| 2 , j, j i
E(j, j + 1)
-
| 1 , j, j + 1 i
| 2 , j, j + 1 i
J+
J+
..
.
...
-
...
...
J+
J+
..
.
| g(j) , j, j i
J+
E(j, j)
-
| 1 , j, j i
| 2 , j, j i
J+
J+
..
.
| g(j) , j, j + 1 i
J+
...
..
.
-
J+
| g(j) , j, j i
Liczba kwantowa m zmienia si (co jeden) od mmin = j do mmax = j, a wic przyjmuje (2j +1)
wartoci. Fakt ten ilustruje liczba kolumn w tabeli, ktrych jest wanie (2j + 1).
12.4.2
Reprezentacja standardowa
W powyszych rozwaaniach podprzestrzenie E(j, m) skaday si z wektorw tworzcych kolumny w tabeli. Rwnie dobrze moemy zbudowa podprzestrzenie E (j), ktre s rozpite przez
wektory rnice si liczb m. Wiersze tabeli przedstawiaj wic zbiory wektorw tworzcych
podprzestrzenie E (j). Poniewa i j s ustalone, wic
dim E (j) = 2j + 1.
(12.61)
Podprzestrzenie te s niezmiennicze wzgldem operatora ~J. Operator ~J2 nie zmienia liczb kwantowych j i m. Operatory J1 , J2 , J3 , J mog miesza wektory o rnych m, lecz nie zmieniaj
j. A wic dziaanie tych operatorw na wektory z E (j) przeksztaca je w inne wektory z tej
samej podprzestrzeni
E (j)
J1 , J2 , J3 , J
E (j).
(12.62)
W zwizku z tym operatory ~J (i ich kombinacje) dziaajce na tej podprzestrzeni mona reprezentowa za pomoc macierzy (2j + 1) (2j + 1).
Podprzestrze E (j) jest wic rozpita przez wektory | , j, m i o ustalonych i j. Caa
przestrze E bdzie wic suma takich podprzestrzeni
g(j)
E = j =1 E (j)
S.Kryszewski
(12.63)
MECHANIKA KWANTOWA
140
6.03.2010
141
Jeszcze raz podkrelamy, e zakres zmiennoci parametru zaley od konkretnej wartoci j.

Wektory rozpinajce ca przestrze tworz baz ortonormaln, zatem
h 0 , j 0 , m0 | , j, m i = 0 j 0 j m0 m ,
(12.64)
bowiem indeksy , j i m numeruj wartoci wasne obserwabli (operatorw hermitowskich).

Wektory | , j, m i speniaj take relacj zupenoci.
X g(j)
X
j
j
X
| , j, m ih , j, m | = 1.
(12.65)
=1 m=j
Dowolny wektor | i E mona w sposb jednoznaczny rozoy na wektory bazy

|i =
X g(j)
X
j
j
X
Cjm ()| , j, m i.
(12.66)
=1 m=j
gdzie Cjm () = h , j, m | i. Wektory | , j, m i s wektorami wasnymi obserwabli ~J2 , J3 oraz

pewnego A (ktre komutuj parami i tworz ZZOK). Zatem
~J2 | , j, m i = ~2 j (j + 1) | , j, m i
(12.67a)
J3 | , j, m i = m ~ | , j, m i
, j, m i = aj | , j, m i
A|
(12.67b)
(12.67c)
Wartoci wasne aj obserwabli A numerujemy indeksami , j, co jest wyrazem zalenoci tego,

ile wartoci wasnych aj odpowiada danemu j. Sens fizyczny obserwabli A zaley od kontekstu
fizycznego. Jeeli ~J2 i J3 stanowi ZZOK, to wwczas 1 i g(j) j 1, co oznacza, e dodatkowy
parametr jest zbyteczny i nie wnosi adnych informacji.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
141
6.03.2010
13. Orbitalny momentu pdu
142
Rozdzia 13
Orbitalny momentu pdu

13.1
Oglne wasnoci orbitalnego momentu pdu
13.1.1
Przypomnienie wynikw
W poprzednim rozdziale wprowadzilimy orbitalny moment pdu czstki poprzez odwoanie si

do fizyki klasycznej i do zasady odpowiednioci. W Uzupenieniach omwilimy natomiast jego
zwizek z obrotami. Zbierzemy teraz uzyskane uprzednio rezultaty.
Operator orbitalnego momentu pdu jest operatorem wektorowym majcym trzy skadowe
~ = (L1 , L2 , L3 )
L
gdzie
Lk = kmn xm pn ,
(13.1)
utworzonych za pomoc operatorw pooenia i pdu. Skadowe Lk speniaj kanoniczn relacj

komutacyjn
Lm , Ln
= i~ mnp Lp ,
(13.2)
Relacja ta, z jednej strony, wynika z kanonicznej relacji komutacyjnej dla pooenia i pdu

xm , pn = i~mn , a z drugiej strony, jest konsekwencj wasnoci obrotw.
Wszystkie wasnoci operatora ~J omwione w poprzednim rozdziale zostay wyprowadzone w
oparciu o identyczn relacj komutacyjn. Dlatego te wszystkie wyniki poprzedniego rozdziau
moemy prawie automatycznie zastosowa do orbitalnego momentu pdu. Wystarczy tylko dopasowa notacj. Definiujemy wic operator cakowitego orbitalnego momentu pdu oraz operatory
podnoszcy i obniajcy
~ 2 = L2 + L2 + L2 ,
L
1
2
3
L = L1 iL2 .
(13.3)
Wszelkie relacje komutacyjne przenosimy bez trudu, zmieniajc w odpowiedni sposb notacj.
Dowody przebiegaj zupenie analogicznie. A zatem mamy teraz

~ 2 , Lm
L
L , L

= 0,
= 2~ L3 ,
L3 , L = ~ L ,

2
~ , L = 0.
L
(13.4a)
(13.4b)
Obowizuj te podobne relacje operatorowe

1
( L L + L L ) + L23 ,
2
~ 2 L3 (L3 ~),
= L
~2 =
L
L L
(13.5a)
(13.5b)
ktre mona sprawdzi takimi samymi rachunkami jak w poprzednim rozdziale.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
142
6.03.2010
13.2
143
Wartoci wasne i wektory wasne
Wyprowadzenie wartoci i stanw wasnych operatora momentu pdu ~J bazowao wycznie na

reguach komutacyjnych. Wobec tego, e tutaj mamy te same reguy, wic znw przenosimy
wyniki zmieniajc jedynie w odpowiedni sposb notacj.
~ 2 oraz L3 , wwczas
Niech | l, m i oznacza unormowany stan wasny operatorw L
~ 2 | l, m i = ~2 l(l + 1) | l, m i,
L
(13.6a)
L3 | l, m i = ~ m | l, m i,
(13.6b)
Ukad fizyczny po obrceniu o kt 2 musi wraca do stanu wyjciowego. Std te wynika, e

liczby kwantowe l oraz m s liczbami cakowitymi. Wniosek ten, nie majcy na razie adnego
uzasadnienia, wyprowadzimy w dalszym cigu wykadu.
Konstrukcja stanw wasnych przebiega analogicznie jak w oglnym przypadku. Podprzestrze E(, l) zawiera (2l + 1) wektorw odpowiadajcych rnym dopuszczalnym wartociom
~ 2 oraz
liczby m. Liczba numeruje stany wasne, jakiej innej obserwabli, jeli dwa operatory L
L3 nie wystarczaj do utworzenia zupenego ukadu komutujcych obserwabli. Stany | , l, m i
tworz zbir zupeny i ortonormalny
h , l, m | , l0 , m0 i = ll0 mm0
(13.7)
~ a take niereCo wicej, omawiana podprzestrze jest inwariantna wzgldem operatorw L,

dukowalna, tzn. nie ma mniejszej podprzestrzeni zawartej w E(, l), ktra byaby inwariantna
wzgldem operatorw orbitalnego momentu pdu.
13.2.1
Elementy macierzowe
Zebrane tu rezultaty atwo wynikaj z poprzedniego rozdziau.

~ 2 | l0 , m0 i = ~2 l(l + 1) ll0 mm0 ,
h l, m | L
0
(13.8a)
h l, m | L3 | l , m i = ~ m ll0 mm0 ,
h l, m | L | l0 , m0 i = ~
(13.8b)
l(l + 1) m0 (m0 1) ll0 m,m0 1
= ~
(l m0 )(l m0 + 1) ll0 m,m0 1 .
(13.8c)
Z definicji L w (13.3) oraz z (13.8c) wynikaj dwa dalsze elementy macierzowe

h l, m | L1 | l0 , m0 i =
q
~
ll0
l(l + 1) m0 (m0 + 1) m,m0 +1
2
q
h l, m | L2 | l0 , m0 i =
~
ll0
2i
l(l + 1) m0 (m0 1) m,m0 1 ,
+
q
(13.9a)
l(l + 1) m0 (m0 + 1) m,m0 +1

q
l(l + 1) m0 (m0 1) m,m0 1 ,
(13.9b)
ktre wynikaj z dodania i odjcia stronami formu (13.8c) dla operatorw L+ oraz L .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
143
6.03.2010
13.3
144
Orbitalny moment pdu

w reprezentacji pooeniowej
Zarwno w poprzednim rozdziale, jak i w Uzupenieniach znalelimy jawn posta skadowych

~ w reprezentacji pooeniowej:
operatora L

z
,
z
y

= i~ z
x
,
x
z

= i~ x
y
.
y
x
L1 = Lx = i~ y
(13.10a)
L2 = Ly
(13.10b)
L3 = Lz
(13.10c)
Formuy te zapisane s we wsprzdnych kartezjaskich, ktre jak si okazuje w praktyce, nie

s zbyt wygodne. Jak wspominalimy, dyskutujc zasad odpowiednioci, operatory powinny
by konstruowane we wsprzdnych kartezjaskich, a dopiero potem mona przej do innych
wsprzdnych. Tak te teraz zrobimy, transformujc skadowe (13.10) orbitalnego momentu
pdu do wsprzdnych sferycznych.
13.3.1
Wsprzdne kartezjaskie i sferyczne
Przypominamy zwizek midzy wsprzdnymi kartezjaskimi i sferycznymi

x = r sin cos ,
y = r sin sin ,
z = r cos ,
(13.11)
oraz relacje odwrotne

r2 = x2 + y 2 + z 2 ,
cos =
z
z
= p 2
,
r
x + y2 + z2
tg =
y
.
x
(13.12)
Zamiana zmiennych
Przejcie we wzorach (13.10) od wsprzdnych kartezjaskich do sferycznych jest raczej wiczeniem w rniczkowaniu. Zbierzemy wane rezultaty porednie, podajc ich wyprowadzenia
jedynie w skrcie.
Macierz zamiany wsprzdnych jest nastpujca
r
x
= sin cos ,
cos cos
,
r
sin
,
r sin
r
= sin sin ,
y
r
= cos ,
z
cos sin
=
,
y
r
sin
=
z
r
=
y
= 0.
z
cos
,
r sin
(13.13)
Obliczenia dziewiciu pochodnych tworzcych powysz macierz s bardzo proste. Naszkicujemy

jednak sposb obliczania niektrych z nich. A mianowicie, z (13.12) otrzymujemy
r
x
=
=
S.Kryszewski
q 2
x + y2 + z2
x
1
x
p
= sin cos .
2x
=
r
2 x2 + y 2 + z 2
MECHANIKA KWANTOWA
(13.14)
144
6.03.2010
145
Analogicznie obliczamy pozostae dwa elementy pierwszego wiersza macierzy (13.13). Bierzemy
teraz drug z relacji (13.12), przy czym po lewej stronie stosujemy reguy rniczkowania dla
funkcji zoonej cos = cos[(x)]. W ten sposb mamy
sin
z
1
=
= z (x2 + y 2 + z 2 )3/2 2x
1/2
2
2
2
x
x (x + y + z )
2
zx
1
= 3 = sin cos cos ,
r
r
(13.15)
gdzie skorzystalimy rwnie ze zwizkw (13.11). Otrzymalimy wic pierwszy wyraz w drugim
wierszu macierzy (13.13). Postpujc cakiem analogicznie z trzeci relacj w (13.12) dostajemy
1
sin sin
y
y
,
=
= 2 =
2
cos x
x x
x
r cos2 sin2
(13.16)
skd po uproszczeniu dostajemy pierwszy czon trzeciego wiersza macierzy (13.13).

Otrzymana wyej tablica pochodnych pozwala wyrazi pochodne obliczane wzgldem wsprzdnych kartezjaskich przez pochodne we wsprzdnych sferycznych. I tak, w myl zasad rniczkowania funkcji zoonych otrzymujemy
r

=
+
+
.
x
x r
x
x
(13.17)
Korzystajc z pochodnych zebranych w tablicy (13.13) dostajemy
cos cos
sin
= sin cos
+
.
x
r
r
r sin
(13.18)
W ten sam sposb obliczamy pozostae operatory rniczkowania wzgldem zmiennych kartezjaskich przez odpowiednie operatory we wsprzdnych sferycznych. Wyniki s nastpujce
= sin sin
= cos
13.3.2
cos sin
cos
+
+
,
r
r
r sin
sin
.
r
r
(13.19)
(13.20)
Operatory Lk we wsprzdnych sferycznych
Obliczenia skadowych Lk operatora orbitalnego momentu pdu we wsprzdnych sferycznych

polegaj na podstawieniu wzorw (13.17,13.19,13.20) do formu (13.10). Wyglda to skomplikowanie, jednak wiele czonw znosi si parami. Wykorzystanie elementarnych relacji trygonometrycznych take daje znaczne uproszczenia. Nie ma tu wic adnych trudnoci koncepcyjnych, a
jedynie mamy do czynienia z do mudnymi rachunkami. Pokaemy tutaj jak oblicza jedn ze
skadowych operatora momentu pdu. Pozostae oblicza si bardzo podobnie i dlatego podamy
tylko gotowe rezultaty.
Na podstawie wzoru (13.10), do ktrego podstawiamy odpowiednie formuy (13.11) oraz
(13.20) i (13.19), dla pierwszej skadowej operatora momentu pdu mamy

L1
= i~ y
z
z
y

sin
= i~ r sin sin cos

r
r

cos sin
cos
r cos sin sin
+
+
.
r
r
r sin
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(13.21)
145
6.03.2010
146
Wyrazy zawierajce /r skracaj si,

L1
cos cos
= i~ sin sin
cos2 sin
sin

= i~ sin
+ ctg cos
,
(13.22)
~ we
co koczy obliczenia. W analogiczny sposb obliczamy dwie pozostae skadowe operatora L
wsprzdnych sferycznych. Rezultaty wyraaj si wzorami

+ ctg cos
,

= Ly = i~ cos
+ ctg sin
,
= Lz = i~
.
L1 = Lx = i~ sin
(13.23a)
L2
(13.23b)
L3
(13.23c)
Poniewa skadowe podnoszca i obniajca wyraaj si jako kombinacje L1 oraz L2 , wic z

powyszych wzorw atwo uzyskujemy

+ i ctg
,

i
+ i ctg
.
= ~e
L+ = ~ei
L
(13.24)
Warto przypomnie, e sprzenie operatora rniczkowania zmienia jego znak, to znaczy

,
=
oraz
(13.25)
dziki czemu, z relacji (13.24) widzimy, e operatory L+ oraz L s swymi sprzeniami, tj.
L+ = L , i na odwrt.
13.3.3
~ 2 we wsprzdnych sferycznych
Operator L
W tym wypadku niezbdne obliczenia s nadal koncepcyjnie proste, lecz jeszcze bardziej skomplikowane. Wynika to std, e zgodnie z (13.3) musimy obliczy kwadraty operatorw przedstawionych we wzorach (13.23). Przeledzimy obliczenia operatora L21 . Z (13.23a) mamy

L21
+ ctg cos
sin
+ ctg cos
= ~
sin

sin
+ ctg cos
= ~2 sin

+ ctg cos
sin
+ ctg cos
.
(13.26)
Pozostaje wykona niezbdne rniczkowania. Otrzymujemy

"
L21
= ~
sin2
sin cos
2
sin2
+ 2 sin cos ctg
+ ctg cos2

2
ctg cos sin
+ ctg2 cos2
.
2
2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(13.27)
146
6.03.2010
147
Niestety powyszego wzoru nie da si uproci. Podobnie nieprzyjemny wynik otrzymamy obliczajc kwadrat L2 . W tym wypadku mamy
"
L22 = ~2
cos2
2
sin cos
+
2
sin2
2 sin cos ctg
+ ctg sin2

2
+ ctg2 sin2
.
+ ctg2 sin cos
(13.28)
Cho oba uzyskane wyraenia s mocno zoone, jednak wiele czonw rni si tylko znakiem.
Pozostae adnie si grupuj. Biorc pod uwag jedynk trygonometryczn, otrzymujemy sum
L21 + L22 = ~2
2
+ ctg
2
+ ctg2
.
(13.29)
Na szczcie, z (13.23c) w trywialny sposb mamy

L23 = ~2
2
.
2
(13.30)
Wobec tego operator kwadratu orbitalnego momentu pdu we wsprzdnych sferycznych wyraa
si wzorem
~ 2 = L2 + L2 + L2
L
1
2
3
2
2
2
= ~2
+
(1
+
ctg
)
+
ctg
.
(13.31)
2
2
Pozostaje doprowadzi powyszy wynik do wygodniejszej postaci. Przede wszystkim z elementarnej trygonometrii
1
sin2
Co wicej, nietrudno jest otrzyma nastpujc relacj rniczkow
1 + ctg2 =
+ ctg
2
1
sin
"
"
sin 2 + cos
(13.32)
1
2
=
sin 2 +
sin
sin

1
=
sin
(13.33)
sin
Wykorzystujc powysze relacje pomocnicze w (13.31) otrzymujemy kocowe wyraenie dla kwadratu orbitalnego momentu pdu.
Podsumowanie
~ 2 oraz L3 w reprezentacji pooeniowej wyraone we wsprzdnych
Formuy dla operatorw L
sferycznych s podstawowymi wynikami tego paragrafu. Zbieramy je tu razem
"
~2
L
L3
L
1
2
= ~2
sin
+
sin
sin2 2
= i~

i
= ~e
+ i ctg
,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(13.34a)
(13.34b)
(13.34c)
147
6.03.2010
148
Wzory te oka si szczeglnie wygodne w dalszych zastosowaniach. Zwrmy take uwag, e

operator orbitalnego momentu pdu zaley jedynie od zmiennych ktowych, co wskazuje na jego
cise powizanie z obrotami.
~ 2 i L3
Wartoci wasne i funkcje wasne L
13.3.4
Wnioski z oglnego formalizmu

~ 2 oraz L3 speniaj kanoniczne relacje komutacyjne (13.2), a take zagadnienia waOperatory L
sne (13.6). Na podstawie oglnej teorii z poprzedniego rozdziau wiemy, e liczby l s cakowite
lub powkowe, natomiast m zmienia si od l do +l skokowo co jeden. Stwierdzilimy, e naturalne jest pracowa w reprezentacji pooeniowej, a na dodatek we wsprzdnych sferycznych.
Celem naszym jest wic teraz znalezienie funkcji wasnych (w tyme ukadzie wsprzdnych), a
take przedyskutowanie wartoci wasnych.
~ zaley jedynie od zmiennych ktowych, dlatego w reprezentacji pooeniowej
Operator L
wprowadzamy baz za pomoc stanw ktowych | i = | i (gdzie to kt bryowy), ktrym na
podstawie oglnych rozwaa o reprezentacjach w przestrzeni Hilberta, przypisujemy nastpujce
wasnoci.
(i) Ortonormalno (zmienne cige)
h | 0 0 i =
1
( 0 ) ( 0 )
sin
(13.35)
d | ih | = 1.
(13.36)
(ii) Zupeno
Z
0
d sin
Z 2
0
Zauwamy e cakujc po kcie bryowym mamy: d = sin d d, dlatego te w powyszych

wzorach pojawi si sin .
Odwoujc si do oglnych regu zapisu operatorw w wybranej reprezentacji, przepisujemy
rwnania wasne (13.6) w reprezentacji pooeniowej | i
~2|l mi = L
~ 2 h | l m i = ~2 l(l + 1) h | l m i,
h |L
(13.37a)
h | L3 | l m i = L3 h | l m i = ~ m h | l m i,
(13.37b)
~ 2 i L3 w reprezentacji pooLewe strony s po prostu elementami macierzowymi operatorw L

eniowej. W rodkowych czonach rozumiemy, e odpowiednie operatory s wyraone w reprezentacji | i, czego ju nie zaznaczamy grnym indeksem. Oczywicie wic s to operatory w
postaci (13.34). Natomiast po prawej mamy wyraenia wynike z rwna wasnych (13.6).
Wykorzystujc wic posta operatorw orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej moemy napisa rwnania wasne dla funkcji falowych h | l m i, ktre moemy oczywicie nazwa funkcjami wasnymi (w reprezentacji pooeniowej) orbitalnego momentu pdu,
nalecymi do wartoci wasnych l i m. Posugujemy si tu terminologi ustalon przy dyskusji reprezentacji w przestrzeni Hilberta. A zatem z (13.34), (13.37) otrzymujemy par rwna
rniczkowych
"
sin
sin
1
2
+
h |l mi =
sin2 2
= ~2 l(l + 1)h | l m i
i~
h | l m i = ~ m h | l m i.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(13.38a)
(13.38b)
148
6.03.2010
149
Rwnania te pozwalaj na wycignicie szeregu wanych wnioskw. Przede wszystkim zauwamy,

e z rwnania (13.38b) wynika faktoryzacja funkcji wasnych
h | l m i = g() Flm ().
(13.39)
Po wstawieniu tak sfaktoryzowanej funkcji do rwnania (13.38b), stwierdzamy, e funkcja Flm ()

skraca si. W ten sposb otrzymujemy rwnanie zawierajce tylko funkcj g(). Ma ono posta
i
g() = m g().
(13.40)
Scakowanie tego rwnania jest trywialne. Sta cakowania przyjmujemy za dowoln i wczon
do funkcji Flm . Wobec tego
g() = eim .
(13.41)
Z drugiej strony, podstawiajc sfaktoryzowan posta funkcji wasnej do wzoru (13.38a) widzimy,
e dwukrotne rniczkowanie po kcie wyprodukuje czynnik m2 i poza tym nie zmieni funkcji
g(). Wobec tego, w rwnaniu tym, na skutek faktoryzacji (13.39) funkcja g() skrci si po obu
stronach. W rezultacie uzyskamy rwnanie wycznie dla funkcji Flm ().
Otrzymana posta funkcji g() ma bardzo istotne konsekwencje. Stan ukadu fizycznego nie
moe si zmieni, jeli dokonamy obrotu ukadu fizycznego o kt 2 wok osi z. Oznacza to, e
musi by speniony warunek
g() = g( + 2) = eim(+2) = eim e2im = eim .
(13.42)
A zatem musi by e2im = 1. Std za wynika, e liczba kwantowa m moe przyjmowa jedynie
wartoci cakowite. Moemy powiedzie, e danie, aby m byo liczb cakowit wynika z dania
niezmienniczoci stanu ukadu fizycznego przy obrotach o kt 2. Z faktu, e m jest liczb
cakowit, automatycznie wynika, e liczba kwantowa l te musi by liczb cakowit, bowiem
m zmienia si od l do +l co jeden.
Podsumujmy wnioski wynikajce z oglnych rozwaa, ktre prowadzilimy w reprezentacji
pooeniowej.
Liczby kwantowe charakteryzujce wartoci wasne orbitalnego momentu pdu s liczbami
cakowitymi.
l = 0, 1, 2, . . .
(13.43a)
m = l, l + 1, . . . , 1, 0, 1, . . . , l 1, l.
(13.43b)
Funkcje wasne orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej (we wsprzdnych

sferycznych) faktoryzuj si
h | l m i = eim Flm ().
(13.44)
Podstawienie faktoryzacji (13.44) do wzoru (13.38a) daje rwnanie, ktre speniaj funkcje
Flm ()
"
1
sin
sin
m2
sin2
Flm () = l(l + 1) Flm ().
(13.45)
gdzie l i m s cakowite (jak wyej). Wyznaczenie funkcji Flm () bdzie celem naszych
dalszych rozwaa.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
149
6.03.2010
13.4
150
Harmoniki sferyczne
13.4.1
Wprowadzenie
Funkcje wasne (13.44) orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej

Ylm (, ), = h | l m i = eim Flm (),
(13.46)
nazwiemy harmonikami sferycznymi. Jako funkcje wasne obserwabli, harmoniki sferyczne musz
spenia typowe warunki nakadane na funkcje falowe.
Harmoniki sferyczne powinny tworzy zbir funkcji ortonormalnych, tj musz spenia
ll0 mm0
= h l m | l 0 m0 i
=
=
Z
0
Z
0
d sin
d sin
Z 2
0
Z 2
0
d h l m | ih | l0 m0 i
d Ylm
(, ) Yl0 m (, ).
(13.47)
Pierwsza rwno jest wyrazem ortonormalnoci stanw wasnych orbitalnego momentu

pdu. Druga wynika z zastosowania relacji zupenoci (13.36) do rwnoci poprzedniej.
Trzeci krok to po prostu zastosowanie definicji (13.46).
Stany wasne orbitalnego momentu pdu musz by baz zupen. Wobec tego musz
spenia warunek
X
l
X
| l m ih l m | = 1.
(13.48)
l=0 m=l
Z ortonormalnoci bazy | i (por. (13.35)) oraz z powyszego, wynika cig rwnoci

1
( 0 ) ( 0 ) = h | 0 0 i
sin
=
X
l
X
h | l m ih l m | 0 0 i
l=0 m=l
X
l
X
Ylm (, ) Ylm
(0 , 0 ),
(13.49)
l=0 m=l
co stanowi relacj zupenoci dla harmonik sferycznych.
13.4.2
Konstrukcja harmonik sferycznych
Uwagi wstpne
Konstrukcj harmonik sferycznych mona prowadzi na rne sposoby. Przedstawimy tu zarys
jednego z nich, a szczegy omwimy w Dodatkach matematycznych. Zauwamy najpierw, e z
oglnej teorii wynika, i stan | l, l i odpowiadajcy maksymalnej wartoci m (dla danego l) musi
spenia relacj
L+ | l, l i = 0.
(13.50)
Jeli teraz bra h | podziaa z lewej na powysz rwno, to automatycznie przejdziemy do

reprezentacji pooeniowej. Biorc operator L+ wedug (13.34c) otrzymamy rwnanie

i
+ i ctg
Yl l (, ) = 0.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(13.51)
150
6.03.2010
151
Z definicji (13.46) wynika Yl l (, ) = eil Fl l (), co podstawiamy do naszego rwnania. W wyniku

elementarnych manipulacji otrzymujemy
d Fl l ()
l ctg Fl l () = 0,
d
(13.52)
gdzie ju moemy uywa zwykych pochodnych, bo Fl l () jest funkcj jednej zmiennej. W tym
momencie moemy naszkicowa procedur konstrukcji harmonik sferycznych.
Rozwizujc rwnanie (13.52) zbudujemy funkcj eil Fl l (), ktra trzeba unormowa. W
ten sposb znajdziemy harmonik Yl l (, ).
Dalej, pracujc cay czas w reprezentacji pooeniowej, bdziemy dziaa na Yl l (, ) operatorem obniajcym L . W ten sposb wygenerujemy harmoniki sferyczne o coraz to
mniejszym numerze m. Na przykad, w pierwszym takim kroku mamy
Yl,l1 (, ) = h | l, l 1 i
L h | l, l i = L Yl,l (, ).
(13.53)
Przy przejciu do drugiej linii wpisalimy znak proporcjonalnoci, poniewa operator L+

produkuje pewien dodatkowy czynnik, ktry trzeba wyeliminowa prowadzc normowanie
harmonik sferycznych.
Kontynuujc stosowanie L bdziemy budowa harmoniki sferyczne o coraz mniejszych
liczbach m, a wreszcie dojdziemy do mmin = l.
Obliczenia Fl l ()
Aby efektywnie skorzysta z takiej procedury musimy najpierw wyznaczy funkcj Fl l () z rwnania (13.52). Rwnanie to przepisujemy w postaci
d Fl l ()
cos
= l
Fl l ().
d
sin
(13.54)
Jest to rwnanie o rozdzielajcych si zmiennych

d Fl l ()
d sin
= l
,
Fl l ()
sin
(13.55)
ktre prosto scakowa. Otrzymujemy

Fl l () = Cl (sin )l ,
(13.56)
gdzie Cl jest sta cakowania, ktr trzeba okreli na drodze normowania. Wobec tego, pierwsza
skonstruowana harmonika sferyczna jest postaci
Yl l (, ) = Cl eil (sin )l ,
(13.57)
co trzeba unormowa.
Normowanie
Przystpujemy wic do normowania. Na podstawie (13.47) musimy mie
1 =
Z
0
d sin
2
= 2 |Cl |
S.Kryszewski
Z 2
Z
0
d |Cl |2 eil (sin )l eil (sin )l
d sin (sin )2l .

MECHANIKA KWANTOWA
(13.58)
151
6.03.2010
152
Zamieniamy zmienn cakowania x = cos . Otrzymana funkcja podcakowa jest parzysta i wobec
tego mamy
1 = 4 |Cl |2
Z 1
0
dx 1 x2
l
= 4 |Cl |2 I1 (l).
(13.59)
Caka I1 (l) jest obliczona w Dodatkach matematycznych. Rezultat jest nastpujcy

I1 (l) =
Z 1
0
dx 1 x2
l
i2
2l l!
(2l + 1)!
(13.60)
Podstawiajc t cak do wzoru (13.59) atwo otrzymujemy

s
|Cl | =
(2l + 1)!
4
1
.
2l l!
(13.61)
Harmonika Yl l ()
Do okrelenia pozostaje jedynie faza staej normalizacyjnej. Przyjmujemy tutaj faz rwn (1)l ,
a przyczyny tego wyboru omwimy w Dodatkach matematycznych. Wstawiajc obliczon sta
do wzoru (13.57) otrzymujemy ostateczn posta skonstruowanej harmoniki sferycznej
s
(1)l
Yl l (, ) =
2l l!
(2l + 1)! il
e (sin )l .
4
(13.62)
Stosujc teraz operator obniajcy L moemy dziaa nim na uzyskan harmonik. W ten sposb otrzymamy Yl,l1 (, ). Procedur t omawiamy szczegowo w Dodatkach matematycznych.
13.4.3
Harmoniki sferyczne zebranie informacji
Nie moemy tu prowadzi wykadu dotyczcego teorii funkcji specjalnych. Zbierzemy tu jedynie rezultaty wyprowadzone w Dodatkach matematycznych i przedstawimy wzory poyteczne w
dalszym cigu wykadu.
Harmoniki sferyczne funkcje wasne orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej mona przedstawi na dwa rwnowane sposoby
Ylm (, ) =
(1)l
2l l!
2l + 1 (l + m)! eim
d lm
(sin )2l
4 (l m)! (sin )m d(cos )lm
(1)l+m
2l l!
2l + 1 (l m)!
4 (l + m)!
eim (sin )m
d l+m
(sin )2l .
d(cos )l+m
(13.63)
Z powyszych okrele harmonik sferycznych wynika relacja sprzenia zespolonego

[Ylm (, )] = (1)m Yl,m (, ).
(13.64)
Harmoniki sferyczne mona zapisa za pomoc stowarzyszonych funkcji Legendrea (patrz

Dodatek matematyczny D) w postaci
s
m
Yl m (, ) = (1)
S.Kryszewski
2l + 1 (l m)! im m
e
Pl (cos ),
4 (l + m)!
MECHANIKA KWANTOWA
(13.65a)
152
6.03.2010
153
gdzie m 0. Natomiast dla m < 0 mamy

s
Ylm (, ) =
2l + 1 (l + m)! im |m|
e
Pl (cos ).
4 (l m)!
(13.65b)
W Dodatku matematycznym D sprawdzamy, poprzez bezporednie obliczenia, e tak zadane harmoniki sferyczne istotnie s rozwizaniami zagadnie wasnych (13.37).
Przy odbiciu przestrzennym gdy kty sferyczne ulegaj nastpujcym zamianom
odbicie
- ,
odbicie
- + ,
(13.66)
harmoniki sferyczne maj wasno

Yl m (, )
odbicie
- Yl m ( , + ) = (1)l Yl m (, ),
(13.67)
co, jak mwimy, okrela parzysto harmonik sferycznych.

Posugujc si wzorem (13.63) moemy bez trudu wyliczy i wypisa kilka pierwszych harmonik sferycznych. Dla l = 0 jedynie moliw wartoci m jest zero. Zatem
r
Y00 (, ) = h | 0 0i =
1
.
4
(13.68)
Dla przypadku l = 1 mamy trzy moliwe wartoci m = 1, 0, 1. A wic mamy te trzy harmoniki
sferyczne
r
Y1,1 (, ) = h | 1 1i =
r
Y1,0 (, ) = h | 1 0i =
3 i
e
sin ,
8
3
cos .
4
(13.69a)
(13.69b)
Dla l = 2 mamy pi moliwych m = 2, 1, 0, 1, 2. Odpowiednie pi harmonik sferycznych ma

posta
r
15 2i 2
e
sin ,
32
r
15 i
Y2,1 (, ) = h | 2 1i =
e
sin cos ,
8
r

5
Y2,0 (, ) = h | 2 0i =
3 cos2 1 .
16
Y2,2 (, ) = h | 2 2i =
(13.70a)
(13.70b)
(13.70c)
Czsto przydatna jest relacja rekurencyjna dla harmonik sferycznych

s
Ylm (, ) cos = Yl+1,m (, )
(l + m + 1)(l m + 1)
(2l + 1)(2l + 3)
s
+ Yl1,m (, )
(l + m)(l m)
(2l 1)(2l + 1)
(13.71)
Harmoniki sferyczne stanowi zupeny zbir funkcji ortonormalnych, tzn. zachodzi relacja
ortonormalnoci (13.47), a take relacja zupenoci (13.49). Tak wic harmoniki sferyczne stanowi baz w przestrzeni funkcji zmiennych ktowych (, ). Oznacza to, e dowoln funkcj
f (, ) mona rozoy w szereg
f (, ) =
X
+l
X
Clm Ylm (, ),
(13.72)
l=0 m=l
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
153
6.03.2010
154
przy czym wspczynniki rozwinicia dane s jako caki w reprezentacji pooeniowej (we wsprzdnych sferycznych)
Clm = h l m | f i =
Z
0
d sin
Z 2
0
d Ylm
(, ) f (, ).
(13.73)
Na koniec zauwamy, e harmoniki sferyczne, a cilej ich cz zalena od kta , s powizane ze stowarzyszonymi wielomianami Legendrea. Zwizek ten omawiamy w Dodatkach
matematycznych.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
154
6.03.2010
14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym
155
Rozdzia 14
Stany stacjonarne w potencjale

centralnym
14.1
Postawienie problemu
Jednym z najwaniejszych problemw mechaniki kwantowej jest wyjanienie struktury atomu.

W najprostszym atomie atomie wodoru proton i elektron oddziauj coulombowsko. Jest
to oddziaywanie centralne, dlatego te rozdzia niniejszy powicimy omwieniu kwantowomechanicznego problemu ruchu czstki w polu si centralnych.
Najpierw przypomnimy problem klasyczny tzw. zagadnienie Keplera.
Omwimy stacjonarne rwnanie Schrdingera z potencjaem centralnym. Pokaemy, e
wygodne jest przejcie do wsprzdnych sferycznych.
Rozpoznajc operator cakowitego momentu pdu, utworzymy odpowiedni zupeny zbir
obserwabli komutujcych. Pozwoli to przeprowadzi separacj zmiennych, co w konsekwencji zredukuje wyjciowe, trjwymiarowe rwnanie Schrdingera do tzw. rwnania radialnego
(ju jednowymiarowego). Przedyskutujemy te najwaniejsze wasnoci tego rwnania.
Pokaemy, e kwantowo-mechaniczne zagadnienie ruchu dwch cia mona (podobnie jak w
mechanice klasycznej) sprowadzi do problemu ruchu wzgldnego w ukadzie rodka masy.
Problem dwch cia zostaje w ten sposb sprowadzony do zagadnienia Keplera dla ciaa o
masie zredukowanej. Przejcie takie jest moliwe dla wszystkich potencjaw centralnych.
14.1.1
Przypomnienie klasycznego problemu Keplera
Rozwamy czstk o masie poruszajc si w pewnym polu, przy czym (przynajmniej na razie)
nie precyzujemy charakteru tego oddziaywania. Zaoymy ponadto, e nieruchome centrum pola
jest umieszczone w rodku ukadu wsprzdnych. Energia potencjalna czstki jest dana pewn
funkcj V = V (r), zalen jedynie od odlegoci czstki od centrum pola. Mwimy, e czstka
porusza si w polu o potencjale centralnym. Na czstk dziaa sia

~ = grad V (r) = dV (r) ~r .

F
dr
r
(14.1)
Sia jest wic zawsze radialna. Wobec tego moment pdu czstki wzgldem centrum
~ = ~r ~p = const.
~
L
(14.2)
jest sta ruchu. W konsekwencji ruch czstki zachodzi w jednej paszczynie (jest paski).
Dowody tych stwierdze mona znale w podrcznikach mechaniki klasycznej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
155
6.03.2010
156
~v?
Czstka jest w punkcie ~r wzgldem centrum siy S i ma

prdko ~v. Prdko czstki mona rozoy na skadowe
radialn i skadow styczn (prostopad do ~r) zwizan
z wartoci momentu pdu
~v
~vr
~r
vr =
|~v | =
~
|L|
.
r
(14.3)
Cakowita energia czstki to

E =
=
dr
,
dt
2
~v + V (r)
2

2
2
+ V (r).
vr + ~v
2
(14.4)
Eliminujc |~v |, energi wyraamy przez

Rys. 14.1: Rozkad prdkociczstki.
E =
~2
2
L
vr +
+ V (r).
2
2 r2
(14.5)
Wobec tego klasyczny hamiltonian czstki poruszajcej si

w nieruchomym, centralnym polu potencjalnym V (r) ma posta
2
~2
= pr + L + V (r),
H
2
2r2
(14.6)
gdzie pd radialny pr = dr/dt jest pdem kanonicznie sprzonym ze wsprzdn r. Mo~ moe zosta wyraony poprzez zmienne (r, , ) oraz kanonicznie sprzone pdy
ment pdu L
(pr , p , p ). Z mechaniki klasycznej wiadomo, e
~ 2 = p2 +
L
1
p2 .
sin2
(14.7)
danym rwnaniem (14.6) rozdzielilimy energi

Zwrmy jeszcze uwag, e w hamiltonianie H
kinetyczn na dwa czony, czon radialny i "obrotowy". Wynika to std, e przyjlimy potencja
~ 2 . Gdyby interesowaa
niezaleny od ktw. Kty i pdy z nimi sprzone "siedz" wycznie w L
~
~
nas tylko ewolucja r, to poniewa L = const,
hamiltonian H jest wycznie funkcj zmiennych
radialnych. Wwczas z rwna Hamiltona
~2
d
d2 r
H
L
dV (r)
pr = 2 =
=
.
3
dt
dt
r
r
dr
(14.8)
Jest to praktycznie problem jednowymiarowy z efektywnym potencjaem

Vef f (r) =
~2
L
+ V (r),
2r2
(14.9)
gdzie pierwszy czon to tzw. czon "odrodkowy". Rozwizanie problemu ruchu czstki w polu
centralnym jest dokadnie omawiane w trakcie kursu mechaniki klasycznej. W przypadku potencjau grawitacyjnego V (r) 1/r uzyskujemy wtedy dobrze znane zagadnienie Keplera opisujce
np. ruch planet wok gwiazdy centralnej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
156
6.03.2010
14.1.2
157
Hamiltonian kwantowo-mechaniczny
Odwoujc si do analogii klasycznej rozwaymy teraz kwantowo-mechaniczny odpowiednik problemu ruchu czstki w polu o potencjale centralnym. Hamiltonian czstki poruszajcej si w
takim polu (na mocy zasady odpowiednioci) bdzie wic w reprezentacji pooeniowej mie
posta
2
~
p
~2 2
=
+ V (r) =
+ V (r).
H
2
2
(14.10)
gdzie laplasjan 2 i r = x2 + y 2 + z 2 wyraone s we wsprzdnych kartezjaskich (tak jak

tego wymaga zasada odpowiednioci).
Bdziemy szuka rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera, czyli stanw wasnych
hamiltonianu (14.10). Szukamy wic rozwiza rwnania
"
~2 2
+ V (r) (~r) = E (~r),

2
(14.11)
Potencja V (r) ma symetri sferyczn, wobec tego bardziej poyteczne s wsprzdne sferyczne.
Laplasjan we wsprzdnych sferycznych ma posta (dla dowolnej funkcji = (r, , ))

2 =
r2
+ 2
sin
r2 r
r
r sin
2

1
+ 2 2
.
r sin 2
(14.12)
Wystpuj tu czynniki r2 , wic przypadek gdy r = 0 trzeba analizowa szczeglnie uwanie. Na

podstawie przedstawionych w poprzednich rozdziaach rozwaa o orbitalnym momencie pdu
~ 2 w reprezentacji pooeniowej i we wsprzdnych sferycznych wyraa si
wiemy, e operator L
wzorem
"
~ 2 = ~2
L
1
sin
sin
1 2
+
.
sin2 2
(14.13)
Porwnujc laplasjan (14.12) i cakowity moment pdu (14.13) dostajemy

2 =
1
r2 r
r2
~2
L
.
~2 r2
(14.14)
co moemy wykorzysta w hamiltonianie, po lewej stronie rwnania (14.11). Po uporzdkowaniu,

hamiltonian czstki o masie w polu siy centralnej ma posta

=
H
~2
r2
2
2r r
r
~2
L
+ V (r).
2r2
(14.15)
Celem naszym jest teraz rozwizanie stacjonarnego rwnania Schrdingera, czyli zagadnienia
wasnego
"
~2
r2
2
2r r
r
~2
L
+
+ V (r) (r, , ) = E (r, , ),
2r2
(14.16)
we wsprzdnych sferycznych.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
157
6.03.2010
14.2
158
Separacja zmiennych
14.2.1
Zupeny zbir obserwabli komutujcych
Wiemy, e trzy skadowe operatora momentu pdu dziaaj jedynie na zmienne ktowe. W konsekwencji komutuj one ze wszystkimi operatorami dziaajcymi na zmienn radialn. Wobec
tego z postaci hamiltonianu (14.15) wynika, e
h
~ = 0,
L
H,
(14.17)
Przemienno hamiltonianu i skadowych Lk jest odbiciem faktu, e hamiltonian jest niezmien~ 2 . Mimo, e Lx , Ly , Lz s staymi
niczy wzgldem obrotw. Oczywicie H komutuje rwnie z L
ruchu (bo komutuj z H), to jednak nie komutuj midzy sob. Jako zupeny zbir komutuj~ 2 oraz L3 . Operatory te okrelaj wsplne stany wasne. Mamy
L
cych obserwabli wybieramy H,
zatem do rozwizania zagadnienia
(~r)
H
~ 2 (~r)
L
=
=
~ l(l + 1) (~r),
(14.18b)
L3 (~r)
~ m (~r).
(14.18c)
E (~r),
(14.18a)
Wiemy ju, e (w reprezentacji pooeniowej) harmoniki sferyczne s funkcjami wasnymi ope~ 2 oraz L3 . Moemy wic napisa
ratorw L
~ 2 Ylm (, ) = ~2 l(l + 1) Ylm (, ),
L
(14.19a)
L3 Ylm (, ) = ~m Ylm (, ).
(14.19b)
Hamiltonian (14.15) mona zapisa take jako

~2
=H
r + L ,
H
2r2
gdzie
r = ~
H
r2
2r2 r
r
+ V (r).
(14.20)
Wtedy stacjonarne rwnanie Schrdingera (14.16) ma posta

~2
r + L
H
2r2
= E,
lub
~ 2 ,
r E = L
2r2 H
(14.21)
przy czym lewa strona ostatniego rwnania zaley jedynie od zmiennej radialnej, a prawa od
zmiennych ktowych. Wobec tego funkcja falowa ulega faktoryzacji na cz radialn i ktow
= (~r) = (r, , ) = R(r)Ylm (, ),
poniewa wiadomo jakie s funkcje ktowe - funkcje wasne
widzimy, e automatycznie spenione s rwnania (14.18b) i
funkcji wasnych hamiltonianu czstki o masie w polu si
rozwaenie rwnania (14.18a), to jest
r) = E(~r).
H(~
(14.22)
~ 2 oraz L3 . Przy takim zaoeniu
L
(14.18c). Zatem zaleno ktowa
centralnych jest znana. Pozostaje
(14.23)
Z rwnania tego poszukiwa bdziemy zalenoci od zmiennej radialnej, a wic radialnej funkcji
falowej R(r). Zaleno ktowa jest bowiem w peni zawarta w harmonikach sferycznych.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
158
6.03.2010
14.2.2
159
Radialne rwnanie Schrdingera
Rozwaamy wic rwnanie

"
~2
r2
2
2r r
r
~2
L
+
+ V (r) (r) = E(r),
2r2
(14.24)
gdzie szukana funkcja falowa jest postaci danej w rwnaniu (14.22). Podstawiajc j do wzoru
~ 2 dziaa na harmoniki sferyczne (por. (14.19a)). Operacje
(14.24) pamitamy, jak operator L
rniczkowania wzgldem zmiennej radialnej nie wpywaj na harmoniki sferyczne, ktre po
prostu si skracaj. A zatem atwo otrzymujemy

~2 d
dR
r2
2r2 dr
dr
~2 l(l + 1)R
+ V (r)R = ER(r),
2r2
(14.25)
co stanowi radialne rwnanie Schrdingera. Uylimy w nim zwykych pochodnych, a nie czstkowych, bo funkcja R(r) jest zalena tylko od jednej zmiennej. Jak ju wspominalimy, trzeba
uwanie przeanalizowa zachowanie funkcji R(r) w otoczeniu punktu r = 0. Podkrelmy take,
e w rwnaniu radialnym (14.25) liczba kwantowa l jest parametrem, wobec tego w przestrzeni
rozwiza wydzielone s podprzestrzenie o ustalonym l. Co wicej, dla kadego l mamy (2l + 1)
moliwych wartoci liczby magnetycznej m, ktra w (14.25) jawnie nie wystpuje.
Oczekujemy zatem, e energie - wartoci wasne hamiltonianu zalee bd od orbitalnej
liczby kwantowej l, a take od pewnej innej liczby kwantowej, ktr oznaczmy na razie przez .
Podobn zaleno wykazywa wic bd take funkcje R(r). Dlatego piszemy
R(r) = Rl (r).
(14.26)
Oczywicie sens liczby pozostaje do ustalenia. Zgodnie z powyszym, rwnanie (14.25) mona
zapisa
"
d
~2 d
r2
2
2r dr
dr
~2 l(l + 1)
+
+ V (r) Rl (r) = El Rl (r).
2r2
(14.27)
Czon rniczkowy w (14.27) mona uproci przyjmujc funkcj radialn w postaci

1
ul (r).
r
Rl (r) =
(14.28)
Wwczas, po wykonaniu rniczkowania, dostajemy

1 d
r2 dr
2 dRl
dr
1 d
= 2
r dr
d 1
ul (r)
dr r

1 d2 ul
.
r dr2
(14.29)
Wykorzystujc t zaleno w rwnaniu (14.27) dostajemy rwnanie radialne dla funkcji ul (r).
Skracajc czynnik r1 , otrzymujemy
~2 d2 ul (r) ~2 l(l + 1)
+
ul (r) + V (r) ul (r) = El ul (r).
2
dr2
2r2
(14.30)
Za przy uwzgldnieniu dokonanych podstawie, pena funkcja wasna ma posta

(~r) =
1
ul (r) Ylm (, ),
r
(14.31)
jest wic numerowana przez trzy liczby kwantowe , l, m. Liczby l i m s znane, natomiast liczb
naley znale.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
159
6.03.2010
160
Zauwamy, e rwnanie radialne (14.30) moemy zapisa

"
~ 2 d2
+ Vef f (r) (r) = E (r)

2 dr2
(14.32)
gdzie
Vef f (r) = V (r) +
~2 l(l + 1)
,
2r2
(14.33)
jest to wic rwnanie jednowymiarowe dla potencjau efektywnego Vef f (ale r 0). Zwrmy
jeszcze uwag, e
~2 l(l + 1)
~2 l(l + 1)
=
2r2
2
1
r2

~2 l(l + 1) ~r
.
2r3
r
(14.34)
Zatem przyczynek czonu ~2 l(l + 1)/(2r2 ) do potencjau ma charakter odpychajcy, "centryfugalny".
14.2.3
Zachowanie si funkcji radialnych w r = 0
Naley zbada zachowanie si funkcji R(r) w otoczeniu r = 0. Rozwamy ma kulk w otoczeniu

punktu r = 0. Oczekujemy, e strumie prawdopodobiestwa przez tak sfer powinien znika
gdy r 0

r
r
r
- 0.
(14.35)
r0
Czynnik r2 wynika z tego, e pole sfery jest proporcjonalne do kwadratu promienia sfery. Co
wicej, oczekujemy, ze prawdopodobiestwo znalezienia czstki w r = 0, take powinno dy
do zera gdy objto kulki dy do zera. Zatem
||2 r3
r0
- 0.
(14.36)
Powysze warunki maj oczywicie wpyw na ksztat funkcji u(r) wchodzcej do radialnego rwnania Schrdingera (14.30). Warunki (14.35) i (14.36) dotycz tylko funkcji u poniewa funkcja
falowa ma posta = RYlm = (u/r)Ylm . Wykonujc elementarne rniczkowania, z rwnania
(14.35) dostajemy

u d
r dr

u
u d
r dr

u
r
r2 =
du
du
u
.
dr
dr
(14.37)
A wic warunki (14.35, 14.36) maj dla funkcji u(r) posta

u
du
du
u
dr
dr
|u|2 r
r0
r0
0,
(14.38a)
0.
(14.38b)
Teraz naley zbada jakie s konsekwencje tych dwch warunkw dla rozwiza rwnania radialnego (14.30). Aby dokona niezbdnych oszacowa przyjmijmy potencja w postaci V (r) =
~2 V0 rk /(2). Wwczas rwnanie (14.30), po pomnoeniu obustronnie przez 2/~2 przybiera
ksztat
d2 u
l(l + 1)
2
+
u + V0 rk u = 2 E u.
2
2
dr
r
~
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(14.39)
160
6.03.2010
161
Zadajmy teraz aby u = rs . Rwnanie (14.39) daje przy takim zaoeniu

s(s 1) + l(l + 1)
V0
2E
+ 2 rk+2 =
.
2
r
r
~2
(14.40)
Jeli k 2, to dla bardzo maych r dominuje w (14.40) pierwszy czon po lewej, drugi albo
jest stay, albo zaniedbywalnie may. Zatem asymptotycznie dla r dcego do 0 powinno by
s(s 1) l(l + 1)
0.
r2
(14.41)
atwo zauway, e ten warunek jest speniony dla

s1 = l,
oraz
s2 = l + 1.
(14.42)
Z powyszych rezultatw wynikaj nastpujce wnioski.

Dla potencjau V (r) rk przy k > 2, funkcja u(r) speniajca radialne rwnanie (14.30)
zachowuje si w otoczeniu r = 0 jak
u(r) C1 rl + C2 rl+1
(14.43)
Jednake u(r) musi spenia take fizyczne warunki (14.38). Jest to moliwe tylko wtedy
gdy C1 = 0. Zatem rozwizanie rl musimy z przyczyn fizycznych odrzuci.
Z przyczyn fizycznych wynika wic, e dopuszczalne rozwizania radialnego rwnania Schrdingera (14.30) musz spenia
u(r)
r0
- 0.
(14.44)
Innymi sowy, w otoczeniu r = 0 funkcja radialna R(r) = u(r)/r powinna si zachowywa

jak
R(r) =
u(r)
r
r0
- rl .
(14.45)
Pamitamy przy tym, e orbitalna liczba kwantowa jest nieujemn liczb cakowit.
Na uzyskane warunki naoone na funkcj radialn mona spojrze inaczej. Formalnie rzecz
biorc, rwnanie radialne (14.30) dopuszcza r < 0, co jednak jest niefizyczne. Moemy przyj,
e V (r) = dla r < 0. Obszar ten jest niedostpny dla czstki, wic musi tam by R(r) 0.
Cigo funkcji falowej wymaga wic aby R(r) 0 dla r 0+ . danie (14.45) zapewnia wic
konieczn cigo.
14.3
14.3.1
Podsumowanie
Rwnanie radialne
Analizowalimy czstk o masie w polu o potencjale centralnym i takim, e

V (r) rk
gdzie
k 2.
(14.46)
Stacjonarne rwnanie Schrdingera, ze wzgldu na symetri potencjau pozwala na nastpujce

wnioski:
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
161
6.03.2010
162
~ 2 oraz L3 .
(i) Funkcje wasne hamiltonianu, s jednoczenie funkcjami wasnymi operatorw L
Okrela to ich zaleno ktow, a wic mamy
(~r) = lm (r, , ) =
ul (r)
Ylm (, )
r
(14.47)
(ii) Funkcja radialna ul (r) spenia radialne rwnanie Schrdingera
~2 d2 ul (r)
~2 l(l + 1)
+
ul (r) + V (r) ul (r) = E u (r).
2
dr2
2r2
(14.48)
Funkcja radialna ul (r) musi te spenia warunek

ul (r)
r0
- 0.
(14.49)
(iii) Pena funkcja falowa musi by unormowana, musi wic zachodzi

Z
Z
3
d r |(~r)|
Z
0
r2 dr |lm (r, , )|2 = 1.
(14.50)
Ze wzgldu na sfaktoryzowan posta (14.47) penej funkcji falowej warunek normowania

take si faktoryzuje.
Z
d3 r |ul (r)|2
d | Ylm (, ) |2 = 1.
(14.51)
Poniewa harmoniki sferyczne s z definicji unormowane do jednoci, wic w kocu zostaje

nam warunek normalizacji radialnej funkcji ul
Z
d3 r |ul (r)|2 = 1.
(14.52)
(iv) Poyteczne jest czasami zapisa warunek normalizacji dla tzw. penej funkcji radialnej w
postaci Rl (r) = (1/r) ul (r). Oczywicie z warunku (14.52) wynika natychmiast
Z
d3 r r2 |Rl (r)|2 = 1.
(14.53)
Zauwamy, e warunek zbienoci funkcji ul (r) przy r dcym do zera, zapewnia dobr
zbieno caek.
Na zakoczenie, zwrmy uwag, e moe si tak zdarzy, e indeks odpowiada widmu cigemu
energii El . Wwczas indeks przyjmuje wartoci cige i warunek normalizacyjny (14.52) trzeba
wtedy zapisa w postaci warunku ortonormalnoci
Z
d3 r ul (r) u0 l0 (r) = ll0 ( 0 ).
(14.54)
Oczywicie dla widma dyskretnego indeks jest te dyskretny, wtedy delta Diraca przechodzi w
delt Kroneckera.
14.3.2
Liczby kwantowe
Z powyszej analizy stacjonarnego rwnania Schrdingera dla czstki o masie poruszajcej

si w potencjale centralnym V (r) wynika, e funkcje falowe lm zale co najmniej od trzech
indeksw liczb kwantowych. Co najmniej, bo nie wiemy z gry jaki jest charakter liczby , by
moe jest ona multiindeksem. Rozwaane funkcje falowe s funkcjami wasnymi operatorw H
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
162
6.03.2010
163
~ 2 oraz L3 rzutu momentu pdu na o z. Funkcje

hamiltonianu, cakowitego momentu pdu L
lm odpowiadaj wartociom wasnym
El energia;
2
~ l(l + 1) peny moment pdu;

~ m rzut momentu pdu na os z.
Naturalne jest wic nazwa: radialna liczba kwantowa (czasem gwna). l i m to orbitalna i
magnetyczna liczba kwantowa (nazewnictwo z teorii momentu pdu). Cz ktowa funkcji falowej nie zaley w aden sposb od potencjau (pod warunkiem, e jest on sferycznie symetryczny).
14.3.3
Degeneracja zasadnicza i przypadkowa
Energie El , czyli wartoci wasne hamiltonianu nie zale od magnetycznej liczby kwantowej
m. A wic dla konkretnych (ustalonych) liczb i l mamy (2l + 1) rnych funkcji falowych
odpowiadajcych tej samej energii. Funkcje te s oczywicie wzajemnie ortogonalne, jako rne
funkcje wasne operatora L3 . A zatem Energie El s co najmniej gl = (2l + 1)-krotnie zdegenerowane. Jest to degeneracja o charakterze zasadniczym, wynikajcym z symetrii sferycznej
potencjau V (r). Inne degeneracje, zwizane z liczbami kwantowymi i l mog te mie miejsce,
ale nie musz. Zaley to konkretnego problemu. Te dodatkowe degeneracje bywaj wic zwane
przypadkowymi, bowiem rna jest sytuacja w rnych przypadkach.
14.4
Zagadnienie dwch cia
W Uzupenieniach przypominamy klasyczne zagadnienie dwch cia. Przypominamy, w jaki sposb problem ten sprowadza si do ruchu wzgldnego w ukadzie rodka masy. Podobny sposb
postpowania mona take wykorzysta w mechanice kwantowej. Dotyczy to jednego z najwaniejszych ukadw fizycznych jakim jest atom wodoropodobny: dodatnio naadowane jdro i elektron o adunku ujemnym oddziaujce coulombowsko, ktry szczegowo omwimy w nastpnym
rozdziale. Ponisze rozwaania s wic swego rodzaju przygotowaniem do kwantowo-mechanicznego opisu atomu, cho oczywicie stosuj si take i do innych ukadw. W Uzupenieniach
przedstawimy model molekuy dwuatomowej bazujcy na wprowadzonych tu pojciach.
14.4.1
Separacja zmiennych w mechanice kwantowej
Obserwable zwizane ze rodkiem masy i z ruchem wzgldnym

Rozpatrujemy tu ukad fizyczny zoony z dwch czstek (bezspinowych) oddziaujcych za
porednictwem potencjau centralnego V (r12 ). Na razie nie precyzujemy fizycznego charakteru
tego oddziaywania. Opis ukadu rozpoczynamy od ukadu LAB, w ktrym obu czstkom przyporzdkowujemy operatory (obserwable) pooenia i pdu ~r(1) , ~p(1) oraz ~r(2) , ~p(2) . Operatory te
speniaj relacje komutacyjne
(m)
xj
(n)
, pk
= i~ mn jk
(14.55)
gdzie wskaniki m, n = 1, 2 numeruj czstki. Operatory odpowiadajce rnym czstkom s

przemienne (niezalene). Odwoujc si do klasycznych relacji, na mocy zasady odpowiednioci,
moemy oczywicie zbudowa nowe operatory pooenia
~r = ~r(1) ~r(2) ,
S.Kryszewski
(1)
(2)
~ = m1 ~r + m2 ~r ,
R
m1 + m2
MECHANIKA KWANTOWA
(14.56)
163
6.03.2010
164
ktre nazwiemy operatorami pooenia wzgldnego i pooenia rodka masy. Analogicznie, przez
odwoanie si do klasycznych wyrae (patrz Uzupenienia) skonstruujemy operatory pdu
~p =
m2 ~p(1) m1 ~p(2)
,
m1 + m2
~ = ~p(1) + ~p(2) .
P
(14.57)
Powstaje w tym miejscu pytanie, czy operatory skonstruowane tak jak to robilimy w fizyce
klasycznej s "dobrymi" operatorami. Aby si o tym przekona rozwaymy reguy komutacyjne
speniane przez nowo wprowadzone operatory. Nietrudno sprawdzi, e nowe operatory speniaj
relacje komutacyjne
xj , pk
= i~ jk ,
Xj , Pk
= i~ jk ,
(14.58)
Istotnie, na przykad mamy

xj , pk
"
(1)
xj
"
(1)
xj ,
(2)
xj ,
(1)
(2)
m2 pk m1 pk
m1 + m2
(1)
m2 pk
m1 + m2
"
(2)
xj ,
(2)
m1 pk
m1 + m2
(14.59)
bowiem komutatory zawierajce operatory rnych czstek znikaj. Wobec tego dalej
xj , pk
h
i
h
i
m2
m1
(1)
(1)
(2)
(2)
xj , pk
+
xj , pk
m1 + m2
m1 + m2
m2
m1
i~ jk +
i~ jk = i~ jk .
m1 + m2
m1 + m2
(14.60)
jak naleaoby oczekiwa dla operatorw pooenia i pdu. Ponadto pary operatorw (~r, ~p) oraz
~ P)
~ s wzajemnie niezalene, to znaczy komutuj. I znw dla przykadu sprawdzamy
(R,
Xj , pk
=
(1)
(2)
(1)
(2)
m1 xj + m2 xj
m2 pk m1 pk
,
=
m1 + m2
m1 + m2
m1 m2 h (1) (1) i
m1 m2 h (2) (2) i
xj , pk
x , pk
= 0.
m1 + m2
m1 + m2 j
(14.61)
bowiem operatory rnych czstek komutuj, a pozostae komutatory s identyczne i rwne i~ jk .

~ P)
~ speniaj kanoniczne relacje komutacyjne,
Poniewa pary operatorw (~r, ~p) oraz (R,
wic nic nie stoi na przeszkodzie, aby interpretowa je jako operatory pooenia i pdu. Co
wicej mona bez trudu skonstruowa dla nich odpowiednie reprezentacje. S wic one rwnie
dobre jak wyjciowe operatory waciwe dla LAB. Zauwamy, e w analogiczny sposb moemy
zbudowa operator momentu pdu dla CMS. A zatem operator
~ = ~r ~p,
L
(14.62)
bdzie operatorem momentu pdu ruchu wzgldnego (dla fikcyjnej czstki o masie zredukowanej
wzgldem nieruchomego centrum siy). Natomiast
~ cm = R
~ P,
~
L
(14.63)
jest momentem pdu ruchu caoci wzgldem LAB. Mona oczywicie sprawdzi, e tak wprowadzone operatory bd spenia kanoniczne relacje komutacyjne dla momentu pdu (jest to
oczywicie konsekwencj relacji komutacyjnych (14.58) dla pooe i pdw).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
164
6.03.2010
14.4.2
165
Wartoci i funkcje wasne Hamiltonianu
Kwantowo-mechaniczny hamiltonian ukadu dwch czstek moemy zapisa za pomoc operatorw LAB
H =
~p21
~p22
+
+ V (~r12 ),
2m1
2m2
(14.64)
albo te za pomoc nowych operatorw (odpowiadajcych CMS)

H =
~2
~p2
P
+
+ V (~r),
2
2M
gdzie
m1 m2
.
m1 + m2
(14.65)
Hamiltonian (14.65) jest sum dwch skadnikw

H = Hcm + Hrel ,
(14.66)
~ 2 /2M jest hamiltonianem ukadu dwch czstek jako caoci, za

gdzie Hcm = P
Hrel =
~p2
+ V (~r),
2
(14.67)
stanowi hamiltonian ruchu wzgldnego. Oba skadniki komutuj

Hcm , Hrel
= 0.
(14.68)
Wobec tego moemy szuka rozwizania zagadnienia wasnego, w ktrym oba operatory maj
wsplne stany wasne.
Hcm | i = Ecm | i,
(14.69a)
Hrel | i = Er | i.
(14.69b)
Z powyszych rwna wasnych wynika, e cakowity hamiltonian spenia

H| i =
Hcm + Hrel | i = (Ecm + Er ) | i,
(14.70)
a wic odpowiadajce mu energie wasne s sum energii ruchu ukadu jako caoci i energii
ruchu wzgldnego.
~ naturalna jest reprezentacja pooeniowa parametryzowana dwoma
Dla operatorw ~r i R
~ i. Funkcja falowa (~r, R)
~ = h~r, R
~ | i jest wic zalena od dwch
wektorami pooe: |~r, R
zmiennych wektorowych, czyli od szeciu wsprzdnych. Operatory pdu w tej reprezentacji to
~p = i~~r ,
~ = i~ ~ .
P
R
(14.71)
~ s niezalene, zatem moemy szuka funkcji wasnych hamiltonianu w postaci

Zmienne ~r oraz R
iloczynu
~ = (~r) (R)
~
(~r, R)
to jest
~ | i = h~r | i h R
~ | i.
h~r, R
(14.72)
Zagadnieniom wasnym (14.69) odpowiadaj wic rwnania

Hcm | i = Ecm | i,
(14.73a)
Hrel | i = Er | i.
(14.73b)
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
165
6.03.2010
166
ktre w reprezentacji pooeniowej wygldaj nastpujco
"
~2
~
~
2~ (R)
= Ecm (R),
2M R
~2 2
+ V (~r)
2 ~r
(14.74a)
(~r) = Er (~r),
(14.74b)
Posta pierwszego z tych rwna jest dokadnie taka sama jak dla czstki swobodnej o masie M .
Dlatego te jego rozwizanie (patrz (9.55) to
1
~ =
(R)
exp
(2~)3/2
~ R
~
iP
,
~
(14.75a)
przy czym zachodzi relacja

Ecm =
~2
P
0,
2M
(14.75b)
co oczywicie jest energi kinetyczn ukadu jako caoci. Energia ta jest nieujemna i nie jest
skwantowana (innymi sowy ma widmo cige). Oczywicie bardziej interesujce fizycznie jest
rwnanie (14.74b), ktre dotyczy ruchu wzgldnego czstek (ruchu fikcyjnej czstki o masie
zredukowanej wok centrum siy). Jego rozwizania, tj. posta funkcji falowych i dopuszczalne
wartoci energii Er zale od konkretnej postaci potencjau V (~r). W przypadku pola centralnego,
gdy V (~r) = V (|~r|) = V (r), rozwizanie rwnania (14.74b) sprowadza si do omwionego powyej
zagadnienia ruchu czstki o masie w polu centralnym.
Podsumowanie
Badanie stacjonarnego rwnania Schrdingera dla ukadu fizycznego zoonego z dwch (bezspinowych) czstek o masach m1 i m2 , dla ktrych energia potencjalna ich oddziaywania zaley
tylko od ich wzgldnego pooenia sprowadza si do:
~ (odpowiednio pooenia
Pena funkcja falowa wyraona w zmiennych CMS, tj. przez ~r i R
wzgldnego i pooenia rodka masy) ma posta
~ =
(~r, R)
1
exp
(2~)3/2
~ R
~
iP
~
(~r),
(14.76)
~ jest pdem ukadu jako caoci.

gdzie pd P
Energia kinetyczna ruchu ukadu jako caoci wynosi
Ecm =
~2
P
,
2M
gdzie
M = m1 + m2 .
(14.77)
Energia Ecm jest nieujemna i dowolna (nieskwantowana).

Energia cakowita ukadu jest sum
E = Ecm + Er ,
(14.78)
gdzie Er jest energi ruchu wzgldnego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
166
6.03.2010
167
Dla ruchu wzgldnego trzeba rozwiza stacjonarne rwnanie Schrdingera

"
~2 2
+ V (~r)
2 ~r
(~r) = Er (~r),
(14.79a)
gdzie masa zredukowana wynosi

=
m1 m2
,
m1 + m2
(14.79b)
Rwnanie (14.79a) dla V (~r) = V (r) (pole centralne) sprowadza si do zagadnienia omwionego w pierwszych czciach rozdziau, a wic w rezultacie do radialnego rwnania
Schrdingera.
Poszukiwanie funkcji falowej (~r) odbywa si wic dalej (po okreleniu potencjauV (r)) w sposb
przedstawiony relacjami (14.47)(14.53).
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
167
6.03.2010
168
15. Atom wodoropodobny
Rozdzia 15
Atom wodoropodobny
UWAGA : W rozdziale tym traktujemy elektron jako czstk bezspinow. Innymi sowy, nie bierzemy pod uwag faktu, e elektron posiada spin
1/2. W dalszych rozdziaach rozwaymy znaczenie spinu i omwimy
jak jego uwzgldnienie modyfikuje otrzymane tutaj rezultaty.
15.1
Wprowadzenie
Atom skada si z jdra i elektronw. Jako cao jest elektrycznie obojtny, adunek jdra i
chmury elektronowej wzajemnie si znosz. W skad jdra wchodz protony i neutrony zwane
hadronami, bowiem s one zwizane siami jdrowymi (oddziaywania silne, ktrych natury i
wasnoci nie bdziemy tu omawia). Masy protonu i neutronu wynosz
mP = 1.672 1027 kg,
mN = 1.675 1027 kg.
(15.1)
Mas jdra atomowego mona w przyblieniu wyliczy ze wzoru

M = (A Z)mN + ZmP ,
(15.2)
gdzie A liczba masowa, Z liczba atomowa (adunek jdra). Na og masa jdra jest nieco
mniejsza ni M wynikajca ze wzoru (15.2). Wie si to z tzw. defektem masy obecnym ze
wzgldu na energi wizania nukleonw w jdrze.
Masa elektronu wynosi
me = 9.1 1031 kg,
(15.3)
jest wic blisko 2000 razy mniejsza ni masa nukleonu. Masa zredukowana elektronu w atomie
=
M me
1
= me
M + me
1 + me /M
me
me
M
(15.4)
niewiele si rni od masy elektronu. Rozmiary jdra atomowego s okoo 5 rzdw wielkoci
mniejsze ni rozmiary atomu jako caoci. Dlatego te potraktujemy jdro jako obiekt punktowy
obdarzony mas M i adunkiem Ze. Jdro jest rdem coulombowskiego pola elektrycznego, w
ktrym znajduje si elektron. Energia potencjalna elektronu w tym polu dana jest wzorem
V (r) =
S.Kryszewski
,
r
gdzie
Ze2
.
40
MECHANIKA KWANTOWA
(15.5)
168
6.03.2010
169
Rozwaa tu bdziemy atom zoony z elektronu i jdra, ktre uznajemy za czstki punktowe (obdarzone mas i adunkiem elektrycznym). Jest to wic ukad dwch cia, ktre oddziauj
za porednictwem potencjau centralnego. Rezultaty poprzedniego rozdziau mog wic z powodzeniem by zastosowane do opisu atomu wodoropodobnego. Zaoymy, e atom jako cao
spoczywa (tzn. jego rodek masy jest nieruchomy, co zreszt nie ma tu wikszego znaczenia).
Ruch wzgldny elektronu (wzgldem rodka masy, praktycznie pokrywajcego si z jdrem atomu) opiszemy za pomoc hamiltonianu
H =
~p2
,
2
r
(15.6)
co jak wiemy, sprowadzi si do analizy odpowiedniego radialnego rwnania Schrdingera.
15.2
Stabilno atomu
15.2.1
Dyskusja klasyczna
Zanim przejdziemy do kwantowo-mechanicznego opisu atomu wodoru rozwamy przez chwil

model klasyczny. W modelu tym elektron kry po orbicie (dla prostoty koowej) wok jdra
atomowego. Sia Coulomba spenia rol siy dorodkowej, zatem
v 2
= 2,
r
r
(15.7)
gdzie v prdko elektronu, za r promie orbity. Obliczajc z tego rwnania pd elektronu

p = v znajdujemy jego energi kinetyczn
Ekin =
p2
=
.
2
2r
(15.8)
Wobec tego cakowita energia elektronu w klasycznym atomie to

Etot = Ekin + Epot =
=
.
2r
r
2r
(15.9)
Energia Etot nie jest ograniczona z dou, bo r moe by dowolnie mae. Elektron poruszajcy
si po orbicie koowej porusza si z przyspieszeniem (dorodkowym). Elektrodynamika klasyczna
mwi, e adunek poruszajcy si z przyspieszeniem emituje fale elektromagnetyczne. Fale te
unosz energi, ktr traci elektron. Energia elektronu (ujemna) coraz bardziej maleje, wic r
maleje. Elektron na orbicie o promieniu r jest niestabilny, i w kocu spada na jdro. A wic w
modelu klasycznym rozmiary atomu powinny by takie same jak rozmiary jdra. Stwierdzenia te
s ewidentnie sprzeczne z dowiadczeniem. Rozmiary atomu s o kilka rzdw wielkoci wiksze
ni jdra (wskazuje na to synne dowiadczenie Rutherforda). Widzimy wic, e fizyka klasyczna
nie moe poprawnie opisa struktury atomu.
15.2.2
Dyskusja kwantowo-mechaniczna
Na gruncie mechaniki kwantowej mona przeprowadzi bardzo proste oszacowania wskazujce,

e atom jest stabilny. Elektron w atomie posiada pewien redni pd h p i i znajduje si w pewnej
redniej odlegoci h r i od jdra. Obie te rednie moemy (z grubsza) przyj jako charakterystyki
rozmycia obu wielkoci, ktre musz spenia zasad nieoznaczonoci
h p ih r i ~
S.Kryszewski
hpi
~
.
hri
MECHANIKA KWANTOWA
(15.10)
169
6.03.2010
170
Oszacowanie (15.10) pozwala stwierdzi, e energia kinetyczna elektronu

h Ekin i
~2
h p i2
.
2
2h r i2
(15.11)
Szacujc teraz energi cakowit, mamy

h Etot i = h Ekin i + h Epot i
~2
.
2
2h r i
hri
(15.12)
bowiem h Ekin i zastpilimy (zgodnie z (15.11) ) czym wikszym. Podkrelmy, e prowadzimy tu

jedynie oszacowania rzdw wielkoci, a nie cise obliczenia (np. szacujemy 1/r jako 1/h r i, a nie
cile przez h r1 i). Zbadajmy teraz dokadniej wyraenie stojce po prawej stronie nierwnoci
(15.12). Wprowadmy w tym celu funkcj
f (x) =
~2
.
2
2x
x
(15.13)
Nietrudno sprawdzi, e funkcja ta ma minimum, bowiem

f 0 (x) =
~2
= 0,
x2
x3
dla
x =
~2
.
(15.14)
Warto minimalna tej funkcji to

2
.
(15.15)
2 ~2
Jeli wic w (15.12) zastpimy praw stron jej minimaln wartoci rwn fmin , to nierwno
bdzie "tym bardziej" prawdziwa. Mamy wic
fmin =
2
.
(15.16)
2 ~2
Nierwno ta, bdca konsekwencj zasady nieoznaczonoci, orzeka, e energia cakowita elektronu w atomie jest ograniczona z dou. Elektron nie moe straci dowolnie duej energii, a
wic nie moe spa na jdro. Mechanika kwantowa, w przeciwiestwie do klasycznej, zapewnia
stabilno atomu. Co wicej, minimalizacja prawej strony nierwnoci (15.12) zachodzi dla
h Etot i
hri =
~2
,
(15.17)
co stanowi oszacowanie rozmiarw atomu gdy elektron ma minimaln energi. Mechanika kwantowa wyjania stabilno atomu na podstawie prawa przyrody jakim jest zasada nieoznaczonoci.
Zdumiewajcy jest fakt, e oszacowanie (15.16)) energii elektronu dokadnie pokrywa si ze cile
obliczon energi jonizacji (energi najniszego poziomu energetycznego). Oszacowanie h r i dane
w (15.17)) take jest bliskie cisemu wynikowi.
Przechodzimy teraz do cisej dyskusji kwantowo-mechanicznej, ktra w peni potwierdzi
otrzymane tu oszacowania.
15.3
15.3.1
Kwantowo-mechaniczna teoria
atomu wodoropodobnego
Rwnanie radialne dyskusja wasnoci
Rwnanie radialne dla atomu wodoropodobnego

W przypadku kwantowo-mechanicznym, energia potencjalna elektronu w polu coulombowskim
jdra jest dana wzorem (15.5). Jest to potencja sferycznie symetryczny (centralny) i zachowuje
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
170
6.03.2010
171
si jak rk , k 2. Wobec tego zgodnie z oglnymi wasnociami rozwiza rwnania Schrdingera dla potencjaw centralnych, funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej s postaci
1
ul (r) Ylm (, ),
(15.18)
r
przy czym, zgodnie z teori przedstawion w poprzednim rozdziale, funkcja radialna musi spenia radialne rwnania Schrdingera (ju z potencjaem coulombowskim)
lm = Rl (r) Ylm (, ), =
"
~2 d2
~2 l(l + 1)
2
2
2 dr
2
r
r
ul (r) = El ul (r).
(15.19)
Ponadto, z oglnej teorii wiadomo, e funkcja radialna ul (r) w otoczeniu zera musi zachowywa
si jak
ul (r)
- 0.
(15.20)
r0
Liczba kwantowa jest na razie bliej nieokrelona, Wyniknie ona z rozwizania rwnania radialnego.
Widmo hamiltonianu
Klasyczny przycigajcy potencja coulombowski jest zmodyfikowany przez tzw. czon centryfugalny tak, e ruch ciaa zachodzi w potencjale efektywnym
Vef f (r) =
~2
L
+
,
r
2r2
(15.21)
~ jest momentem pdu wzgldem rodka masy. Moment pdu jest w polu centralnym
gdzie L
zachowany, wic drugi czon w (15.21) ma charakter dominujcy dla maych odlegoci r. Dla
duych r dominuje natomiast przycigajcy czon coulombowski. W rezultacie potencja efektywny ma minimum, co mona w elementarny sposb sprawdzi, badajc funkcj Vef f (r). Typowy
ksztat takiego potencjau efektywnego przedstawiony jest na rys.(15.1), z ktrego jednak nie
naley wyciga adnych wnioskw ilociowych.
Wracamy teraz do dyskusji przypadku kwantowego. Mona wtedy wykaza, e widmo (zbir
energii El ) skada si z czci dyskretnej i czci cigej. Wynika to z nastpujcego rozumowania. Dla energii E > 0 ruch klasyczny jest nieograniczony przestrzennie. W rezultacie, rwnanie
radialne ma fizycznie dopuszczalne rozwizania dla E > 0, takie e widmo energii jest cige.
Wwczas odpowiednie funkcje falowe (typu zblionego do fal paskich) s nienormowalne w kwadracie, wic trzeba je normowa do delty Diraca. Z drugiej strony, dla E < 0, ruch klasyczny jest
ograniczony. Dla tego przypadku rwnanie radialne ma fizycznie dopuszczalne rozwizania tylko
dla dyskretnych wartoci El . Widmo jest wic dyskretne i funkcje wasne normowalne jak zwykle do jedynki. W przypadku kwantowo-mechanicznym rol potencjau centryfugalnego odgrywa
drugi czon (zaleny od orbitalnej liczby kwantowej l) w nawiasie kwadratowym w rwnaniu
radialnym (15.19).
15.3.2
Rozwizanie rwnania radialnego
Zamiana zmiennych w rwnaniu radialnym

W wietle powyszych uwag przechodzimy do dyskusji rwnania radialnego (15.19). Mnoymy
je stronami przez czynnik 2/~2 ,
"
d2
l(l + 1)
2 1
+
2
2
dr
r
~2 r
S.Kryszewski
ul (r) =
2El
ul (r).
~2
MECHANIKA KWANTOWA
(15.22)
171
6.03.2010
172
Vef f (r)
E>0
r
E<0
Rys. 15.1: Klasyczny potencja efektywny w atomie wodoropodobnym.
Chcemy teraz pozby si wspczynnika przy czonie 1/r w operatorze po lewej. Dokonujemy
podstawienia
r = aB =
a0
,
Z
gdzie
a0 =
~2
40
= ~2
,
(/Z)
e2
(15.23)
przy czym wielko a0 nazwiemy promieniem Bohra. Nowa zmienna = r/aB jest bezwymiarowa.
Nastpnie zamieniamy zmienn w operatorze rniczkowania
d
d d
1 d
=
=
,
dr
dr d
aB d
d2
1 d2
d d d
=
=
.
dr2
dr d dr
a2B d2
(15.24)
Wykorzystujc powysze podstawienia w rwnaniu radialnym, dostajemy

"
d2
l(l + 1)
2
+
2
2
d
ul () =
2El 2
aB ul ().
~2
(15.25)
Przeksztacamy wspczynnik po prawej stronie, korzystajc z (15.23)

(40 ~)2
2El 2
El
a
=
E
,
=
l
B
1
2
2
4
~
EIB
2 Z e
(15.26a)
gdzie
EIB =
Z 2 e4
.
2 (40 ~)2
(15.26b)
Pokaemy pniej, e wielko EIB jest energi jonizacji atomu wodoropodobnego. Czyli nasze
rwnanie radialne w zmiennej = r/aB ma posta
"
d2
l(l + 1)
2
+
2
2
d
S.Kryszewski
El
ul () = 0.
EIB
(15.27)
MECHANIKA KWANTOWA
172
ul () +
6.03.2010
173
W dalszej analizie rwnania radialnego (15.27), ograniczymy si do przypadku

El < 0,
(15.28)
a wic do widma dyskretnego (ktre zreszt otrzymamy). Dlatego te moemy wprowadzi oznaczenie pomocnicze w postaci dodatniego parametru
2l =
El
> 0.
EIB
(15.29)
Wobec tego nasze rwnanie radialne przybiera posta

"
l(l + 1)
2
d2
+
2l ul () = 0,
2
2
d
(15.30)
dla zmiennej = r/aB. Przypomnijmy, e zgodnie z (15.20) funkcja radialna (po zamianie
zmiennej) musi spenia warunek
ul ()
- 0.
(15.31)
Uwzgldnienie zachowania asymptotycznego

Przeprowadzimy jakociow dyskusj rozwizania rwnania (15.30) dla duych 1. Dla takich czony 1 i 2 przestaj odgrywa znaczc rol. A wic asymptotycznie, rwnanie to
redukuje si do
"
d2
2l ul () 0.
d2
(15.32)
Rozwizaniem tego rwnania (rwnanie oscylatora z urojon czstoci) jest

ul () = exp (l ) .
(15.33)
Jest to oczywicie rozwizanie przyblione (czony 1 i 2 zaniedbalimy) dla dostatecznie

duych . Funkcja radialna ul () zgodnie z oglnymi reguami postpowania przy potencjaach
centralnych) musi by unormowana do jednoci. A wic rozwizanie asymptotyczne ze znakiem
+ w eksponencie musimy odrzuci jako nienormowalne, a tym samym fizycznie nie do przyjcia.
Szuka wic bdziemy rozwizania rwnania radialnego (15.30) w postaci
ul () = exp (l ) fl (),
(15.34)
gdzie nowa, nieznana funkcja fl () musi zosta znaleziona. Zwrmy w tym miejscu uwag, e
wyrniamy tu exp (l ), ale formalnie nie odrzucamy rozwizania z plusem, tj. exp (+l ),
"siedzi" ono na razie ukryte w funkcji fl . Trzeba je bdzie zidentyfikowa i przy kocu oblicze
odrzuci jako niecakowalne. Postulat (15.34) musimy teraz wstawi do rwnania (15.30) i znale
odpowiednie rwnanie dla funkcji fl ().
Krok polegajcy na obliczeniu drugiej pochodnej funkcji ul danej postulatem (15.34) i
podstawienie do (15.30) opuszczamy, (proste wiczenie z rniczkowania). Po podstawieniu, czon
wykadniczy uproci si. W rezultacie otrzymamy rwnanie tylko dla funkcji fl (), ktre ma
posta
"
d2
d
2l
+
2
d
d
S.Kryszewski
2
l(l + 1)
#
fl () = 0.
(15.35)
MECHANIKA KWANTOWA
173
6.03.2010
174
Zanim przejdziemy do kolejnych krokw rozwizania tego rwnania przypominamy warunek

(15.31). Ze wzgldu na postulat (15.34), atwo wida, e funkcja fl () musi spenia analogiczny warunek
fl ()
- 0,
(15.36)
bowiem czynnik wykadniczy dy do jedynki, gdy - 0.

Rozwizanie przez szereg potgowy
Przedstawimy pewn metod rozwizywania rwnania rniczkowego (15.35) (przy warunku
(15.36)), polegajc na poszukiwaniu rozwizania w postaci szeregu potgowego
fl () = s
Cq q =
q=0
Cq q+s
(15.37)
q=0
Czynnik s przed szeregiem wynika std, e musimy zapewni spenienie warunku (15.36). A wic
szereg nie moe rozpoczyna si od wyrazu wolnego. Nie wiemy jednak, jaka jest najnisza potga
zmiennej . Std czynnik s z przodu. Sensowne jest wic przyj, e C0 6= 0. W trywialny sposb
obliczamy pierwsz i drug pochodn szeregu. Wynik tych oblicze wstawiamy do rwnania
radialnego (15.35) otrzymujc
(q + s)(q + s 1) Cq q+s2
q=0
2l
(q + s) Cq q+s1
q=0
+ 2
Cq q+s1 l(l + 1)
q=0
Cq q+s2 = 0.
(15.38)
q=0
W rwnaniu tym grupujemy wyrazy, pierwszy i ostatni oraz dwa pozostae. Dostajemy
X
(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq q+s2
q=0
2 1 l (q + s) Cq q+s1 = 0.
(15.39)
q=0
Z pierwszego szeregu wyodrbniamy wyraz z numerem q = 0. Mamy wic

s(s 1) l(l + 1) C0 s2
+
X
(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq q+s2
q=1
2 1 l (q + s) Cq q+s1 = 0.
(15.40)
q=0
W trzecim czonie eliminujemy q = 0 przez podstawienie q 0 = q + 1, wic q = q 0 1, przy

czym q 0 = 1, 2, . . . . Przepisujemy rwnanie (15.40) z przenumerowanym ostatnim czonem i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
174
6.03.2010
175
otrzymujemy
s(s 1) l(l + 1) C0 s2
+
X
(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq q+s2
q=1
2 1 l (q 0 1 + s) Cq0 1 q +s2 = 0.
(15.41)
q 0 =1
Tym samym w obu szeregach mamy najnisz potg zmiennej rwn s 1. Zaniedbujc
prim w ostatnim czonie, czymy oba szeregi i dostajemy rwnanie
s(s 1) l(l + 1) C0 s2
+
X

q=1
(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq
+ 2 1 l (q 1 + s) Cq1 q+s2 = 0.
(15.42)
Uzyskane rwnanie musi by spenione dla kadego . Wobec tego musi znika wspczynnik w
pierwszym czonie, a take wszystkie wspczynniki szeregu. Poniewa z zaoenia C0 6= 0, wic
powysze rwnanie jest rwnowane nastpujcej parze rwna. Pierwsze wynika z pierwszej linii
formuy (15.42) i ma posta
s(s 1) l(l + 1) = 0.
(15.43a)
Drugie rwnanie wynika z dania znikania wspczynnikw w drugiej i trzeciej linii wzoru (15.42)
(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq =
= 2 1 l (q 1 + s) Cq1 ,
(15.43b)
i obowizuje dla q 1. Jak wic wida, rwnanie to jest zwizkiem rekurencyjnym, w ktrym
C0 peni rol staej dowolnej (lub te jest znane skdind).
Teraz z rwnania (15.43a) mamy
s2 s l(l + 1) = 0.
(15.44)
Jest to warunek, ktry ju badalimy przy oglnym rwnaniu radialnym, a zatem

s1 = l + 1,
s2 = l.
(15.45)
W oglnym kontekcie mwilimy, e pierwiastek s2 = l trzeba odrzuci, bowiem nie zapewnia

on waciwego zachowania funkcji radialnej w otoczeniu zera. I teraz postpujemy podobnie
odrzucajc to rozwizanie. Wybieramy, jako fizyczne jedynie
s = s1 = l + 1.
(15.46)
Skoro wic wykadnik s jest ju okrelony, to wstawiamy go do rwnania (15.43b), ktre wobec
tego przyjmuje posta
(q + l + 1)(q + l) l(l + 1) Cq =
= 2 1 l (q + l) Cq1 .
(15.47)
Wymnaajc i upraszczajc mamy w kocu

q q + 2l + 1 Cq = 2 1 l (q + l) Cq1 .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(15.48)
175
6.03.2010
176
Std oczywicie wynika zwizek rekurencyjny

Cq = 2
1 l (q + l)
Cq1 ,
q (q + 2l + 1)
przy czym
q 1.
(15.49)
Traktujc sta C0 6= 0 za znan moemy wic zbudowa cay szereg. Wobec tego poszukiwan
funkcj radialn moemy przedstawi w postaci sfaktoryzowanej
ul () = exp (l ) l+1
Cq q ,
(15.50)
q=0
gdzie zmienna zwizana jest ze wsprzdn radialn r = aB . Funkcja ta ewidentnie spe- 0. Problem wic sprowadza si do wyznaczenia C0 i do analizy
nia warunek ul ()
0
powyszej relacji rekurencyjnej.
15.3.3
Dyskusja rekurencji i kwantowanie energii
Wspczynniki szeregu bdcego rozwizaniem naszego rwnania radialnego speniaj relacj

rekurencyjn (15.49). Parametr l jest, oglnie rzecz biorc, dowoln liczb rzeczywist (jej
kwadrat to warto wasna energii). Wobec tego licznik relacji rekurencyjnej jest na og rny
od zera dla dowolnego cakowitego q. Dla duych q z (15.49) mamy w przyblieniu
- 2l Cq1 .
Cq
q1
(15.51)
Zamy, e obowizuje powysza relacja. Wtedy napiszemy

dq =
2l
dq1 .
q
(15.52)
Std w oczywisty sposb mamy dalej

dq =
(2l )q
d0 .
q!
(15.53)
Odpowiada to rozwiniciu w szereg funkcji
dq q =
q=0
X
(2l )q
q=0
q!
d0 q = d0 exp 2l
(15.54)
Porwnujc ten wynik z funkcj radialn (15.50) widzimy, e jeli licznik relacji rekurencyjnej
(15.49) nie znika, to dla duych , gdy odgrywaj rol przede wszystkim due liczby q, funkcja
radialna zaczyna si zachowywa jak
ul () exp (l ) l+1 exp (2l ) ,
(15.55)
co jako niecakowalne, jest fizycznie niedopuszczalne. Zauwamy, e analizujc asymptotyczne

zachowanie ul () wspomnielimy, e przy faktoryzacji jak w (15.34) nie ginie rozwizanie zachowujce si jak exp (+l ). Wanie si nam ono pojawio z powrotem.
Musimy wic odrzuci te rozwizania, ktre daj szeregi nieskoczone. A zatem w relacji
rekurencyjnej musi si tak zdarzy, e dla pewnego q licznik znika
_
l (q + l) 1 = 0.
(15.56)
q=kN
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
176
6.03.2010
177
Wwczas wspczynnik Ck = 0. Na mocy rekurencji wszystkie nastpne wspczynniki Ck+p = 0,

ostatnim niezerowym wspczynnikiem jest Ck1 . Szereg si wic urywa staje si wielomianem
zmiennej . Funkcja radialna przyjmie posta
ul () = exp (l ) l+1
k1
X
Cq q ,
(15.57)
q=0
i tym samym jest cakowalna w kwadracie, czyli normowalna.

Musi wic istnie taka liczba cakowita k 1 (bo q 1), e
l (k + l) 1 = 0
l =
1
.
k+l
(15.58)
Wedug wprowadzonego oznaczenia (15.29) warunek ten zapisujemy

s
l =
El
EIB
1
,
k+l
dla
k 1.
(15.59)
Uzyskany rezultat jest rwnowany kwantowaniu energii wartoci wasnych radialnego rwnania Schrdingera. Utosamiajc nieokrelon dotd liczb kwantow z dodatni liczb cakowit k, moemy napisa
Ekl =
EIB
,
(k + l)2
dla
k 1.
(15.60)
Oznacza to, e mamy warunek kwantowania energii. Spord energii El < 0, tylko te speniajce
warunek (15.60) prowadz do fizycznie akceptowalnych (normowalnych) rozwiza. Wszystkie inne energie daj rozwizania nienormowalne fizycznie nie do przyjcia. Do dyskusji kwantowania
energii w/g (15.60) wrcimy dalej.
15.3.4
Funkcje radialne oglne sformuowanie
Wstawmy teraz warunek kwantowania w postaci (15.58) do relacji rekurencyjnej (15.49). Otrzymujemy dla q 1
Cq
1
1 k+l
(q + l)
= 2
Cq1 ,
q (q + 2l + 1)
(15.61)
co po elementarnych przeksztaceniach mona zapisa w postaci

Cq =
kq
2
Cq1 .
k + l q (q + 2l + 1)
(15.62)
Jak ju wiemy szereg urywa si (gdy q staje si rwne k), dajc wielomian stopnia k1. Uwzgldniajc jeszcze warunek kwantowania (15.58) w funkcji radialnej (15.57), mamy

ukl () = exp
k+l

l+1
k1
X
Cq q ,
(15.63)
q=0
gdzie, konsekwentnie, zamiast piszemy k.

Wspczynniki Cq wyznaczamy z rekurencji (15.62). Dla q = 1 mamy
C1 =
S.Kryszewski
2
k+l
k1
C0 .
2l + 2
(15.64)
MECHANIKA KWANTOWA
177
6.03.2010
178
Nastpnie z (15.62) i z powyszego dostajemy

2
k2
C1
k + l 2 (2l + 3)

2
2
(k 1)(k 2)
C0 .
=
k+l
1 2 (2l + 2)(2l + 3)
C2 =
(15.65)
Postpujc tak dalej uzyskujemy

2
k3
C2
k + l 3 (2l + 4)
3

(k 1)(k 2)(k 3)
2
C0 .
=
k+l
1 2 3 (2l + 2)(2l + 3)(2l + 4)
C3 =
(15.66)
Poniewa
(k 1)!
,
[k (q + 1)]!
(k 1)(k 2) (k q) =
(15.67)
nietrudno wic jest kontynuowa omawian procedur, ktra prowadzi do wniosku, e

Cq = (1)
q
2
k+l
(k 1)!
(k 1 q)!
(2l + 1)!
C0 ,
q! (2l + 1 + q)!
(15.68)
co w oparciu o relacj rekurencyjn (15.62) mona prosto udowodni przez indukcj matematyczn wzgldem numeru q. Zwrmy uwag, e lewa strona w (15.67) ewidentnie zeruje si dla
q = k. Prawa strona ma wtedy w mianowniku czynnik (1)!, ktry dy do +. A zatem prawa
strona (15.67) take zeruje si dla q = k. Dlatego te moemy stwierdzi, e Cq=k = 0, co w
wietle poczynionych uwag wida z (15.68).
Otrzymane wyraenie na wspczynniki Cq moemy podstawi do wzoru (15.63). Wracajc
jednoczenie do zmiennej r, podstawiamy = r/aB i otrzymujemy

ukl (r) = C0 exp
r
(k + l) aB
k1
X
(l+1)
przy czym czynnik aB

normalizacyjnego
0
rl+1
(1)q (k 1)! (2l + 1)!

(k 1 q)! (2l + 1 + q)! q!
q=0

2r
(k + l) aB
q
(15.69)
wcignlimy do staej C0 , ktr wyznaczymy oczywicie z warunku
dr | ukl |2 = 1.
(15.70)
Pena funkcja radialna wynika z (15.69) i ma posta

Rkl (r) =
1
ukl (r)
r

= C0 exp
r
(k + l) aB
k1
X
q=0
(1)q
q!
2r
(k + l) aB
(k 1)! (2l + 1)!

.
(k 1 q)! (2l + 1 + q)!
q
(15.71)
Zwyczajowo funkcje radialne (15.71) podaje si w nieco innej, cho cakiem rwnowanej postaci.
Wrcimy do tego zagadnienia w czasie dyskusji uzyskanych wynikw w nastpnych paragrafach.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
178
6.03.2010
15.4
179
Dyskusja uzyskanych rezultatw
15.4.1
Rzdy wielkoci parametrw atomowych
Dozwolone wartoci energii elektronu w atomie wodoropodobnym (wartoci wasne hamiltonianu)

wynikaj z otrzymanego warunku kwantowania energii (15.60). Aby go przedyskutowa rozwamy
jawne wyraenie (15.26) dla energii jonizacji
Ze2
40
=
2~2
EIB
!2
1
=
c2 Z 2
2
e2
40 ~c
!2
(15.72)
Wprowadzimy teraz niezmiernie poyteczn wielko, zwan sta struktury subtelnej, ktr
standardowo oznaczamy przez
e2
~c
1
=
40
1
7.3 103 .
137
(15.73)
Posugujc si sta struktury subtelnej, zapisujemy energi jonizacji jako

EIB =
c2 2 2
Z .
2
(15.74)
Poniewa masa zredukowana me , zatem czynnik c2 jest praktycznie rwny masie spoczynkowej elektronu (wyraonej w jednostkach energii). Energia jonizacji jest o 2 razy, a wic okoo
5.33 105 razy mniejsza. Podkrelmy take, e dla cikich atomw (gdy Z jest due), energia
EIB moe by ju porwnywalna z mas spoczynkow elektronu. Wtedy teoria nierelatywistyczna zaamuje si i do opisu cikich atomw niezbdna staje si teoria relatywistyczna, co ju
wybiega poza program naszego wykadu.
Wyramy jeszcze promie Bohra (15.23) za pomoc staej struktury subtelnej ,
a0
1
aB =
=
Z
Z
~2
40
1
=
e2
Z
~
40
~c
c
e2
1
=
Z
~
c
1
.
(15.75)
Odnotujmy, e wielko
c =
~
3.8 103
c
(15.76)
nazywamy comptonowsk dugoci fali elektronu. Jak nietrudno obliczy promie Bohra a0
0.52 , jest o trzy rzdy wielkoci wikszy ni c .
15.4.2
Poziomy energetyczne. Gwna liczba kwantowa
Przypomnijmy otrzymany powyej (patrz 15.60) warunek kwantowania energii

Ekl =
EIB
,
(k + l)2
(15.77)
gdzie dla ustalonego l cakowitego, mamy nieskoczenie wiele poziomw energetycznych, bowiem
k = 1, 2, . . . . Kady poziom jest przynajmniej (2l + 1)krotnie zdegenerowany. Wynika to
std, e dla ustalonego l, magnetyczna liczba kwantowa m numerujca harmoniki sferyczne
wystpujce w funkcji falowej przyjmuje wanie tyle wartoci. Jest to degeneracja o charakterze
zasadniczym, wynikajca z symetrii sferycznej potencjau coulombowskiego. Wystpuje tu jednak
rwnie degeneracja przypadkowa, a mianowicie jest tak wtedy gdy k + l = k 0 + l0 .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
179
6.03.2010
180
W przypadku atomu wodoropodobnego energia nie zaley oddzielnie od liczb kwantowych

k i l, lecz zawsze od ich sumy. Poniewa k 1, wic wygodnie jest wprowadzi, now liczb
kwantow n zastpujc sum k + l. Definiujemy wic tzw. gwn liczb kwantow
n = k + l,
n = 1, 2, 3, . . . .
(15.78)
Zwrmy uwag na istotne ograniczenie wynikajce z okrelenia gwnej liczby kwantowej. Liczba
k musi by wiksza lub rwna jednoci, wobec tego to ograniczenie na k = n l pociga za sob
ograniczenie na l. Skoro n l 1, to n l + 1 Lub te l n 1. Wobec tego, dla danego
(okrelonego) n musi by
l = 0, 1, 2, . . . , n 1.
(15.79)
Orbitalna liczba kwantowa (przy ustalonym n) moe wic przyjmowa skoczon ilo rnych
wartoci.
Wracajc do kwantowania energii za pomoc gwnej liczby kwantowej n widzimy, e dozwolone energie atomu wodoropodobnego dane s wzorem

EIB
1
En = 2 =
n
n2
c2 2 2
Z ,
2
(15.80)
co jest identycznym z rezultatem wynikajcym z modelu Bohra (patrz Uzupenienia), wyprowadzonym tu jednak z cisych zasad mechaniki kwantowej, a nie z poczynionych ad hoc postulatw.
Najmniejsza energia odpowiada n = 1: E1 = EIB . Aby zerwa wizanie elektronu z jdrem (innymi sowy, aby zjonizowa atom) trzeba oczywicie dostarczy elektronowi energi |E1 | = EIB ,
co wyjania dlaczego EIB nazwalimy energi jonizacji.
Iloczyn c2 jest bardzo bliski energii spoczynkowej elektronu, ktra wynosi okoo 0.5 MeV.
Staa struktury subtelnej ' 1/137. Widzimy, e dla cikich atomw (Z rzdu kilkudziesiciu)
energia jonizacji zblia si do energii spoczynkowej elektronu. Omawiana tu teoria jest zaoenia
nierelatywistyczna, wic oczekujemy, e powinno by EIB c2 . Oznacza to, e schrdingerowska teoria atomu wodoropodobnego jest suszna jedynie dla lekkich atomw. Innymi sowy, dla
duych Z potrzebna jest inna teoria ju w peni relatywistyczna.
Omwmy jeszcze konwencj terminologiczn. Ot odpowiednie liczby kwantowe nazwiemy
w nastpujcy spasb
(i)
n = 1, 2, 3, 4, . . . . . . g
owna;
(ii)
l = 0, 1, 2, . . . , n 1 orbitalna (azymutalna);
(iii)
m = l, . . . , 0, . . . , l magnetyczna;
(15.81)
Stany scharakteryzowane okrelon liczb n (przy dowolnych l i m) nazywamy powok elektronow. Liczba orbitalna l okrela podpowoki. Dla danego n mamy wic n podpowok, bo
tyle rnych wartoci moe przyjmowa orbitalna liczba kwantowa. W kadej podpowoce mamy
(2l + 1) stanw scharakteryzowanych rnymi liczbami magnetycznymi m. Na podstawie tej
dyskusji atwo moemy obliczy krotno degeneracji n-tej powoki elektronowej
gn =
n1
X
l=0
(2l + 1) = 2
(n 1)n
+ n = n2 .
2
(15.82)
Nie uwzgldniamy tu spinu elektronu. Fakt, e elektron posiada spin zwiksza krotno degeneracji o czynnik 2, co daje gn = 2n2 .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
180
6.03.2010
181
Notacja spektroskopowa
Tak zwana notacja spektroskopowa pochodzi jeszcze z XIX wieku (sprzed powstania mechaniki
kwantowej). Podpowokom numerowanym przez orbitaln liczb kwantow przyporzdkowane s
litery w nastpujcy sposb
l=0
l=3
l=1
l=4
l=2
. . . . . . i dalej alfabetycznie
(15.83)
Dalej notacj spektroskopow konstruujemy tak : (liczba)(litera). Liczba z przodu numeruje

powoki elektronowe, a wic odpowiada gwnej liczbie kwantowej, natomiast litera przyporzdkowuje podpowoki wedug powyszej tabeli. A zatem, na przykad, mamy
1s, n = 1, l = 0,
2s,
n = 2, l = 0,
stan podstawowy
)
pierwszy stan wzbudzony
2p, n = 2, l = 1,
(15.84)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . itd.
Powoki elektronowe n = 1, 2, 3, . . . , czasem bywaj nazywane duymi literami: K, L, M, . . . ,
i dalej alfabetycznie.
15.4.3
Radialne funkcje falowe
Funkcje radialne wprowadzenie

Na podstawie oglnych rozwaa dotyczcych potencjaw centralnych wiemy, e pena funkcja
falowa (w reprezentacji pooeniowej) to iloczyn funkcji radialnej Rkl (r) oraz harmonik sferycznych Ylm (, ). Poniewa wprowadzilimy w (15.78) gwn liczb kwantow, wic musimy to
uwzgldni, dokonujc przenumerowania w funkcjach radialnych. Wzory (15.69) (15.71) przedstawiaj sposb konstrukcji funkcji radialnych. Wobec tego dokonujc przenumerowania pamitamy, e k = n l oraz , e dla ustalonego n liczba l przebiega od zera do (n 1). W ten sposb
otrzymujemy dla kilku pierwszych funkcji radialnych
Rn=1, l=0 = Rk=1,l=0 ,
Rn=3, l=0 = Rk=3,l=0 ,
Rn=2, l=0 = Rk=2,l=0 ,
Rn=3, l=1 = Rk=2,l=1 ,
Rn=2, l=1 = Rk=1,l=1 ,
Rn=3, l=2 = Rk=1,l=2 ,
(15.85)
co oczywicie moemy bez trudu kontynuowa dalej. Na podstawie obliczonej funkcji (15.71)
moemy wypisa jawn posta odpowiednio przenumerowanej funkcji radialnej

Rnl (r) = C0 exp
r
naB
nl1
X
q=0
(1)q
q!
2r
naB
q
(n l 1)! (2l + 1)!

.
(n l 1 q)! (2l + 1 + q)!
(15.86)
Pozostaje nam teraz doprowadzi znalezione funkcje radialne do bardziej zwartej postaci.
Funkcje radialne i wielomiany Laguerrea
Wprowadzamy teraz pewne stae czynniki w czonie rl , uwzgldniajc ich odwrotno z samego
przodu. Co wicej, z sumy w drugiej linii wydzielamy czynniki nie podlegajce sumowaniu i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
181
6.03.2010
182
jednoczenie licznik i mianownik dzielimy przez ten sam czynnik. W rezultacie otrzymujemy
skomplikowane wyraenie postaci

Rnl (r) = C0
naB
2
l
exp
1 2r
2 naB

2r
naB
l
(n l 1)! (2l + 1)!

[(n l 1) + (2l + 1)]!
nl1
X
q=0
(1)q
q!
2r
naB
q
[(n l 1) + (2l + 1)]!

.
(n l 1 q)! (2l + 1 + q)!
(15.87)
Wszystkie czynniki stojce przed sum (wcznie z silniami) i niezalene od zmiennej radialnej r
zbieramy w jedn sta normalizacyjn (zalen teraz od liczb kwantowych n i l). W ten sposb
radialn funkcj zapisujemy jako

Rnl (r) = Anl exp
nl1
X
q=0
1 2r
2 naB
(1)q
q!

2r
naB
2r
naB
l
q
[(n l 1) + (2l + 1)]!

.
(n l 1 q)! (2l + 1 + q)!
(15.88)
W drugiej linii powyszego wyraenia mamy wielomian stopnia (n l 1). Szukajc w encyklopedii matematycznej znajdujemy tzw. stowarzyszone wielomiany Laguerrea, zdefiniowane
wzorem
L(s)
p (x)
p
X
(1)q
q=0
q!
xq
(p + s)!
.
(p q)! (s + q)!
(15.89)
(s)
A wic Lp (x) jest wielomianem stopnia p. Porwnujc nasz wielomian w (15.88) z wielomianami
Laguerrea, widzimy, e przyjmujc p = (n l 1) oraz s = (2l + 1), moemy radialn funkcj
falow zapisa za pomoc wielomianw Laguerrea

Rnl (r) = Anl exp
1 2r
2 naB

2r
naB
l
(2l+1)
Lnl1
2r
naB
(15.90)
Wielomiany Laguerrea s bardzo dobrze znane, ich rozliczne wasnoci s stablicowane, atwo
jest wic si nimi posugiwa (patrz take Dodatki matematyczne). Aby definitywnie zakoczy
analiz radialnych funkcji falowych dla atomu wodoropodobnego, trzeba jeszcze obliczy sta
normalizacyjn wystpujc w (15.90).
Normowanie
Staa normalizacyjn wyznaczymy z warunku (14.53), tj.
1 =
S.Kryszewski
Z
0
dr r2 |Rnl (r)|2 .
(15.91)
MECHANIKA KWANTOWA
182
6.03.2010
183
Biorc funkcj Rnl (r) dan w (15.90) i zamieniajc zmienn cakowania x = 2r/naB , dostajemy

1 =
naB
2
3
|Anl |
Z
0
(2l+1)
i2
dx x2l+2 ex Lnl1 (x)
(15.92)
Cak tak rozwaamy w Dodatku matematycznym. Dana jest ona wzorem (E.30a). Wobec tego
z (15.92) od razu dostajemy

1 =
naB
2
3
|Anl |2
2n (n + l)!
.
(n l 1)!
(15.93)
Std ju bez trudu mamy

|Anl | =
2
naB
3/2 s
(n l 1)!
.
2n (n + l)!
(15.94)
Radialne funkcje falowe atomu wodoropodobnego

Wybierajc dowoln faz staej normalizacyjnej (15.94) rwn zeru, podstawiamy j do wzoru
(15.90) i otrzymujemy ostateczn posta radialnych funkcji falowych atomu wodoropodobnego

Rnl (r) =
2Z
na0
3/2 s
l
2Z
r
na0

Zr
(2l+1) 2Zr
exp
Lnl1
,
na0
na0
(n l 1)!
2n (n + l)!
(15.95)
gdzie uwzgldnilimy, e aB = a0 /Z.
15.4.4
Jawne wyraenia dla kilku pierwszych funkcji radialnych
Wyraenia dla funkcji radialnych atomu wodoropodobnego konstruujemy w oparciu o formu

(15.95), w ktrej potrzebujemy jawnej postaci wielomianw Laguerrea. Te ostatnie znajdujemy
w tablicach, lub bez trudu wyznaczamy z definicji (15.89). Mamy wwczas
(s)
L0 (x) = 1,
(15.96a)
(s)
L1 (x)
(15.96b)
= (s + 1) x,
1
1
(s)
L2 (x) =
(s + 1)(s + 2) x(s + 2) + x2 ,
2
2
(15.96c)
co wystarczy do prostych oblicze jawnej postaci kilku pierwszych funkcji radialnych atomu
wodoropodobnego.
Funkcja R10 (r)
W tym wypadku mamy n = 1, l = 0 (jedynie moliwe), wic (n l 1) = 0, (2l + 1) = 1.
(1)
W funkcji R10 wystpuje wic wielomian Laguerrea L0 (x) = 1. Z (15.95), po elementarnych
przeksztaceniach atwo otrzymujemy

Rn=1, l=0 (r) = 2
S.Kryszewski
Z
a0
3/2
exp
Zr
a0
MECHANIKA KWANTOWA
(15.97)
183
6.03.2010
184
Funkcja R20 (r)

Teraz mamy n = 2 oraz l = 0, a zatem (n l 1) = 1, (2l + 1) = 1. Bierzemy wic wielomian
(1)
L1 (x) = 2 x. Po prostym uporzdkowaniu dostajemy

Rn=2, l=0 (r) = 2
Z
2a0
3/2
Zr
2a0
exp
Zr
2a0
(15.98)
Funkcja R21 (r)

Analogicznie, mamy n = 2 oraz l = 1, a zatem (n l 1) = 0, (2l + 1) = 3. Bierzemy wic
(3)
wielomian L0 = 1. Upraszczajc wspczynniki mamy
2
Rn=2, l=1 (r) =
3
Z
2a0
3/2
Zr
2a0
Zr
exp
2a0
(15.99)
Funkcja R30 (r)

Tutaj mamy n = 3 oraz l = 0, a zatem (n l 1) = 2, (2l + 1) = 1. Z (15.96c) mamy wielomian
(1)
L2 = x2 /2 3x + 3. Upraszczajc wspczynniki dostajemy
Rn=3, l=0 (r) =

Z
= 2
3a0
3/2 "
12
Zr
3a0
2
+
3
Zr
3a0
2 #
Zr
exp
3a0
(15.100)
Funkcja R31 (r)

I dalej, mamy n = 3 oraz l = 1, a zatem (n l 1) = 1, (2l + 1) = 3. Z (15.96b) mamy wielomian
(3)
L1 = 4 x. Proste uporzdkowanie wspczynnikw daje nam

2 2 Z 3/2 Zr
Zr
Zr
Rn=3, l=1 (r) =
2
exp
.
(15.101)
3
3a0
3a0
3a0
3a0
Funkcja R32 (r)
I wreszcie n = 3 oraz l = 2, a zatem (n l 1) = 0, (2l + 1) = 5. Z (15.96a) mamy wielomian
(5)
L0 = 1. Wobec tego

2 2 Z 3/2 Zr 2
Zr
Rn=3, l=2 (r) =
.
(15.102)
exp
3a0
3a0
3 5 3a0
15.4.5
Podsumowanie
Funkcje falowe atomu wodoropodobnego (elektronu w polu jdra) s numerowane trzema liczbami
kwantowymi (15.81) i maj posta
nlm (~r) = Rnl (r) Ylm (, ),
(15.103)
gdzie funkcje radialne dane s w (15.95), za harmoniki sferyczne s znane z poprzednich rozdziaw. Liczby kwantowe s nastpujce
gowna
n = 1, 2, 3, 4, . . . . . . ;
orbitalna (azymutalna)
l = 0, 1, 2, . . . , n 1;
magnetyczna
m = l, . . . , 0, . . . , l.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(15.104)
184
6.03.2010
185
Powysze funkcje s ( w reprezentacji pooeniowej) stanami wasnymi energii odpowiadajcymi

wartociom wasnym
En =
EIB
1
Z 2 e4
1 c2 2 2
=
Z ,
n2
n2 2 (40 ~)2
n2 2
(15.105)
przy czym energie te s n2 -krotnie zdegenerowane. Wygodnie jest take zauway, e promie
Bohra a0 = ~2 /, zatem
En =
1 Z 2
1 Z 2 2
=
.
n2 2 ~2
n2 2 a0
(15.106)
Funkcje falowe (15.103) tworz zupeny zbir funkcji ortonormalnych

h nlm | n0 l0 m0 i = nn0 ll0 mm0 .
(15.107)
Normowanie tych funkcji przeprowadzilimy w sposb jawny. Ortonormalno wzgldem liczb

kwantowych l i m atwo jest wykaza, korzystajc z ortonormalnoci harmonik sferycznych. Ortogonalno wzgldem gwnej liczby kwantowej wynika z faktu, e odpowiadaj one rnym
wartociom wasnym energii. Warto zwrci uwag, e przy bezporednim dowodzie ortogonalnoci wzgldem n musimy wykaza, e zachodzi relacja
Z
0
dr r2 Rnl (r) Rkl (r) = nk ,
(15.108)
co niestety jest trudne. Wynika to std, e argumenty wielomianw Laguerrea wystpujcych w

funkcjach radialnych s postaci 2Zr/na0 oraz 2Zr/ka0 . Fakt, e argumenty te s rne sprawia,
e jawne wyliczenie omawianej caki jest bardzo kopotliwe.
Obliczanie rednich h rs inl
15.5
15.5.1
Wprowadzenie
Interesuj nas rednie (wartoci oczekiwane) potg odlegoci elektronu od jdra atomowego, gdy
atom znajduje si stanie wasnym energii opisywanym liczbami kwantowymi n, l, m. Bdziemy
wic bada wielkoci postaci
h rs inl = h nlm | rs | nlm i,
(15.109)
gdzie s jest liczb cakowit, za | nlm i s funkcjami falowymi atomu wodoropodobnego

nlm (~r) = Rnl (r) Ylm (, ).
(15.110)
Zwrmy uwag, e w warto oczekiwana (15.109) nie zaley od magnetycznej liczby kwantowej
m, co wynika z ortonormalnoci harmonik sferycznych. Co wicej, ortonormalno harmonik
sferycznych natychmiast redukuje trjwymiarow cak do jednowymiarowej caki radialnej
h rs inl =
Z
0
2
dr rs+2 Rnl
(r).
(15.111)
Podstawiajc funkcje radialne Rnl (r) wedug wzoru (15.95) otrzymujemy

h r inl =
2Z
na0
Z
0
3
dr r
(n l 1)!
2n (n + l)!

s+2
2Z
r
na0
2l
2Z
exp
r
na0
h
(2l+1)
Lnl1 2Zr/na0
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
i2
(15.112)
185
6.03.2010
186
Dokonujemy zamiany zmiennej cakowania

2Z
r = x,
na0
lub
na0
x,
2Z
r =
(15.113)
i przeksztacamy cak do postaci

3
(n l 1)!
2n (n + l)!

Z
na0
na0 s+2 s+2 2l x h (2l+1) i2
dx
x
x e
Lnl1 (x)
2Z
2Z
0
h rs inl =
2Z
na0
(n l 1)!
2n (n + l)!
na0
2Z
s Z
0
(2l+1)
2
dx x2l+2+s ex Lnl1 (x) .
(15.114)
Oglne obliczenia takich caek s niestety dosy zoone. Kilka szczeglnych przypadkw mona
jednak stosunkowo atwo obliczy. S to przypadki s = 0, 1, oraz s = 1, 2. Niezbdne do
oblicze caki s podane w Dodatku matematycznym. Obliczanie caek typu (15.114) dla innych
s staje si bardzo kopotliwe, nie bdziemy wic tego rozwaa. Innym, i to bardzo wygodnym
wyjciem jest znalezienie odpowiedniej relacji rekurencyjnej, co omwimy nieco dalej.
15.5.2
Kilka przypadkw szczeglnych
Przypadek h r0 inl
Oczywicie caka h r0 inl = h nlm | 1 | nlm i jest po prostu cak normalizacyjn funkcji falowych.
Jej wynik jest trywialny
h r0 inl = 1,
(15.115)
co zreszt jest oczywiste, jeeli uzmysowimy sobie, e warto oczekiwana staej (rwnej r0 = 1)
musi by rwna tej samej staej.
Przypadek h r inl
Kolejna rednia h r inl odpowiada s = 1. Wobec tego pod cak w (15.114) argument x wystpuje
w potdze 2l + 3. Odpowiedni cak znajdujemy w (E.30b), wic z (15.114) dostajemy

na0
2Z
Z
h r inl =
(n l 1)!
2n (n + l)!
(n l 1)!
2n (n + l)!

a0 2
3n l(l + 1) .
2Z
na0
2Z
(2l+1)
2
2 3n2 l(l + 1)
(n + l)!
(n l 1)!
(15.116)
Rezultat ten warto zestawi z promieniem rn = n2 a0 /Z, obliczonym w ramach modelu Bohra
(por. (34.14b). Niestety, w przeciwiestwie do kwantowania energii nie wystpuje tu zgodno.
Pewnym wytumaczeniem tego braku zgodnoci moe by to, e tutaj (a wic w kontekcie
mechaniki kwantowej) nie mwimy o promieniu orbity (pojcie trajektorii nie ma sensu) lecz
tylko o redniej odlegoci elektronu od jdra.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
186
6.03.2010
187
Przypadek h r1 inl
Nastpna rednia, ktr zbadamy odpowiada s = 1. Pod cak (15.114) wystpuje wic x2l+1 ,
co odpowiada tzw. cace ortogonalizacyjnej (E.15) dla wielomianw Laguerrea. Wobec tego
dostajemy
D1E
nl
(n l 1)!
2n (n + l)!
(n l 1)!
2n (n + l)!
na0
2Z
2Z
na0
1 Z
0
(2l+1)
2
(n + l)!
(n l 1)!
Z
a 0 n2
(15.117)
Zauwamy, e ze wzorw (15.116) i (15.117) jasno wynika, e h r1 inl 6= h r i1

nl .
Przypadek h r2 inl
I wreszcie ostatni prosty przypadek odpowiada s = 2. W cace (15.114) wystpuje czynnik x2l .
Na podstawie wyraenia (E.38) otrzymujemy
D 1 E
r2
nl
(n l 1)!
2n (n + l)!

(n l 1)!
2n (n + l)!
2Z 2
a20 n3 (2l + 1)
na0
2Z
2Z
na0
2 Z
0
2
(2l+1)
2
dx x2l ex Lnl1 (x)
(n + l)!
(2l + 1)(n l 1)!
(15.118)
Wzr rekurencyjny Kramersa dla rednich h rs inl
15.5.3
Jak wspominalimy, kopoty z obliczaniem caek typu (15.114) mona omin za pomoc odpowiedniej relacji rekurencyjnej. Punktem wyjcia do znalezienia takiej relacji dla rednich typu
h rs inl jest radialne rwnanie Schrdingera, ktre jest speniane przez funkcje radialne Rnl (r)
lub unl (r). Wyprowadzenie jest skomplikowane, podamy tu jedynie kocowe wyniki, a wyprowadzenie odkadamy do Uzupenie. Rezultatem do mudnych oblicze jest tzw. rekurencyjny
wzr Kramersa
a0 s1
(s + 1) s
h r inl (2s + 1)
hr
inl
2
n
Z
0 =
i a2
sh
(2l + 1)2 s2 02 h rs2 inl .
4
Z
(15.119)
Relacja ta, wraz z obliczonymi ju powyej rednimi pozwala wyliczy wszelkie inne rednie
rozwaanej postaci. Do dalszych zastosowa (np. przy obliczeniach za pomoc rachunku zaburze) przydadz si nam jeszcze nastpujce formuy, wynike ze wzoru Kramersa i z rezultatw
(15.115)-(15.118).
I tak na przykad, dla s = 2, z (15.119) dostajemy
0 =
i a2
3
a0
1h
0
2
2
h
r
i
5
h
r
i
+
(2l
+
1)
4
h r0 inl .
nl
nl
n2
Z
2
Z2
(15.120)
Std za wynika, e
2
h r inl
S.Kryszewski
n2
=
3
"
a2
a0
1 2
5
h r inl
4l + 4l 3 02 h r0 inl
Z
2
Z
MECHANIKA KWANTOWA
(15.121)
187
6.03.2010
188
Podstawiajc wartoci oczekiwane (15.115) i (15.116) otrzymujemy

2
h r inl =
n2
3
= n2
"

5a20 2
a20 2
2
3n
4l
+
4l
3
2Z 2
2Z 2

a20 2
5n
3l(l
+
1)
+
1
.
2Z 2
(15.122)
W analogiczny sposb, kadc w (15.119) s = 1 i korzystajc z (15.117) oraz z (15.118),

obliczymy warto oczekiwan
hr
inl =
Z3
a30
1
,
n3 l ( l + 12 )( l + 1 )
(15.123)
z ktrej skorzystamy przy innych zastosowaniach.

******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
188
6.03.2010
16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym
189
Rozdzia 16
Oddziaywanie z polem
elektromagnetycznym
16.1
16.1.1
Przyblienie pklasyczne
w mechanice kwantowej
Hamiltonian
Pene podejcie kwantowo-mechaniczne wymaga kwantowania nie tylko ukadu czstek naadowanych, ale rwnie pola elektromagnetycznego. W takim jednak wypadku przechodzimy na
grunt elektrodynamiki kwantowej, co zdecydowanie wykracza poza zakres niniejszych wykadw.
Posugiwa si bdziemy przyblieniem pklasycznym polegajcym na tym, e pola zewntrzne traktowa bdziemy jako zwyke (klasyczne) funkcje pooenia i czasu. Przyblienie to
jest oczywicie ograniczeniem, ktre nie pozwala opisa zjawisk zwizanych z kwantow natur
pl elektromagnetycznych. Jest to jednak przyblienie dajce niezy wgld w przebieg wielu
wanych zjawisk fizycznych.
W Uzupenieniach pokrtce przypominamy klasyczny opis oddziaywania czstki naadowanej z zewntrznym polem elektromagnetycznym. Odpowiedni klasyczny hamiltonian jest dany
relacj (35.19). Stosujc do niego zasad odpowiednioci tworzymy kwantowo-mechaniczny hamiltonian dla czstki o masie i adunku q, poruszajcej si w polu o energii potencjalnej
(wewntrznej) V (~r) i poddanej oddziaywaniu z zewntrznym polem elektromagnetycznym opi~ r, t) oraz skalarnym (~r, t). A zatem operator Hamiltona
sanym potencjaami: wektorowym A(~
ma teraz posta
=
H
=
H
2
1
~ + q + V (~r)
~p q A
2
2
2
~p
q ~
+ q A
~ ~p
~ 2 + q + V (~r),
~p A + A
2 2
2
(16.1a)
(16.1b)
gdzie jawnie (za pomoc "daszkw") oznaczylimy wielkoci o charakterze operatorowym. W

drugiej linii powyszej relacji zapisalimy hamiltonian zwracajc uwag na kolejno poszczeglnych czonw. Jest to konieczne, bowiem potencja wektorowy jako funkcja pooenia, moe nie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
189
6.03.2010
190
komutowa z operatorem pdu. Wprowadzimy teraz umow terminologiczn, piszc

2
~p
H0 =
+ V (~r)
2
q ~

~ ~p
~p A + A
H1 =
2
2
q ~2
H2 =
A
2
hamiltonian atomowy,
czon paramagnetyczny,
(16.2)
czon diamagnetyczny.
Cakowity hamiltonian (16.1) jest wic sum

= H0 + H1 + H2 + q.
H
(16.3)
Sens i znaczenie fizyczne tych czonw, a take rzdy wielkoci energii zwizanych z nimi,
omwimy dalej, przy czym pominiemy ju "daszki" nad operatorami.
W zastosowanym przyblieniu pklasycznym potencjay pl zewntrznych s zwykymi
= i~. Wyfunkcjami pooenia i czasu, wic na og nie komutuj z operatorem pdu ~p
jania to nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 16.1 Skadowe operatora pdu i potencjau wektorowego speniaj relacj komutacyjn:
pk , Aj
= i~
Aj
.
xk
(16.4)
Dowd. W reprezentacji pooeniowej dla dowolnej funkcji falowej (~r) mamy

pk , Aj (~r) = i~ k Aj Aj k (~r)
= i~k Aj + i~Aj k
= i~ k Aj i~Aj k + i~Aj k
= i~ k Aj .
(16.5)
Wobec dowolnoci funkcji (~r) wynika std teza (16.4).

W wietle powyszego twierdzenia rozwaamy czon paramagnetyczny hamiltonianu

q
pk Ak + Ak pk
2

q
=
pk Ak Ak pk + Ak pk + Ak pk
2

q
q
=
pk , Ak Ak pk
2
iq~
q
~ A
~ ~p.
=
divA
2
H1 =
(16.6)
Tym samym peny hamiltonian wyraa si wzorem

H = H0 +
2
iq~
~ qA
~ ~p + q A
~ 2 + q.
divA
2
(16.7)
~ r, t) (a zatem i divA)
~ oraz skalarnego (~r, t),
Konkretna posta potencjaw wektorowego A(~
zaley od konkretnego problemu, a wic od wyboru cechowania.
Podkrelmy take, e hamiltonian (16.7) nie zawiera spinu elektronowego, a wic nie zawiera
jakichkolwiek sprze pomidzy polem a spinem.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
190
6.03.2010
16.1.2
191
Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie
Cechowanie potencjaw zarwno w przypadku klasycznym jak i kwantowym nie moe wpywa
na przewidywania fizyczne. Kwesti t do szczegowo zajmiemy si w Uzupenieniach. Tutaj
za poprzestaniemy na krtkim stwierdzeniu podstawowych faktw.
Jeeli w rwnaniu Schrdingera
i~
(~r, t)
= H (~r, t),
t
(16.8a)
gdzie

~ 2 + q + V (~r),
= 1 ~p q A
H
2
(16.8b)
dokonamy transformacji cechowania potencjaw

cechowanie-
~ 0 (~r, t) = A(~
~ r, t) + (~r, t),
A
0
cechowanie(~r, t)
(~r, t) = (~r, t)
(~r, t),
t
i jednoczenie przetransformujemy funkcj falow
~ r, t)
A(~
(~r, t)
cechowanie-
iq
(~r, t)
(~r, t) = exp
~
0
(16.9a)
(16.9b)
(~r, t),
(16.10)
to rwnanie Schrdingera dla "nowej" funkcji falowej ma posta

0
(~r, t)
0
0
i~
= H (~r, t),
t
(16.11)
gdzie "nowy" hamiltonian H ma posta tak jak w (16.8), ale z nowymi ju przecechowanymi
potencjaami.
Tak wic, rwnanie Schrdingera jest niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw, jeli wybierajc nowe cechowanie jednoczenie dokonamy transformacji funkcji falowej wedug wzoru (16.10). Zwrmy uwag, e przetransformowana funkcja falowa rni si od
"starej" nieprzetransformowanej jedynie o czynnik fazowy. Mogoby si wydawa, e rnica ta
nie ma znaczenia fizycznego, bo | exp(iq/~)| = 1. Tak jednak nie jest. Czynnik fazowy w (16.10)
nie jest czynnikiem globalnym, wykadnik jest funkcj pooenia i czasu, a wic zmienia si od
punktu do punktu i tym samym ma istotne znaczenie fizyczne.
16.1.3
Cigo prdu prawdopodobiestwa
Rozwamy rwnanie Schrdingera z czasem, w ktrym (~r, t) jest funkcj falow bezspinowej
czstki naadowanej
i~
(~r, t) = H(~r, t),

t
(16.12)
z hamiltonianem (16.7), ktry zapiszemy tymczasowo w postaci

H=
~p2
iq~
~ q A
~ ~p + (~r, t),
+
divA
2
2
(16.13)
gdzie wprowadzilimy oznaczenie

(~r, t) = V (~r) + q(~r, t) +
S.Kryszewski
q2 ~ 2
A (~r, t),
2
MECHANIKA KWANTOWA
(16.14)
191
6.03.2010
192
co stanowi rzeczywist funkcj pooenia ~r, ktra take jest sparametryzowana czasem t.
Okrelamy teraz gsto prawdopodobiestwa (robimy to tak samo jak i poprzednio, w przypadku bez pl elektromagnetycznych)
(~r, t) = (~r, t) (~r, t) = | (~r, t) |2 .
(16.15)
i szukamy dla niej rwnania ruchu. Oczywicie mamy
(~r, t) =
t
(~r, t) (~r, t) + (~r, t)

(~r, t) .
t
t
(16.16)
Z rwnania Schrdingera (16.12) i jego sprzenia wynika

1
= H .
t
i~
1
= H,
t
i~
(16.17)
A wic po podstawieniu do rwnania (16.16) otrzymujemy (funkcje falowe i ich pochodne s

przemienne to nie s operatory)
1
1
= H + H.
t
i~
i~
(16.18)
Podstawiamy hamiltonian (16.13), przy czym ~p = i~. Zatem z (16.18) dostajemy

"
1
~2
iq~
~ iq~ A
~ + (~r, t) (~r, t)
= (~r, t) 2
divA
t
i~
2
2
"
1
~2
iq~
~
+ (~r, t) 2 +
divA
i~
2
2

iq~ ~
A + (~r, t) (~r, t).
+
(16.19)
Rozpisujc poszczeglne skadniki powyszej sumy, atwo widzimy, e czony zawierajce (~r, t)
si znosz. Otrzymujemy
i~
iq~

~2
~
~ + iq~ A
=
2 +
divA
t
2
2
2
iq~

~
~ + iq~ A
~ .
2 +
divA
2
2
(16.20)
Porzdkujc dalej
i~
~2 2
=
2
t
2

iq~
~ + iq~ A
~ + A
~ .
divA
+
(16.21)
Oczywista jest relacja rniczkowa

~ = A
~ + A
~ .
A
(16.22)

i~
i
iq~ h
~2 2
~ ( ) + divA
~ .
=
2 +
A
t
2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(16.23)
192
6.03.2010
193
Pierwszy czon w powyszym wzorze jest identyczny jak w przypadku bez pola. Korzystalimy
wtedy z tosamoci analizy wektorowej (2.42), stosujc j wic ponownie we wzorze (16.23,
otrzymujemy
i~

~2
div
2
i
iq~ h ~
~ .
+
A ( ) + divA
(16.24)
Pokaemy teraz co zrobi z drugim czonem powyszego wyraenia.

~
div A
= k (Ak )
= k Ak + Ak k ( )
~ +A
~ ( ) .
= divA
(16.25)

i

iq
~
~ .
=
div +
div A
t
2
(16.26)
A zatem moemy napisa rwnanie
i~
q ~
= div
( ) +
A .
t
2
(16.27)
Wprowadzajc wic wektor

~
q ~

A
2i
~j =
(16.28)
mamy rwnanie cigoci dla gstoci prawdopodobiestwa
= div ~j
t
(16.29)
dla gstoci prawdopodobiestwa = ||2 i dla gstoci prdu prawdopodobiestwa okrelonej

w (16.28).
Dokonujc transformacji cechowania potencjaw (16.9) i jednoczenie biorc now funkcj
falow w/g (16.10) stwierdzamy, e gsto prawdopodobiestwa
cechowanie-
= ,
(16.30)
jest ewidentnie niezmiennicza. Gsto prdu prawdopodobiestwa transformuje si jak

~j
cechowanie-
~j 0 =

~ 0
q ~ 0 0 0
0
0
0
A
.
2i
(16.31)
W Uzupenieniach pokazujemy, e przy omawianych transformacjach zachodzi take

~j
cechowanie-
~j 0 = ~j.
(16.32)
A zatem zarwno gsto, jak i prd prawdopodobiestwa s inwariantne wzgldem transformacji

cechowania potencjaw. Oznacza to, e przewidywania teorii nie zale od wyboru cechowania.
Wybierajc pewne konkretne cechowanie moemy kierowa si wygod oblicze, za wyniki nie
bd zalee od wybranego cechowania.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
193
6.03.2010
16.2
194
Czstka bezspinowa w jednorodnym

polu magnetycznym
Kwantowo-mechaniczny opis czstki bezspinowej w polu magnetycznym wymaga posuenia si

rwnaniem Schrdingera z hamiltonianem postaci danej rwnaniem (16.7), a wic przede wszystkim wymaga okrelenia potencjaw. Rozwaamy tu jednorodne (stae co wartoci i kierunku)
~ Jest to zagadnienie statyczne, wic od razu moemy przyj, e
pole magnetyczne o indukcji B.
potencja skalarny pola 0. Pozostaje wybra potencja wektorowy.
16.2.1
Wybr potencjau wektorowego
Zaproponujemy tu nastpujcy wybr potencjau wektorowego

~ =
A
1
2
~ ,
~r B
gdzie
~ = const.
B
(16.33)
Moemy powiedzie, e wybr nasz polega na wyborze pewnego konkretnego cechowania, takiego ktre okazuje si wygodne w praktycznych obliczeniach. Potencja wektorowy okrela pole
magnetyczne o indukcji (stosujemy tu zapis k = k = /xk )
~ = rot A
~ = ~ei ijk j 1 (kmn xm Bn )
B
2
= 21 ~ei (im jn in jm ) jm Bn
~
= 12 ~ei (in Bn 3in Bn ) = ~ei Bi = B.
(16.34)
Do konstrukcji hamiltonianu (16.7) potrzebujemy jeszcze dywergencji potencjau wektorowego.

W tym przypadku wynosi ona

~
~ = div 1 ~r B
div A
2
= 12 k klm xl Bm
= 21 klm kl Bm
= 12 kkm Bm = 0,
(16.35)
~ = const., z zaoenia.
bowiem B
16.2.2
Hamiltonian
~ = 0. Podstawiajc take
Korzystamy z oglnej formuy (16.7) gdzie kadziemy = 0 oraz div A
wybran posta potencjau wektorowego, otrzymujemy
H =
2

2
~p2
q
~ ~p + q
~ .
~r B
~r B
+ V (~r) +
2m
2m
8m
(16.36)
Operatory pooenia i pdu nie komutuj, wic analizujc trzeci czon musimy uwaa na kolejno operatorw

~ ~p =
~r B
~
~r B
pk = kmn xm Bn pk
~ L,
~
= Bn nmk xm pk = Bn Ln = B
(16.37)
~ jest operatorem orbitalnego momentu pdu.

gdzie L
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
194
6.03.2010
195
Zbadajmy teraz wyraz w ostatnim skadniku hamiltonianu (16.36).

2
~
~r B
= (kmn xm Bn ) (kps xp Bs )
= (mp ns ms np ) xm xp Bn Bs
= xm xm Bn Bn xm xn Bn Bm
~2
= ~r2 B
2
~
~r B
2
2
~2
= B
~r
~
~r B
~2
B
~ 2 ~r 2 ,
= B
(16.38)
~
gdzie ~r jest skadow wektora ~r prostopad do wektora pola magnetycznego B.
Teraz do hamiltonianu (16.36) podstawiamy relacje (16.37) i (16.38). Otrzymujemy
~p2
q2 ~ 2 2
q~
B ~ ~
BL +
B ~r
gdzie
B =
+ V (~r)
,
(16.39)
2m
~
8m
2m
przy czym wielko B nazywamy magnetonem Bohra. Zgodnie z wprowadzonym wczeniej nazewnictwem, rozpoznajemy tutaj
H =
H0 =
~p2
+ V (~r)
2m
H1 =
H2 =
16.2.3
B ~ ~
BL
~
q2 ~ 2 2
B ~r
8m
hamiltonian atomowy,
(16.40a)
czon paramagnetyczny,
(16.40b)
czon diamagnetyczny.
(16.40c)
Dyskusja rzdw wielkoci
Jeli wemiemy pod uwag atom wodoru, to moemy prosto oszacowa rzdy wielkoci energii
zwizanych z poszczeglnymi czonami hamiltonianu (16.40).
Hamiltonian atomowy H0 jest oczywicie zwizany z energiami stanw atomowych. Energie
te s rzdu kilku eV . Wobec tego oszacowanie odpowiednich czstoci daje
E0
1014 1015 Hz.
(16.41)
h
Jest to zreszt typowy zakres czstotliwoci widma wiata widzialnego.
Nastpnie chcemy oszacowa energie zwizane z czonem paramagnetycznym hamiltonianu.
Wartoci momentu pdu s rzdu ~. Wobec tego
E1
1
h
h
B
~B
~
1
=
h
q~
B
2m
1
=
2
qB
.
2m
(16.42)
Std wic wynika, e Biorc dane liczbowe, adunek q = 1.6 1019 C, mas elektronu m =
9.1 1031 kg

E1
Hz
10
1.4 10
B
h
tesla

Hz
MHz
6
= 1.4 10
B = 1.4
B
(16.43)
gauss
gauss
gdzie w kocu warto pola B trzeba wyrazi w gaussach (104 tesli). Pole B rwne 10 tesli (105
gaussw) jest ju cakiem silne. W takim przypadku mamy wic
E1
1.4 105 MHz = 1.4 1011 Hz.
h
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(16.44)
195
6.03.2010
196
Porwnujc to oszacowanie z (16.41) widzimy, e

E0 E1 .
(16.45)
Innymi sowy, stwierdzamy, e energie zwizane z czonem paramagnetycznym s znacznie mniejsze ni energie stanw atomowych, do ktrych prowadzi czon atomowy.
Pozostaje zbada czon diamagnetyczny. Sensownie jest przyj, e |~r | jest rzdu promienia
Bohra. Wobec tego piszemy oszacowanie
E2
q2 2 2
a B .
m 0
(16.46)
Aby uatwi rachunki, rozpatrzmy stosunek

E2
=
E1
q 2 a20 B 2
m
2m
q~B
2 qa20
q~B
B = 2
~
2m
2ma20
,
~2
(16.47)
gdzie E1 = q~B/2m wynika z relacji (16.42). Przypomnijmy teraz, e energia jonizacji atomu
wodoru wynosi EI = ~2 /2m a20 . Widzimy wic, e stosunek (16.47) moemy zapisa w postaci
E2
E1
= 2
.
E1
EI
(16.48)
Energia jonizacji jest rzdu E0 , wic z (16.45) wynika, e E1 /EI 1. Wobec tego (16.48)
sprowadza si do oszacowania
E2
1,
E1
E2 E1 .
(16.49)
Czon diamagnetyczny daje wic energie jeszcze mniejsze ni paramagnetyczny.

Podsumowujc, stwierdzamy, e energie zwizane z kolejnymi czonami hamiltonianu (16.40)
speniaj oszacowania
E0 E1 E2 ,
(16.50)
i cho sens poniszej relacji jest dyskusyjny, napiszemy

kH0 k kH1 k kH2 k .
(16.51)
Oszacowanie to bdziemy rozumie w nastpujcy sposb. Energie wasne hamiltonianu atomowego s due, stanowi gwn cz wartoci wasnych penego hamiltonianu. Czon paramagnetyczny daje jedynie (proporcjonalnie niewielkie) poprawki do energii atomowych. Czon
diamagnetyczny (jako jeszcze znacznie mniejszy) daje przyczynki, ktre s poprawkami do poprawek. Argumentacja ta jest wyjanieniem, dlaczego w wielu praktycznych zagadnieniach czon
diamagnetyczny mona po prostu zaniedba.
16.2.4
Interpretacja czonu paramagnetycznego
Przed dyskusj czonu paramagnetycznego (16.40a) hamiltonianu przypomnijmy pewne fakty z

fizyki klasycznej.
adunek q porusza si po orbicie koowej o promieniu r z prdkoci v. Opowiada temu
prd o nateniu
I =
S.Kryszewski
v
= q
= q
.
T
2
2r
MECHANIKA KWANTOWA
(16.52)
196
6.03.2010
Warto momentu magnetycznego koowego obwodu z prdem

v
qvr
Mm = IS = q
r2 =
.
2r
2
Moment pdu czstki naadowanej
L = mvr.
197
(16.53)
(16.54)
Wobec tego moment magnetyczny wynosi

q
Mm =
L.
2m
(16.55)
~ jak i moment magnetyczny

Na gruncie fizyki klasycznej wiemy, e zarwno moment pdu L,
~ m s prostopade do paszczyzny orbity.
M
~ m z zewntrznym
Energia oddziaywania obwodu z prdem o momencie magnetycznym M
~
polem magnetycznym B dana jest wzorem
~ M
~m = q B
~ L.
~
Um = B
(16.56)
2m
Wracajc do mechaniki kwantowej zapiszmy hamiltonian paramagnetyczny (16.40b) w postaci

~
H1 = B
B ~
L ,
~
(16.57)
wielko
~ L = B L
~ = q L
~
M
(16.58)
~
2m
nazwiemy orbitalnym momentem magnetycznym czstki (elektronu). Idc dalej, piszemy
~ M
~L = q B
~ L.
~
H1 = B
(16.59)
2m
Widzimy wic pen analogi formaln pomidzy klasycznym wyraeniem dla energii oddziaywania (16.56), a kwantowo-mechanicznym hamiltonianem (operatorem energii) paramagnetycznym.
Dlatego te interpretujemy H1 jako hamiltonian sprzenia midzy zewntrznym polem magnetycznym a momentem magnetycznym atomu wynikajcym z orbitalnego ruchu elektronu wok
jdra.
Naley jednak poczyni dwie dodatkowe uwagi. Po pierwsze, w pewnych sytuacjach fizycz~ zostanie
nych mona uoglni relacj (16.58), na przypadek w ktrym orbitalny moment pdu L
~
zastpiony przez przez oglny moment pdu J. Wtedy moment magnetyczny to
~ J = g B ~J = g q ~J,
M
(16.60)
~
2m
gdzie g to tzw. wspczynnik giromagnetyczny. W przypadku "orbitalnym" (16.58) wspczynnik
ten jest rwny 1. Jednak nie zawsze tak jest. Warto wspczynnika g zaley od konkretnej sytuacji fizycznej. Nie bdziemy tutaj dalej kontynuowa tego tematu, wrcimy do niego omawiajc
spin elektronu.
Po drugie zauwamy, e argumentacja klasyczna jest tu troch nacigana. W wyraeniu
~ kin = m(~r ~v). Kwantowo-mechaniczny
(16.54) posuylimy si kinetycznym momentem pdu L
~
orbitalny moment pdu to L = ~r ~p, gdzie ~p to kanoniczny pd z formalizmu hamiltonowskiego.
~ Wobec tego
Pd kinetyczny to ~pkin = m~v = ~p q A.

~ = ~r ~p q ~r A
~
~ kin = m ~r ~v = m ~r 1 ~p q A
L

m
~
~
= L q ~r A .
(16.61)
Mona pokaza, cho ju nie bdziemy tego robi, e popeniony bd nie jest duy. Bd naszego rozumowania jest tego samego rzdu co energie E2 zwizane z czonem diamagnetycznym
(ktry zwykle zaniedbujemy).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
197
6.03.2010
16.2.5
198
Interpretacja czonu diamagnetycznego
Gdy atom wodoropodobny jest w stanie podstawowym wwczas l = 0 i czon paramagnetyczny

H1 nie daje wkadu do energii, cho atom znajduje si w polu magnetycznym. Jedyny wpyw
pola na wartoci energii zachodzi poprzez czon diamagnetyczny H2 . Pole magnetyczne (opisane
~ modyfikuje jednak prd prawdopodobiestwa, we wzorze (16.28
potencjaem wektorowym A)
~ Dlatego te w atomie jest indukowany pewien moment
jest bowiem skadnik zaleny od A.
magnetyczny. Hamiltonian diamagnetyczny opisuje wanie sprzenie pomidzy zewntrznym
polem magnetycznym a zaindukowanym przez to pole momentem magnetycznym.
16.3
Normalny efekt Zeemana

dla atomu wodoropodobnego
Wracamy do hamiltonianu (16.39), w ktrym wobec przeprowadzonej dyskusji, zaniedbamy czon

diamagnetyczny. Rozwaamy wic hamiltonian o postaci
H = H0
~p2
B ~ ~
B ~ ~
BL =
+ V (~r)
B L.
~
2m
~
(16.62)
Badanym obiektem fizycznym jest atom wodoropodobny (a wic V (~r) = V (r) = /r). Masa
zredukowana elektronu jest tak niewiele rna od masy swobodnego elektronu, e po prostu bdziemy pisa m, w razie potrzeby pamitajc, e jest to masa zredukowana. Tak wic wszystko co
powiedzielimy dotd o atomie (wodoropodobnym) pozostaje w mocy. W szczeglnoci, moemy
wypisa funkcje wasne hamiltonianu atomowego i odpowiednie energie wasne
nlm (~r) = Rnl (r) Ylm (, ),

EIB
c2 2 2
1
En = 2 =
Z
n
n2
2
(16.63)
Podkrelmy tutaj, e w naszym modelu nie uwzgldniamy spinu elektronu. Dlatego te naley
mie wiadomo, e nasze rozwaania maj charakter bardziej ilustracyjny ni fizyczny. Tym
niemniej model ten ma przynajmniej jakociowy sens.
16.3.1
Poziomy energetyczne
Analizujemy wic hamiltonian atomu wodoropodobnego umieszczonego w staym i jednorodnym

polu magnetycznym. Wybieramy ukad wsprzdnych tak, aby pole magnetyczne byo skiero~ = (0, 0, B). Hamiltonian (16.62) zapiszemy wic w postaci
wane wzdu osi z: B
H = =
B
B
~2 2

BLz = H0
BLz .
2m
r
~
~
(16.64)
~ = 0) to hamiltonian H0 ma symetri sferyczn i waGdyby nie byo pola magnetycznego (B

~
ciwy ZZOK stanowi operatory H0 , L2 oraz Lz (tak samo jak dla atomu wodoropodobnego).
Tutaj pojawi si dodatkowy czon oddziaywania proporcjonalny do Lz Widzimy wic, e nadal moemy posugiwa si uprzednio wybranym ZZOK. Obowizuje wic wszystko to, o czym
mwilimy poprzednio. Przechodzimy do wsprzdnych sferycznych. Laplasjan znw produkuje
~ 2 . Funkcje wasne stany stacjonarne pozostacz radialn i cz ktow, proporcjonaln do L
n niezmienione, tj. maj posta (16.63). Poniewa nasz hamiltonian zawiera dodatkowy czon,
wic tym razem inne bd energie. Poniewa
Lz nlm (~r) = Rnl (r) Lz Ylm (, ) = m~Rnl (r) Ylm (, )
= m~ nlm (~r),
S.Kryszewski
(16.65)
MECHANIKA KWANTOWA
198
6.03.2010
199
wic atwo wida, e zagadnienie wasne energii bdzie postaci

H nlm (~r) =
=
H0 + H1 nlm (~r)
En B mB nlm (~r)
(16.66)
a zatem degeneracja zostanie przynajmniej czciowo usunita, bowiem uzyskane energie s dodatkowo numerowane liczb m.
En,m = En B mB.
(16.67)
Oznaczmy teraz (adunek q elektronu jest ujemny)

qB
B
=
B,
2m
~
L =
(16.68)
wobec czego mamy energie w postaci

En,m = En + m~L .
(16.69)
Omwimy uzyskane rezultaty dla kilku pierwszy stanw atomu wodoropodobnego. Dla stanu
podstawowego mamy n = 1, l = 0, m = 0, wic energia tego stanu nie ulegnie zmianie. Dla
pierwszego stanu wzbudzonego z (16.66) i (16.69) mamy natomiast
H0 + H1 200 (~r) = E2 200 (~r)
(16.70a)
H0 + H1 21m (~r) = ( E2 + m~L ) 21m (~r)
(16.70b)
Biorc kolejne m = 1, 0, +1, ktre s dopuszczalne w stanie 21m (~r) stwierdzamy, e pod wpywem zewntrznego pola magnetycznego nastpio rozszczepienie poziomu n = 2. Warto wasna
energii E2 "rozdzielia" si na trzy, tzw. podpoziomy zeemanowskie. Dwa z nich (n = 2, l =
1, m = 1) s niezdegenerowane, natomiast trzeci odpowiada dwm stanom (n = 2, l = 0, m =
0) oraz (n = 2, l = 0, m = 0), jest wic zdegenerowany dwukrotnie. Pole magnetyczne sprawio
wic, e degeneracja energii zostaa czciowo usunita. Ilustruje to poniszy rysunek. Po lewej
E2
=2
g (2)
=4
= 2;
= 1;
= +1
E2 + h !L
= 2;
= 0;
=0
= 2;
= 1;
=0
E2
= 2;
= 1;
E2
h !L
Rys. 16.1: Normalny efekt Zeemana dla pierwszego stanu wzbudzonego (n = 2) atomu
wodoropodobnego.
stronie mamy sytuacj bez pola, wic dla (n = 2) mamy jeden 22 = 4-krotnie zdegenerowany
~ Poziom zdegepoziom energetyczny. Po prawej stronie przedstawiona jest sytuacja w polu B.
nerowany uleg rozszczepieniu na trzy podpoziomy, liczby kwantowe (numerujce odpowiednie
stany) zostay przyporzdkowane kademu z podpoziomw. Rysunek 16.1 nie uwzgldnia adnej
skali energetycznej. Jest to jedynie schemat rozszczepienia poziomu n = 2 na podpoziomy zeemanowskie. Oczywicie moemy kontynuowa nasze rozwaania. Kolejna warto wasna energii E3
atomu wodoropodobnego jest (w sytuacji bez pola) zdegenerowana 9-krotnie. Prowadzc analiz
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
199
6.03.2010
200
E3
=3
g (3)
= 3;
= 2;
= +2
= 3;
= 2;
= +1
= 3;
= 1;
= +1
= 3;
= 2;
=0
E3 + 2 h !L
E3 + h !L
= 3;
= 1;
=0
= 3;
= 0;
=0
= 3;
= 2;
= 3;
= 1;
E3
h !L
= 3;
= 2;
E3
2h
!L
E3
=8
Rys. 16.2: Normalny efekt Zeemana dla drugiego stanu wzbudzonego (n = 3) atomu
wodoropodobnego.
tak samo jak dla n = 2, moemy zbudowa schemat analogiczny do przedstawionego na rysunku
16.1. Dla n = 3 maksymalna warto orbitalnej liczby kwantowej l = 2. Wobec tego minimalna
i maksymalna warto m to 2. W obecnoci pola magnetycznego moemy wic spodziewa si,
ze bdzie wystpowa 5 podpoziomw zeemanowskich. Nie bdziemy tu prowadzi wszystkich
(bardzo prostych) rozwaa. Wyniki dyskusji dla n = 3 podsumowuje schemat 16.2, ktry take
nie zachowuje adnej skali energetycznej.
Dalsza analiza dla kolejnych n prowadzi do wniosku, e n2 krotnie zdegenerowany poziom
energetyczny ulega rozszczepieniu na podpoziomy zeemanowskie, co czciowo usuwa degeneracj. Liczba podpoziomw zeemanowskich jest rwna iloci dopuszczalnych liczb kwantowych m dla
maksymalnego l dozwolonego dla danego n. A wic liczba podpoziomw rwna jest (2lmax +1). Z
drugiej strony lmax = n 1, zatem mamy [2(n 1) + 1] = (2n 1) podpoziomw zeemanowskich.
Widzimy wic, e n2 -krotnie zdegenerowany poziom energetyczny atomu wodoropodobnego ulega
rozszczepieniu na nieparzyst liczb podpoziomw zeemanowskich. Efekt ten nazywamy normalnym efektem Zeemana.
Zauwamy, e dla niektrych atomw zachodzi anomalny efekt Zeemana, w ktrym liczba
podpoziomw zeemanowskich jest parzysta. Wynika to z istnienia spinu elektronu, ktry tutaj
zaniedbalimy. Do dyskusji spinu, jego wpywu na rne efekty zachodzce w atomach wrcimy
w dalszych czciach wykadu.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
200
6.03.2010
17. Teoria spinu 1/2
201
Rozdzia 17
Teoria spinu 1/2

17.1
Wprowadzenie braki dotychczasowej teorii
W dotychczasowych rozwaaniach dotyczcych rnych ukadw fizycznych (w tym i atomu wodoropodobnego) wielokrotnie zastrzegalimy si, e mwimy o czstce bezspinowej. Omawiajc
struktur atomu opisywalimy elektron (w ukadzie rodka masy) jako czstk punktow scharakteryzowan przez funkcj falow (~r) = (x, y, z). Uzyskane wyniki, cho cise matematycznie,
s niedokadne fizycznie. Brak bowiem, na przykad
uwzgldnienia faktu, e elektron posiada spin.
poprawek relatywistycznych, (itp., itd.).
Mona unikn wielu z tych brakw jeeli rozwaa bdziemy w peni relatywistyczne rwnania
Diraca. Wtedy te, niejako automatycznie, pojawia si spin. Spin zosta jednak odkryty dowiadczalnie przed opublikowaniem rwnania Diraca. Pauli zbudowa odpowiedni teori, ktra jak
si okazuje, jest granicznym przypadkiem teorii Diraca. W niniejszym wykadzie nie bdziemy
posugiwa si rwnaniem Diraca. Omwimy wic teori Pauliego, a poprawki relatywistyczne rozwaymy pniej, w ramach rachunku zaburze. Przesanki dowiadczalne wskazujce na
istnienie spinu s nastpujce.
Dowiadczenie SternaGerlacha. Wizka atomw srebra ulega w niejednorodnym polu magnetycznym rozszczepieniu na dwie skadowe.
Linie widmowe atomw s na og rozszczepione, czego nie wyjania dotychczas omawiana
teoria atomu wodoropodobnego. Jest to tak zwana struktura subtelna i nad subtelna, przy
czym ta ostatnia jest zwizana z faktem, e jdro atomowe take posiada spin.
W normalnym efekcie Zeemana linia widmowa jest rozszczepiona na nieparzyst ilo li~ Efekt ten
nii. Wielko rozszczepienia jest wprost proporcjonalna do natenia pola B.
wyjanialimy wic z ruchem elektronu moment magnetyczny
~ = B L,
~
M
(17.1)
~
gdzie B = e~/2e magneton Bohra. Niekiedy jednak wystpuje tzw. "anomalny" efekt
Zeemana, w ktrym linia widmowa ulega rozszczepieniu na parzyst liczb skadowych.
Orbitalna liczba kwantowa l jest cakowita, magnetyczna liczba kwantowa m przyjmuje
wic (2l + 1) wartoci ilo nieparzyst. To wyjania normalny efekt Zeemana. Zjawisko
to ma miejsce dla atomw o parzystej liczbie atomowej Z.
Gdy natomiast Z jest nieparzyste to, po umieszczeniu atomu w zewntrznym (staym i
jednorodnym) polu magnetycznym zachodzi efekt Zeemana dajcy parzyst liczb podpoziomw. Sugeruje to istnienie powkowych wartoci momentu pdu. Oglna teoria momentu pdu dopuszcza tak moliwo, podczas gdy dla orbitalnego momentu pdu liczba
kwantowa l jest zawsze cakowita.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
201
6.03.2010
202
Fakty te pozwalaj domniemywa, e istnieje (w atomach i nie tylko) moment pdu powkowy.
Wymaga to jednak przyjcia dodatkowych zaoe (lub rozbudowania postulatw).
17.2
Postulaty teorii Pauliego
Wyjanienie omwionych faktw dowiadczalnych wymaga postulatu, e elektron posiada wewntrzny moment pdu (spin) taki, e zwizany z nim jest moment magnetyczny
~S = 2
B ~
S
~
gdzie
B =
|e|~
,
2me
(17.2)
bowiem elektron ma ujemny adunek. Zwrmy tu uwag na dodatkowy czynnik 2, sprawiajcy,

e spinowy moment magnetyczny jest, formalnie rzecz biorc, dwukrotnie wikszy ni orbitalny.
Wspczynnik ten zwany wspczynnikiem giromagnetycznym dla elektronu, daje si wyjani
dopiero na gruncie elektrodynamiki kwantowej. Istnienie spinu sprawia, e do dotychczasowych
postulatw musimy doda nastpne. Niezalenie od zmiennych ~r i ~p, ktre nazwiemy zmiennymi
orbitalnymi, musimy jeszcze mie jakie zmienne spinowe.
1. Wielko fizyczna zwana spinem jest momentem pdu. Wobec tego odpowiadajca jej obserwabla ma charakter wektora ~S = (S1 , S2 , S3 ), ktrego skadowe s operatorami hermitowskimi, tj. Sk = Sk , a take musz spenia kanoniczne relacje komutacyjne
Sk , Sm
= i~kmn Sn .
(17.3)
W wietle oglnej teorii momentu pdu, stwierdzamy, e istniej stany spinowe | s, ms i

speniajce rwnania wasne
~S2 | s, ms i = ~2 s(s + 1) | s, ms i
(17.4a)
S3 | s, ms i = ~ms | s, ms i,
(17.4b)
gdzie wartoci wasne s s cakowite lub powkowe (nie przesdzamy tego na razie), za
ms zmienia si co 1 od minimalnej wartoci (ms )min = s do (ms )max = s.
2. Czstka danego typu (np. elektron) ma jednoznacznie okrelon liczb kwantow s. Mwimy wtedy, e czstka ta ma spin s. Przestrze stanw spinowych dla tej czstki jest
wic (2s + 1)-wymiarowa, ze wzgldu na dopuszczalne wartoci liczby ms . Wszystkie stany spinowe czstki odpowiadaj tylko jednej wartoci wasnej ~S2 rwnej ~2 s(s + 1), za
rni si liczb kwantow ms . Czstki dla ktrych liczba s jest powkowa nazywamy
fermionami, a te dla ktrych s jest cakowite nazywamy bozonami. Proton i neutron maj
spin s = 1/2, s wic frmionami. Ich wspczynniki giromagnetyczne s jednak inne. Znane
czstki elementarne s zarwno bozonami jak i fermionami.
3. Istniej czstki z s = 0, wtedy zmienne orbitalne, a wic "zwyka" funkcja falowa, wystarcza
do opisu stanu czstki bezspinowej. Dla czstki o spinie s 6= 0 pojcie funkcji falowej
(okrelonej zmiennymi orbitalnymi) trzeba rozszerzy. Odpowiedni ZZOK musi rwnie
zawiera operatory spinowe ~S2 oraz S3 . Stan czstki opisuje wic wektor stanu bdcy
zoeniem stanu orbitalnego (funkcji falowej) i stanu spinowego.
4. Zmienne spinowe charakteryzujce czstk dziaaj w przestrzeni spinw, a wic z definicji komutuj z obserwablami dziaajcymi w przestrzeni charakteryzowanej zmiennymi
orbitalnymi
r, ~p)
Sk , A(~
= 0,
(17.5)
r, ~p) = A(~
r, i~).
dla dowolnego operatora A(~
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
202
6.03.2010
203
5. Elektron ma spin s = 1/2 i moment magnetyczny dany wzorem (17.2). Jest on fermionem. Na podstawie punktu 2 wnioskujemy, e przestrze stanw spinowych elektronu jest
dwuwymiarowa.
Konsekwencj faktu, e elektron posiada spin s = 1/2, jest oddziaywanie spinowego mo~ S z zewntrznym polem magnetycznym. Odpowiedni hamiltonian ma
mentu magnetycznego
posta
~ = 2 B ~S B.
~
~S B
HS =
~
(17.6)
Peny hamiltonian elektronu oddziaujcego z zewntrznym polem elektromagnetycznym (o po~ ) konstruujemy identycznie jak w poprzednim rozdziale. A zatem czc uprzedtencjaach A,
nie rozwaania z aktualnymi, moemy zapisa peen hamiltonian (tzw. hamiltonian Pauliego) w
postaci
H =
2
1
B ~ ~
~
~p q A
+ V (~r) + q 2
S B.
2m
~
(17.7)
Pierwsze skadniki tego hamiltonianu (jak i oznaczenia) omwilimy w poprzednim rozdziale i tu

pozostaj one niezmienione. Hamiltonian ten jest nazywany hamiltonianem Pauliego (i stanowi
nierelatywistyczne przyblienie wynikajce z rwnania Diraca).
Dyskusja przeprowadzona w poprzednim rozdziale dla czstki bezspinowej pozostaje w mocy, w tym sensie, e dotyczy ona pierwszych skadnikw hamiltonianu Pauliego. Rozwaajc
wic, na przykad, hamiltonian elektronu w atomie wodoropodobnym, ktry jest umieszczony
w zewntrznym, jednorodnym polu magnetycznym musimy teraz wyraenie (16.62) uzupeni
hamiltonianem HS . W ten sposb otrzymamy odpowiedni hamiltonian dla elektronu ze spinem
H =

~p2
B ~
L + 2 ~S ,
+ V (~r)
2m
~
(17.8)
gdzie oczywicie m masa zredukowana elektronu (ukad rodka masy).

Komentarze dodatkowe
Elektron uwaamy za czstk punktow. W szkolnych podrcznikach czasami przedstawia si
elektron jako czstk rozcig i tumaczy istnienie spinu wewntrznego momentu pdu jako efekt wirowania. JEST TO BZDURA !! Uzasadnienie jest nastpujce. Zamy, e elektron
rzeczywicie jest czstk rozcig, ktra wiruje wok wasnej osi. Wirowanie to ma by przyczyn powstawania wewntrznego momentu pdu spinu. Rodzi to jednak seri problemw. Po
pierwsze, czstka rozciga wymaga wicej ni 3 zmienne do jej penego opisu (np. trzy skadowe
pooenia i trzy kty Eulera opisujce orientacj w przestrzeni). Po drugie, obroty bryy rozcigej miayby charakter przestrzenny. Zwizany z tym moment pdu powinien by opisywany
cakowitymi liczbami kwantowymi. Wnioskujemy wic, e spin elektronu nie moe by powizany
z obrotami przestrzennymi.
Aby si jeszcze lepiej o tym przekona, przeprowadzimy proste oszacowanie. Zamy, e
elektron jest ma kulk o promieniu Re i masie me . Kulka taka ma (klasyczny) moment bezwadnoci Ie = 2me Re2 /5. Zamy dalej, e kulka ta wiruje z pewn prdkoci ktow e tak,
e ma moment
S = Ie e . Z drugiej strony warto oczekiwan S moemy przyj
q pdu rwny
1
1
za rwn ~ 2 (1 + 2 ) = 3 ~/2 (patrz (17.4a)). Z rozwaa tych wynika oszacowanie
3~
2
me Re2 e .
2
5
S.Kryszewski
(17.9)
MECHANIKA KWANTOWA
203
6.03.2010
204
Prdko liniowa (ruchu obrotowego) na rwniku kulki wynosi v = e Re , zatem
4
5 3
~
~ me Re v
=
v
,
4
m
5 3
e Re
(17.10)
przy czym warto zauway, e im mniejszy promie Re , tym wiksza prdko v. Dla oszacowania
liczbowego v wemy Re = 2.821015 m (co jest tzw. klasycznym promieniem elektronu). Wartoci
liczbowe pozostaych staych s znane, wic otrzymujemy
4
1.05 1034

0.089 1012
5 3 9.1 1031 2.82 1015
8.89
102 3 108 296 c.
3
m
s
(17.11)
Prdko rwnikowa wirujcego elektronu zapewniajca waciw warto wewntrznego momentu pdu (tj. spinu) jest wic prawie 300 razy wiksza od prdkoci wiata. Jest to oczywista
bzdura. Ponownie przekonujemy si, e spin elektronu nie moe by zwizany z wirowaniem
czegokolwiek.
Wniosek : Spin jest wielkoci czysto kwantowo-mechaniczn i nie ma adnego odpowiednika klasycznego. Moemy powiedzie, e elektron ma spin, tak samo zreszt jak
ma mas i adunek. Innymi sowy spin elektronu jest jego wasnoci, w tym
samym sensie co masa czy adunek.
17.3
Macierze Pauliego i operatory spinu 1/2
Wymiar przestrzeni E1/2 wynosi 2. Przestrze ta jest izomorficzna z przestrzeni wektorow C2 .

Wobec tego dowolny wektor z tej przestrzeni mona reprezentowa dwuwymiarowym "supkiem". Dlatego te przyjmiemy odpowiednio
|s =
|s =
1
2 , ms
1
2 , ms
1
2
12
i = |+i =
1
0
i = |i =
0
1
(17.12a)
(17.12b)
Oczywicie te dwa wektory tworz baz w dwuwymiarowej przestrzeni wektorowej (nad ciaem
liczb zespolonych). Dowolny wektor z rozwaanej przestrzeni mona wic zapisa jako kombinacj
liniow
+
| i = + | + i + | i =
(17.13)
Wektor sprzony do | i to bra h | o postaci "wiersza"

+
,
.
h | = + h + | + h | =
(17.14)
Iloczyn skalarny dwch wektorw zapisujemy (zgodnie z reguami mnoenia macierzy)

h|i =
+
,
= +
+ +
.
(17.15)
I wreszcie, warunek normowania przyjmuje posta

1 = kk2 = h | i = |+ |2 + | |2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(17.16)
204
6.03.2010
205
Operatory dziaajce w rozwaanej przestrzeni s macierzami 2 2. Przestrze operatorw

jest wic 4-wymiarowa. Jako baz w przestrzeni operatorw mona wybra macierz jednostkow
oraz trzy macierze (zwane macierzami Pauliego)
0 1
1 0
x =
0 i
i 0
y =
z =
1 0
0 1
(17.17)
gdzie indeksacj (x, y, z) stosujemy wymiennie z (1, 2, 3).

Operatorem spinu 1/2 (np. elektronu) jest wwczas
~S =
1
2
~,
~
(17.18)
czyli wic kadej ze skadowych spinu odpowiada

Sk =
1
2
~ k ,
k = 1, 2, 3.
(17.19)
Sprawdzimy dalej, e przy tak zadanej reprezentacji: stany spinowe przez (17.12), za Sk przez
(17.18) i (17.19) wszystkie, powyej wprowadzone wasnoci operatora spinu s spenione.
Wasnoci macierzy Pauliego
Macierze Pauliego s w sposb jawny zadane wzorami (17.17). Wszystkie podane niej wasnoci
mona sprawdzi bezporednimi (i bardzo prostymi) rachunkami, dlatego te podamy je tutaj
bez dowodw, czy wyprowadze.
Macierze Pauliego speniaj relacje komutacyjne
j , k
= 2 i jkn m , .
(17.20)
ktre, wraz z definicj (17.18), zapewniaj spenienie kanonicznych relacji (17.3) dla operatora
spinu 1/2. Kwadraty macierzy Pauliego to macierz jednostkowa
x2 = y2 = z2 =
1 0
0 1
= 1.
(17.21)
Macierze Pauliego antykomutuj, to znaczy

{ j , k } = j k + k j = 2jk .
(17.22)
Macierze Pauliego s bezladowe i unimodularne

Tr {k } = 0,
det {k } = 1.
(17.23)
Wartoci wasne wszystkich trzech macierzy Pauliego s rwne 1. Dziki temu, dla wszystkich
trzech operatorw Sk mamy
1,2 =
~
,
2
wartosci wasne operatorow Sk , (k = x, y, z).
(17.24)
W zasadzie rezultat ten jest zaskakujcy, monaby si go jednak spodziewa. Wynika on std, e
wszystkie kierunki w przestrzeni s rwnouprawnione. Ktry z nich umwimy si nazywa osi
z jest wanie kwesti umowy. Rwnie dobrze moe peni t sam rol dowolny inny kierunek
std rezultat (17.24).
Macierze Pauliego s czsto spotykane w praktycznych zastosowaniach i maj cay szereg
poytecznych wasnoci. Przedstawimy tu niektre z nich.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
205
6.03.2010
206
Lemat 17.1 Iloczyn dwch macierzy Pauliego dany jest wzorem

j k = jk + i jkm m .
(17.25)
Dowd. Jeli j = k to jj = 1, za jjm = 0 i wtedy teza wynika z (17.21). Jeeli j 6= k to

jk = 0, wwczas teza wynika z dodania stronami relacji komutacyjnej (17.20) i antykomutacyjnej
(17.22).
~ iB
~ bd dwoma wielkociami wektorowymi, ktre komutuj z macierzami
Lemat 17.2 Niech A
Pauliego. Zachodzi relacja
~
~ A
~
~ B
~ B
~
~ B
~ + i
~ A
= A
(17.26)
~ iB
~ mog by operatorami, ktre nie komutuj midzy sob. Ich porzdek po lewej i
Wielkoci A
prawej stronie rwnoci jest utrzymany.
Dowd. W dowodzie korzystamy z relacji (17.25). Otrzymujemy wic
~
~ A
~
~ B
= k Ak m Bm
=
km + i kmn n Ak Bm
= Ak Bk + i n nkm Ak Bm

~ B
~ + i n A
~ B
~
= A
n

~ B
~ + i
~ B
~ .
~ A
= A
(17.27)
Zatem lemat jest udowodniony.

W wielu zagadnieniach fizycznych opis stanu ukadu mona sprowadzi do dwuwymiarowej
przestrzeni wektorowej. Wektory | i i macierze Pauliego stanowi wwczas bardzo poyteczne
narzdzie badawcze. Podane wyej relacje, speniane przez macierze Pauliego s punktem wyjcia
do wyprowadzenia caego szeregu innych (bardzo uytecznych) relacji. Podamy dwa przykady
wyrae, ktrych dowody s umieszczone w Uzupenieniach:
eik = cos + i k sin
eik j eik =
(17.28)
j ,
gdy j = k,
cos(2) +
j
jkm m sin(2),
gdy j 6= k.
(17.29)
Operatory spinu 1/2

Na podstawie definicji (17.18) i postaci macierzy Pauliego (17.17) piszemy
~S =
~
2
0 1
1 0
~
2
0 i
i 0
~
2
1 0
0 1
!!
(17.30)
Na mocy wasnoci (17.21) otrzymujemy dalej

~S2 = S 2 + S 2 + S 2
x
y
z

~2 2
3 2
=
x + y2 + z2 =
~
4
4
1 0
0 1
(17.31)
Zbadajmy dziaanie operatora ~S2 na stany | i. Dostajemy

~S2 | + i =
=
S.Kryszewski
3 2
~
4
1 0
0 1
~2
3 2
~ |+i =
4
2
1
0

3 2
=
~
4
1
0
1
+ 1 )| + i,
2
MECHANIKA KWANTOWA
(17.32)
206
6.03.2010
207
i analogicznie
2
~S2 | i = ~
2
1
+ 1 )| + i,
2
(17.33)
Widzimy wic, e stany | i s rzeczywicie stanami wasnymi operatora ~S2 i odpowiadaj liczbie
kwantowej s = 21 . Jest to oczywicie zgodne z relacj (17.4a) wynikajc z postulatw Pauliego.
Co wicej, w oczywisty sposb mamy
Sz | + i =
~
2
1 0
0 1
Sz | i =
~
2
1 0
0 1
1
0
0
1
~
=
2
1
0
~
=
2
0
1
~
| + i,
2
~
| i,
2
(17.34)
czyli (zgodnie z warunkiem (17.4b)) stany | i odpowiadaj liczbom kwantowym ms = 21

waciwym dla s = 12 , tak jak to wynika z oglnej teorii momentu pdu. Czsto mwi si, e stan
| + i to "spin w gr", za stan | i to "spin w d"
17.4
17.4.1
Nierelatywistyczny opis czstki o spinie 1/2

Wektory stanu spinory
Fakt, e czstki maj spin sprawia, e musimy rozszerzy zbir obserwabli niezbdnych do penego
opisu stanu czstki. Zupene zbiory obserwabli komutujcych (ZZOK) jakimi posugiwalimy si
do tej pory musz zosta powikszone o operatory ~S2 oraz S3 . Zazwyczaj (dla czstki danego
typu) liczba kwantowa s warto wasna ~S2 , jest ustalona. Wszystkie kety dla danej czstki
odpowiadaj tej jednej wartoci s, wic operator ~S2 , cho potrzebny do utworzenia ZZOK, suy
tylko do ustalenia s. Operator S3 okrela liczb kwantow ms , ktra moe przyjmowa (2s + 1)
rnych wartoci. Liczb ms musimy uwzgldni przy opisie stanu czstki. Przestrze zmiennych
okrelajcych stan czstki musi zatem "wzrosn", aby uwzgldni zmienne spinowe.
Nie bdziemy tu prowadzi oglnych rozwaa dla dowolnego spinu (tj. dla dowolnej wartoci
liczby kwantowej s). Ograniczymy si do przypadku s = 12 (elektronu). Warto jednak pamita,
e omwione tu wasnoci mona do atwo uoglni.
Czstce o spinie s = 12 pzypisujemy tzw. spinor dwuskadnikowy
(~r) =
+ (~r) = h~r, ms = + 12 | i
(~r) = h~r, ms = 12 | i
(17.35)
gdzie |+ (~r)2 | oraz | (~r)|2 s, odpowiednio, gstociami prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu ~r ze spinem "w gr" lub "w d". W oglnym przypadku funkcje + i
mog by rne.
W wielu zastosowaniach praktycznych mamy do czynienia z sytuacj prostsz, a mianowicie
tak, e spinor (17.35) moemy zapisa w postaci (w reprezentacji pooeniowej)
(~r) = (~r)
(17.36)
Mwimy wtedy, e zmienne orbitalne i spinowe rozdzielaj si (faktoryzuj). W tym przypadku

|(~r)|2 jest (jak zwykle) gstoci prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
207
6.03.2010
208
~r, za |+ |2 i | |2 to, odpowiednio, prawdopodobiestwa spinu czstki w stanie "w gr" lub
"w d". Interpretacja taka narzuca wic konieczno oddzielnego unormowania
Z
kk
d 3 r |(~r)|2 = 1,
= h|i =
(17.37a)
|+ |2 + | |2 = 1.
(17.37b)
Iloczyn skalarny dwch spinorw typu (17.36) obliczamy w do oczywisty sposb wynikajcy
z rozdzielenia zmiennych oraz z regu sprzenia hermitowskiego
Z
Z
3
h|i =
d r (~r) (~r) =
Z
+
,
d r (~r)
d 3 r (~r) (~r) +
+ +
(~r)
= h | i +
+ +
.
(17.38)
Zestawiajc t definicj z warunkami (17.37) stwierdzamy, e spinor (~r) jest unormowany

h | i = h | i |+ |2 + | |2
= 1,
(17.39)
czego zreszt naleao si spodziewa, a zgodnie z (17.37) ka kada cz spinora (17.36) jest
unormowana oddzielnie.
17.4.2
Operatory i ich dziaanie na spinory
Dalej pozostajemy przy naszej uproszczonej sytuacji, gdy spinor ma posta (17.36).
Przestrze zmiennych opisujcych czstk (elektron) o spinie 12 zostaa rozszerzona. Zamiast
"zwykej" funkcji falowej mamy dwuwymiarowy spinor postaci (17.36). W zwizku z tym musimy te rozszerzy koncepcj operatora. Operator dziaajcy na spinor zoony jest z czci
orbitalnej i czci spinowej. Niech A oznacza operator orbitalny (w reprezentacji pooeniowej).
Niech S bdzie operatorem spinowym, ktry dla czstki o spinie s = 12 jest reprezentowany przez
hermitowsk macierz 2 2, ktrej wspczynniki Sjk , (j, k = 1, )2, s liczbami zespolonymi.
czyli jako tak zwany iloczyn tensorowy
Zoenie tych dwch operatorw zapiszemy jako (A S),
operatorw. Dziaanie tego operatora na spinor (~r) zdefiniujemy nastpujco
A S (~r) =
=
A S (~r)
S11 + + S12
r)
A(~
S21 + + S22
(17.40)
Zapis poprzez iloczyn tensorowy moe wydawa si nieco mylcy, ale to tylko zapis. W wielu
wypadkach pomija si znak , lecz sens formu pozostaje bez zmian. W efekcie cz orbitalna
A operatora A S dziaa tylko na (~r) cz orbitaln spinora. Cz spinowa opertora dziaa
tylko na cz spinow spinora zgodnie z reguami mnoenia macierzy. W szczeglnoci, gdy na
spinor dziaa jedynie opertor orbitalny to piszemy
+
A (~r) = A (~r)
S.Kryszewski
A (~r)
(~r)
A 1
MECHANIKA KWANTOWA
(17.41)
208
6.03.2010
209
Gdy za na spinor dziaa wylcznie operator spinowy to wtedy

+
S (~r) = S (~r)
S (~r)
1
S11 + + S12
= (~r)
S21 + + S22
(17.42)
Powysze wzory s do oglne dlatego te podamy prosty przykad. Rozwaymy spinory typu
(17.36),
Przykad. Zoenie operatorw orbitalnego i spinowego
W reprezentacji pooeniowej z-owa skadowa operatora momentu pdu to Lz = i~/
(wsprzdne sferyczne). Wobec tego dla spinora postaci (17.36) dostajemy
Lz Sz (~r) =
Lz Sz (~r)
(17.43)
Operator Sz = 12 ~z , a wic odpowiada mu macierz

Sz
~
=
2
0 1
(17.44)
Biorc powysz macierz i stosujc regu (17.40) otrzymujemy dalej

Lz Sz (~r) =
(~r)
i~
~
2
(17.45)
Relacj t moemy zapisa w formie macierzowej
Lz Sz (~r) =
i~2
2
i~2
2
(~r) +
(~r)
(17.46)
Macierz o wspczynnikach operatorowych wystpujc w powyszym wyraeniu moemy wic

utosami z operatorem Lz Sz ) dziaajcym na przestrzeni
17.4.3
Obliczanie prawdopodobiestw i wartoci oczekiwanych
Nadal rozwaamy spinory postaci (17.36) unormowane zgodnie z relacjami (17.37) lub (17.39).

Warto oczekiwan obserwabli reprezentowanej przez operator A S (zgodnie z notacj
wprowadzon powyej) obliczamy w reprezentacji pooeniowej w nastpujcy sposb.
h | A S | i =
S.Kryszewski
d 3 r (~r) A S (~r).
MECHANIKA KWANTOWA
(17.47)
209
6.03.2010
210
Stosujc wic reguy sprzenia hermitowskiego oraz wyraenie (17.40) otrzymujemy

h | A S | i =
Z
=
=
d r
+
,
S11 + + S12
+
,
S11 + + S12

(~r) A (~r)
S21 + + S22
!Z
S21 + + S22
d 3 r (~r) A (~r)

+ S11 + + S12 +
S21 + + S22
h | A | i.
(17.48)
Czon w nawiasie kwadratowym moemy zapisa jako h s | S | s i gdzie | s i jest spinorem

| s i =
(17.49)
za S jest reprezentowane przez (hermitowsk) macierz 2 2. Stwierdzamy wic, e dla stanu

opisanego spinorem
(~r) = (~r)
= h~r | i | s i,
(17.50)
warto oczekiwan obserwabli A S zapisujemy w postaci

h | A S | i = h | A | i h s | S | s i.
(17.51)
Ze wzoru tego w szczeglnoci widzimy, e przy obliczaniu wartoci oczekiwanej obserwabli spinowej
S | i = h | i h s | S | s i = h s | S | s i,
h| 1
(17.52)
bowiem cz spinowa jest unormowana oddzielenie (patrz (17.37b). Natomiast dla obserwabli
orbitalnej mamy
| i = h | A | i h s | s i = h | A | i,
h | A 1
(17.53)
gdy zgodnie z (17.37a) cz spinowa jest te unormowana.

******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
210
6.03.2010
211
18. Dodawanie momentw pdu
Rozdzia 18
Dodawanie momentw pdu

18.1
Cakowity moment pdu
18.1.1
Przypomnienie z mechaniki klasycznej
W mechanice klasycznej, gdy rozpatrujemy ukad czstek oddziaujcych (przy czym zakadamy,
e oddziaywanie spenia III-ci zasad dynamiki) pokazuje si, e momenty pdu poszczeglnych
czstek mog ulega zmianom, jednak cakowity moment pdu takiego ukadu
~ =
L
N
X
~ i = const.,
L
(18.1)
i=1
jest wielkoci zachowan. Podobna sytuacja ma miejsce w mechanice kwantowej.
18.1.2
Przykad kwantowo-mechaniczny
Rozwamy dwie czstki (numerowane przez indeksy 1 i 2) poruszajce si w polu centralnym

(wsplnym dla obu czstek). Zamy, e czstki te nie oddziauj ze sob, zatem kada oddzielnie
ma hamiltonian (dla k = 1, 2)
Hk =
~2 2
+ V (rk ),
2m k
(18.2)
za 2k to laplasjan wzgldem wsprzdnych k-tej czstki. Skadowe momentu pdu kadej z

czstek speniaj kanoniczne relacje komutacyjne
(j)
Li , Hk
= 0,
i = 1, 2, 3;
j, k = 1, 2.
(18.3)
Przypadek j = k dyskutowalimy ju uprzednio (czstka w polu centralnym), za dla j 6= k

relacja ta jest odzwierciedleniem faktu, e rne czstki maj rne wsprzdne. Oczywicie
wic moment pdu kadej z czstek komutuje z sum hamiltonianw. Wnioskujemy std, e
sumaryczny moment pdu komutuje z hamiltonianami (ich sum), a wic jest sta ruchu (tak
jak w mechanice klasycznej).
Jeeli jednak czstki oddziauj ze sob, to sytuacja nie jest ju tak prosta. Zamy, e
energia potencjalna oddziaywania czstek zaley jedynie od odlegoci midzy nimi: (|~r1 ~r2 |) =
(r12 ), a wic hamiltonian to
H = H1 + H2 + (r12 ).
(18.4)
(1)
Zbadamy teraz moment pdu jednej z czstek, np. wybierzemy skadow Lz . Obliczamy komutator z hamiltonianem cakowitym. Otrzymujemy

(1)

+ L(1)
+ L(1)
Lz , H = L(1)
z , (r12 ) .
z , H2
z , H1
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(18.5)
211
6.03.2010
212
W myl poprzednich uwag, dwa pierwsze komutatory znikaj. Pozostaje ostatni komutator, ktry
zapisujemy w reprezentacji pooeniowej

(1)

Lz , H = i~ x1
y1
, (r12 ) .
x1
y1
(18.6)
Obliczajc komutator, pamitamy, e jest to operator dziaajcy na pewn (dowoln) funkcj

falow , a zatem wykonujc rniczkowania dostajemy

(1)
Lz , H
= i~
x1
y1
y1
x1

+ i~ x1
y1
y1
x1
x1
y1
.
y1
x1
= i~
(18.7)
Na mocy dowolnoci funkcji falowej , mamy wic

(1)

Lz , H = i~
x1
y1
.
y1
x1
(18.8)
Pozostaje znale pochodne energii potencjalnej
x1
=
=
(|~r1 ~r2 |)
(r12 ) |~r1 ~r2 |
=
x1
r12
x1
d(r12 )
(x1 x2 )
.
dr12
|~r1 ~r2 |
(18.9)
W zupenie analogiczny sposb znajdziemy
d(r12 )
(y1 y2 )
=
.
y1
dr12
|~r1 ~r2 |
(18.10)
Wykorzystujc obie obliczone pochodne w komutatorze (18.8) dostajemy

(1)

d(r12 )
Lz , H
= i~
x1 (y1 y2 ) y1 (x1 x2 )
dr12
|~r1 ~r2 |

d(r12 ) y1 x2 x1 y2
,
= i~
dr12
|~r1 ~r2 |
(18.11)
co na og jest rne od zera. W kadym bd razie nie wida adnych przyczyn, dla ktrych
moglibymy oczekiwa, e komutator ten znika. Wnioskujemy wic, e w ukadzie dwch czstek
oddziaujcych moment pdu jednej z nich nie jest zachowany (rozumowanie powysze moemy
powtrzy dla pozostaych skadowych). Moemy take przeprowadzi te same obliczenia, ale
dla drugiej czstki. Wwczas, przez prost zamian indeksw otrzymamy
(2)

d(r12 )
Lz , H = i~
dr12
y2 x1 x2 y1
,
|~r1 ~r2 |
(18.12)
skd wynika, e moment pdu drugiej czstki te nie jest zachowany.

Dodajmy jednak oba uzyskane komutatory stronami
(1)

Lz + L(2)
= 0.
z , H
(18.13)
(analogiczne relacje mamy take dla dwch pozostaych skadowych). Wobec tego, bez trudu
wykaemy, e
2

~ , H = 0,
L
T
S.Kryszewski
(18.14)
MECHANIKA KWANTOWA
212
6.03.2010
213
~T = L
~1 +L
~ 2 . Oczywicie wnioskujemy, e cakowity (sumaryczny) moment pdu ukadu
gdzie L
jest wielkoci sta jest zachowany (tak samo jak w mechanice klasycznej). Wniosek ten nie jest
nieoczekiwany, jeli uwiadomimy sobie, e nawiasy Poissona z mechaniki klasycznej przenosz
si na komutatory w mechanice kwantowej.
18.1.3
Oddziaywanie spin-orbita dyskusja wstpna
Opisujc uprzednio atom wodoropodobny nie uwzgldnialimy spinu elektronu. Hamiltonian atomu (przy wszystkich niezbdnych zaoeniach, omawianych w poprzednich rozdziaach), by postaci
H0 =
~p2
+ V (r),
2m
(18.15)
gdzie V (r) potencja coulombowski. W rozwizaniu zagadnienia wasnego korzystalimy z

faktu, e
Lk , H
= 0,
~ 2, H
L
= 0,
(18.16)
skd oczywicie wynika, e orbitalny moment pdu jest sta ruchu. Ponadto, operator momentu
pdu ma wasnoci komutacyjne
~2
Lk , L
= 0.
(18.17)
~ 2 oraz L3 tworzyy ZZOK, dla

Ze wzgldu na wypisane reguy komutacyjne, operatory H0 , L
ktrego szukalimy funkcji i wartoci wasnych.
Jeeli jednak uwzgldnimy spin elektronu, to musimy ZZOK uzupeni operatorami ~S2 i S3
(ten pierwszy niewiele wnosi, bo spin elektronu s = 12 , czyli jest ustalony). Oczywicie operatory
spinu wchodz do ZZOK, komutuj bowiem ze wszystkimi operatorami zalenymi od zmiennych
orbitalnych. Spin jest wic take sta ruchu.
W dalszej czci wykadu pokaemy, e w bardziej realistycznym modelu atomu naley
uwzgldni tak zwane oddziaywanie spin-orbita, ktre sprawia, e hamiltonian atomu trzeba
uzupeni za pomoc wyraenia
~ ~S,
HSO = (r) L
(18.18)
gdzie (r) jest funkcj odlegoci elektronu od centrum siy coulombowskiej (w praktyce od
jdra). Natur fizyczn tego oddziaywania i posta funkcji (r) omwimy pniej. Zbadajmy
teraz bardziej formalne konsekwencje pojawienia si dodatkowego czonu w hamiltonianie. Mamy
wic teraz hamiltonian postaci
H = H0 + HSO .
(18.19)
Rozwamy skadow orbitalnego momentu pdu i jej komutator z nowym hamiltonianem

Lk , H
Lk , H0 + HSO
Lk , HSO ,
(18.20)
bowiem komutator z H0 znika. Idc dalej, mamy

Lk , H
Lk , (r) Lp Sp
= (r)Sp Lk , Lp ,
(18.21)
bo funkcja (r) nie zaley od ktw, a spin nie zaley od zmiennych orbitalnych. Na mocy
kanonicznych relacji komutacyjnych otrzymujemy
Lk , H
= (r)Sp i~ kps Ls = i~ (r) kps Sp Ls

~
= i~ (r) ~S L
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(18.22)
213
6.03.2010
214
Powtarzajc bardzo podobne obliczenia, dla skadowych spinu dostaniemy

Sk , H
Sk , HSO
= (r) Lp Sk , Sp
= (r)Lp i~ kps Ss

~ ~S
= i~ (r) kps Lp Ss = i~ (r) L
(18.23)
Zwrmy uwag, e cho operatory Lp i Sq komutuj, to jednak nie wolno (bez zmiany znaku)
zamieni kolejnoci indeksw w tensorze ijk (iloczyn wektorowy zmienia znak przy zamianie
kolejnoci jego czynnikw). Oba powysze komutatory nie znikaj. A zatem w ukadzie (atomie),
~ ani ~S nie s staymi ruchu, nie s zachow ktrym wystpuje oddziaywanie spin-orbita, ani L
wywane. Poniewa operatory L3 i S3 nie komutuj z hamiltonianem (18.19) wic przestaj by
dobrymi kandydatami do konstrukcji ZZOK.
Dodajmy jednak komutatory (18.22) i (18.23) stronami
Lk + Sk , H
h
= i~ (r)
~ ~S
L
~S L
~
i
k
= 0.
(18.24)
~ i ~S, oraz z antysymetrii iloczynu wektorowego. Oczywicie wic sumaco wynika z komutacji L
~ zdefiniowany
ryczny (cakowity) moment pdu czstki o spinie ~S i orbitalnym momencie pdu L,
jako suma
~J = L
~ + ~S,
(18.25)
jest sta ruchu, bowiem z (18.24) wynika oczywicie

Jk , H
= 0.
(18.26)
Co wicej, w zupenie analogiczny sposb obliczymy komutator

2

~J , H
=
[ Jk Jk , H ] = Jk [ Jk , H ] + [ Jk , H ] Jk
= Jk [ Lk + Sk , H ] + [ Lk + Sk , H ] Jk = 0.
(18.27)
Z naszej dyskusji wynika, e L3 i S3 nie mog wchodzi do ZZOK odpowiadajcego hamiltonianowi H = H0 + HSO . Z drugiej strony, na mocy relacji komutacyjnych (18.25) i (18.27)
widzimy, e kandydatami do nowego ZZOK bd operatory ~J2 i J3 . Aby jednak omwi ZZOK
waciwy dla atomu, w ktrym wystpuje oddziaywanie spinorbita, musimy najpierw zbada
~ + ~S.
natur i wasnoci operatora ~J = L
18.2
Dodawanie dwch momentw pdu
18.2.1
Dyskusja i wprowadzenie
Z obu powyszych przykadw wynika konieczno kwantowo-mechanicznego dodawania dwch

momentw pdu i to niezalenie od ich natury orbitalnej czy spinowej. Operatory mona dodawa
(cho trzeba przy tym uwaa, w jakich przestrzeniach one dziaaj). Jak jednak wygldaj
wartoci i wektory wasne operatora bdcego sum, jakie s dopuszczalne zakresy ich zmiennoci. Na pytania tego typu postaramy si teraz odpowiedzie.
Rozwaa bdziemy sytuacj ogln i bada
~J = ~j1 + ~j2 ,
(18.28)
gdzie ~j1 i ~j2 s operatorami momentu pdu (dowolnej natury fizycznej) posiadajcymi wszel(1)
kie wasnoci typowe dla momentu pdu. Skadowe jk pierwszego moment pdu ~j1 speniaj
kanoniczne relacje komutacyjne
(1)
jk , jp(1)
S.Kryszewski
= i~ kpq jq(1) ,
k, p, q = 1, 2, 3.
MECHANIKA KWANTOWA
(18.29)
214
6.03.2010
215
Operator ten ma ortonormalne stany wasne | j1 m1 i, takie e

~j 2 | j1 m1 i = ~2 j1 (j1 + 1) | j1 m1 i,
1
(1)
j3
(18.30a)
| j1 m1 i = ~ m1 | j1 m1 i.
(18.30b)
Liczba kwantowa j1 > 0 (przypadek j1 = 0 jest) przyjmuje wartoci cakowite lub powkowe.
Liczba kwantowa m1 przyjmuje wartoci od j1 do +j1 , zmieniajc si co 1. Dla ustalonej liczby
kwantowej j1
mamy (2j1 + 1) stanw rnicych si liczbami kwantowymi m1 ;
operator ~j1 dziaa w podprzestrzeniach E(j1 ), ktre maj wymiar dim E(j1 ) = 2j1 + 1;
operator ~j1 (ani te adna z jego funkcji) nie wyprowadza wektorw stanu poza podprzestrze E(j1 ).
Zupenie analogiczne relacje obowizuj i dla drugiego momentu pdu. Dla porzdku wypiszemy
je. A wic mamy relacj komutacyjn
(2)
jk , jp(2)
= i~ kpq jq(2) ,
k, p, q = 1, 2, 3.
(18.31)
Ortonormalne stany | j2 m2 i, speniaj zagadnienia wasne

~j 2 | j2 m2 i = ~2 j2 (j2 + 1) | j2 m2 i,
2
(2)
j3
(18.32a)
| j2 m2 i = ~ m2 | j2 m2 i.
(18.32b)
Liczba kwantowa j2 jest nieujemna i cakowita lub powkowa. Natomiast druga liczba kwantowa m2 = j2 , . . . , +j2 zmienia si co 1. Dla ustalonego j2 mamy (2j2 + 1) stanw o rnych
liczbach kwantowych m2 , operator ~j2 dziaa w podprzestrzeniach E(j2 ) o wymiarze (2j1 + 1) i
nie wyprowadza z niej wektorw stanu.
Przypomnijmy jeszcze, e w teorii operatorw momentu pdu wprowadzilimy operatory
(k)
(k)
(k)
podnoszce i obniajce j = j1 i j2 , (k = 1, 2). Operatory te dziaajc w podprzestrzeniach
E(jk ) na stany | jk mk i podnosz lub obniaj liczb mk :
q
(1)
j | j1 m1 i = ~
j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) | j1 m1 1 i
= ~
(j1 m1 )(j1 m1 + 1) | j1 m1 1 i,
(18.33a)
(2)
j | j2 m2 i = ~
= ~
j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) | j2 m2 1 i
(j2 m2 )(j2 m2 + 1) | j1 m1 1 i.
(18.33b)
Zwrmy take uwag, e operatory ~j1 i ~j2 s niezalene. Dziaaj w rnych podprzestrzeniach,
wic
~j1 , ~j2 = 0,
lub rownowaznie
(1)
jk , jp(2)
= 0.
(18.34)
Celem naszym jest zbadanie operatora ~J = ~j1 + ~j2 (18.28). Operatorowi temu odpowiada
przestrze (2j1 + 1)(2j2 + 1)-wymiarowa, bo dla kadego wektora z E(j1 ) (a jest ich 2j1 + 1))
mamy (2j2 + 1) wektorw z E(j2 ), i na odwrt. Chcemy poszuka odpowiedzi na kilka pyta:
Jakie s najwaniejsze wasnoci operatora ~J = ~j1 + ~j2 ?
Jakie ma on wartoci wasne?
Jak skonstruowa baz w przestrzeni E(J), ktra jest (2j1 + 1)(2j2 + 1)-wymiarowa?
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
215
6.03.2010
18.2.2
216
Podstawowe wasnoci operatora ~J = ~j1 + ~j2
Przede wszystkim badamy relacj komutacyjn dla skadowych operatora ~J = ~j1 + ~j2 .
Jk , J p
=
=
(1)
(2)
(1)
jk + jk , jp(1) + jp(2)
jk , jp(1)
+
+
(1)
(2)
jk , jp(2)
jk , jp(1)
(2)
jk , jp(2) .
(18.35)
Drugi i trzeci komutator znikaj, bowiem oba dodawane momenty pdu s z zaoenia niezalene
(18.34). Pierwszy i czwarty wynikaj z kanonicznych relacji komutacyjnych (18.29) i (18.31),
otrzymujemy wic
Jk , J p
= i~kpr jr(1) + i~kpr jr(2) = i~kpr Jr .
(18.36)
Operator ~J = ~j1 + ~j2 spenia wic kanoniczne relacje komutacyjne waciwe dla momentu pdu. Moemy wic go nazwa operatorem cakowitego (sumarycznego) momentu pdu. Na mocy
oglnej teorii wnioskujemy, e istniej stany | JM i o wasnoci
h JM | J 0 M 0 i = JJ 0 M M 0 ,
(18.37)
a wic ortonormalne, ktre ponadto speniaj rwnania wasne

~J2 | JM i = ~2 J(J + 1) | JM i,
(18.38a)
J3 | JM i = ~ M | JM i,
(18.38b)
gdzie M = J, J + 1, . . . , J 1, J. Moemy take i tutaj wprowadzi operatory podnoszcy

i obniajcy J = J1 iJ2 :
q
J(J + 1) M (M 1) | J M 1 i
J | J M i = ~
(18.39)
O liczbie kwantowej J wiemy, e jest nieujemna i cakowita lub powkowa. W celu jej wyznaczenia rozumujemy w sposb nastpujcy. Operatory ~j1 i ~j2 (dla ustalonych liczb j1 i j2 )
dziaaj w podprzestrzeni stanw E(j1 ) E(j2 ) rozpitej przez wektory | j1 m2 i| j2 m2 i i majcej
wymiar rwny (2j1 + 1)(2j2 + 1). W tej samej podprzestrzeni dziaa take operator ~J, ktry, jako
funkcja ~j1 i ~j2 , nie wyprowadza wektorw poza t podprzestrze. Wobec tego operator ~J dzieli t
podprzestrze na bloki o okrelonych liczbach J, przy czym kady blok jest (2J + 1)-wymiarowy
(bo tyle jest liczb M dla danego J). Powysze stwierdzenia moemy sformuowa inaczej. Stany
wasne operatorw ~j1 i ~j2 , dla danych (ustalonych) wartoci liczb j1 i j2 tworz
{ | j1 m1 i| j2 m2 i }
baza w E(j1 ) E(j2 ).
(18.40)
Baza ta ma wymiar (2j1 + 1)(2j2 + 1). Stany wasne operatora ~J tworz natomiast baz
(
{ | JM i }
pewna liczba blokow, kazdy

o wymiarze (2J + 1)
(18.41)
Poniewa mwimy o tej samej podprzestrzeni (w ktrej dziaaj rne operatory) wic obie bazy
musz by rwnoliczne. Wnioskujemy, e liczba J musi si zmienia od pewnego Jmin do Jmax ,
w ten sposb aby
JX
max
(2J + 1) = (2j1 + 1)(2j2 + 1).
(18.42)
Jmin
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
216
6.03.2010
217
Musimy wic ustali liczby Jmin oraz Jmax , a take dokadnie okreli zaleno midzy bazami (18.40) i (18.41). Zanim do tego przejdziemy zauwamy, e wektory bazy (18.40), tj.
| j1 m2 i| j2 m2 i s stanami wasnymi operatora J3 , poniewa

J3 | j1 m2 i| j2 m2 i =
(1)
(2)
j3 + j3
| j1 m2 i| j2 m2 i
= ~ (m1 + m2 ) | j1 m2 i| j2 m2 i.
(18.43)
Niestety jednak nie s to stany wasne operatora ~J2 . Wynika to std, e

~J2 =
~j1 + ~j2
2
= ~j12 + ~j22 + 2 ~j1 ~j2 ,
(18.44)
gdzie iloczyn mieszany jest konsekwencj relacji (18.34). Nie wiemy, jak iloczyn ~j1 ~j2 dziaa na
wektory | j1 m2 i| j2 m2 i, dlatego te nie moemy stwierdzi, czy badane s wektorami wasnymi
~J2 . Do iloczynu skalarnego wchodz wszystkie skadowe, wic iloczyn ten bdzie zawiera ope(1)
(2)
ratory podnoszce i obniajce j i j . Oznacza to, e iloczyn skalarny ~j1 ~j2 bdzie miesza
stany o liczbach m1 , m1 1 oraz m2 i m2 1. A zatem widzimy, e na og stany | j1 m2 i | j2 m2 i
nie s stanami wasnymi ~J2 .
18.2.3
Wartoci wasne (liczby kwantowe) J oraz M
Operatory ~J2 i J3 maj wartoci wasne oznaczone odpowiednio przez J i M . Ich wasnoci
wynikaj z oglnej teorii momentu pdu. Jak ju mwilimy, problem polega na ustaleniu zakresu
zmiennoci przede wszystkim liczby J. Jeli to ustalimy, to z oglnej teorii bdziemy wiedzie
jakie s dopuszczalne M (dla danego J). Pomoc jest tu fakt, e stany | j1 , m2 i| j2 , m2 i s
stanami wasnymi operatora J3 . Z jednej strony mamy
J3 | JM i = ~ M | JM i,
(18.45)
za z drugiej (por. (18.43)) otrzymalimy

J3 | j1 m2 i| j2 m2 i = ~ (m1 + m2 ) | j1 m2 i| j2 m2 i.
(18.46)
W naturalny sposb wnioskujemy wic, e

M = m1 + m2 .
(18.47)
Na podstawie oglnej teorii momentu pdu wnioskujemy dalej, e Mmax = [m1 ]max + [m2 ]max =
j1 + j2 . Oczywicie Mmax musi odpowiada Jmax , a zatem
Jmax = j1 + j2 .
(18.48)
Pierwszy krok naszej analizy jest gotowy. Pozostaje okreli odpowiednie Jmin . Zanim do tego
przejdziemy, zauwamy, e z uzyskanego rezultatu wynikaj nastpujce wnioski
Jeli j1 i j2 s cakowite, to J te jest cakowite;

Jeli j1 i j2 s powkowe, to J jest cakowite;
Jeli j1 jest cakowite, a j2 powkowe (lub odwrotnie), to J jest powkowe.
Moliwe wartoci liczby J rozpadaj si na dwie klasy (tak jak w oglnej teorii momentu
pdu). Poniewa M zmienia si zawsze co 1, wic J zmienia si take co 1 i jest albo
powkowe albo cakowite.
W dalszych rozwaaniach przydatne s dwa nastpujce lematy.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
217
6.03.2010
218
Lemat 18.1 Dla liczb cakowitych zachodzi relacja

N
X
(2k + 1) = (N + 1)2 .
(18.49)
k=0
Trywialny dowd przez indukcj pomijamy.

Lemat 18.2 Dla liczb cakowitych zachodzi relacja
NX
max
2
(2k + 1) = (Nmax + 1)2 Nmin
.
(18.50)
Nmin
Dowd. W oczywisty sposb mamy

NX
max
(2k + 1) =
Nmin
NX
max
k=0
(2k + 1)
Nmin
X1
(2k + 1).
(18.51)
k=0
Dwukrotne zastosowanie poprzedniego lematu daje natychmiast tez.

Wracamy teraz do poszukiwania Jmin . Wiemy ju, e Jmax = j1 + j2 . Wobec tego w warunku
(18.42) stosujemy lemat (18.50) i piszemy
j1X
+j2
2
(2J + 1) = (j1 + j2 + 1)2 Jmin
= (2j1 + 1)(2j2 + 1).
(18.52)
Jmin
Elementarne wymnoenie i uproszczenie prowadzi do rwnania

2
Jmin
= j12 + j22 2j1 j2 = (j1 j2 )2 .
(18.53)
A std oczywicie wynika (Jmin nie moe by ujemne)

Jmin = |j1 j2 | ,
(18.54)
co stanowi poszukiwany rezultat. Otrzymane wyniki pozwalaj na sformuowanie dwch wanych

wnioskw.
1. Przy dodawaniu momentw pdu o ustalonych liczbach kwantowych j1 i j2 powstaje sumaryczny moment pdu, dla ktrego liczba J przyjmuje wartoci
J = (j1 + j2 ), (j1 + j2 ) 1, . . . . . . , |j1 j2 | .
(18.55)
Liczby M s odpowiednie do J (zgodnie z ogln teori). Przebiegaj co jeden od J do

J.
2. Jeli liczby j1 i j2 s ustalone, to przestrze E(j1 ) E(j2 ), w ktrej stany zoone
| j1 m1 i| j1 m1 i tworz (2j1 +1)(2j2 +1)-wymiarow baz, jest podzielona na podprzestrzenie E(J). Kada z podprzestrzeni E(J) ma wymiar rwny (2J + 1), za liczba kwantowa J
zmienia si co jeden od Jmin = |j1 j2 | do Jmax = j1 + j2 .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
218
6.03.2010
18.2.4
219
Wektory wasne operatorw ~J2 i J3
Oglna dyskusja
Zajmiemy si teraz konstrukcj kolejnych podprzestrzeni E(J). Przestrze E(j1 ) E(j2 ) (dla
ustalonych j1 i j2 ) zostaa podzielona na bloki E(J), gdzie liczba kwantowa J zmienia si od
Jmin = |j1 j2 | do Jmax = j1 + j2 . Wobec tego moemy napisa
E(j1 ) E(j2 ) = E(J = j1 + j2 ) E(J = j1 + j2 1)
. . . . . . E(J = |j1 j2 |)
(18.56)
Przestrze E(j1 ) E(j2 ) tworz wektory

| j1 m1 i | j2 m2 i | j1 m1 ; j2 m2 i E(j1 ) E(j2 ),
(18.57)
ktre nazwiemy baz niesprzon. Natomiast wektory

| j1 j2 , JM i
JM
max
E(J),
(18.58)
J=Jmin
nazwiemy baz sprzon. Bdziemy szuka zwizkw pomidzy wektorami obu baz, lecz najpierw poczymy pewne uwagi.
Po lewej stronie (18.58) ustalone liczby j1 i j2 su jako parametry pomocnicze (eby
pamita, i skadamy momenty pdu odpowiadajce liczbom j1 i j2 ).
Stany obu baz s stanami wasnymi operatora J3 (porwnaj relacje (18.45)(18.47) i ich
dyskusj). Wobec tego w zwizkach pomidzy bazami musi by speniony warunek
M = m1 + m2 .
(18.59)
Obie bazy rozpinaj t sam przestrzeni, s wic rwnoliczne i kada z nich zawiera po
(2j1 + 1)(2j2 + 1) wektorw. Zatem ich wymiary
JM
max
dim [ E(j1 ) E(j2 ) ] = dim
E(J)
J=Jmin
= (2j1 + 1)(2j2 + 1).
(18.60)
Podprzestrze E(J = j1 + j2 )
Przypadek ten odpowiada maksymalnej wartoci J = Jmax = j1 + j2 . Wobec tego liczba M moe
przybiera (2J + 1) = [2(j1 + j2 ) + 1] wartoci, co mwi nam, e
dim E(J = j1 + j2 ) = 2(j1 + j2 ) + 1.
(18.61)
Podprzestrze ta zawiera wektory postaci | j1 j2 , J = j1 + j2 , M i. Maksymalna warto Mmax =

Jmax = j1 + j2 . Poniewa obowizuje warunek (18.47), tj. M = m1 + m2 , wic Mmax musi
odpowiada m1 = j1 oraz m2 = j2 . Wnioskujemy wic, e wektorowi bazy sprzonej | j1 j2 , J =
j1 + j2 , M = j1 + j2 i musi odpowiada wektor | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 i z bazy niesprzonej.
Napiszemy wic
| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 i =
= | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 i,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(18.62)
219
6.03.2010
220
co take okrela relacj faz pomidzy obydwoma wektorami.

Kolejne wektory podprzestrzeni E(J = j1 + j2 ) odpowiadaj wartociom liczby M zmniejszajcej si od M = j1 + j2 co jeden. Stany te zbudujemy stosujc operator obniajcy (18.39),
ktrego dziaanie na wektory bazy sprzonej zapiszemy teraz jako
J | j1 j2 , J M i =
= ~
J(J + 1) M (M 1) | j1 j2 , J M 1 i.
(18.63)
Kadc po obu stronach J = M = j1 + j2 , otrzymamy

J | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 i =
q
= ~
2(j1 + j2 ) | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 i.
(18.64)
Zamieniajc miejscami lew i praw stron, wyraamy J jako sum dwch momentw pdu:
(1)
(2)
J = j + j , a take podstawiamy relacj (18.62). Dostajemy
| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 i
1
= p
J | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 i
~ 2(j1 + j2 )
1
= p
~ 2(j1 + j2 )

(1)
(2)
j + j
| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 i.
(18.65)
Stosujc wyraenia (18.33) odpowiednio dla m1 = j1 w pierwszym skadniku i dla m2 = j2 w

drugim, obniamy liczby kwantowe m1 i m2 :
| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 i =
1
= p
~ 2(j1 + j2 )
q
~ j1 (j1 + 1) j1 (j1 1) | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 i

+ ~ j2 (j2 + 1) j2 (j2 1) | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 i
s
j1
| j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 i
j1 + j2
s
j2
| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 i
j1 + j2
(18.66)
Nietrudno sprawdzi, e tak otrzymany wektor jest unormowany i ortogonalny do wektora poprzedniego, tj. do (18.62). Widzimy rwnie, e wektor bazy sprzonej z M = j1 + j2 1 jest
kombinacj liniow dwch wektorw bazy niesprzonej, w ktrych m1 = j1 1 i m2 = j2 ,oraz
m1 = j1 i m2 = j2 1. W obu przypadkach oczywicie speniony jest warunek M = m1 + m2 .
Moemy dalej kontynuowa t procedur i bada kolejny wektor bazy sprzonej, nalecy do
podprzestrzeni E(J = j1 + j2 ). Wektorem takim jest wektor | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 2 i.
Robimy to analogicznie, dziaajc operatorem J na obie strony wzoru (18.66). Otrzymamy
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
220
6.03.2010
221
wwczas
| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 2 i =
kombinacja liniowa trzech wektor

ow :
| j1 , m1 = j1 2; j2 , m2 = j2 i
| j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 1 i
(18.67)
| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 2 i
gdzie konkretne wartoci trzech wspczynnikw kombinacji liniowej mona do prosto wyliczy.
Procedura taka jest mudna, ale w kocu wyczerpiemy podprzestrze E(J = j1 + j2 ) konstruujc wektory | j1 j2 , J = j1 + j2 , M i bazy sprzonej jako kombinacje liniowe wektorw bazy
niesprzonej.
Podprzestrze E(J = j1 + j2 1)
Kolejny blok charakteryzuje liczba J o jeden mniejsza ni Jmax , a wic J = j1 + j2 1.
W tym wypadku, liczba Mmax = j1 + j2 1, za Mmin = j1 j2 + 1. Wymiar podprzestrzeni
E(J = j1 + j2 1) jest wic o dwa mniejszy ni poprzedniej
dim E(J = j1 + j2 1) = 2(j1 + j2 ) 1.
(18.68)
Rozumowanie nasze biegnie podobnie jak w poprzednim przypadku. W podprzestrzeni E(J =

j1 + j2 1) wektorem o najwikszej moliwej wartoci liczby kwantowej M jest wektor | j1 j2 , J =
j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 i. Poniewa zawsze M = m1 + m2 wic oczekujemy, e wektor ten
jest kombinacj liniow dwch wektorw bazy niesprzonej
| j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 i
= | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 i
+ | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 i,
(18.69)
bowiem tylko w ten sposb mona wyprodukowa M = j1 + j2 1 = m1 + m2 . Wektor (18.69)

powinien by unormowany, a zatem powinien by speniony warunek
||2 + ||2 = 1.
(18.70)
W tym miejscu musimy przypomnie sobie, e w badanej w poprzednim punkcie podprzestrzeni

E(J = j1 + j2 ) wystpuje wektor (18.66) z t sam liczb M = j1 + j2 1. Wobec tego musimy
zada, aby wektory (18.66) i (18.69) byy ortogonalne. Poniewa wektory bazy niesprzonej
s z zaoenia ortonormalne, wic danie ortogonalnoci sprowadza si do warunku
s
j1
j1 + j2
j2
j1 + j2
= 0.
(18.71)
Rwnania (18.70) i (18.71) atwo rozwizujemy otrzymujc || i ||. Okrelaj wic one liczby
i z dokadnoci do czynnika fazowego, ktry moe by dowolny. Aby jednoznacznie okrela
wektory bazy sprzonej, potrzebna jest jaka konwencja wyboru faz (do tego problemu wrcimy
dalej). Konwencja taka rzeczywicie istnieje, za jej pomoc przyjmujemy wybr: rzeczywiste i
dodatnie, wtedy z (18.71) wynika, e jest ujemne. W ten sposb mamy
s
=
S.Kryszewski
j2
,
j1 + j2
j1
.
j1 + j2
MECHANIKA KWANTOWA
(18.72)
221
6.03.2010
222
Wobec tego zwizek (18.69) przybiera posta

| j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 i =
s
j2
| j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 i
j1 + j2
s
j1
| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 i.
j1 + j2
(18.73)
Zbudowalimy wic pierwszy wektor (z maksymalnymi J i M ) nalecy do podprzestrzeni E(J =

(1)
(2)
j1 + j2 1). Nastpne otrzymamy aplikujc odpowiedni ilo razy operator J = j + j .
Nietrudno zauway, e kolejny wektor | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 2 i powstajcy z
wektora (18.73) przez zastosowanie J bdzie kombinacj liniow typu wektora (18.67), z ktrym
trzeba bdzie go ortogonalizowa.
Dalsze podprzestrzenie E(J)
Niech J = J 0 . W podprzestrzeni E(J 0 ) (o wymiarze 2J 0 + 1) budujemy najpierw wektor z maksymaln moliw wartoci liczby M , tj. wektor
| j1 j2 , J 0 , M = J 0 i.
(18.74)
Wektor ten jest kombinacj liniow wektorw | j1 , m1 ; j2 , m2 i (nalecych do bazy niesprzonej)

takich, e speniony jest warunek M = m1 + m2 . danie unormowania wektora (18.74) daje
pierwsze rwnanie wice wspczynniki kombinacji liniowej. Co wicej, w podprzestrzeniach
E(J) takich, e J > J 0 , wystpoway ju wektory z liczbami M = M 0 = J 0 . Konstruowany wektor
(18.74) musi by ortogonalny do wektorw zbudowanych w poprzednich krokach. Warunki ortogonalnoci prowadz do dalszych rwna na wspczynniki kombinacji, jak jest wektor (18.74).
Wyznaczajc te wspczynniki (wybierajc fazy wedug pewnej konwencji) budujemy w kocu
wektor (18.74). Nastpnie stosujemy operator J i konstruujemy dalsze wektory podprzestrzeni
E(J 0 ). Procedura ta, cho wydaje si by koncepcyjnie prosta, jest bardzo pracochonna.
Podsumowanie
Zamieszczona tabela zbiera wyniki naszej dyskusji. Przedstawia ona wektory podprzestrzeni E(J)
dla kolejnych J zmieniajcych si od Jmax = j1 + j2 do Jmin = |j1 j2 |. Pionowe kolumny s
utworzone przez wektory postaci | j1 j2 , JM i baz sprzonych rozpinajcych podprzestrzenie
E(J). W wektorach tych (dla zwartoci zapisu) nie zostay wpisane, penice rol parametrw
pomocniczych, liczby j1 i j2 . Ponadto, liczba J wystpujca w kadym z wektorw jest okrelona
"numerem" odpowiedniej podprzestrzeni (pierwszy wiersz tabeli). Podkrelmy, e wszystkie
wektory wypisane w tabeli s wzajemnie ortonormalne.
Warto jest take popatrze na t tabel "poziomo", to jest wzdu jej wierszy. W pierwszym
wierszu mamy tylko jeden wektor, ktry zgodnie z (18.62) jest rwny
| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 i = | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 i.
(18.75)
W drugim wierszu mamy wektory ktre s kombinacjami liniowymi (18.66) lub (18.73). Moemy
wic napisa
(
| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 i
| j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 i
(
komb. lin. -
| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 i
| j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(18.76)
222
j
j
j
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
J; M
j1
J; M
j1
J; M
j1
+3
i j
2 +2i j
2 +1i j
2i
j2
J; M
J; M
J; M
j1
j1
j1
..
.
..
.
j1
..
.
..
.
..
.
..
.
+3
i
2i
3i
1
1)
i j
2+2i j
2+1i
j2
= j1 + j2
= j1 + j2
= j1 + j2
..
.
J; M
J; M
J; M
..
.
= j1 + j 2
J; M
j
j
j
= j1 + j 2
..
.
= j1 + j 2
J; M
i
2i
3i
E(
..
.
= j1 + j 2
= j1 + j2
J; M
J; M
= j1 + j2 )
J; M
j
j
j
E(
J; M
J; M
J; M
J; M
j
j
E(
=
j1
j1
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
+3
i
3i
2
2)
i j
2+2i
j2
= j1 + j2
= j1 + j2
= j 1 + j2
J; M
J; M
E(
j1
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
j2
= j1 + j2
= j1 + j2
+3
3)
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
......
J; M
J; M
E(
..
.
j
j1
j1
j1
j2
ji
ji
j)
j2
j2
6.03.2010
223
223
6.03.2010
224
co oznacza, e kady wektor z lewej jest pewn kombinacj liniow dwch wektorw z prawej.
Analogicznie moemy napisa dla trzeciego wiersza tabeli
| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 2 i
| j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 2 i
| j1 j2 , J = j1 + j2 2, M = j1 + j2 2 i
komb. lin. -
| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 2 i
| j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 1 i
| j1 , m1 = j1 2; j2 , m2 = j2 i
(18.77)
w ktrym kady wektor po lewej jest kombinacj trzech po prawej. Moemy dalej kontynuowa
wypisywanie podobnych zwizkw, a wreszcie dojdziemy do J = |j1 j2 | i skoczymy tym
samym ca procedur.
18.3
18.3.1
Wspczynniki Clebscha-Gordana (CG)

Wprowadzenie
Przestrze E(j1 ) E(j2 ) (dla ustalonych j1 i j2 ) rozpit przez wektory bazy niesprzonej
| j1 m1 i| j2 m2 i | j1 m1 ; j2 m2 i
(18.78)
podzielilimy na bloki E(J) rozpite przez wektory | j1 j2 , JM i. Pokazalimy, e wektory bazy

sprzonej s kombinacjami liniowymi wektorw bazy niesprzonej. Obie bazy s rwnoliczne, bo
rozpinaj (cho na rne sposoby) jedn i t sam przestrze. Wobec tego na relacj pomidzy
wektorami obu baz moemy spojrze inaczej. Zwizek midzy obiema bazami musi by dany
przez pewn transformacj unitarn (bowiem tylko taka zachowuje ortonormalno). Szukamy
wic transformacji
| j1 m1 ; j2 m2 i
unitarnie -
| JM i | j1 j2 , JM i
(18.79)
przy omwionych ju warunkach, jakie musz spenia liczby J i M . Relacj (18.79) zapisujemy
teraz bardziej formalnie. Transformacja unitarna pomidzy obiema dyskutowanymi bazami ma
posta
| j1 j2 , JM i =
=
j1
X
j2
X
| j1 m1 ; j2 m2 ih j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM i
(18.80a)
m1 =j1 m2 =j2
XX
m1 m2
CjJM
| j1 m1 ; j2 m2 i,
1 m1 ,j2 m2
(18.80b)
gdzie skorzystalimy z relacji zupenoci dla podprzestrzeni E(j1 ) E(j2 ) (przy ustalonych j1 i
j2 ). Wspczynniki tworzce unitarn macierz przejcia od bazy niesprzonej do sprzonej
h j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM i = CjJM
,
1 m1 ,j2 m2
(18.81)
nazywamy wspczynnikami Clebscha-Gordana (w skrcie CG). Podkrelmy raz jeszcze, e liczby

j1 oraz j2 s tu ustalone (peni rol parametrw). Wspczynniki CG tworz wic macierz
kwadratow o wymiarach (2j1 + 1)(2j2 + 1) (2j1 + 1)(2j2 + 1), bo tyle moliwych wartoci
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
224
6.03.2010
225
przebiegaj zbiory par liczb (m1 , m2 ) oraz (J, M ) (co zreszt okrela wymiary przestrzeni E(j1 )
E(j2 )). Elementy tej macierzy s numerowane zarwno przez liczby m1 i m2 , jak i przez J i M .
Ze wzgldu na dosy skomplikowany sposb numeracji wspczynnikw CG, metoda ich zapisu
w postaci typowej tablicy liczbowej jest kwesti umowy. Pewne przykady omwimy w dalszych
czciach wykadu. Oglne formuy pozwalajce jawnie obliczy wartoci wspczynnikw CG s
bardzo zoone. Dalsz dyskusj ograniczymy do spraw zasadniczych i nie bdziemy si zajmowa
szczegami teorii.
Zwrmy uwag, e relacje (18.80) wyraaj wektory bazy sprzonej jako pewne kombinacje
liniowe wektorw bazy niesprzonej. Wobec tego wspczynniki CG s identyczne z wspczynnikami kombinacji liniowych omawianych w poprzedniej czci tego rozdziau. A zatem przedstawione metody konstrukcji bazy sprzonej mona wykorzysta do znalezienia odpowiednich
wspczynnikw CG.
18.3.2
Wasnoci wspczynnikw CG
Przedstawimy najwaniejsze wasnoci wspczynnikw Clebscha-Gordana (CG) (18.81). Bdziemy na og pomija cise dowody, skupiajc si raczej na intuicyjnym omwieniu i wyjanieniu
ich wasnoci.
A. Nierwno trjkta
Jak wiemy, liczby j1 i j2 odgrywaj rol parametrw, natomiast liczba J okrelajca cakowity
moment pdu spenia warunek (18.55), czyli
|j1 j2 | J j1 + j2 .
(18.82)
Warunek ten nazywamy nierwnoci trjkta. Wspczynniki CG, ktrych numery nie speniaj
nierwnoi trjkta s tosamociowo rwne zeru.
Na nierwno trjkta mona po prostu spojrze geometrycznie. Dowolny z bokw trjkta
musi mie dugo nie mniejsz ni bezwzgldna warto rnicy dugoci dwch pozostaych
bokw, i nie wiksz ni suma tych dwch dugoci. Intuicyjnie wiemy, e suma dwch wektorw
tworzy trzeci bok trjkta, w ktrym dwa pozostae boki to dwa dodawane wektory.
B. Warunek na warto liczby M
Jak ju dyskutowalimy, zarwno wektory bazy niesprzonej jak i sprzonej s wektorami
wasnymi operatora J3 . Dlatego te dla liczby M zachodzi relacja M = m1 + m2 , (por. (18.47)).
Wspczynniki CG musz wic wiza tylko te stany, ktre speniaj ten warunek. Innymi sowy
damy, aby wspczynniki CG miay wasno
CjJM
0,
1 m1 ,j2 m2
jesli
m1 + m2 6= M,
(18.83)
co oczywicie mona zapisa rwnowanie

CjJM
6= 0,
1 m1 ,j2 m2
wtedy i tylko wtedy, gdy
m1 + m2 = M.
(18.84)
C. Relacje ortogonalnoci dla wspczynnikw CG

Wspczynniki CG tworz macierz unitarn, a wic powinny spenia relacje ortogonalnoci waciwe dla macierzy tego typu. Jednak ich numeracja nie jest taka, do jakiej jestemy przyzwyczajeni. Dlatego te wyprowadzimy odpowiednie zwizki pomidzy wspczynnikami CG.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
225
6.03.2010
226
W naszych rozwaaniach wykazalimy, e obie bazy s ortonormalne. Skorzystajmy wic z

relacji ortonormalnoci dla bazy sprzonej
h j1 j2 , J 0 M 0 | j1 j2 , JM i = JJ 0 M M 0 .
(18.85)
Wykorzystujc relacj zupenoci dla podprzestrzeni E(j1 ) E(j2 ) (przy czym liczby kwantowe
j1 i j2 s ustalone) moemy napisa
JJ 0 M M 0
XX
h j1 j2 , J 0 M 0 | j1 m1 ; j2 m2 ih j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM i
m1 m2
XX
m1 m2
M
CjJ1 m
1 ,j2 m2
CjJM
1 m1 ,j2 m2
(18.86)
co stanowi pierwsz z poszukiwanych relacji ortogonalnoci dla wspczynnikw CG. Zwrmy

tutaj uwag, e podwjna suma (suma wzgldem m1 i m2 ) jest w gruncie rzeczy zbyteczna.
Poniewa musi by speniony warunek (18.83), wic na przykad m2 = M m1 . Wybierajc M
i sumujc po m1 w kadym nieznikajcym skadniku indeks m2 jest automatycznie ustalony.
Drug relacj ortogonalnoci otrzymamy w podobny sposb, ale "odwracajc" rozumowanie.
Zaczynamy od bazy niesprzonej, dla ktrej mamy warunek ortonormalnoci
h j1 m1 ; j2 m2 | j1 m01 ; j2 m02 i = m1 m01 m2 m02
(18.87)
Relacja zupenoci dla sumy podprzestrzeni E(J) musi uwzgldnia fakt, e liczba J zmienia si
w ramach nierwnoci trjkta, tj. od Jmin = |j1 j2 | do Jmax = j1 + j2 . Wobec tego mamy
teraz
JX
max
J
X
| j1 j2 , JM ih j1 j2 , JM | = 1.
(18.88)
J=Jmin M =J
Stosujc (18.88) we wzorze (18.87) dostajemy

m1 m01 m2 m02
JX
max
h j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM ih j1 j2 , JM | j1 m01 ; j2 m02 i
J=Jmin M
JX
max
J=Jmin M
CjJM
CjJM
0
0
1 m1 ,j2 m2
1 m ,j2 m
1
(18.89)
a to jest druga relacja ortogonalnoci dla wspczynnikw CG. W tym przypadku liczby m1 i
m2 automatycznie okrelaj M = m1 + m2 , zatem suma wzgldem M ogranicza si do jednego
skadnika (czyli znak sumy po M jest w gruncie rzeczy zbdny).
W obu relacjach ortogonalnoci wystpuj sprzenia zespolone wspczynnikw CG. Pokaemy dalej, e mona tak wybra fazy, aby byy one rzeczywiste, a wic "gwiazdka" oznaczajca
sprzenie zespolone jest w gruncie rzeczy zbyteczna, piszemy j raczej dla porzdku.
Wspczynniki CG s (niestety) zapisywane w do skomplikowany sposb. Formuy (18.80)
wskazuj jednak, e wspczynniki te tworz po prostu macierz przejcia z bazy niesprzonej do
bazy sprzonej. Relacje ortogonalnoci zapewniaj, e macierz przejcia jest unitarna (a nawet
ortogonalna, bo wspczynniki CG s rzeczywiste). Dziki temu baza ortonormalna przechodzi
w baz ortonormaln, tak jak by powinno. Co wicej, jak zaraz pokaemy, wspczynniki CG
zapewniaj take przejcie w drug stron. Moemy wic napisa
baza niesprona
| j1 m1 ; j2 m2 i
wspczynniki CG transformacja unitarna
baza sprona
| j1 j2 ; JM i
(18.90)
i (jeli tylko znamy odpowiedni macierz) moemy przechodzi od jednej bazy do drugiej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
226
6.03.2010
227
D. Przejcie od bazy sprzonej do niesprzonej

Formua (18.80) definiujca wspczynniki CG jest transformacj unitarn pozwalajc wyrazi wektory bazy sprzonej przez wektory bazy niesprzonej. Poszukamy teraz transformacji
odwrotnej: z bazy sprzonej do niesprzonej. Wymaga to odwrcenia macierzy unitarnej. Najprociej to zrobi w nastpujcy sposb. Przypomnijmy relacj (18.80)
| j1 j2 , JM i =
XX
m1 m2
CjJM
| j1 m1 ; j2 m2 i.
1 m1 ,j2 m2
(18.91)
Pomnmy j stronami przez wspczynnik Clebscha-Gordana (CjJM

0
0 ) , a potem przesu1 m1 ,j2 m2
mujmy wzgldem liczb J oraz M zmieniajcych si w odpowiednich zakresach. W rezultacie
dostaniemy
XX
J
CjJM
0
0
1 m ,j2 m
1
| j1 j2 , JM i =
XXXX
M m1 m2
CjJM
0
0
1 m ,j2 m
1
CjJM
| j1 m1 ; j2 m2 i.
1 m1 ,j2 m2
(18.92)
Suma wzgldem J i M po prawej stronie odtwarza relacj ortogonalnoci (18.89), a wic produkuje odpowiednie delty Kroneckera. A zatem mamy
XX
J
CjJM
0
0
1 m ,j2 m
1
| j1 j2 , JM i =
=
XX
m1 m2
m1 m01 m2 m02 | j1 m1 ; j2 m2 i.
(18.93)
Wykonujc sumowanie, opuszczamy primy i dostajemy

JX
max
| j1 m1 ; j2 m2 i =
J

X
CjJM
1 m1 ,j2 m2
| j1 j2 , JM i.
(18.94)
J=Jmin M =J
Suma wzgldem M jest zbyteczna, bowiem zadane po lewej m1 i m2 automatycznie okrelaj nieznikajce wspczynniki CG, dla ktrych M = m1 + m2 . Poniewa (czego jeszcze nie
wykazalimy) wspczynniki CG s rzeczywiste, wic rwnie znak sprzenia zespolonego jest
niepotrzebny.
E. Relacje rekurencyjne dla wspczynnikw CG
Do oblicze i badania wasnoci wspczynnikw CG bardzo wygodne s relacje rekurencyjne,
ktrymi teraz si zajmiemy. Wemy teraz relacj (18.80b) lub (18.91)
| j1 j2 , JM i =
XX
m1 m2
(1)
CjJM
| j1 m1 ; j2 m2 i.
1 m1 ,j2 m2
(18.95)
(2)
Poniewa J = j + j , wic na lew stron (18.95) moemy podziaa operatorem J (patrz

(1)
(2)
(18.39)), a na praw operatorem j + j (por. (18.33)):
XX
J | j1 j2 , JM i =
m1 m2
(1)
(2)
CjJM
j + j
1 m1 ,j2 m2
| j1 m1 ; j2 m2 i.
(18.96)
Wobec relacji (18.33) i (18.39) mamy dalej

q
J(J + 1) M (M 1) | j1 j2 , JM 1 i =
=
XX
m1 m2
CjJM
1 m1 ,j2 m2
q
j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) | j1 , m1 1; j2 , m2 i

+
S.Kryszewski
j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) | j1 , m1 ; j2 , m2 1 i .
MECHANIKA KWANTOWA
(18.97)
227
6.03.2010
228
Domykamy obie strony za pomoc bra h j1 m01 ; j2 m02 |. Po prawej korzystamy z ortonormalnoci
wektorw bazy niesprzonej
q
J(J + 1) M (M 1) h j1 m01 ; j2 m02 | j1 j2 , JM 1 i =

=
XX
m1 m2
CjJM
1 m1 ,j2 m2
q
j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) m01 ,m1 1 m02 m2

j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) m01 ,m1 m02 m2 1
(18.98)
Iloczyn skalarny po lewej stronie to nic innego ni wspczynnik CG (por. definicja (18.81)).
Wykonujc uwanie sumowania dostajemy
q
1
=
J(J + 1) M (M 1) CjJM
0
0
1 m ,j2 m
2
= CjJM
j1 (j1 + 1) (m01 1)m01
0
1 m 1,j2 m2 ,
1
+ CjJM
j2 (j2 + 1) (m02 1)m02 .
0
0
1 m ,j2 m 1
1
(18.99)
Powyszy zwizek pomidzy rnymi wspczynnikami CG jest poszukiwan relacj rekurencyjn, ktra pozwala jawnie je konstruowa. Dla przejrzystoci zapisu wypiszmy powysze relacje
oddzielnie
q
1
J(J + 1) M (M 1) CjJ,M
=
1 m1 ,j2 m2
j1 (j1 + 1) m1 (m1 + 1) CjJ,M

1 m1 +1,j2 m2
+
q
j2 (j2 + 1) m2 (m2 + 1) CjJ,M

,
1 m1 ,j2 m2 +1
(18.100a)
+1
J(J + 1) M (M + 1) CjJ,M
1 m1 ,j2 m2
j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) CjJ,M

1 m1 1,j2 m2
q
j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) CjJ,M

.
1 m1 ,j2 m2 1
(18.100b)
F. Wybr fazy wspczynnikw CG

Generalnie rzecz biorc, wspczynniki CG (jako wspczynniki pewnych kombinacji liniowych)
mogyby by zespolone, cho oczywicie musiayby spenia np. relacje ortogonalnoci. Analizujc w poprzedniej czci wektory bazy sprzonej jako kombinacje liniowe wektorw bazy niesprzonej stwierdzilimy, e wybr faz wspczynnikw kombinacji jest w zasadzie dowolny. Jak
si okazuje w praktycznych zastosowaniach, bardzo poyteczne jest wybranie pewnej konwencji
wyboru fazy i jej konsekwentne stosowanie. Wygodna i do powszechnie przyjta jest nastpujca
konwencja:
CjJJ
=
1 m1 =j1 ,j2 m2 =Jj1
= h j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = J j1 | j1 j2 , JJ i R+ .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(18.101)
228
6.03.2010
229
Aby zrozumie t konwencj, zapiszmy rozkad (18.80), w ktrym M = J, a wic liczba M ma

(dla danego J) maksymaln warto
| j1 j2 , JJ i =
=
j1
X
CjJJ
| j1 m1 ; j2 , m2 = J m1 i.
1 m1 ,j2 m2 =Jm1
(18.102)
m1 =j1
Poniewa tutaj J = M = m1 + m2 (zgodnie z warunkiem (18.84)), wic automatycznie m2 =

J m1 i jest ustalone, wic suma wzgldem m2 jest zbyteczna. Wspczynnik, ktrego faz narzuca konwencja (18.101) wystpuje w rozkadzie (18.102) jako ten, w ktrym liczba m1 przyjmuje
najwiksz dozwolon warto, czyli m1 = j1 . Wwczas liczba m2 w (18.101) z koniecznoci wynosi m2 = J j1 . Nierwno trjkta (18.82) wraz z relacj rekurencyjn (18.100b) zapewniaj,
e wspczynnik wskazany w konwencji (18.101) nie moe by rwny zeru.
Przyjmujc powysz konwencj i stosujc relacje rekurencyjne, nietrudno zorientowa si, e
w konsekwencji wszystkie wspczynniki CG s rzeczywiste. Natomiast znaki kolejnych wspczynnikw ju mog by rne. Nie ma prostego sposobu okrelenia znakw wspczynnikw
CG.
Aby zilustrowa reguy (konwencj) wyboru faz rozwamy sytuacj, gdy J = j1 + j2 1.
Dla tego J najwiksze moliwe M to oczywicie M = J = j1 + j2 1. Wobec tego kombinacja
liniowa (18.102) przyjmuje w tym wypadku posta
| j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 i =
j1
X
m1 =j1
=J
| j1 , m1 ; j2 , m2 i.
CjJ,M
1 m1 ,j2 m2 =Jm1
(18.103)
Rozwamy (idc od gry) kolejne skadniki sumy wzgldem m1 :

Gdy m1 = j1 , to m2 = M m1 = J m1 = j1 + j2 1 j1 = j2 1.
Gdy m1 = j1 1, to m2 = M m1 = J m1 = j1 + j2 1 j1 + 1 = j2 .
Gdy m1 = j1 2, to m2 = M m1 = J m1 = j1 + j2 1 j1 + 2 = j2 + 1,
co jest niemoliwe, bo m2 jest ograniczone: j2 m2 j2 .
A wic suma (18.103) zawiera efektywnie tylko dwa niezerowe skadniki
| j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 i =
=J
= CjJ,M
| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 i
1 ,m1 =j1 ,j2 m2 =j2 1
=J
+ CjJ,M
| j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 i
1 ,m1 =j1 1,j2 m2 =j2
(18.104)
Zestawiajc to wyraenie z relacj (18.69) widzimy, e moemy napisa

=J
= CjJ,M
1 ,m1 =j1 ,j2 m2 =j2 1
(18.105a)
=J
= CjJ,M
1 ,m1 =j1 1,j2 m2 =j2
(18.105b)
gdzie oczywicie mamy J = M = j1 +j2 1. Konwencja wyboru faz (18.101) sprawia, e pierwszy
z powyszych wspczynnikw (tj. ) wybieramy rzeczywisty dodatni. Tak wanie zrobilimy w
(18.72), cho tam tego nie uzasadnialimy. Dlatego te, porwnujc (18.72) i (18.105), moemy
wypisa dwa wspczynniki CG dla J = j1 + j2 1:
s
=J
CjJ,M
=
1 ,m1 =j1 ,j2 m2 =j2 1
j1
j1 + j2
s
=J
CjJ,M
1 ,m1 =j1 1,j2 m2 =j2
S.Kryszewski
j2
j1 + j2
MECHANIKA KWANTOWA
(18.106a)
(18.106b)
229
6.03.2010
230
G. Uwagi kocowe
Wspczynniki CG peni bardzo wan rol w licznych zagadnieniach fizyki atomowej i molekularnej. S one doskonale znane, ich konkretne wartoci liczbowe (dla mnstwa szczeglnych
przypadkw), wasnoci algebraiczne itp., s zebrane w rnorodnych tablicach i monografiach.
Znane s jawne i bardzo oglne wyraenia dla wspczynnikw CG, a take ich wzajemne relacje.
Co wicej, moliwe jest uoglnienie polegajce na tym, e mona skada nie tylko dwa momenty
pdu, ale take trzy i wicej.
Zagadnieniami tymi nie bdziemy si tu zajmowa, bowiem teoria momentu pdu mogaby,
sama z siebie, stanowi temat rocznego wykadu. Poprzestaniemy na przedstawionych informacjach i rozwaymy pewne przykady konkretnych oblicze.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
230
6.03.2010
19. Stacjonarny rachunek zaburze
231
Rozdzia 19
Stacjonarny rachunek zaburze

19.1
Istota problemu
W wielu praktycznych problemach i obliczeniach kwantowo-mechanicznych musimy rozwizywa

stacjonarne rwnanie Schrdingera
H | i = E | i,
(19.1)
lecz nie umiemy tego zrobi. Przedstawimy wic metod przyblion dla przypadku, w ktrym
hamiltonian H mona zapisa w postaci
H = H0 + V,
(19.2)
gdzie H0 nazwiemy hamiltonianem niezaburzonym, za V zaburzeniem. Przyjmiemy ponadto

nastpujce zaoenia.
Po pierwsze, zarwno H0 jak i V nie zale jawnie od czasu, to znaczy
H0 =
V = 0.
t
t
(19.3)
Sytuacj, w ktrej pojawia si jawna zaleno od czasu zajmiemy si oddzielnie, konstruujc

tzw. rachunek zaburze z czasem (zaleny od czasu).
Po drugie, zakadamy e znamy (potrafimy rozwiza) problem wasny dla hamiltonianu
(0)
niezaburzonego. Przyjmiemy, e H0 ma dyskretne widmo { En }, oraz stany wasne { | in i },
gdzie indeks n numeruje poziomy energetyczne, za indeks i stany zdegenerowane, tj. wszystkie
(0)
rne stany, ktre odpowiadaj jednej i tej samej energii En . A wic mamy
H0 | in i = En(0) | in i,
i = 1, 2, . . . , gn .
(19.4)
Odnotujmy, e indeks n moe odpowiada jednej liczbie kwantowej numerujcej stany, lub te
pewnemu zbiorowi liczb kwantowych (a wic n moe by tzw. multiindeksem). Podobnie indeks
i, dla okrelonego n indeks i ma gn rnych wartoci, czyli tyle ile wynosi krotno degeneracja
(0)
poziomu energetycznego En . Zgodnie z oglnymi zasadami wiemy, e stany wasne { | in i }
posiadaj niezbdne wasnoci, tzn. tworz baz w rozwaanej przestrzeni stanw oraz speniaj
warunki ortonormalnoci i zupenoci
h in | jm i = ij nm ,
gn
XX
| in ih in | = 1.
(19.5)
n i=1
Po trzecie, przyjmiemy e elementy macierzowe V (obliczane w bazie stanw wasnych H0 )

s mae w porwnaniu z odpowiednimi elementami dla operatora H0 . Warunek ten ucilimy
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
231
6.03.2010
232
E ()
E4(0)
E3(0)
E2(0)
E1(0)

1
Rys. 19.1: Energie zaburzone w funkcji parametru .
zreszt dalej. Innymi sowy, przyjmujemy e energie zwizane z oboma czonami hamiltonianu
speniaj oszacowanie
|EH0 | |EV |,
(19.6)
co jeszcze doprecyzujemy. Warunek ten pozwala uzasadni, e oddziaywanie V jest tylko maym
zaburzeniem w stosunku do czonu gwnego, ktrym jest H0 .
Powysze zaoenie pozwala nam napisa
V = W,
(19.7)
gdzie jest maym, lecz dowolnym, parametrem pomocniczym. W praktyce oddziaywanie V

czsto zawiera may parametr. Natomiast operator W moe mie elementy macierzowe (energie
wartoci oczekiwane) tego samego rzdu co hamiltonian niezaburzony H0 .
Zapiszmy peny hamiltonian w postaci
H = H() = H0 + W,
(19.8)
i przedyskutujmy w skrcie jego wasnoci. Dla hamiltonianu (19.8) moemy oczekiwa, e jego
stany i wartoci wasne jako bd zalee od parametru . Wobec tego zagadnienie wasne (19.1)
zapiszemy w postaci
H() | () i = E() | () i.
(19.9)
Oczywicie gdy 0 to H() = H0 , a wic problem z oddziaywaniem redukuje si do problemu

niezaburzonego, tzn., do rwnania (19.4). Wobec tego, oczekujemy, e
dla 0,
E() En(0)
(19.10)
Schematyczny rysunek (19.1) ilustruje przykad rozwaanej sytuacji. Jeli parametr = 0 (brak
(0)
zaburzenia) to kolejnym energiom En odpowiadaj niezaburzone stany wasne hamiltonianu
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
232
6.03.2010
(0)
(0)
(0)
233
(0)
H0 . Energie E1 i E2 s niezdegenerowane, E3 jest zdegenerowana trzykrotnie, za E4

dwukrotnie. Zaburzenie (gdy > 0) zmienia wartoci energii (hamiltonianem jest ju H(),
(0)
a nie H0 ), a take czciowo usuwa degeneracj. Zaburzona energia E3 ulega rozszczepieniu
(0)
na trzy podpoziomy i degeneracja zostaje usunita. Natomiast w przypadku E4 zaburzenie
degeneracji nie usuwa. Zwrmy uwag, e dla pewnych wartoci zaburzenia moe si pojawi
dodatkowa degeneracja. Tak dzieje si dla = 1 .
Tak wic problem nasz polega na znalezieniu (choby przyblionych) rozwiza penego
zagadnienia wasnego (19.9) dla hamiltonianu H() na podstawie znanych rozwiza dla hamiltonianu niezaburzonego.
Jedn z metod poszukiwania przyblionych rozwiza zagadnienia wasnego (19.9) mona
zaproponowa w nastpujcy sposb. Przyjmijmy, e poszukiwane energie i stany wasne mona
rozwin w szeregi wzgldem parametru :
E() = (0) + 1 (1) + 2 (2) + 3 (3) + ,
| () i = | (0) i + 1 | (1) i + 2 | (2) i + 3 | (3) i + ,
(19.11a)
(19.11b)
gdzie wspczynniki (k) oraz | (k) i nie zale od parametru . Celem poszukiwanego przyblienia jest wyliczeniu poprawek choby tylko kilku wyrazw rozwini.
Tu jednak powstaje pewna trudno. A mianowicie nasz problem moe charakteryzowa si
(0)
degeneracj. Jeli E() przy 0 dy do zdegenerowanej energii En , to ktremu spord
stanw | in i odpowiada stan | (0) i, do ktrego w myl rozwinicia (19.11b) zbiega | () i.
Ze wzgldu na t trudno rozwaymy oddzielnie najpierw przypadek bez degeneracji, a potem przypadek zdegenerowany.
19.2
Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego
19.2.1
Wprowadzenie
Rozwaamy teraz nastpujc sytuacj. Stan | n i jest jednym ze stanw wasnych niezabu(0)
rzonego hamiltonianu H0 . Odpowiada on energii En i jest niezdegenerowany (dlatego nie ma
grnego indeksu). A zatem piszemy
H0 | n i = En(0) | n i.
(19.12)
(0)
Jak zmieni si energia En oraz stan wasny | n i pod wpywem zaburzenia V = W . Szukamy
rozwiza dla penego zagadnienia wasnego
H0 + W | n () i = En ()| n () i,
(19.13)
takich, e dla 0 zachodzi

En () En(0) ,
| n () i | n i.
(19.14)
Tak jak to oglnie omawialimy, szukamy rozwiza rwnania zaburzonego (19.13) w postaci
rozwini w szereg wzgldem parametru , przy czym teraz jawnie zaznaczamy (za pomoc
dolnego indeksu n), e szukamy poprawek do energii i wektora stanu okrelonego przez rwnanie
wasne (19.12). Analogicznie do rozwini (19.11) mamy teraz
1 (1)
2 (2)
3 (3)
En () = (0)
n + n + n + n + ,
1
(1)
2
(2)
3
(3)
| n () i = | (0)
n i + | n i + | n i + | n i + .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(19.15a)
(19.15b)
233
6.03.2010
234
(0)
A priori ket | n i nie musi by rwny rozwizaniu niezaburzonemu | n i. Jednak ze wzgldu

na relacj (19.14) oczywiste jest, e dla 0 mamy
| n () i | (0)
n i = | n i.
(19.16)
(0)
Analogicznie oczywiste jest, e n w (19.15a) odpowiada niezaburzonej energii wasnej z (19.12)

(0)
En () (0)
n = En .
(19.17)
czyli niezaburzonej energii wasnej z (19.12). Naley tutaj podkreli, e w rozwiniciach (19.15)
(k)
(k)
traktujemy wielkoci n , oraz | n i dla k 1 jako poprawki, ktre po pomnoeniu przez
odpowiednie potgi parametru s mae. Taka interpretacja wymaga wic bdzie przynajmniej
jakiego uzasadnienia. Pojawia si tu te problem czy szeregi (19.11) s zbiene. Do dyskusji
tych problemw wrcimy na zakoczenie. Na razie przyjmujemy, e dalsze kroki s sensowne i
uzasadnione.
Zwrmy jeszcze uwag, e rwnanie (19.13) okrela | () i z dokadnoci do czynnika
(k)
fazowego. Aby okreli ten czynnik zadamy, aby poprawki | n i dla k 1 byy ortogonalne
(0)
do rozwizania niezaburzonego | n i = | n i. A wic mamy warunek
(k)
(k)
h (0)
n | n i = h n | n i = 0k ,
k 0,
(19.18)
co, wobec (19.16), od razu uwzgldnia normowanie stanu niezaburzonego.

Warunek (19.18) mona te wprowadzi inaczej. A mianowicie zadajmy, aby rzut stanu
zaburzonego na stan niezaburzony by unormowany do jedynki. Odpowiada to daniu spenienia
relacji
h n | n () i = 1.
(19.19)
Podstawiajc rozwinicie (19.15b) otrzymujemy

1
(1)
2
(2)
1 = h n | (0)
n i + h n | n i + h n | n i
+3 h n | (3)
n i + ,
(19.20)
(0)
co musi by spenione dla dowolnego . A wic pierwszy czon jest jedynk h n | n i = 1, a

(k)
nastpne czony musz znika h n | n i = 0 dla k 1. Zatem warunek (19.19) prowadzi do
tego samego rezultatu co bezporednio narzucona relacja (19.18). Wnioskujemy wic, e warunki
(19.18) i (19.19) s sobie rwnowane.
19.2.2
Formalizm matematyczny
Celem dalszych rozwaa jest przyblione rozwizanie rwnania (19.13), do ktrego trzeba podstawi rozwinicia (19.15). Z dokadnoci do 2 otrzymujemy
H0 + W
=
1
(1)
2
(2)
| (0)
n i + | n i + | n i +
1 (1)
2 (2)
(0)
n + n + n +

1
(1)
2
(2)
| (0)
n i + | n i + | n i + .
(19.21)
Rozwinicia po obu stronach rwnoci musz mie rwne wspczynniki przy tych samych potgach . A wic z (19.21) wynika cig rwna na wspczynniki stojce przy kolejnych potgach
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
234
6.03.2010
235
parametru
(0)
(0)
H0 | (0)
n i = n | n i,
0 :
(19.22a)
1 :
(0)
(0)
(1)
(1)
(0)
H0 | (1)
n i + W | n i = n | n i + n | n i,
2 :
(1)
H0 | (2)
n i + W | n i =
(19.22b)
(2)
(1)
(1)
(2)
(0)
= (0)
n | n i + n | n i + n | n i,
(19.22c)
z ktrych kade musi by spenione oddzielnie. Moemy dalej konstruowa analogiczne rwnania (dla wyszych potg parametru ), lecz w praktycznych zastosowaniach ograniczenie si do
powyszych czonw jest najzupeniej wystarczajce.
Rwnanie (19.22a) odpowiada problemowi niezaburzonemu (19.4) i nie wnosi niczego nowego,
dlatego pominiemy je w dalszych rozwaaniach. Ponadto relacja ta potwierdza przejcia (19.16)
i (19.17). W biecej czci wykadu poprzestaniemy na obliczeniach:
(1)
(1)
(1)
(1)
poprawek pierwszego rzdu: En = n do energii oraz | n i = | n i do stanu | n i;

(2)
(2)
poprawki En = 2 n drugiego rzdu do energii.

Nieco oglniejsze rozwaania przedstawimy w Uzupenieniach.
19.2.3
Poprawki pierwszego rzdu
Poprawka do energii
Punktem wyjcia jest w tym przypadku rwnanie (19.22b), ktre "domykamy" z lewej za pomoc
bra h n | i otrzymujemy
(0)
h n | H0 | (1)
n i + h n | W | n i =
(1)
(1)
= (0)
n h n | n i + n h n | n i.
(19.23)
(0)
Zachodzi relacja h n | H0 = En h n | (bowiem hamiltonian niezaburzony jest hermitowski),

(0)
(0)
(0)
ponadto mamy utosamienia | n i = | n i oraz n = En , zatem z powyszego dostajemy
En(0) h n | (1)
n i + h n | W | n i =
(1)
= En(0) h n | (1)
n i + n h n | n i.
(19.24)
Dwa pierwsze skadniki skracaj si (i tak s rwne zeru na mocy zaoonej ortogonalnoci
poprawek do stanu niezaburzonego, por. (19.18)). Stany wasne hamiltonianu, s z zaoenia
ortonormalne, wic zostaje nam
h n | W | n i = (1)
n .
(19.25)
Poniewa zaburzenie V = W , zatem pierwsza poprawka do energii dana jest wzorem

En(1) = (1))
= h n | V | n i.
n
(19.26)
Pierwszy krok procedury mamy wic za sob, a poprawka 1-ego rzdu do energii stanu niezdegenerowanego | n i wyraa si wic przez element macierzowy operatora zaburzenia obliczony w
tym stanie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
235
6.03.2010
236
Poprawka do wektora stanu

(1)
Przechodzimy do poszukiwania wyraenia dla pierwszej poprawki | n i do wektora stanu | n i.

Znajdziemy j dokonujc w bazie | jm i rozkadu (patrz (19.5))
| (1)
n i
gm
X X
| jm i h jm | (1)
n i.
(19.27)
m6=n j=1
Zwrmy tu jednak uwag, e powysza suma nie zawiera skadnika z | n i, cho jest on obecny w
penym rozkadzie jedynki (19.5). Jego nieobecno wynika z zaoenia (19.18), ktre eliminuje go
(1)
z rozkadu. Aby wykorzysta ten rozkad potrzebujemy amplitud h jm | n i, ktre znajdziemy
biorc iloczyn skalarny rwnania (19.22b) z bra h jm |
(0)
j
(1)
h jm | H0 | (1)
n i En h m | n i
j
+h jm | W | n i (1)
n h m | n i = 0.
(19.28)
Ostatni skadnik nie daje wkadu, bowiem stany wasne H0 s ortogonalne. Ponadto h jm |H0 =
(0)
Em h jm |, wic
(0)
j
Em
En(0) h jm | (1)
n i = h m | W | n i,
(19.29)
skd oczywicie mamy

h jm | (1)
n i =
h jm | W | n i
(0)
(0)
Em En
(19.30)
Wspczynniki niezbdne do zbudowania rozkadu (19.27) s obliczone. czc wic wyraenia

(19.27) oraz (19.30) otrzymujemy
| (1)
n i=
gm
X X
(0)
h jm | W | n
| jm i
(0)
Em
m6=n j=1
(0)
En
(19.31)
Mnoc stronami przez i podstawiajc W = V , dostajemy poprawk do wektora stanu

| (1)
n i
| (1)
n i
gm
X X
| jm i
m6=n j=1
h jm | V | n i
(0)
(0)
Em En
(19.32)
Na podstawie rozwinicia (19.15b) moemy teraz wypisa wektor stanu, z dokadnoci do

wyrazw mamy pierwszego rzdu
| n i = | n i
gm
X X
| jm i
m6=n j=1
h jm | V | n i
(0)
(0)
Em En
(19.33)
Zwrmy w tym miejscu uwag na problem normowania. Z ortonormalnoci stanw wasnych

niezaburzonego hamiltonianu i ze wzoru (19.33) atwo obliczy kwadrat normy stanu | n i znalezionego w pierwszym rzdzie rachunku zaburze
k n k 2 = h n | n i = 1 +
gm
X X
|h jm | V | n i|2
,
(0)
(0) 2
m6=n j=1
Em En
(19.34)
bowiem czony "mieszane" znikaj, ze wzgldu na relacj ortonormalnoci (19.5). Widzimy wic,
e "poprawiony" w pierwszym rzdzie stan wasny penego hamiltonianu jest nieunormowany.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
236
6.03.2010
237
Oczywicie po obliczeniu normy wedug powyszego wzoru nie ma adnego problemu w skonstruowaniu stanu unormowanego
| n i | n i =
| n i
.
|| | n i ||
(19.35)
Stan z "tyld" jest w ewidentny sposb unormowany, wobec tego mona si nim posugiwa w
rnorakich obliczeniach (np. rednich, czy te wartoci oczekiwanych), w ktrych niezbdna jest
znajomo unormowanego stanu wasnego penego hamiltonianu (z dokadnoci do pierwszego
rzdu rachunku zaburze).
19.2.4
Poprawki drugiego rzdu do energii
W drugim rzdzie rachunku zaburze ograniczymy si do znalezienia poprawek do energii. Poprawki do wektora stanu mona rzecz jasna take obliczy. Odpowiednie wyraenia s jednak
skoplikowane i nadaj si raczej do oblicze numerycznych (patrz Uzupenienia).
Szukajc poprawek II-ego rzdu do energii posuymy si relacj (19.22c), ktra domkniemy
(0)
(0)
(0)
bra h n | (ponadto pamitamy, e | n i = | n i, oraz n = En )
(1)
h n | H0 | (2)
n i + h n | W | n i =
(1)
(1)
(2)
= En(0) h n | (2)
n i + n h n | n i + n h n | n i.
(19.36)
Poprawki s ortogonalne do stanu niezaburzonego, zatem pierwszy i drugi wyraz po prawej zeruj
(0)
si. Ponadto h n |H0 = En h n |, wobec czego
(1)
(2)
En(0) h n | (2)
n i + h n | W | n i = n .
(19.37)
Ponownie stwierdzamy, e na mocy ortogonalnoci poprawek do stanu niezaburzonego znika

pierwszy skadnik, zatem
(2)
= h n | W | (1)
n
n i.
(19.38)
Widzimy, e do znalezienia poprawki drugiego rzdu do energii potrzebujemy poprawki rzdu

pierwszego do wektora stanu. Ta za dana jest wzorem (19.31). Wobec tego
(2)
=
n
gm
X X
h n | W | jm i
h jm | W | n i
m6=n j=1
gm
X X

h n | W | j i 2
m
m6=n j=1
En Em
(0)
(0)
(0)
Em En
(0)
(19.39)
Mnoc obie strony przez 2 i zastpujc W przez zaburzenie V , otrzymamy

En(2)
gm
X X
m6=n j=1

h n | V | j i 2
m
.
(0)
(0)
En Em
(19.40)
Poprawka 2-ego rzdu do energii stanu niezdegenerowanego wyraa si przez kwadrat elementu
macierzowego operatora zaburzenia. Mona udowodni, e poprawki k-tego rzdu do energii bd
si wyraa przez k-t potg elementu macierzowego zaburzenia V .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
237
6.03.2010
19.2.5
238
Dyskusja uzyskanych rezultatw
Rozwamy przede wszystkim poprawk drugiego rzdu do energii, dan w (19.40)

En(2)
gm
X X

h n | V | j i2
m
(0)
(0)
En Em
m6=n j=1
(19.41)
Na wstpie wspominalimy, e oddziaywanie ma by mae. Moemy teraz nieco dokadniej sformuowa to danie. Z powyszego wzoru jasno wida, e poprawka bdzie maa, jeli tylko
elementy macierzowe oddziaywania bd mae w porwnaniu z rnicami energii charakteryzujcymi ukad niezaburzony.
(0)
(0)
Zwrmy uwag, e im mniejsza jest rnica energii |En Em |, tym wiksze s poprawki
(0)
(0)
(0)
(2)
w drugim rzdzie. Jeeli ponadto En > Em to poprawka jest dodatnia. Wic En En + En
(0)
(0)
wzrasta. Co wicej, poprawka ronie, gdy energia Em zblia si do En (od dou, bo jest mniejsza
(0)
(0)
(0)
ni En ). A wic w miar zbliania si Em do En (od dou) poprawka ronie podnoszc
(0)
En , tym samym (przynajmniej czciowo) niwelujc wzrost Em . Moemy zatem powiedzie, e
oddziaywanie V sprawia, i poziomy si "odpychaj". Analogiczne "odpychanie" ma miejsce,
(0)
(0)
(0)
(0)
gdy En < Em i poziom Em zblia si do En od gry.
(2)
Sprbujmy teraz dokona oszacowania poprawki En . Niech E (0) oznacza bezwzgldn
(0)
(0)
warto najmniejszej z rnic En Em , czyli wic
(0)
E (0) |En(0) Em
|.
(19.42)
Zastpujc w (19.41) mianowniki czym mniejszym uamek powikszamy, a wic mamy oszacowanie
|En(2) | =
1
E (0)
gm
X X
h n | V | jm i h jm | V | n i.
(19.43)
m6=n j=1
Gdyby w sumie nie brakowao skadnika, ktry zawiera operator rzutowy | n i h n |, (w ktrym
nie ma indeksu i, bo jest to poziom niezdegenerowany), to mielibymy w rodku relacj zupenoci
(19.5). Moemy jednak doda i odj czon h n |V | n ih n |V | n i. Grupujc jeden z nich wraz
z pozosta sum, korzystamy z relacji zupenoci. W ten sposb z relacji (19.43) otrzymujemy
|En(2) |
=
1
E (0)
1
E (0)
h n | V 2 | n i h n | V | n i2
h V 2 in h V i2n .
(19.44)
Rozpoznajemy kwadrat dyspersji oddziaywania V w stanie niezaburzonym

|En(2) |
n2 (V )
.
E (0)
(19.45)
Uzyskane oszacowanie pozwala nam inaczej sformuowa warunek maoci zaburzenia. Uznajemy,
e rachunek zaburze jest stosowalny (daje dobre wyniki) gdy dyspersja oddziaywania jest maa
w porwnaniu z rnicami energii charakteryzujcymi ukad niezaburzony.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
238
6.03.2010
239
Poprawki w drugim rzdzie rachunku zaburze dane s wzorami

En(2)
2
gm
X X
h n | V | im i
m6=n i=1
| n(2) i =
gm
X X
(0)
| im i
(19.46a)
h im | V | n i h n | V | n i
m6=n i=1
(0)
En Em
(0) 2
(0)
Em En
gp
XX
h im | V | jp ih jp | V | n i
p6=n j=1
Em En
(0)
(0)
(0)
(0)
Ep En
(19.46b)
(2)
przy czym poprawka | n i jest wyprowadzona w Uzupenieniach.

W praktyce na og ograniczamy si do drugiego rzdu przy obliczeniach energii, i do
pierwszego rzdu przy obliczeniach wektora falowego.
Przypominamy, e wektor stanu | n i obliczony czy to w pierwszym, czy w drugim rzdzie
jest nieunormowany. Jeeli chcemy oblicza rednie (lub wartoci oczekiwane) to naley
przeprowadzi normowanie. Nie jest to trudne, cho bywa technicznie mudne i skomplikowane.
19.3
19.3.1
Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego

Wprowadzenie
Znw rozpatrujemy problem zaburzony, tj. hamiltonian (19.8). Tym razem jednak do dalszej
analizy wybieramy spord stanw wasnych hamiltonianu H0 poziom energetyczny o energii
(0)
En , ktry jest zdegenerowany. Poziomowi temu odpowiadaj stany wasne
| in i,
gdzie
i = 1, 2, 3, . . . , gn ,
(19.47)
(0)
przy czym gn > 1 jest krotnoci degeneracji rozwaanego poziomu. Poziomowi En odpowiada
wic podprzestrze Hn o wymiarze dim Hn = gn .
Oczekujemy, e zaburzenie czciowo (lub nawet cakowicie) usunie degeneracj. Oznaczymy
wic przez Ena () energie wartoci wasne penego hamiltonianu H(), ktre maj wasnoci
Ena () 6= Enb ()
Ena ()
En(0)
gdy
a 6= b,
dla kazdego a, gdy
0.
(19.48)
(0)
Zakadamy wic, e pod wpywem zaburzenia poziom En zostanie rozszczepiony na podpoziomy o energiach Ena (), numerowane przez dodatkowy indeks a przebiegajcy zbir a =
1, 2, 3, . . . , A, przy czym oczywicie A gn . Kady spord omawianych podpoziomw moe nadal by zdegenerowany. Krotno degeneracji podpoziomu o numerze a oznaczymy przez
P
ga . Speniony musi by warunek A
a=1 ga = gn . Jeli A = gn to wszystkie ga = 1, i degeneracja
jest wtedy cakowicie usunita.
Rozwiza zagadnienia wasnego dla penego hamiltonianu (19.8) szukamy w postaci
| i = | () i = | na () i
(19.49)
Trudno jaka si tu pojawia polega na tym, e nie wiadomo do czego powinny zbiega kety
P n
i | in i jest wekto| na () i przy 0. Wynika to std, e dowolna kombinacja liniowa gi=1
(0)
rem wasnym niezaburzonego hamiltonianu H0 odpowiadajcym energii En . A wic do jakiej
kombinacji takiego typu ma zbiega ket | na () i a priori nie wiadomo.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
239
6.03.2010
19.3.2
240
Formalizm rachunku zaburze z degeneracj
Analizujemy problem podobnie jak poprzednio, tzn., postulujemy rozwinicia dla Ena () i dla
| na () i w szereg wzgldem parametru pomocniczego . Postpowanie takie jest w penej analogii z rozwiniciami (19.15a) i (19.15b) dla przypadku bez degeneracji. Tym razem jednak wyrazy
rozwini s opatrzone dodatkowym indeksem a. A wic teraz piszemy
2 (2)
Ena () = En(0) + 1 (1)
na + na + ,
(19.50a)
1
(1)
2
(2)
| na () i = | (0)
na i + | na i + | na i + .
(19.50b)
(0)
(0)
W rozwiniciu dla energii od razu pooylimy czon zerowy na = En , co wynika z zastosowania drugiej z relacji (19.48) do szeregu (19.50b). Indeksy a numerujce podpoziomy mog
przebiega rne (coraz wiksze) zbiory wartoci wraz ze wzrostem rzdu poprawek. Moe si
(1)
(1)
bowiem okaza, e w pierwszym rzdzie (tj. dla poprawek na i | na i) degeneracja nie zostanie
usunita cakowicie. W nastpnym rzdzie moe by ona znowu usunita tylko czciowo. Wic
dla wyszych rzdw zakres zmiennoci indeksu a moe si powiksza. Fakt ten prowadzi do
znacznych komplikacji. Omawiany problem czciowego usuwania degeneracji przedyskutujemy
dalej tylko w odniesieniu do rzdu zerowego i pierwszego. Zostawimy wic ten problem poza
naszymi rozwaaniami, cho pamita naley, e zakres a moe zalee od rzdu poprawek.
Przy dyskusji przypadku bez degeneracji pomocna bya relacja graniczna (19.16). Jak wspominalimy wyej, dla sytuacji z degeneracj nie mamy takiego przejcia granicznego. Zamiast
tego przyjmiemy, e zerowy czon rozwinicia (19.50b), do ktrego zbiega stan | na () i przy
0, wyraa si jako kombinacja liniowa (wzgldem indeksu i) stanw | in i odpowiadajcych
(0)
(0)
niezaburzonej energii En . Czyli szukamy unormowanego przyblienia zerowego | na i w postaci
| (0)
na i
gn
X
Cai | in i,
przy czym
i=1
gn
X

Cai 2 = 1.
(19.51)
i=1
Zwracamy uwag, e wspczynniki Cai mog (co zreszt wyranie zaznaczamy) zalee od indeksu a, to znaczy, kombinacje liniowe (19.51) mog by rne dla rnych podpoziomw numerowanych przez indeks a. Oczywicie stoi przed nami problem wyznaczenia wspczynnikw
Cai kombinacji liniowej (19.51). Ponadto chcemy, aby powysza kombinacja liniowa bya jednoznaczna (o ile to moliwe).
(0)
Odnotujmy fakt, e postulat (zaoenie) (19.51) sprawia, e stany | na i s automatycznie
stanami wasnymi hamiltonianu niezaburzonego. Istotnie (por. (3.49))
H0 | (0)
na i =
gn
X
Cai H0 | in i
i=1
gn
X
Cai En(0) | in i = En(0) | (0)

na i.
(19.52)
i=1
(0)
Rzeczywicie wic stany | na i, i to dla kadego a = 1, 2, 3, . . . , A, odpowiadaj niezaburzonej

(0)
(0)
energii wasnej En . Jest to intuicyjnie zgodne z interpretacj stanw | na i jako rozwiza
zerowego rzdu, tj. takich dla ktrych = 0, a wic zaburzenie znika.
Badajc problem zaburzenia stanu niezdegenerowanego posugiwalimy si warunkiem ortogonalnoci (19.18) lub (19.19). Tutaj postpujemy podobnie. damy, aby speniony by dodatkowy warunek
(k)
h (0)
na | na i = 0,
S.Kryszewski
dla
k 1,
MECHANIKA KWANTOWA
(19.53)
240
6.03.2010
241
czyli ortogonalno poprawek do przyblienia zerowego. Jednak, ze wzgldu na rozkad (19.51)

warunek ten nie oznacza, e poprawki s ortogonalne do stanw niezaburzonych | in i. Nie ma
bowiem powodw, aby kombinacja liniowa (19.51) wstawiona do relacji (19.53) miaa dawa zero.
Dalsze obliczenia s w duej mierze podobne do przypadku bez degeneracji. Rozwinicia
(19.50) wstawiamy do zagadnienia wasnego dla zaburzonego hamiltonianu (19.8). Krok ten jest
analogiczny do sposobu, w jaki uzyskalimy rwnanie (19.21). Jedyna rnica (jak dotd) polega
na obecnoci dodatkowych indeksw a zdajcych spraw z dopuszczalnej degeneracji. Uporzdkowanie rozwini, a nastpnie przyrwnanie wyrazw przy jednakowych potgach parametru
, prowadzi do rwna praktycznie takich samych jak rwnania (19.22). Nie ma wic potrzeby
powtarzania tej procedury. Postpowanie takie prowadzi teraz do ukadu rwna
(0) (0)
H0 | (0)
na i = En | na i,
(19.54a)
(0)
(0) (1)
(1) (0)
H0 | (1)
na i + W | na i = En | na i + na | na i.
(19.54b)
Rwnanie (19.54a) jest rwnaniem wasnym (19.52), nie wnosi ono adnych nowych informacji.
Tu jednak kocz si analogie z przypadkiem bez degeneracji.
Przechodzimy do analizy rwnania (19.54b). Przemnmy je lewostronnie przez bra h in |
(0)
sprzenie ktrego ze stanw odpowiadajcuch energii En . W rezultacie otrzymujemy
i
(1)
(0)
h in | H0 En(0) | (1)
na i + h n | W na | na i = 0.
(19.55)
(0)
Pierwszy czon znika, bowiem h in |H0 = En h in | (energie w nawiasie si znosz). Zostaje nam
(0)
h in | W (1)
na | na i = 0
(19.56)
(0)
Podstawiamy teraz kombinacj liniow (19.51) zamiast keta | na i, zatem

gn
X
j
h in | W (1)
na | n i Caj = 0
(19.57)
j=1
Rwnanie (19.57) peni kluczow rol, wic dokadnie je przeanalizujemy. Gwnym naszym celem
jest wyznaczenie (i to w sposb jednoznaczny, o ile to moliwe) wspczynnikw Caj okrelajcych
zerowe przyblienie wedug wzoru (19.51).
Przede wszystkim zauwamy, e rwnanie (19.57) stanowi tak naprawd ukad gn rwna
(0)
numerowanych indeksem i = 1, 2, . . . , gn (bo tylokrotna jest degeneracja poziomu En , i tyle
jest stanw wasnych | in i). Dalej wic mwimy ju o ukadzie rwna (19.57). Kontynuujc,
rozpisujemy element macierzowy w rwnaniach (19.57)
gn h
X
i
j
h in | W | jn i (1)
na h n | n i
Caj = 0.
(19.58)
j=1
Korzystamy z relacji ortonormalnoci (19.5) stanw wasnych H0 i dostajemy

gn h
X
h in | W | jn i (1)
na ij
Caj = 0.
(19.59)
j=1
Wprowadzamy teraz macierz o wymiarze gn gn , zwan macierz zaburzenia

ij
W(n)
= h in | W | jn i.
S.Kryszewski
(19.60)
MECHANIKA KWANTOWA
241
6.03.2010
242
Wobec tego nasz ukad rwna (19.59) wyglda teraz tak

gn h
X
j=1
ij
W(n)
(1)
na ij
Caj = 0,
gdzie
i = 1, 2, . . . . . . , gn .
(19.61)
Jest to ukad rwna liniowych jednorodnych wzgldem nieznanych wspczynnikw Caj kombinacji liniowej (19.51), definiujcej zerowe przyblienie rozwizania badanego zagadnienia.
19.3.3
Dyskusja macierzy zaburzenia
Rwnanie (19.61) i macierz zaburzenia (19.60) stanowi podstawowe narzdzia analizy problemu
zaburzenia stanu zdegenerowanego. Zapiszmy rwnanie (19.61) inaczej, a mianowicie pomnmy
obie jego strony przez . Zamiast elementu macierzowego operatora W bdziemy mie V i zamiast
(1)
(1)
poprawki na odpowiedni poprawk energetyczn Ena
gn
X
j=1
ij
(1)
V(n)
Caj = Ena
Cai ,
gdzie
ij
V(n)
= h in | V | jn i.
(19.62)
co ponownie jest ukadem gn rwna (numerowanych indeksem i). Rwnania te maj posta
ij
zagadnienia wasnego dla macierzy zaburzenia V(n)
. Wartociami wasnymi s poprawki pierwszego rzdu do energii, s one numerowane indeksem a, indeks n jest ustalony przez wybr
poziomu, dla ktrego liczymy poprawki. Odpowiednie wektory wasne (te numerowane indeksem a) s zbiorami wspczynnikw rozkadu przyblie zerowych wektora stanu na stany wasne
niezaburzonego hamiltonianu. Taka interpretacja rwnania (19.62) wymaga pewnych wyjanie.
Podamy je, przy czym jednoczenie bdziemy budowa procedur oblicze i sposb konstrukcji
poszukiwanych rozwiza.
(0)
1. Biorc stany | in i, (i = 1, 2, . . . , gn ) dla zdegenerowanego poziomu o energii En

wasne hamiltonianu niezaburzonego) budujemy macierz zaburzenia
ij
V(n)
= h in | V | jn i,
(stany
(19.63)
ktra ma wymiar (gn gn ).

2. Tworzymy i rozwizujemy formalne zagadnienie wasne dla macierzy zaburzenia
(a)
1.
V(n)
..
(a)
gn
(a)
1.
= a . .
.
(a)
gn
(19.64)
Znajdujemy wartoci wasne a , oraz odpowiadajce im gn -wymiarowe wektory wasne,

(a)
(a)
(a)
tzn. kolumny (1 , 2 , . . . , gn ). Indeks a numeruje kolejne wartoci i odpowiadajce
im wektory wasne macierzy zaburzenia. Macierz zaburzenia ma co najwyej gn rnych
wartoci wasnych. Jeli jedna (lub wicej) wartoci wasnych a ma krotno wiksz od
jednoci, to indeks a ma zakres mniejszy ni gn .
3. Porwnujc zagadnienie wasne (19.64) z rwnaniami (19.62) dokonujemy reinterpretacji
wynikw. Wartoci wasne a macierzy zaburzenia utosamiamy z poprawkami pierwszego
rzdu do energii:
(1)
Ena
a .
(19.65)
Natomiast wektory wasne interpretujemy jako wspczynniki rozkadu (19.51):

(a)
(a)
1 , 2 , . . . , g(a)
n
S.Kryszewski
Ca1 , Ca2 , . . . , Cagn
MECHANIKA KWANTOWA
(19.66)
242
6.03.2010
243
(0)
dla kolejnych (numerowanych indeksem a) zerowych przyblie | na i zaburzonych stanw

wasnych penego hamiltonianu. Utworzon kombinacj (19.51) trzeba (o ile to moliwe)
unormowa.
(1)
4. Zamy, e warto wasna a = Ena macierzy zaburzenia jest niezdegenerowana. Ww(0)
czas mamy dobrze okrelon poprawk do energii niezaburzonej En . Poziom pierwotnie
(0)
(1)
zdegenerowany zosta rozszczepiony i podpoziom o energii Ena = En + Ena jest ju
niezdegenerowany. Sytuacja ta jest schematycznie przedstawiona na rysunku. Jednorodny
(1)
Ena = En(0) + Ena
j (0)
na i
En(0)
j 'in i
= X Cai j 'in i
gn
i=1
Inne podpoziomy
i = 1; 2; : : : ; gn
zaburzone
Rys. 19.2: Ilustracja do pierwszego rzdu rachunku zaburze z degeneracj. Pod(0)
(1)
poziom zaburzony o energii Ena = En + Ena jest niezdegenerowany. Przypisujemy

(0)
mu (w zerowym rzdzie rachunku zaburze) stan | na i. Inne podpoziomy zaburzone
odpowiadajce innym wartociom wasnym macierzy zaburzenia s zaznaczone schematycznie, mog one by take rozszczepione i lee poniej lub powyej podpoziomu
o energii Ena .
ukad rwna (19.64) ma znikajcy wyznacznik, za ze wzgldu na to, e warto wasna

jest jednokrotna, tylko jedno spord rwna ukadu jest zalene liniowo od pozostaych.
(a)
Moemy wic obliczy gn 1 wspczynnikw i = Cai w zalenoci od pozostaego. Ten
(0)
ostatni wspczynnik wyznaczamy z warunku normalizacji wektora stanu | na i danego
P
(0)
n
jako kombinacja liniowa | na i = gi=1
Cai | in i. Tak wic przyblienie zerowego rzdu dla
wektora stanu jest w tym przypadku wyznaczone jednoznacznie.
(0)
Dokonujemy tu jeszcze jednego kroku interpretacyjnego. W zasadzie stan | na i (zgodnie
z relacj (19.52)) jest stanem wasnym hamiltonianu niezaburzonego. Reinterpretujemy
(0)
jednak | na i jako przyblienie zerowego rzdu dla stanu wasnego hamiltonianu penego
(0)
(1)
(z zaburzeniem) odpowiadajcego energii Ena = En + Ena .
(1)
5. Jeli jednak warto wasna a = Ena zagadnienia (19.64) ma krotno wiksz ni 1,

(0)
(1)
wwczas podpoziom o energii Ena = En + Ena jest nadal zdegenerowany, przy czym krotno degeneracji ga jest rwna krotnoci wartoci wasnej. Stosujc odpowiednie metody
matematyczne mona wyznaczy ga ortonormalnych wektorw wasnych. Jednak kada ich
(0)
(1)
kombinacja liniowa bdzie odpowiada energii Ena = En + Ena . Rozkad typu (19.51)
bdzie niejednoznaczny.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
243
6.03.2010
19.3.4
244
Rachunek zaburze z degeneracj podsumowanie

(0)
Zasadniczy problem rachunku zaburze dla gn -krotnie zdegenerowanego stanu o energii En

polega na koniecznoci szukania rozwini typu (19.51), tj.
| (0)
na i
gn
X
Cai | in i,
przy czym
i=1
gn
X

Cai 2 = 1.
(19.67)
i=1
W praktyce problem sprowadza si do rozwizania zagadnienia wasnego dla macierzy zaburzenia

gn
X
j=1
ij
(1)
V(n)
Caj = Ena
Cai ,
gdzie
ij
V(n)
= h in | V | jn i,
(19.68)
oraz i = 1, 2, . . . . . . , gn . Wartoci wasne tej macierzy (numerowane indeksem a) to poprawki

pierwszego rzdu do energii. Wektory wasne za tworz dla kolejnych a zbiory wspczynnikw
Cai w kombinacjach (19.67). Krotnoci wartoci wasnych okrelaj, czy zaburzenie usuwa de(1)
generacj czy te nie. Jeli warto wasna Ena jest jednokrotna, to wyznacza ona podpoziom
(0)
(1)
niezdegenerowany o energii Ena = En + Ena . Dla podpoziomu tego mona jednoznacznie wy(1)
znaczy rozkad (19.67). Jeli inna warto wasna Enb jest gb -krotna, to podpoziom o energii
(0)
(1)
Enb = En + Enb pozostaje zdegenerowany gb -krotnie i nie mona dla znale jednoznacznego
rozkadu (19.67). Z tego powodu, w praktyce zwykle poprzestajemy na zbadaniu zagadnienia
wasnego macierzy zaburzenia i wnioskw pyncych z jego rozwizania.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
244
6.03.2010
20. Rachunek zaburze z czasem
245
Rozdzia 20
Rachunek zaburze z czasem

Do tej pory badalimy rozwizania rwnania Schrdingera dla hamiltonianw niezalenych od
czasu. W poprzednim rozdziale omwilimy sytuacj, w ktrej znane s nam cise rozwizania
zagadnienia niezaburzonego, za dodatkowy czon w hamiltonianie, tzw. zaburzenie sprawia, e
rozwizania niezaburzone ulegaj modyfikacji. Stacjonarny rachunek zaburze umoliwia obliczenie poprawek, ktre daj przyblienia tych modyfikacji. Teraz rozwaymy sytuacj fizyczn,
w ktrej zaburzenie wynikajce z dodatkowych (zewntrznych) oddziaywa, jest jawnie zalene
od czasu, wic w rwnaniu Schrdingera
i~

| (t) i = H0 + V (t) | (t) i,

t
(20.1)
hamiltonian H = H0 + V (t) jest funkcj czasu. Rozwizanie takiego zagadnienia jest na og

trudne i tylko w nielicznych przypadkach moliwe jest uzyskanie cisego rozwizania. Dlatego
te przedstawimy metod rozwizania przyblionego.
20.1
20.1.1
Przyblione rozwizanie rwnania Schrdingera

Zagadnienie stacjonarne przypomnienie
Podobnie jak w stacjonarnym rachunku zaburze przyjmiemy, e dla niezaburzonego hamiltonianu, umiemy rozwiza rwnanie Schrdingera
i~
| (t) i = H0 | (t) i,
t
gdzie
H0
= 0.
t
(20.2)
Jak wiemy z dyskusji w rozdziale czwartym, rwnanie to sprowadza si do zagadnienia stacjonarnego, a wic do problemu wasnego dla hamiltonianu H0 :
H0 | n i = En(0) | n i.
(20.3)
Rozwizania tego problemu, a wic niezaburzone stany wasne | n i i odpowiadajce im energie

uznajemy za znane. Zapis stanu | n i moe oznacza (o ile zachodzi taka potrzeba) zbir kilku
(0)
wskanikw. Energie En mog by zdegenerowane, a zatem rnym stanom | m i i | n i mog
odpowiada te same wartoci energii. Poniewa hamiltonian H0 jest z zaoenia obserwabl,
wic stany | n i tworz w przestrzeni stanw baz ortonormaln, a zatem speniaj warunki
ortonormalnoci i zupenoci, to jest
h m | n i = mn ,
| n ih n | = 1.
(20.4)
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
245
6.03.2010
246
Zgodnie z dyskusj przeprowadzon w rozdziale 4 wiemy, e jeli w chwili pocztkowej stan

ukadu by dany poprzez wektor | 0 i, to w chwili pniejszej t > t0 ewoluujcy w czasie stan
| (t) i ma posta
| (t) i =
cn (t)| n i =
(0)
| n ih n | 0 i eiEn
(tt0 )/~
(20.5)
(por. rwnania (4.15) i (4.25)). W szczeglnoci, jeeli ukad zosta przygotowany w stanie pocztkowym | 0 i = | m i to wwczas h n | 0 i = h n | m i = nm , a wic
(0)
| (t) i = | m i eiEm
(tt0 )/~
(20.6)
czyli ukad pozostaje w stanie | m i, bo globalny czynnik fazowy w (20.6) nie ma znaczenia
fizycznego. Z tego te wzgldu (przypominamy) rozwizania (20.5) i (20.6) s zwane rozwizaniami stacjonarnymi. Prawdopodobiestwo znalezienia ukadu w chwili t > t0 w stanie wasnym | m i
hamiltonianu jest dane jako |h m | (t) i|2 = 1 i nie ulega zmianie w czasie. Prawdopodobiestwo
(0)
zmierzenia energii Em jest takie samo, niezalenie od tego, czy pomiaru dokonamy w chwili
t = t0 , czy te odoymy go do chwili pniejszej. Mwimy tu o pojedynczym pomiarze, ktry
moemy wykona w tej czy innej chwili czasu.
20.1.2
Wpyw zewntrznego zaburzenia.

Prawdopodobiestwo przejcia
Zamy teraz, e ukad opisywany hamiltonianem H0 oddziauje z otoczeniem. Oddziaywanie

to opisujemy za pomoc dodatkowego czonu w hamiltonianie
H = H0 + V (t),
(20.7)
przy czym przyjmujemy, e V (t) jawnie zaley od czasu. Rwnanie Schrdingera ma posta
(20.1). Oczywicie, jego rozwizaniami nie bd ju stany stacjonarne. Hamiltonian na og ju
nie jest sta ruchu energia ukadu moe si zmienia. Dlatego te mwimy o oddziaywaniu.
Ukad moe wymienia si energi z otoczeniem. Rwnania (20.5) musz ulec modyfikacji. Stany
wasne | n i hamiltonianu niezaburzonego tworz baz w przestrzeni stanw, wic nadal moemy
szuka rozwizania rwnania (20.1) w postaci podobnej do (20.5). Niech rozwizanie to bdzie
postaci
| (t) i =
(0)
| n i Cn (t) eiEn
(tt0 )/~
(20.8)
gdzie Cn (t) s nieznanymi funkcjami czasu. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem rniczkowym pierwszego rzdu wzgldem czasu, wic jego rozwizanie wymaga okrelenia warunku
pocztkowego. Przyjmujc | (t) i = | 0 i stwierdzamy, e z postulatu (20.8) wynika warunek
pocztkowy
h m | 0 i =
h m | n i Cn (t0 ) = Cm (t0 ),
(20.9)
co wynika z zaoe (20.4). Zwrmy uwag, e w postulowanym rozwizaniu (20.8) od razu

uwzgldnilimy rozwizanie (20.5) problemu niezaburzonego. Oznacza to, e przy braku oddziaywania rwnanie (20.1) redukuje si do postaci (20.2), wic rozwizania (20.8) powinny si
wwczas sprowadza do (20.5). Widzimy wic, e powinno by
Cn (t)
S.Kryszewski
V (t) 0
- h n | 0 i.
(20.10)
MECHANIKA KWANTOWA
246
6.03.2010
247
Aby si o tym przekona trzeba jednak rozwiza rwnanie Schrdingera (20.1), do ktrego
podstawimy postulat (20.8). W ten sposb dostajemy
i~
|ni
d Cn (t) iEn(0) (tt0 )/~

e
dt
+ i~
X
n
H0 | n i Cn (t) e
(0)
iEn
| n i Cn (t)
~
!
(0)
eiEn
(tt0 )/~
(0)
iEn (tt0 )/~
(0)
V (t) | n i Cn (t) eiEn
(tt0 )/~
(20.11)
Drugi skadnik po lewej i pierwszy po prawej wzajemnie si znosz, bowiem stany | n i speniaj
zagadnienie wasne (20.3). Mnoc pozostae dwa skadniki przez h m | z lewej, korzystamy z
ortonormalnoci (20.4) stanw bazy i otrzymujemy
i~
X
(0)
(0)
d Cm (t) iEm
(tt0 )/~
e
=
h m | V (t) | n i Cn (t) eiEn (tt0 )/~ .
dt
n
(0)
(0)
Wprowadzajc typowe oznaczenie mn = Em En
(20.12)
/~, piszemy
d
1 X
Cm (t) =
h m | V (t) | n i eimn (tt0 ) Cn (t).
dt
i~ n
(20.13)
Jest to ukad (nieskoczenie wielu, numerowanych przez m) rwna rniczkowych pierwszego

rzdu na wspczynniki Cm (t). Warunki pocztkowe zadane s rwnaniami (20.9). Do tej pory
nie poczynilimy adnych przyblie, wic ukad ten jest cisy, dokadnie rwnowany rwnaniu
Schrdingera (20.1). Otrzymany ukad rwna jest na og niemoliwy do rozwizania. Po pierwsze oddziaywanie zaley od czasu, wic prawe strony s (czsto skomplikowanymi) funkcjami
czasu. Po drugie, jest to ukad nieskoczony. W niektrych sytuacjach, gdy wymiar przestrzeni
stanw jest skoczony, liczba rwna te jest skoczona. W takim przypadku, przy prostej postaci oddziaywania, niekiedy udaje si znale cise rozwizania. Jest to jednak raczej wyjtek,
a nie regua.
W granicznej sytuacji gdy V (t) 0 rwnania (20.13) sprowadzaj do
d Cm (t)
= 0,
dt
Cm (t) = const. = Cm (t0 ) = h m | 0 i,
(20.14)
co jest zgodne z przewidywaniem (20.10). Oczywicie wykorzystujc (20.14) w postulacie (20.8)

odtwarza si nam rozwizanie stacjonarne (20.5), tak jak to powinno by przy braku oddziaywania.
W ukadzie, w ktrym nie wystpuje oddziaywanie (V (t) = 0), prawdopodobiestwo uzyskania okrelonego rezultatu pomiaru energii nie zaleao od czasu. Z rwna (20.13) widzimy,
e w obecnoci oddziaywania (V (t) 6= 0), amplituda prawdopodobiestwa Cm (t) = h m | (t) i
bdzie na og zoon funkcj czasu. Prawdopodobiestwo znalezienia ukadu w stanie | m i
(0)
(czyli uzyskanie w wyniku pomiaru energii o wartoci Em ) bdzie zmienia si w czasie.
Na zmiany prawdopodobiestwa w czasie moemy spojrze jako na przechodzenie ukadu z jednego stanu | m1 i do innego stanu | m2 i pod wpywem zewntrznego zaburzenia V (t). Wida to
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
247
6.03.2010
248
szczeglnie wyranie jeli zaoymy, e w chwili pocztkowej ukad znajdowa si w stanie | p i

(pocztkowym), co oznacza, e
Cm (t0 ) = h m | p i = mp .
(20.15)
Wwczas Cp (t) = h p | (t) i interpretujemy jako amplitud prawdopodobiestwa tego, e ukad

(wraz z upywem czasu) pozostanie w stanie | p i. Natomiast Cm6=p (t) = h m | (t) i jest wtedy
amplitud prawdopodobiestwa tego, e ukad (w chwili t) znalaz si w stanie | m i, innym ni
stan pocztkowy. Innymi sowy, Cm (t) moemy interpretowa jako prawdopodobiestwo przejcia, pod wpywem oddziaywania V (t), ze stanu pocztkowego | p i do stanu kocowego | m i.
Celem naszym jest znalezienie przyblionych metod rachunkowych, pozwalajcych obliczy
|Cm (t)|2 prawdopodobiestwo przejcia, przy zaoeniu, e w chwili pocztkowej t0 ukad znajdowa si w stanie | p i. Dlatego te, w dalszych rozwaaniach relacja (20.15) stanowi bdzie
warunek pocztkowy.
20.1.3
w pierwszym rzdzie rachunku zaburze
Procedura iteracyjna
Jak ju wspominalimy, cise rozwizanie ukadu rwna (20.13) jest na og niemoliwe. Dlatego te sensowne jest poszukiwanie metod przyblionych. W granicy V (t) 0 rozwizania
redukuj si do przypadku stacjonarnego. Nasuwa to myl podejcia typu iteracyjnego. W zerowym kroku iteracji, po prostu zaniedbujemy oddziaywanie V (t) i ukad (20.13) redukuje si do
rwna (20.14). Moemy wic napisa
(0)
Cm
(t) = Cm (t0 ) = h m | 0 i.
(20.16)
Kolejne kroki iteracyjne polegaj na tym, e po prawej stronie rwna (20.13) wstawiamy rozwizanie uzyskane w kroku poprzednim. A zatem pierwsza iteracja prowadzi do rwna
1 X
d (1)
Cm (t) =
h m | V (t) | n i eimn (tt0 ) Cn(0) (t),
dt
i~ n
(20.17)
(0)
gdzie, zgodnie z (20.16) mamy Cn (t) = Cn (t0 ), czyli wspczynniki rozkadu pocztkowego.
Oglniej za, w j-otym kroku iteracji mamy rwnania
d (j)
1 X
Cm (t) =
h m | V (t) | n i eimn (tt0 ) Cn(j1) (t).
dt
i~ n
(20.18)
Aby wykona j-oty krok, trzeba najpierw scakowa rwnania kroku poprzedniego. Jest to wic
procedura mudna i skomplikowana. Cech procedury iteracyjnej jest to, e w kroku zerowym
w ogle nie uwzgldniamy oddziaywania. Krok pierwszy (20.17) wprowadza ju oddziaywanie
(1)
V (t) uzyskane Cm (t) zalee bdzie od V (t) w pierwszej potdze. Krok drugi, w rwnaniu dla
(2)
(1)
Cm po prawej stronie zawiera bdzie element macierzowy h n | V (t) | q i i Cq (t), ktre jest ju
(2)
proporcjonalne do V (t). Wobec tego Cm (t) bdzie zalee od oddziaywania w drugiej potdze.
A zatem w (20.18) w j-otym kroku, V (t) wystpowa bdzie w j-otej potdze.
W praktyce czsto wystarczy posuy si jedynie pierwszym krokiem iteracyjnym. W dalszych rozwaaniach tak te postpimy, co pozwoli unikn wzrastajcej komplikacji kolejnych
krokw. Ograniczymy si wic do analizy rwnania (20.17).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
248
6.03.2010
249
Prawdopodobiestwo przejcia w pierwszym rzdzie rachunku zaburze

Badamy rwnanie (20.17), w ktry dla prostoty (bez straty oglnoci) kadziemy t0 = 0
d (1)
1 X
Cm (t) =
h m | V (t) | n i eimn t Cn (0),
dt
i~ n
(20.19)
Rwnanie to nietrudno jest scakowa

(1)
(1)
Cm
(t) = Cm
(0) +
Z
1 X t
dt1 eimn t1 h m | V (t1 ) | n i Cn (0),
i~ n 0
(20.20)
(1)
przy czym Cm (t0 ) to warunek pocztkowy. Niech teraz stan pocztkowy bdzie stanem | 0 =
| p i. Wobec tego, wedug (20.15) mamy Cn (0 i = np ) i z (20.20) dostajemy
(1)
Cm
(t)
= mp
1
+
i~
Z t
0
dt1 eimp t1 h m | V (t1 ) | p i.
(20.21)
(1)
Zgodnie z przeprowadzon powyej dyskusj Cm6=p (t) jest (przyblion) amplitud prawdopodobiestwa przejcia | p i - | m i zachodzcego pod wpywem oddziaywania V (t). Wobec tego
moemy napisa
P
(1)

(1) 2
(m, t|p, 0) = Cm
(t) =
Z
2
1 t
imp t1
dt1 e
h m | V (t1 ) | p i ,
~2 0
(20.22)
Wyraenie to stanowi poszukiwane prawdopodobiestwo przejcia (o ile tylko nie znikaj elementy macierzowe h a | V (t1 ) | p i) ze stanu | p i w chwili t0 = 0, do stanu | m i w chwili t > t0 .
Przejcia te s powodowane zewntrznym zaburzeniem. Energia ukadu nie jest staa, po wpywem oddziaywania przestaje on by stacjonarny. Ukad moe absorbowa energi z zewntrznego
pola i moe do energi emitowa. Dyskusj tych procesw zajmiemy si nieco dalej.
Prawdopodobiestwo (20.22) jest rezultatem przyblienia pierwszego rzdu. Trzeba oczywicie zbada zakres stosowalnoci przyblienia. Porwnanie cisego rwnania (20.13) i przyblionego (20.19) pokazuje, e wspczynnik Cn (t) w do "brutalny" sposb zamienilimy na jego
(0)
przyblienie zerowego rzdu: Cn (t) = Cn (0) = np . Moemy sdzi, e jeli przedzia czasu tt0
jest krtki na tyle, e Cn (t) mao si rni od Cn (0), to nasze przyblienie jest sensowne. Trzeba
jednak to zbada dokadniej. Ponadto z (20.21) widzimy, e
P
(1)

2
Z

1 t

(p, t|p, 0) = 1 +
dt1 h p | V (t1 ) | p i ,
i~ 0
(20.23)
gdzie pp = 0, jest prawdopodobiestwem tego, e ukad pozostanie w stanie pocztkowym

| p i. Nie jest oczywiste, czy (w pierwszym rzdzie) wszystkie prawdopodobiestwa (20.22) i
(20.23) sumuj si do jedynki. Ponownie wic zachodzi potrzeba zbadania zakresu stosowalnoci
przyblie.
Formua (20.22) jest w zasadzie gotowa do zastosowa (przy milczcym zaoeniu jej stosowalnoci). Wystarczy okreli niezaburzony (nieoddziaujcy) ukad fizyczny, to jest poda jego
hamiltonian H0 oraz jego stany i wartoci wasne, a take zada posta hamiltonianu oddziaywania V (t). Wwczas za pomoc wzoru (20.22) (w pierwszym rzdzie rachunku zaburze) mona
oblicza i bada prawdopodobiestwo przejcia P (1) (p, t|p, t0 ). Pewne przykady zastosowania i
dyskusji wyraenia (20.22) na prawdopodobiestwo przejcia mona znale w literaturze i w
Uzupenieniach. W naszych dalszych rozwaaniach skoncentrujemy si na omwieniu pewnego
szczeglnego, lecz bardzo wanego przykadu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
249
6.03.2010
20.2
250
Zaburzenie harmoniczne
20.2.1
Rozwaymy tu oddziaywanie, ktre ma posta

V (t) =

1
W eit + W eit
2
(20.24)
gdzie operatory W oraz W nie musz by hermitowskie. Przyjmiemy, e s one niezalene od

czasu, tj.:
W
W
=
= 0.
t
t
(20.25)
Zauwamy jednak, e V (t) okrelone w (20.24) jest (jako cao) operatorem hermitowskim,
jakim by powinno, jest to bowiem hamiltonian oddziaywania ukadu z otoczeniem.
Dyskusj przeprowadzimy w oparciu o formu (20.22), w ktrej podstawimy oddziaywanie
(20.24). Otrzymujemy

P (1) (m, t|p, 0) =

=

2
1 t
it1
it1
imp t1
1
W
e
+
W
e
|
p
i
e
dt
h
m
|
1

2
~2 0

Z t
1
hm|W |pi
dt1 ei(mp +)t1
4~2
0
+ hm|W |pi
Z t
0
dt1 ei(mp )t1
(20.26)
Obliczenie caek jest bardzo proste. Wsplny dla obu caek czynnik i ma modu rwny 1, otrzymujemy zatem
P (1) (m, t|p, 0) =
1
4 ~2

1 ei(mp +)t

hm|W |pi

mp +
2

.

1 ei(mp )t
+ hm|W |pi
mp
(20.27)
Rozwamy skadnik wewntrz moduu

1 eit
=
=

eit/2 it/2
e
eit/2

i it/2
1
e
sin
t
2
1
2
(20.28)
Czynnik i (o module 1) ponownie nie daje wkadu, zatem

P (1) (m, t|p, 0) =
1
=
4 ~2

ei(mp +)t/2

hm|W |pi 1

2 (mp + )
sin
1
2
(mp + ) t
h
i
ei(mp )t/2
+ hm|W |pi 1
sin 12 (mp ) t
2 (mp )
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
2

.

(20.29)
250
6.03.2010
251
Czynnik eimp t/2 mona wyczy, ma on modu rwny jednoci. Dostajemy wic
P (1) (m, t|p, 0) =

h
i
eit/2

sin 12 (mp + ) t
hm|W |pi 1

2 (mp + )
1
=
4 ~2
2

.

i
h
eit/2
+ hm|W |pi 1
sin 21 (mp ) t
2 (mp )
(20.30)
Obliczenie pozostaego moduu nie jest trudne, w rezultacie formu (20.30) zapisujemy w postaci
P (1) (m, t|p, 0) =
1
=
|h m | W | p i|2
4 ~2
sin2
h
1
2
(mp + ) t
i2
1
2 (mp
+ )
sin2

2

+ h m | W | p i
+ 2 Re h m | W | p ih m | W | p i eit
h
sin
1
2 (mp + ) t
1
2 (mp + )
1
2
(mp ) t
i2
1
2 (mp
sin
1
2 (mp ) t
1
2 (mp )
(20.31)
Aby przedyskutowa otrzymane (w pierwszym rzdzie rachunku zaburze) wyraenie (20.31) dla
prawdopodobiestwa przejcia powinnimy przebada i omwi wasnoci dwch funkcji pomocniczych
ft (x) =
sin2

1
2 xt
2
= gt2 (x),
1
2x
sin
gt (x) =
1
2 xt
1
2x
(20.32)
w ktrych czas t peni rol parametru. Zanim jednak przejdziemy do dyskusji powyszych funkcji,
poczynimy pewne uwagi dotyczce formuy (20.31).
Po pierwsze zauwamy, e dla zaburzenia (oddziaywania) cosinusoidalnego
V (t) =

Wc it
e + eit = Wc cos t,
2
(20.33)
mamy (porwnujc z (20.24) W = W = Wc . Wwczas wszystkie trzy kwadraty moduw elementw macierzowych redukuj si do jednego wyraenia. Formu (20.31) moemy wic zapisa
w postaci
P (1) (m, t|p, 0) =
sin2
h
1
2
|h m | Wc | p i|2
4 ~2
i
(mp + ) t
1
2 (mp
i2
S.Kryszewski
+ )
h
+ 2 cos (t)
sin2
sin
1
2 (mp + ) t
1
2 (mp + )
1
2
(mp ) t
1
2 (mp
i2
sin
1
2 (mp ) t
1
2 (mp )
MECHANIKA KWANTOWA
(20.34)
251
6.03.2010
252
Po drugie, dla zaburzenia staego w czasie kadziemy = 0. Wtedy V (t) = Wc i ze wzoru

(20.34) otrzymujemy

V (t) Wc = const.-
P (1) (m, t|p, 0)
4 sin2 12 mp t
|h m | Wc | p i|2

2
4 ~2
1
2 mp
(20.35)
Dokadnie ten sam rezultat otrzymamy kadc w (20.31) = 0 oraz W = W = Wc .
20.2.2
Wasnoci funkcji pomocniczych
Funkcja ft (x)
Przede wszystkim stwierdzamy, e stosujc do ft (x) dwukrotnie regu de LHospitala,
ft (x) =
sin2

1
2 xt
2
1
2x

- t2 .
(20.36)
x0
Badana funkcja ma wic w x = 0 ostry pik, tzw. pik centralny. Wykres tej funkcji jest przedsta-
()
ft x
x 2t
- 2t
2
Rys. 20.1: Wykres funkcji ft (x) okrelonej wzorem (20.32). Na wykresie przyjto
t = 4.
wiony na rysunku 20.1. Zera licznika (dla x 6= 0) s zerami funkcji ft (x) i jednoczenie lokalnymi
minimami. Zera te odpowiadaj
xt/2 = k, (k = 1, 2, . . .),
(20.37)
czyli xk = 2k/t. Zero najblisze pikowi centralnemu, to x = 2/t. Im wikszy parametr t,

tym wysze i wsze jest maksimum centralne. Jego szeroko jest dobrze oszacowana przez
x = 2/t.
(20.38)
Kolejne zera rozdzielaj boczne maksima lokalne, ktre maj sta szeroko rzdu /t (odlego
midzy zerami wynosi 2/t). Pooenie maksimw lokalnych mona znale w sposb cisy. Nie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
252
6.03.2010
253
bd nam one jednak potrzebne. Poprzestaniemy na stwierdzeniu, e maksima te znajduj si

w pobliu punktw xk = (2k + 1))/t, (k = 1, 2, 3, . . .), odpowiadajcych maksymalnym
wartociom licznika funkcji ft (x).
Oszacujmy stosunek wysokoci maksimum centralnego funkcji ft (x) do wysokoci pierwszego
maksimum bocznego
max. centr.
max. boczne
ft (0)
t2
= 1
ft (3/t)
( 2 x1 )2
= t2
x21
9 2
9 2
= t2 2 =
22.2.
4
4t
4
(20.39)
Zwrmy przy tym uwag, e proporcja ta nie zaley od wartoci parametru t. Nastpne maksima
szybko malej Ich proporcje do maksimum centralnego take nie zale od t.
Na zakoczenie badania wasnoci funkcji ft (x) rozwaymy jeszcze cak (z funkcji parzystej)
Z
I(t) =
= 2
= 4
dx ft (x) =
Z
0
Z
0
dx
dy
sin2

dx
sin2

1
2 xt
2
1
2x

Z sin2 1 xt
x
2
= 4
d
2
1
2 xt
2
1
2x
2
1
2x
sin (yt)
t
= 2t.
= 4
2
y
2
(20.40)
co atwo sprawdzi, odwoujc si do tablic caek oznaczonych. Jeeli pole pod pikiem centralnym
przybliymy za pomoc trjkta, to pole przez niego ograniczone jest rwne 12 (4/t)t2 = 2t.
Warto caki (20.40) pochodzi wic przede wszystkim od pola pod pikiem centralnym. Dla
duych t przyczynki do caki (20.40) pochodzce od maksimw bocznych staj si zaniedbywalnie
mae.
Niech teraz G(x) bdzie dowoln funkcj, ktra jest okrelon i wolnozmienna w otoczeniu
x = 0. Rozwamy teraz cak
J(t) =
dx G(x) ft (x) =
dx G(x)
sin2

1
2 xt
2
1
2x
(20.41)
Jeli t jest dostatecznie due, to funkcja ft (x) jest dobrze przybliona tylko przez pik centralny,
ktry jest bardzo wysoki i bardzo wski. Funkcja G(x) jest wolno zmienna w okolicach x = 0,
wic jej warto przybliymy przez G(0) i cak (20.41) zapiszemy jako
J(t) G(0)
dx
sin2

1
2 xt
2
1
2x
= G(0) 2t,
(20.42)
gdzie skorzystalimy z (20.40). Wnioskujemy teraz, e

sin2

1
2 xt
2
1
2x
1
t
- 2(x).
(20.43)
A wic funkcja ft (x)/t, dla duych parametrw t, jest przyblieniem delta funkcji Diraca.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
253
6.03.2010
254
gt(!mp !)
!
! = !mp
! = +!mp
Rys. 20.2: Wykresy funkcji gt (mp ). Obie funkcje s wykrelone tylko w okolicach
ich maksimw centralnych. Funkcja gt (mp +) (linia ciga) ma maksimum centralne
dla mp + = 0, tj. dla = mp . Funkcja gt (mp ) (linia przerywana) ma
maksimum centralne dla mp = 0, tj. dla = mp .
Funkcja gt (x)
Badanie wasnoci funkcji gt (x) przebiega bardzo podobnie. Maksimum centralne funkcji gt (x)
to

gt (x) =
sin
1
2 xt
1
2x
- t.
x0
(20.44)
Zera funkcji gt (x) pokrywaj si oczywicie z zerami funkcji ft (x). Nie ma tu specjalnej potrzeby
rozwaa szczegw. Ograniczymy si do krtkiej dyskusji iloczynu
gt mp + gt mp ,
(20.45)
wystpujcego w wyraeniach (20.31) i (20.34) na prawdopodobiestwo przejcia. Kady z czynnikw ma maksimum centralne dla x = mp = 0, a wic dla = mp . Rysunek 20.2
przedstawia wykresy (jako funkcji zmiennej ) obu czynnikw oddzielnie. Jeeli tylko czas t
jest dostatecznie dugi, to maksima obu czynnikw s dobrze rozdzielone (szeroko kadego z
maksimw jest rzdu 2/t). W takim przypadku iloczyn (20.45) jest zawsze bardzo may, bo
gdy jeden z czynnikw jest znaczcy, to drugi jest ju zaniedbywalnie may. A zatem iloczyn
(20.45) jest zaniedbywalnie may, jeli tylko szeroko odpowiednich pikw centralnych jest maa
w porwnaniu z ich z odlegoci pomidzy nimi. Warunkiem pozwalajcym zaniedba iloczyn
(20.45) jest wic
2
2 | mp | ,
(20.46)
t
bowiem 2 | mp | to odlego midzy pikami centralnymi obu czynnikw. Warunek (20.46) zapiszemy jako
1
t
.
(20.47)
| mp |
Warunek ten, okrelajcy moliwo zaniedbania trzeciego skadnika w wyraeniu (20.31) wykorzystamy w dalszej dyskusji prawdopodobiestwa przejcia pod wpywem zaburzenia harmonicznego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
254
6.03.2010
20.2.3
255
Prawdopodobiestwo przejcia.
Przyblienie rezonansowe
Przyblienie rezonansowe
Wracamy do dyskusji prawdopodobiestwa przejcia danego wzorem (20.31). Zakadamy, e zaburzenie nie jest stae w czasie, czyli 6= 0. Analizujc konkretne przejcie | p i | m i pomidzy
stanami wasnymi hamiltonianu niezaburzonego wybieramy (ustalamy) pewn czsto mp . Zaley ona od charakteru ukadu niezaburzonego, wic na og nie mamy wpywu na jej warto.
Z drugiej strony, czsto 6= 0 charakteryzuje zaburzenie, moemy zatem uwaa j za zmienny parametr, ktry moemy regulowa ustalajc warunki dowiadczenia. Do analizy przypadku
= 0 wrcimy w dalszej czci rozdziau. Z wasnoci funkcji pomocniczych wynika, e jeli czas
t jest dostatecznie dugi (speniony jest warunek (20.47)), to trzeci skadnik wzoru (20.31) jest
zaniedbywalny i wtedy
P (1) (m, t|p, 0) =
sin2
|h m | W | p i|
4 ~2
1
2
(mp + ) t
i2
1
2 (mp + )

2
h
i

sin2 21 (mp ) t
h m | W | p i
i2
h
4 ~2
1
(
)
mp
2
(20.48)
Dokonalimy wic przyblienia polegajcego na zaoeniu, e maksima centralne funkcji pomocniczych s wskie i dobrze rozdzielone. Przyblienie to nazwiemy rezonansowym. Dodatkowe
uzasadnienie tej nazwy wynika z zastosowania przejcia granicznego (20.43) do obu czonw
powyszego wyraenia. Dla dostatecznie dugich czasw t otrzymujemy wwczas
P (1) (m, t|p, 0) =
|h m | W | p i|2
2t (mp + )
4 ~2
+

2

h m | W | p i
4 ~2
2t (mp ).
(20.49)
Wynik ten jest niepokojcy, bo t jest due, a prawdopodobiestwo nie moe przekracza jednoci.
Dlatego lepiej jest wprowadzi
p(1) (m|p) =
=
d (1)
P (m, t|p, 0)
dt
|h m | W | p i|2 (mp + )
2 ~2
2

+
h
m
|
W
|
p
i

(mp ).
2
2~
(20.50)
Wielko p(1) (m|p) nazwiemy prawdopodobiestwem przejcia na jednostk czasu. Obecno

(mp ) sprawia, e tylko te przejcia dla ktrych
(0)
= |mp | =
(0)
|Em Ep |
,
~
(20.51)
maj niezerowe prawdopodobiestwo przejcia. Warunek ten interpretujemy jako zasad zachowania energii: kwant pola oddziaywania o energii rwnej ~ wymusza tylko takie przejcia, dla
ktrych zachowana jest energia. Innymi sowy, zmiana energii ukadu poddanego zaburzeniu jest
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
255
6.03.2010
256
rwna energii kwantu pola oddziaujcego na ukad. Dlatego wanie poczynione przyblienie
nazywamy rezonansowym.
Mimo formalnej elegancji i stosunkowo jasnej interpretacji fizycznej, do wyraenia (20.50)
naley podchodzi ze spor doz ostronoci. Wynika to, po pierwsze z faktu, e (mp )
jest dystrybucj, a nie funkcj liczbow. Dlatego te delt tych trzeba si jako pozby przez
odpowiednie uredniania, co najlepiej omwi na przykadach. Po drugie, ograniczajc si do
pierwszej iteracji mwilimy, e obliczane prawdopodobiestwa powinny by mae (w porwnaniu
z jednoci), co ograniczao nasze rozwaania do czasw krtkich. Relacja (20.50) odpowiada
duym czasom, wic trzeba jako pogodzi dwa sprzeczne na pozr warunki, ktre powinien
spenia czas t. Ponownie stwierdzamy, e musimy przeprowadzi starann dyskusj dokonanych
przyblie. Dyskusj tak przeprowadzimy nieco dalej.
Przed dalsz dyskusj wyraenia (20.48) zauwamy, e dla zaburzenia cosinusoidalnego
(20.33) mamy W = W = Wc . W tym wypadku oba elementy macierzowe wystpujce w formuach (20.48)(20.50) s jednakowe.
Interpretacja fizyczna: emisja i absorpcja
W powyszej, do formalnej dyskusji, traktowalimy czsto jako zmienn, od ktrej zaley
ksztat funkcji pomocniczej ft (mp ). Czsto ma jednak sens fizyczny czstoci zaburzenia,
dlatego te sensowne jest zakada > 0, co pozwala przeprowadzi dalsz dyskusj warunkw
dominacji pierwszego lub drugiego skadnika w wyraeniu (20.48) dla prawdopodobiestwa przejcia. Przyjmiemy ponadto, e warunek (20.47) jest speniony. Maksima centralne obu skadnikw
s odlege, kady z nich dominuje w otoczeniu swego maksimum, gdzie drugi jest zaniedbywalnie
may.
Pierwszy skadnik w (20.48) zdecydowanie dominuje jeli mp . Wobec tego mamy
(0)
(0)
Em Ep
~
> 0.
(0)
(20.52)
(0)
Warunek ten oznacza, e Ep > Em . Energia stanu pocztkowego jest wiksza ni energia stanu
kocowego. Odpowiada to przejciu "w d" skali energetycznej. Ukad poddany zewntrznemu
zaburzeniu musi zmniejszy, czyli wyemitowa energi, aby przej do stanu o mniejszej (niszej)
energii, co ilustruje lewa cz rysunku 20.3. Pierwszy skadnik w (20.48) dominuje, a drugi jest
bardzo may i mona go zaniedba. A wic otrzymujemy prawdopodobiestwo przejcia
(1)
Pem
(m, t|p, 0) =
|h m | W | p i|
4 ~2
sin2
h
1
2
(mp + ) t
1
2 (mp
i2
(20.53)
+ )
ktre nazwiemy prawdopodobiestwem emisji.

Drugi czon w (20.48) jest dominujcy jeeli mp , czyli gdy
(0)

(0)
(0)
Em Ep
~
> 0.
(20.54)
(0)
wic Em > Ep . Energia stanu kocowego jest wiksza ni energia stanu pocztkowego. Ukad
musi zaabsorbowa energi, aby przej ze stanu | p i o niszej energii, do stanu | m i o wikszej
energii. Jest to proces absorpcji, przedstawiony schematycznie w prawej czci rysunku 20.3. W
tym wypadku, pierwszy czon wyraenia (20.48) jest zaniedbywalny, zatem prawdopodobiestwo
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
256
6.03.2010
257
Emisja
Absorpcja
jpi
jmi
h !
h !
jmi
jpi
Rys. 20.3: Schematyczna ilustracja procesw emisji i absorpcji. W procesie emisji

(0)
ukad wypromieniowuje na zewntrz kwant pola oddziaywania o energii ~ = Ep

(0)
(0)
Em . W przypadku absorpcji ukad pochania z zewntrz kwant o energii ~ = Em
(0)
Ep .
absorpcji wynosi

2

h m | W | p i
(1)
Pabs (m, t|p, 0) =
4 ~2
sin2
1
2
(mp ) t
1
2 (mp
i2
(20.55)
W obu omawianych przypadkach (przy tych samych zastrzeeniach co poprzednio) moemy

dokona przejcia granicznego jak w (20.48)(20.50). Dostajemy wwczas prawdopodobiestwa
przejcia na jednostk czasu
p(1)
em (m|p) =
|h m | W | p i|2
(mp + ),
2 ~2

(1)
pabs (m|p) =
(20.56a)
h m | W | p i
(mp ).
2 ~2
(20.56b)
Ponownie zauwaamy, e przy zaburzeniu cosinusoidalnym W = W = Wc i elementy macierzowe

w prawdopodobiestwach emisji i absorpcji s jednakowe.
Formuami (20.53) i (20.55) posugujemy si w praktycznych obliczeniach dlatego te, jak
ju wskazywalimy, wymagaj one dalszej dyskusji.
20.2.4
Zaburzenie stae w czasie
W praktycznych zastosowaniach mamy czasem V (t) = W0 = const. Zaburzenie stae w czasie

prowadzi do przej, ktrych prawdopodobiestwo dane jest wzorem (20.35):
P (1) (m, t|p, 0) =
|h m | W0 | p i|
4 ~2
1
2 mp t

2
1
mp
2
4 sin2
(20.57)
Stosujc przejcie graniczne (20.43) otrzymamy

P (1) (m, t|p, 0) =
S.Kryszewski
|h m | W0 | p i|2
2t (mp ),
~2
MECHANIKA KWANTOWA
(20.58)
257
6.03.2010
258
wic prawdopodobiestwo przejcia na jednostk czasu po d wpywem staego zaburzenia wynosi

p(1) (m|p) =
2
2
(mp ).
h
m
|
W
|
p
i
0
~2
(20.59)
W tym wypadku trudno mwi o emisji czy absorpcji. (mp ) wskazuje, e energia jest zachowana.
Czyli zaburzenie stae w czasie prowadzi do przej | p i | m i pomidzy stanami o tej samej
energii. Zwrmy uwag, e wyraenia (20.57) i (20.59) rni si od odpowiednich formu dla
zaburzenia cosinusoidalnego o czynnik 4.
20.2.5
Szeroko rezonansu i zasada nieoznaczonoci
cise zachowanie energii, jak we wzorach (20.56) jest rezultatem przejcia do granicy bardzo
dugich czasw (mwic precyzyjnie t ). Przejcie takie jest bardziej formalnym krokiem
matematycznym, ni fizycznie uzasadnion procedur. Wzory (20.53) i (20.55) s fizycznie bardziej uzasadnione. Wykres przedstawiony na rysunku 20.1 pozwala przeprowadzi nastpujce
rozumowanie. Prawdopodobiestwo emisji lub absorpcji jest znaczce, jeeli "siedzimy" w okolicach centrum piku, okolicach o rozmiarze rzdu szerokoci rezonansu, a wic jeli
| mp |
2
.
t
(20.60)
Im czas t jest duszy, tym szeroko rezonansu jest mniejsza.

Rozwamy teraz nastpujce dowiadczenie. Za pomoc zaburzenia harmonicznego o czsto(0)
(0)
ci , ktr moemy regulowa, chcemy zmierzy rnic energii ~mp = Em Ep (absorpcja).
Jeeli czsto jest znaczco rna od mp , to prawdopodobiestwo absorpcji jest zaniedbywalnie mae. Zmieniajc stopniowo moemy coraz lepiej dostraja si do rezonansu. A wic
(0)
(0)
E = ~ (Em Ep ) bdzie coraz blisza rezonansowi, czyli coraz mniejsza. Jeeli E "trafi"
w szeroko rezonansu to prawdopodobiestwo absorpcji stanie si znaczce. Jeli wic
E
2
~,
t
(20.61)
to proces absorpcji bdzie zachodzi. Oznacza to, e za pomoc oddziaywania o czstoci ,

dziaajcego przez czas t, mierzymy energi z dokadnoci tak, e
E t ~.
(20.62)
Wyduajc czas pomiaru osigamy lepsz dokadno pomiaru energii (niepewno E maleje),
bowiem rezonans si zwa.
Uzyskane zwizki przypominaj relacj nieoznaczonoci energiaczas. Naley jednak stwierdzi, e tutaj czas t jest parametrem narzuconym z zewntrz, a nie charakterystycznym czasem
swobodnej ewolucji ukadu fizycznego.
20.2.6
Warunki stosowalnoci
Wprowadzajc przyblienie rezonansowe stwierdzilimy, e warunkiem jego stosowalnoci jest

dobre rozdzielenie pikw centralnych, co sprowadzio si do warunku (20.47), tj. do dania aby
t
1
,
| mp |
(20.63)
czyli do dania, aby czas dziaania zaburzenia by dostatecznie dugi. Poniewa czsto zaburzenia jest bliska |mp |, wic warunek (20.63) moemy sformuowa tak: czas trwania zaburzenia
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
258
6.03.2010
259
musi by na tyle dugi, aby zaburzenie wykonao wiele oscylacji aby byo rzeczywicie zaburzeniem harmonicznym.
Z drugiej strony, omawiajc ograniczenie si do pierwszego kroku iteracji mwilimy, e czas
t musi by na tyle krtki, aby otrzymane prawdopodobiestwo przejcia byo mae w porwnaniu
z jednoci. Warunek ten jest oczywisty, jeli zauwaymy, e dla zaburzenia cosinusoidalnego i
dla cisego rezonansu prawdopodobiestwo (20.53) lub (20.55) redukuje si do
(1)
Pem
(m, t|p, 0)
- |h m | Wc | p i| t2 .
2
(20.64)
4~
A zatem t nie moe by zbyt due, bo prawdopodobiestwo nie moe by dowolnie due. Na
podstawie (20.64) widzimy, e sensowne jest da, aby
t
= mp
~
.
|h m | Wc | p i|
(20.65)
Jeli wic zaburzenie jest "mae", to may mianownik w (20.65) sprawia, e ograniczenie to nie
jest zbyt silne. Warunki (20.63) i (20.65) musz by jednak zgodne, a wic
1
| mp |
t
~
.
|h m | W | p i|
(20.66)
Std oczywicie wynika warunek

|h m | W | p i| ~ | mp | ,
(20.67)
ktry nadaje sens "maoci" zaburzenia: energie zwizane z zaburzeniem, okrelone elementem
macierzowym z lewej, powinny by mae w porwnaniu z odstpami pomidzy poziomami energetycznymi ukadu niezaburzonego (nieoddziaujcego).
Na zakoczenie dyskusji poczymy jeszcze pewne dodatkowe uwagi dotyczce stosowalnoci
dokonanych przyblie.
cise zbadanie stosowalnoci rachunku zaburze (iteracji tylko pierwszego rzdu) powinno take dotyczy wyrazw wyszego rzdu. Naleaoby zbada, czy np. wyrazy drugiego
rzdu rni si od wyrazw rzdu pierwszego. Aby przyblienie byo uzasadnione, wyrazy
rzdu drugiego powinny by znacznie mniejsze od wyrazw pierwszego rzdu. Udzielenie
odpowiedzi na to pytanie jest trudne, bowiem wyrazy wyszych rzdw zawieraj elementy macierzowe inne ni tylko h m | W | p i. Warunek (20.65) jest konieczny, ale cile rzecz
biorc, nie musi by wystarczajcy. Na og wic nie wystarczy da spenienia warunku
(20.65) tylko dla jednego elementu macierzowy. Inne elementy macierzowe h k | W | n i te
musz spenia pewne dodatkowe warunki, ktrych jednak nie bdziemy tu omawia.
Czas trwania zaburzenia musi by z jednej strony krtki (stosowalno pierwszego rzdu
rachunku zaburze), a z drugiej strony dostatecznie dugi, by stosowalne byo przyblienie
rezonansowe. Musz wic by spenione oba czony warunku (20.66). Gdy mwimy "czas
dostatecznie dugi" to mamy na myli stosowalno przyblienia rezonansowego. Wtedy
te moemy w przyblieniu zastosowa relacj (20.43). Niestosowalno przyblienia rezonansowego (zbyt krtki czas) oznacza, e w wyraeniu (20.31) dla prawdopodobiestwa
przejcia trzeci czon (o charakterze interferencyjnym) nie moe by pominity.
Jeli zaburzenie jest niezalene od czasu, to wtedy stosuje si wzr (20.35) i przyblienie
rezonansowe nie jest potrzebne, bowiem wtedy uwzgldnione s wszystkie czony wystpujce w (20.31). Oczywicie w tym przypadku, pik centralny odpowiada mp = 0, co
interpretujemy jako przejaw zasady zachowania energii.
Dla dugich czasw (niespeniajcych grnego ograniczenia (20.66)) musimy znale jakie
inne metody oblicze. Przykadem takich metod jest tzw. przyblienie sekularne, ktre jest
omwione w Uzupenieniach.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
259
6.03.2010
260
20.2.7
Podsumowanie
W pierwszym rzdzie rachunku zaburze obliczylimy prawdopodobiestwa przej po midzy

stanami wasnymi | p i | m i niezaburzonego hamiltonianu, wywoane oddziaywaniem harmonicznym
V (t) =
1
2
W eit + W eit .
(20.68)
Prawdopodobiestwo emisji (przejcie w d skali energetycznej) dane jest wzorem

sin2
|h m | W | p i|
4 ~2
(1)
Pem
(m, t|p, 0) =
1
2
(mp + ) t
1
2 (mp
i2
(20.69)
+ )
natomiast prawdopodobiestwo absorpcji (przejcie w gr skali energetycznej) to

2

h m | W | p i
(1)
Pabs (m, t|p, 0) =
4 ~2
sin2
h
1
2
(mp ) t
1
2 (mp
i2
(20.70)
Zastosowane do emisji lub absorpcji przyblienie rezonansowe uwzgldnia (przyblione) zachowanie energii tak, e niepewno (rozmycie) energii spenia
E t ~.
(20.71)
Im duszy czas dziaania zaburzenia, tym mniejsze E.

Jeli moliwe jest (i uzasadnione) przejcie t (20.43) (czas t jest dostatecznie dugi), to
wwczas moemy zastosowa (20.43) i znale prawdopodobiestwo przejcia na jednostk czasu
p(1)
em (m|p) =
|h m | W | p i|2
(mp + ),
2 ~2

(1)
(20.72a)
h m | W | p i
(mp ).
(20.72b)
2 ~2
Jeeli zaburzenie jest cosinusoidalne, tj. gdy W = W = Wc , wwczas elementy macierzowe
wystpujce w powyszych formuach s wszystkie jednakowe.
Natomiast dla zaburzenia staego w czasie mamy prawdopodobiestwo przejcia dane wzorem
pabs (m|p) =
P (1) (m, t|p, 0)
V (t) W0 = const.-
4 sin2 12 mp t
|h m | W0 | p i|2
2

4 ~2
1
2 mp
(20.73)
ktre w granicy dostatecznie dugiego czasu (20.43) prowadzi do prawdopodobiestwa na jednostk czasu danego wzorem
2
2
h m | W0 | p i (mp ).
(20.74)
2
~
Zaburzenie stae dopuszcza jedynie przejcia pomidzy stanami o jednakowych energiach. Zwrmy uwag, e wyraenie (20.74) jest bardzo podobne do wzorw (20.72). Rni si o dodatkowy
czynnik 4 i odpowiada = 0 zerowej czstoci zaburzenia.
p(1) (m|p) =
20.3
20.3.1
Sprzenie ze stanami z continuum

Dyskusja problemu
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
260
6.03.2010
261
W naszych dotychczasowych rozwaaniach stan kocowy | m i by

stanem dyskretnym o cile okrelonej energii. Jednake w wielu
praktycznych zagadnieniach stan kocowy jest czsto jednym ze
stanw lecych w obrbie grupy stanw tworzcych bd to continuum (widmo cige), bd zbir bardzo wielu, bardzo blisko pooonych stanw. Przykadem takiego procesu moe by jonizacja
j f i
atomu, gdy elektron absorbujc energi z zewntrz przechodzi ze
stanu zwizanego (widmo energii dyskretne) do stanu swobodnego z widma cigego i odrywa si od reszty atomu pozostawiajc
jon dodatni. Przejcia w odwrotn stron s moliwe (jon moe
wychwyci elektron i rekombinowa), wymagaj jednak nieco innych sposobw opisu. Dlatego skoncentrujemy si na omwieniu
jpi
procesw typu absorpcji (przedstawionego na rysunku 20.4).
Aby opisa takie zjawiska przyjmijmy, e stany kocowe
|
i
maj pewn gsto g(E ) zalen od ich energii, tak, e
Rys. 20.4: Sprzenie stanu
g(E )dE mwi nam ile stanw mieci si w przedziale energii
dyskretnego | p i ze stanami
continuum.
(E , E + dE ). Gsto stanw g(E ) zdaje jednoczenie spraw
z ewentualnej degeneracji stanw kocowych.
Chcemy obliczy prawdopodobiestwo przejcia ze stanu dyskretnego | p i do grupy stanw
| i zgrupowanych wok stanu | f i o energii Ef . Wyprowadzone powyej prawdopodobiestwa
przej midzy stanami dyskretnymi potraktujemy jako pewne gstoci, ktre trzeba przesumowa po stanach kocowych. Szukamy wic, w pierwszym rzdzie rachunku zaburze, prawdopo(1)
dobiestwa PF (f , t|p, 0), ktre przedstawimy jako sum
(1)
PF (f , t|p, 0) =
P (1) (, t|p, 0),
(20.75)
Df
gdzie Df to pewna dziedzina parametrw o centrum w f . Dziedzin t okrelimy dokadniej

nieco dalej. Kady z czonw tej sumy jest prawdopodobiestwem typu (20.70). Obliczajc sum musimy uwzgldni, e stany wok | f i s rozoone z gstoci g(E ), dlatego te sum
zastpujemy cak
(1)
PF (f , t|p, 0)
dE g(E ) P (1) (, t|p, 0),
(20.76)
E DE
gdzie DE to pewna dziedzina energii rozoonych wok Ef . Do (20.76) moemy teraz podstawi
prawdopodobiestwa (20.70). Kadc dla prostoty W = W = Wc otrzymujemy
(1)
PF (f , t|p, 0)
4~2
dE g(E ) h | Wc | p i
E DE
sin2
1
4
h

E Ep
~
E Ep
~
i
2
t
2
(20.77)
gdzie czynnik = 1 odpowiada zaburzeniu cosinusoidalnemu, za = 4 i = 0 zaburzeniu

staemu w czasie. Dalsze kroki sprowadzaj si do obliczenia caki. Ostatni czynnik ma ksztat
funkcji pomocniczej ft (x) przy x = (E Ep )/~ . Funkcja ta ma, jak wiemy, bardzo ostre
maksimum w x = 0 (o ile czas t jest dostatecznie duy). Maksimum to odpowiada energii
Ef = Ep + ~.
S.Kryszewski
(20.78)
MECHANIKA KWANTOWA
261
6.03.2010
262
Funkcja podcakowa w (20.77) praktycznie znika gdy zmienna cakowania E istotnie rni si
od wartoci Ef . Istotnie, to znaczy o wicej ni o szeroko maksimum (patrz (20.38)), a wic
o wicej ni E /~ /t.
Zamy, e pozostae czynniki pod cak w (20.77) s wolno zmienne w okolicach maksimum
Ef ostatniego czynnika. Jeeli wic czas t jest dostatecznie duy, to moemy zastosowa przejcie
graniczne (20.43). Dziki temu nasza caka sprowadza si do
(1)
PF (f , t|p, 0) =

Z

2
E Ep

=
dE
g(E
)
h
|
W
|
p
i
2t
.
c
4~2
~
(20.79)
E DE
Poniewa (x/a) = a(x), wic pojawia si czynnik ~ i mamy

(1)
PF (f , t|p, 0) =
2

t
h f | Wc | p i g Ef = Ep + ~ ,
2~
(20.80)
gdzie argument gstoci stanw kocowych zdaje spraw z zachowania energii.
20.3.2
Zota regua Fermiego
Prawdopodobiestwo (20.80) ronie liniowo w czasie, dlatego jak poprzednio obliczmy pochodn
i dostajemy prawdopodobiestwo przejcia | p i | f i na jednostk czasu
(1)
pF (f |p) =
2

h f | Wc | p i g Ef = Ep + ~ ,
2~
(20.81)
gdzie, jeszcze raz podkrelamy, obowizuje zachowanie energii uwidocznione w argumencie gstoci g(E ). Rezultat ten nazywamy zot regu Fermiego (std zreszt indeks "F") bardzo czsto
spotykan w praktycznych zastosowaniach.
Dla zaburzenia cosinusoidalnego mamy zatem zot regu Fermiego w postaci
(1)
pF (f |p) =
2

h f | Wc | p i g Ef = Ep + ~ ,
2~
(20.82)
co zachodzi dla V (t) = Wc cos t. Za jej pomoc mona np. szacowa prawdopodobiestwo
jonizacji atomu pod wpywem fali elektromagnetycznej.
Zota regua Fermiego bywa te przydatna do opisu zjawisk zachodzcych pod wpywem
zaburzenia niezalenego od czasu
(1)
pF (f |p) =
2

2
h f | W0 | p i g Ef = Ep ,
~
(20.83)
przy czym V (t) = W0 = const.. Relacja ta bywa przydatna na przykad przy analizie rozpraszania czstek na staym potencjale.
Podkrelamy, e zota regua Fermiego jest formu przyblion, wynikajc z rachunku zaburze pierwszego rzdu. Bardzo wanym jej wasnoci jest jawne uwzgldnienie zasady zachowania energii. Niezerowe prawdopodobiestwo maj tylko takie przejcia | p i | i, w ktrych
zachowana jest energia. Fakt ten jest odzwierciedlony w argumentach gstoci g(E ) stanw
kocowych.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
262
6.03.2010
263
21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn
Rozdzia 21
Oddziaywanie atomw
z fal elektromagnetyczn
21.1
21.1.1
Prosta dyskusja zjawisk optycznych

Gsto modw we wnce
Rozwaymy pole elektromagnetyczne we wnce szeciennej o objtoci V = L3 (L to dugo

krawdzi wnki). Pole takie mona przedstawi jako superpozycj fal paskich o postaci

~ r, t) = E(
~ ~k) exp i~k ~r it ,
E(~
(21.1)
gdzie = |~k|c = kc jest zwizkiem dyspersyjnym wynikajcym z rwna Maxwella. Amplitudy

~ ~k) s na og funkcjami wektora falowego ~k, czego jednak nie bdziemy tutaj analizowa.
E(
Pole musi spenia warunki brzegowe, ktre dla fal paskich mona przyj jako tzw. warunki
periodyczne
~ r + ~ei L, t) = E(~
~ r, t).
E(~
(21.2)
Z relacji tych wynikaj ograniczenia na dozwolone wektory falowe, ktre mog by postaci
~k = 2
L
nx~ex + ny~ey + nz~ez ,
(21.3)
gdzie ni , (i = x, y, z) s liczbami cakowitymi. Dozwolone wektory falowe tworz wic w trjwymiarowej przestrzeni sie punktw o wsprzdnych bdcych cakowitymi wielokrotnociami
2/L. Obszar, zwany komrk elementarn, o objtoci ve = (2/L)3 , wok kadego z punktw
sieci wektorw ~k jest wic "niedostpny" dla wektorw falowych innych ni dany.
Pole we wnce jest na og superpozycj fal paskich. Dlatego te w wielu praktycznych
zastosowaniach musimy sumowa pewne wielkoci fizyczne po wszystkich moliwych modach
pola, a wic po wszystkich wektorach falowych i po dwch moliwych polaryzacjach. Oblicza
wic musimy sumy typu
hGi =
XX
~
k
G(~k, ),
(21.4)
gdzie G(~k, ) jest pewn funkcj wektora falowego i polaryzacji (oznaczonych przez indeks =
1, 2). Suma taka przebiega po wszystkich wzach sieci w przestrzeni ~k. Zamiast sumowania,
moemy oblicza cak po objtoci w przestrzeni ~k, lecz wwczas musimy wynik podzieli przez
objto ve objto komrki elementarnej. W ten sposb moemy np. oblicza liczb modw
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
263
6.03.2010
264
o okrelonej polaryzacji majcych wektory falowe zawarte w kuli o promieniu k = |~k|. Caka
po objtoci kuli (w przestrzeni ~k) podzielona przez ve da wwczas poszukiwan liczb modw.
Dodatkowe pomnoenie przez 2 sprawi, e obliczymy liczb modw majcych dowoln polaryzacj
i wektor falowy o dugoci mniejszej ni promie rozwaanej kuli.
Stosujc to rozumowanie do sumy (21.4) moemy napisa
Z
Z
L3 X
1 X
3
~
d k G(k, ) =
d3 k G(~k, )
ve
(2)3
hGi =
Z
Z
V X
2
k dk d~k G(k, ~k , ).
8 3
0
(21.5)
Relacja ta przy okrelonej warunkami zadania funkcji G(~k, ) pozwala efektywnie oblicza potrzebne wielkoci fizyczne charakteryzujce pola bdce superpozycjami fal paskich.
W pewnych warunkach caka (21.5) ulega znaczcym uproszczeniom. Jeeli funkcja G(~k, )
zaley jedynie od czstoci = kc pola (a wic nie zaley od kta bryowego ~k ), to w (21.5)
moemy scakowa po ktach, otrzymujc w ten sposb
hGi =
X Z
V
2
G(, ),
d
2 2
c3
0
(21.6)
gdzie zamienilimy, zgodnie ze zwizkiem dyspersyjnym, zmienn cakowania. Jeeli dodatkowo

funkcja G nie zaley od polaryzacji (a s dwie), to wyraenie (21.6) upraszcza si dalej, dajc
hGi =
V
2
c3
Z
0
d 2 G().
(21.7)
czc relacje (21.4) i (21.7) dla szczeglnego przypadku G(~k, ) = G(), moemy napisa
hGi =
G()
~
k,
Z
0
d V g() G(),
(21.8)

g() =
2
.
2 c3
(21.9)
Wielko g() nazwiemy gstoci modw we wnce. Mwi nam ona, ile modw o czstociach z
przedziau (, + d) przypada na jednostk objtoci wnki. Wielko V g() informuje wic
o liczbie modw przypadajcej na jednostkowy przedzia czstoci. Mona pokaza, e zarwno
gsto modw g() jak i ich liczba V g() nie zale od ksztatw wnki.
Relacja (21.9), zawierajca gsto modw pozwala wic atwo zamieni sum po wszystkich
modach pola z pewnej funkcji czstoci na cak, co oczywicie znacznie upraszcza obliczenia.
21.1.2
Rozkad Plancka
Zasadniczy postulat Plancka polega na zaoeniu, e pole elektromagnetyczne ma natur kwantow i fali o czstoci odpowiadaj kwanty (zwane fotonami) niosce energi o wartoci
E = ~ .
(21.10)
Energia fali o okrelonej czstoci jest cakowit wielokrotnoci energii pojedynczego fotonu. A
wic mwimy, e fala to n fotonw o sumarycznej energii rwnej n~.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
264
6.03.2010
265
Rozwaymy teraz tzw. promieniowanie termiczne, to jest pole elektromagnetyczne, ktre

znajduje si w rwnowadze termodynamicznej z otoczeniem o ustalonej temperaturze T . Rwnowag zapewnia oddziaywanie pola z otoczeniem (np. z atomami ciaa tworzcego wnk). Fotony
pola ulegaj absorpcji przez atomy wnki, ktre jednoczenie emituj fotony, cho niekoniecznie
o tej samej czstoci. W ukadzie takim ustala si pewien stan dynamicznej rwnowagi. Jest to
tzw. zagadnienie promieniowania ciaa doskonale czarnego.
Pole we wnce jest superpozycj fal o rnych czstociach. Skupmy na razie uwag na
modzie o pewnej czstoci , a wic zawierajcym fotony o energiach rwnych ~. Fotony s stale
pochaniane i emitowane, dlatego nie moemy mwi o okrelonej liczbie fotonw o danej energii,
a jedynie o prawdopodobiestwie znalezienia takiej, a nie innej ich liczby. Prawdopodobiestwo
znalezienia n fotonw o energii ~ kady, zgodnie z zasadami fizyki statystycznej, dane jest za
pomoc tzw. czynnika boltzmannowskiego

exp n

Pn () = P
n=0 exp
~
kB T
~
kB T
,
(21.11)
gdzie kB jest sta Boltzmanna. Suma w mianowniku zapewnia normowanie prawdopodobiestwa do jednoci. Suma ta jest po prostu szeregiem geometrycznym, ktrego przesumowanie daje

~
Pn () = 1 exp
kB T

~
exp n
kB T
(21.12)
Znajc rozkad prawdopodobiestwa Pn () moemy bez trudu obliczy warto oczekiwan

(redni) liczby fotonw w modzie o czstoci
h n() i =
n Pn = (1 ex )
n=0
n enx ,
(21.13)
n=0
gdzie, dla wygody, tymczasowo oznaczylimy x = ~/kB T . Dalsze kroki oblicze prowadz do
nastpujcego rezultatu

h n() i = (1 e
= (1 e
)
x

ex
1 ex
X
enx
n=0
)
x 1 ex
1
1

= x
=
,
~
e 1
exp kB T 1
(21.14)
co przedstawia dobrze znany w fizyce statystycznej rozkad Bose-Einsteina.

Moemy teraz atwo obliczy jaka jest gsto energii wT () pola elektromagnetycznego
(bdcego w rwnowadze termodynamicznej z otoczeniem o temperaturze T ) przypadajca na
przedzia czstoci (, d). Dla modu o czstoci gsto energii jest po prostu iloczynem
oczekiwanej liczby fotonw h n() i i energii pojedynczego fotonu ~. Iloczyn ten trzeba jeszcze
pomnoy przez gsto modw g() (ich liczb na przedzia czstoci, por. relacja (21.9)). Wobec
tego poszukiwana gsto energii to
wT () = h n() i ~ g().
(21.15)
Podstawiajc h n( i w/g (21.14) i g(), otrzymujemy

wT () =
S.Kryszewski
~ 3
1

,
2
3
~
c
exp kB T 1
MECHANIKA KWANTOWA
(21.16)
265
6.03.2010
266
co stanowi synny rozkad Plancka. Cakowita gsto energii pola we wnce wynosi wic
W =
Z
0
d wT () =
Z
d
0
2 c3
~ 3
exp
~
kB T
(21.17)
Zamieniajc zmienn cakowania i korzystajc z tablic caek otrzymujemy prawo Boltzmanna

Stefana
W =
kB 4 T 4
2 ~3 c3
Z
0
dx
x3
2 kB 4 4
T .
=
ex 1
15~3 c3
(21.18)
Widzimy wic, e zaoenie o istnieniu fotonw kwantw pola elektromagnetycznego jest kluczowe dla poprawnego opisu elementarnych zjawisk zwizanych z polem elektromagnetycznym i
z jego oddziaywaniem z otoczeniem.
21.1.3
Wspczynniki A i B Einsteina
Liczba fotonw we wnce zmienia si ze wzgldu na oddziaywanie pola promieniowania z

E2; g2
atomami cianek. Fenomenologiczn teori takich procesw przedstawi Einstein. Teoria ta
pozwala jakociowo zrozumie pewne podstah !
A21 B12W(!) B21W(!)
wowe cechy omawianych zjawisk, cho w zasadzie nie wykorzystuje mechaniki kwantowej.
E1; g1
Jej postulaty mona jednak cile uzasadni
jedynie na gruncie teorii kwantowej. W dalszych rozwaaniach skoncentrujemy uwag na
Rys. 21.1: Procesy zachodzce w atomie.
modach pola elektromagnetycznego o czstoci . Zaoymy, e atomy oddziaujce z tymi modami, maj dwa poziomy energetyczne odpowiadajce energiom E1 i E2 takim, e E2 E1 = ~, (patrz rys. 21.1). Liczby g1 i g2 oznaczaj stopnie degeneracji odpowiednich poziomw. Przyjmiemy ponadto, e mona wykluczy
procesy typu relatywistycznego (np. kreacja par czstka-antyczstka). Warunek ten oznacza, e
~ me c2 . Oznacza to, e rozwaamy czstoci w zakresie
1021 Hz
(21.19)
wiato widzialne zajmuje wskie pasmo czstoci w okolicach 5 1014 Hz, wic zakres czstoci
(21.19) jest szeroki. Wiele z niej uzyskanych wnioskw mona stosowa do pl o czstociach
spoza omawianego przedziau. Odpowiednia analiza fizyczna wymaga jednak wtedy bardziej
wyrafinowanego podejcia.
Wracamy do dyskusji promieniowania o czstoci oddziaujcego z atomami wnki. Schemat na rysunku 21.1 przedstawia trzy typy procesw.
Atom znajdujcy si w stanie grnym (tj. wzbudzonym) | 2 i po upywie pewnego czasu
spontanicznie (samoistnie) przechodzi do stanu dolnego (podstawowego) | 1 i emitujc przy
tym foton o czstoci speniajcej zasad zachowania energii
~ = E2 E1 .
(21.20)
Efekt ten jest niezaleny od tego, czy pole jest obecne czy te nie. Prawdopodobiestwo
zajcia emisji spontanicznej w cigu jednostki czasu oznaczymy przez A21 .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
266
6.03.2010
267
Rozwamy teraz atom w stanie podstawowym. Przy braku pola wzbudzenie atomu nie jest
moliwe, bowiem amaoby to zasad zachowania energii. W obecnoci pola proces taki
moe zaj: foton o energii (21.20) moe zosta zaabsorbowany. Przyjmiemy, e prawdopodobiestwo procesu absorpcji (na jednostk czasu) jest proporcjonalne do W (), tj. do
gstoci energii pola. Oznaczymy je przez B12 W (), gdzie B12 jest tzw. wspczynnikiem
Einsteina.
Oba powysze zjawiska s intuicyjnie oczywiste. Nie jest jednak oczywiste, e obecno pola
"przyspiesza" przejcia | 2 i | 1 i, czyli proces emisji. Einstein zapostulowa, e zjawisko
takie, zwane emisj wymuszon zachodzi z prawdopodobiestwem B21 W () na jednostk
czasu. Warto moe wspomnie, e emisja wymuszona jest odpowiedzialna za akcj laserow,
tym samym ma fundamentalne znaczenie praktyczne, a nie tylko teoretyczne.
Trzy wspczynniki Einsteina: A21 , B12 i B21 s tutaj okrelone w sposb niezaleny od gstoci
energii pola elektromagnetycznego. Zale one natomiast od struktury atomw oddziaujcych z
polem. Ich obliczenia (na gruncie mechaniki kwantowej) przedstawimy w dalszych czciach tego
rozdziau. Pokaemy te, e prawdopodobiestwa przej (na jednostk czasu) s proporcjonalne
do gstoci energii pod warunkiem, e W () jest w otoczeniu rezonansu atomowego ~ = E2 E1
wolnozmienn funkcj czstoci .
Trzy omwione procesy sprawiaj, e liczby atomw w stanie wzbudzonym i podstawowym
mog si zmienia. Niech N oznacza cakowit liczb atomw wnki, N1 liczb atomw w stanie
podstawowym, a N2 w stanie wzbudzonym. Oczywicie zachodzi warunek: N1 + N2 = N , wic
zmiany liczb atomw musz spenia relacj
dN2
dN1
=
.
dt
dt
(21.21)
Rozwamy zmiany liczby N1 . Moe ona rosn ze wzgldu na procesy emisji | 2 i | 1 i, za

maleje ze wzgldu na absorpcj. Wobec tego piszemy nastpujce rwnanie wynikajce z prostego
bilansu przej

dN1
= N1 B12 W () + N2 A21 + B21 W () .
dt
(21.22)
Ilo procesw absorpcji jest tym wiksza, im wicej jest atomw w stanie podstawowym. Std
pierwszy skadnik w (21.22) jest proporcjonalny do N1 . Analogicznie, procesy emisji s tym czstsze im wicej jest atomw w stanie wzbudzonym, dlatego te drugi czon jest proporcjonalny do
N2 . Wspczynniki proporcjonalnoci w obu skadnikach wynikaj z przyjtych prawdopodobiestw odpowiednich przej.
Rwnania kinetyczne (21.21) i (21.22) mona cakowa przy rnych warunkach pocztkowych. Nie bdziemy tutaj tego robi, lecz skupimy si na dyskusji wspomnianego ju stanu
rwnowagi termodynamicznej. Poszczeglne atomy absorbuj i emituj fotony (a wic zmieniaj
swj stan | 1 i | 2 i, jednak oglne liczby atomw w obu stanach: N1 i N2 nie ulegaj zmianom.
Na tym wanie polega rwnowaga termodynamiczna. Wobec tego, w rwnowadze
dN1
dN2
=
= 0,
dt
dt
(21.23)
i rwnanie (21.22) redukuje si do

N2 A21 + B21 wT () = N1 B12 wT (),
(21.24)
gdzie podstawilimy W () = wT () gsto energii pola odpowiadajc rwnowadze termodynamicznej w temperaturze T . W tej sytuacji stosunek N1 /N2 (zgodnie z zasadami fizyki statystycznej) powinien by okrelony przez stosunek odpowiednich czynnikw boltzmannowskich,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
267
6.03.2010
268
tj.

N1
=
N2
g1 exp kEB1T

g2 exp kEB2T
g1
~
=
exp
g2
kB T
(21.25)
bowiem obowizuje relacja (21.20). Wykorzystujc dalej (21.25) we wzorze (21.24) dostajemy
wT () =
A21

g1
~
exp
B12 B21
g2
kB T
A21 /B21

.
~
g1 B12
exp
1
g2 B21
kB T
(21.26)
Otrzymalimy wic wyraenie dla gstoci energii pola promieniowania znajdujcego si w rwnowadze termodynamicznej z otoczeniem (z atomami wnki). Wynik ten mona porwna z
wT () danym w (21.16). Oba wyraenia pokrywaj si, pod warunkiem, e zachodz relacje
A21
~ 3
= 2 3,
B21
c
g1 B12
= 1.
g2 B21
oraz
(21.27)
Trzy wspczynniki Einsteina s wic wzajemnie powizane. Znajomo jednego z nich pozwala obliczy dwa pozostae. Podkrelmy take, e kluczow rol, przy zestawieniu formu
(21.16) i (21.26) odgrywa wspczynnik B21 emisji wymuszonej. Gdybymy nie uwzgldnili
emisji wymuszonej to uzyskanie zgodnoci wzoru Plancka (21.16) ze wzorem Einsteina (21.26)
nie byoby w ogle moliwe.
Stosujc w relacji (21.26) drugi z warunkw (21.27) otrzymujemy
B21 wT () =
A
21
exp
~
kB T
= A21 h n() i,
(21.28)
gdzie w drugiej rwnoci posuylimy si wzorem (21.14), okrelajcym redni liczb fotonw
o czstoci . Suma dwch prawdopodobiestw emisji wynosi wic
B21 wT () + A21 = A21 h n() i + 1 .
(21.29)
Relacja ta jest godna uwagi, bowiem jak mona pokaza, wie si ona ze znacznie bardziej
cisymi rozwaaniami na gruncie elektrodynamiki kwantowej. Zwizki (21.28) i (21.29) maj
wic znaczenie gbsze ni mogoby si wydawa.
Na zakoczenie niniejszych rozwaa oszacujemy stosunek prawdopodobiestw (na jednostk
czasu) emisji spontanicznej do wymuszonej. Na mocy (21.28) mamy

A21
1
~
=
= exp
B21 wT ()
h n() i
kB T
1.
(21.30)
Zamy, e T = 300 K (temperatura pokojowa). Wykadnik ~/kB T jest bliski jednoci dla
czstoci rwnej okoo 6 1012 Hz, co odpowiada fali o dugoci okoo 50 m (a wic do dalekiej
podczerwieni). Na tej podstawie, ze wzoru (21.30) wnioskujemy, e
w zakresie radiowym i mikrofalowym (gdy 50 m, za 1012 Hz) mamy ~ kB T ,
zatem
A21 B21 wT (),
(21.31)
czyli dominuj procesy wymuszone.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
268
6.03.2010
269
W zakresie bliskiej podczerwieni, w pasmie widzialnym i w ultrafiolecie mamy 50 m,

za 1012 Hz). Wwczas ~ kB T . Na mocy relacji (21.30) mamy
A21 B21 wT (),
(21.32)
co oznacza, e dominuj wtedy procesy spontaniczne.

Podkreli naley, e uzyskane wyej wnioski dotycz rwnowagi termodynamicznej pomidzy
polem promieniowania a atomami tworzcymi otoczenie. Jeeli atomy oddziauj z zewntrznymi polami elektromagnetycznymi, sytuacja moe ulec zmianie. Przy analizie innych sytuacji
fizycznych naley wic zachowa spor doz ostronoci.
21.2
21.2.1
Oddziaywanie atomu z fal elektromagnetyczn

Hamiltonian oddziaywania
Wprowadzenie
Rozwaa bdziemy ukad fizyczny zoony z dwch podukadw: atomu i pola elektromagnetycznego. Hamiltonian ukadu jako caoci powinien wic zawiera trzy skadniki
H = HA + HF + HAF ,
(21.33)
gdzie HA jest hamiltonianem atomu, HF pola, a HAF opisuje ich oddziaywanie. Kwantowo-mechaniczna teoria atomu jest nam ju znana i nie sprawia trudnoci. Pole elektromagnetyczne
jest take w gruncie rzeczy obiektem kwantowo-mechanicznym, a wic powinno by rwnie w
odpowiedni sposb skwantowane. Jednake kwantowanie pola elektromagnetycznego jest zagadnieniem nalecym raczej do elektrodynamiki kwantowej i tym samym wybiegajcym poza ramy
niniejszego wykadu.
Dlatego te posuymy si tutaj tzw. przyblieniem pklasycznym, polegajcym na tym, e
atom potraktujemy jako obiekt rzeczywicie kwantowy, za pole opiszemy w sposb klasyczny.
~ magnetyczne B
~ i inne wielkoci fizyczne je charakteryzuPotencjay pola, pola elektryczne E,
jce wyrazimy za pomoc klasycznych funkcji pooenia i czasu. W tym kontekcie hamiltonian
pola HF jest po prostu pewn sta energi pola, ktr moemy wyczy z hamiltonianu
(odpowiednio przesuwajc skal energetyczn). Wobec tego czon HF w (21.33) odpada i mamy
H = HA + HAF ,
(21.34)
gdzie teraz musimy zdefiniowa oba skadniki.

Ukad atomowy
Celem naszym jest przedstawienie najwaniejszych aspektw oddziaywania atomu z fal elektromagnetyczn. Dlatego te omwimy jeden z najprostszych modeli. Zaoymy, e atom spoczywa.
Nie bdziemy wic bada sprzenia translacyjnych stopni swobody atomu z polem promieniowania. nie uwzgldnimy wic np. efektu Dopplera, ani te ciekawych zjawisk zwizanych z
chodzeniem atomw.
Atom oddziaujcy z polem elektromagnetycznym bdziemy opisywa za pomoc modelu,
jakim jest atom wodoropodobny (jednoelektronowy, bez uwzglednienia spinu). Hamiltonian atomowy przyjmujemy wic w standardowej postaci, tj.:
HA =
S.Kryszewski
~p 2
+ V (r),
2m
(21.35)
MECHANIKA KWANTOWA
269
6.03.2010
270
(0)
gdzie m jest mas zredukowan elektronu. Energie wasne E oraz stany wasne (~r) = h~r | i
hamiltonianu (21.35) uznajemy za znane. W przypadku atomu wodoropodobnego indeks jest
(0)
"multiindeksem", to znaczy: | i = | n, l, ml , s = 12 , ms i, za energie E s w odpowiednim
stopniu zdegenerowane. Zwrmy uwag, e cho hamiltonian HA nie zaley jawnie od spinu, to
jednak spin elektronu jest uwzgldniony przez odpowiedni dobr funkcji (~r).
Oddziaywanie z fal elektromagnetyczn
Oddziaywanie atomu z padajc z zewntrz fal elektromagnetyczn sprowadza si wic (w
ukadzie rodka masy, w ktrym jdro praktycznie spoczywa) do oddziaywania elektronu z
polem promieniowania. W rozdziale 16 skonstruowalimy hamiltonian czstki naadowanej, a
tak jest elektron, oddziaujcej z zewntrznym polem elektromagnetycznym
H=

1
~ 2 + V (r) + q,
~p q A
2m
(21.36)
~ = A(~
~ r, t) i = (~r, t) s odpowiednio dobranymi potencjaami wektorowym i skalarnym
gdzie A
pola padajcego. Wybierajc potencjay w cechowaniu Coulomba, przyjmujemy = 0 (nie
ma adunkw swobodnych wytwarzajcych pola coulombowskie). W cechowaniu tym potencja
~ = 0. W wietle dyskusji przeprowadzonej w rozdziale 16,
wektorowy jest tak dobrany, e div A
przy wybranym cechowaniu, hamiltonian (21.36) przybiera posta
H=
~p 2
q ~
q2 ~ 2
+ V (r)
A ~p +
A .
2m
m
2m
(21.37)
Ostatni czon diamagnetyczny, prowadzi do maych efektw, wic moemy, z dobrym przyblieniem, go zaniedba. A zatem hamiltonian jest zoony z dwch skadnikw, gdzie pierwszy jest
zgodny z (21.35), za drugi opisuje oddziaywanie elektronu z polem
HAF =
q ~
A(~r, t) ~p,
m
(21.38)
gdzie jawnie zaznaczylimy, e potencja wektorowy jest funkcj pooenia i czasu. W celu dalszej
~ odpowiadajcy fali elektromagnetycznej
analizy musimy teraz dokadniej okreli potencja A
owietlajcej atom. Pole fali moemy przedstawi jako superpozycj monochromatycznych fal
paskich. Dlatego te najpierw zbadamy oddziaywanie atomu z pojedyncz fal pask.
Fala paska. Hamiltonian oddziaywania z atomem
Atom i pole na oddziaujce znajduj si w prni (gdzie nie ma ani adunkw, ani prdw
swobodnych). Z rwna Maxwella wynika wwczas, e potencja wektorowy fali paskiej mona
przedstawi za pomoc wzoru
h

i
~ r, t) = A() ~ exp i~k ~r it + ~ exp i~k ~r + it ,
A(~
2
(21.39)
gdzie = c|~k|, ~k wektor falowy (okrelajcy kierunek propagacji). Amplitudy A() R, na

razie nie precyzujemy dokadniej poza stwierdzeniem, e okrela ona wag z jak fala paska
(21.39) wchodzi do superpozycji pl oddziaujcych z atomem. Wektory ~ i ~ s jednostkowymi
wektorami polaryzacji, poprzecznymi w stosunku do wektora falowego, tj. speniajcymi
~k ~ = ~k ~ = 0.
S.Kryszewski
(21.40)
MECHANIKA KWANTOWA
270
6.03.2010
271
Warunek poprzecznoci fali zapewnia, e

A() h
~
(~)j eik~r it +
2 xj
A() h~ i~k~r it
= i
k ~ e
~ =
div A
(~ )j eik~r + it

~k ~ ei~k~r + it
= 0,
(21.41)
czyli wybrany potencja wektorowy spenia warunek cechowania Coulomba. Podkrelmy, e jest
to konsekwencja poprzecznoci fali elektromagnetycznej.
~ i magnetyczne B
~ (a nie potencja).
Fizycznie mierzalnymi wielkociami s pola: elektryczne E
Obliczmy je wic. Pole elektryczne jest dane w postaci
~
~ r, t) = A
E(~
t
i
A() h i~k~r it
~
~ e
=
+ ~ eik~r + it
2 t
i
A() h i~k~r it
~
~ e
~ eik~r + it .
= i
2
(21.42)
Oczywicie, ze wzgldu na warunki (21.40), pole elektryczne jest take poprzeczne, to jest
~k E(~
~ r, t) = 0.
(21.43)
Pole magnetyczne fali paskiej to

i
h
~ r, t) = rot A
~ = A() rot ~ ei~k~r it + ~ ei~k~r + it
B(~
2
i
A()
h
~
~
~ej jmn
=
n eik~r it + n eik~r + it
2
xm
h
i
A()
~
~
~ej jmn km n eik~r it km n eik~r + it
= i
2
i
A() ~ h i~k~r it
~
~ eik~r + it
k ~ e
= i
2
~k
~
E
~
= ~k
=
E.
c |~k|
(21.44)
~ jest rwnie poprzeczne w stosunku do wektora falowego.

A wic pole magnetyczne B
Obliczmy jeszcze (co nam si pniej przyda) gsto energii fali. Korzystamy z oglnej
formuy

w=
1
~ 2 + 1 |B|
~ 2 .
0 |E|
2
0
(21.45)
~ 2 = |E|
~ 2 /c2 = 0 0 |E|
~ 2 . Wobec tego
Poniewa w (21.44) wektor ~k/|~k| jest jednostkowy, wic |B|
gsto energii pola fali paskiej
~ 2
w() = 0 |E|
= 0 2
= 0 2
S.Kryszewski
i
A2 () h i~k~r it
~
~ e
~ eik~r + it
4
h
i
~
~
~ eik~r + it ~ eik~r it
i
A2 () h
~
~
1 e2i(k~r it) e2i(k~r it) + 1 .
4
MECHANIKA KWANTOWA
(21.46)
271
6.03.2010
272
Skadniki e2i(k~r it) szybko oscyluj, wic uredniajc po okresie fali, napiszemy
0 2 2
A (),
2
w()
(21.47)
lub rwnowanie
A2 () =
2 w()
.
2 0
(21.48)
Amplituda A() okrela nie tylko wkad danej fali paskiej do superpozycji owietlajcej atom, ale
take redni gsto energii niesionej przez ow fal. Warto rwnie przypomnie, e natenie
promieniowania mona wyrazi jako
I() = c w(),
(21.49)
a zatem w dalszych rozwaaniach moemy wymiennie posugiwa si bd nateniem bd

redni gstoci energii fali paskiej.
Po okreleniu potencjau wektorowego fali paskiej powracamy do dyskusji hamiltonianu
~ wedug (21.39) otrzymujemy
oddziaywania (21.38). Podstawiajc A
1 qA() i~k~r
e
(~ ~p ) eit
2 m
1 qA() i~k~r
e
(~ ~p ) eit .
2 m
Wprowadzajc oznaczenie
HAF
W =
qA() i~k~r
e
(~ ~p ) ,
m
(21.50)
(21.51)
moemy zapisa hamiltonian (21.50) w postaci

HAF =
1
2
W eit +
1
2
W eit .
(21.52)
Ta posta hamiltonianu oddziaywania jest ewidentnie zgodna z zalenym od czasu hamiltonianem zaburzenia harmonicznego, ktre szczegowo badalimy w poprzednim rozdziale. Moemy
wic od razu zastosowa metody rachunku zaburze z czasem, pozostawiajc na pniej kwesti
jego stosowalnoci.
21.2.2
Prawdopodobiestwo przejcia, cz. I
Posugujc si formuami (20.69) i (20.70) moemy od razu wypisa prawdopodobiestwa emisji

i absorpcji odpowiadajce przejciu atomowemu ze stanu | i w chwili t = 0 do stanu | i w
chwili pniejszej t > 0. Po podstawieniu operatora W wedug (21.52) otrzymujemy
(1)
Pem
(, t|, 0) =
(1)
Pabs (, t|, 0) =
A2 ()
|D |2 ft ( + ),
4~2
(21.53a)
A2 () 2
D ft ( ).
4~2
(21.53b)
gdzie funkcja ft (x) jest zdefiniowana w (20.32). Wprowadzilimy tu take oznaczenia

q
~
h | eik~r (~ ~p) | i,
(21.54a)
D =
m
= q h | ei~k~r (~ ~p) | i.
D
m
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(21.54b)
272
6.03.2010
273
Wyraenia (21.53) s suszne w pierwszym rzdzie rachunku zaburze w przyblieniu rezonansowym. To ostatnie, ze wzgldu na to, e rozwaane czstoci s w zakresie optycznym, wydaje
si by bardzo dobrze spenione. Przedyskutujemy teraz grajce kluczow rol w dalszych obli .
czeniach wielkoci D i D
Przyblienie dipolowe
Stany | i i | i s stanami atomowymi (typu atomu wodoropodobnego). Funkcje falowe (~r)
s znaczco rne od zera dla wartoci argumentu r rzdu h r i a0 , a zatem w obszarze o
rednicy rzdu kilku angstremw. Czsto fali padajcej (przyblienie rezonansowe) musi by
bliska czstoci atomowej | |. Innymi sowy, ze wzgldu na zachowanie energii energia kwantu
promieniowania musi by bliska rnicy energii pomidzy stanami atomowymi. Typowe czstoci
przej (w okolicach widma wiata widzialnego) s rzdu | | 1014 1015 Hz. Czstoci
te odpowiadaj falom o dugociach rzdu kilku tysicy angstremw. Wobec tego argument
~
funkcji wykadniczej w elemencie macierzowym h | eik~r ~p | i jest rzdu

2
~

hri 2
k ~r
1
1.
5000
(21.55)
Wobec tego w rozwiniciu funkcji wykadniczej

1
~
eik~r = 1 i~k ~r (~k ~r)2 + ,
2!
(21.56)
kolejne skadniki szybko malej i s bardzo mae w porwnaniu z jedynk. Wybierajc wic
przyblienie najniszego rzdu, po prostu przybliamy funkcj wykadnicz jedynk. Zamiast
wyrae (21.54) otrzymujemy
D
q h |~ ~p | i.
D
m
q
h |~ ~p | i,
m
(21.57)
Przyblienie prowadzce od wzorw (21.54) do powyszych, nazywamy przyblieniem dipolowym. Jego nazw wyjania nastpujce rozumowanie.
Rozwamy komutator
~r, HA
"
=
=
~p2
~r,
+ V (r)
2m
1
[ ~ej xj , pk pk ]
2m
~ej
i~
~p.
2i~jk pk =
2m
m
(21.58)
A zatem operator pdu moemy wyrazi jako

~p =

im
~r, HA ,
~
(21.59)
co wykorzystujemy w wyraeniach (21.57) otrzymujc

D =
iq
h |~ ( ~rHA HA~r ) | i.
~
(0)
(21.60)
(0)
Poniewa HA | i = E | i oraz h |HA = E h |, wic dalej mamy

D =
iq (0)
(0)
E E h |~ ~r | i
~
= i h |~ ~d | i,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(21.61)
273
6.03.2010
274
(0)
(0)
gdzie standardowo oznaczylimy E E /~ = oraz wprowadzilimy wielko ~d = q ~r,
ktr nazywamy operatorem elektrycznego momentu dipolowego atomu (nazwa ta pojawia si
przez oczywist analogi z okreleniem momentu dipolowego pary adunkw w elementarnej
~
fizyce klasycznej). Widzimy wic, e konsekwencj przyblienia eik~r 1, jest pojawienie si
w (21.61) momentu dipolowego atomu. Uzasadnia to nazwanie poczynionego przyblienia dipolowym. Iloczyn skalarny ~ ~d jest rzutem momentu dipolowego na kierunek polaryzacji fali
elektromagnetycznej. Oznaczmy element macierzowy tego rzutu przez
h |~ ~d | i = ~ h | ~d | i = d ,
(21.62)
gdzie wektor polaryzacji nie zaley od zmiennych atomowych i dlatego moe zosta wyczony
przed element macierzowy. Wobec tego z (21.61) mamy w kocu
D = i d ,
(21.63)
. Stosujc przyblienie dipolowe ujte wzorem

Identyczne rozwaania przeprowadzimy dla D
(21.61) w relacjach (21.53) dla prawdopodobiestw przej, dostajemy
(1)
Pem
(, t|, 0) =
2
A2 ()
|d |2 ft ( + ),
4~2
(21.64a)
(1)
Pabs (, t|, 0)
2
A2 ()
|d |2 ft ( ).
4~2
(21.64b)
Podkrelmy, e uzyskane prawdopodobiestwa dotycz oddziaywania atomu z (monochromatyczn) fal pask o okrelonym (przez wektor falowy ~k) kierunku propagacji i o okrelonej
(przez wektor ~) polaryzacji.
Dalsze rozwaania ograniczymy do przyblienia dipolowego. Warto jednak pamita, e moliwe jest pozostawienie w rozwiniciu (21.56) wyrazw wyszych rzdw. Niezbdne wtedy obliczenia s bardziej zoone. Mona jednak pokaza, e kolejny skadnik szeregu prowadzi do
wyrae, ktre identyfikuje si jako magnetyczny moment dipolowy i elektryczny moment kwadrupolowy atomu. Uzyskane wwczas kolejne przyczynki do prawdopodobiestw przej interpretujemy jako zwizane z promieniowaniem magnetycznym dipolowym i elektrycznym kwadrupolowym. Rozumowanie takie mona kontynuowa uzyskujc (znane z elektrodynamiki) magnetyczne
i elektryczne momenty multipolowe wyszych rzdw. Skadniki szeregu (21.56) szybko malej,
wic prawdopodobiestwa przej multipolowych wyszych rzdw take szybko malej. Z oszacowania (21.55) wynika, e przejcia magnetyczne dipolowe i elektryczne kwadrupolowe s okoo
103 104 razy mniej prawdopodobne ni rozwaane tu przejcie dipolowe elektryczne.
Prawdopodobiestwa (21.64) przej | i | i zale od wartoci elementu macierzowego
d = h |~ ~d | i. Dyskusj tej wielkoci przeprowadzimy w dalszej czci wykadu.
21.2.3
Prawdopodobiestwo przejcia, cz. II
Wracamy do analizy prawdopodobiestw (21.64). Rozwaa bdziemy przypadek bliski rezonansowi, tj. taki w ktrym czstoci przej atomowych | | s bliskie czstoci padajcego
promieniowania. Jak wiemy z dyskusji w poprzednim rozdziale, w sytuacji takiej prawdopodobiestwa te, dla dostatecznie dugich czasw, rosn jak t2 . Przyczyn tej trudnoci jest zaoenie,
e padajca na atom fala jest fal pask o cile okrelonej czstoci. Aby omin t trudno
skorzystamy najpierw z relacji (21.48), zastpujc kwadrat amplitudy fali A2 () przez odpowiadajc jej redni gsto energii, a nastpnie za pomoc (21.49) przez natenie fali. W ten
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
274
6.03.2010
275
sposb, z (21.64) otrzymamy

(1)
Pem
(, t|, 0) =
(1)
Pabs (, t|, 0) =
I()
|d |2
ft ( + ),
2~2 0 c
2
(21.65a)
I()
|d |2
ft ( ).
2
2~ 0 c
2
(21.65b)
Zaleno prawdopodobiestw od natenia (lub od redniej gstoci energii) pola wskazuje na

bliskie zwizki naszej teorii z omwion poprzednio teori Einsteina.
Idc dalej zaoymy, e fala wietlna padajca na atom jest niekoherentn (niespjn) superpozycj monochromatycznych fal paskich o czstociach lecych w pewnym przedziale czstoci
o szerokoci , ale o ustalonym kierunku propagacji (wektor ~k/|~k|) i o ustalonej polaryzacji
danej wektorem ~. Zaoenie o niespjnoci oznacza, e skadowe fale paskie maj przypadkowe
fazy, a zatem nie zachodzi midzy nimi interferencja. Natenie wizki padajcej jest wic sum
nate poszczeglnych fal. Z tego wzgldu moemy przyj, e kada ze skadowych fal paskich
daje do prawdopodobiestwa przejcia przyczynek dany rwnaniami (21.65). Cakowite prawdopodobiestwo przejcia bdzie sum wszystkich takich przyczynkw. Dlatego te napiszemy
(1)
Pem
(, t|, 0) =
(1)
Pabs (, t|, 0) =
|d |2 J+ ,
2 0 ~2 c
(21.66a)
|d |2 J ,
2 0 ~2 c
(21.66b)
gdzie J oznacza caki

Z
J =
I()
d
sin2
h
1
2
( ) t
i2
1
2 (
(21.67)
Dla przypadku emisji ("przejcie w d") mamy < 0, zatem + = | |. Analogicznie

dla absorpcji ("przejcie w gr") > 0, zatem = ( | |). Kwadraty w (21.67)
sprawiaj, e znak z przodu nie ma znaczenia i obie caki redukuj si do jednej
Z
J = J =
sin2
I()
d
1
2
( | |) t
1
2 (
i2
(21.68)
| |)
Drugi czynnik w funkcji podcakowej jest bardzo ostro wypikowany w maym otoczeniu =
| |. Jeeli przedzia czstoci nie zawiera | |, to caka jest praktycznie rwna zeru i
tym samym przejcia w gruncie rzeczy nie zachodz. A wic przyjmijmy, e | | "siedzi" w
przedziale , ktry jest na tyle szeroki, e w caoci pokrywa pik funkcji ft ( | |). Jeli
czynnik I()/ 2 jest wolnozmienny w otoczeniu = | | (co dla dostatecznie dugich czasw
jest zaoeniem uzasadnionym), to moemy go przybliy jego wartoci w centrum piku i napisa
I(| |)
J =
2
sin2
h
1
2
( | |) t
1
2 (
| |)
i2
(21.69)
Przedzia pokrywa cay pik, wic nie popenimy duego bdu rozcigajc granice cakowania
na ca o (funkcja ft jest praktycznie rwna zeru poza swoim pikiem centralnym). Tym samym
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
275
6.03.2010
276
we wzorze (21.69) pojawi si caka (20.40). Wobec tego otrzymujemy

J
I(| |)
2 t.
2
(21.70)
Caki wystpujce w (21.66) s sobie rwne. Wobec tego oba prawdopodobiestwa s rwne i po
wstawieniu (21.70) do wzorw (21.66) dostajemy
(1)
(1)
Pem
(, t|, 0) = Pabs (, t|, 0)
|d |2 I(| |) t.
0 ~2 c
(21.71)
Podkrelmy, e cho oba prawdopodobiestwa s liczbowo rwne, to jednak ich sens fizyczny jest
istotnie rny (w procesach emisji i absorpcji inne s stany pocztkowe i kocowe).
Biorc pochodn wzgldem czasu obliczamy prawdopodobiestwa emisji i absorpcji na jednostk czasu
(1)
p(1)
em (|) = pabs (|) =
|d |2 I(| |).
0 ~2 c
(21.72)
Oba prawdopodobiestwa s proporcjonalne do natenia padajcego na atom promieniowania

(lub, poprzez relacj I = cw,
do redniej gstoci energii), znikaj wic pod nieobecno pola.
(1)
Wnioskujemy, e pem (|) odpowiada prawdopodobiestwu (na jednostk czasu) emisji wymuszonej. Ponownie wic stwierdzamy, e wynik (21.72) jest analogiczny do teorii Einsteina. Nie
uzyskujemy tutaj emisji spontanicznej, ktra moe take zachodzi gdy atom jest odpowiednio
przygotowany, a pola nie ma. Emisja spontaniczna jest zwizana z kwantow natur pola elektromagnetycznego. Nasz opis jest pklasyczny, nic wic dziwnego, e nie moe uwzgldni emisji
spontanicznej.
Zwrmy raz jeszcze uwag, e relacje (21.72) obowizuj dla promieniowania o zadanym
kierunku propagacji ~k/|~k| i o okrelonej polaryzacji ~. Mimo, e model padajcego (klasycznego)
promieniowania jest nieco uproszczony, uzyskane rezultaty s poyteczne do interpretacji dowiadcze. Bardziej wyrafinowana teoria prowadzi (przy zastosowaniu tych samych przyblie)
do praktycznie tych samych rezultatw.
21.2.4
Reguy wyboru
Obliczone prawdopodobiestwa przej | i | i zale od wartoci elementu macierzowego

d = ~ h | ~d | i.
(21.73)
Jeli dla pewnego przejcia atomowego d = 0, to mwimy, e przejcie to jest dipolowo zabronione. Przejcie takie moe jednak zaj (cho ze znacznie mniejszym prawdopodobiestwem)
jako przejcie wyszego rzdu, a wic jako magnetyczne dipolowe i kwadrupolowe elektryczne lub
jeszcze wysze (w sensie rozwinicia multipolowego).
Skoncentrujemy si teraz na dyskusji przej dipolowych. Przyjmijmy, e badanym atomem
jest atom wodoropodobny, a wic jego funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej: h~r | i =
h r, , | n, l, ml , s = 12 , ms i s nam dobrze znane. Badanie elementu d pozwoli nam okreli
jakie przejcia s dipolowo dozwolone. Rozwaymy dwa przypadki polaryzacji fali padajcej:
liniow i koow.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
276
6.03.2010
277
Polaryzacja liniowa
Niech fala rozprzestrzenia si wzdu osi x, za polaryzacja niech bdzie skierowana wzdu osi
z, zatem ~ = ~e3 = (0, 0, 1). Poniewa ~d = q~r = q(x, y, z) wic
d = ~e3 h | ~d | i = q h | z | i
(21.74)
Przechodzc do wsprzdnych sferycznych mamy

d = q h N, L, Ml , s = 12 , ms | r cos | n, l, ml , s = 12 , m0s i.
(21.75)
Element ten jest oczywicie diagonalny w spinowych liczbach kwantowych. Moemy je wic
pomin. Dlatego te napiszemy
d = q h N, L, Ml | r cos | n, l, ml i.
(21.76)
Biorc znane nam funkcje falowe otrzymujemy

Z
d~r RN
L (r) YLM (, ) (r cos ) Rnl (r) Ylm (, ).
d = q
(21.77)
Caka ta faktoryzuje si
Z
d = q
YLM
(, )
cos Ylm (, )
Z
0
dr r3 RN
L (r) Rnl (r)
(21.78)
Cak ktow obliczamy za pomoc relacji (13.71), w ktrej oznaczamy

s
Alm =
(l + m)(l m)
(2l 1)(2l + 1)
(21.79)
i w rezultacie otrzymujemy
Z
d YLM
(, ) cos Ylm (, )
d YLM
(, ) Al+1,m Yl+1,m (, ) + Al,m Yl1,m (, )
= Al+1,m L,l+1 M,m + Al,m L,l1 M,m ,
(21.80)
co wynika z ortonormalnoci harmonik sferycznych. Podstawiajc (21.80) do obliczanego elementu macierzowego (21.78), mamy
d = q M,m Al+1,m L,l+1 + Al,m L,l1
Z
0
dr r3 RN
L (r) Rnl (r).
(21.81)
Widzimy wic, e warunkiem koniecznym na to, aby d 6= 0 (a wic, aby przejcie byo dipolowo
dozwolone) jest
m = M m = 0,
l = L l = 1.
(21.82)
Warunki te nazywamy reguami wyboru dla przej | N, L, M i | n, l, m i indukowanych polem

o polaryzacji liniowej.
Analogiczne rozwaania mona przeprowadzi dla wiata spolaryzowanego wzdu osi x lub
y. Wygodniej jest jednak zbada przypadek polaryzacji koowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
277
6.03.2010
278
Polaryzacja koowa
Dla polaryzacji koowej wektor polaryzacji definiujemy jako

1
~ = 1, i, 0 .
2
(21.83)
Wobec tego
q
d = ~ h | ~d | i = h | (x iy) | i.
2
Przechodzc ponownie do wsprzdnych sferycznych otrzymujemy
q
d = h | r(cos i sin ) sin | i
2
q
= h | rei sin | i
2
r
q
8
h | r(1)
Y1,1 (, ) | i
=
3
2
r
4
h | r Y1,1 (, ) | i,
= q
3
(21.84)
(21.85)
gdzie, przechodzc do drugiej linii, skorzystalimy z relacji (13.69a). Postpujc dalej analogicznie jak w przypadku polaryzacji liniowej, dostajemy
r
= q
4
3
d YLM
(, ) Y1,1 (, ) Ylm (, )
Z
0
dr r3 RN
L (r) Rnl (r).
(21.86)
Dalsze rachunki s w tutaj nieco bardziej zoone, jednak ich oglne aspekty pozostaj podobne.
Przede wszystkim zauwamy, e w harmonikach sferycznych wystpuje czynnik eim . A zatem
funkcja podcakowa w (21.86) zawiera czynnik ei(M 1+m) . Caka po kcie z tego czynnika nie
znika, jedynie wtedy, gdy M = m1. Warunki dla orbitalnych liczb kwantowych L i l uzyskujemy
podobnie jak dla polaryzacji liniowej. Wobec tego stwierdzamy, e warunkiem koniecznym na to,
aby d 6= 0 jest teraz
m = M m = 1,
l = L l = 1,
(21.87)
co stanowi reguy wyboru dla przej | N, L, M i | n, l, m i indukowanych polem o polaryzacji

koowej.
Uwagi dodatkowe
Jeeli w atomie wystpuje oddziaywanie spin-orbita wwczas rozwaana powyej baza jest niedobra. Trzeba si posugiwa tzw. baz sprzon | n, l, s = 12 , j, mj i. Badanie elementu macierzowego d trzeba prowadzi w bazie sprzonej. Poniewa j = l 12 , wic w tym wypadku dla
przej | N, L, s = 12 , J, MJ i | n, l, s = 12 , j, mj i reguy wyboru przyjmuj posta
j = J j = 0, 1,
(21.88a)
l = L l = 1,
(21.88b)
m = M m = 0, 1,
(21.88c)
Warto przy tym zwrci uwag, e przejcie j = 0 nie jest dipolowo zabronione bo l moe si
zmieni.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
278
6.03.2010
279
Wyprowadzone tutaj reguy wyboru mona uoglni na przypadek atomw wieloelektronowych, co jednak wybiega poza zakres treci niniejszego wykadu. Warto moe powiedzie, e jeli
zarwno stan pocztkowy atomu jak i stan kocowy s scharakteryzowane liczb j = 0 (to jest
J = j = 0) to przejcie takie jest zabronione we wszystkich rzdach multipolowych.
21.2.5
Wspczynniki A i B Einsteina
Otrzymane tu prawdopodobiestwa (na jednostk czasu) absorpcji i emisji wymuszonej

(1)
pabs (|) = p(1)

em (|) =
|d |2
w(|
|).
0 ~2
(21.89)
wyprowadzone zostay dla przej atomowych | i | i wymuszanych polem spolaryzowanej

fali paskiej o ustalonym kierunku propagacji. Wyraenie (21.89) przy odpowiedniej reinterpretacji czynnika w()
mona urednia np. po polaryzacjach lub kierunkach propagacji. Dyskusja

taka wychodzi jednak poza ramy tego wykadu.
Jak ju wspominalimy, uzyskane rezultaty s powizane z teori Einsteina. Relacja (21.89)
sugeruje utosamienie z wspczynnikiem B Einsteina
|d |2
0 ~ 2
- B.
(21.90)
Moemy powiedzie, e relacja ta okrela wspczynnik B tylko dla pola omawianego typu
(okrelone ~k/|~k| i ~ spolaryzowana fala paska). Wspczynniki B dla pl o innej konfiguracji
na og bd nieco inne.
Urednienie po orientacjach dipola atomowego
W wielu dowiadczeniach spektroskopowych, atomy oddziaujce z polem promieniowania znajduj si w fazie gazowej. W tej sytuacji orientacja dipoli atomowych w stosunku do wektora
polaryzacji jest najzupeniej losowa. A wic w d = ~ h | ~d | i = ~ ~d oba skadniki iloczynu
skalarnego s cakiem niezalene. Kt midzy nimi jest dowolny. Moemy wic najpierw obliczy
element macierzowy ~d , a potem uredni iloczyn skalarny po wszystkich moliwych ktach,
czyli po caym kcie bryowym. Wybierajc o z wzdu ~, dostajemy
|d
|2
Z 2
1
4
1 ~ 2
d
2
Z
0
Z 1
1

d sin ~d cos2
dx x2 =
1 ~ 2
d
3
(21.91)
bowiem wektor polaryzacji jest jednostkowy. Wspczynnik B dany w (21.90), po urednieniu

przyjmuje warto

B =

~d
30 ~2
(21.92)
Taka wanie posta wspczynnika B Einsteina jest najczciej spotykana w literaturze. Uzyskalimy j badajc procesy zachodzce pod wpywem fali paskiej o okrelonej polaryzacji. Uzyskany
rezultat mona dosta na gruncie elektrodynamiki kwantowej, ktra pozwala take bada procesy
absorpcji i emisji zachodzce w bardziej zoonych polach elektromagnetycznych.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
279
6.03.2010
280
Wspczynnik A emisji spontanicznej

Jak ju wspominalimy, pklasyczna teoria oddziaywania atomu z polem elektromagnetycznym nie pozwala obliczy wspczynnika A dajcego prawdopodobiestwo (na jednostk czasu)
emisji spontanicznej. W ramach teorii Einsteina uzyskalimy jednak zwizek (21.27) pomidzy
wspczynnikami A i B. Biorc B w postaci oglniejszej, tj. wedug (21.92) piszemy

3 ~d
~ 3
.
A = 2 3B =
c
30 c3 ~
(21.93)
gdzie = | | (ze wzgldu na rezonans pomidzy czstoci atomow, a czstoci fali padajcej). Sens fizyczny wspczynnika A wynika oczywicie z teorii Einsteina, a nie z naszego
pklasycznego wyprowadzenia.
Po przeprowadzeniu kwantowania pola elektromagnetycznego (a wic na gruncie elektrodynamiki kwantowej) moemy obliczy prawdopodobiestwo (na jednostk czasu) tego, e atom
wzbudzony wyemituje foton w dowolnym kierunku i o dowolnej polaryzacji. Co jest zdumiewajce to to, e uzyskamy wtedy dokadnie wynik (21.93). Pokazuje to jak nadzwyczajn intuicj
fizyczn obdarzony by Einstein.
Czas ycia wzbudzonego stanu atomowego
Na zakoczenie naszych rozwaa przypomnijmy, i z dowiadczenia wiadomo, e atom przygotowany w pewnym stanie wzbudzonym | e i (ang. excited) przebywa w tym stanie rednio przez
pewien czas A . Nastpnie emituje spontanicznie foton i przechodzi do stanu | g i o niszej ener(0)
(0)
gii. Energia wypromieniowanego fotonu wynosi ~ Ee Eg . Piszemy tu znak przyblionej
rwnoci bowiem zasada nieoznaczonoci mwi, e energia elektronu znajdujcego si w stanie
| e i przez czas A jest okrelona z dokadnoci E tak, e
E A ~.
(21.94)
Oczywicie wyemitowany foton ma energi okrelon take z dokadnoci do E. Wspczynnik

A emisji spontanicznej jest przyjmowany jako miara czasu A
A =
1
.
A
(21.95)
Wwczas E A~ jest miar nieokrelonoci energii atomu w stanie wzbudzonym, a take

nieokrelonoci energii fotonu. Innymi sowy mwimy, e A~ jest szerokoci atomowego poziomu
wzbudzonego, natomiast A = 1/A nazywamy jego czasem ycia.
21.2.6
Stosowalno rachunku zaburze
W rozdziale 20 stwierdzilimy, e "mao" zaburzenia stanowi kryterium stosowalnoci rachunku

zaburze. Sprowadza si to do warunku (20.67), to jest do (po odpowiedniej zmianie notacji)

h | W | i ~ | |,
(21.96)
gdzie rol W peni operator (21.51). Wedug wprowadzonej notacji (21.54), warunek (21.96)
zapisujemy jako

A()D ~ | |.
S.Kryszewski
(21.97)
MECHANIKA KWANTOWA
280
6.03.2010
281
Posugujemy si tu przyblieniem dipolowym, wic wykorzystujc (21.63) dostaniemy

A() d ~ | |.
(21.98)
Stosujemy te przyblienie rezonansowe, zatem | |. Dlatego te moemy napisa cig

przyblionych rwnoci
~
A()| | A() |E|,
(21.99)
wynikajcych ze wzoru (21.42) wicego natenie pola elektrycznego fali z amplitud A().
Dziki temu sprowadzamy (21.98) do

~ | d | ~ | |.
E
(21.100)
Moment dipolowy atomu moemy dobrze oszacowa iloczynem qa0 , bowiem promie Bohra a0
okrela typowe rozmiary atomu, a zatem

~ ~ | |.
q a0 E
(21.101)
Czsto przej atomowych oszacujemy za pomoc energii jonizacji atomu wodoru (wynosi ona
13.6 eV, za energie typowych przej optycznych s rzdu kilku eV). W ten sposb mamy

~ EI =
q a0 E
.
2a0
(21.102)
co w kocu sprowadza si do warunku

~ 1
E
1
q
2
2 40 a0
(21.103)
naoonego na amplitud natenia pola elektrycznego fali oddziaujcej z atomem.

Uzyskany warunek stosowalnoci rachunku zaburze ma eleganck i przejrzyst interpretacj fizyczn. Typowy promie atomu w stanie podstawowym jest rzdu a0 (patrz (15.116)).
Prawa strona warunku (21.103) jest zatem oszacowaniem natenia pola elektrycznego protonu
w odlegoci porwnywalnej z rozmiarami atomu. Szacujc liczbowo otrzymamy
1
q
1.6 1019
2 9 109
40 a0
(0.5 1010 )2
V
m

11
6 10
V
.
m
(21.104)
Stwierdzamy wic, e warunkiem stosowalnoci rachunku zaburze jest danie, aby pole elektryczne fali oddziaujcej z atomem byo znacznie mniejsze ni natenie pola coulombowskiego
wewntrz atomu. Innymi sowy, zewntrzne pole nie moe "rozbija" struktury atomu. Warunek ten jest doskonale speniony w bardzo wielu praktycznych sytuacjach dowiadczalnych,
czyli rachunek zaburze jest stosowalny w szerokim zakresie nate pl zewntrznych. Warunek (21.103) bywa nie speniony dopiero w polu fali generowanej przez laser duej mocy. Wtedy
potrzebne s inne, nieperturbacyjne metody opisu teoretycznego. Zagadnienia takie wchodz w
zakres optyki kwantowej, czyli wybiegaj poza tematyk niniejszych wykadw.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
281
Cz II
ROZDZIAY UZUPENIAJCE
I WICZENIOWE
282
6.03.2010
283
22. (U.1) Czstki i fale
Rozdzia 22
(U.1) Czstki i fale

22.1
22.1.1
Dowiadczenia z polaryzacj fotonu

Przypomnienie
W rozdziale 1 omawialimy korpuskularn interpretacj dowiadczenia z polaryzacj fotonu. Wracamy do tego zagadnienia nieco zmieniajc notacj, co ilustruje poniszy rysunek. Przypomix
~ in
E
~ out
E
~eA
~ex
~ef
~ef
z
~ey
y
Polaryzator
Rys. 22.1: Schemat dowiadczenia polaryzacyjnego.

namy, e sytuacja dowiadczalna jest nastpujca: z lewej strony (wzdu osi z) na polaryzator
padaj pojedycze fotony o polaryzacji liniowej
~ef = ~ex cos + ~ey sin ,
(22.1)
przy czym kt jaki tworzy wektor polaryzacji fotonu z osi x moe by dowolny. Jest to
parametr dowiadczenia, ktry moemy kontrolowa. Innymi sowy, sterujc ktem moemy
przygotowa fotony o dowolnej polaryzacji danej w (22.1). Fotony te padaj na polaryzator o
kierunku przepuszczania ~eA = ~ex .
Na podstawie dyskusji z rozdziau 1 wiemy, e
Prawdopodobiestwo przejcia fotonu przez polaryzator wynosi
PA = | ~ef ~eA |2 = | (~ex cos + ~ey sin ) ~ex |2 = cos2 .
(22.2)
W zasadzie znak moduu jest tu niepotrzebny. Pozostawimy go, bowiem niczego on nie
zmienia.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
283
6.03.2010
284
Po przejciu fotonu przez polaryzator nastpuje redukcja stanu jego polaryzacji: staje si
ona zgodna z kierunkiem ~eA kierunkiem polaryzatora
0
~ef
~ef = ~eA .
przejcie
(22.3)
W naszym przypadku mamy ~ef = ~ex , tak bowiem ustawiony jest polaryzator.
0
Jeeli teraz na drodze fotonu (o polaryzacji ~ef ), ktry przeszed przez pierwszy polaryzator (A),
umiecimy drugi polaryzator (B) o kierunku przepuszczalnoci ~eB = ~ey , to prawdopodobiestwo
przejcia fotonu przez ten drugi polaryzator wynosi

PB = ~ef ~eA
= | ~ex ~ey |2 = 0.
(22.4)
Foton nie przejdzie przez polaryzator B. Dowiadczenie to moemy podsumowa stwierdzajc, e

dwa wzajemnie prostopade polaryzatory s nieprzezroczyste dla fotonu o dowolnej polaryzacji.
Wniosek ten jest zarwno intuicyjnie oczywisty, jak i prosty do matematycznego uzasadnienia.
22.1.2
Trzy polaryzatory
Rozwaymy teraz nieco bardziej zoon sytuacj eksperymentaln. Jak poprzednio foton padajcy (wzdu osi z) ma dowoln polaryzacj dan wzorem (22.1). Na jego drodze umieszczono
trzy polaryzatory. Dwa z nich (A i B) s ustawione tak jak poprzednio, tzn. ~eA = ~ex oraz
~eB = ~ey . Caa rnica polega na tym, e pomidzy tamte dwa, wstawiono dodatkowo trzeci
Pol.B
Pol.A
x

~ef
~ex
~eA
~eS
~eB
~ey
y
Rys. 22.2: Dowiadczenie polaryzacyjne z trzema polaryzatorami.

polaryzator o kierunku przepuszczania
~eS = ~ex cos + ~ey sin ,
(22.5)
gdzie jest pewnym ustalonym ktem (ktrym te moemy manipulowa). Szukamy teraz odpowiedzi na pytanie: czy foton padajcy o polaryzacji ~ef danej w (22.1) przejdzie przez ukad
zoony z trzech polaryzatorw?
Wydawa by si mogo, e polaryzatory A i B zapewniaj pochonicie fotonu, wic dodatkowe "utrudnienie" w postaci trzeciego rodkowego polaryzatora powinno "tym bardziej"
uniemoliwi przejcie fotonu. Intuicja podpowiada wic, e odpowiedzi na postawione pytanie
powinno by: nie, nie przejdzie.
Trzeba jednak konsekwentnie przeanalizowa problem, aby si upewni, czy przypadkiem
intuicja nas nie zawodzi. Foton na swej drodze natrafia kolejno na trzy polaryzatory, przez ktre
przechodzi z okrelonym prawdopodobiestwem. Jeli przejdzie, to nastpuje redukcja stanu jego
polaryzacji. Zbadajmy zatem kolejne etapy zjawiska.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
284
6.03.2010
285
1. Foton o polaryzacji ~ef (patrz (22.1)) przechodzi przez polaryzator A z prawdopodobiestwem PA = cos2 . Po przejciu, jego polaryzacja ulega redukcji i opisana jest wektorem
0
~ef = ~eA = ~ex .
0
2. Na polaryzator S (rodkowy) pada wic foton o polaryzacji ~ef = ~ex . Prawdopodobiestwo

przejcia przez polaryzator (zgodnie z powysz teori) wynosi

PS = ~ef ~eS
= | ~ex (~ex cos + ~ey sin )|2
= cos2 .
(22.6)
Przejcie fotonu przez polaryzator S jest wic moliwe. Po przejciu, ponownie nastpuje
redukcja stanu polaryzacji. Foton, ktry przeszed przez polaryzator S ma wic polaryzacj
dan wektorem
00
~ef = ~eS = ~ex cos + ~ey sin .
(22.7)
00
3. Foton, ktry przeszed przez polaryzator S ma polaryzacj ~ef i pada na polaryzator B.

Tym razem prawdopodobiestwo przejcia wynosi

00
PB = ~ef ~eB
= |(~ex cos + ~ey sin ) ~ey |2
= sin2 ,
(22.8)
a jego polaryzacj (po redukcji) okrela wektor

000
~e1
= ~eB = ~ey .
(22.9)
A wic po przejciu przez trzy polaryzatory foton przechodzcy ma polaryzacj zgodn z kierunkiem ~ey . Ponadto, przejcie fotonu przez jeden z polaryzatorw jest zdarzeniem niezalenym
od przejcia przez pozostae dwa. Dlatego te stwierdzamy, e cakowite prawdopodobiestwo
przejcia fotonu przez trzy polaryzatory dane jest jako iloczyn trzech prawdopodobiestw
Pprzejscia = PA PS PB = cos2 cos2 sin2
(22.10)
Prawdopodobiestwo to znika, gdy = 0o (polaryzatory A i S s ustawione w tym samym

kierunku) lub gdy = 90o (wspliniowe s polaryzatory S i B), Nietrudno te zauway, e
Pprzejscia jest (dla danego kta ) maksymalne, jeli = 45o , a wic gdy polaryzator S jest
ustawiony "w p drogi" pomidzy A i B.
Wniosek : Kwantowo-mechaniczna analiza zjawiska polaryzacji wskazuje, e czysto intuicyjny wniosek jest BDNY. Ustawienie "dodatkowej" przeszkody sprawia, e
uprzednio nieprzezroczysty ukad polaryzatorw A i B, po ustawieniu polaryzatora S sta si czciowo przepuszczalny. Warunkiem czciowej przezroczystoci
jest ustawienie rodkowego polaryzatora w sposb niewspliniowy ani z A ani z
B tj. tak, aby 6= 00 oraz 6= 90o .
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
285
6.03.2010
23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera
286
Rozdzia 23
(U.2) Funkcje falowe i rwnanie

Schrdingera
23.1
Rwnanie KleinaGordona
Przyjmijmy (na razie bez dowodu), e zwizki (2.23) pomidzy operatorami a wielkociami fizycznymi rzeczywicie obowizuj. Sprbujemy wic, posugujc si nimi, zbudowa rwnanie falowe
dla czstki relatywistycznej o masie m odpowiednik rwnania Schrdingera. Jak wiadomo, dla
czstki relatywistycznej energia i pd s zwizane relacj
q
~p2 c2 + m2 c4 .
E =
(23.1)
Gdybymy tu podstawili operatory (2.23) to mielibymy kopot polegajcy na tym, e nie bardzo
wiadomo co to jest pierwiastek z operatora rniczkowego. Naturalnym wyjciem jest podniesienie
relacji (23.1) do kwadratu: E 2 = ~p2 c2 + m2 c4 , gdzie teraz podstawiamy odpowiednioci (2.23).
W ten sposb dostajemy rwnanie falowe o postaci
~2
2
(~r, t) = ~2 c2 2 (~r, t) + m2 c4 (~r, t),
t2
(23.2)
ktre atwo przeksztacamy do postaci

"
1 2
2
c2 t2
m2 c2
+
~2
(~r, t) = 0.
(23.3)
Rwnanie to jest znane jako rwnanie Kleina-Gordona i rzeczywicie wystpuje w relatywistycznej mechanice kwantowej (opisuje czstk bezspinow). Nie bdziemy tu jednak zajmowa
si ani dyskusj ani zastosowaniami tego rwnania. Nasz wykad jest bowiem powicony tylko i
wycznie nierelatywistycznej mechanice kwantowej, w ktrej fundamentaln rol peni rwnanie
Schrdingera.
23.2
23.2.1
Jednowymiarowe rwnanie Schrdingera

Oglne omwienie
Jednowymiarowe rwnanie Schrdingera jest pewnym modelem matematycznym pozwalajcym

lepiej pozna i zrozumie wasnoci bardziej zoonych modeli odpowiadajcych bardziej realistycznym sytuacjom fizycznym. Co wicej, w wielu przypadkach stosujc pewne techniki obliczeniowe, mona zredukowa zagadnienie do problemw jednowymiarowych. Dlatego te omwimy
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
286
6.03.2010
287
niektre wasnoci jednowymiarowego rwnania Schrdingera. Na podstawie (2.6) widzimy, e w

rozwaanym przypadku mamy
(x, t) =
i~
t
~2 d2
+ V (x) (x, t).

2m dx2
(23.4)
Rwnanie to opisuje wic czstk (bezspinow) o masie m poruszajc si w polu o potencjale

V (x) (mwic cilej, czstk o energii potencjalnej V (x)). Zakadamy, e V (x) nie zaley jawnie
od czasu. Bdziemy tutaj szuka tzw. rozwiza stacjonarnych, tj. rozwiza o postaci (patrz
(2.49)(2.53b))

(x, t) = (x) exp
iE
t ,
~
(23.5)
wic o rozseparowanej czci przestrzennej (x) i czasowej. Podstawiajc (23.5) do (23.4) otrzymujemy
!
E (x) =
~2 d2
+ V (x) (x),
2m dx2
(23.6)
gdzie zaleny od czasu czynnik wykadniczy skraca si. Rwnanie typu (23.6) jest stacjonarnym
rwnaniem Schrdingera. Jest to rwnanie typu zagadnienia wasnego: pewien operator dziaajc
na funkcj (x) odtwarza t funkcj pomnoon przez czynnik E, ktry utosamiamy z energi
czstki.
Rozwiza rwnania (23.6) bdziemy szuka w przestrzeni funkcji cakowalnych z kwadratem. W tym celu wygodnie jest zapisa to rwnanie w nieco innej postaci
"
d2
U (x) (x) = (x)
dx2
(23.7)
gdzie wprowadzilimy oznaczenia

U (x) =
2m
V (x),
~
=
2mE
.
~2
(23.8)
Rwnanie (23.7) jest liniowym rwnaniem rniczkowym drugiego rzdu. Jego rozwizania spenia wic bd zasad superpozycji, tj. kombinacja liniowa rozwiza te bdzie rozwizaniem.
Bez trudu mona przeprowadzi matematyczn dyskusj wasnoci tego rwnania w zalenoci
od postaci funkcji U (x) energii potencjalnej i od relacji pomidzy energi cakowit, a U (x).
Ten aspekt dyskusji jednak pominiemy. Bdzie on omawiany przy rozwizywaniu konkretnych
przykadw.
Niech 1 i 2 bd dwoma rnymi rozwizaniami rwnania (23.7). Twierdzimy, e ich
wyznacznik Wroskiego (tzw. wronskian), zdefiniowany jako funkcja zmiennej x:
W (x) = 10 (x) 2 (x) 1 (x) 20 (x),
(23.9)
jest tosamociowo rwny staej. Istotnie, rniczkujc obie strony powyszej definicji
W 0 (x) = 100 (x) 2 (x) + 10 (x) 20 (x)10 (x) 20 (x) 1 (x) 200 (x)
= 100 (x) 2 (x) 1 (x) 200 (x)
S.Kryszewski
= [U 1 + 1 ] 2 1 [U 2 + 2 ] = 0,
(23.10)
MECHANIKA KWANTOWA
287
6.03.2010
288
gdzie wykorzystalimy (23.7) do wyeliminowania drugich pochodnych. Poniewa pochodna wronskianu dW (x)/dx = 0, to W (x) = const.. A zatem mamy
10 (x) 2 (x) 1 (x) 20 (x) const.
(23.11)
Funkcje cakowalne w kwadracie (a takich rozwiza poszukujemy) znikaj przy |x| . Wobec tego staa wystpujca w (23.11) musi by rwna zeru. Wronskian dwch rnych rozwiza
rwnania (23.7) jest wic rwny zeru. Odwoamy si teraz do twierdzenia z teorii rwna rniczkowych, ktre mwi, e dwa rozwizania rwnania rniczkowego ktrych wroskian znika, s
liniowo zalene. A wic 1 (x) = 2 (x). Z drugiej strony wiemy, e dwie funkcje falowe rnice
si o stay czynnik przedstawiaj ten sam stan fizyczny (po normowaniu czynnik przestaje
odgrywa jakkolwiek rol). Wnioskujemy wic, e kadej dopuszczalnej wartoci parametru
w stacjonarnym rwnaniu Schrdingera odpowiada jedna funkcja falowa jeden stan ukadu
(czstki).
23.2.2
U (x) funkcja parzysta
Zamy, e wystpujca w rwnaniu (23.7) funkcja U (x) (energia potencjalna czstki) jest funkcj parzyst
U (x) = U (x).
(23.12)
Dwukrotna zmiana znaku wsprzdnej x nie zmienia operatora rniczkowego d2 /dx2 , wic
zamieniajc x x w rwnaniu (23.7), wobec zaoenia (23.12) dostajemy
"
d2
U (x) (x) = (x),
dx2
(23.13)
skd wnioskujemy, e jeli (x) jest rozwizaniem, to jest nim rwnie (x). Utwrzmy teraz
kombinacje liniowe
parzyst :
+ =
1
2
(x) + (x)
nieparzyst :
1
2
(x) (x)
(23.14)
Oczywicie obie kombinacje s liniowo niezalene. Co wicej, obie speniaj rwnanie (23.7).
Istotnie, zarwno (x) jak i (x) speniaj (23.7), a zatem
"
d2
U (x) (x)
dx2
1
=
2
"
d2
U (x)
dx2
(x) (x)
!
!#
1
d2 (x)
d2 (x)
=
U
(x)(x)
U (x)(x)
2
dx2
dx2

1
=
(x) (x)
2

1
(x) (x) = (x),
=
2
(23.15)
co chcielimy wykaza. Jeli wic funkcja (x) jest rozwizaniem rwnania Schrdingera (23.7),
to rwnie funkcje (x) s rozwizaniami. Jednak rwnanie to moe mie tylko jedno rozwizanie. Poniewa (x) s liniowo niezalene (funkcja nie moe by jednoczenie parzysta i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
288
6.03.2010
289
nieparzysta) wic rozwizanie (x) musi by proporcjonalne albo do + (x) albo do (x), wtedy odpowiednio (x) albo + (x) znika tosamociowo. Oznacza to, e rozwizanie rwnania
(23.7) przy parzystym potencjale [U (x) = U (x)] jest funkcj albo parzyst albo nieparzyst.
Rozwizania obu typw s dopuszczalne, wic klasa rozwiza rozpada si na dwie podklasy:
parzyste i nieparzyste funkcje falowe. Z tak wanie sytuacj spotkamy si badajc, na przykad, zagadnienie symetrycznej studni potencjau (np. V (x) = V0 , dla x [a, a]) i oscylatora
harmonicznego (V (x) x2 ).
23.3
23.3.1
Jednowymiarowa, nieskoczona studnia potencjau

Wprowadzenie
Rozwaymy jednowymiarowy model ukadu fizycznego,
w ktrym swobodna czstka (bezspinowa, o masie M )
znajduje si w pudle o skoczonej objtoci. W jednym
wymiarze odpowiada to zaoeniu, e energia potencjalna czstki wynosi
V (x)
+ , |x| a,
V (x) =
(23.16)
0,
|x| < a.
Rysunek ilustruje badan sytuacj nieskoczon

studni potencjau. Odcinek (a, a) R modeluje
a
a
ograniczon objto dostpn dla czstki. Czstka nie
moe mie nieskoczonej energii, wic jedynym sensowRys. 23.1: Jednowymiarowa, nieskoczonym rozwizaniem rwnania Schrdingera dla |x| a
na studnia potencjau.
jest (x) = 0. Innymi sowy, prawdopodobiestwo znalezienia czstki na zewntrz jamy potencjau jest rwne zeru. Co wicej, energia czstki jest skoczona, czyli
mniejsza ni maksymalna energia potencjalna. W nieskoczonej studni mog wic wystpowa
jedynie stany zwizane. Punkt wyjcia do oblicze funkcji falowej czstki jest nastpujcy:
musi w obszarze |x| < a spenia stacjonarne rwnanie Schrdingera
~2 d 2
(x) = E(x).
2M dx2
(23.17)
znika poza obszarem |x| < a, tj. (x) = 0, dla |x| a.

powinna by ciga na granicach dostpnego obszaru, wic musi spenia warunek
(x = a) = 0.
(23.18)
musi by unormowana, to znaczy musi by

Z a
a
dx |(x)|2 = 1.
(23.19)
Caka jest ograniczona do przedziau (a, a), bowiem poza nim funkcja falowa znika.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
289
6.03.2010
23.3.2
290
Rozwizanie rwnania Schrdingera
Przystpujc do rozwizania rwnania (23.17) wygodnie jest najpierw zapisa je w postaci

d2
(x) + k 2 (x) = 0,
dx2
(23.20)

s
k =
2M E
R+ .
~2
(23.21)
Rwnanie (23.20) jest rwnaniem rniczkowym typu oscylatora harmonicznego, wic od razu
moemy wypisa jego rozwizanie
(x) = A eikx + B eikx ,
(23.22)
gdzie stae (w oglnoci zespolone) trzeba dalej okreli. Aby to zrobi, wykorzystamy warunki
brzegowe (23.18), do ktrych podstawiamy rozwizanie (23.22). W ten sposb otrzymujemy par
rwna
A eika + B eika = 0
(23.23a)
A eika + B eika = 0.
(23.23b)
Jest to jednorodny ukad rwna wzgldem nieznanych staych A i B. Interesuj nas wycznie
rozwizania nietrywialne. Warunkiem ich istnienia jest znikanie wyznacznika
det
eika
eika
eika
eika
= 0.
(23.24)
Warunek ten oznacza e e2ika e2ika = 0, lub rwnowanie

sin 2ka = 0,
(23.25)
co moe by spenione jedynie wtedy, gdy liczba k przyjmuje wartoci

k = kn =
n
,
2a
n = 1, 2, 3, . . . . . . .
(23.26)
Wielko k jest z zaoenia dodatnia, wic liczby n przebiegaj zbir liczb naturalnych. Liczby
k s zwizane z energi czstki poprzez relacj (23.21)) zatem energie E mog take przyjmowa
jedynie okrelone wartoci, takie e
kn2 =
2M En
n2 2
=
~2
4a2
En =
n2 ~2 2
.
8M a2
(23.27)
Otrzymalimy wic skwantowane poziomy energetyczne. Kwantowanie energii jest tutaj konsekwencj warunkw brzegowych: czstka nie moe "wyj" poza obszar |x| < a.
Zwrmy uwag, e "matematycznie" rzecz biorc, warunek (23.25) moe by speniony rwnie dla k = 0, co oznaczaoby, e energia czstki E = 0. W fizyce klasycznej jest to moliwe
odpowiada czstce spoczywajcej. Antycypujc nieco cig wykadu, stwierdzamy, e na gruncie
mechaniki kwantowej rozwizanie E = 0 jest niedopuszczalne, amaoby bowiem zasad nieoznaczonoci. Dlatego te przypadek n = 0, odpowiadajcy k = 0, zosta opuszczony jako fizycznie
niedozwolony.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
290
6.03.2010
23.3.3
291
Funkcje falowe
Wracamy teraz do oblicze staych A i B. Poniewa dozwolone wartoci k s numerowane liczb

naturaln, wic rwnie stae A, B powinny by odpowiednio indeksowane. Rwnania (23.23) s
liniowo zalene (ich wyznacznik znika). Wystarczy wic zbada jedno z nich. A wic mamy
An eikn a + Bn eikn a = 0
Bn = An e2ikn a .
(23.28)
Biorc teraz kn wedug wzoru (23.26) otrzymujemy

Bn = An ein = An (1)n = An (1)n+1 .
(23.29)
Wynikaj std dwa przypadki: n nieparzyste oraz n parzyste.

Dla n nieparzystego, z (23.29) mamy An = Bn . Odpowiednia funkcja falowa wynika wic
z (23.22) i (23.26):
n(+) (x) = An eikn x + An eikn x
= 2An cos (kn x)

n
x ,
(23.30)
2a
gdzie grny znak (+) przy funkcji oznacza, e liczba n jest nieparzysta. Sta An (do tej
pory nie okrelon) wyznaczamy z warunku normowania

Z a
2
2 n
1 = 4|An |
dx cos
x
2a
a
= 2An cos

2
= 4|An |
a
2a
n
x
+
sin 2
x
2
4n
2a
= 4 a |An |2 ,
(23.31)
gdzie cak nieoznaczon wzilimy z tablic. Z powyszego mamy |An | = 1/2 a, wic
wybierajc faz staej An rwn zeru, z (23.33) otrzymujemy unormowan funkcj falow
dla n nieparzystego

n(+) (x)
n
1
x ,
= cos
a
2a
n nieparzyste.
(23.32)
Zauwamy, e staa normalizacyjna aN okazaa si by niezalena od liczby kwantowej n

(cho w oglnoci wcale tak by nie musi).
Dla n parzystego postpujemy zupenie analogicznie. Z (23.29) mamy Bn = An , wic
n() (x) = An eikn x An eikn x = 2iAn sin (kn x)

n
= 2iA sin
x ,
(23.33)
2a
gdzie, tym razem, grny znak () przy oznacza, e liczba n jest parzysta. Sta A znw
wyznaczamy z warunku normowania, ktry daje
2
1 = 4|An |
Z a
a

2
dx sin
n
x
2a
= 4 a |An |2 ,
(23.34)
Ponownie |An | = 1/2 a jest niezalene od n, za faz staej A znw bierzemy rwn zeru.
Unormowan funkcja falowa dla n parzystego ma wic posta

1
n
n() (x) = sin
x ,
a
2a
S.Kryszewski
n parzyste.
MECHANIKA KWANTOWA
(23.35)
291
6.03.2010
292
(+)
Uwaga. Funkcje n (x) (n nieparzyste) s opatrzone znakiem (+), bo cosinus jest funkcj
parzyst. Natomiast sinus jest funkcj nieparzyst, std znak () przy funkcjach falowych dla n
parzystego.
23.3.4
Podsumowanie
W naszym modelu energia potencjalna czstki jest funkcj parzyst. Wobec tego moglimy oczekiwa, e zbir funkcji falowych rozpadnie si na dwie klasy.
Parzyste funkcje falowe
(+)
n=2p1 (x)
(2p 1)
1
x ,
= cos
a
2a
(23.36)
gdzie p = 1, 2, 3, . . . . . ..
Nieparzyste funkcje falowe

1
p
()
n=2p (x) = sin
x ,
a
2a
(23.37)
gdzie p = 1, 2, 3, . . . . . ..
W obu przypadkach dozwolone energie dane s wzorem
n2 ~2 2
,
8M a2
En =
gdzie
n = 2p 1
lub
n = 2p.
(23.38)
Na zakoczenie zwrmy uwag, e wraz ze wzrostem a (jama poszerza si) rnice pomidzy
kolejnymi poziomami energetycznymi
En = En+1 En = (2n + 1)
~2 2
,
8M a2
(23.39)
malej, bowiem mianownik ronie. W bardzo wielkim pudle, przynajmniej niej lece poziom
(niezbyt due n) s bardzo blisko siebie.
23.4
Jednowymiarowa, skoczona studnia potencjau
23.4.1
Wprowadzenie
V (x)
a
I
II
III
Jednowymiarowa, lecz tym razem skoczona jama potencjau jest bardzo uproszczonym modelem wielu sytuacji
fizycznych (np. si wicych nukleony w jdrze atomowym). Oczywicie realne potencjay s cige, co jednak sprawia, e rozwizywanie odpowiedniego rwnania
Schrdingera jest znacznie trudniejsze. Dlatego te poprzestaniemy tu na zbadaniu przypadku, w ktrym energia potencjalna czstki jest zadana wzorem
(
V0
V (x) =
0,
V0 ,
dla |x| > a,

dla |x| < a,
(23.40)
Rys. 23.2: Jednowymiarowa, skoczona przy czym parametr V0 > 0, co ilustruje rysunek obok.
Energia cakowita E czstki jest sum energii kinetyczstudnia potencjau.
nej i potencjalnej. Zgodnie z dyskusj przeprowadzon
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
292
6.03.2010
293
w rozdziale 2 (patrz (2.81)) dla energii E < Vmax = 0

spodziewamy si, e w jamie wystpowa bd stany zwizane o energiach tworzcych zbir dyskretny, za dla E > 0 bdziemy mie stany rozproszeniowe zachowujce si dla |x| a jak fale
paskie. Rozwizywanie stacjonarnego rwnania Schrdingera w naturalny sposb "rozpada si"
na dwie czci.
23.4.2
Stany zwizane
Badamy najpierw sytuacj, w ktrej energia czstki jest ujemna. Stacjonarne (jednowymiarowe)
rwnanie Schrdingera trzeba, ze wzgldu na posta V (x), zapisa oddzielnie dla trzech obszarw
zaznaczonych na rysunku. I tak mamy
obszary I i III
|x| > a :
~2 d 2
(x) = |E| (x),
2m dx2
(23.41a)
obszar II
|x| < a :
~2 d 2
(x) V0 (x) = |E| (x).
(23.41b)
2m dx2
gdzie piszc E = |E| uwzgldnilimy fakt, e energia czstki jest ujemna. Wprowadzamy
rzeczywiste i dodatnie wielkoci pomocnicze
2m|E|
,
~2
k =

2m
V
|E|
,
0
~2
(23.42)
Za ich pomoc zapisujemy rwnania (23.41) w postaci

|x| > a :
d2
(x) 2 (x) = 0,
dx2
(23.43a)
d2
(x) + k 2 (x) = 0.
(23.43b)
dx2
Rozwizania tych rwna s dobrze znane, s to bowiem rwnania rniczkowe typu oscylatora
harmonicznego z tym, e (23.43a) odpowiada czysto urojonej czstoci. Ich oglne rozwizania
s nastpujce
|x| < a :
|x| > a :
|x| < a :
(x) = Cex + Dex ,
(23.44a)
(x) = A cos kx + B sin kx.
(23.44b)
Warto zwrci uwag, e W zasadzie wewntrz jamy moglibymy rwnie dobrze napisa (x) =
A1 eikx + B1 eikx . Szukamy jednak stanw zwizanych, a nie fal biegncych, dlatego wygodniej
jest posuy si funkcjami trygonometrycznymi. Funkcje falowe musz by normowalne (cakowalne w kwadracie). Wobec tego rozwizania dla |x| > a trzeba omwi oddzielnie. Dla x < a
funkcja ex jest rozbiena, wic w tym obszarze musimy wzi C = 0. Analogicznie, dla x > a
rozbiena jest funkcja ex , skd D = 0. Wobec tego danie normowalnoci (ktre jest natury
fizycznej, a nie matematycznej) sprawia, e funkcja falowa musi by postaci
I (x) = Dex ,
(x) =
S.Kryszewski
x < a,
II (x) = A cos kx + B sin kx,
(x) = Cex ,
III
|x| < a,
(23.45)
x > a,
MECHANIKA KWANTOWA
293
6.03.2010
294
Stae A, B, C i D s na razie nieokrelone. Bdziemy je wyznacza na podstawie warunkw

cigoci. W punkcie x = a funkcja falowa i jej pochodna musz by cige

I (x)
x=a
= II (x)
x=a
dI (x)
dII (x)
=

dx x=a
dx
x=a
oraz
(23.46)
Z relacji (23.45) wynika wic para rwna

Dea = A cos ka B sin ka,
(23.47a)
Dea = kA sin ka + kB cos ka.
(23.47b)
Analogicznie w punkcie x = a musimy mie

II (x)
x=a
= III (x)
x=a
dII (x)
dIII (x)
=

dx
dx
x=a
x=a
oraz
(23.48)
co, na mocy (23.45) prowadzi do rwna

A cos ka + B sin ka = Cea
(23.49a)
kA sin ka + kB cos ka = Cea .
(23.49b)
Rwnania (23.47) i (23.49) stanowi ukad 4 rwna jednorodnych z niewiadomymi A, B, C i

D. Mona go rozwizywa metod Cramera, lecz prociej jest to zrobi bezporednio. Z rwna
(23.47) eliminujemy sta D, za z (23.49) sta C i dostajemy
kA sin ka + kB cos ka = A cos ka B sin ka
(23.50a)
kA sin ka + kB cos ka = A cos ka B sin ka
(23.50b)
Odejmujc stronami te rwnania dostajemy

2kA sin ka = 2A cos ka
A6=0
k tg ka = .
(23.51)
Dodajc stronami rwnania (23.50) otrzymujemy

2kB cos ka = 2B sin ka
B6=0
k ctg ka = .
(23.52)
Warunki (23.51) i (23.52) nie mog by spenione jednoczenie, bowiem z ich wymnoenie stronami wynika k 2 = 2 , co jest sprzeczne, bo z zaoenia s to parametry dodatnie. Oznacza
to, e stae A i B nie mog by jednoczenie rne od zera. Rozwizania rwnania Schrdingera
rozpadaj si na dwie klasy
A 6= 0 i B = 0, wic II (x) = A cos kx, rozwizania parzyste speniajce warunek (23.51);
A = 0 i B 6= 0, czyliII (x) = B sin kx, rozwizania nieparzyste z warunkiem (23.52).
Wyniku tego mona byo z gry oczekiwa, bo energia potencjalna jest funkcj parzyst.
Warunki (23.51) i (23.52) zale od wielkoci pomocniczych k i , czyli od energii czstki
i parametrw V0 , a okrelajcych ksztat jamy. Wynikn z nich warunki kwantowania energii,
ktre przedyskutujemy dalej, po omwieniu funkcji falowych.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
294
6.03.2010
295
Rozwizania parzyste
Rozwizania parzyste odpowiadaj A 6= 0 i B = 0 przy warunku (23.51). W takim przypadku
ukad rwna (23.47) i (23.49) redukuje si do
Dea = A cos ka,
(23.53a)
A cos ka = Cea ,
(23.53b)
bowiem rwnania (23.47b) i (23.49b) sprowadzaj si do warunku (23.51). Z rwna (23.53)

widzimy, e C = D = A ea cos ka, zatem na podstawie (23.45) moemy od razu wypisa parzyst
funkcj falow
(+) (x) =
(+)
I (x) = A cos kae(a+x) ,
x < a,
(+)
|x| < a,
(+)
x > a.
II (x) = A cos kx,

III (x) = A cos kae(ax) ,
(23.54)
Funkcje te s istotnie parzyste i speniaj warunki cigoci w punkcie x = a, Pozosta sta

A wyznaczymy z warunku normalizacji funkcji falowej
1 =
=
Z a
2
dx (x)
(+)
2
dx I (x) +
Z a
a
(+)
2
dx II (x) +
Z
a
2
(+)
dx III (x) .
(23.55)
Podstawiajc funkcje wedug wzoru (23.54) obliczamy niezbdne caki. S one elementarne (mona je wzi z tablic caek) i w rezultacie otrzymujemy
2
1 = A
1
1
cos2 ka + a + sin ka cos ka .
(23.56)
Z warunku (23.51) mamy k sin ka = cos ka, co pozwala przeksztaci ostatni skadnik w (23.56)

1
1
k
cos2 ka + a + sin ka sin ka

2
1
= A a +
.
2
1 = A
(23.57)
Wybierajc faz staej normalizacyjnej rwn zeru mamy w kocu

r
A =
,
a + 1
(23.58)
co moemy podstawi do wzoru (23.54) uzyskujc kocow posta parzystych funkcji falowych,
dla ktrych zachodzi warunek (23.51).
Rozwizania nieparzyste
Rozumowanie nasze biegnie tu zupenie analogicznie jak w przypadku rozwiza parzystych,
dlatego te przedstawimy je w skrcie. Tym razem mamy A = 0 i B 6= 0, przy czym speniony
by musi warunek (23.52). Z rwna (23.47) i (23.49) mamy teraz
Dea = B sin ka = Cea .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(23.59)
295
6.03.2010
296
Wobec tego nieparzyste funkcje falowe wyraaj si wzorem
() (x) =
()
I (x) = B sin kae(a+x) ,
()
(x) = B sin kx,
II
() (x) = B sin kae(ax) .

III
x < a,
|x| < a,
(23.60)
x > a.
Nieparzysto i cigo w x = a jest ewidentna. Normowanie znw przebiega tak samo, prowadzc do tego samego wyniku
r
B =
,
a + 1
(23.61)
co koczy obliczenia nieparzystych funkcji falowych.

Poziomy energetyczne
Znalezione parzyste i nieparzyste funkcje falowe zale od parametrw i k. Musimy zastanowi si, jakie s dopuszczalne wartoci tych parametrw. Trzeba wic starannie przedyskutowa
warunki (23.51) i (23.52), ktre okrelaj i k, a co za tym idzie, energi cakowit czstki.
Zapiszmy te relacje raz jeszcze
rozw. parzyste :
rozw. nieparzyste :
ka tg ka = a,
(23.62a)
ka ctg ka = a,
(23.62b)
pamitajc, e speniona jest albo pierwsza albo druga. Oba powysze rwnania s rwnaniami
przestpnymi, ktrych nie da si rozwiza analitycznie. Przeprowadzimy dyskusj jakociow
posugujc si metod graficzn W tym celu wprowadzimy bezwymiarowe i dodatnie zmienne
= ka,
= a.
(23.63)
Zmienne te nie s niezalene. Z ich definicji i z relacji (23.42) wynika, e moliwe wartoci i
speniaj
2 + 2 = k 2 a2 + 2 a2 =
2m
V0 a2 .
~2
(23.64)
Rozwizania rwnania Schrdingera sparametryzowane wartociami k i s wic ograniczone

warunkiem (23.64). Z drugiej strony, warunki (23.62) moemy zapisa jako
rozw. parzyste :
rozw. nieparzyste :
= tg ,
(23.65a)
= ctg ,
(23.65b)
Innymi sowy, rozwizania parzyste odpowiadaj takim energiom E, e spenione s jednoczenie warunki (23.64) i (23.65a). Natomiast rozwizania nieparzyste istniej dla energii E
speniajcych(23.64) oraz (23.65b). Interpretujc to geometrycznie stwierdzamy, e energie odpowiadajce
parzystym funkcjom falowym s wyznaczone przez punkty na paszczynie (, ) lece na
krzywych
2m
2 + 2 =
V0 a2
~2
= tg .
S.Kryszewski
(23.66)
MECHANIKA KWANTOWA
296
6.03.2010
297

2
3
2
2
5
2
Rys. 23.3: Graficzne wyznaczanie dozwolonych energii czstki w jednowymiarowej skoczonej studni
potencjau. Ilustracja do dyskusji rwna (23.66) i (23.67).
nieparzystym funkcjom falowym s wyznaczone przez punkty na paszczynie (, ) lece

na krzywych
2m
V0 a2
i
= ctg .
(23.67)
~2
Rysunek stanowi graficzn ilustracj powyszej dyskusji. Linie cige s wykresem funkcji
= tg (zmienne i s z zaoenia dodatnie). Linie przerywane to wykresy zalenoci
= ctg . Kropkowane okrgi maj promienie rwne liczbom cakowitym, a wic odpowiadaj
2mV0p
a2 /~2 = n. Promie dowolnego takiego okrgu (nie zaznaczonego na rysunku) wynosi
R = 2mV0 a2 /~2 . Z analizy rysunku wynikaj nastpujce wnioski.
2 + 2 =
1. Dla dowolnej wartoci iloczynu V0 a2 istnieje co najmniej jeden poziom o parzystej funkcji
falowej. Rwnania (23.66) (linia ciga i kropkowana) maj co najmniej jedno rozwizanie.
Jeli V0 a2 < 2 ~2 /(8m) to w jamie mamy tylko poziom parzysty adna krzywa przerywana nie przecina si z okrgiem o promieniu mniejszym ni /2. W przypadku studni
skoczonej, odwrotnie ni w przypadku przypadku studni nieskoczonej, mamy skoczon
liczb poziomw energetycznych. Okrg o dowolnym promieniu przecina skoczon ilo
tangensoid.
2. W przypadku studni scharakteryzowanej przez iloczyn V0 a2 taki, e
2 ~2
2 ~2
V0 a2 <
,
(23.68)
8m
2m
wystpuje w niej jeden poziom parzysty i jeden nieparzysty. Okrg o promieniu mniejszym
ni przecina jedn krzyw cig i jedn przerywan. Rwnania (23.66) i (23.67) maj
po jednym rozwizaniu.
3. Dyskusj t mona kontynuowa. Przy coraz wikszym iloczynie V0 a2 liczba moliwych
poziomw ronie. Okrgi maj coraz wikszy promie i przecinaj coraz wicej linii krzywych zarwno cigych jak i przerywanych. Ilo rozwiza rwna (23.66) i (23.67) ronie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
297
6.03.2010
298
Wraz ze wzrostem iloczynu V0 a2 w studni pojawiaj si nowe poziomy, na przemian parzyste i nieparzyste.
p
4. Jeli liczba 2mV0 a2 /~2 jest dua, to odpowiedni okrg ma duy promie i przecina wiele
tangensoid. Liczba poziomw w studni jest dua. Wwczas, dla niezbyt duych wartoci
zmiennej tangensoidy s przecinane przez okrg bardzo blisko punktw n = n/2, gdzie
n liczba naturalna (niezbyt dua). W takim przypadku moemy w przyblieniu napisa
2 = k 2 a2 =

2ma2
n2 2
V
|E|
0
~2
4
n2 ~2 2
(23.69)
8ma2
Wnioskujemy wic, e struktura nisko lecych poziomw energetycznych w skoczonej
studni potencjalnej (takiej, e V0 ~2 /2ma2 ) jest praktycznie identyczna ze struktur
poziomw wystpujcych w jamie nieskoczonej (por. (23.38)). Jest to zrozumiae, bowiem
czstka o energii niewiele wikszej ni V0 (tu ponad dnem gbokiej jamy) "sabo czuje",
e jama jest faktycznie skoczona. Parametr jest stosunkowo duy i funkcja falowa czstki
poza jam (tj. I (x) oraz III (x)) bardzo szybko zanika. Sytuacja fizyczna jest bardzo
zbliona do przypadku studni o nieskoczonej gbokoci. Dlatego jama nieskoczona jest
nie tylko "wiczeniem rachunkowym", jest ona modelem (przyblionym) gbokiej jamy
skoczonej.
=
E = |E| En = V0 +
Zwrmy uwag, e jam charakteryzuje iloczyn V0 a2 . Studnia wska i gboka ma wasnoci

podobne do studni pytkiej i szerokiej. Rozwaamy tu stany zwizane o energiach E < V0 wic w
jamie pytkiej i szerokiej poziomy energetyczne s rozoone bardzo gsto, za w jamie wskiej i
gbokiej stosunkowo rzadko. Wybr jednego z tych modeli zaley od tego jakie zjawiska fizyczne
chcemy opisywa. Na przykad jdro atomowe odpowiada raczej jamie gbokiej (siy jdrowe s
mocne) i wskiej (jdro ma mae rozmiary, bo siy jdrowe s krtkozasigowe).
Prawdopodobiestwo znalezienia czstki w studni
W mechanice klasycznej czstka o energii mniejszej ni V0 , z prawdopodobiestwem 1 ( z pewnoci) znajduje si wewntrz studni, tj. w obszarze |x| < a). Jak wyglda sytuacja w mechanice
kwantowej? Funkcja falowa poza studni nie jest tosamociowo rwna zeru. Wskazuje to, e
prawdopodobiestwo znalezienia czstki w obszarach I i II (patrz rysunek 23.2) jest rne od
zera. Zbadajmy dokadniej PS prawdopodobiestwo znalezienia czstki wewntrz studni. Zgodnie
z probabilistyczn interpretacj funkcji falowej, szukane prawdopodobiestwo to
()
PS
Z a
a

2
dx () (x) =
1 + a
Z a
a
dx
Z a
a
cos2 ka
2
(+)
dx II (x)
sin2 ka
(23.70)
co wynika z podstawienia odpowiednich (parzystych i nieparzystych) funkcji falowych i staej

normalizacyjnej. Caki bierzemy z tablic i mamy
()
PS
1 + a
=
S.Kryszewski
x sin 2kx
2
4k
a

sin ka cos ka
a
.
1 + a
k
MECHANIKA KWANTOWA
(23.71)
298
6.03.2010
299
Znaki w nawiasie odpowiadaj typowi stanu zwizanego.

Dla rozwiza parzystych obowizuje warunek (23.51), to jest rwno k sin ka = cos ka.
Zatem z (23.71)
(+)
PS q
=
1 + a
sin2 ka
a +
.
(23.72)
Z elementarnej trygonometrii wynika, e

k2 + 2
1
k2
2
=
,
=
1
+
ctg
ka
=
1
+
2
2
sin2 ka
(23.73)
gdzie w drugiej rwnoci ponownie wykorzystalimy warunek (23.51). Wobec tego

(+)
PS
a + 2
.
1 + a
k + 2
(23.74)
Wyraenie to warto dalej przeksztaci

(+)
PS
=
=
a 2 + ak 2 +
1 + a
k2 + 2
2 (1 + a) + ak 2 + k 2 k 2
(1 + a)(k 2 + 2 )
= 1
k2
(1 + a)(k 2 + 2 )
(23.75)
()
Zanim przejdziemy do dyskusji, obliczymy PS

wypadku z (23.71) mamy
()
PS
dla funkcji (stanw) nieparzystych. W tym
sin2 ka
a
.
=
1 + a
(23.76)
Dla stanw nieparzystych obowizuje warunek (23.52): k cos ka = sin ka, wic
()
PS
cos2 ka
a +
.
=
1 + a
(23.77)
Podobnie jak dla stanw parzystych, z (23.52) dostajemy

1
k2
k2 + 2
2
=
1
+
tg
ka
=
1
+
=
,
cos2 ka
2
2
(23.78)
co prowadzi do prawdopodobiestwa
()
PS
=
a + 2
,
1 + a
k + 2
(23.79)
tego samego co (23.74) dla stanw parzystych.

Wobec tego prawdopodobiestwo znalezienia czstki w jamie jest takie same dla stanw
parzystych i nieparzystych. Moemy pomin indeks rozrniajcy stany i napisa
PS
~ V0 |E|
k2

,
= 1
= 1
p
2
2
(1 + a)(k + )
V0 ~ + a 2m|E|
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(23.80)
299
6.03.2010
300
gdzie wykorzystalimy okrelenia (23.42). Prawdopodobiestwo znalezienia czstki w obrbie

studni jest (inaczej ni w przypadku klasycznym) mniejsze od jednoci.
Energia E czstki zwizanej jest (przypominamy) ujemna. Jeli E jest tylko nieco wiksza
ni V0 (tzn. |E| < V0 tylko nieznacznie) wwczas licznik ostatniego wyraenia jest bliski zeru.
Dla energii tu ponad dnem jamy PS 1, a wic rzeczywicie sytuacja jest zbliona do przypadku jamy nieskoczonej. Gdy energia czstki ronie (tzn. gdy |E| maleje) prawdopodobiestwo PS
staje si coraz mniejsze. Dla czstki o energii niewiele mniejszej od zera (|E| mae) PS zblia si
do zera. Wraz ze wzrostem E (spadkiem |E|) "chtniej" przebywa poza jam, a wic wnika do
obszarw I i III, gdzie funkcje falowe zanikaj coraz wolniej (bowiem parametr staje si coraz
mniejszy). Klasycznie rzecz biorc jest to niemoliwe, obszary I i III s, dla czstki klasycznej o
energii E < 0, niedostpne. Zjawisko wnikania czstki do obszaru klasycznie zabronionego jest
efektem typowo kwantowo-mechanicznym. Czstka moe przenikn przez (klasycznie nieprzenikaln) barier potencjau. Dzieje si tak na przykad, przy promieniotwrczych rozpadach jder
atomowych.
23.4.3
Stany rozproszeniowe
Wspczynniki odbicia i transmisji

W tym przypadku energia cakowita czstki E > Vmax = 0 jest dodatnia. Najpierw, podobnie
jak w przypadku stanw zwizanych, musimy zbudowa odpowiednie (stacjonarne) rwnanie
Schrdingera. Analogicznie jak poprzednio mamy
obszary I i II
|x| > a :
~2 d 2
(x) = E (x),
2m dx2
(23.81a)
obszar III
|x| < a :
~2 d 2
(x) V0 (x) = E (x)
(23.81b)
2m dx2
Ponownie, cho nieco inaczej, wprowadzamy rzeczywiste i dodatnie parametry pomocnicze
k =
2mE
,
~2
K =

2m
V0 + E ,
2
~
(23.82)
i zamiast rwna (23.81) mamy teraz

|x| > a :
|x| < a :
d2
(x) + k 2 (x) = 0,
dx2
d2
(x) + K 2 (x) = 0.
dx2
(23.83a)
(23.83b)
Oba rwnania s znanego typu i maj rozwizania w postaci fal paskich (stany rozproszeniowe)
I (x) = Aeikx + Beikx ,
(x) =
II (x) = CeiKx + DeiKx ,
III (x) = F eikx + Geikx ,
x < a,
|x| < a,
(23.84)
x > a,
Natrafiamy tu na pierwszy problem zwizany z falami paskimi. Warunki zszycia (cigoci)

funkcji falowych prowadz do czterech rwna (funkcje i pochodne, cigo w dwch punktach).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
300
6.03.2010
301
Funkcje (23.84) za (w najoglniejszej postaci) zawieraj a sze staych, wic co najmniej dwie
z nich nie mog by wyznaczone. Druga trudno to oczywicie nienormowalno fal paskich.
Aby jednak nie komplikowa sobie ycia pakietami falowymi pozostaniemy przy falach paskich.
Zgodnie z dyskusj przeprowadzon w rozdziale 2, w obszarze I (x < a) fala Aeikx nadbiega z lewa i biegnie w prawo, jest to wic fala padajca, ktrej wedug (2.72) odpowiada prd
prawdopodobiestwa
~k 2
Jpad =
A .
(23.85)
m
Wspczynnik A bdcy miar liczby czstek padajcych uznamy za znany. Analogicznie, w
tyme obszarze, fala Beikx biegnie z prawa na lewo (w kierunku malejcych x), jest to wic fala
odbita. Odpowiada jej strumie prawdopodobiestwa
~k 2
Jodb =
B ,
(23.86)
m
co wynika z relacji (2.73). Z intuicyjnych fizycznych przesanek oczekujemy, e w obszarze
III (x > a) bdzie obecna jedynie fala przechodzca, biegnca z lewa na prawo, a zatem jedynie
fala typu eikx . Prowadzi to do wniosku, e fali typu eikx w obszarze III nie powinno by, a
wic G = 0. W obszarze III pozostaje wic fala przechodzca F eikx , ktrej odpowiada prd
prawdopodobiestwa
~k 2
Jprzech =
F ,
(23.87)
m
Zanim pjdziemy dalej, zwrmy uwag, e wektory falowe wszystkich trzech dyskutowanych
fal maj jeden i ten sam wektor falowy k. Nie zawsze tak by musi. Tutaj wynika to std, e
w obszarach I i III energia potencjalna czstki jest jednakowa i rwna zero. Wobec tych uwag,
badana funkcja falowa ma posta zmodyfikowan
I (x) = Aeikx + Beikx ,
(x) =
II (x) = CeiKx + DeiKx ,
III (x) = F eikx ,
x < a,
|x| < a,
(23.88)
x > a,
gdzie amplituda A jest znana, za B, C, D i E musimy w zasadzie obliczy. Postpimy jednak

nieco inaczej. A mianowicie zdefiniujemy wspczynniki
R =
T
|Jodb |
|B|2
=
,
|Jpad |
|A|2
|Jprzech |
|F |2
=
,
|Jpad |
|A|2
(23.89a)
(23.89b)
przy czym drugie rwnoci wynikaj z podstawienia relacji (23.85)(23.87). Mona powiedzie, e
wspczynniki te przedstawiaj odpowiednio stosunek liczby czstek odbitych do liczby czstek
padajcych i stosunek liczby czstek przechodzcych do iloci czstek padajcych. Wspczynniki R i T nazwiemy
R wspczynnik odbicia (ang. reflection),
T wspczynnik przejcia (transmisji) (ang. transmission).
Gwnym celem naszych rozwaa bdzie obliczenie wanie tych wspczynnikw. Wybierajc
omwiony sposb opisu i koncentrujc si na obliczeniach wspczynnikw R i T tracimy probabilistyczn interpretacj funkcji falowej. Funkcji nieunormowanych nie wolno nam interpretowa

2
jako amplitudy gstoci prawdopodobiestwa. Nie moemy wic, na przykad, cakowa II (x)
w celu otrzymania prawdopodobiestwa znalezienia czstki wewntrz studni. Takie postpowanie
(przy wybranej metodzie interpretacyjnej) byoby bez sensu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
301
6.03.2010
302
Obliczenia R i T
Przystpujemy wic do oblicze amplitud B, i F w zalenoci od A. Wspczynniki (amplitudy)
C i D s nam niepotrzebne. Poszukiwane amplitudy znajdziemy zszywajc funkcje (23.88)) i ich
pochodne w punktach x = a. Konstruujemy wic odpowiednie rwnania.
1. Cigo w x = a, tj. I (a) = II (a):
Aeika + Beika = CeiKa + DeiKa ,
(23.90)
2. Cigo pochodnych w x = a, tj. I (a) = II (a):

ikAeika ikBeika = iKCeiKa iKDeiKa .
(23.91)
3. Cigo w x = a, tj. II (a) = III (a):

CeiKa + DeiKa = F eika ,
(23.92)
0
4. Cigo pochodnych w x = a, tj. II (a) = III (a):

iKCeiKa iKDeiKa = ikF eika
(23.93)
Rwnania (23.90)(23.93) to ukad rwna, ktry mamy rozwiza wzgldem B i F . W zasadzie

rozwizanie ukadu czterech rwna z czterema niewiadomymi nie stanowi problemu. Naszkicujemy jednak tok rozwizania, aby uzyskane wyniki miay, jak najprostsz i moliwie wygodn
do dyskusji, posta.
Najpierw badamy rwnania (23.92) i (23.93), aby obliczy z nich (niepotrzebne nam) amplitudy C i D. Wygodnie jest pomnoy przedtem rwnanie (23.92) przez K. Mamy wtedy par
rwna
KCeiKa + KDeiKa = KF eika ,
KCeiKa KDeiKa = kF eika .
(23.94)
Rwnania te dodajemy i odejmujemy stronami i wyliczamy amplitudy C i D. Wyniki s nastpujce

C =
F
2
1+
k
K
eikaiKa ,
D =
F
2
k
K
eika+iKa ,
(23.95)
Kolejny etap rozwizania omawianego ukadu rwna polega na wykorzystaniu rwna

(23.90) i (23.91), do ktrych podstawiamy obliczone amplitudy C iD dostajc
Aeika + Beika =
F
=
2
k
1+
K

ika2iKa
F
+
2
k
1
K
eika+2iKa ,
kAeika kBeika =
=

F
F
K + k eika2iKa
K k eika+2iKa ,
2
2
(23.96)
Przeksztacenie polegajce na zastpieniu funkcji wykadniczych e2ika odpowiednimi funkcjami

trygonometrycznymi prowadzi do ukadu rwna
Aeika + Beika = F eika cos 2Ka
ik
F eika sin 2Ka,
K
Aeika Beika = F eika cos 2Ka
iK
F eika sin 2Ka.
k
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(23.97)
302
6.03.2010
303
Dodajc stronami rwnania (23.97) atwo obliczamy amplitud F w zalenoci od A

F =
Ae2ika

.
i K
k
+
sin 2Ka
cos 2Ka
2 k
K
(23.98)
Odejmujc stronami rwnania (23.97) wyliczamy B w zalenoci od F , ktre nastpnie wyraamy

poprzez (23.98). W ten sposb otrzymujemy
i
2
k
K
sin 2Ka
k K

B =
Ae2ika .
i K
k
cos 2Ka
+
sin 2Ka
2 k
K
(23.99)
Ukad (23.90)(23.93) jest wic rozwizany. Majc bowiem F moemy bez trudu z rwna (23.95)
obliczy pozostae amplitudy, to jest C i D.
Do znalezienia wspczynnikw transmisji i odbicia potrzebujemy nie samych amplitud B
i F , lecz ich moduw. Liczniki obu wyrae nie s kopotliwe. Mianownik za wymaga pewnej
uwagi. Omwimy wic w skrcie sposb obliczenia
2

cos 2Ka i K + k sin 2Ka

2 k
K
!2
= cos2 2Ka +
2
= cos 2Ka +
1
= 1 +
4
K 2 + k2
kK
1
4
sin2 2Ka
K 4 + k 4 2k 2 K 2
1 +
4k 2 K 2
K
k
k
K
2
sin2 2Ka
sin2 2Ka
(23.100)
Obliczywszy kwadrat moduu mianownika wyrae (23.98) i (23.99) moemy wypisa kwadraty
moduw amplitud B i F . Po podzieleniu ich przez |A|2 otrzymamy wspczynniki odbicia i
transmisji
T
R =
(23.101)
K
k 2 2
sin 2Ka
k
K
.

1 K
k 2 2
1 +
sin 2Ka
4 k
K
(23.102)
1
1 +
4
1
4
K
k
k
K
2
sin 2Ka
Wspczynniki te, jak od razu wida, maj wasno

R + T = 1,
(23.103)
ktra jest rwnowana stwierdzeniu, e |A|2 = |B|2 + |F |2 . Jest to odzwierciedlenie warunku

zachowania liczby czstek. Liczba czstek odbitych od studni (powracajcych w lewo) i przechodzcych (oddalajcych si do +) jest rwna liczbie czstek padajcych. Podkrelmy, e
w sytuacji klasycznej wszystkie czstki "pokonayby" jam potencjau i przeszy do x = +.
Sytuacja kwantowa jest wic istotnie rna od klasycznej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
303
6.03.2010
304
Rezonanse
Obliczone wspczynniki odbicia i transmisji maj jeszcze jedn ciekaw i wan wasno. Jeeli
speniony jest warunek
sin 2Ka = 0
Ka =
n
,
2
(23.104)
to wwczas ze wzorw (23.101) i (23.102) wynika, e T = 1 oraz R = 0. Sytuacj tak, w

ktrej nie ma czstek odbitych nazywamy rezonansem. W rezonansie wszystkie czstki padajce
z x = "mijaj" studni i oddalaj si do x = +. Warunek (23.104), po wstawieniu K
wedug definicji (23.82), daje
r

2m
n
E + V0 =
2
~
2a
Enrez = V0 +
n2 2 ~2
.
8ma2
(23.105)
Energie rezonansowe, po odpowiednim przecechowaniu skali energii pokrywaj si z energiami

stanw zwizanych w nieskoczonej studni potencjalnej.
23.4.4
Rozpraszanie niskoenergetyczne
Rozpraszanie niskoenergetyczne zachodzi wtedy, gdy (dodatnia) energia czstek padajcych jest
znacznie mniejsza ni gboko studni potencjalnej. Przyjmijmy wic, e zachodz nierwnoci
E V0 ,
E
1.
V0
lub rwnowanie
(23.106)
Posugujc si tym zaoeniem ponownie omwimy powysze rezultaty. Zauwamy przede wszystkim, e w konsekwencji warunku (23.106) mamy
s
K
k
k
K
V0 + E
=
s
V0 + E
V0
1,
E
s
E
1.
V0
(23.107)
Wobec tego w wyraeniach dla wspczynnikw transmisji i odbicia moemy zaniedba skadnik
k/K w porwnaniu z K/k. A zatem, w przypadku rozpraszania niskoenergetycznego mamy
1
T =
1 +
K2
4k 2
K2
sin2 2Ka
2
4k
R =
.
K2
2
1 +
sin
2Ka
4k 2
,
sin2 2Ka
(23.108)
Iloraz K 2 /k 2 1, wic na og mianowniki powyszych formu s due. W szczelnoci, przy

E 0, mamy k 2 0, wic
T (E)
E0
0,
R(E)
E0
1, .
(23.109)
Gdy energia czstek padajcych ronie wwczas pojawiaj si rezonanse. Jeli 2Ka = n, wwczas T (Enrez ) = 1 oraz R(Enrez ) = 0. Rezonanse te odpowiadaj energiom o wartociach
Enrez = V0 +
n2 2 ~2
,
8ma2
(23.110)
co, w tym przypadku warto przedyskutowa bardziej szczegowo.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
304
6.03.2010
305
Energie dyskusja dodatkowa

Dla wygody dalszej dyskusji wprowadzimy parametr pomocniczy v, taki e
s
2a
v=
2mV0
R+
~2
V0 =
v 2 2 ~2
.
8ma2
(23.111)
Energie rezonansowe (23.110) moemy wic zapisa jako

Enrez =
n2 v 2
2 ~2
8ma2
(23.112)
Rozwaamy tu stany rozproszeniowe, dla czstek o dodatnich energiach, oznacza to, e musi by
speniony warunek
n > v.
(23.113)
Z drugiej strony, mwimy tu o rozpraszaniu niskoenergetycznym, w ktrym E V0 , co trzeba

pogodzi z daniem (23.113). W szczeglnoci, w rezonansie te musi by Enrez V0 , co pociga
za sob danie
n2 v 2
2 ~2
8ma2
V0 = v 2
2 ~2
,
8ma2
(23.114)
gdzie wykorzystalimy (23.111) i (23.112). Z (23.114) oczywicie wynika, e
n2 2 v 2
=
n 2 v.
(23.115)
Poniewa rwniez obowizuje relacja (23.113), wic moemy napisa n = [v]+p, gdzie [v] oznacza
cz cakowit (entier) liczby v R+ , za p = 1, 2, . . ., jest liczb naturaln. Przy takiej notacji,
zamiast (23.115) mamy
[v] + p
2v
p v
[v]
.
v
(23.116)
Iloraz [v]/v jest mniejszy od jednoci, lecz rzdu jednoci, a zatem moemy napisa
p
2 1.
v
(23.117)
Warunek (23.117) mona atwo speni, jeli

R+ 3 v 1, czyli gdy v jest du dodatni liczba rzeczywist;
p N, jest jedn z pierwszych kilku (kilkunastu) liczb naturalnych.
Z powyszej dyskusji wynikaj nastpujce wnioski.
1. Gboko jamy jest dua, gdy v jest du (dodatni) liczb rzeczywist, co w zestawieniu
z (23.111) oznacza, e
V0
2 ~2
.
8ma2
(23.118)
Nierwno ta mwi nam, co to znaczy, e geboko jamy jest dua w porwnaniu z energi
czstek padajcych.
2. W rezonansie n = [v] + p, gdzie p jest ograniczone do co najwyej kilkunastu pierwszych
liczb naturalnych.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
305
6.03.2010
306
W konsekwencji moemy wyprowadzi przyblione wyraenie dla energii rezonansowych. Na

podstawie (23.112) mamy
Enrez =
nv n+v
2 ~2
8ma2
[v] + p v [v] + p + v
2 ~2
8ma2
(23.119)
Zwrmy uwag, e teraz energie rezonansowe numeruje ju liczba p. Poniewa p v, wic w

przyblieniu
Eprez = 2pv
2 ~2
2 ~2
= pv
.
2
8ma
4ma2
(23.120)
Podstawiajc v z drugiej relacji (23.111) otrzymujemy energie rezonansowe jako

s
Eprez
~
= p
a
V0
.
2m
(23.121)
Std wynika, e pomidzy dwoma kolejnymi rezonansami mamy odstp energetyczny wynoszcy
s
rez
(E)rez = Ep+1
Eprez
~
=
a
V0
.
2m
(23.122)
Chcemy, aby nasze rozwaania stosoway si przynajmniej dla kilku kolejnych rezonansw. Jednoczenie jednak mwimy o rozpraszaniu niskoenergetycznym. Energie przynajmniej kilku rezonansw musz wic spenia warunek E V0 . Oznacza to, e odlegoci pomidzy rezonansami
take musz by mae w porwnaniu z V0 . Powinien wic by speniony dodatkowy warunek
s
~
a
V0
V0
2m
V0 a2
2 ~2
,
2m
(23.123)
co jest zgodne z warunkiem (23.118) i potwierdza spjno naszych rozwaa.

Zaleno wspczynnika transmisji od energii
Na mocy oznacze (23.82) wspczynnik transmisji (23.108) moemy zapisa w postaci
T (E) =
"
V0 + E
1 +
sin2 2a
4E
2m
(V0 + E)
~2
#.
(23.124)
Jest on rwny jednoci w rezonansie, gdy argument sinusa jest wielokrotnoci . Poza rezonansami T (E) do szybko spada, bowiem mianownik ma warto sporo wiksz od jednoci. Wspczynnik odbicia R = 1 T ma wtedy znaczc warto i wikszo czstek padajcych ulega
odbiciu, a stosunkowo niewiele przechodzi do x = +. Jest to zasadniczo odmienne odmienne
od analogicznej sytuacji klasycznej, w ktrej wszystkie czstki przechodziyby do x = +.
Zbadajmy dokadniej zachowanie T (E). Jeszcze raz obliczmy odlego (w funkcji energii)
pomidzy dwoma kolejnymi rezonansami. Argumenty sinusa w (23.124) musz rni si o .
Zatem
r

2m
rez
V0 + Ep+1
2
~
2m
V0 + Eprez =
,
2
~
2a
(23.125)
co zapisujemy w postaci rwnowanej

s
rez
Ep+1
1+
V0
S.Kryszewski
Eprez
1+
V0
~
=
2a
1
.
2mV0
MECHANIKA KWANTOWA
(23.126)
306
6.03.2010
307
1
2
E=V0
Rys. 23.4: Zaleno wspczynnika transmisji T = T (E) od energii (E >)) czstek padajcych dla rozpraszania niskoenergetycznego. Wykres przedstawia zaleno
przyblion. W okolicach E = 0 wspczynnik transmisji powinien dy do zera.
Warto E/V0 przebiega zakres od okoo 0.001 do 0.1. Inne parametry zostay tak
dobrane, aby zapewni przejrzysto rysunku.
Poniewa badamy rozpraszanie niskoenergetyczne (E/V0 1), wic moemy pierwiastki po lewej
rozwin w szeregi, ograniczajc si do wyrazw pierwszego rzdu. W ten sposb otrzymujemy

rez
Ep+1
1+
2 V0
Eprez
1+
2 V0
2a
1
.
2mV0
(23.127)
Wynika std, e odlego pomidzy rezonansami wynosi

s
rez
(E)rez = Ep+1
Eprez
V0
,
2m
(23.128)
co jest w peni zgodne z oszacowaniem (23.122).

Szeroko rezonansw
Wykres zalenoci T = T (E) sugeruje, e rezonanse s wskie w porwnaniu z odlegociami pomidzy nimi. Przeprowadmy wic oszacowanie szerokoci rezonansw, ktra na rysunku zostaa
oznaczona przez . Wprowadmy w tym celu pomocnicz funkcj
s
1
f (E) =
2
"
V0 + E
sin 2a
E
2m
(V0 + E)
~2
(23.129)
za pomoc ktrej wspczynnik transmisji zapisujemy w postaci

T (E) =
1
.
1 + f 2 (E)
(23.130)
W rezonansie warto funkcji pomocniczej wynosi

f (Eprez ) = 0,
S.Kryszewski
(23.131)
MECHANIKA KWANTOWA
307
6.03.2010
308
bowiem argument sinusa jest wtedy wielokrotnoci . Dalsz dyskusj T (E) prowadzimy rozwijajc funkcj f (E) w szereg Taylora dla energii E = Eprez + E, przy czym ograniczymy si
do wyrazw pierwszego rzdu

f (Eprez
+ E) =
d f (E)
+ E
.
dE E=Eprez
f (Eprez )
(23.132)
W rezonansie pierwszy skadnik znika i moemy T (E) przybliy wzorem

1
T (Eprez + E)
d f (E)
E
dE E=Eprez
1 +
!2 .
(23.133)
Wspczynnik transmisji poza rezonansem spada do wartoci 12 , jeli

d f (E)

E
= 1,

dE E=Eprez
(23.134)
co pozwoli nam obliczy E, a nastpnie szeroko rezonansu = 2E. Na podstawie (23.129)

obliczmy pochodn wystpujc w (23.134). Otrzymujemy
d f (E)
dE E=Eprez
d 1
dE 2
1
2
"
V0 + E
sin 2a
E
1
p
2 1 + V0 /E
s
"
2m
(V
+
E)
0
~2
"
V0
2 sin 2a
E
V0 + E
cos 2a
E
1
2a
2
2m
(V0 + E)
~2
2m
(V0 + E)
~2
~2
2m
2
2m(V0 + E)
~
E=Eprez
(23.135)
E=Eprez
Pierwszy skadnik znika, bowiem w rezonansie argument sinusa jest wielokrotnoci . Jednoczenie cosinus tego argumentu wynosi 1. Zatem po uproszczeniu dostajemy
s
d f (E)
dE E=Eprez
1
2
V0 + E
2ma
(1)
E
~2
a
~
~2
2m(V0 + E)
.
E=Eprez
m
.
2Eprez
(23.136)
Wstawiajc modu obliczonej pochodnej do (23.134) wyliczamy DeltaE i dostajemy

s
~
E =
a
2Eprez
~2
=
m
ma
2mEprez
~2 rez
=
k .
2
~
ma p
(23.137)
Szeroko rezonansu wynosi wic

s
2~
= 2E =
a
S.Kryszewski
2Eprez
2~2 rez
=
k ,
m
ma p
MECHANIKA KWANTOWA
(23.138)
308
6.03.2010
309
gdzie moemy podstawi energi Eprez wedug wzoru (23.121). Szeroko rezonansw ronie wic
wraz z energi, co przynajmniej jakociowo wida na rysunku 23.4. Zauwamy, e stosunek szerokoci rezonansw do odlegoci midzy nimi wynosi
s
p
2~
=
(E)rez
a
2Eprez
a
m
~
2m
4
=
V0
Eprez
1,
V0
(23.139)
bowiem rozwaamy tu rozpraszanie niskoenergetyczne. Widzimy, e rezonanse s rzeczywicie

znacznie wsze ni odlegoci midzy nimi.
23.5
Czstka swobodna i pakiet falowy
Ponownie rozwaymy problem jednowymiarowy (uoglnienie do trzech wymiarw nie jest trudne). Omawiamy czstk (bezspinow, o masie m) swobodn, nie oddziaujc z niczym. Jej
energia potencjalna V (x) = 0. W rozdziale 2 omawialimy ruch takiej czstki, ktrej odpowiada
funkcja falowa (dla ustalenia uwagi biegnca z lewa na prawo) o postaci fali paskiej
(x, t) = C eikxit ,
(23.140)
speniajca pene (jednowymiarowe) rwnanie Schrdingera

i~
~2 2
(x, t) =
(x, t).
t
2m x2
(23.141)
przy czym energia E = ~ i pd p = ~k s zwizane warunkiem

E =
p2
~2 k 2
=
.
2m
2m
(23.142)
Fale paskie s jednak nienormowalne. Jednym ze sposobw ominicia tej trudnoci jest rozwaanie pakietw falowych.
23.5.1
Pakiet falowy
Oglna dyskusja pakietu jednowymiarowego

Kopot z normowanie fali paskiej wynika std, e fala taka rozciga si w caej przestrzeni.
Pakiet falowy, rozumiany intuicyjnie, to taka superpozycja fal paskich, ktra jest ograniczona (zlokalizowana) przestrzennie. Superpozycji takiej dokonamy, zauwaajc, e w fali paskiej
(23.140) liczba k (a zatem i (k) = ~k 2 /2m) peni rol parametru. Oglne rozwizanie rwnania
Schrdingera (rwnania liniowego, dla ktrego suma rozwiza jest te rozwizaniem) moe by
wic przedstawione pakietem falowym o postaci
(x, t) =
dk C(k) eikxit ,
(23.143)
gdzie funkcja C(k) zastpuje sta C z rwnania (23.140). Podstawiajc ten pakiet do rwnania
Schrdingera (23.141) stwierdzamy, e pakiet spenia je pod warunkiem, e dla kadego k R
speniony jest warunek
~
~2 k 2
= 0.
2m
(23.144)
Jest to znany nam ju zwizek dyspersyjny, ktry oczywicie uznajemy za nadal obowizujcy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
309
6.03.2010
310
Ze wzoru (23.143) wynika, e w chwili pocztkowej t = t0 = 0 mamy

(x, 0) =
dk C(k) eikx ,
(23.145)
a wic funkcja C(k) jest transformat Fouriera pocztkowej funkcji falowej. Na mocy teorii
transformacji Fouriera moemy wic napisa
C(k) =
1
2
dx (x, 0) eikx .
(23.146)
Pakiet falowy wprowadzilimy po to, aby unikn problemw z normalizacj, na ktre natknlimy si przy falach paskich. Chcemy wic, aby (x, t) dana w (23.143) bya "porzdn" funkcj
falow. Chcemy wic, aby caka
I[] =
dx |(x, t)|2 ,
(23.147)
bya skoczona. Zbadajmy, jak caka I[] wie si z funkcj C(k) okrelajc pakiet. Do (23.147)
wstawiamy dwukrotnie pakiet (23.143)
I[] =
dx
dk C (k) eikx+i(k)t
dk
dk 0 C(k 0 ) eik xi(k )t

0
dk 0 C (k) C(k 0 ) ei[(k)i(k )]t
dx ei(k k)x .
(23.148)
Caka po dx produkuje (jak wiadomo z teorii dystrybucji) 2(k 0 k). W rezultacie, caka po
dk 0 staje si trywialna i otrzymujemy
I[] =
dx |(x, t)|
= 2
dk |C(k)|2 .
(23.149)
A zatem widzimy, e pakiet falowy (x, t) jest normowaln funkcj falow, jeli tylko jego profil
C(k) jest funkcj cakowaln w kwadracie. Co wicej, warunek (23.149) jest speniony dla dowolnej chwili czasu (prawa strona nie zaley od t, wic i lewa te nie). Wystarczy wic, e pakiet
pocztkowy (x, 0) bdzie normowalny.
Nie ma przeszkd, aby dalej prowadzi oglne i abstrakcyjne rozwizania. Lepiej jednak
omwi konkretny przykad, tzw. pakiet gaussowski.
23.5.2
Pakiet gaussowski
Jak ju powiedzielimy, pakiet falowy kojarzymy z obiektem dobrze zlokalizowanym przestrzennie. Zamy, e w chwili pocztkowej t0 = 0, czstka zostaa tak przygotowana, e jej funkcja
falowa miaa posta
!
x2
(x, 0) = A exp 2 + ik0 x .
2a
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(23.150)
310
6.03.2010
311
Sta A wyznaczamy z warunku normowania do jednoci

1 =
dx |(x, 0)|2 = |A|2
x2
dx exp 2
a
= |A| a
2
A =
1
2
a
1/4
(23.151)
gdzie faz liczby A przyjlimy rwn zero. Tak przygotowana funkcja falowa
s
(x, 0) =
x2
1
exp
+ ik0 x ,
a
2a
(23.152)
odpowiada gstoci prawdopodobiestwa

1
x2
(x, 0) = exp 2
a
a
(23.153)
Jest to oczywicie profil gaussowski o maksimum w punkcie x = 0 i o szerokoci

x = a.
(23.154)
Profil gaussowski szybko zanika gdy |x| ronie. Moemy wic uzna, e pocztkowy pakiet falowy
(x, 0) jest rzeczywicie dobrze zlokalizowany w otoczeniu x = 0. Obliczmy jeszcze gsto prdu
prawdopodobiestwa dla chwili pocztkowej

J(x, 0) =
=
(x, 0)
(x, 0)
~
(x, 0)
(x, 0)
2mi
x
x
!
2
~
x
~k0
2ik0 |A|2 exp 2
=
(x, 0).
2mi
a
m
(23.155)
Moemy wic powiedzie, e "chmura" prawdopodobiestwa (w chwili t0 = 0) porusza si z

prdkoci
v0 =
p0
~k0
=
,
m
m
(23.156)
gdzie p0 = ~k0 kojarzymy ze (rednim) pdem czstki (czy moe lepiej z odpowiednikiem klasycznego pdu czstki, trzeba bowiem zachowa daleko posunit ostrono przy doszukiwaniu
si analogii klasycznych). Nieco wyprzedzajc tok wykadu, moemy powiedzie, e warto oczekiwana pdu czstki (w chwili t0 = 0) dana jest cak
hpi =
dx (x, 0) i~
x
(x, 0),
(23.157)
ktra po obliczeniach daje h p i = ~k0 , potwierdzajc tym samym powyszy wniosek. Sens
fizyczny i sposoby oblicze wartoci oczekiwanych dla rnych wielkoci fizycznych omwimy
pniej. Poprzestaniemy tu na stwierdzeniu, e bardziej formalna analiza potwierdza, e redni
pd czstki opisywanej pakietem falowym (x, 0) wynosi h p i = p0 = ~k0 . Podkrelmy jednak,
e h p i jest wartoci oczekiwan (redni) pdu czstki, a to nie jest to samo co pd rozumiany
w sensie mechaniki klasycznej.
Znajc ju podstawowe wasnoci pakietu obliczymy jego profil C(k). Na podstawie formu
(23.146) i (23.150) otrzymujemy wic
1
C(k) =
2
S.Kryszewski
1
2
a
1/4 Z
"
x2
dx exp 2 + i(k0 k)x .
2a
MECHANIKA KWANTOWA
(23.158)
311
6.03.2010
312
Caka tu wystpujca jest znana z tablic, a mianowicie wynosi

s
y 2 +y
dy e
2
exp
(23.159)
A zatem, po dopasowaniu oznacze dostajemy

a2
4 3
C(k) =
a2
4 3
!1/4
!1/4
exp
1
2
a2 (k0 k)2 ,
aA
.
2
(23.160)
Pd czstki zwizany jest z liczb (wektorem falowym) wzorem p = ~k, wic profil C(k), a cilej
2
|C(k)|
a2
4 3
!1/2
exp a2 (k0 k)2 ,
(23.161)
moemy interpretowa jako rozkad prawdopodobiestwa tego, e (w chwili pocztkowej t0 = 0)

pd czstki wynosi p = ~k. Dlatego wanie, mwic o ruchu pakietu z prdkoci v0 przypominalimy o ostronoci. Nie ma przeszkd w przypisaniu prdkoci pakietowi (jego centrum),
ale to wcale nie to samo co pd czstki, ktrego rozkad prawdopodobiestwa opisuje profil
(23.160). Maksimum rozkadu przypada w k = kmax = k0 i odpowiada wartoci redniej pdu,
jakiej oczekujemy na podstawie powyszych rozwaa. Rozmycie pdu (szeroko profilu |C(k)|2 )
wynosi
p = ~k =
~
.
a
(23.162)
Zwrmy uwag, e std i z (23.154) wynika

xp = ~ k x = ~,
(23.163)
co stanowi intuicyjne (niecise) wyprowadzenie zasady nieoznaczonoci pooeniepd. Nie moemy jednoczenie okreli pooenia i pdu czstki z dowoln dokadnoci. Zasada nieoznaczonoci (23.163) orzeka, e okrelajc jedn z tych wielkoci (np. pooenie przez zwanie pakietu,
czyli przez zmniejszanie parametru a) powodujemy automatyczne zwikszenie rozmycia drugiej z
nich (np. p ronie wtedy jak 1/a). I na odwrt, poszerzajc pakiet (a maleje) zwikszamy x,
czyli moemy powiedzie, e pooenie czstki si rozmywa staje si coraz bardziej nieokrelone czstka si delokalizuje. Natomiast rozmycie pdu bdzie male, pd czstki bdzie coraz
lepiej okrelony. W granicy a , pakiet falowy przechodzi w fal pask, czstka ma dobrze
okrelony pd, lecz jednoczenie x przestajemy cokolwiek wiedzie o pooeniu czstki.
Fakty te nie maj nic wsplnego z dokadnoci przyrzdw pomiarowych. Jest wasno natury,
zasadniczo rnica wiat mechaniki kwantowej od wiata klasycznego. Nadmiemy jeszcze, e
cise wyprowadzenie zasady nieoznaczonoci bdzie przedmiotem oddzielnych rozwaa.
23.5.3
Ewolucja pakietu gaussowskiego
Mamy wic w rku wszystkie dane, aby zbada ewolucj pakietu falowego w czasie. Wynika ona
z formuy (23.143), do ktrej wstawiamy C(k) wedug (23.160) oraz (k). A zatem, dla t > 0
otrzymujemy
aA
(x, t) =
2
S.Kryszewski
"
a2
i~k 2
dk exp
(k k0 )2 + ikx
t .
2
2m
MECHANIKA KWANTOWA
(23.164)
312
6.03.2010
313
Obliczenie tej caki i doprowadzenie jej do czytelnej postaci, cho koncepcyjnie proste, s do
mudne i wymagaj wielu przeksztace. Uporzdkujmy najpierw wykadnik

a2 2
i~t 2
k
k 2kk0 + k02 + ikx
2
2m
!

a2
i~t
k 2 a2
= k2
+
+ k a2 k0 + ix 0
2
2m
2
w =
= k 2 + k 12 k02 a2 ,
(23.165)
gdzie wprowadzilimy oczywiste tymczasowe oznaczenia. Z (23.164) mamy teraz

aA
(x, t) =
exp 12 k02 a2
2
dk ek
2 +k
(23.166)
a to jest caka postaci (23.159). Wobec tego (w/g oznacze z (23.165)) mamy
(x, t) =

aA
exp 12 k02 a2
2
!1/2
aA
1 + it
a2
2
2
exp
exp 12 k02 a2 +
it~
2m
(a2 k0 + ix)2

a2
2
"
(a2 k0 + ix)2
exp 12 k02 a2 +
2a2 (1 + it)
it~
2m
(23.167)

=
~
.
ma2
(23.168)
Trzeba znw uporzdkowa wykadnik w eksponencie wyraenia (23.167).

w0 = 12 k02 a2 +
k02 a4 + 2ik0 xa2 x2

2a2 (1 + it)
x2 + 2ik0 xa2 itk02 a4

.
2a2 (1 + it)
(23.169)
W liczniku mona doda i odj ten sam skadnik.

w0 =
x2 + ik0 x(2a2 + 2a2 it) ik0 x 2a2 it itk02 a4

2a2 (1 + it)
= ik0 x +
x2 + 2k0 xa2 t itk02 a4

2a2 (1 + it)
(23.170)
I dalej, znw dodajemy i odejmujemy w liczniku

w0 = ik0 x +
x2 + 2k0 xa2 t k02 a4 2 t2 + k02 a4 2 t2 itk02 a4

2a2 (1 + it)
= ik0 x +
(x k0 a2 t)2 itk02 a4 k02 a4 (it)2

2a2 (1 + it)
= ik0 x
(x k0 a2 t)2
2a2 (1 + it)
S.Kryszewski
2 2
1
2 itk0 a .
MECHANIKA KWANTOWA
(23.171)
313
6.03.2010
314
Porwnujc ten wynik z poprzednio wprowadzonymi oznaczeniami, zauwaamy, e

k0 a 2 = k0 a 2
2 2
1
2 k0 a
~
~k0
=
= v0 ,
2
ma
m
1
2 v0 k0
~k02
= 0 .
2m
(23.172)
Wreszcie doprowadzamy wykadnik z rwnania (23.167) do postaci kocowej

(x v0 t)2
,
2a2 (1 + it)
w0 = ik0 x i0 t
(23.173)
ktr podstawiamy do wyjciowej formuy. A zatem, pakiet falowy dla chwil t > 0 dany jest
wzorem
A
(x, t) =
1 + it
"
ik0 xi0 t
(x v0 t)2
exp
2a2 (1 + it)
(23.174)
Mona jeszcze pozby si "zespolonoci" z wspczynnika normalizacyjnego. W tym celu zapiszmy

liczb zespolon w postaci wykadniczej
1 + it =
1 + 2 t2 e2i(t) ,
gdzie
tg 2(t) = t =
~t
.
ma2
(23.175)
Uwzgldniajc warto wspczynnika A z (23.151) zapisujemy nasz pakiet jako

(x, t) =
1
2
a
1/4
ei(t)
(1 + 2 t2 )1/4
"
iko xi0 t
(x v0 t)2
exp 2
,
2a (1 + it)
(23.176)
co stanowi finaln posta ewoluujcej w czasie funkcji falowej pakietu falowego.

Wasnoci ewoluujcego pakietu gaussowskiego
Majc ju gotow posta pakietu falowego moemy obliczy gsto prawdopodobiestwa w funkcji czasu. Z (23.176) od razu dostajemy
(x, t) = |(x, t)|2
"
1
(x v0 t)2
p
exp
a2 (1 + 2 t2 )
a2 (1 + 2 t2 )
(23.177)
Zbadajmy normowanie pakietu dla dowolnej chwili czasu, tj. spenienie warunku
1 =
=
dx (x, t)
1
p
2
a (1 + 2 t2 )
"
(x v0 t)2
dx exp 2
a (1 + 2 t2 )
(23.178)
Zamiana zmiennych y = x v0 t i oznaczenie a2 (1 + 2 t2 ) = b2 sprowadza powyszy warunek

do caki
Z
dx (x, t) =
S.Kryszewski
y2
dy exp 2
b
MECHANIKA KWANTOWA
(23.179)
314
6.03.2010
315
co na mocy (23.159) daje

Z
dx (x, t) =
1 2
b = 1,
b
(23.180)
a wic pakiet falowy raz unormowany pozostaje zawsze unormowany. Ewolucja zgodna z rwnaniem Schrdingera nie zmienia normowania funkcji falowej.
Aby dalej omwi wasnoci pakietu falowego obliczymy gsto prdu prawdopodobiestwa.
Potrzebujemy do tego pochodnej (x, t)/x. Pakiet jest opisany funkcj wykadnicz, wic
rniczkowanie jest proste. Z (23.176) otrzymujemy

(x, t)
x v0 t
= (x, t) ik0
2
x
a (1 + it)
(23.181)
Obliczenie prdu prawdopodobiestwa jest wic proste

~
(x, t)
(x, t)
(x, t)
(x, t)
2mi
x
x

~
x v0 t
x v0 t
|(x, t)|2 ik0 2
ik0 2
2mi
a (1 + it)
a (1 it)

x v0 t
~
|(x, t)|2 2ik0 + 2i Im
2
2mi
a (1 it)
J(x, t) =
=
=
(23.182)
Proste przeksztacenia liczb zespolonych prowadz do

23.5.4
~k0
(x v0 t)t
|(x, t)|2 1 +
.
m
k0 a2 (1 + 2 t2 )
J(x, t) =
(23.183)
Dyskusja
Pakiet falowy wyobraamy sobie jako swego rodzaju "chmur" gstoci prawdopodobiestwa
dan wzorem (23.177), tj.
(x, t) = |(x, t)|2
"
1
(x v0 t)2
p
exp
a2 (1 + 2 t2 )
a2 (1 + 2 t2 )
(23.184)
Wyobraamy sobie, e chmura ta porusza si wraz z czstk. Istotnie, powysza formua upowania do takiego intuicyjnego spojrzenia, bowiem maksimum rozkadu
xmax = v0 t =
~k0
t,
m
(23.185)
przesuwa si z prdkoci v0 = p0 /m, czyli z tak jakiej bymy oczekiwali dla czstki o pdzie p0 .
Przypominamy jednak, e (x, t) mwi o tym jaka jest gsto prawdopodobiestwa znalezienia
czstki w otoczeniu punktu x, a nie o tym gdzie znajduje si czstka. Co wicej, ze wzoru (23.184)
widzimy, e rozkad prawdopodobiestwa przygotowany jako gaussowski, pozostaje takim dla
wszystkich innych chwil czasu. Jego szeroko wynosi
0
a = a
S.Kryszewski
1 + 2 t2 = a
1+
~
ma2
2
t2 ,
MECHANIKA KWANTOWA
(23.186)
315
6.03.2010
316
a wic ronie wraz z upywem czasu. Mwimy, e pakiet ulega rozmyciu poszerza si (cho
cay czas pozostaje unormowany). Ruch pakietu nie jest wic prosty, co jeszcze lepiej wida z
wyraenia (23.183) dla prdu prawdopodobiestwa. Oznaczmy x = xmax + y, gdzie y ujemne
odpowiada "tyowi" pakietu, za y dodatnie jego "przodowi". Biorc pod uwag (23.185), z
(23.183) otrzymujemy
J(xmax + y, t) =
~k0
(xmax + y, t)
m
1 +
yt
2
k0 a (1 + 2 t2 )
(23.187)
Wynika std, e dla centrum pakietu (gdzie y = 0) mamy

J(xmax , t) =
~k0
(xmax , t).
m
(23.188)
co dodatkowo "uprawomocnia" nasz wniosek, e centrum pakietu porusza si z klasyczn prdkoci v0 = p0 /m = ~k0 /m.
Dyskusja czci pakietu "z tyu" (y < 0) i "z przodu" (y > 0) jest trudniejsza, bowiem w
(23.187) zaleno od y siedzi zarwno w gstoci , jak i w nawiasie. Nietrudno widzie, e cz
tylna pakietu (y < 0) porusza si wolniej, bowiem zarwno (x, t) jest mniejsze ni (xmax , t),
jak i wyraenie w nawiasie jest mniejsze od jednoci. Podobny wniosek dotyczy i przodu pakietu,
cho trudniej go wykaza. Rzecz w tym, e (x, t) szybko maleje, gdy tylko oddalamy si od
maksimum centrum pakietu.
Rozmywanie si pakietu jest o tyle efektem oczywistym, e w chwili pocztkowej rozmycie
pdu wynosio p = ~/a. A wic w skad pocztkowego pakietu wchodziy fale opowiadajce
pdom mniejszym ni p0 = ~k, jak i wikszym. Wraz z upywem czasu, te pierwsze "zostaj w
tyle", a drugie "wyprzedzaj" pakiet, ktry w rezultacie musi si poszerza ulega rozmyciu.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
316
6.03.2010
24. (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej
317
Rozdzia 24
(U.3) Podstawy formalizmu mechaniki

kwantowej
24.1
24.1.1
Wartoci oczekiwane i dyspersje dla stanu superponowanego

Zaoenia wstpne
W rozdziale 3 wykazalimy twierdzenie (3.84) mwice, ze dla funkcji falowej ukadu fizycznego
znika.
bdcej stanem wasnym obserwabli A dyspersja wielkoci fizycznej, ktrej odpowiada A,
2
to wtedy (a) 6= 0.
Jesli za stan ukadu jest superpozycj stanw wasnych A,
Fakty te omwimy teraz na przykadzie energii. Niech funkcje 1 (~r) oraz 2 (~r) bd stanami
wasnymi hamiltonianu (niezalenego od czasu) ukadu fizycznego
k (~r) = Ek k (~r),
H
k = 1, 2,
E1 6= E2 .
(24.1)
Hamiltonian jest operatorem hermitowskim, wic jego stany wasne s ortogonalne i unormowane
Z
h j | k i =
d 3 r j (~r) k (~r) = jk .
(24.2)
Niech teraz funkcja falowa rozwaanego ukadu bdzie superpozycj

(~r, t) = 1 ei1 t 1 (~r) + 2 ei2 t 2 (~r),
(24.3)
gdzie oznaczylimy k = Ek /~. Jest to wic superpozycja stanw stacjonarnych (patrz (2.57)).
Wspczynniki s tak dobrane, aby
|1 |2 + |2 |2 = 1.
(24.4)
Funkcja falowa jest wic (zgodnie z (3.12)) unormowana. Gsto prawdopodobiestwa ||2
wynosi
||2 = (~r, t)(~r, t)
= |1 |2 |1 (~r)|2 + |2 |2 |2 (~r)|2

+ 2 Re 1 2 ei(1 2 )t 1 (~r)2 (~r) ,
(24.5)
co obliczamy identycznie jak we wzorze (2.36). Gsto ta zawiera, jak naleao oczekiwa, czon
interferencyjny zaleny od czasu poprzez rnic faz skadnikw superpozycji. Cakujc wyraenie
(24.5)) po caym zakresie zmiennoci argumentu ~r uzyskamy jedynk (normowanie), bowiem
funkcje k s ortonormalne.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
317
6.03.2010
318
Celem naszych dalszych rozwaa jest obliczenie dyspersji energii

2 | i h |H
| i2 .
2 (E) = h | H
(24.6)
a wic najpierw musimy obliczy potrzebne elementy macierzowe hamiltonianu (wartoci oczekiwane).
24.1.2
Obliczenia elementw macierzowych
| i moemy wypisa bez oblicze. Wystarczy uzmysowi sobie, e

W zasadzie h E i = h | H
amplitudy k s amplitudami prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru energii otrzymamy wartoci rwne Ek . Wobec tego od razu mamy
h E i = |1 |2 E1 + |2 |2 E2 .
(24.7)
Sprawdzimy jednak (dla wiczenia rachunkowego) ten wynik. Z definicji wartoci oczekiwanej
|i
hE i = h|H
D

1 ei1 t 1 + 2 ei2 t 2 H
1 ei1 t 1 + 2 ei2 t 2
| 1 i + 1 2 ei(1 2 )t h 1 | H
| 2 i
= |1 |2 h 1 | H
| 1 i + |2 |2 h 2 | H
| 2 i.
+ 1 ei(1 2 )t h 2 | H
2
E
(24.8)
Z ortonormalnoci stanw wasnych hamiltonianu wynika, e

| k i = Ek h j | k i = Ek jk ,
h j | H
(24.9)
wic czony mieszane w (24.8) znikaj i dostajemy

h E i = |1 |2 E1 + |2 |2 E2 ,
(24.10)
co jest oczywicie zgodne z wynikiem (24.7) uzyskanym bezporednio z probabilistycznej interpretacji skadnikw funkcji falowej .
Drugi element macierzowy potrzebny do obliczenia dyspersji, tj. h E 2 i obliczamy w podobny
trzeba wstawi H
2,
sposb. Caa rnica polega na tym, e we wzorach (24.8) i (24.9) zamiast H
co wyprodukuje Ek2 zamiast Ek . Wobec tego
h E 2 i = |1 |2 E12 + |2 |2 E22 .
24.1.3
(24.11)
Dyspersja energii
Majc ju wartoci oczekiwane h E i i h E 2 i atwo wyliczamy dyspersj energii. Z (24.6) otrzymujemy

2 (E) = |1 |2 E12 + |2 |2 E22
|1 |2 E1 + |2 |2 E2
2
(24.12)
Proste wymnoenie prowadzi do

2 (E) = |1 |2 E12 1 |1 |2
+ |2 |2 E22 1 |2 |2
2 |1 |2 |2 |2 E1 E2 .

2
Poniewa z (24.4) wynika, e 1 |1 |

(24.13)
= |2 |2 (i na odwrt), zatem
2 (E) = |1 |2 |2 |2 E12 + E22 2 E1 E2

S.Kryszewski
2
= |1 |2 |2 |2 E1 E2 .
MECHANIKA KWANTOWA
(24.14)
318
6.03.2010
319
Wida wic, e 2 (E) > 0 jeli tylko E1 6= E2 .

Moemy policzy dyspersj energii rwnie w inny sposb. Skorzystamy ze wzoru (3.83), w
ktrym podstawimy Ck = k eik t dla k = 1, 2, oraz Ck = 0 dla k > 2. Ponadto wemiemy
ak = Ek , bowiem rol obserwabli A odgrywa teraz hamiltonian. Wobec tego z (3.83) otrzymujemy
2
(E) =
2
X
"
2
Ek |k |
2
X
Ek
#
2
Em |m |
(24.15)
m=1
k=1
Rozpisujc najpierw sum wewntrzn, a potem zewntrzn, dostajemy

h
2 (E) = E1 |1 |2 E1 E1 |1 |2 E2 |2 |2
+ E2 |2 |2 E2 E1 |1 |2 E2 |2 |2
= |1 |2 |2 |2 (E1 E2 )2 ,
(24.16)
gdzie ponownie posuylimy si relacj (24.4). Oczywicie uzyskany w ten sposb wynik jest
identyczny z uprzednim, tj. z (24.14).
Energia ukadu ma wic rn od zera dyspersj energii. Twierdzenie (3.84) nie jest spenione.
Stan (~r, t) nie jest stanem wasnym hamiltonianu, mimo e jest superpozycj takich stanw.
Identyczne rozumowanie mona przeprowadzi dla funkcji falowej bdcej superpozycj sta Wnioski bd takie same: (~r, t) nie bdzie stanem
nw wasnych dowolnej innej obserwabli K.
wasnym K.
24.2
Pomiary i stany porednie
Rozwamy pewien ukad fizyczny, w ktrym mona okreli dwie niekomutujce obserwable A
Poniewa s one nieprzemienne wic zbiory ich stanw wasnych wyznaczaj w przestrzeni
i B.
stanw dwie rne bazy
ak i = k | ak i
A|
bm i = m | bm i
B|
{| ak i} baza w H,
(24.17a)
{| bm i} baza w H.
(24.17b)
Obie bazy s ortonormalne i zupene

X
h ak | ak0 i = kk0
| ak ih ak | = 1,
(24.18a)
| bm ih bm | = 1.
(24.18b)
h bm | bm0 i = mm0
Przyjmujemy (dla prostoty rozwaa), ze wartoci wasne obu obserwabli {k } i {m } s niezdegenerowane.
24.2.1
Dowiadczenie 1: dwa kolejne pomiary
Niech stan ukadu, w pewnej chwili pocztkowej, bdzie dany wektorem | i H. W tak przygo W wyniku pomiaru, z prawdopodobietowanym ukadzie dokonujemy pomiaru obserwabli A.
stwem
P | ak i | i
2
= h ak | i
= h | ak ih ak | i
(a)
= h | Pk | i,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(24.19)
319
6.03.2010
320
(a)
gdzie Pk = | ak ih ak | jest operatorem rzutu na stan | ak i, otrzymano warto wasn k obser Natychmiast po pomiarze nastpia take redukcja stanu | i do stanu
wabli A.
(a)
|i
pomiar k
Pk
| i =
(a)
k Pk k
h ak | i

| ak ih ak | i
h ak | i
,
= | ak i
h ak | i
= | ak i
(24.20)
bo stan | ak i jest z zaoenia unormowany. Czynnik po prawej stronie (24.20) jest czynnikiem
fazowym, wic moemy napisa
|i
pomiar k
| 0 i = | ak i eik .
(24.21)
Podkrelmy raz jeszcze, e po pomiarze A ukad przeszed (nastpia redukcja stanu) do stanu
(24.21) z prawdopodobiestwem (24.19).
Tu po pomiarze A dokonujemy nastpnego pomiaru, lecz tym razem mierzymy obserwabl
B. Wane jest, aby odstp czasu pomidzy pomiarami by may, aby ewolucja czasowa (zgodna z
rwnaniem Schrdingera) nie zdya w znaczcy sposb zmieni stanu | 0 i. Wobec tego pomiar
z prawdopodobiestwem (czynnik fazowy eik nie ma tu znaczenia)
B
P | bm i | 0 i
2
= h bm | 0 i
2
= h bm | ak i
= P | bm i | ak i ,
(24.22)
Nastpi take (z tym samym prawdopodobiestwem) reda warto wasn m obserwabli B.

dukcja stanu
|0i
pomiar m
| 00 i = | bm i eik .
(24.23)
Oba pomiary s cakowicie niezalene. Stan | 0 i wystpi po pomiarze A z prawdopodobie

stwem P | ak i | i . Prawdopodobiestwo czne tego, e w wyniku pomiaru A otrzymano
da m wynosi
warto k , za pomiar B
P | bm i | ak i | i
= P | bm i | ak i P | ak i | i

2
2
= h bm | ak i h ak | i .
(24.24)
Prawdopodobiestwo to moemy take zapisa za pomoc odpowiednich operatorw rzutowych

w postaci
P | bm i | ak i | i
= h | ak ih ak | bm ih bm | ak ih ak | i
(a)
(a)
= h | Pk P(b)
m Pk | i
(24.25)
co spowodowao
W ukadzie dokonano (szybko, jeden po drugim) pomiarw obserwabli A i B,
przejcia
|i
pomiar k
| ak i
pomiar m
| bm i,
(24.26)
gdzie pominlimy czynniki fazowe. Prawdopodobiestwo caego procesu jest rwne iloczynowi
(24.24) prawdopodobiestw poszczeglnych przej. Zwracamy uwag, e dziki pomiarowi A
stan poredni zosta ustalony, zasza bowiem redukcja (24.21).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
320
6.03.2010
24.2.2
321
Dowiadczenie 2: bez stanu poredniego
Rozwamy znw ten sam ukad fizyczny, przygotowany w tym samym stanie pocztkowym | i.
pomijajc pomiar poredni
Zbadamy teraz sytuacj, w ktrej od razu mierzymy obserwabl B,
obserwabli A. W tym przypadku z prawdopodobiestwem

P | bm i | i
2
= h bm | i = h | bm ih bm | i = h | P(b)
m | i,
(24.27)
Stan | i uleg redukcji (z tym samym prawdopootrzymano warto wasn m obserwabli B.

dobiestwem) do stanu
-
|i
pomiar m
| i = | bm i eim .
(24.28)
Zanalizujmy uwanie prawdopodobiestwo (24.27). Korzystamy z zupenoci (24.18a) stanw

dziki czemu mamy
wasnych obserwabli A,
P | bm i | i
= h | bm ih bm | i
| bm i h bm | 1
|i
= h|1
=
h | ak i h ak | bm i
h bm | ak0 i h ak0 | i.
(24.29)
k0
W otrzymanej podwjnej sumie wyodrbnijmy te skadniki, w ktrych k = k 0 , otrzymamy wwczas

P | bm i | i
h | ak i h ak | bm i h bm | ak i h ak | i
XX
h | ak i h ak | bm i h bm | ak0 i h ak0 | i
k k0 6=k
X

h bm | ak i 2 h ak | i 2
k
XX
h | ak i h ak | bm i h bm | ak0 i h ak0 | i.
(24.30)
k k0 6=k
W pierwszym skadniku rozpoznajemy iloczyny prawdopodobiestw typu (24.24), tym samym

piszemy
P | bm i | i
P | bm i | ak i | i
+
=
X X
k k0 6=k
czony interferencyjne
P | bm i | ak i P | ak i | i
X X
k
czony interferencyjne .
(24.31)
k0 6=k
Jest to bardzo wany rezultat. Stany pocztkowy i kocowy s w obu dowiadczeniach te same.
Jednak prawdopodobiestwo obu eksperymentw jest istotnie rne gdy nie okrelamy stanu
poredniego pojawiaj si zoone wyrazy interferencyjne.
24.2.3
Dyskusja
Rnica prawdopodobiestw wynikw obu dowiadcze polega na tym, e w dowiadczeniu pierw Zaburzenie ukadu wywoane pomiarem
szym dokonalimy pomiaru poredniego (obserwabli A).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
321
6.03.2010
322
A likwiduje czony interferencyjne i ustala stan poredni | ak i. W drugim dowiadczeniu nie mona powiedzie, e ukad "przechodzi" przez taki, czy inny stan | ak i. Przed pomiarem obserwabli
wszystkie stany {| ak i} s "moliwe", interferuj ze sob i std pojawia si drugi skadnik wzoB
ru (24.31). Uzyskanie (jak w dowiadczeniu pierwszym) informacji o stanie porednim niszczy
ich spjno i czony interferencyjne nie pojawiaj si.
Sytuacja ta jest w pewnej mierze analogiczna do interferencyjnego dowiadczenia Younga.
Jeeli okrelimy stan poredni (tj. stwierdzimy przez ktry otwr przesony przejdzie foton) to
zniszczymy obraz interferencyjny na ekranie.
"Nieokrelono" stanw porednich (tzn. sytuacja, gdy nie dokonujemy pomiarw pozwalajcych je okreli) ma wic zasadnicze znaczenie przy przewidywaniu wynikw dowiadcze. W
mechanice klasycznej zawsze znamy stany porednie, bowiem w przypadku klasycznym nie ma
czego takiego jak redukcja stanu. Klasyczny pomiar nie zakca stanu ukadu. W mechanice
kwantowej, jak pokazalimy, sytuacja jest jednak zupenie inna.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
322
6.03.2010
323
25. (U.4) Rwnanie Schrdingera
Rozdzia 25
(U.4) Rwnanie Schrdingera

25.1
Pakiet falowy raz jeszcze
W rozdziale 23 badalimy ewolucj czasow pakietu falowego o profilu gaussowskim. Pakiet taki
dany jest w postaci (23.176), to jest
"
ei(t)
(x v0 t)2
iko xi0 t
p
e
exp
,
4
2a2 (1 + it)
a2 (1 + 2 t2 )
(x, t) =
(25.1)
gdzie a jest pocztkow szerokoci pakietu (oznaczenie = ~/ma2 ). k0 i 0 = ~k02 /2m okrelaj
wektor falowy i energi, za faza (t) jest dana w (23.175). Ponadto v0 = ~k0 /m oraz tg 2(t) =
t.
Dyskutujc zachowanie si pakietu stwierdzilimy, e p0 = ~k0 jest wartoci oczekiwan
pdu czstki opisanej pakietem, jednak stwierdzenia tego nie wykazalimy. Co wicej, nasza
dyskusja pozwolia utosami v0 = ~k /m z klasyczn prdkoci czstki. Zajmiemy si teraz
cisymi obliczeniami, ktre bd uzasadnieniem przyjtych "na wiar" stwierdze.
25.1.1
Wartoci oczekiwane h x i i h x2 i
Warto oczekiwana h x i
Warto oczekiwana pooenia czstki, to z definicji
hxi =
dx (x, t) x (x, t) =
dx (x, t) x.
(25.2)
Podstawiajc funkcje falow (25.1) lub gsto prawdopodobiestwa (23.177) dostajemy

hxi =
"
x
(x v0 t)2
dx p 2
exp
a2 (1 + 2 t2 )
a (1 + 2 t2 )
(25.3)
Biorc now zmienn cakowania

y =
x v0 t
,
+ 2 t2 )
(25.4)
a2 (1
sprowadzamy nasz cak do postaci

1
hxi =
dy y
a2 (1 + 2 t2 ) + v0 t ey .
(25.5)
Pierwszy skadnik funkcji podcakowej jest nieparzysty nie daje wkadu. Zatem
1
h x i = v0 t
S.Kryszewski
dy ey
= v0 t.
MECHANIKA KWANTOWA
(25.6)
323
6.03.2010
324
Warto oczekiwana pooenia "odtwarza" wic klasyczny ruch jednostajny czstki (czego moemy, dla czstki swobodnej, oczekiwa). Jest to zgodne zarwno z nasz intuicj, jak i z twierdzeniem Ehrenfesta. Podkrelmy jednak, e dotyczy to wartoci oczekiwanej pooenia. O pooeniu
czstki (w sensie klasycznym) w ogle tu nie mwimy. Interpretacja pakietu podana w rozdziale
23 zyskuje wic dodatkowe, i to cise, potwierdzenie. Rezultat (25.6) moemy podstawi czonu
gaussowskiego pakietu (25.1).
Warto oczekiwana h x2 i
T warto oczekiwan obliczamy zupenie analogicznie, dlatego omwimy to skrtowo. Z definicji
2
hx i =
dx (x, t) x (x, t) =
dx (x, t) x2 ,
(25.7)
co prowadzi (po zamianie (25.4) zmiennej cakowania) do caki

1
hx i =
dy y
a2 (1 + 2 t2 ) + v0 t
2 y2
e ,
(25.8)
bardzo podobnej do (25.5). Rozwijajc kwadrat znw stwierdzamy, e czon nieparzysty w y nie
daje wkadu i mamy
Z

Z
1
1
2
2
h x2 i = a2 1 + 2 t2
dy y 2 ey + v02 t2
dy ey
(25.9)
Biorc caki oznaczone z tablic dostajemy

h x2 i =
1
2
a2 1 + 2 t2
+ v02 t2 .
(25.10)
Wynik ten zastosujemy pniej do dyskusji zasady nieoznaczonoci.
25.1.2
Wartoci oczekiwane h p i i h p2 i
Warto oczekiwana h p i
Ponownie wychodzimy wprost z definicji

Z
hpi =
dx (x, t) i~
(x, t)
x
Z
(x, t)
= i~
dx (x, t)
.
x
Pochodn pod cak wemiemy z (23.181) otrzymujc

h p i = i~

2

dx (x, t)
ik0
x v0 t
2
a (1 + it)
Caka ta rozpada si na trzy skadniki

h p i = i~ ik0

2
dx (x, t)
v0 t
+
2
a (1 + it)
1
2
a (1 + it)
(25.11)

.
Z

2

dx (x, t)
.
(25.12)
dx x (x, t)
(25.13)
Pierwsza i trzecia caka daj jedynki, bo pakiet falowy jest unormowany (dla dowolnego t). Druga
caka to nic innego ni h x i = v0 t. Widzimy wic, e druga i trzecia caka wzajemnie si znosz.
h p i = ~k0 ,
(25.14)
dokadnie tak, jak to omawialimy w rozdziale 23. Nasza uprzednia dyskusja zyskuje cise,
formalne podstawy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
324
6.03.2010
325
Warto oczekiwana h p2 i
Ostatni warto oczekiwan liczymy podobnie.

2
hp i =
dx (x, t) i~
(x, t)
x
Z
2 (x, t)
= ~2
dx (x, t)
.
x2
(25.15)
Drug pochodn funkcji falowej (pakietu falowego) obliczamy za pomoc relacji (23.181), z ktrej
otrzymujemy

2 (x, t)
(x, t)
x v0 t
1
=
ik0
2
(x, t)
2
2
x
x
a (1 + it)
a (1 + it)

2
1
x v0 t
= 2
(x, t) + (x, t) ik0 2
a (1 + it)
a (1 + it)
(25.16)
Podstawiajc (25.16) do caki (25.15) obliczamy odpowiednie kwadraty i mamy

h p2 i = ~2
2
dx (x, t)
a2 (1
1
k02
+ it)
2ik0 x 2ik0 v0 t
x2 2xv0 t + v02 t2
+
a2 (1 + it)
a4 (1 + it)2
(25.17)
Funkcja podcakowa ma siedem skadnikw. Pierwszy, drugi, czwarty i sidmy (z dokadnocia

do staego czynnika) prowadz po prostu do caki normalizacyjnej pakietu, ktra daje jedynk.
Skadniki trzeci i szsty (po wydzieleniu staych) daj h x i = v0 t, w efekcie czego skadniki trzeci
i czwarty skrc si, a skadniki szsty i sidmy rni si o czynnik 2. Wreszcie pity skadnik
produkuje h x2 i. Tym samy dostajemy
"
2
hp i = ~
k02
h x2 i v02 t2
1
+ 2
2
a (1 + it)
a (1 + it)2
(25.18)
Za pomoc (25.10) eliminujemy h x2 i

"
2
hp i = ~
k02
1
1 + 2 t2
+ 2
a (1 + it)
2a2 (1 + it)2
(25.19)
W elementarny sposb porzdkujemy dwa ostatnie skadniki

1
1 + 2 t2
=
a2 (1 + it)
2a2 (1 + it)2
1
(1 + it)(1 it)
1
= 2
=
.
2
2
a (1 + it)
2a (1 + it)
2a2
(25.20)
W rezultacie, warto oczekiwana h p2 i przyjmuje posta

h p2 i = ~2 k02 +
~2
,
2a2
(25.21)
co przyda si nam przy dyskusji zasady nieoznaczonoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
325
6.03.2010
25.2
326
Uoglnione twierdzenie o wiriale
ktry spenia zagadnienie wasne

Rozwamy pewien ukad fizyczny opisany hamiltonianem H,
n i = En | n i,
H|
(25.22)
gdzie indeks zdaje spraw z moliwej degeneracji stanw | n i. Niech A bdzie niezalen
jawnie od czasu (tzn. A/t

= 0) obserwabl odpowiadajc pewnej wielkoci fizycznej charakteryzujcej badany ukad. Warto oczekiwana tej obserwabli spenia rwnanie ruchu (4.42),
tj.
i~

d
H
| i,
h | A | i = h | A,
dt
(25.23)
gdzie | i = | (t) i jest dowolnym stanem ukadu.

Niech teraz | i = | n i, a wic stan ukadu jest stacjonarnym stanem wasnym hamiltonianu. W tym stanie zachodzi relacja
d
h n | A | n i = 0,
dt
(25.24)
i to niezalenie od tego, czy operator A komutuje z hamiltonianem, czy te nie. Istotnie, dla
stanu | i = | n i z (25.23) mamy
i~

d
H
A | n i
h n | A | n i = h n | AH
dt
| n i h n | H
A | n i
= h n | AH
(25.25)
speniajce (25.22). Ponadto, z hermitowskoci H

wynika, e
Stany | n i to stany wasne H
h n |H = (H| n i) = (En | n i) = h n |En , bo energia En jest rzeczywista. Wobec tego z

(25.25) otrzymujemy
i~
d
h n | A | n i = En h n | A | n i En h n | A | n i = 0,
dt
(25.26)
co byo do udowodnienia.
Otrzyman tez moemy zapisa nieco inaczej
h n |

d
1
H
| n i = 0.
A | n i =
h n | A,
dt
i~
(25.27)
Jest to tzw. uoglnione twierdzenie o wiriale, ktre mwi, e warto oczekiwana pochodnej
czasowej obserwabli A obliczana w stanie wasnym hamiltonianu jest rwna zeru. Stany wasne
hamiltonianu s stanami stacjonarnymi, dlatego te warto oczekiwana obserwabli efektywnie
przestaje zalee od czasu, wic warto oczekiwana jej pochodnej czasowej znika.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
326
6.03.2010
26. (U.5) Zasada nieoznaczonoci
327
Rozdzia 26
(U.5) Zasada nieoznaczonoci

26.1
Pakiet falowy minimalizujcy

zasad nieoznaczonoci
26.1.1
Wyprowadzenie postaci pakietu
Stan kwantowo-mechaniczny (lub funkcja falowa) minimalizujcy zasad nieoznaczonoci spenia

rwnanie (5.26)

(~x) = 0,
A iB
(26.1)
przy czym parametr R zadany jest wzorem (5.27).

Rozwaymy teraz pakiet falowy zwizany z czstk o rednim pooeniu h x i = a i rednim
pdzie h p i = b. Ograniczymy si, dla prostoty rachunkw, do sytuacji jednowymiarowej. A zatem
dokonujemy utosamienia operatorw:
A = x
a = x a,
= p b = p b.
B
(26.2)
Oczywicie, zgodnie z (5.11) mamy teraz

i~C =
A,
x, p
= i~,
(26.3)
wic C = 1. Zatem parametr w relacji (26.1), na to aby zgodnie z (5.27) zminimalizowa zasad
nieoznaczonoci, przyjmuje warto
=
~
2 2 (x)
=
.
2 2 (p)
~
(26.4)
Korzystajc wic z utosamie (26.2) i majc parametr , na podstawie (26.1) budujemy rwnanie dla poszukiwanego pakietu falowego

d
(x a) i i~
b
dx
(x) = 0.
(26.5)
Jest to rwnanie o rozdzielajcych si zmiennych, ktre moemy przepisa w postaci

1
d (x)
[x a + ib] dx =
~
(x)
(26.6)
Scakowanie tego rwnania jest trywialne, w wyniku otrzymujemy

"
1 x2
ax + ibx + C
~ 2
S.Kryszewski
= ln (x).
MECHANIKA KWANTOWA
(26.7)
327
6.03.2010
328
Odwracajc logarytm i wprowadzajc now sta dowoln eC = A piszemy

"
ax ibx
x2
(x) = A exp
+
.
2~ ~
~
(26.8)
Pojawiajc si w rezultacie cakowania sta dowoln utosamiamy ze sta normalizacyjn,

ktr bdziemy musieli pniej wyznaczy, a na razie moemy ni manipulowa. W tym celu
przepiszmy powysze rwnanie w postaci
"

1 2
a2
ibx iba iba
(x) = A exp
x 2ax + a2
+
+
.
2~
2~
~
~
~
(26.9)
Wczajc czony drugi i pity do nowej staej normalizacyjnej zapisujemy otrzymany pakiet
falowy jako
"
(x a)2 ib
(x) = A exp
+ (x a) .
2~
~
0
(26.10)
Posta taka jest wygodniejsza do dalszej dyskusji, za A0 to po prostu (nowa) staa normalizacyjna. Zwrmy uwag, e uzyskana funkcja falowa (x) ma by normowalna, a wic parametr
musi by ujemny. Szczliwie tak jest, co wida z relacji (26.4), bowiem dyspersje zawsze s
dodatnie. Dlatego te zapiszemy w kocu (x) w postaci
"
(x a)2 ib
(x) = A exp
+ (x a) .
2||~
~
0
(26.11)
Za pomoc warunku normalizacyjnego

Z
dx |(x)|2 = 1,
(26.12)
musimy obliczy sta normalizacyjn A0 . Przy obliczaniu kwadratu moduu czynnik urojony w
eksponencie wzoru (26.11) znosi si. Pozostaje do obliczenia caka
0 2
1 = |A |
"
(x a)2
dx exp
.
||~
(26.13)
p
Cak t atwo obliczamy dokonujc zamiany zmiennej cakowania y = (x a)/ ~|| i wiedzc,
R
e
dy exp(y 2 ) = . W rezultacie otrzymujemy
0 2
|A |
1
= p
||~
A =
1
||~
1/4
(26.14)
przy czym w drugiej rwnoci faz dowoln wybralimy rwn zeru. Wobec tego mamy

(x) =
1
||~
1/4
"
(x a)2 ib
exp
+ (x a) .
2||~
~
(26.15)
Podstawiajc wprowadzone wczeniej oznaczenia, stwierdzamy e

(x) =
1
2 2 (x)
1/4
"
(x h x i)2 ih p i
exp
+
(x h x i) .
4 2 (x)
~
(26.16)
przedstawia pakiet falowy (funkcj falow) minimalizujcy zasad nieoznaczonoci. Oczywicie

powstaje pytanie, jak uzyskany tu pakiet ma si do pakietu dyskutowanego uprzednio (patrz
(23.176) i ((25.1)).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
328
6.03.2010
26.1.2
329
Dyskusja wynikw
W poprzednich rozdziaach badalimy ewolucj czasow gaussowskiego pakietu falowego, ktry

wyraa si wzorem
"
(x, t) =
ei(t)
(x v0 t)2
iko xi0 t
p
e
exp
,
4
2a2 (1 + it)
a2 (1 + 2 t2 )
(26.17)
gdzie oznaczenia s omwione po formule (25.1). Dla pakietu tego obliczylimy wartoci oczekiwane

h x i = v0 t,
h x2 i =
h p i = ~k0 ,
h p2 i = ~2 k02 +
1 2
2a
1 + 2 t2 + v02 t2 ,
~2
,
2a2
(26.18)
co oczywicie pozwala wyznaczy odpowiednie (zalene od czasu) dyspersje

t2 (x) = 12 a2 1 + 2 t2 ,
t2 (p) =
~2
.
2a2
(26.19)
Dyspersja pooenia czstki (pakietu) ronie kwadratowo w czasie, a pdu jest staa. Pakiet
opisuje czstk swobodn (nie oddziaujc). Zatem nie ma powodu, aby zmianom ulega pd
czstki. Dlatego fakt, e t2 (p) = const., wydaje si by zrozumiay. Wiemy, e pakiet rozmywa
si w przestrzeni. Odzwierciedleniem tego jest rosnca w czasie dyspersja t2 (x).
Iloczyn obu dyspersji wynosi
t2 (x)t2 (p) =

~2
1 + 2 t2 ,
4
(26.20)
i dla dostatecznie dugich czasw t moe mie dowolnie du warto. Z relacji tej widzimy,
e minimalizacja zasady nieoznaczonoci moe nastpi jedynie w chwili pocztkowej t = 0. W
chwili tej pakiet (26.17) redukuje si do
(x, t = 0) =
"
e
4 2
a
x2
exp 2 ,
2a
iko x
(26.21)
Jednoczenie z (26.19) mamy 02 (x) = 12 a2 , wic

(x, t = 0) =
202 (x)
"
iko x
x2
exp 2
.
40 (x),
(26.22)
Poniewa jeszcze k0 = h p i/~ oraz h x i0 = 0, wic widzimy, e pakiet (x) dany w (26.16)
pokrywa si z powyszym. Minimalizacja zasady nieoznaczonoci zachodzi w chwili pocztkowej,
a wraz z upywem czasu "psuje si" co pokazuje iloczyn dyspersji (26.20).
26.2
Dyskusja dowiadczenia interferencyjnego
Wrmy teraz do dowiadczenia z interferencj czstek. Dyskutujc j poprzednio stwierdzilimy,

e nie mona okreli, przez ktr szczelin przejdzie czstka, o ile tylko nie chcemy zniszczy
obrazu (prkw) interferencyjnych.
Czstka padajca na przeson ma pd ~p = (0, p 0 , 0). Ulega ona dyfrakcji na jednej ze
szczelin i pada na ekran w punkcie M , patrz rysunek 26.1. A wic po przejciu przez szczelin
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
329
6.03.2010
330
czstka ma pewien pd w kierunku poprzecznym, tj. w kierunku osi x. Cakowity pd musi by

zachowany, a wic przesona absorbuje zmiany pdu
p(i)
x = p 0 sin i ,
(26.23)
gdzie i = 1, 2 numeruje szczelin przez ktr przesza czstka. W sytuacji przedstawionej na

rysunku czstki uginaj si "w gr", zatem przesona doznaje przesunicia w d.
1
S1
a
2
S2
ekran
Rys. 26.1: Przesona P jest na rolkach i moe si przesuwa w gr lub w d. Mierzc

jej przesunicie mona zmierzy warto skadowej pionowej pdu przekazanego pycie
w wyniku ugicia strumienia czstek przechodzcych przez otwory.
Pozwalamy czstkom nadbiega pojedynczo i oczekujemy, e po pewnym czasie na ekranie
powstan prki interferencyjne. Dziki pomiarom przesuni przesony przy przejciu kolejnych
czstek moemy prbowa okreli, przez ktr szczelin przesza dana czstka. Zwracamy uwag,
e w tym rozumowaniu musi by jaka sprzeczno, bowiem wiemy z dowiadczenia, e okrelenie
ktrdy przeszy kolejne czstki powinno niszczy obraz interferencyjny. Nasz bd polega na tym,
e w powyszym rozumowaniu przyjlimy, i czstki maj natur kwantowo-mechaniczn, za
przeson potraktowalimy jako obiekt klasyczny. Przeprowadzimy teraz "porzdn" analiz
opisanego eksperymentu.
Aby rozstrzygn, przez ktr szczelin przesza czstka, bd pomiaru p pdu przesony
(1)
(2)
musi by duo mniejszy ni rnica pdw px i px (eby rozrni kty 1 i 2 )
p | p(1)
p(2)
x
x |.
(26.24)
Traktujc przeson jako obiekt take kwantowy, stosujemy do niej zasad nieoznaczonoci. Znw
chodzi nam o oszacowania, wic ponownie posuymy si zasad nieoznaczonoci w intuicyjnej
postaci (5.34). Szacujemy nieokrelono jej pooenia
x
~
=
p
~
|
(1)
px
(2)
px |
(26.25)
Z geometrii zagadnienia (patrz rys. 26.1) wynika, e dla maych ktw

sin 1
S.Kryszewski
x a/2
,
d
sin 2
x + a/2
,
d
MECHANIKA KWANTOWA
(26.26)
330
6.03.2010
331
gdzie x to wsprzdna uderzenia czstki w ekran (punkt M ), za d to odlego pomidzy

ekranem a przeson. Poniewa kty s mae, na mocy (26.23), moemy napisa
| p(1)
p(2)
x
x | = p 0 |sin 1 sin 2 | p 0 |1 2 |

x a/2
x + a/2
p 0
d
d

= p0 a .

d
(26.27)
Pd czstki padajcej p 0 wyraamy teraz za pomoc postulatu de Brogliea p 0 = h/, wobec

czego z oszacowania (26.27) otrzymujemy
| p(1)
p(2)
x
x |
ha
.
d
(26.28)
Wynik ten podstawiamy do oszacowania (26.25) dla nieokrelonoci pooenia przesony. Otrzymujemy wic
x
~d
d
.
ha
a
(26.29)
Z elementarnej teorii interferencji wiemy jednak, e iloraz d/a to nic innego ni odlego pomidzy prkami interferencyjnymi. Wnioskujemy wic, e okrelenie pooenia pionowego przesony
odbywa si z dokadnoci gorsz ni odlego prkw, co w oczywisty sposb musi prowadzi
do zupenego "rozmazania" obrazu interferencyjnego.
Podsumowujc stwierdzamy, e aby okreli przez ktr szczelin przesza czstka powinien
by speniony warunek (26.24). Oszacowanie x w (26.29) uzyskalimy przy sabszym ograniczeniu, bowiem wzilimy zamiast (26.24) rwno. A wic ostrzejszy wymg naoony na p
tym bardziej pogorszy x zwikszy je znacznie ponad oszacowanie (26.29), co tym bardziej
popsuje obraz interferencyjny. Dowiadczenie rozstrzygajce ktrdy przejdzie czstka nie moe
jednoczenie doprowadzi do powstania obrazu interferencyjnego. I na odwrt, jeli mamy obraz
interferencyjny, to nie moemy okreli, przez ktr szczelin przesza kolejna czstka.
"Wiedza o tym, ktrdy przesza czstka niszczy prki interferencyjne".
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
331
6.03.2010
332
27. (U.6) Oscylator harmoniczny
Rozdzia 27
(U.6) Oscylator harmoniczny

27.1
Rozwizanie przez rozwinicie w szereg
W gwnej czci wykadu rozwizanie zagadnienia wasnego dla hamiltonianu kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego sprowadzilimy do rwnania (6.28), tj. do
r
00
f () 2f () + (E 1)f () = 0,
gdzie
m
x.
~
(27.1)
Poszukiwana funkcja f () jest zwizana z funkcjami wasnymi (x) hamiltonianu wzorem

r
(x) = x
m
~
2
= () = exp
2
f ().
(27.2)
Funkcja f () musi by "przyzwoita", taka aby funkcja falowa () bya funkcj normowaln, a
wic musi by speniony warunek
Z
2

1 2

f () < .
d exp
2
(27.3)
Przedstawimy teraz zupenie inn, cho nie mniej ogln metod rozwizywania rwnania (27.1).
Podobne metody matematyczne mona stosowa rwnie w innych zagadnieniach zwizanych z
poszukiwaniem rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera dla innych ukadw fizycznych.
27.1.1
Oglna posta rozwiza
Szukamy rozwiza rwnania (27.1). Postulujemy jego rozwizanie w postaci szeregu

f () =
an n .
(27.4)
n=0
Wykonujc niezbdne rniczkowania, podstawiamy otrzymane szeregi do rwnania (27.1) i

dostajemy
an n(n 1) n2 +
n=0
an [(E 1) 2n] n = 0.
(27.5)
n=0
Zauwamy, e dwa pierwsze (n = 0 i n = 1) wyrazy pierwszego szeregu zeruj si. Przenumerowujemy skadniki pierwszej sumy. Wprowadzamy nowy indeks sumowania n0 = n 2, (n0 =
0, 1, 2, . . . ). Wwczas, zamiast (27.5) mamy
an0 +2 (n0 + 2)(n0 + 1) n +
n0 =0
S.Kryszewski
an [(E 1) 2n] n = 0.
(27.6)
n=0
MECHANIKA KWANTOWA
332
6.03.2010
333
W obu sumach wystpuj te same potgi zmiennej . Wobec tego, z (27.6) wynika (po opuszczeniu
znaku prim)
X
an+2 (n + 1)(n + 2) an 2n (E 1) n = 0.
(27.7)
n=0
Warunkiem znikania szeregu jest zerowanie si wspczynnikw. To za jest rwnowane warunkowi

an+2 (n + 1)(n + 2) = an 2n (E 1) ,
(27.8)
ktry zapiszemy w znacznie wygodniejszej postaci, jako

an+2 = an
2n (E 1)
.
(n + 1)(n + 2)
(27.9)
Z tego rezultatu mamy nastpujce wnioski.

Relacja (27.9) ma charakter zwizku rekurencyjnego, z ktrego moemy po kolei wyznacza
wspczynniki rozwizania (27.4).
Zadajc a0 , obliczamy a2 , a4 , itd. A wic za pomoc zadanego a0 , tworzymy szereg o
potgach parzystych.
Analogicznie, z a1 mamy a3 , a5 , itd. W tym wypadku generujemy szereg o potgach nieparzystych.
Rwnanie rniczkowe (27.1), ktre tu rozwizujemy, jest drugiego rzdu. Jego rozwizanie musi
wic zalee od dwch staych dowolnych. Tymi staymi mog by wspczynniki a0 oraz a1 .
Kady z nich generuje w rekurencyjny sposb rozwizanie o okrelonej parzystoci. Mona zreszt
tego oczekiwa, bowiem potencja oscylatora jest funkcj parzyst, wic powinnimy mie wanie
takie dwie klasy rozwiza. A zatem, mamy dwa liniowo niezalene rozwizania o okrelonej
parzystoci

1
(p) () = exp 2
2

(n)
1
() = exp 2
2
a0

a1
X
a2k 2k
,
k=0
(27.10a)
a0
a2k+1 2k+1
,
a1
k=0
(27.10b)
gdzie wspczynniki a0 i a1 peni rol staych dowolnych. Wyrazy a2k i a2k+1 obliczamy z relacji
rekurencyjnej (27.9). Oglne rozwizanie naszego rwnania jest kombinacj liniow rozwiza
parzystego (p) i nieparzystego (n) .
27.1.2
Dyskusja rozwini. Kwantowanie energii
Rozwamy uzyskane szeregi zarwno dla przypadku parzystego, jak i dla nieparzystego.
Dla parzystego n = 2k, k = 0, 1, 2, . . . , mamy szereg
f () =
a2k 2k .
(27.11)
k=0
Relacja rekurencyjna ma za posta

a2k+2
4k + 1 E
=
a2k
(2k + 1)(2k + 2)
S.Kryszewski
k1
- 1.
MECHANIKA KWANTOWA
(27.12)
333
6.03.2010
334
Dla nieparzystego n = 2k + 1, k = 0, 1, 2, . . . sytuacja jest podobna. W tym wypadku

mamy
f () =
a2k+1 2k+1 .
(27.13)
k=0
Natomiast relacja rekurencyjna jest postaci

a2k+3
4k + 3 E
=
a2k+1
(2k + 2)(2k + 3)
k1
- 1.
(27.14)
Widzimy wic, e w obu przypadkach po wyczeniu pewnej iloci wstpnych wyrazw, oba
szeregi zachowuj si tak, e speniona jest relacja
an+2
1
,
an
k
gdzie
n
,
2
(27.15)
ktra jest tym lepszym przyblieniem, im wiksza jest liczba k. Aby lepiej zrozumie sens powyszego zachowania si asymptotycznego otrzymanych szeregw, rozwamy teraz funkcj exp( 2 ).
exp( 2 ) =
X
( 2 )n
n=0
n!
b2k 2k
gdzie
b2k =
k=0
1
.
k!
(27.16)
Wobec tego dla dyskutowanej funkcji exp( 2 ) mamy

b2(k+1)
b2k+2
1
=
=
b2k
b2k
k+1
k1
- 1.
(27.17)
Na podstawie analizy funkcji exp( 2 ) wnioskujemy, e nasze szeregi (27.11) oraz (27.13) dla
duych wartoci k, daj szeregi funkcji f () asymptotycznie zbiene do funkcji exp( 2 ). Sytuacja
jest niezadowalajca, bowiem zgodnie z (27.2) dostalimy rozwizania w postaci iloczynu, ktry
asymptotycznie zachowuje si jak

1
1
() exp 2 exp( 2 ) = exp + 2 ,
2
2
(27.18)
a wic jak funkcja nienormowalna. A zatem otrzymane rozwizanie jest niefizyczne. Jedynym
sposobem uniknicia tej trudnoci jest danie, aby uzyskany szereg urywa si, to znaczy aby
funkcja f () redukowaa si do wielomianu. Istotnie szereg si urywa, jeeli w relacji rekurencyjnej
(27.9) otrzymujemy an+2 = 0, poczwszy od pewnego n. Tak wanie dzieje si, gdy zadamy,
aby dla pewnego n znika licznik wyraenia po prawej stronie oglnego wzoru (27.9). Wobec tego
warunek
2n E 1 = 0
dla pewnego n = 0, 1, 2, 3, . . . . . .
(27.19)
sprawia, e wspczynniki o numerach mniejszych lub rwnych n s rne od zera, za te o

indeksie wikszym od n staj si zerami. Funkcja f () redukuje si do wielomianu stopnia n.
Tym samym potwierdza si nasz domys, wynikajcy z jakociowej dyskusji rozwiza. Warunek
(27.19) moemy zapisa take w postaci

1
E =2 n+
2
gdzie n = 0, 1, 2, 3, . . . . . .
(27.20)
Powysze rwnanie mwi nam, e dozwolone energie (tzn. takie, ktre prowadz do fizycznie sensownych normowalnych funkcji falowych) kwantowomechanicznego oscylatora harmonicznego
przyjmuj tylko cile okrelone, a wic skwantowane, wartoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
334
6.03.2010
335
Wracajc, do wyjciowych oznacze E = 2E/~, zapisujemy warunek kwantowania energii

oscylatora, w postaci

E = En = ~
1
2
n+
gdzie n = 0, 1, 2, 3, . . . . . .
(27.21)
Warunek kwantowania energii zapewnia, e szeregi si urywaj (redukuj do wielomianw) dajc

rozwizania naszego problemu

1
() = n () = exp 2 Wn (),
2
(27.22)
gdzie Wn (.) s wielomianami n-tego stopnia. Tym samym kwantowanie energii prowadzi do funkcji falowych, ktre s ju normowalne, tak jak to by powinno. Na zakoczenie dyskusji, zwrmy uwag, e warunek kwantyzacji energii (27.19) moemy wykorzysta w relacji rekurencyjnej
(27.9), otrzymujc
ak+2 = ak
2(k n)
.
(k + 1)(k + 2)
(27.23)
Jasno wic wida, e wspczynniki o numerach k n s niezerowe, za dla k > n mamy ju same
zera. Rzeczywicie wic rozwinicie (27.4) dla funkcji f () urywa si i staje si ona wielomianem.
Wspczynniki a0 oraz a1 peni rol staych dowolnych i wyznaczaj rozwizania odpowiednio
parzyste i nieparzyste.
Oczywicie z warunku kwantowania (27.19) wynika E 1 = 2n, co po wstawieniu do rwnania (27.1) daje
f 00 () 2f 0 () + 2nf () = 0.
(27.24)
przy czym ju wiemy, e rozwizaniami musz by wielomiany. Tym samym otrzymujemy ten
sam rezultat co w gwnej czci wykadu. Wielomiany Hermitea speniaj powysze rwnanie.
Wobec tego z (27.22) wynikaj funkcje falowe
2
n () = Nn exp
2
Hn ().
(27.25)
Sta normalizacyjn otrzymamy tak samo jak poprzednio (w gwnej czci wykadu). Kwantowanie energii (27.21) jest te takie samo. Wszystkie dalsze rozwaania przebiegaj wic identycznie jak w gwnej czci wykadu.
Stwierdzamy wic, e metoda szukania rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera za
pomoc rozwinicia w szereg prowadzi do tych samych wynikw co rozwizania konfluentnego
rwnania hipergeometrycznego.
27.2
Alternatywna posta funkcji falowych
Lemat 27.1 Wielomiany Hermitea speniaj wzr

1 2
Hn (y) = exp
y
2

d
y
dy
n
1
exp y 2
2
(27.26)
ktry jest analogiczny do formuy Rodriguesa

Hn (x) = (1)n ex
S.Kryszewski
dn x2
e .
dxn
(27.27)
MECHANIKA KWANTOWA
335
6.03.2010
336
Dowd. Mona go przeprowadzi na wiele rnych sposobw. Podamy najprostszy przez indukcj matematyczn. Dla n = 0 formua (27.26) oczywicie daje H0 (x) = 1, co jest poprawne.
Czyli pierwszy punkt dowodu przez indukcj jest gotowy. Zakadamy suszno wzoru (27.26)
dla pewnego n > 0 i badamy je dla n + 1.

1 2
1 2
d
d
Hn+1 (y) = e
y
e 2 y e 2 y y
dy
dy

1 2
1 2
d
= e2y y
e 2 y Hn (y).
dy
1 2
y
2
n
1 2
e 2 y
(27.28)
gdzie skorzystalimy z zaoenia indukcyjnego. Dalej wic mamy

Hn+1 (y) = e
1 2
y
2
12 y 2
ye
= y Hn (y) e
= 2y Hn (y)

d 1 y2
2
Hn (y)
e
Hn (y)
dy
1 2
y
2
12 y 2
ye
Hn (y) + e
12 y 2
d Hn (y)
dy
d Hn (y)
.
dy
(27.29)
Przeksztacajc dalej otrzymujemy

d
Hn (y) + e
Hn+1 (y) = e 2y e
Hn (y)
dy

d y2
y 2 d
y2
e
Hn (y) + e
Hn (y)
= e
dy
dy

2 d
2
= ey
ey Hn (y) .
dy
y2
y 2
y 2
(27.30)
Wielomian Hn (y) w ostatnim wzorze wyrazimy wzorem Rodriguesa (27.27), dostajc

Hn+1 (y) = e
y2
d
dy
y 2
= (1)n+1 ey
y2
(1) e
dn y2
e
dy n
dn+1 y2
e
= Hn+1 (y),
dy n+1
(27.31)
co ponownie wynika ze wzoru Rodriguesa. Na mocy zasady indukcji lemat jest udowodniony.
Jeeli
teraz w udowodnionej relacji (27.26) dokonamy zamiany zmiennych wedug przepisu
p
y = x m/~, to wwczas otrzymamy
r
Hn x
m
~
m x2
= exp
2~
x

m
2~
n/2
!
s
m x2
exp
2~
!
m x2
~ d
exp
m dx
2~
~ d
x
m dx
n
m x2
exp
2~
(27.32)
Stosujc to wyraenie w znanych ju funkcjach falowych

n (x) =
S.Kryszewski
m
~
1/4
2n n!
r
m 2
x Hn x
exp
2~
MECHANIKA KWANTOWA
m
,
~
(27.33)
336
6.03.2010
337
atwo widzimy, e mona je zapisa w dwch rwnowanych postaciach

n (x) =

m
~
m
~
1/4
2n n!
m x2
exp
2~

1/4
r
Hn x
m
~
m n/2
1
~
2n n!

n

m 2
~ d
x .
exp
x
m dx
2~
(27.34)
Otrzymane alternatywne wyraenie dla funkcji falowych kwantowo-mechanicznego oscylatora

harmonicznego jest przydatne w niektrych innych zastosowaniach.
27.3
Szacowanie energii stanu podstawowego

z zasady nieoznaczonoci
Z warunku kwantowania energii En = ~(n + 12 ) oczywicie wynika, e energia stanu podstawowego (stanu o najniszej energii) wynosi ~/2. Pokaemy, e warto ta jest zgodna z przewidywaniami wynikajcymi z zasady nieoznaczonoci. Najnisza energia oscylatora klasycznego
wynosi Eklas = 0, co odpowiada oscylatorowi znajdujcemu si w spoczynku. Sytuacja taka jest
jednak niemoliwa w ramach mechaniki kwantowej.
Bdziemy stara si oszacowa energi kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego
za pomoc zasady nieoznaczonoci. Zaoymy dla prostoty, e oscylator znajduje si w jednym
ze swoich stanw wasnych n (x) danym w (27.33). Na wstpie przypomnijmy, e zasada nieoznaczonoci dla pooenia i pdu mwi i
2 (x) 2 (p)
~2
,
4
(27.35)
gdzie dyspersje s okrelone wzorami

2 (x) = h (x h x i)2 i = h x2 i h x i2 ,
2
(p) = h (p h p i) i = h p i h p i .
(27.36a)
(27.36b)
A zatem aby obliczy dyspersje trzeba znale najpierw wartoci oczekiwane pooenia i pdu.
Z zaoenia oscylator jest w stanie wasnym energii n . Na mocy rozwaa z czci gwnej
wykadu, wiemy e wartoci oczekiwane pooenia i pdu znikaj
h x i = h p i = 0.
(27.37)
Wobec tego dyspersje dane s wzorami

2 (x) = h x2 i =
2
(p) = h p i = ~
dx n (x) x2 n (x),
dx n (x)
d2
n (x).
dx2
(27.38a)
(27.38b)
Funkcje podcakowe w obu powyszych wyraeniach s zawsze funkcjami parzystymi. Nie ma

wic adnych powodw oczekiwa, e caki te dadz zera. Z zasady nieoznaczonoci (27.35)
pynie wrcz odwrotny wniosek, obie dyspersje musz by dodatnie. Sytuacja jest wic inna ni
w przypadku klasycznym. Dyspersje (niepewnoci, rozmycia) pooenia i pdu oscylatora, nawet
w stanie o najniszej moliwej energii, nie znikaj. Mwimy, e kwantowo-mechaniczny oscylator
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
337
6.03.2010
338
harmoniczny w stanie podstawowym (gdy n = 0) wykonuje drgania zerowe, przy czym jego
energia jest wiksza ni zero i wynosi ~/2. Sprawdzimy, e zasada nieoznaczonoci, i to cakiem
niezalenie od naszych wczeniejszych oblicze, pozwala przewidzie dokadnie tak minimaln
energi oscylatora.
Rozwamy warto oczekiwan energii oscylatora, czyli warto oczekiwan hamiltonianu. A
zatem mamy
*
hE i =
p2
m 2 2
+
x
2m
2
h p2 i 1
+ m 2 h x2 i
2m
2
2 (p) 1
+ m 2 2 (x),
2m
2
(27.39)
gdzie wykorzystalimy relacje (27.38).

Na mocy zasady nieoznaczonoci (27.35) mamy np.
2 (p)
~2
.
4 2 (x)
(27.40)
Wobec tego w (27.39) szacujemy hE i od gry, zastpujc 2 (p) w/g (27.40) przez co mniejszego.
A wic czc te wzory otrzymujemy
1
~2
+ m 2 y,
8my 2
hEi
(27.41)
gdzie dla wygody oznaczylimy y = 2 (x).

Znajdmy minimaln warto prawej strony powyszego oszacowania. Innymi sowy, bdziemy manipulowa parametrem y = 2 (x) > 0, tak aby zminimalizowa praw stron (27.41). A
wic badamy funkcj
g(y) =
1
~2
+ m 2 y.
8my 2
(27.42)
Jej pochodna
g 0 (y) =
~2
1
+ m 2 .
8my 2 2
(27.43)
atwo obliczamy, e pochodna znika dla

y=
~
.
2m
(27.44)
Poniewa y jako dyspersja pooenia musi by dodatnie, rozwizanie z minusem odrzucamy.

atwo wida, e dla y = ~/2m, druga pochodna funkcji g(y) jest dodatnia. Zatem g(y) istotnie
ma minimum. Najlepsze oszacowanie energii oscylatora w (27.41) dostaniemy podstawiajc za y
obliczon warto minimalizujc funkcj g(y). Elementarne obliczenia prowadz do wniosku
hE i
1
~,
2
(27.45)
co oczywicie jest zgodne z minimum energii wynikajcym z warunku kwantowania.

Na zakoczenie zauwamy, e rwnie dobrze moglibymy z zasady nieoznaczonoci wyliczy
2
(x), i nastpnie wyeliminowa t dyspersj z wyraenia (27.39). Postpujc dalej w zupenie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
338
6.03.2010
339
analogiczny sposb dostaniemy to samo oszacowanie dla wartoci oczekiwanej h E i, przy czym
uzyskane minimum bdzie mie miejsce dla
2 (p) = y =
1
m~.
2
(27.46)
Zwrmy take uwag, e sytuacja opisana przez dyspersje (27.44) i (27.46) odpowiada
2 (x) 2 (p) =
~
m~
~2
= ,
2m
2
4
(27.47)
a wic minimalizacji zasady nieoznaczonoci.
27.4
Operatory anihilacji i kreacji.

Oscylator harmoniczny
27.4.1
Operatory anihilacji i kreacji oglna teoria
Postulujemy istnienie pewnej przestrzeni Hilberta (by moe nieskoczenie wielewymiarowej) w

ktrej dziaa bdzie operator a
i jego sprzenie a
. Operatory a
ia
s niehermitowskie. Dla
tych dwch operatorw postulujemy fundamentaln relacj komutacyjn
a
, a
= a
a
a
a
= 1.
(27.48)
Na podstawie przedstawionych postulatw skonstruujemy przestrze Hilberta i zbadamy szereg bardzo wanych wasnoci operatorw a
oraz a
. Zrobimy to udowadniajc seri lematw i
twierdze.
Lemat 27.2 Operator N = a
a
ma pewien wektor wasny | z i odpowiadajcy rzeczywistej wartoci wasnej z, tzn.
N| z i = a
a
| z i = z| z i,
przy czym
z R.
(27.49)
Dowd. Wynika natychmiast z faktu, e operator N = a

a
jest hermitowski.
Uwaga: Wektor | z i to wektor wasny operatora hermitowskiego. Wektor ten mona wic zawsze
unormowa. W dalszych rozwaaniach przyjmiemy, e wektor | z i jest unormowany
k | z ik2 = 1,
lub
h z | z i = 1.
(27.50)
jest (rzeczywista) nieujemna. z R+ .

Lemat 27.3 Warto wasna operatora N
, zatem
Dowd. Poniewa | z i oznacza unormowany wektor wasny operatora N
z = z hz|zi = hz| z |zi
= hz| a
a
|zi =
hz| a
( a
|zi )
= (a
| z i ) ( a
|zi ) = k a
| z i k2 .
(27.51)
Widzimy wic, e z jest rwne normie pewnego wektora, wobec tego jest to liczba rzeczywista i
nieujemna.
Lemat 27.4 Obowizuj nastpujce relacje komutacyjne
h
a
a
, a
a
a
, a
S.Kryszewski
=
a,
(27.52a)
= a
.
(27.52b)
MECHANIKA KWANTOWA
339
6.03.2010
340
Dowd. Proste rachunki, w ktrych korzystamy z kanonicznej relacji komutacyjnej (27.48),

prowadz do :
h
h
a
a
, a
a
a
, a
= a
[ a
, a
] +
= a
a
, a
a
, a
a
= a
0 + (1)
a.
a
, a
a
= a
+ 0 a
,
(27.53)
co koczy dowd.
= a
Lemat 27.5 Ket a
| z i jest stanem wasnym operatora N
a
, odpowiada wartoci wasnej
(z 1), to jest
a
N
| z i = (z 1) a
| z i.
(27.54)
Dowd. Jeeli a
| z i 6= 0, to wwczas mamy
a
N
|zi = a
a
a
| z i.
(27.55)
Ze wzgldu na relacj komutacyjn (27.52a) moemy napisa a

a
a
=a
a
a
a
, a zatem
a
N
|zi = a
(
a a
1) | z i = a
z |zi a
| z i = (z 1) a
| z i.
(27.56)
z wartoci wasn (z 1).

Wektor a
| z i jest wic stanem wasnym operatora N
=a
Lemat 27.6 Ket a
| z i jest stanem wasnym operatora N
a
i odpowiada wartoci wasnej
(z + 1), to jest
a
N
| z i = (z + 1) a
| z i.
(27.57)
Dowd. Dowd jest analogiczny do dowodu poprzedniego lematu, tutaj jednak korzystamy z
relacji komutacyjnej (27.52b) zamiast (27.52a).
Lemat 27.7 Normy wektorw a
| z i oraz a
| z i s dane jako
ka
|zi k = z ,
ka
| z i k = z + 1 .
(27.58)
Dowd. Pierwsza norma wynika automatycznie z dowodu lematu 27.3, patrz relacja (27.51).
Drug relacj dowodzimy analogicznie
k
a | z ik2 =

a
| z i
a
| z i
= hz|a
a
| z i.
(27.59)
Z kanonicznej relacji komutacyjnej mamy a

a
= a
a
+ 1, wobec tego
k
a | z ik2 = h z | a
a
+ 1|zi = hz|a
a
|zi + hz|zi
= ka
| z i k2 + 1 = z + 1,
(27.60)
co wynika std, e wektor | z i jest unormowany i k a

| z i k2 = z, a wic mamy drug relacj
(27.58), co koczy dowd.
odpowiadajcym
Lemat 27.8 Jeli wektor a
n | z i 6= 0, to jest on wektorem wasnym operatora N
wartoci wasnej (z n):
a
N
n | z i = (z n) a
n | z i
S.Kryszewski
(27.61)
MECHANIKA KWANTOWA
340
6.03.2010
341
Dowd. Dowd przeprowadzamy przez indukcj. Przypadek n = 1 wykazalimy w (27.54).

a

Zasadnicz rol w dowodzie odgrywa relacja N
=a
N
a, ktra wynika z (27.52a). Otrzymujemy
wtedy
h
a
N
n+1 | z i
a
= N
[
an | z i]
a
= (
aN
) [
an | z i]
[
= a
N
an | z i] a
n+1 | z i.
(27.62)
Na mocy zaoenia indukcyjnego dalej uzyskujemy

h
a
N
n+1 | z i
= a
(z n)
an | z i a
n+1 | z i
= (z n 1)
an+1 | z i.
(27.63)
skd wynika tre lematu.

Lemat 27.9 Istnieje taka liczba cakowita, e
a
n | z i 6= 0,
lecz
a
n+1 | z i = 0,
(27.64)
odpoDowd. Z poprzedniego lematu wynika, e a

n | z i jest wektorem wasnym operatora N
s nieujemne.
wiadajcym wartoci wasnej (z n). Lemat 27.3 mwi, e wartoci wasne N
dla dostatecznie duego n bdziemy mieli (z n) < 0. Jest to sprzeczne z lematem 27.3. Wobec
tego, musi istnie taka liczba cakowita dodatnia, e warunki (27.64) bd spenione, co koczy
dowd.
zdefiniowane w (27.49) s nieujemnymi liczTwierdzenie 27.1 Wartoci wasne z operatora N
, taki e
bami cakowitymi. Co wicej, istnieje unormowany wektor wasny | 0 i operatora N
a
| 0 i = 0,
(27.65)
ktry nazwiemy stanem prni.

odpowiadajcym wartoci wasnej
Dowd. Wektor a
n | z i jest wektorem wasnym operatora N
z n, moemy wic go unormowa i zapisa w postaci
|z ni =
a
n | z i
.
k
an | z ik
(27.66)
Niech n bdzie liczb cakowit tak, e speniony jest warunek (27.64). Oznacza to, e
a
| z n i = 0,
(27.67)
wic norma uzyskanego wektora wynosi

ka
| z n i k = 0.
(27.68)
A zatem, z pierwszej z relacji (27.58) wynika, e
ka
| z n i k = z n = 0.
(27.69)
= a
Implikuje to, e z = n. Wartoci wasne z operatora N
a
s wic nieujemnymi liczbami
cakowitymi. Ponadto, wnioskujemy, e istnieje unormowany wektor | 0 i, dla ktrego relacja
(27.64) jest speniona i to dla n = 0.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
341
6.03.2010
342
Twierdzenie 27.2 Zgodnie z twierdzeniem 27.1, przez | n i oznaczamy unormowany stan wasny
, ktry odpowiada wartoci wasnej n nieujemnej liczbie cakowitej. Wwczas,
operatora N
wektory
|n 1i =
a
|ni
,
n
oraz
a
| n i
|n + 1i =
,
n+1
(27.70)
. Relacje te pozwalaj na skonstruowanie wszystkich stanw

s stanami wasnymi operatora N
, przy zaoeniu, e przynajmniej jeden ze stanw | n i jest dany (znany).
wasnych operatora N
Formuy (27.70) mona zapisa rwnowanie jako
a
|ni =
n |n 1i
(27.71a)
a
|ni =
n + 1 |n + 1i
(27.71b)
nalecym do
Dowd. W lemacie 27.5 wykazalimy, e wektor a
| n i jest stanem wasnym N
wartoci wasnej (n 1). Oznacza to, e (zgodnie z wprowadzon notacj) a
| n i jest wektorem
proporcjonalnym do wektora | n1 i. Pozostaje ustali wspczynnik proporcjonalnoci. Z lematu
27.7 wynika, e norma k a

| n i k = n . Wobec tego wektor
a
|ni
ka
|ni k
a
|ni
,
n
(27.72)
z wartoci wasn (n 1). A zatem jest on rwny

jest unormowanym wektorem wasnym N
wektorowi | n 1 i. Pierwsza cz twierdzenia jest wic dowiedziona. Drug cz dowodzimy w
ten sam sposb.
=a
Lemat 27.10 Stan wasny | n i operatora N
a
mona skonstruowa jako
1 n
|ni =
| 0 i,
a
n!
(27.73)
jeli tylko stan prni | 0 i zdefiniowany w (27.65) jest znany lub dany.
Dowd. Dowd przeprowadzamy przez indukcj z relacji (27.71b). Dla n = 1 mamy
1
1
|1i = a
| 0 i =
1 | 1 i = | 1 i,
1!
1!
(27.74)
tak jak to by powinno. Dalej dla n + 1 dostajemy

|n + 1i =
=
1
1
1
(
a )n+1 | 0 i =
a
(
a )n | 0 i
n + 1 n!
(n + 1)!
|n + 1i
|ni = n + 1
n+1
n+1
p
= | n + 1 i.
(27.75)
gdzie wykorzystalimy zaoenie indukcyjne przy przejciu od pierwszej do drugiej linii.

=a
Lemat ten jasno okrela sposb konstrukcji stanw wasnych operatora N
a
. Musimy
najpierw zbudowa (znale) stan podstawowy stan prni | 0 i, ktry powinien by wyznaczony jednoznacznie. Jeli tak nie jest, to musimy dodatkowo dysponowa zupenym zbiorem
komutujcych obserwabli, ktre bd klasyfikowa stany prni za pomoc dodatkowych liczb
kwantowych. Znajdujc w ten sposb odpowiedni unormowany stan prni, moemy nastpnie
zbudowa stany | n i stosujc operator kreacji zgodnie z przepisem (27.73).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
342
6.03.2010
343
Lemat 27.11 Stany wasne | n i okrelone w (27.73) s ortonormalne, to jest

h n | m i = nm .
(27.76)
Dowd. Ortogonalno wynika z faktu, e stany | n i s stanami wasnymi hermitowskiego

, a wic tylko potrzeba wykaza ich unormowanie. Bez straty oglnoci moemy
operatora N
przyj n m. Wwczas, z (27.73) dostajemy
1
hn|mi =
h0|a
n (
a )m | 0 i.
n! m!
(27.77)
Z drugiej strony mamy relacje operatorowe

a
(
a )m (
a )m a
=
a
, (
a )m
= a
= a
h
h
a
, (
a )m1
a
, (
a )m1
i
i
a
, a
(
a )m1
+ (
a )m1 .
(27.78)
Wielokrotnie stosujc takie rozumowanie, w kocu otrzymamy

a
(
a )m (
a )m a
= m (
a )m1 ,
(27.79)
co mona te wykaza stosujc indukcj matematycznej. Idc dalej stwierdzamy, e

hn|mi =
=
h
i
1
h0|a
n1 m(
a )m1 + (
a )m a
|0i
n! m!
1
m h0|a
n1 (
a )m1 | 0 i,
n! m!
(27.80)
bowiem a
| 0 i = 0. Powtarzajc tak procedur m-krotnie, uzyskamy w rezultacie relacj
s
hn|mi =
m!
h0|a
nm | 0 i.
n!
(27.81)
Dla n > m mamy wic a

nm | 0 i = 0, co wynika z definicji stanu prni. Gdy n = m, to
dostaniemy h n | m i = h 0 | 0 i = 1. A zatem stany | n i s ortogonalne (co nie jest nieoczekiwane)
i unormowane, tak jak to by powinno, porwnaj (27.50).
27.4.2
Operatory anihilacji i kreacji podsumowanie
Operatory anihilacji i kreacji (niehermitowskie) s okrelone przez relacj komutacyjn

h
a
, a
= 1.
(27.82)
=a
Stany | n i s stanami wasnymi operatora N
a
, to jest
|ni = a
N
a
| n i = n | n i,
gdzie
n = 0, 1, 2, . . . . . .
(27.83)
Stan | 0 i nazywamy stanem prni. Stan ten spenia warunek

a
| 0 i = 0.
(27.84)
)
Stany | n i s ortonormalne (stany wasne operatora hermitowskiego N
h m | n i = mn .
S.Kryszewski
(27.85)
MECHANIKA KWANTOWA
343
6.03.2010
Dziaanie operatorw anihilacji i kreacji na stany | n i okrelone jest wzorami
a
|ni =
n | n 1 i,
a
|ni =
n + 1 | n + 1 i.
344
(27.86a)
(27.86b)
Zauwamy, e relacje te s w peni konsystentne z poprzednimi. Wzr (27.86a) zgadza si z

definicj (27.84) stanu prni. Co wicej, mamy
a
a
|ni = a
n | n 1 i = n a
| n 1 i
q
=
n (n 1) + 1 | n i = n | n i,
(27.87)
jak to by powinno, zgodnie z definicj (27.83). Elementy macierzowe operatorw anihilacji i
kreacji atwo wynikaj z rwnania (27.86) i warunkw ortonormalnoci. Bez trudu otrzymujemy
formuy
hm|a
|ni =
n h m | n 1 i = n m,n1 ,
(27.88a)
hm|a
|ni =
n + 1 h m | n + 1 i = n + 1 m,n+1 .
(27.88b)
Praktyczna konstrukcja przebiega w nastpujcych zasadniczych krokach:
budujemy operatory anihilacji i kreacji a
oraz a
, a potem sprawdzamy relacj komutacyjn
(odtwarzajc relacj kanoniczn (27.82));
znajdujemy (konstruujemy) stan prni | 0 i.
konstruujemy stany | n i za pomoc relacji
|ni =
27.4.3
(
a )n
| 0 i.
n!
(27.89)
Zastosowanie do oscylatora harmonicznego
Zastosujemy tutaj przedstawion powyej teori do konkretnego przypadku.

Operatory anihilacji i kreacji dla oscylatora harmonicznego
Hamiltonian kwantowo-mechanicznego oscylatora to
2
= p + 1 m 2 x
H
2 .
2m
2
(27.90)
Operatory pooenia i pdu speniaj kanoniczn relacj komutacyjn

x
, p
= i~.
(27.91)
Budujemy teraz dwa operatory pomocnicze

r
m
x
oraz
,
m~
(27.92)
i bez kopotu sprawdzamy, e s one bezwymiarowe.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
344
6.03.2010
345
Twierdzenie 27.3 Dwa bezwymiarowe, niehermitowskie operatory b oraz b zdefiniowane wzorami

r
i
p
m
x
+
~
m~
1
( m x
+ i
p ),
=
2m~
r

1
m
i
p
x

~
2
m~
1
=
( m x
i
p ),
2m~
1
b =
b =
(27.93a)
(27.93b)
speniaj relacj komutacyjn

h
b, b
= 1.
(27.94)
Zatem b moemy uzna za operator anihilacji, za b za operator kreacji.

Dowd. Niehermitowsko i bezwymiarowo zdefiniowanych operatorw jest ewidentna. Trzeba
jedynie wykaza relacj komutacyjn (27.94). A zatem z definicji (27.93)
h
b, b

1
m x
+ i
p, m x
i
p
2m~
n

o
1
m2 2 x
, x
im x
, p + im p, x
+ p, p
2m~

im
x
, p + p, x
2m~
i
{ i~ + (i~) } = 1.
2~
=
=
=
=
(27.95)
Poniewa operatory b i b speniaj relacj komutacyjn typow dla operatorw anihilacji i kreacji, wic posiadaj one wszystkie niezbdne wasnoci. Identyfikacja (nazewnictwo) wprowadzone w treci twierdzenia jest wic poprawne i uzasadnione.
Relacje (27.93) mona atwo odwrci i wyrazi operatory pooenia i pdu przez operatory
anihilacji i kreacji
s
x
=

~
b + b ,
2m
s
p = i
(27.96a)

m~
b b ,
2
(27.96b)
Za pomoc tych zwizkw moemy teraz wyrazi hamiltonian oscylatora przez operatory anihilacji i kreacji. Otrzymujemy
=
H
1
i
2m
2
s

1
m~
~
b b + m 2
2m
b + b
2
2
~
~
b b
+
b + b
4
4
~
~
=
bb bb b b + b b
+
bb + bb + b b + b b
4
4
~
bb +b b
=
2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(27.97)
345
6.03.2010
346
Z relacji komutacyjnej (27.94) wynika b b = 1 + bb, a zatem w kocu mamy

= ~ 2 b b + 1
H
= ~
2
b b + 1
2
= ~
+1
N
2
(27.98)
= b b.
gdzie, jak poprzednio, wprowadzilimy operator N
Twierdzenie 27.4 Stany wasne energii kwantowego oscylatora harmonicznego s stanami | n i
= b b. Wartoci wasne energii wynosz
stanami wasnymi operatora N

En = ~
1
n+
2
(27.99)
omwionych
Dowd. Dowd wynika natychmiast z relacji (27.98) i z wasnoci operatora N
powyej.
Konstrukcja stanu prni
Powysze rozwaania miay do formalny charakter. Aby nada im bardziej przejrzyst posta,
bdziemy teraz budowa stany wasne energii oscylatora w reprezentacji pooeniowej, to jest
bdziemy szuka funkcji n (x) = h x | n i.
Pierwszy krokiem, wedug nakrelonej uprzednio procedury, musi by konstrukcja stanu prni, szukamy wic funkcji 0 (x) = h x | 0 i. Stan prni jest zdefiniowany rwnaniem (27.65) lub
(27.84). Posugujc si wic operatorem anihilacji b danym w (27.93a), dostajemy
1
0 = b | 0 i =
( m x
+ i
p ) | 0 i.
2m~
(27.100)
W reprezentacji pooeniowej rwnanie to przyjmuje posta

1
( m x
+ i
p ) |0i
0 = hx|
2m~

d
1
m x + i i~
0 (x).
=
dx
2m~
(27.101)
Ostatni wzr stanowi elementarne rwnanie rniczkowe pierwszego rzdu

0 =
d
x +
dx
0 (x),
gdzie
m
.
~
(27.102)
Rozwizanie tego rwnania jest bardzo proste i ma posta

0 (x) = A0 exp
x2
(27.103)
gdzie A0 jest sta normalizacyjn. Jej obliczenie daje

2
1 = | A0 |
dx exp
x2
r
2
= | A0 |
(27.104)
Wybierajc dowoln faz staej A0 jako rwn zeru otrzymujemy funkcj falow stanu podstawowego oscylatora. Innymi sowy mamy stan prni w reprezentacji pooeniowej

0 (x) =
1/4
exp
x2
(27.105)
ktry jest waciwie unormowany.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
346
6.03.2010
347
Konstrukcja stanw | n i
Majc ju stan prni w reprezentacji pooeniowej, moemy i dalej i konstruowa dalsze stany.
Posuymy si w tym celu relacj (27.89), ktr zapisujemy w reprezentacji pooeniowej
1
h x | (b )n | 0 i.
n!
n (x) = h x | n i =
(27.106)
Rozwamy teraz bra (form dualn) h x | b . Na mocy (27.93b) otrzymujemy

1
h x | b = h x |
( m x
i
p) =
2m~
s

i
x
+
p
m
|xi
m
hx|
2~

i
x

p
m
~ d
x +
m dx
|xi
Poniewa operator rniczkowy d/dx jest antyhermitowski, wic

s
h x | b =
1 d
dx
h x |.
(27.107)
Stosujc n-krotnie ten fakt w (27.106) n-krotnie, otrzymujemy

n (x) =
n/2
n!
n
1 d
x
dx
h x | 0 i.
(27.108)
Wstawiajc funkcj falow (27.105) stanu prni (27.105), konstruujemy rwnanie rniczkowe
okrelajce n-ty stan wasny energii oscylatora harmonicznego

n (x) =
1/4 r
1
n/2
n
2 n!
1 d
x
dx
n
exp
x2
(27.109)
Jest to rwnanie funkcjonalne podobne do wzoru Rodriguesa (27.26) dla wielomianw Hermitea,
za parametr jest okrelony w (27.102). Stosujc relacj (27.32) otrzymalimy alternatywn posta funkcji falowych oscylatora.Powtarzajc analogiczne rozwaania odnonie formuy (27.109)
dostaniemy

n (x) =

m
~
m
~
1/4
1/4
2n n!
1
2n n!
m
~
n/2
m x2
exp
2~
~ d
m dx
n
r
Hn x
exp
m 2
x
2~
m
.
~
(27.110)
Moemy wic stwierdzi, e metoda wykorzystujca operatory anihilacji i kreacji prowadzi do

tych samych funkcji falowych (funkcji wasnych energii) co standardowe rozwizanie zagadnienia
wasnego dla hamiltonianu (stacjonarnego rwnania Schrdingera).
Inne zastosowania
W gwnej czci wykadu w pracochonny sposb (cakujc) obliczalimy elementy macierzowe
h k | x | n i, h k | x2 | n i, h k | p | n i oraz h k | p2 | n i. Obliczenia te wymagay do skomplikowanych
caek. Pokaemy teraz, e za pomoc operatorw anihilacji i kreacji mona przeprowadzi odpowiednie rachunki nieomal byskawicznie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
347
6.03.2010
348
I tak na przykad z (27.96a) mamy

s
~
h k | ( b + b ) | n i.
2m
hk|x|ni =
(27.111)
Dalej, na mocy (27.86) dostajemy

s
hk|x|ni =
~
n hk|n 1i + n + 1 hk|n + 1i .
2m
(27.112)
Skd, z ortonormalnoci stanw | n i wynika

s
hk|x|ni =
~
n k,n1 + n + 1 k,n+1 .
2m
(27.113)
Wynik ten jest oczywicie identyczny z odpowiednim elementem macierzowym liczonym w zasadniczej czci wykadu przez skomplikowane caki.
Analogicznie moemy obliczy element macierzowy h k | x2 | n i. Musimy jednak przy tym
pamita, e operatory anihilacji b i kreacji b nie komutuj. Dostajemy wwczas
h k | x2 | n i =
=
=
~
h k | ( b + b )2 | n i
2m

~
h k | bb + bb + bb + bb | n i
2m
q
~
n(n 1) h k | n 2 i + (n + 1) h k | n i
2m
q
+ n hk|ni +
=
~
2m
(n + 1)(n + 2) h k | n + 2 i
q
n(n 1) k,n2 + (2n + 1) kn

q
(n + 1)(n + 2) k,n+2
(27.114)
co znowu zgadza si z wynikiem z gwnej czci tekstu.

Powtarzamy podobne obliczenia dla operatora pdu. Ze wzoru (27.96b) otrzymujemy w
zupenie ten sam sposb
s
hk|p|ni = i
s
= i
s
= i
S.Kryszewski
m~
h k | ( b b ) | n i
2

m~
n hk|n 1i n + 1 hk|n + 1i
2

m~
n k,n1 n + 1 k,n+1 .
2
MECHANIKA KWANTOWA
(27.115)
348
6.03.2010
349
I wreszcie dla kwadratu operatora pdu mamy

m~
h k | ( b b )2 | n i
2

m~
h k | bb bb bb + bb | n i
=
2
m~ q
=
n(n 1) h k | n 2 i (n + 1) h k | n i
2
h k | p2 | n i =
n hk|ni +
=
m~
2
(n + 1)(n + 2) h k | n + 2 i
q
n(n 1) k,n2 (2n + 1) kn

(n + 1)(n + 2) k,n+2
(27.116)
Widzimy wic, e rwnie dla operatora pdu elementy macierzowe s identyczne z relacjami
wyprowadzonymi w gwnym wykadzie. Prostota powyszych oblicze jasno pokazuje jak bardzo
poyteczne s operatory anihilacji i kreacji.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
349
6.03.2010
28. (U.7) Notacja Diraca
350
Rozdzia 28
(U.7) Notacja Diraca

28.1
Przestrze dualna. Pojcie bra
W gwnej czci wykadu wprowadzilimy pojcie bra h | H w sposb intuicyjny, przez

odwoanie si iloczynu skalarnego w przestrzeni Hilberta. Omwimy to teraz nieco dokadniej.
Z przestrzeni wektorow H stowarzyszona jest przestrze H zwana przestrzeni dualn.
Jest to zbir wszystkich funkcjonaw liniowych na H. Mona wykaza, e przestrze dualna H
ma take struktur przestrzeni wektorowej. Liniowo funkcjonaw oznacza, e z przestrzeni
H okrela odwzorowanie
H 3 |i
(| i) C,
(28.1)
ktre jest liniowe, to znaczy

1 | 1 i + 2 | 2 i = 1 | 1 i + 2 | 2 i ,
(28.2)
czyli efekt dziaania funkcjonau na kombinacj liniow wektorw jest kombinacj liniow efektw
dziaania funkcjonau na poszczeglne skadniki kombinacji.
Naley zwrci uwag, e nie wolno myli funkcjonaw liniowych z operatorami liniowymi. Te pierwsze przyporzdkowuj ketowi liczby zespolone, za operator przeksztaca ket (czyli
wektor) na jaki inny ket (wektor).
Kady element przestrzeni dualnej bdziemy nazywa bra i oznacza go h | H. Dziaanie
bra na ket | i daje liczb zespolon. Sugeruje to zwizek z iloczynem skalarnym, w ktry
wyposaona jest przestrze H.
Kademu ketowi | i H przyporzdkowujemy bra
H 3 |i
h | H ,
(28.3)
definiujc dziaanie funkcjonau h | na dowolny ket | i H w nastpujcy sposb

h| |i = h|i =
iloczyn skalarny :
h|i
(28.4)
Widzimy wic, e sposoby zapisu iloczynu skalarnego i efektu dziaania bra (funkcjonau) na ket
(wektor) nieprzypadkowo s identyczne. Ta identyczno zapisu kae jednak postawi pytanie,
czy kademu ketowi wektorowi z przestrzeni Hilberta, odpowiada jakie bra funkcjona liniowy
z przestrzeni dualnej?
Odpowied brzmi: tak. Kademu ketowi | i H odpowiada bra h | H . Natomiast pytanie odwrotne: czy kademu bra odpowiada ket (a wic czy odpowiednio jest jedno-jednoznaczna), jest trudniejsze. Dla przestrzeni skoczenie wymiarowych odpowiedzi jest jednoznaczne
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
350
6.03.2010
351
tak. W przestrzeniach nieskoczenie wielowymiarowych sprawa jest subtelniejsza. Nie bdziemy

tu wchodzi w niuanse natury matematycznej. Dla naszych celw (zastosowanie w teorii fizycznej, jak jest mechanika kwantowa) mona uwaa, e rzeczywicie kademu ketowi | i H
odpowiada bra h | H i na odwrt. W wietle tych uwag monaby przyj, e przestrzenie
wektorowe H i H s izomorficzne, a wic mona by je utosami.
Odpowiednio pomidzy ketami i bra (tj. pomidzy przestrzeniami H i H ) oznaczylimy
znakiem i nazwalimy sprzeniem hermitowskim
H 3 |i
operacja -
| i = h | H ,
(28.5)
o wasnoci | i = | i. Omawiajc t operacj stwierdzilimy, e jest ona antyliniowa. Wykaemy teraz, e tak jest rzeczywicie. Niech ket (wektor) | f i bdzie kombinacj liniow
| f i = 1 | 1 i + 2 | 2 i
(28.6)
Odpowiada mu bra h f | = | f i . Znajdziemy h f | wiedzc, e dziaanie h f | na dowolny ket

(wektor) | i sprowadza si do iloczynu skalarnego wektorw | f i i | i w tej wanie kolejnoci,
tj. do h f | i. Lecz | f i jest kombinacj liniow (28.6), zatem
h f | i = h 1 1 + 2 2 | i = 1 h 1 | i + 2 h 2 | i,
(28.7)
co wynika z antyliniowoci iloczynu skalarnego w pierwszym skadniku. Prawa strona wzoru

(28.7) informuje nas, e efekt dziaania bra h f | na dowolny ket jest rwny efektowi dziaania
kombinacji liniowej
h f | = 1 h 1 | + 2 h 2 |,
(28.8)
Zestawiajc (28.6) i (28.8) stwierdzamy, e kombinacja liniowa wektorw z H przechodzi w kombinacj antyliniow bra (funkcjonaw liniowych). Stwierdzenie to, w poczeniu z okreleniem
operacji w (28.5) pozwala napisa
| f i =
1 | 1 i + 2 | 2 i
= 1 h 1 | + 2 h 2 | = h f |.
(28.9)
Uzyskany wynik jest spjny z okreleniem operacji w (28.5). Rzeczywicie, niech | f i bdzie
kombinacj liniow jak w (28.6). Wwczas dostajemy
|f i
=
=
1 | 1 i + 2 | 2 i

1 h 1 | + 2 h 2 |
= 1 | 1 i + 2 | 2 i = | f i,
(28.10)
bowiem dwukrotnie korzystamy z antyliniowoci odpowiednioci pomidzy ketami i bra.
28.2
Operatory i ich sprzenia
W gwnej czci wykadu omawiajc operatory A : H H wskazywalimy, e sprzenie

hermitowskie operatora jest spraw nieco subtelniejsz ni to z pozoru wyglda. Jeli operator
i to wwczas ketowi temu odpowiada
A odwzorowuje ket | i na ket | 0 i = A|
h 0 | =
| 0 i
= h | A ,
(28.11)
czyli h | A to nowe bra funkcjona liniowy dziaajcy na kety z przestrzeni H. Sugeruje to,
e na operator A mona spojrze jako na odwzorowanie w przestrzeni dualnej H . Formalna
relacja (28.11) moe by wyjaniona za pomoc poniszego diagramu Widzimy wic, e operator
A rzeczywicie moe by interpretowany jako odwzorowanie A : H H .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
351
6.03.2010
352
A^
j i2H
j 0i2H
j 0 i = A^ j i
operacja y
h j2H
operacja y
A^y
h 0 j 2 H
h 0 j = h j A^y
Rys. 28.1: Definicja operatora sprzonego A . Diagram ilustruje wzajemne odpo-
wiednioci ketw i bra powizanych przez operatory A oraz A . Pionowe linie odpowiadaj antyliniowej operacji zdefiniowanej w (28.5). Poziome linie podwjne definiuj
formalne dziaanie operatora A i operatora A do sprzonego.
Twierdzenie 28.1 Relacja przyporzdkowania
A
-
H 3 h |
h 0 | = h |A H ,
(28.12)
jest liniowa w tym znaczeniu, e bra bdcemu kombinacj liniow h | = 1 h 1 | + 2 h 2 |,

gdzie 1 , 2 C, przyporzdkowuje nowe bra h 0 | = 1 h 1 |A + 2 h 2 |A .
Dowd. Bra h | = 1 h 1 |+2 h 2 | odpowiada (antyliniowo) ketowi | i = 1 | 1 i+2 | 2 i.
Operator A (z zaoenia liniowy) dziaajc na | i produkuje
i = A|
1 i + A|
2 i = | 0 i + | 0 i.
| 0 i = A|
1
2
1
1
2
2
(28.13)
Powstay ket | 0 i (antyliniowo) odpowiada bra

h 0 | = 1 h 01 | + 2 h 02 | = 1 h 1 |A + 2 h 2 |A .
(28.14)
Wobec tego mamy

h |A = 1 h 1 | + 2 h 2 | A = 1 h 1 |A + 2 h 2 |A ,
(28.15)
czyli mamy wykazan liniowo relacji (28.12).

Operatory A i A odwzorowuj w siebie dwie, w zasadzie rne, przestrzenie. Poniewa
jednak moemy uzna te przestrzenie za izomorficzne, wic rozrnienie pomidzy dziedzinami
obydwch operatorw zanika. W tym wietle, szczeglnie wyrana jest zaleta notacji Diraca
polegajca na tym, e moemy si ni efektywnie posugiwa bez wnikania w omawiane niuanse
matematyczne.
Jak wspominalimy, wygodnie jest przyj nastpujce okrelenie operatora sprzonego
(por. (7.30)
h | A | i =
h | A | i =
i
h | A|
i
= h | A | i ,
S.Kryszewski
(28.16)
MECHANIKA KWANTOWA
352
6.03.2010
353
co musi zachodzi dla dowolnych | i, | i H. Nawiasy w kolejnych rwnociach pozwalaj

lepiej zidentyfikowa obiekty z jakimi mamy do czynienia. W kocu jednak, notacja Diraca
umoliwia ich opuszczenie.
Twierdzenie 28.2 Operacja sprzenia hermitowskiego operatorw ma wasnoci:
(a).
(A ) = A,
(b).
(A ) = A ,
(c).
(d).
= A +B ,
(A + B)
= B
A .
(AB)
(28.17a)
(28.17b)
(28.17c)
(28.17d)
Dowd. (a). Zapiszmy relacj (28.16) dla dowolnych wektorw | i, | i H i dla pewnego
operatora B
|i = h|B
| i .
h|B
(28.18)
= A i wemy sprzenie zespolone obu stron

Podstawmy dalej B
h | A | i = h | A | i.
(28.19)
Stosujc po lewej stronie (28.16) dostajemy

h | A | i = h | A | i.
(28.20)
Z dowolnoci wektorw | i i | i wynika teza (28.17a).

(przy dowolnym h | H ) odpowiada ket (A)|
i = A|
i =
(b). Bra h | = h |(A)
A| i. Temu za ketowi odpowiada bra h |A = h |A (z antyliniowoci typu (28.8)).

Wobec przemiennoci liczb z innymi wielkociami mamy
= h | = h | A .
h |(A)
(28.21)
Z dowolnoci bra h | wynika teza (28.17b).

i, i ketowi temu odpowiada bra
(c). Niech | i H dowolny ket. Wwczas | 0 i = (A + B)|
.
h 0 | = h |(A + B)
(28.22)
i + B|
i = | 1 i + | 2 i. Ketowi temu odpowiada
Z drugiej strony mamy | 0 i = A|
.
h 0 | = h 1 | + h 2 | = h |A + h |B
(28.23)
Zestawiajc prawe strony (28.22) i (28.23), widzimy, e z dowolnoci h | wynika teza (28.17c).
(d). Niech | i bdzie dowolny. Konstruujemy wedug przepisu (28.11) odpowiednioci
i
,
| 0 i = B|
h 0 | = h |B
(28.24a)
00
0
00
0
| i = A| i
h | = h |A .
(28.24b)
czc powysze zalenoci dostajemy cig rwnoci
h 00 | = h 0 |A =
A = h |B
A .
h |B
(28.25)
Z drugiej strony, z (28.11) take wynika

| 00 i =
|i
AB

- h 00 | = h | A
B
.
(28.26)
Z porwnania prawych stron w (28.25) i (28.26), a take z dowolnoci keta | i (a wic rwnie
bra h | jest dowolne), wynika ju teza (28.17d).
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
353
6.03.2010
29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta
354
Rozdzia 29
(U.8) Reprezentacje w przestrzeni

Hilberta
29.1
Reprezentacje dyskusja praktyczna
29.1.1
Wprowadzenie
W gwnej czci wykadu problem reprezentacji sposobu konstrukcji funkcji falowych w

okrelonej bazie, omwilimy w sposb do abstrakcyjny. Tutaj zajmiemy si kwestiami bardziej praktycznymi. Niech wic bdzie pewn wielkoci fizyczn, ktrej odpowiada operator
=
. Nie ma potrzeby precyzowa jej sensu fizycznego. Nasze rozhermitowskiobserwabla
Zagadnienie
waania bd mie charakter oglny, niezaleny od sensu fizycznego obserwabli .
wasne dla dyskutowanej obserwabli ma posta
| n i = n | n i,
| n i H,
n R,
n N.
(29.1)
jest obserwabl, wic jej wektory wasne tworz baz speniajc relacje
Poniewa
h n | m i = nm
| n ih n | = 1
ortonormalnosc,
(29.2a)
zupenosc.
(29.2b)
Zwrmy uwag, e milczco przyjlimy, i wartoci wasne n s niezdegenerowane (co sprawia,

e wystarcza jeden indeks) oraz e zbir wartoci wasnych (a wic i wektorw wasnych) jest
przeliczalny, dziki czemu wystpuj delty Kroneckera, a nie Diraca.
Mamy wic pen analogi z zaoeniami omwionymi przy wprowadzaniu formalnej (oglnej)
reprezentacji U . Moemy baz {| n i} nazwa reprezentacj i powtrzy ca (do formaln)
konstrukcj reprezentacji , zamiast U . Postpujc w ten sposb nie otrzymamy, ani te nie
powiemy, niczego istotnie nowego.
Wybierzemy inn drog rozwaa. W sytuacji praktycznej, najczciej pracujemy w reprezentacji pooeniowej. Dlatego te bdziemy stara si poczy dotychczasowe wyniki dotyczce
formalnej dyskusji w jzyku przestrzeni Hilberta z opisem w ramach reprezentacji pooeniowej.
Jako reprezentacj U wybierzemy reprezentacj pooeniow {|~r i} numerowan przez wektor ~r
i speniajc relacje
h~r1 |~r2 i = (~r1 ~r2 )
ortonormalnosc,
(29.3a)
d 3 r |~r ih~r | = 1
zupenosc.
(29.3b)
Druga z powyszych relacji bywa te zwana rozkadem jedynki. Zgodnie z wprowadzonym w

(9.8) nazewnictwem, wielko
n (~r) = h~r | n i,
S.Kryszewski
przy czym
n (~r) = h~r | n i = h n |~r i
MECHANIKA KWANTOWA
(29.4)
354
6.03.2010
355
nazwiemy funkcj wasn obserwabli w reprezentacji pooeniowej. Celem poniszych rozwaa

jest poczenie formalnych aspektw reprezentacji w przestrzeni H, z aspektami praktycznymi,
zwizanymi bezporednio z technikami obliczeniowymi waciwymi dla przestrzeni funkcyjnej L2
przestrzeni funkcji zespolonych, cakowalnych z kwadratem, jakimi s wanie funkcje wasne
obserwabli , tj. funkcje n (~r).
29.1.2
Dyskusja zagadnie praktycznych
Ortonormalno i zupeno
Stany wasne obserwabli .
Formalna relacja ortogonalnoci dla stanw wasnych obserwabli ma posta (29.2a). Przechodzimy do przestrzeni funkcyjnej to jest do reprezentacji pooeniowej
Z
mn = h m | n i =
d3 r h m |~r ih~r | m i
d3 r m (~r) m (~r).
(29.5)
Druga rwno wynika z rozkadu jedynki (29.3b) w reprezentacji pooeniowej, a trzecia z definicji (29.4).
Podobnie analizujemy relacj zupenoci (29.2b). Jako punkt wyjcia bierzemy ortonormalno stanw reprezentacji pooeniowej, tj. formu (29.3a). A zatem mamy
(~r ~r 0 ) = h~r |~r 0 i =
X
h~r | n ih n |~r 0 i
n (~r) n (~r 0 ).
(29.6)
Otrzymane wyraenia ilustruj zwizek midzy formalizmem przestrzeni Hilberta, a jzykiem

znanym ze standardowych przestrzeni funkcyjnych.
Rwnanie wasne obserwabli

Wrmy teraz do zagadnienia wasnego (29.1). Na obie jego strony podziaa lewostronnie bra
h~r |. Otrzymamy
| n i = h~r | n | n i = n h~r | n i = n n (~r),
h~r |
(29.7)
bowiem liczb n mona wycign na zewntrz elementu macierzowego. Powysza formua

n (~r) = n n (~r), a wic utosamienie operatora
z jego odpowiednikiem
(r) w
sugeruje zapis
reprezentacji pooeniowej. Jak wiemy, w oglnym przypadku, sugestia taka jest nieuzasadniona.
Zawsze prawidowy jest natomiast zapis
| n i =
h~r |
d3 r 0 h~r | |~r 0 ih~r 0 | n i

Z
d3 r 0 h~r | |~r 0 in (~r 0 ).
(29.8)
czc wyraenia (29.8) i (29.7) w oczywisty sposb otrzymujemy

Z
d3 r 0 h~r | |~r 0 in (~r 0 ) = n n (~r),
(29.9)
Funkcje n (~r) nie s tu dowolne, (funkcje wasne obserwabli ), a zatem nie wolno wnioskowa
w reprezentacji pooeniowej. Do
czegokolwiek o elemencie macierzowym h~r | |~r 0 i operatora
dyskusji dziaania operatora na funkcje falowe wrcimy nieco dalej.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
355
6.03.2010
356
|~r 0 i
Element macierzowyh~r |
Skupmy si najpierw na bardziej formalnych aspektach. Stosujc dwukrotnie relacj zupenoci
dla stanw wasnych obserwabli otrzymujemy
|~r 0 i =
h~r |
XX
m
| n ih n |~r 0 i.
h~r | m ih m |
(29.10)
Z zagadnienia wasnego (29.1) i warunku ortogonalnoci (29.2a) dalej wynika, e

| n i = h m | n | n i = n h m | n i = n mn ,
h m |
(29.11)
A zatem z (29.10) dostajemy

|~r 0 i =
h~r |
XX
m
h~r | n in mn h m |~r 0 i
h~r | n in h n |~r 0 i
(29.12)
Odnotujmy, e wobec dowolnoci bra h~r | i keta |~r 0 i z powyszej rwnoci dostajemy
=
| n i n h n |.
(29.13)
co oczywicie stanowi rozkad spektralny obserwabli .

odpowiada wielkoci fizycznej majcej
W wielu praktycznych przypadkach obserwabla
swj odpowiednik w mechanice klasycznej (np. hamiltonian, czy moment pdu). Posugujc si
(r) w reprezentacji pooeniowwczas zasad odpowiednioci potrafimy skonstruowa operator
wej
(r) =
(r) ( ~r, i~).
(29.14)
Sytuacja ulega wtedy uproszczeniu, bowiem jak wiemy z oglnej teorii

(r) .
h~r | |~r 0 i = (~r ~r 0 )
(29.15)
W takim wypadku rwnanie wasne (29.9) redukuje si do

(r) n (~r) = n n (~r).
29.1.3
(29.16)
Dowolny stan | i
Niech | i H bdzie dowolnym stanem z przestrzeni H rozpitej przez stany wasne obserwabli
Wyraenie h~r | i (~r) jest funkcj falow w reprezentacji pooeniowej. Wektory {| n i}
.
tworz baz w H, wic stan | i moemy przedstawi jako kombinacj liniow
|i =
Cn | n i,
(29.17)
Widzimy wic, e bra h~r | dziaajc na kety produkuje

(~r) = h~r | i =
X
n
Cn h~r | n i =
Cn n (~r).
(29.18)
Mamy wic (w reprezentacji pooeniowej) standardowy rozkad dowolnej funkcji falowej (~r)
na funkcje wasne obserwabli .

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
356
6.03.2010
357
Zrbmy teraz inaczej, podziaajmy bra h m | na obie strony rozkadu (29.17). Z ortonormalnoci (29.2a) bazy w H wynika wic
X
h m | i =
Cn h m | n i =
Cn mn = Cm .
(29.19)
Odwracajc powysz relacj, korzystamy z zupenoci reprezentacji |~r i i z definicji (29.4). W

rezultacie otrzymujemy dobrze znane wyraenie dla wspczynnikw rozkadu funkcji (~r) na
funkcje bazy
Z
d3 r h n |~r ih~r | i
Cn = h n | i =
Z
d3 r n (~r) (~r),
(29.20)
Zgodnie z terminologi wprowadzon w relacji (8.47 wspczynniki Cn = h n | i moemy na (w reprezenzwa funkcjami falowymi stanu | i w reprezentacji stanw wasnych obserwabli
tacji ). Jednoczenie, wspczynniki Cn interpretujemy jako amplitudy prawdopodobiestwa
tego, e ukad w stanie opisanym funkcj falow (~r) da w wyniku pomiaru wielkoci warto
wasn .
Stan | i powinien by unormowany. Z rozkadu (29.17) otrzymujemy
1 = h|i =
Cn h n |
XX
n
Cm | m i
Cn Cm h n | m i
XX
n
Cn Cm nm =
| Cn |2 ,
(29.21)
a zatem odtwarza si dobrze znany wzr normalizacyjny dla wspczynnikw rozkadu funkcji
falowej w bazie funkcji wasnych obserwabli.
Dziaanie obserwabli
na dowolny stan | i. Mona to zrobi na rne (wzaRozwamy jeszcze dziaanie operatora
| i w reprezentacji pooeniowej. A wic
jemnie zgodne) sposoby. Zanalizujmy ket powstay z
piszc z lewej bra h~r | mamy
|i =
h~r |
| n ih n | i
h~r |
X
n
Cn n h~r | n i =
Cn n n (~r),
(29.22)
(r) w reprezenco znw odtwarza skdind dobrze znane relacje. Jeli znamy posta operatora
tacji pooeniowej (tj znamy (29.14) i (29.15)), wwczas formua (29.22) moe by zapisana
|i =
(r) h~r | i =
(r) (~r) =
h~r |
n Cn n (~r),
(29.23)
co, w oglnym przypadku nie jest znaczcym uproszczeniem, lecz adnie pokazuje wewntrzn
zgodno formalizmu.
w reprezentacji pdowej
Funkcje wasne
Funkcja n (~r) = h~r | n i jest funkcj wasn obserwabli w reprezentacji pooeniowej. Rwnie
bd
dobrze moemy zbudowa reprezentacj pdow, w ktrej funkcjami wasnymi obserwabli
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
357
6.03.2010
358
funkcje n (~p) = h ~p | n i. W myl oglnych zasad, bez trudu wyraamy je przez odpowiednie
funkcje w reprezentacji pooeniowej
Z
d3 r h ~p |~r ih~r | n i
n (~p) = h ~p | n i =
Z
d3 r h~r | ~p i h~r | n i
1
(2~)3/2
d3 r exp
i
~p ~r
~
n (~r),
(29.24)
gdzie skorzystalimy z wyraenia (9.55) okrelajcego h~r | ~p i funkcj wasn pdu w reprezentacji pooeniowej. W analogiczny sposb "odwrotn" relacj zapisujemy w postaci
Z
n (~r) = h~r | n i =
=
d3 p h~r | ~p ih ~p | n i
1
(2~)3/2
Z
3
d p exp
i
~p ~r
~
n (~r)
(29.25)
w reprezentacjach pooWidzimy wic, zgodnie z oczekiwaniem, e funkcje wasne obserwabli

eniowej i pdowej tworz par transformat Fouriera.
29.1.4
Uwagi kocowe
W powyszej dyskusji tak naprawd nie wprowadzilimy adnych nowych poj. Pokazalimy, jak
formalne ujcie zagadnienia wasnego (29.1) obserwabli , "tumaczy si" na jzyk reprezentacji
pooeniowej. To ostatnie sformuowanie jest typowe, w sensie, e najczciej spotykane, tak w
literaturze, jak i w zastosowaniach. Nasze wyprowadzenie pokazuje jakie s wewntrzne zwizki
formalizmu mechaniki kwantowej. Chodzi tu przede wszystkim o relacje pomidzy abstrakcyjnym
ujciem w przestrzeni Hilberta H (w notacji Diraca), a praktycznymi obliczeniami, ktre zwykle
prowadzimy w przestrzeni funkcji falowych. W tej ostatniej mamy bowiem praktyczne narzdzia
matematyczne, ktre pozwalaj uzyska konkretne wyniki ilociowe.
29.2
29.2.1
Zmiany reprezentacji
Dwie reprezentacje: "stara" i "nowa"
Rozwamy przestrze wektorow H stanw, w ktrej mamy dwie rne bazy, czy te w myl
przyjtej terminologii, dwie reprezentacje
{ | un i } =
{ | v i } =
pierwsza (stara),
reprezentacja U
dyskretna.
druga (nowa),
reprezentacja V
ciga.
(29.26)
Z zaoenia obie reprezentacje odpowiadaj bazom ortonormalnym i zupenym. Dla pierwszej z

nich "starej",
h um | un i = mn ,
| un ih un | = 1,
(29.27)
i dla drugiej "nowej"

h v | v i = ( ),
S.Kryszewski
d | v ih v | = 1.
(29.28)
MECHANIKA KWANTOWA
358
6.03.2010
359
Dowolny wektor | i H moemy rozoy w kadej z baz

X
|i =
| un ih un | i =
|i =
cn | un i, gdzie cn = h un | i
(29.29a)
d | v ih v | i =
d | v iC(),
(29.29b)
gdzie C() = h v | i. Oczywicie wektory jednej z baz mona zapisa w drugiej

X
| v i =
| un ih un | v i,
(29.30a)
| un i =
d | v ih v | un i.
(29.30b)
Iloczyny skalarne wystpujce w powyszych zwizkach moemy uwaa za macierze

h un | v i = Tn ,
(29.31a)
h v | un i = Sn .
(29.31b)
Korzystajc z wasnoci iloczynu skalarnego
Sn = h v | un i = h un | v i = Tn
= (T )n .
(29.32)
Moemy take rozway "odwrotne" relacje
Tn = h un | v i = h v | un i = Sn
= (S )n .
(29.33)
Traktujc formalnie powysze wyniki, moemy stwierdzi, e obie macierze s wzajemnymi sprzeniami hermitowskimi
S = T ,
T = S,
lub
(29.34)
przy czym podkrelamy, e mwimy o macierzach, a nie o operatorach.
29.2.2
Wasnoci transformacji
Unitarno transformacji zmiany reprezentacji

Przeanalizujmy konsekwencje ortonormalnoci obu baz. Dla bazy "starej", z zupenoci "nowej"
Z
mn = h um | un i =
d h um | v ih v | un i.
(29.35)
Wedug oznacze (29.31), a take z (29.32) mamy dalej

Z
mn =
d Tm (T )n = (T T )mn .
d Tm Sn =
(29.36)
Std wnioskujemy ,e
= S S.
T T = 1
(29.37)
Analogicznie z normowania bazy "nowej" wynika

( ) = h v | v i =
=
X
n
Sn Sn
=
h v | un ih un | v i =
X
Sn Tn
Sn (S )n = (S S ) .
(29.38)
A zatem mamy relacj analogiczn do (29.37), a mianowicie

= T T.
S S = 1
(29.39)
Uzyskane zwizki (29.34), (29.37) oraz (29.39) pozwalaj wic wnioskowa, e

macierze S, T s unitarne.
S.Kryszewski
(29.40)
MECHANIKA KWANTOWA
359
6.03.2010
360
Zmiana (transformacja) skadowych keta

W obu bazach wyraamy wektor | i (jeden i ten sam) za pomoc wzorw (29.29). Szukamy
zwizkw pomidzy wspczynnikami cn w "starej", a C() w "nowej" bazie. Z zupenoci bazy
starej mamy
C() = h v | i =
h v | un ih un | i =
lub na odwrt
Sn cn ,
(29.41)
cn = h un | i =
d h un | v ih v | i =
d Tn C()
(29.42)
Nietrudno sprawdzi wewntrzn spjno przeksztace. Na przykad, do (29.42) podstawiamy

(29.41). Stosujc po drodze (29.32) otrzymujemy
Z
cn =
d Tn
X Z
Xh
T T
Sm cm

d Tn T

m
i
nm
cm =
X Z
d Tn Sm
cm
cm
nm cm = cn ,
(29.43)
co wynika z unitarnoci macierzy T .

Transformacja skadowych bra
Zaleno pomidzy ketami i bra jest antyliniowa. Tak wic ketowi o rozkadzie (29.29a) w starej
P
bazie odpowiada bra h | = n cn h un |. Wobec tego
h| =
h un | i h un |
h | un ih un |
XZ
d h | v ih v | un ih un |
d h | v ih v |
Z
d C () h v |,
(29.44)
co stanowi poprawne przedstawienie bra w nowej bazie (w reprezentacji V ). Wspczynniki rozkadw zwizane s relacj
C () = h | v i =
h | un ih un | v i =
cn Tn ,
(29.45)
gdzie w ostatnim kroku wykorzystalimy (29.31a). Poniewa Tn = (S )n wic

C () =
cn (S )n ,
(29.46)
co jest po prostu relacj sprzon do (29.41) i czego naleao oczekiwa. atwo jest odwrci
powysze wyraenie, otrzymamy wtedy
Z
cn
C ()(T )n =
C ()Sn ,
(29.47)
co z kolei jest sprzeniem (29.42).

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
360
6.03.2010
361
Zachowanie iloczynu skalarnego

Jak wiemy, macierze unitarne zachowuj iloczyn skalarny (pozostawiaj bez zmian jego warto).
Sprawdzimy, e tak jest rzeczywicie. W starej bazie dla dwch wektorw | i i | i iloczyn
skalarny wyraa si
X
h|i =
bn cn ,
(29.48)
gdzie bn = h un | i, za cn = h un | i. Przechodzc do nowej bazy, stare wspczynniki wyraamy

przez nowe. Robimy to za pomoc formuy (29.42)
X Z
h|i =
Z
d Tn B()
d Tn C()
(29.49)
gdzie teraz B() = h v | i oraz C() = h v | i. Dalej otrzymujemy

Z
h|i =
d
Z
B () C() Tn Tn
B () C() (T )n Tn
d B () C() ( ),
(29.50)
na mocy unitarnoci macierzy T . Wykonujc pozostae cakowanie mamy

Z
h|i =
d B () C() =
dh | v ih v | i,
(29.51)
gdzie na mocy zupenoci reprezentacji V stwierdzamy, e wynik jest poprawny. A wic ten
sam iloczyn skalarny moemy oblicza w dowolnej bazie (reprezentacji). Innymi sowy zmiana
reprezentacji za pomoc macierzy unitarnych nie zmienia iloczynu skalarnego.
Oczywicie automatycznie wnioskujemy, e norma wektora take nie ulega zmianie przy
przechodzeniu od jednej reprezentacji do drugiej.
Zmiana (transformacja) elementw macierzowych
Niech A bdzie operatorem odpowiadajcym pewnej wielkoci fizycznej. Elementy macierzowe
tego operatora moemy oczywicie oblicza w obu bazach (reprezentacjach)
Amn = h um | A | un i
A = h v | A | v i.
lub
(29.52)
Sposb indeksowania informuje nas w ktrej bazie prowadzimy obliczenia. Szukamy zwizkw
midzy tymi elementami macierzowymi. Chcemy wyrazi element w nowej bazie przez (skdind znany) element w starej bazie. Korzystajc dwukrotnie z warunku zupenoci starej bazy
dostajemy
A = h v | A | v i =
=
XX
m
XX
m
h v | um ih um | A | un ih un | v i
Sm Amn Tn =
XX
m
Sm Amn (S )n .
(29.53)
Formalnie rzecz biorc napiszemy

A =
S.Kryszewski
S A[U ] S
(29.54)
MECHANIKA KWANTOWA
361
6.03.2010
362
gdzie iloczyn po prawej rozumiemy jako iloczyn macierzy. Ponadto dolny wskanik przy operatorze A po prawej wskazuje, e bierzemy tam jego elementy macierzowe w reprezentacji U .
Wzr (29.54) wskazuje wic jak przej do reprezentacji V jeli znany elementy macierzowe w
reprezentacji U i znamy macierz przejcia.
Moemy znale take przejcie odwrotne. Element macierzowy w reprezentacji U "starej",
wyrazimy jako
Amn
= h um | A | un i =
Z
d h um | v ih v | A | v ih v | un i
d

d Sm
A Sn =
S A[V ] S
d (S )m A Sn
mn
(29.55)
gdzie znw ostatni iloczyn na sens iloczynu macierzowego, za operator A bierzemy w reprezentacji V .
29.2.3
Uwagi kocowe
Niech baz {| un i} (reprezentacj U ) generuj wektory wasne pewnej obserwabli B:

un i = bn | un i,
B|
(29.56)
(dla prostoty bez degeneracji). Rozwizanie tego zagadnienia w reprezentacji V odpowiada znalezieniu h v | un i, traktowanych dla kadego, kolejnego n jako funkcje parametru . Ze wzgldu
na rwno (29.31b) rozwizanie sprowadza si do znalezienia elementw macierzy przejcia Sn .
mamy
Na mocy (29.55), dla operatora B
| un i = bn mn =
h um | B
d (S )m A Sn .
(29.57)
w reprezentacji V jest rwnowane znalezieniu

A wic rozwizanie zagadnienia wasnego dla B
| v i macierz operatora B
macierzy Sn = h v | un i, ktra diagonalizuje macierz B = h v | B

w reprew reprezentacji V . Innymi sowy, funkcje falowe h v | un i funkcje wasne operatora B
zentacji V diagonalizuj (zgodnie z (29.57)) macierz tego operatora zbudowan w reprezentacji
V.
Uwaga. Macierz S o elementach Sn = h v | un i nie przedstawia adnego operatora. Macierz
| un i,
reprezentujca operator dana jest w jednej wybranej bazie, na przykad Bmn = h um | B
natomiast macierz S zaley od obu baz (reprezentacji) jednoczenie. W naszych rozwaaniach
macierz t wiadomie przyjlimy "niekwadratow" (jeden indeks dyskretny, drugi cigy, tworz
zbiory rnej mocy). Ilustruje to dobitnie fakt, e cho mwimy o macierzach, to macierze te nie
odpowiadaj jakiemu operatorowi.
W pewnych przypadkach szczeglnych moe si zdarzy, e obie bazy (reprezentacje) s
rwnoliczne. Metody przechodzenia od jednej do drugiej nie ulegaj istotnym zmianom, kluczow rol znw odgrywa ortonormalno i zupeno obu baz.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
362
6.03.2010
30. (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa
363
Rozdzia 30
(U.9) Reprezentacje pooeniowa i

pdowa
30.1
Operator pdu w reprezentacji pooeniowej.

Twierdzenie pomocnicze
Analizujc w gwnej czci wykadu operator pdu pokazalimy, e w reprezentacji pooeniowej

jego dziaanie na funkcje falowe sprowadza si do rniczkowania, to jest
(r)
h~r | Pk | i = Pk (~r) = i~
(~r),
xk
k = 1, 2, 3.
(30.1)
W trakcie wyprowadzenia tej formuy korzystalimy z twierdzenia matematycznego (z teorii

dystrybucji), ktrego dowd naszkicujemy poniej.
Twierdzenie 30.1 Delta funkcja Diraca ma nastpujc wasno
jk (~r) = xj
(~r).
xk
(30.2)
Dowd. cisy dowd wymaga odwoa do teorii dystrybucji, dlatego przeprowadzimy tutaj tylko intuicyjne uzasadnienie tezy. Niech f (~r) bdzie funkcj o zwartym noniku. Wwczas moemy
napisa cak po wielkiej objtoci
Z
I(V ) =
d 3 r f (~r) xj
(~r)
xk
dSk f (~r) xj (~r)
d 3r
xj f (~r) (~r),
xk
(30.3)
przy czym druga rwno wynika z cakowania przez czci. Poniewa moemy tak dobra objto cakowania, aby nonik funkcji f (~r) lea cakowicie w jej wntrzu, wic moemy uzna, e
czon brzegowy w powyszej cace znika. Tym samym mamy

I(V ) =
= jk
d 3r
Z
xj
f (~r)
f (~r) + xj
xk
xk
d r f (~r) (~r)
d3 r xj
(~r),
f (~r)
(~r)
xk
(30.4)
Poniewa druga caka znika (xj w zerze daje zero), wic uzyskujemy
Z
I(V ) = jk
S.Kryszewski
d 3 r f (~r) (~r).
MECHANIKA KWANTOWA
(30.5)
363
6.03.2010
364
Porwnujc prawe strony pierwszej rwnoci (30.3) i ostatniej, otrzymujemy

Z
V
d 3 r f (~r)
xj
(~r)
xk
d 3 r f (~r) jk (~r) .
(30.6)
Std, wobec dowolnoci funkcji f (~r) wynika teza.
30.2
Funkcje falowe oscylatora harmonicznego

w reprezentacji pdowej
W gwnej czci wykadu badalimy jednowymiarowy kwantowo-mechaniczny oscylator harmoniczny, ktrego hamiltonian ma posta
2
1
~2 d2
= p + 1 m 2 x
+
H
2 =
m 2 x
2 ,
2
2m
2
2m dx
2
(30.7)
gdzie druga rwnoci przedstawia hamiltonian oscylatora w reprezentacji pooeniowej. Szukalimy funkcji wasnych tego hamiltonianu (rozwizywalimy stacjonarne rwnanie Schrdingera.
Wyprowadzone zostay funkcje falowe

n (x) =
m
~
1/4
2n n!
r
m 2
x Hn x
exp
2~
m
,
~
(30.8)
odpowiadajce energiom En = ~(n + 1/2), gdzie n = 0, 1, 2, . . .. Posugujc si formaln terminologi stwierdzamy, e uzyskane funkcje n (x) s (jednowymiarowymi) funkcjami wasnymi
energii (hamiltonianu) w reprezentacji pooeniowej. Wobec tego moemy formalnie napisa
n (x) = h x | n i,
n = 0, 1, 2, 3, . . . ,
(30.9)
gdzie stany | n i nazwiemy teraz stanami wasnymi energii (hamiltonianu) oscylatora.

Z drugiej strony, hamiltonian oscylatora zapisany w reprezentacji pdowej bdzie nastpujcy
2
p2
1
d2
= p + 1 m 2 x
H
2 =
m 2 ~2 2 ,
2m
2
2m
2
dp
(30.10)
co wynika z przedstawienia operatorw pdu i pooenia w reprezentacji pdowej (patrz relacje

(9.37) i (9.38)). Zagadnienia wasne dla hamiltonianw (30.7) w reprezentacji pooeniowej i
dla (30.10) w reprezentacji pdowej, stanowi wic formalnie identyczne rwnania rniczkowe
(rnice si jedynie staymi wspczynnikami). Moemy wic oczekiwa, e funkcje wasne energii w reprezentacji pdowej en (p) = h p | n i rni si bd od funkcji n (x) = h x | n i jedynie
wspczynnikami.
Sprawdzimy teraz, e istotnie tak jest. Mona rozwizywa stacjonarne rwnanie Schrdingera dla hamiltonianu (30.10), co oczywicie bdzie przebiega bardzo podobnie jak w przypadku
reprezentacji pooeniowej. Mona te pj inn drog korzystajc ze zwizkw fourierowskich
pomidzy reprezentacjami poozeniow i pdow. Dysponujc (jednowymiarowymi) funkcjami
falowymi (30.8) w reprezentacji pooeniowej przechodzimy w standardowy sposb do reprezentacji pdowej. Oczywicie reprezentacja pdowa bdzie te jednowymiarowa i odpowiednia
funkcja falowa to
n (p) = h p | n i =
S.Kryszewski
dx h p | x ih x | n i,
MECHANIKA KWANTOWA
(30.11)
364
6.03.2010
365
gdzie korzystamy z zupenoci reprezentacji pooeniowej. Funkcja h p | x i = h x | p i jest (sprzon) jednowymiarow funkcj wasn pdu w reprezentacji pooeniowej, o postaci

1
i
hx|pi =
exp
px .
~
2~
(30.12)
wynikajcej w oczywisty sposb z jej trjwymiarowego odpowiednika danego w (9.55). Wobec

tego obliczenie funkcji falowej oscylatora w reprezentacji pdowej sprowadza si do obliczenia
caki
1
n (p) =
2~
dx exp
i
px
~
n (x),
(30.13)
a wic do obliczenia transformaty Fouriera funkcji falowej n (x) danej w reprezentacji pooeniowej.
Podstawiamy wic n (x) i jednoczenie dokonujemy zamiany zmiennej cakowania
p
y = x m/~. Po uporzdkowaniu wspczynnikw liczbowych przed cak, otrzymujemy

1/4
n
2 n!

Z
1 2
ipy
exp y
Hn (y)
dy exp
2
m~

1/4

1
1
p
=
,
Jn
4 3 m~
2n n!
m~
gdzie Jn (q), przy oznaczeniu q = p/ m~ jest cak

n (p) =
1
4 3 m~
Jn (q) =
dy eiqy ey
2 /2
Hn (y).
(30.14)
(30.15)
Musimy obliczy cak Jn (q). W tym celu skorzystamy z funkcji tworzcej wielomianw Hermitea, dla ktrej zbudujemy cak pomocnicz
J
dy eiqy ey
2 /2
dy eiqy ey
2 /2
n!
n=0
X
sn
n!
n=0
X
sn
exp s2 + 2sy
dy eiqy ey
2 /2
(30.16a)
Hn (y)
Hn (y) =
X
sn
n=0
n!
Jn (q).
(30.16b)
Obliczywszy cak J rozwiniemy j w szereg wzgldem parametru s i odczytamy wartoci caek Jn (q). Rezultaty wykorzystamy w (30.14), tym samym otrzymujc funkcje falowe n (p) w
reprezentacji pdowej.
Oznaczamy = (2s iq) i przystpujemy wic do oblicze caki pomocniczej J:
s2
J = e
dy exp 12 y 2 + y .
(30.17)
Trjmian kwadratowy w wykadniku pod cak sprowadzamy do postaci kanonicznej

J = exp s2 +
1
2
Z
dy exp 12 (y )2 .
(30.18)
Pozostaa caka jest ju prosta

Z
dy exp
S.Kryszewski
21 (y
dz exp
12
= q
MECHANIKA KWANTOWA
1
2
2.
(30.19)
365
6.03.2010
366
Ostatni cak wzilimy z tablic caek oznaczonych. A zatem pomocnicza caka J wynosi

J = 2 exp s2 + 12 2 .
(30.20)
Cak t trzeba rozwin wzgldem parametru s. Podstawiajc oznaczenie dostajemy
i
h
J =
2 exp s2 + 12 (2s iq)2
=

2 exp 12 q 2 exp s2 2iqs

h
i
2 exp 12 q 2 exp (is)2 + 2q(is)

X
(is)n
2 exp 12 q 2
Hn (q),
n!
n=0
(30.21)
gdzie ponownie wykorzystalimy funkcj tworzc wielomianw Hermitea, cho w tym wypadku
dla czysto urojonego parametru. Zestawiajc rozwinicia (30.16b) i (30.21) odczytujemy caki
Jn (q)
Jn (q) =

2 exp 12 q 2 (i)n Hn (q).
(30.22)
Cak Jn (q) niezbdn do obliczenia funkcji falowej wreprezentacji pdowej (30.14) ju wic
mamy. Podstawiamy j, wracamy do oznaczenia q = p/ m~ i otrzymujemy
1/4

1
2
n (p) =
3
4 m~
2n n!
!

p
p2
n
.
(30.23)
exp
(i) Hn
2m~
m~
Porzdkujc, stwierdzamy, e funkcje wasne hamiltonianu (energii) oscylatora harmonicznego,
wyraone w reprezentacji pdowej s postaci
n (p) =
n
1
i
1
m~
1/4
n
2 n!
!
p2
p
exp
Hn
,
2m~
m~
(30.24)
Funkcja falowa n (p) jest transformat Fouriera funkcji n (x). Oczywicie zachodzi take relacja
odwrotna. Przejcie od n (p) do n (x) mona oczywicie wykona posugujc si tak sam
technik obliczeniow.
Warto w tym miejscu zauway
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
366
6.03.2010
31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie
367
Rozdzia 31
(U.10) Ewolucja ukadw kwantowych

w czasie
31.1
31.1.1
Rwnanie Schrdingera i operator ewolucji

Podstawowe definicje
Gdy ukad kwantowy nie jest zaburzany pomiarami, to jego ewolucj rzdzi rwnanie Schrdingera
i~
| (t) i
| (t) i = H
t
(31.1)
przy czym hamiltonian moe by zaleny od czasu lub nie. Formalnie rzecz biorc do rozwizania
rwnania (31.1) potrzebujemy stanu (warunku pocztkowego).
| (t0 ) i = | 0 i.
(31.2)
Moemy wic prbowa cakowa (rozwizywa) rwnanie Schrdingera. Rozwizania, speniajcego warunek pocztkowy moemy szuka w postaci
| (t) i = U(t, t0 )| 0 i,
(31.3)
gdzie U(t, t0 ) jest pewnym operatorem. Moemy powiedzie, e jeli potrafimy znale jawn
posta tego operatora, to automatycznie znamy rozwizania rwnania Schrdingera. Niestety
jednak zdarza si to bardzo rzadko, tylko w kilku do szczeglnych wypadkach.
Relacja (31.3) i do tej pory ustalone wasnoci rwnania Schrdingera pozwalaj na wysnucie
szeregu wnioskw dotyczcych operatora U(t, t0 ). Operator ten przeksztaca ket pocztkowy
w ket odpowiadajcy innej (zwykle pniejszej, cho niekoniecznie) chwili czasu, dlatego te
operator ten nazwiemy operatorem ewolucji (w czasie).
31.1.2
Wasnoci operatora ewolucji
Zbierzemy najwaniejsze i oglne wasnoci operatora ewolucji. Podkrelamy, e przynajmniej na

razie niczego (poza istnieniem) nie zakadamy o hamiltonianie ukadu fizycznego.
Z relacji (31.3) w oczywisty sposb wynika warunek pocztkowy
U(t0 , t0 ) = 1.
S.Kryszewski
(31.4)
MECHANIKA KWANTOWA
367
6.03.2010
368
Z rwnania Schrdingera i definicji (31.3) wynika rwnanie ewolucji dla operatora U(t, t0 ).
A mianowicie
i~
U(t, t0 )| (t0 ) i.
[ U(t, t0 )| (t0 ) i] = H
t
(31.5)
Stan pocztkowy nie zaley od czasu t, wic

i~
U(t, t0 )
U(t, t0 )| (t0 ) i,
| (t0 ) i = H
t
(31.6)
i wobec dowolnoci keta | (t0 ) i mamy

i~
U(t, t0 )
U(t, t0 ).
= H
t
(31.7)
Dla porzdku, zauwamy, e z powyszego rwnania (przez zwyke reguy sprzgania operatorw) wynika rwnanie sprzone
i~
U (t, t0 )
= U (t, t0 )H,
t
(31.8)
gdzie uwzgldnilimy fakt, e hamiltonian jest obserwabl, a wic jest operatorem hermi =H
. Zwrmy uwag, e w obu powyszych rwnaniach nie ma znaczenia,
towskim H
czy hamiltonian jest, czy te nie jest zaleny jawnie od czasu.
Rwnanie Schrdingera zachowuje norm stanu kwantowo-mechanicznego. Wobec tego operator U(t, t0 ) musi by unitarny
k(t)k2 = 1 = const.
U U = U U = 1.
(31.9)
Omwimy tu tzw. wasno grupow operatora ewolucji. Rozwamy trzy momenty czasu
(dla ustalenia uwagi uporzdkowane wzrastajco) t0 t1 t2 . Wobec tego w naturalny
sposb moemy napisa
| (t2 i = U(t2 , t1 )| (t1 ) i = U(t2 , t1 ) U(t1 , t0 )| (t0 ) i.
(31.10)
Z drugiej strony, chwila porednia t1 jest nieistotna, wic bezporednio mamy

| (t2 i = U(t2 , t0 )| (t0 ) i.
(31.11)
Porwnujc wic prawe strony obu ostatnich wyrae, wobec dowolnoci keta pocztkowego, dostajemy
U(t2 , t0 ) = U(t2 , t1 ) U(t1 , t0 ).
(31.12)
Wanie ta (do oczywista intuicyjnie) regua nazywana jest wasnoci grupow: zoenie dwch operatorw ewolucji jest nadal operatorem ewolucji. W naszym uproszczonym
wyprowadzeniu przyjlimy uporzdkowanie chwil czasu. Bardziej subtelna analiza, doprowadzi do wniosku, e uporzdkowanie to nie ma znaczenia. Czasy t0 , t1 , t2 wystpujce w
(31.12) mog by dowolne.
Zbadajmy pewn konsekwencj wasnoci grupowej operatorw ewolucji. Pomy w niej
t2 = t0 , zatem
U(t0 , t0 ) = U(t0 , t1 ) U(t1 , t0 ).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(31.13)
368
6.03.2010
369
Ale z warunku pocztkowego (31.4) wynika dalej

= U(t0 , t1 ) U(t1 , t0 ),
1
(31.14)
czyli wic mamy kolejn wasno

U1 (t1 , t0 ) = U(t0 , t1 ), = U (t1 , t0 ),
(31.15)
przy czym druga rwno wynika z unitarnoci (31.9).

Powysze wasnoci operatora ewolucji nie zale od postaci hamiltonianu rozwaanego ukadu
fizycznego.
31.1.3
Posta operatora ewolucji
niezalenego od czasu
U(t, t0 ) dla H
Gdy hamiltonian nie zaley jawnie od czasu, wwczas rwnanie (31.7) mona formalnie scakowa.
Biorc pod uwag warunek pocztkowy (31.4) od razu mamy
!
iH
(t t0 ) .
U(t, t0 ) = exp
~
(31.16)
Rniczkujc po czasie atwo sprawdzamy, e rwnanie (31.7) rzeczywicie jest spenione. Warunek pocztkowy (31.4) wynika oczywicie z wasnoci operatorowej funkcji wykadniczej. atwo
jest te sprawdzi, e operator ewolucji dany w (31.16) posiada wszystkie omwione wasnoci.
Co wicej, skoro U jest funkcj (niezalenego od czasu) hamiltonianu, to musi z nim komutowa,
a wic w tym przypadku mamy
H
= 0,
t
U(t, t0 ), H
= 0.
(31.17)
Hamiltonian zaleny od czasu

Gdy hamiltonian jest jawnie zaleny od czasu sytuacja jest trudniejsza. Omwione wyej wasnoci operatora ewolucji pozostaj w mocy. Rwnanie ruchu (31.7)
i~
U(t, t0 )
= H(t)
U(t, t0 ).
t
(31.18)
= H(t)),
take pozostaje suszne (zaznaczylimy zaleno H

ale nie daje si atwo scakowa.
Problem polega na tym, e gdyby potraktowa powysze rwnanie klasycznie (to znaczy jako
rwnanie dla funkcji, a nie dla operatorw), to monaby napisa

i
U(t, t0 ) = exp
~
(dla funkcji)
Z t
t0
0) .
dt H(t
0
(31.19)
Mamy tu jednak do czynienia z operatorami, nie z funkcjami. Problem polega na tym, e w

wykadniku eksponenty mamy sum (cak) hamiltonianw, branych w kolejnych chwilach czasu,
a na og hamiltonian brany w pewnej chwili czasu nie komutuje z hamiltonianem wzitym w
innej chwili
1 ), H(t
2)
H(t
S.Kryszewski
6= 0.
(31.20)
MECHANIKA KWANTOWA
369
6.03.2010
370
W rezultacie nie wiadomo, jak oblicza tak funkcj wykadnicz. dlatego te piszemy

i
U(t, t0 ) =
6
exp
~
= H(t))
(dla operatora H
Z t
t0
0) .
dt H(t
0
(31.21)
Zwrmy jednak uwag, e jeli hamiltonian nie zaley od czasu, to mona go wycign przed
cak i wyraenie (31.21) sprowadza si do wzoru (31.16). Znak 6= obowizuje tylko dla hamiltonianw jawnie zalenych od czasu.
Warto jednak wiedzie, e istniej odpowiednie metody matematyczne (tzw. iloczyn chronologiczny Dysona) pozwalajce szuka metod rozwizania rwnania (31.18). Mona te prbowa
je rozwizywa metodami iteracyjnymi, co okazuje si poyteczne w tzw. rachunku zaburze
z czasem. Nie liczc tego ostatniego zagadnienia, bdziemy praktycznie zawsze bada ukady
fizyczne, ktrych hamiltonian nie zaley jawnie od czasu.
31.2
Obraz Schrdingera
Obraz Schrdingera, mwic najprociej, to taki sposb sformuowania mechaniki kwantowej,

ktrym posugiwalimy si do tej pory (nie wiedzc, e si on tak nazywa). Poniewa mamy
jeszcze inne obrazy, trzeba ucili pojcia.
Zasadnicza idea obrazu Schrdingera polega na tym, e wektor stanu ewoluuje w czasie
zgodnie z rwnaniem Schrdingera (31.1). Mwic obrazowo, wektor | (t) i wraz z upywem
j , czy pdu Pj s
czasu "jedzi" po przestrzeni H. Obserwable, jak np. skadowe pooenia X
od czasu niezalene stacjonarne. Ich stany wasne |~r i lub | ~p i tworz w H bazy, ktre take
s stacjonarne. Rzuty wektora | (t) i na stany bazy, a wic liczby h~r | (t) i lub h ~p | (t) i (dla
okrelonych ~r lub ~p) zale od czasu. Z drugiej strony, liczby te s "wsprzdnymi" wektora
| (t) i w jednej lub drugiej bazie.
Widzimy tu analogi ze zwyk trjwymiarow geometri, w ktrej wektor pooenia ~r(t)
zmienia si w czasie. Wektory pewnej wybranej bazy (~ex , ~ey , ~ez ) s ustalone i tworz niezaleny
od czasu ukad wsprzdnych. Skadowe wektora pooenia, obliczane w tej bazie, s oczywicie
funkcjami czasu. W analogii tej ewolucja wektora pooenia kojarzy si z ewolucj wektora stanu,
za jednostkowe (stacjonarne) wektory bazy z baz w przestrzeni H generowan przez wektory
wasne takiej czy innej obserwabli.
Obraz Schrdingera jest to wic takie sformuowanie mechaniki kwantowej, w ktrym | (t) i
ewoluuje w czasie, za obserwable wyznaczajce baz s stacjonarne (a zatem i odpowiednia
baza jest stacjonarna). Dynamika ukadu kryje si w dynamice wektora stanu, okrelonej przez
rwnanie Schrdingera. Mona te powiedzie inaczej (zgodnie z (31.3)), e operator ewolucji
U(t, t0 ) okrela zmienno wektora stanu w czasie.
Zwrmy jeszcze uwag, e zaleno od czasu dla wartoci oczekiwanej pewnej wielkoci
fizycznej
h A it = h (t) | A | (t) i,
(31.22)
pochodzi przede wszystkim od zalenoci | (t) i od czasu. Mwimy "przede wszystkim", poniewa mona sobie wyobrazi obserwable, ktre od czasu zale. Jest to jednak sytuacja zwykle
zwizana z oddziaywaniami (pochodzcymi z zewntrz). Jeli obserwabla A jest konstruowana
dla ukadu nieoddziaujcego za pomoc zasady odpowiednioci, to A (praktycznie zawsze) bdzie operatorem od czasu niezalenym. Zastrzeenia wynikaj std, e mona zawsze prbowa
wymyla nietypowe sytuacje, bdce swego rodzaju wyjtkami.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
370
6.03.2010
31.3
371
Obraz Heisenberga
W obrazie Schrdingera wektory bazy (wektory wasne obserwabli) s stacjonarne nie ulegaj
zmianom w czasie. Stan ukadu dany ketem | (t) i ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem
Schrdingera. Mona podej do tego zagadnienia odwrotnie. Wektory bazy zmieniaj si wraz
z upywem czasu, za wektor opisujcy stan ukadu pozostaje stay. Podejcie takie musi by
rwnowane obrazowi Schrdingera i nazywa si obrazem Heisenberga. Jasne jest, e operatory
stacjonarne w obrazie Schrdingera bd zalene od czasu w obrazie Heisenberga. Musi tak by,
aby oba obrazy byy rzeczywicie rwnowane.
31.3.1
Wektor stanu w obrazie Heisenberga
Przyjmujemy, e w chwili pocztkowej t0 oba obrazy si pokrywaj, w tym sensie, e wektory

stanu s w tej chwili sobie rwne
| S (t0 ) i = | H (t0 ) i.
(31.23)
Wektor stanu w obrazie Schrdingera ewoluuje wedug prawa (31.3), gdzie stan pocztkowy
moemy zastpi przez | H (t0 ) i, to jest
| S (t) i = U(t, t0 )| H (t0 ) i.
(31.24)
Rwnanie to mona zapisa inaczej

| H (t) i =
U1 (t, t0 )| S (t) i = U (t, t0 )| S (t) i = | S (t0 ) i
= | H (t0 ) i = | const. i,
(31.25)
i przyj je za definicj wektora stanu w obrazie Heisenberga. A zatem mamy | H (t) i = | H (t0 ) i
wektor stanu jest stay, podczas gdy w obrazie Schrdingera | S (t) i podlega zmianom (ewo wektory stanu
lucji) zgodnej z rwnaniem Schrdingera. Ze wzgldu na warunek U(t0 , t0 ) = 1
w obu obrazach pokrywaj si w chwili pocztkowej, co ewidentnie wynika z definicji (31.25).
31.3.2
Operatory w obrazie Heisenberga
Jeeli pewnej wielkoci fizycznej w obrazie Schrdingera odpowiada obserwabla (operator hermitowski) AS , to w obrazie Heisenberga wielkoci tej odpowiada operator
AH (t) = U (t, t0 ) AS U(t, t0 ) = U(t0 , t) AS U(t, t0 )
(31.26)
gdzie w drugiej rwnoci skorzystalimy z wasnoci (31.15) operatora ewolucji. Uzasadnienie relacji (31.26) jest nastpujce. Oba obrazy musz dawa te same przewidywania fizyczne. Przewidywania te, to nic innego ni wartoci oczekiwane obserwabli, brane w stanie, w ktrym znajduje
si (w danej chwili) ukad fizyczny. I tak, w obrazie Schrdingera mamy
h A it = h S (t) | AS | S (t) i.
(31.27)
Podstawiamy relacj (31.24) i dostajemy

h A it = h H (t0 ) | U (t0 , t) AS U(t0 , t) | H (t) i.
(31.28)
Operator wewntrz elementu macierzowego moemy utosami z operatorem w obrazie Heisenberga, w ten sposb dostajemy dokadnie relacj (31.26). Wobec tego, t sam warto oczekiwan moemy oblicza w obrazie Heisenberga, piszc
h A it = h H (t0 ) | AH (t0 ) | H (t0 ) i.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(31.29)
371
6.03.2010
372
Prawo transformacyjne jest konieczne po to, aby wartoci oczekiwane obserwabli byy identyczne
w obu obrazach. Zapewnia to zarazem ich rwnowano. Warto zauway, o czym nie wspomnielimy w jawny sposb, e transformacja (31.26) jest rwnie suszna, jeli operator AS = AS (t)
zaley jawnie od czasu.
31.3.3
Ewolucja operatora w obrazie Heisenberga
Operator AH (t) w obrazie Heisenberga jawnie zaley od czasu, na co wskazuje wzr (31.26)
wicy operatory w obu obrazach. Aby mc praktycznie pracowa w obrazie Heisenberga, potrzebujemy rwnania ruchu dla operatorw. Jako punkt wyjcia wemiemy relacj (31.26), w
ktrej jawnie dopucimy zaleno operatora w obrazie Schrdingera AS (t) od czasu. A wic
mamy
AH (t) = U (t, t0 ) AS (t) U(t, t0 ),
(31.30)
co pomnoymy obustronnie przez i~ i zrniczkujemy po czasie (dla prostoty notacji pominiemy

argumenty operatora ewolucji)

i~
d

AH (t) = i~
U AS (t) U + i~ U
AS (t)
dt
t
t

+ i~ U AS (t)
U .
t
U
(31.31)
Pochodne czasowe operatora ewolucji eliminujemy za pomoc rwna ruchu (31.7) i (31.8) otrzymujc w ten sposb
i~
d
S AS (t) U + U AS (t)H
S U
AH (t) = U H
dt

+ i~ U

AS (t)
t
U.
(31.32)
Korzystajc z unitarnoci operatora ewolucji, moemy pomidzy HS i AS (t) woy operator

= U U . A zatem
jednostkowy 1
i~
d
S U U AS (t) U + U AS (t) U U H
S U
AH (t) = U H
dt

+ i~ U

AS (t)
t
U.
(31.33)
Rozpoznajemy (zgodnie z (31.26)) operatory w obrazie Heisenberga i piszemy

i~
d
H AH (t) + AH (t)H
H + i~ U AS (t)
AH (t) = H
dt
t

H + i~ U
AS (t) U
= AH (t), H
t
U
(31.34)
co stanowi poszukiwane prawo ruchu (dynamiki) dla operatorw w obrazie Heisenberga. Zwrmy
uwag, e oba operatory stojce wewntrz komutatora s wyraone w obrazie Heisenberga, i tak
np. hamiltonian
H (t) = U (t, t0 ) H
S U(t, t0 ),
H
(31.35)
moe, w oglnym przypadku sta si funkcj czasu. Rwnanie ruchu (31.34) jest bardzo oglne,
dopuszcza przypadek, w ktrym zarwno HS jak i AS (t) mog by jawnymi funkcjami czasu. W
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
372
6.03.2010
373
takiej sytuacji (jak wspominalimy) jest bardzo trudno znale operator ewolucji, dlatego te nie
bdziemy zajmowa si sytuacj ogln.
Najczciej mamy do czynienia z ukadami zachowawczymi, to jest takimi, ktrych hamiltonian (w obrazie Schrdingera) nie zaley jawnie od czasu. Pojawiaj si wwczas znaczne
uproszczenia.
Z samego zaoenia wynika, e dla ukadu zachowawczego
HS = 0.
t
(31.36)
Jak wiemy z (31.16), operator ewolucji dla niezalenego od czasu hamiltonianu wyraa si
wzorem
!
iH
U(t, t0 ) = exp
(t t0 ) .
~
(31.37)
Wiemy take, e w tym wypadku hamiltonian komutuje z operatorem ewolucji, wobec tego
H (t) = U (t, t0 ) H
S U(t, t0 ) = HS = H.
(31.38)
A wic w przypadku ukadu zachowawczego, hamiltonian w obrazie Heisenberga nie zaley

od czasu i jest rwny hamiltonianowi schrdingerowskiemu. Nie ma potrzeby ich wic
odrnia, dlatego w ostatniej rwnoci pominlimy indeks rozrniajcy obrazy.
Ustalilimy ju, e energia ukadu zachowawczego jest sta ruchu. Przekonamy si o tym
raz jeszcze. Zastosujemy do hamiltonianu takiego ukadu rwnanie (31.34). Poniewa zachodzi (31.36) wic ostatni czon w (31.34) znika. Zostaje nam wic
i~

d
H , H
H = 0,
HH = H
dt
(31.39)
a wielko ktra nie zmienia si w czasie jest, z okrelenia, sta ruchu.

Dla ukadw zachowawczych, i dla operatora AS nie zale.znego (w obrazie Schrdingera)
jawnie od czasu, oglne rwnanie (31.34) redukuje si do
i~

d
,
AH (t) = AH (t), H
dt
(31.40)
bowiem hamiltonian jest identyczny w obu obrazach. Takie rwnania ruchu spotyka si
wielu zastosowaniach mechaniki kwantowej, np. w optyce kwantowej. S one nieraz wygodniejsze ni rwnanie Schrdingera.
31.3.4
Pewne dodatkowe wasnoci obrazu Heisenberga
Obraz Heisenberga i Schrdingera daj inne, cho rwnowane opisy ukadw kwantowo-mechanicznych. Ilustruj to dodatkowo dwa nastpujce twierdzenia
Twierdzenie 31.1 W obrazie Heisenberga obowizuj te same reguy komutacyjne co w obrazie
Schrdingera. Tzn. jeli w obrazie Schrdingera
S
AS , B
= i CS ,
(31.41)
to po transformacji do obrazu Heisenberga mamy

H
AH , B
S.Kryszewski
= i CH ,
(31.42)
MECHANIKA KWANTOWA
373
6.03.2010
374
Dowd. W obrazie Schrdingera mamy z zaoenia

S B
S AS = i CS .
AS B
(31.43)
Transformujemy do obrazu Heisenberga, zgodnie z definicj (31.30), otrzymujc

S U U B
S AS U = i U CS U.
U AS B
(31.44)
Po prawej rozpoznajemy CH ju w obrazie Heisenberga. Korzystajc z unitarnoci U mamy

dalej
S U U B
S U U AS U = i CH ,
U AS U U B
(31.45)
czyli i po lewej "siedzimy" w obrazie Heisenberga. A zatem

H B
H AH = i CH .
AH B
(31.46)
Widzimy wic, e komutator ma identyczn posta jak w obrazie Schrdingera, co naleao

wykaza.
Twierdzenie 31.2 Operator w obrazie Heisenberga ma te same wartoci wasne co i w obrazie
Schrdingera.
Dowd. Wynika to std, e operacja unitarna stosowana wedug reguy AH = U AS U nie zmienia wasnoci algebraicznych, a wic i wartoci wasnych. Pokaemy to bezporednim rachunkiem.
Niech w obrazie Schrdingera bdzie spenione zagadnienie wasne
AS | aS i = | aS i.
(31.47)
Badamy to zagadnienie w obrazie Heisenberga. Poniewa w/g (31.25) | aH i = U | aS i, wic

korzystajc z (31.30) dostajemy
AH | aH i =
=
U AS U U | aS i = U AS | aS i
U | aS i = U | aS i = | aH i,
(31.48)
bowiem liczba (warto wasna) komutuje z dowolnym operatorem. Twierdzenie jest dowiedzione.
31.4
Obraz oddziaywania
Mwic niezbyt precyzyjnie, w obrazie Schrdingera caa zaleno od czasu (przynajmniej dla
ukadw zachowawczych) tkwi w ewolucji wektora stanu, podczas gdy obserwable s stacjonarne.
W obrazie Heisenberga jest na odwrt, obserwable zmieniaj si w czasie, za wektor stanu
pozostaje stay. Obraz oddziaywania jest "czym porednim" pomidzy obrazem Schrdingera i
Heisenberga. Aby to wyjani, zamy, e w obrazie Schrdingera hamiltonian ukad ma posta
S = H
(0) + VS ,
H
S
(0)
przy czym
H
S
t
= 0.
(31.49)
(0)
Zakadamy wic od razu, e HS zwany hamiltonianem swobodnym, nie zaley explicite od czasu.
Czon VS zwany zwykle oddziaywaniem moe, ale nie musi, by funkcj czasu. Zdefiniujemy teraz
tzw. operator ewolucji swobodnej wzorem
(0)
iH
S
U0 (t, t0 ) = exp
(t t0 ) .
~
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(31.50)
374
6.03.2010
375
Operator ten spenia rwnanie ewolucji

i~
U0 (t, t0 )
(0) U0 (t, t0 ),
= H
S
t
(31.51)
czyli rwnanie Schrdingera dla ukadu ewoluujcego swobodnie, to znaczy takiego w ktrym
nie ma oddziaywania (VS = 0) (std zreszt jego nazwa). Operator ten ma wszelkie oglne
ma
omwione na wstpie wasnoci, jest unitarny, spenia warunek pocztkowy U0 (t0 , t0 ) = 1,
wasno grupow.
31.4.1
Wektor stanu w obrazie oddziaywania
Przyjmijmy teraz, e w obrazie Schrdingera ewoluujcy stan ukadu fizycznego jest okrelony
przez wektor stanu | S (t) i. Definiujemy nowy, przetransformowany wektor stanu, zwany wektorem stanu w obrazie oddziaywania, wzorem
| I (t) i = U0 (t, t0 )| S (t) i.
(31.52)
Z warunku pocztkowego dla swobodnego operatora ewolucji oczywicie wynika, e

| I (t0 ) i = | S (t0 ) i,
(31.53)
czyli stany pocztkowe w obu obrazach s identyczne. Dziaajc na obie strony definicji (31.52)
operatorem U0 i korzystajc z jego unitarnoci, okrelenie to moemy zapisa "odwrotnie"
| S (t) i = U0 (t, t0 )| I (t) i.
(31.54)
Relacja ta przypomina nieco wzr (31.24) opisujcy transformacj pomidzy obrazami Heisenberga i Schrdingera. S tu jednak dwie, bardzo istotne rnice. Po pierwsze, wektor stanu
| I (t) i jawnie zaley od czasu. I po drugie, operator transformacji zawiera jedynie hamiltonian
swobodny, a wic tylko cz caego hamiltonianu. Mwimy niekiedy obrazowo lecz nieprecyzyjnie, e operator U0 opisuje swobodn ewolucj ukadu (tj. t za ktr odpowiedzialny jest
hamiltonian swobodny), za wektor stanu | I (t) i opisuje cz ewolucji zwizan z wpywem
oddziaywania. Oczywicie powstaje pytaniem jakie rwnanie rzdzi ewolucj wektora stanu w
obrazie oddziaywania.
31.4.2
Rwnanie Schrdingera w obrazie oddziaywania
Poszukujemy wic rwnania ruchu jakie musi spenia wektor | I (t) i. Punktem wyjcia jest
oczywicie rwnanie Schrdingera z penym hamiltonianem (31.49)
i~

(0) + VS | S (t) i,
| S (t) i = H
S
t
(31.55)
do ktrego podstawimy zwizek (31.54). Zgodnie z zasadami rniczkowania otrzymujemy

i~
U0 | I (t) i + i~ U0
| I (t) i
t
t
(0) U0 | I (t) i + VS U0 | I (t) i.

= H
S
(31.56)
Na mocy rwnania (31.51) widzimy, e pierwszy czon po lewej pokrywa si z pierwszym skadnikiem po prawej stronie, zatem znosz si one i zostaje nam

i~ U0
S.Kryszewski
| I (t) i
t
= VS U0 | I (t) i.
MECHANIKA KWANTOWA
(31.57)
375
6.03.2010
376
Dziaajc na obie strony tego rwnania operatorem U0 i korzystajc po lewej z jego unitarnoci
mamy
i~
| I (t) i = U0 VS U0 | I (t) i.
t
(31.58)
Zdefiniujemy teraz operator oddziaywania w obrazie oddziaywania

VI (t) = U0 (t, t0 )VS U0 (t, t0 ).
(31.59)
Zauwamy przy tym, e jeli nawet (w obrazie Schrdingera) operator VS od czasu nie zaley,
to w obrazie oddziaywania spodziewamy si, e VI (t) bdzie jawnie zaleny od czasu. Rwnanie
(31.58) zapiszemy teraz za pomoc operatora VI (t) w postaci
i~
| I (t) i = VI (t)| I (t) i

t
(31.60)
i nazwiemy rwnaniem Schrdingera w obrazie oddziaywania. Poczynimy w tym miejscu pewne

dodatkowe uwagi.
Transformacja (31.59) operatora z obrazu Schrdingera do obrazu oddziaywania bardzo
przypomina formu (31.26) wic operatory z obrazu Schrdingera i Heisenberga. Tutaj
"przekadamy" do VI (t) tylko ewolucj swobodn (bowiem w (31.59) wystpuje operator
U0 ). Natomiast w (31.26) z obrazu Schrdingera "przerzucamy" ewolucj pen, operator
U zawiera cay hamiltonian. Sugeruje to, e rwnie w obrazie oddziaywania obserwable
bd jako zalee czasu. Powinny spenia rwnanie ruch w jaki sposb analogiczne do
rwnania (31.34).
Rwnanie (31.60) ma formaln posta identyczn ze zwykym rwnaniem Schrdingera.
Rnica polega przede wszystkim na tym, peny hamiltonian zosta zastpiony jego czci,
na dodatek przetransformowan zgodnie z (31.59) do obrazu oddziaywania.
Uwagi te, przynajmniej w jakiej mierze wyjaniaj, dlaczego wprowadzony tu sposb opisu
dynamiki ukadw kwantowo-mechanicznych nazywamy obrazem oddziaywania (czasami te
zwanym w literaturze obrazem Diraca).
31.4.3
Operatory i ich ewolucja w obrazie oddziaywania
Formalna zbieno rwna transformacyjnych (31.26) i (31.59) wskazuje, e w obrazie oddziaywania obserwable bd zalee od czasu, nawet jeli w obrazie Schrdingera s stae. Dalsze
rozumowanie biegnie jak poprzednio. Przewidywania fizyczne musz by niezalene od wybranego
obrazu. A zatem, dla dowolnej obserwabli AS musi zachodzi
h A it = h S (t0 ) | AS | H (t) i = h I (t0 ) | AI | I (t) i.
(31.61)
Z okrelenia (31.54) mamy wic

h A it = h I (t0 ) | U0 AS U0 | I (t) i.
(31.62)
Przyrwnujc operatory stojce po prawych stronach (kety s dowolne), otrzymujemy

AI (t) = U0 (t, t0 ) AS U0 (t, t0 ),
(31.63)
a wic dokadnie relacj transformacyjn (31.59), ktra obowizuje nie tylko dla hamiltonianu
oddziaywania, ale i dla kadej innej obserwabli. Ponadto, relacja ta, poza czysto formalnym
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
376
6.03.2010
377
uzasadnieniem, zyskuje sens fizyczny polegajcy na tym, e wszystkie obrazy prowadz do tych
samych wnioskw. Stosujc transformacj (31.63) do hamiltonianu swobodnego otrzymujemy
I (t) = U (t, t0 ) H
(0) U0 (t, t0 ) = H
(0) ,
H
0
S
S
(31.64)
bowiem hamiltonian swobodny komutuje z operatorem ewolucji swobodnej (patrz (31.17), poniewa z zaoenia nie zaley od czasu). Poniewa hamiltonian niezaleny od czasu jest taki sam
w obrazie Schrdingera, Heisenberga (patrz (31.38)) i oddziaywania, wic opucimy indeks S i
bdziemy odtd pisa
jesli
0
H
= 0
t
to
(0) = H
(0) = H
(0) H
0.
H
S
H
I
(31.65)
Operator AI (t) w obrazie oddziaywania zaley od czasu. Musi wic spenia jakie rwnanie
ruchu. Pracujc w obrazie Heisenberga wyprowadzilimy rwnanie (31.34), spodziewamy si wic,
e w obrazie oddziaywania powinno obowizywa podobne rwnanie.
Twierdzimy, e operator AI (t) = U0 AS U0 w obrazie oddziaywania spenia rwnanie ruchu

d
(0) + i~ U (t, t0 ) AS (t)
i~
AI (t) = AI (t), H
0
S
dt
t
U0 (t, t0 ),
(31.66)
gdzie operator AS (t) w obrazie Schrdingera moe jawnie zalee od czasu. Zauwamy, e stojcy w komutatorze hamiltonian swobodny nie zaley od wyboru obrazu. Dowd tego twierdzenia
przebiega praktycznie tak samo, jak analogiczne wyprowadzenie w obrazie Heisenberga. Rniczkujc po czasie regu transformacyjn (31.63) otrzymujemy

d
AI (t) = i~
U0 AS U0 + i~ U0
AS
i~
dt
t
t

+ i~ U0 AS
U0 .
t
U0
(31.67)
Pochodne czasowe operatora ewolucji swobodnej eliminujemy za pomoc rwnania ruchu (31.51)
otrzymujc

d
(0) U0 + i~ U AS
(0) AS U0 + U AS H
i~
AI (t) = U0 H
0
0
S
S
dt
t
U0 .
(31.68)
Hamiltonian swobodny komutuje z U0 , a wic komutuje take z U0 . Wobec tego

d
(0) U AS U0 + U AS U0 H
(0) + i~ U AS
i~
AI (t) = H
0
0
0
S
S
dt
t
U0 .
(31.69)
Rozpoznajemy (zgodnie z (31.63)) operator AI w obrazie oddziaywania i piszemy

i~
d
(0) AI (t) + AI (t)H
(0) + i~ U AS (t)
AI (t) = H
0
S
S
dt
t

(0) + i~ U AS (t) U0 ,
= AI (t), H
0
H
t
U0
(31.70)
a wic stwierdzenie (31.66) jest udowodnione.

Badajc obraz Heisenberga wykazalimy, e relacje komutacyjne z obrazu Schrdingera przenosz si bez zmian (por. (31.41) oraz (31.42)). Mona wykaza identyczne twierdzenie dla obrazu
oddziaywania
S
AS , B
S.Kryszewski
= i CS
I
AI , B
= i CI .
MECHANIKA KWANTOWA
(31.71)
377
6.03.2010
378
Dowd przebiega zupenie identycznie, tyle e operator U trzeba zastpi operatorem U0 .

Obraz oddziaywania, ze wzgldu na "rozkad" (31.49) hamiltonianu jest szczeglnie wygodny, gdy chcemy bada wpyw zewntrznych zaburze na ukady fizyczne (np. wpyw wiata
na atomy). Hamiltonian swobodny jest na og znany, to znaczy znamy jego wartoci i funkcje wasne. Oddziaywanie VS = VS (t) opisuje zewntrzne zaburzenie, ktre modyfikuje stan
ukadu. Jeli takie zburzenie jest niewielkie, to mona prbowa konstruowa metody oblicze
przyblionych. Tym jednak zajmiemy si w dalszych rozdziaach.
31.5
Ewolucja stanu ukadu w obrazie oddziaywania
31.5.1
Postawienie problemu
Wektor stanu | I (t) i w obrazie oddziaywania ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera (31.60) i w chwili pocztkowej pokrywa si z odpowiednim wektorem (31.53) przedstawionym
w obrazie Schrdingera. Rozwizania rwnania (31.60) moemy szuka w postaci
| I (t) i = UI (t, t0 )| I (t0 ) i = UI (t, t0 )| 0 i,
(31.72)
gdzie UI (t, t0 ) nazwiemy operatorem ewolucji w obrazie oddziaywania. Jasne jest, e operator
ten musi spenia warunek pocztkowy
UI (t0 , t0 ) = 1.
(31.73)
Rwnanie ruchu dla operatora UI (t, t0 ) znajdujemy tak samo jak poprzednio, podstawiajc
postulat (31.72) do rwnania (31.60) otrzymujc

i~
UI (t, t0 ) | 0 i = VI UI (t, t0 )| 0 i.
t
(31.74)
Poniewa | 0 i jest dowolnym (niezalenym od czasu) wektorem, wic z (31.74) otrzymujemy

rwnanie operatorowe
i~
UI (t, t0 ) = VI (t) UI (t, t0 ), .

t
(31.75)
dla ktrego (31.73) stanowi warunek pocztkowy. Rozwizanie tego rwnania, tj. znalezienie
operatora UI (t, t0 ), napotyka te same trudnoci, co rozwizanie rwnania (31.18), nie ma wic
potrzeby powtarzania tych samych argumentw (tyle, e zamiast H(t)

teraz piszemy VI (t)).
Trudnoci te mona jednak, w pewnym sensie, omin.
31.5.2
Rozwizanie iteracyjne
Zapiszmy rwnanie (31.75) w postaci
1
UI (t, t0 ) =
VI (t) UI (t, t0 ),
t
i~
(31.76)
i scakujmy je formalnie. Otrzymamy

UI (t, t0 ) = 1 +
1
i~
Z t
t0
dt1 VI (t1 ) UI (t1 , t0 ),
(31.77)
gdzie od razu uwzgldnilimy warunek pocztkowy (31.73). atwo jest sprawdzi, e (31.77) jest
rzeczywicie rozwizaniem rwnania ruchu (31.76). Rwnanie (31.77) jest rwnaniem cakowym,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
378
6.03.2010
379
w ktrym poszukiwany operator ewolucji wystpuje zarwno po lewej stronie jak i po prawej, pod
cak. Tak wic poytek z tego rwnania jest niewielki, przynajmniej w tym sensie, e niewiele
ono nas zblia do uzyskania jawnej postaci operatora UI .
Przepiszmy (dla dalszej wygody) rwnanie (31.77) w postaci

UI (t1 , t0 ) = 1 +
1
i~
Z t1
t0
dt2 VI (t2 ) UI (t2 , t0 ),
(31.78)
ktra jest w peni rwnowana. Lecz pod cak w (31.77) wystpuje wanie UI (t1 , t0 ), wobec tego
moemy podstawi praw stron (31.78) pod cak w rwnaniu (31.77). W ten sposb dostajemy

Z
Z
t
t1
1
1
UI (t, t0 ) = 1 +
dt1 VI (t1 ) 1 +
dt2 VI (t2 ) UI (t2 , t0 )
i~ t0
i~ t0
Z t
1
dt1 VI (t1 )
= 1+
i~ t0
2 Z t
Z t1
1
dt2 VI (t1 ) VI (t2 ) UI (t2 , t0 ).
+
dt1
i~
t0
t0
(31.79)
Zwracamy uwag, e w trzecim skadniku wystpuj dwa operatory oddziaywania uporzdkowane chronologicznie, to znaczy ich argumenty czasowe speniaj relacje
t t1 t2 t0 .
(31.80)
Oczywicie moemy wykonywa analogiczne kroki iteracyjne dowoln ilo razy. Po nieskoczenie
wielu krokach otrzymamy nieskoczony szereg
UI (t, t0 ) = 1 +
...
Z

X
1 n t
i~
n=1
Z tn1
t0
t0
dt1
Z t1
t0
dt2 . . .
dtn VI (t1 )VI (t2 ) . . . . . . VI (tn1 ) VI (tn ).
(31.81)
Formalnie rzecz biorc nieskoczony szereg po prawej nie zawiera ju poszukiwanego operatora
ewolucji w obrazie oddziaywania, ktry wystpuje jedynie po lewej stronie. Tak wic szereg ten
moemy uzna za formalne rozwizanie rwnania (31.75). Jeszcze raz podkrelmy, e operatory
oddziaywania s brane w chwilach czasu uporzdkowanych chronologicznie od chwili pocztkowej t0 (ostatni z prawej), a do kocowej t (pierwszy operator z lewej)
t t1 t2 t3 . . . . . . tn2 tn1 tn t0 .
31.6
(31.82)
Interpretacja szeregu iteracyjnego
Do tej pory pracowalimy w obrazie oddziaywania. Najwygodniej jest jednak dziaa w obrazie
Schrdingera, bowiem jest w nim najatwiej interpretowa uzyskane rezultaty. Ewolucj wektora
stanu | S (t) i w obrazie Schrdingera wyrazimy najpierw przechodzc do obrazu oddziaywania
(por (31.54))
| S (t) i = U0 (t, t0 )| I (t) i,
(31.83)
a nastpnie | I (t) i opiszemy w/g (31.72) otrzymujc

| S (t) i = U0 (t, t0 ) UI (t, t0 )| 0 i.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(31.84)
379
6.03.2010
380
Poniewa UI (t, t0 ) wyrazilimy ju w (31.81) wic moemy napisa

"
| S (t) i =
Z

X
1 n t
U0 (t, t0 ) +
i~
n=1
t0
dt1
Z t1
t0
dt2 . . .
Z tn2
t0
dtn1
Z tn1
t0
dtn
U0 (t, t0 )VI (t1 ) VI (t2 ) . . . . . . VI (tn1 ) VI (tn ) | 0 i,
(31.85)
gdzie operator ewolucji swobodnej wcignlimy pod caki (nie zaley on od zmiennych po ktrych
cakujemy). Operatory oddziaywania pod cakami s cigle wyraone w obrazie oddziaywania
VI (tj ) = U0 (tj , t0 )VS (tj ) U0 (tj , t0 ), gdzie operator VS (tj ) w obrazie Schrdingera, moe zalee
od czasu. Przechodzc wic do obrazu Schrdingera dostajemy
"
| S (t) i =
Z

X
1 n t
U0 (t, t0 ) +
i~
n=1
t0
dt1
Z t1
t0
dt2 . . .
Z tn2
U0 (t, t0 ) U0 (t1 , t0 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t0 )

h
t0
dtn1
Z tn1
t0
dtn
U0 (t2 , t0 ) VS (t2 ) U0 (t2 , t0 ) . . .

i
. . . U0 (tn1 , t0 ) VS (tn1 ) U0 (tn1 , t0 )

h
U0 (tn , t0 )
i
VS (tn ) U0 (tn , t0 )
| 0 i.
(31.86)
Wyraenie to wyglda na ogromnie skomplikowane. Mona je jednak uproci, jeli otworzymy

wewntrzne nawiasy i skorzystamy z wasnoci operatora ewolucji swobodnej. I tak na przykad,
dla iloczynu dwch operatorw najbardziej z lewej mamy
U0 (t, t0 ) U0 (t1 , t0 ) = U0 (t, t0 ) U0 (t0 , t1 ) = U0 (t, t1 ).
(31.87)
gdzie posuylimy si relacj (31.15) i wasnoci grupow (31.13). Stosujc analogiczne uproszczenia do iloczynw operatorw ewolucji rozdzielajcych operatory oddziaywania, otrzymamy
| S (t) i = U0 (t, t0 )| 0 i
+
Z

X
1 n t
n=1
i~
t0
dt1
Z t1
t0
dt2 . . . . . .
Z tn2
t0
dtn1
Z tn1
t0
dtn
U0 (t, t1 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t2 ) VS (t2 ) U0 (t2 , t3 ) . . .

. . . U0 (tn1 , tn ) VS (tn ) U0 (tn , t0 ) | 0 i.
(31.88)
gdzie nadal obowizuje uporzdkowanie chronologicznie (31.82).

Rwnanie (31.88) przedstawia (w obrazie Schrdingera) ewolucj stanu ukadu fizycznego
= H
0 + VS (t), Stan ukadu w chwili pocztkowej t0 dany by
opisywanego hamiltonianem H
wektorem | 0 i. Na stan ten dziaa ogromnie zoony operator ewolucji, ktry w chwili kocowej
t produkuje stan | S (t) i. Operator ewolucji jest zapisany w postaci nieskoczonego szeregu.
Pierwszy (lub lepiej, zerowy) wyraz tego szeregu to U0 (t, t0 ) operator ewolucji swobodnej
dany w (31.50). Ten czon szeregu odpowiada sytuacji, gdy nie ma oddziaywania, lub gdy
oddziaywanie jest zaniedbywalnie sabe.
Kolejny, pierwszy czon szeregu (n = 1) ma posta

1
i~
Z t
S.Kryszewski
t0
dt1 U0 (t, t1 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t0 ) | 0 i.

MECHANIKA KWANTOWA
(31.89)
380
6.03.2010
381
VS (tn
VS (tn)
VS (tn
VS (t2)
2)
VS (t3)
1)
VS (t1)
t
t0 tn
tn
tn
t3
t2 t1
Rys. 31.1: Schemat n-tego czonu szeregu (31.88). Linie cige przedstawiaj ewolucj swobodn ukadu. W kolejnych chwilach ukad jest zaburzany przez oddziaywanie
(linie faliste). Schematy tego typu nazywane bywaj grafami Feynmana.
Wyraz ten moemy interpretowa w nastpujcy sposb. Od chwili pocztkowej t0 do chwili t1

ukad ewoluuje swobodnie (odczytujemy operatory od tyu, w kolejnoci w jakiej dziaaj na ket
pocztkowy). W chwili t1 ukad zostaje poddany oddziaywaniu VS (t1 ). Nastpnie, tj. od chwili
t1 do momentu kocowego t znw ewoluuje swobodnie. Caka uwzgldnia to, e t1 (t0 , t), wic
oddziaywanie trzeba "przesumowa" po wszystkich chwilach w cigu rozwaanego przedziau
czasu.
Nastpny, drugi (n = 2) wyraz szeregu to

1
i~
2 Z t
t0
dt1
Z t1
t0
dt2 U0 (t, t1 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t2 ) VS (t2 ) U0 (t2 , t0 ) | 0 i.
(31.90)
Jego interpretacja jest bardzo podobna, tyle e uwzgldnia on oddziaywanie dwukrotne w chwilach, wczeniejszej t2 i pniejszej t1 .
Struktura kolejnych wyrazw jest taka sama. Wyraz n-ty zawiera n-krotne oddziaywanie
w chronologicznie uporzdkowanych chwilach. Rysunek 31.1 schematycznie przedstawia sens fizyczny n-tego czonu.
Na tym zakoczymy analiz ewolucji czasowej ukadw zaburzanych oddziaywaniem. Jak
si pniej okae, znalezione rozwinicia s poyteczne do dyskusji przyblie. Wyraenie (31.88)
moe by dobrym punktem wyjcia do konstrukcji tzw. rachunku zaburze z czasem.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
381
6.03.2010
32. (U.11) Obroty i moment pdu
382
Rozdzia 32
(U.11) Obroty i moment pdu

32.1
Wprowadzenie
Obroty w przestrzeni R3 s scharakteryzowane przez podanie osi obrotu, ktr okrela wektor
jednostkowy ~n i przez kt obrotu , przy czym obowizuje regua ruby prawoskrtnej. W wyniku
obrotu wektora ~a otrzymujemy nowy wektor
~a
= R(, ~n) ~a,
(32.1)
gdzie R(, ~n) symbolizuje transformacj obrotu. Poniewa ~a R3 , wic R(, ~n) mona utosami
z pewn macierz 3 3. Omwieniem obrotw w R3 zajmiemy si dalej, a teraz postawimy
nastpujce pytanie: jeli ukad fizyczny, a wic np. wektor pooenia czstki ~r zostaje obrcony,
to jak wwczas zmieni si funkcja falowa czstki? Przed obrotem miaa ona posta (~r) = h~r | i,
jak wic bdzie wyglda, gdy obrcimy ukad fizyczny?
Ukad obrcony jest na og inny ni ten sprzed obrotu, wobec tego moemy domyla si,
e obrotowi R ukadu fizycznego powinna towarzyszy jaka transformacja stanu | i H.
Spodziewamy si wic, e istnieje odpowiednio
~r
R(, ~
n) -
~r
|i
R(, ~
n) -
| i = R(, ~n)| i,
(32.2)
gdzie R(, ~n) jest pewnym operatorem dziaajcym na H w sposb zaleny od obrotu R dokonanego w przestrzeni pooe. Odpowied na postawione pytanie polega wic na znalezieniu
operatora R(, ~n) indukowanego przez obroty w przestrzeni pooe. Celem naszych rozwaa
bdzie znalezienie takiego operatora i przebadanie jego wasnoci. Jak si okae, operator ten
jest cile zwizany z operatorem momentu pdu. Co wicej, z wasnoci obrotw wynikn take
odpowiednie wasnoci operatora momentu pdu, jak na przykad kanoniczne relacje komutacyjne.
Zanim zajmiemy si tym problemem, a take zanim zbadamy wszelkie jego konsekwencje,
powicimy nieco uwagi zwykym (czysto geometrycznym) obrotom w przestrzeni R3 .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
382
6.03.2010
383
Podstawowe wasnoci obrotw w R3
32.2
Obroty (i w ogle transformacje geometryczne) stanowi wany dzia geometrii, ktrego nie
moemy omawia tu w wyczerpujcy sposb. Przedstawimy jedynie najistotniejsze wasnoci
obrotw, i to w sposb przydatny do dalszych zastosowa w mechanice kwantowej.
32.2.1
Obrt wektora
~a
~a
Zacznijmy od rozwaa dotyczcych obrotu wektora ~a

wok pewnej osi ~n o kt . Na rysunku 32.1 o obrotu
jest pionowa, za wektor ~a tworzy z ~n kt . Oba wektory
~a i ~n wyznaczaj paszczyzn, w ktrej le skadowe ~a:
~ak rwnolega do ~n, oraz ~a prostopada do ~n. Iloczyn
wektorowy ~a~n = ~a ~n jest prostopady do paszczyzny
wyznaczonej przez ~a i ~n i ma dugo |~a ~n| = |~a |.
Skadowa ~ak jest skierowana wzdu ~n, przy czym
~a
~ak = ~n ( ~n ~a).

~a
~n
~a
Wektor ~a = ~ak + ~a , wic z powyszego wynika, e
'
~n
(32.3)
~a = ~a ~n ( ~n ~a).
~a
(32.4)
0
Chcemy teraz wyznaczy wektor ~a powstay po obrocie, tj. wektor okrelony relacj (32.1) i przedstawiony na
rysunku za pomoc linii przerywanej. Przede wszystkim
zauwamy, e przy obrocie wok osi ~n skadowa ~ak nie
ulega zmianie. Wobec tego wektor obrcony moemy za-
Rys. 32.1: Obrt wektora ~a.

pisa jako
~a
= ~ak + ~a = ~n ( ~n ~a) + ~a .
(32.5)
Aby okreli wektor obrcony musimy wyznaczy (obrcon) skadow prostopad. Posuymy
si w tym celu drugim rysunkiem, rzutem na paszczyzn poziom prostopada do osi obrotu.
Rysunek 32.2 przedstawia "widok z gry" (wektor ~n wychodzi przed rysunek), tj. paszczyzn w
ktrej obraca si wektor ~a .
Zwrmy uwag, e na rysunku tym zaznaczono iloczyn wektorowy ~n ~a (jest on przeciwnego znaku ni ~a ~n z poprzedniego
~n ~a
rysunku). Bez trudu odczytujemy, e
0
~a = ~a cos + ( ~n ~a) sin ,

~a?
(32.6)
~n
'
bowiem wszystkie trzy wektory s tej samej dugoci. Wstawiajc

(32.6) do (32.5) i korzystajc z (32.4) otrzymujemy
~a?
~a = ~n ( ~n ~a) + ~a ~n ( ~n ~a) cos + ( ~n ~a) sin . (32.7)

Moemy wic napisa poyteczn relacj
Rys. 32.2: Obrt wektora ~a

skadowej prostopadej
wektora ~a.
~a
R(, ~
n) -
~a = R(, ~n) ~a
= ~a cos + ~n ( ~n ~a)(1 cos )

+ ( ~n ~a) sin .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(32.8)
383
6.03.2010
384
Wobec tego zadajc (w pewnym ustalonym ukadzie wsprzdnych) wektor ~n oraz kt ,

moemy na podstawie znanych wsprzdnych wektora ~a obliczy wsprzdne wektora obrco0
nego ~a . Zwrmy uwag, e obracamy wektor ~a, za ukad wsprzdnych pozostaje ustalony.
Mwimy tu o transformacjach "aktywnych", w ktrych zmianie podlega ukad fizyczny, a ukad
wsprzdnych pozostaje ustalony. Mona te wybra podejcie odwrotne transformacje "pasywne" ukad fizyczny jest nie zmieniany, za transformacji podlega ukad wsprzdnych.
Omawianemu tu aktywnemu obrotowi ukadu fizycznego (wektora) odpowiada pasywny obrt
ukadu wsprzdnych wok tej samej osi, ale o kt przeciwnego znaku (obrt w przeciwnym
kierunku).
Przykad: obrt wok osi z
Pokaemy na przykadzie, jak moemy (na podstawie wzoru (32.8) skonstruowa macierz obrotu.
Rozwamy w tym celu obrt o kt wok osi z (a wic kadziemy ~n = ~ez . W takim przypadku,
ze wzoru (32.8) otrzymujemy
~a
= ~a cos + ~ez ( ~ez ~a)(1 cos ) + ( ~ez ~a) sin .
(32.9)
piszc ~a = (ax , ay , az ) atwo obliczamy

~ez ~a = ax~ey ay~ex ,
(32.10)
wic z (32.9) dostajemy

~a
= ~a cos + az~ez (1 cos ) + ( ay~ex + ax~ey ) sin .
(32.11)
Rozpisujc wektory na skadowe mamy
a0
ax cos
0
ay sin
x
0
a = ay cos +
+ ax sin .
0
y
a0z
az cos
az (1 cos )
0
(32.12)
Relacj t mona zapisa w postaci macierzowej
a0
ax cos ay sin
x
a0 = ay cos + ax sin
y
a0z
az
cos sin 0
ax
=
cos 0
sin
ay ,
0
0
1
az
(32.13)
gdzie odtwarza si dobrze znana macierz obrotu o kt wok osi z.

W podobny sposb atwo mona sprawdzi, e macierz obrotu o kt wok osi y ma
natomiast posta
cos 0 sin
ax
a0
x
0
a =
0
1
0
ay .
y
sin 0 cos
az
a0z
(32.14)
Oczywicie mona atwo przeprowadzi analogiczne rozwaania dla innych obrotw, pozwalajce skonstruowa za kadym razem odpowiednie macierze obrotw. W szczeglnoci, skadajc
odpowiednio dobrane obroty, mona otrzyma macierz obrotw o kty Eulera.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
384
6.03.2010
32.2.2
385
Obroty infinitezymalne
Zastosujmy wzr (32.8) do obrotu infinitezymalnego, w ktrym kt d 0. Ograniczymy si

przy tym do przyblienia liniowego wzgldem d, zatem
cos(d) 1 12 (d)2 1,
sin(d) d.
(32.15)
W takim razie, z (32.8) mamy

R(d, ~
n)-
~a
~a
= ~a + ( ~n ~a) d,
(32.16)
co okae si bardzo poyteczne.
32.2.3
Wasnoci obrotw
Jak ju wspominalimy, nie jest naszym celem przedstawienie teorii obrotw w R3 . Dlatego
te ograniczymy si skrtowego omwienia najwaniejszych wasnoci obrotw. Wyprowadzenia
(i matematyczne dowody) mona znale w podrcznikach geometrii (lub algebry z geometri).
Obroty w R3 tworz grup transformacji.
Obrt o kt zerowy (identyczno) jest jedynk grupy.
Oczywiste jest, e dla kadego obrotu R(, ~n) istnieje obrt odwrotny, to jest obrt wok
tej samej osi ale w przeciwnym kierunku, tj obrt R1 (, ~n) = R(, ~n) = R(, ~n).
Zoenie obrotw jest nadal (innym) obrotem. Naley jednak pamita, e obroty wok
rnych osi s na og nieprzemienne, to jest
R(, ~n1 )R(, ~n2 ) 6= R(, ~n2 )R(, ~n1 ).
(32.17)
Obroty wok tej samej osi s przemienne i ponadto speniaj

R(, ~n)R(, ~n) = R( + , ~n)
(32.18)
Obroty nie zmieniaj dugoci wektorw ani ktw pomidzy nimi (s izometriami). W konse0
0
kwencji iloczyn skalarny ~a ~b jest niezmiennikiem obrotu i jest rwny iloczynowi ~a ~b wektorw
obrconych. Macierze obrotw s wic macierzami ortogonalnymi.
32.3
Operatory obrotw w przestrzeni stanw

(bez spinu)
32.3.1
Definicja operatora obrotu
Wracamy teraz do zagadnie mechaniki kwantowej. Skupmy uwag na pojedynczej czstce (bezspinowej), ktrej stan opisuje wektor | i z przestrzeni Hilberta H. Funkcja falowa czstki (w reprezentacji pooeniowej) to
(~r) = h~r | i.
(32.19)
Zamy teraz, e nasz ukad fizyczny zosta poddany obrotowi. Pooenie ~r ulego zmianie
0
i wynosi ~r = R(, ~n)~r. Jaka jest funkcja falowa czstki po wykonaniu obrotu? Wydaje si
by naturalnym nastpujce zaoenie: "stara" funkcja falowa obliczona w "starym" punkcie ~r
powinna mie t sam warto co "nowa" funkcja obliczona w "nowym" punkcie. To intuicyjnie
oczywiste zaoenie zapiszemy formalnie w postaci
~r
= R(, ~n) ~r
S.Kryszewski
(~r ) = (~r) .
MECHANIKA KWANTOWA
(32.20)
385
6.03.2010
386
Poniewa ~r = R1 (, ~n)~r , wic warunek naoony na funkcje falowe moemy zapisa w postaci

(~r) = R1 ~r ,
(32.21)
gdzie opucilimy prim przy wektorze ~r oraz skrtowo oznaczylimy obrt. Poniewa pracujemy
w reprezentacji pooeniowej, wic zamiast (32.21) moemy napisa
0
h~r | i = h R1 ~r | i.
(32.22)
Stan | i, ktry powstaje ze stanu | i przy obrocie ukadu fizycznego przedstawimy w postaci
0
| i = R| i,
(32.23)
a wic jako skutek dziaania pewnego operatora R (zalenego od kierunku ~n i kta obrotu ) na
stan | i sprzed obrotu. czc dwie powysze relacje mamy
h~r | R | i = h R1 ~r | i,
(32.24)
0
gdzie h R1 ~r | to bra (w reprezentacji pooeniowej) okrelone przez wsprzdne wektora ~r =

R1 ~r. Formua (32.24) wyznacza wic operacj R : H H zwizan z (indukowan) obrotem
R1 (, ~n) w przestrzeni R3 przestrzeni pooe. Naley jednak pamita, e R i R to dwa zupenie rne obiekty matematyczne. Pierwszy dziaa w (na og nieskoczenie wielowymiarowej)
przestrzeni Hilberta H, a drugi w trjwymiarowej przestrzeni euklidesowej R3 .
32.3.2
Wasnoci operatora obrotu
Operator R jest liniowy. Aby to wykaza zaoymy, e stan | i jest kombinacj liniow | i =
1 | 1 i + 2 | 2 i, gdzie 1 , 2 C. Zgodnie z (32.24) mamy wic
h~r | R | i = h R1 ~r | i = h R1 ~r | (1 1 + 2 2 ) i
= 1 h R1 ~r | 1 i + 2 h R1 ~r | 2 i
= 1 h~r | R | 1 i + 2 h~r | R | 2 i
= h~r | 1 R| 1 i + 2 R| 2 i
(32.25)
Poniewa ~r jest dowolny wic

R| i =
R 1 | 1 i + 2 | 2 i
= 1 R| 1 i + 2 R| 2 i,
(32.26)
czyli R rzeczywicie jest operatorem liniowym.

Relacja (32.24) ma zachodzi dla dowolnych ketw, wic wynika z niej relacja dla bra
h~r | R = h R1 ~r |,
(32.27)
ktra po sprzeniu przyjmuje posta

R |~r i = | R1 ~r i.
(32.28)
Lemat 32.1 Relacja (32.28) jest rwnowana relacji

R |~r i = | R ~r i.
(32.29)
Stan |~r i odpowiada czstce zlokalizowanej w punkcie ~r. Wic (32.29) oznacza, e po obrocie
0
0
ukadu, czstka bdzie w punkcie ~r = R ~r, co odpowiada stanowi |~r i = R |~r i = | R~r i.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
386
6.03.2010
387
Dowd. Wemy relacj (32.24), w ktrej pooymy | i = |~r0 i, a zatem mamy

h~r | R |~r0 i = h R1 ~r |~r0 i = (R1 ~r ~r0 ),
(32.30)
co wynika z normowania stanw bazy pooeniowej. Delta Diraca nie znika jedynie wtedy, gdy
R1 ~r = ~r0 , lub na odwrt, gdy ~r = R ~r0 , wic
h~r | R |~r0 i = (~r R ~r0 ) = h~r | R ~r0 i.
(32.31)
Z dowolnoci bra h~r | wynika teza. h~r | stanowi baz w przestrzeni bra rozkad jest jednoznaczny, czyli R|~r0 i = | R ~r0 i, a to jest wanie teza lematu.
Unitarno
Rozwamy R R |~r i. Z (32.29) wynika, e
R R |~r i = R | R~r i.
(32.32)
Dalej, z (32.28) mamy

R R |~r i = | R1 (R~r) i = | R1 R~r i = |~r i.
(32.33)
Poniewa kety |~r i stanowi baz w H, wic
R R = 1.
(32.34)
Na odwrt, lecz cakiem analogicznie

R R |~r i = R| R1~r i = | RR1~r i = |~r i.
(32.35)
A zatem otrzymalimy
R R = R R = 1,
(32.36)
co oznacza, e operator R jest unitarny.

Konsekwencj unitarnoci operatora R jest zachowanie iloczynu skalarnego w H. Istotnie,
0
0
niech | i = R| i oraz | i = R| i, wwczas
0
h | i = h | R R | i = h | i.
(32.37)
Iloczyny skalarne s amplitudami prawdopodobiestw i su do przewidywa fizycznych. Niezmienniczo iloczynu skalarnego przy obrotach oznacza, e przewidywania fizyczne w ukadzie
nieobrconym i obrconym s takie same.
32.3.3
Transformacja obserwabli
Analogicznie jak w przypadku amplitud prawdopodobiestwa chcemy, aby wartoci oczekiwane

obserwabli w obrconym ukadzie fizycznym byy takie same jak w ukadzie nieobrconym. A
wic chcemy, aby
0
0 |0 i = h|Q
| i,
h |Q
(32.38)
0 oraz Q
to pewne obserwable po i przed obrotem. Poniewa | 0 i = R| i wic
gdzie Q
| i, = h | R Q
0 R | i,
h|Q
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(32.39)
387
6.03.2010
388
skd, wobec dowolnoci keta | i wynika, e

= R Q
0 R
Q
0 = RQ
R ,
Q
lub
(32.40)
przy czym druga rwno jest konsekwencj unitarnoci operatora R. Formuy te stanowi prawo
przy obrotach ukadu fizycznego.
transformacji obserwabli Q
0
0
Niech |~r1 i i |~r2 i oznaczaj pewne stany pooeniowe w obrconym ukadzie fizycznym.
0
Zgodnie z (32.29) mamy wic |~rk i = R|~rk i = | R~rk i. Stosujc warunek (32.38) moemy wic
napisa
0
0 |~r20 i = h~r1 | Q
|~r2 i.
h~r1 | Q
(32.41)
Ale z drugiej strony z (32.40)

0
|~r i = h~r | RQ
R |~r i = h R1~r | Q
| R1~r i,
h~r1 | Q
2
1
2
1
2
(32.42)
gdzie skorzystalimy z (32.27) i (32.28). Prawe strony obu powyszych relacji s ewidentnie
0
0
zgodne, bo ~rk = R~rk lub te ~rk = R1~rk .
32.4
Obroty i momentu pdu
32.4.1
Obrt infinitezymalny
Rozwamy teraz obrt infinitezymalny o kt d wok osi z (zatem ~n = ~ez ). Wobec tego funkcja
falowa czstki musi spenia warunek (32.21)

(~r) = R1 (d, ~ez ) ~r .
(32.43)
Obrt infinitezymalny R(d, ~ez ) okrelony jest formu (32.16). Poniewa potrzebny jest nam
obrt odwrotny, wic kadziemy d zamiast d, a zatem
R1 (d, ~ez ) -
~a
~a
= ~a ( ~n ~a) d.
(32.44)
Dla wektora pooenia ~r = (x, y, z) atwo obliczy, e
~r
x + y d
= R (d, ~ez ) ~r = y x d
(32.45)
Stosujc (32.45) moemy (32.43) zapisa w postaci

0
(x, y, z) = (x + y d, y x d, z) .
(32.46)
Interesuje nas przyblienie liniowe wzgldem kta obrotu (obrt infinitezymalny), wic rozwijajc
praw stron w szereg Taylora otrzymujemy
0
(x, y, z)
(x, y, z)
d x
d
x
y

=
1 x
y
d (x, y, z).
y
x
(x, y, z) = (x, y, z) + y
(32.47)
Wprowadzamy teraz operator (pomijamy daszek)

Lz L3
S.Kryszewski
= i~ x
y
,
y
x
MECHANIKA KWANTOWA
(32.48)
388
6.03.2010
389
za pomoc ktrego zapisujemy wzr (32.47) w postaci

(x, y, z) =
i
1 d Lz (x, y, z).
~
(32.49)
Poniewa posugujemy si reprezentacj pooeniow, wic powysza formua jest rwnowana

nastpujcej

h~r | i = h~r |
i
1 d Lz | i,
~
(32.50)
co obowizuje dla dowolnego h~r |. Wobec tego, przy infinitezymalnym obrocie ket | i przechodzi
0
w ket | i dany wzorem

| i =
i
d Lz | i.
~
(32.51)
Std za wynika, e operator infinitezymalnego obrotu (zgodnie z (32.23)) ma posta

R(d, ~ez ) = 1
i
~
d (~ez L),
~
(32.52)
~
gdzie oznaczylimy Lz = ~ez L.
Analogiczne rozwaania moemy powtrzy dla infinitezymalnych obrotw wok obu pozostaych osi, a wreszcie uoglni na obrt wok dowolnej osi ~n. Otrzymamy wwczas operator
obrotu
R(d, ~n) = 1
i
~
d (~n L),
~
(32.53)
~ ma trzy skadowe, to jest L

~ = (Lx , Ly , Lz ), dane wzorami
gdzie operator L

z
,
z
y

= i~ z
x
,
x
z

= i~ x
y
.
y
x
Lx = i~ y
(32.54a)
Ly
(32.54b)
Lz
(32.54c)
~ moemy zapisa za pomoc odpowiednich

Zauwamy w tym miejscu, e skadowe operatora L
skadowych operatora pdu pk = i~k . A zatem mamy
Lx = ypz zpy ,
Ly = zpx xpz ,
Lz = xpy ypx ,
(32.55)
co mona zapisa jedn, wektorow, formua

~ = ~r ~p,
L
lub
Lk = kmn xm pn ,
(32.56)
~ nazwiemy operatorem (orbitalnego) momentu pdu czstki. Gdyby

Oczywicie wic operator L
ukad fizyczny skada si z wielu czstek musielibymy rozwaa cay ukad i mwi o cakowitym
momencie pdu. Oczywicie uzyskane tu okrelenie momentu pdu (32.54) jest identyczne z
rezultatami uzyskanymi w gwnej czci wykadu na mocy zasady odpowiednioci. Warto jednak
podkreli, e uzyskane tu wyraenia (32.54) s konsekwencjami wasnoci obrotw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
389
6.03.2010
32.4.2
390
Operator skoczonego obrotu i moment pdu
Operator obrotu infinitezymalnego dany jest wzorem (32.53). Moemy bez trudu skada takie
~ zawsze komutuje sam ze sob, a kolejne obroty infinitezymalne s doobroty, bowiem operator L
konywane wok tej samej osi. Niech teraz d = /N , gdzie N jest bardzo du liczb naturaln.
Zoenie N obrotw bdzie wic obrotem o kt wok osi ~n

N
i
~
~n L
.
~ N
W granicy gdy N , z definicji funkcji wykadniczej, otrzymujemy
R(, ~n) =
1

(32.57)
R(, ~n) = exp
i
~ .
~n L
~
(32.58)
~ jest hermitowski (co atwo sprawdzi, z definicji (32.54)), operator R(, ~n) jest wic
Operator L
~ okrela transformacj w przestrzeni H
unitarny, jak zreszt by powinno. Co wicej, operator L
indukowan przez obroty ukadu fizycznego, dlatego nazywamy do generatorem obrotw w H i,
jak ju wspominalimy, utosamimy z momentem pdu (orbitalnym) pojedynczej czstki.
Podkrelmy, e formuy (32.52)-(32.58) moemy przyj za definicj momentu pdu. Trzeba
dobrze sobie uwiadomi, ktre zwizki s definicjami, a ktre ich konsekwencjami.
32.4.3
Transformacje obserwabli
Relacja (32.40) mwica nam, jak transformuj si obserwable, moe by zastosowana do obrotu
infinitezymalnego. A wic z (32.53) i (32.40) otrzymujemy
0 = RQ
R =
Q
i
~
1 d (~n L)
Q
~
i
~ ,
1 + d (~n L)
~
(32.59)
~ Przy obrotach infinitezymalnych pracujemy z dokadgdzie skorzystalimy z hermitowskoci L.

noci liniow wzgldem kta obrotu, zatem z powyszego otrzymujemy
~ Q
~
0 = Q
i d (~n L)
+ i d Q(~
n L)
Q
~
~

~ Q
i d ~n L,
,
= Q
(32.60)
~
zaley od jej relacji komutacyjnych z operatorem
a wic sposb transformacji obserwabli Q
momentu pdu. Moemy teraz postpowa dwojako.
0 bez odwoywania si do relacji
Jeli umiemy okreli przetransformowan obserwabl Q
Q
0 , wwczas moemy odczyta
(32.60), tj. jeli umiemy zada prawo transformacyjne Q
~ i Q.
relacje komutacyjn dla operatorw L

Moemy postpowa odwrotnie. Narzuci relacje komutacyjne i std wyprowadzi prawo
transformacji obserwabli.
~ jako generator obrotw (innymi sowy obroty "defiWprowadzilimy tu jednak moment pdu L
~
niuj" L), wic pierwsza cieka wydaje si by bardziej naturalna.
32.5
Relacje komutacyjne
Obserwable skalarne
Operatory skalarne, s to z definicji operatory niezmiennicze przy obrotach ukadu fizycznego.
A wic
n
A skalarny
S.Kryszewski
0
A = R A R = A
MECHANIKA KWANTOWA
(32.61)
390
6.03.2010
391
Oznacza to, e obserwabla skalarna komutuje z operatorem obrotu

R, A
= 0.
(32.62)
Ponadto, ze wzoru transformacyjnego (32.60), a take z okrelenia operatora R, wynika wwczas

e
~ A
~n L,
= 0.
(32.63)
Biorc jako wektor ~n kolejne wektory osi otrzymamy

Lk , A
= 0,
k = 1, 2, 3.
(32.64)
Operatory skalarne komutuj ze skadowymi operatora momentu pdu. W szczeglnoci opera 2 , kwadrat operatora pdu P
2 , iloczyn skalarny
tory takie jak kwadrat operatora pooenia R
P
komutuj ze skadowymi momentu pdu
operatorw R
2 = 0,
Lk , R

2 = 0,
Lk , P

P
= 0.
Lk , R
(32.65a)
(32.65b)
(32.65c)
Relacje te mona sprawdzi bezporednim rachunkiem, biorc skadowe Lk w/g wzorw (32.54)
i wyraajc pozostae operatory w reprezentacji pooeniowej (co zreszt jest zrobione w gwnej
czci wykadu). Podkrelmy jednak, e relacje (32.65) wynikaj z niezmienniczoci operatorw
skalarnych przy obrotach i obowizuj niezalenie od wyboru takiej, czy innej reprezentacji.
W szczeglnoci operator
~ 2 = L2 + L2 + L2 ,
L
1
2
3
(32.66)
jest operatorem skalarnym, wic musi spenia regu

~2
Lk , L
= 0,
(32.67)
ktr take mona sprawdzi dokonujc odpowiednich (do mudnych) oblicze w reprezentacji
pooeniowej.
Obserwable wektorowe
Operator wektorowy okrelimy w nastpujcy sposb. Niech jednostkowy wektor ~u R3 przy
0
~ to taki, ktrego
obrocie R(, ~n) przeksztaca si na ~u = R(, ~n)~u. Operator wektorowy A
0
0
~ ~u transformuje si na A = A
~ ~u . Zapiszmy to stwierdzenie bardziej
skadowa Au = A
u
formalnie
(
~u = R(, ~n)~u
~
A wektorowy
~ ~u
Au = A
- A0 = A
~ ~u 0 .
u
(32.68)
Aby lepiej zrozumie sposoby transformacji operatorw wektorowych przeprowadzimy dokadniejsz dyskusj pewnego szczeglnego przypadku.
Rozwamy obrt infinitezymalny o kt d wok osi x. Zgodnie z (32.16) mamy wwczas
~a
= ~a + ( ~ex ~a) d.
S.Kryszewski
(32.69)
MECHANIKA KWANTOWA
391
6.03.2010
392
Stosujc t relacj do wektorw osi otrzymujemy

0
~ex = ~ex + ( ~ex ~ex ) d = ~ex ,

0
~ey = ~ey + ( ~ex ~ey ) d = ~ey + ~ez d,

0
~ez = ~ez + ( ~ex ~ez ) d = ~ez ~ey d.
(32.70)
~ transformuj si w nastpujcy sposb

Wedug okrelenia (32.68), skadowe operatora A
~0 = A
~ ~e 0 = A
~ ~ex = A
~ x,
A
x
x
0
0
~
~ e = A
~ (~ey + ~ez d) = Ay + Az d,
A
y = A ~
y
0
0
~
~ e = A
~ (~ez ~ey d) = Az Ay d.
A
z = A ~
z
(32.71)
Z drugiej strony, prawo transformacyjne (32.60) mwi, e (tu ~n = ~ex )

0
Aj

i
~ Aj ,
d ~ex L,
~

i
= Aj
d Lx , Aj ,
~
= Aj
j = x, y, z.
(32.72)
~ w (32.71) z praw
Zestawiajc prawe strony przetransformowanych skadowych operatora A
stron (32.72), kolejno otrzymujemy

i
d Lx , Ax ,
~
Ax = Ax
Lx , Ax
= 0.
(32.73)
Dla drugiej skadowej, w analogiczny sposb mamy

Ay + Az d = Ay

i
d Lx , Ay ,
~
Lx , Ay
= i~ Az .
(32.74)
= i~ Ay .
(32.75)
I wreszcie dla trzeciej skadowej dostajemy

Az Ay d = Az

i
d Lx , Az ,
~
Lx , Az
Zbierajc rezultaty, piszemy

Lx , Ax
Lx , Ay
Lx , Az

= 0,
= i~ Az ,
= i~ Ay .
(32.76)
Bez adnego trudu powtarzamy takie same rozwaania dla przypadku obrotw wok osi ~n = ~ey
i ~n = ~ez . Otrzymujemy wwczas relacje komutacyjne

Ly , Ax
Ly , Ay
Ly , Az

= i~ Az ,
= 0,
= i~ Ax .

Lz , Ax
Lz , Ay
Lz , Az

= i~ Ay ,
= i~ Ax ,
= 0.
(32.77)
Dziewi powyszych relacji komutacyjnych mona zapisa jednym wzorem

La , Ab
= i~ abc Ac .
(32.78)
Uzyskana relacja komutacyjna dla skadowych operatora momentu pdu i dowolnego operatora wektorowego pozwala wypisa odpowiednie reguy dla szczeglnych przypadkw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
392
6.03.2010
393
= (x, y, z) = (x1 , x2 , x3 )
Dla operatora pooenia R
L a , xb
= i~ abc xc .
(32.79)
= (px , py , pz ) = (p1 , p2 , p3 )
Dla operatora pdu P
La , pb
= i~ abc pc .
(32.80)
~ = (L1 , L2 , L3 )
Dla samego operatora momentu pdu L
L a , Lb
= i~ abc Lc .
(32.81)
Powysze relacje mona sprawdzi w reprezentacji pooeniowej. W szczeglnoci warto sprawdzi (co zreszt robimy w gwnej czci wykadu), e relacja (32.81) jest zgodna z relacj (32.67).
~ jako generaWszystkie uzyskane tu zwizki komutacyjne s konsekwencj definicji operatora L
tora obrotw i wasnoci operatorw przy transformacjach indukowanych obrotem w przestrzeni
pooe.
32.6
Uwagi kocowe
32.6.1
Cakowity moment pdu
~ zwaPrzeprowadzona dyskusja dotyczya pojedynczej (bezspinowej) czstki. Jej moment pdu L

ny orbitalnym, jest generatorem obrotw, to znaczy przy obrotach przestrzennych stany czstki
transformuj si
0
| i = R(, ~n)| i,
(32.82)
gdzie

R(, ~n) = exp

i
~ .
d ~n L
~
(32.83)
W oglnym przypadku, ukad fizyczny moe skada si z wielu czstek (w tym i takich ktre posiadaj spin). Wwczas musimy posugiwa si cakowitym momentem pdu rozwaanego
ukadu. Musimy wic wprowadzi
~J cakowity moment pdu.
(32.84)
Odpowiedni operator obrotu bdzie mia wtedy posta

i
~
R(, ~n) = exp d ~n J .
~
(32.85)
~ musi by zaOmwione wyej wasnoci obrotw pozostan niezmienione, tyle e operator L

~
stpiony przez J cakowity moment pdu. Oczywicie oglna teoria obrotw ulega wwczas
komplikacji, cho zasadnicze wnioski (np. relacje komutacyjne) pozostaj w mocy bez istotniejszych zmian.
32.6.2
Niezmienniczo przy obrotach
Intuicyjnie przewidujemy, e obrt izolowanego ukadu fizycznego nie powinien prowadzi do

zmiany jego wasnoci fizycznych (cho sposb, czy forma opisu po obrocie moe by inna ni
przed obrotem). Trzeba by jednak ostronym, bowiem mog istnie transformacje, przy ktrych
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
393
6.03.2010
394
ukad fizyczny ulega jednak zmianie. Niezmienniczo przy obrotach naley wic traktowa raczej
jako postulat, ktry jest nastpnie sprawdzany dowiadczalnie. Przyjmijmy, e postulat ten jest
0 powinny
speniony. Przewidywania fizyczne (np. wartoci wasne obserwabli) dla obserwabli Q
obserwabli przed obrotem. Oczekiwanie to znajduje swj wyraz w
by takie same jak dla Q
fakcie, e operator obrotu R jest unitarny.
Co wicej, ewolucja czasowa nie powinna zalee od obrotu. Oznacza to, e nie ma znaczenia, w ktrej chwili wykonany zostanie obrt. Aby to wyjani przeprowadzimy nastpujce
rozumowanie.
Ukad znajdujcy si (w pewnej chwili pocztkowej) w stanie | (t0 ) i zosta poddany ob0
rotowi tak, e jego stan zmieni si do | (t0 ) i = R | (t0 ) i. Stan ten nastpnie ewoluowa
0
do stanu | (t) i. Formalnie zapisujc, mamy
obrt
| (t0 ) i
R | (t0 ) i = | (t0 ) i
ewolucja
- | 0 (t) i
(32.86)
Rozpatrzmy teraz odwrotn sekwencj. Ukad najpierw ewoluuje od chwili t0 do chwili t.

Wtedy dokonany jest obrt. A wic w tym przypadku
ewolucja
| (t0 ) i
- | (t) i
obrt
- | (t) i = R | (t) i.
(32.87)
Niezmienniczo wzgldem obrotu wymaga, aby oba stany kocowe byy jednakowe, to znaczy
aby
0
| (t) i = R | (t) i = | (t) i.
(32.88)
badanego (izolowanego) ukadu fizycznego komutuje z

Zamy dalej, e hamiltonian H
operatorem cakowitego momentu pdu
Jk , H
= 0,
k = 1, 2, 3.
(32.89)
Oznacza to, e hamiltonian przy infinitezymalnych obrotach jest niezmieniony, a w konsekwencji

komutuje z operatorem obrotu skoczonego. A zatem
R = RH.
(32.90)
Inaczej mwic, z relacji transformacyjnej (32.40) wynika, e

0 = RH
R = H.
(32.91)
Konsekwencj relacji komutacyjnej (32.89) jest wic niezmienniczo hamiltonianu przy obrotach. Oczywicie nasze rozumowanie mona odwrci: hamiltonian niezmienniczy przy obrotach,
komutuje z cakowitym momentem pdu ukadu. Ewolucja w ukadzie nieobrconym (zalena
przebiega tak samo jak w ukadzie obrconym (gdzie H
0 = H).
od H)
Niech teraz ukad bdcy w stanie | (t) i ewoluuje do chwili t + t. Stosujc rozwinicie w
szereg Taylora piszemy wic
| (t) i
t
t
= | (t) i +
H | (t) i,
i~
| (t + t) i = | (t) i + t
(32.92)
gdzie druga rwno wynika z rwnania Schrdingera.

Zastosujmy powyszy opis w bardziej szczegowej analizie pierwszego z podanych wyej
scenariuszy. W pewnej chwili t ukad fizyczny opisany stanem | (t) i poddany zosta obrotowi i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
394
6.03.2010
395
0
0 = H,
znalaz si w stanie | (t) i = R| (t) i. Nastpnie (ju w ukadzie obrconym, gdzie H

zgodnie z zaoeniami (32.89)-(32.91)) ewoluuje do stanu
0
t 0 0
H | (t) i
i~
t
R| (t) i +
H R | (t) i,
i~
0
| (t + t) i = | (t) i +
=
(32.93)
Przechodzimy do drugiego scenariusza. Najpierw mamy ewolucj od chwili t do chwili t + t, a

potem dokonujemy obrotu, otrzymujc w rezultacie stan
0
R| (t + t) i = | (t + t) i = R| (t) i +
t
| (t) i,
RH
i~
(32.94)
i operator obrotu R
Prawe strony dwch ostatnich rwna s rwne, bowiem hamiltonian H
0
komutuj. A zatem rwne s take lewe strony R| (t+t) i = | (t+t) i. co zgodnie z (32.88)
oznacza, e ukad jest niezmienniczy wzgldem obrotw. Wykazalimy wic, e jeli hamiltonian
komutuje z operatorem (cakowitego) momentu pdu, to ukad jest niezmienniczy wzgldem
h
obrotw. Innymi sowy, hamiltonian ukadu izolowanego jest skalarem. Ukady oddziaujce nie

~J = 0 oznacza, e moment pdu ukadu
musz ju mie tej wasnoci. Co wicej, relacja H,
jest sta ruchu. Podkrelamy raz jeszcze, e mwimy tu o cakowitym momencie pdu.
Omwione w tym rozdziale zwizki pomidzy obrotami a momentem pdu ukadu fizycznego stanowi jedynie bardzo powierzchowny przegld ogromnego bogactwa bardzo rnorodnych
zagadnie. Szczeglnie istotne s tu prawa zachowania. W ukadzie, ktrego hamiltonian jest
skalarem moment pdu jest zachowany, a ukad jest niezmienniczy (w omwionym sensie) wzgldem obrotw. Symetria ukadu daje wic w rezultacie prawa zachowania. Zwizek ten jest bardzo
oglny i ma dalekosine konsekwencje. Samo omwienie (nie wspominajc o peniejszej dyskusji)
tych problemw wybiega jednak daleko poza zakres niniejszych wykadw.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
395
6.03.2010
33. (U.12) Potencja centralny
396
Rozdzia 33
(U.12) Potencja centralny

33.1
Ukad rodka masy i ruch wzgldny.

Przypomnienie z fizyki klasycznej
Rozwamy dwa ciaa o masach m1 i m2 . Zakadamy, e na ten ukad dwch cia nie dziaaj
adne siy zewntrzne, za ciaa oddziaywuj przez pole centralne o energii
V V (~r12 ) = V (~r1 ~r2 ).
(33.1)
Dopuszczamy tu siy newtonowskie dziaajce wzdu linii czcej obie czstki. Niekoniecznie
musz to by siy centralne zalene tylko od odlegoci pomidzy czstkami.
Hamiltonian takiego ukadu bdzie mie oczywicie posta
y
~r
H =
~r
12
~p21
~p22
+
+ V (~r12 ),
2m1
2m2
(33.2)
gdzie ~pj = mj ~vj = mj~r j . Hamiltonian ten jest niezaleny jawnie

od czasu (czas jest zmienn cykliczn), wic energia jest sta ruchu
jest zachowana. Hamiltonowskie rwnania ruchu
~r
~pj
~r j =
,
mj
~p j = V (~r12 ),
(33.3)
ze wzgldu na obecno energii potencjalnej nie daj si (w oglRys. 33.1: Dwie czstki i ich nym przypadku) rozseparowa. Powyszy opis wiemy z ukadem
pooenie wzgldne
odniesienia, ktry nazwiemy laboratoryjnym (LAB).
~r12 = ~r1 ~r2 .
Aby rozseparowa powysze rwnania wygodnie jest dokona
przejcia do ukadu odniesienia zwizanego ze rodkiem masy rozwaanego ukadu dwch czstek. Pooenie rodka masy wzgldem ukadu LAB dane jest wektorem
~ cm = m1~r1 + m2~r2 .
R
m1 + m2
(33.4)
Ukad odniesienia zwizany ze rodkiem masy oznaczymy jako CM (center of mass). Pooenia
wyraone w LAB (tj. ~r1 i ~r2 ) zwizane s z pooeniami ~x1 oraz ~x2 w CMS, za pomoc relacji
m2 ~r12
~ cm
+ R
m1 + m2
m1 ~r12
~ cm .
=
+ R
m1 + m2
~ cm =
~r1 = ~x1 + R
(33.5a)
~ cm
~r2 = ~x2 + R
(33.5b)
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
396
6.03.2010
397
m2
~r2
~x2
CM
~x1
R~
m1
cm
~r1
~ cm pooenie
Rys. 33.2: Ukad rodka masy znajdujcego si w punkcie CM . R
rodka masy wzgldem ukadu laboratoryjnego (LAB). ~r1 , ~r2 pooenia czstek w
LAB. ~x1 , ~x2 pooenia czstek wzgldem rodka masy. Pooenie wzgldne czstek
~r12 = ~r1 ~r2 = ~x1 ~x2 .
Biorc pochodne czasowe w relacjach (33.5) obliczamy prdkoci czstek w LAB za pomoc ich
odpowiednikw w CMS. Nastpnie budujemy energi kinetyczn, ktra okazuje si by postaci
Ekin =
2
1 2
1
~ ,
~r12 + (m1 + m2 ) R
cm
2
2
(33.6)
gdzie = m1 m2 /(m1 + m2 ) jest tzw. mas zredukowan ukadu dwch czstek. Nietrudno
sprawdzi, e cakowity pd obu czstek w ukadzie CMS: m1~x 1 + m2~x 2 = 0. Wygodnie jest
jednak jako zmienne kanoniczne wybra:
~r ~r12 ,
~ R
~ cm .
R
poozenie wzgldne :
poozenie srodka masy :
(33.7a)
(33.7b)
Odpowiednie pdy kanoniczne otrzymamy przez rniczkowanie energii kinetycznej wzgldem ~r

~
iR
m2 ~p1 m1 ~p2
~p = ~r , =
~p1
~p2
=
(33.8a)
m1 + m2
m1
m2
~ = (m1 + m2 ) R
~ = ~p1 + ~p2 .
P
(33.8b)
Energi ukadu hamiltonian moemy wwczas zapisa jako
H =
~2
~p2
P
+
+ V (~r),
2
2M
(33.9)
gdzie M = m1 + m2 jest cakowit mas ukadu dwch czstek. Hamiltonian ten prowadzi do
rwna ruchu
~r = ~r V (~r),
~ = 0.
R
(33.10)
Omwiony w skrcie formalizm pozwala na nastpujce wnioski:

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
397
6.03.2010
398
~ = const., co oznacza, e ruch rodka masy

Z drugiego rwnania (33.10) wynika, e R
jest jednostajny, prostoliniowy (na ukad nie dziaaj adne siy zewntrzne. Fakt ten
~ jest cykliczna (nie wystpuje w
wynika take ze stwierdzenia, e zmienna kanoniczna R
hamiltonianie), wic odpowiadajcy jej pd kanoniczny jest sta ruchu.
Ukad CMS porusza si ruchem jednostajnym wzgldem LAB. Jeli wic LAB by ukadem
inercjalnym, to takim te jest CMS.
~ 2 /2M jest energi kinetyczn ukadu jako caoci. W myl poprzedniego punk Wyraenie P
tu jest to staa. A wic drugi skadnik hamiltonianu (33.9) jest sta, nie wpywa na ksztat
rwna ruchu i dlatego te, bez straty oglnoci, mona go pomin, piszc
H =
~p2
+ V (~r).
2
(33.11)
Innymi sowy jest to hamiltonian ukadu dwch czstek w inercjalnym ukadzie odniesienia
jakim jest CMS. Oczywicie w tym ukadzie rodek masy spoczywa.
Hamiltonian (33.11) opisuje ruch fikcyjnej czstki wzgldem nieruchomego centrum siy.
Jest on energi ruchu wzgldnego. Rozwizujc problem ruchu wzgldnego w CMS i dokonujc odpowiednich transformacji, moemy ponownie wrci do ukadu LAB.
33.2
33.2.1
Model molekuy dwuatomowej.

Potencja Kratzera
Wprowadzenie
Jednym z modeli potencjau oddziaywania dwch atomw tworzcych moleku jest tzw. potencja Kratzera
V (r) = 2 V0
a
a2
r
2r2
(33.12)
gdzie V0 i a s staymi dodatnimi. Jest to do

uproszczony model, bowiem nie opisuje on wewntrznej struktury atomw. S tu one "w przyblieniu"
V (x)
czstkami punktowymi o masach m i M . Potencja
ten mona stosowa do opisu moleku, w ktrych jeden z atomw jest znacznie ciszy (np. molekua jox = r=a
dowodoru HJ). Wwczas masa zredukowana ukadu
0
1
2
3
4
5
0
= mM/(M + m) praktycznie pokrywa si z mas
lejszego atomu. Ciszy atom ley wwczas w rodku ukadu wsprzdnych i (z dobrym przyblieniem)
V0
jest nieruchomy. Zaoenie M m nie jest jednak
konieczne i bdziemy si posugiwa mas zredukowan opisujc moleku w ukadzie rodka masy.
Nie bdziemy tu wnika w przesanki fizyczne pozwaRys. 33.3: Potencja Kratzera
lajce wyprowadzi, czy te uzasadni posta potencjau (33.12). Przyjmiemy, e potencja ten moe by
modelem oddziaywania midzyatomowego w molekule dwuatomowej. Zajmiemy si rozwizywaniem odpowiedniego rwnania Schrdingera. Problem ma oczywicie symetri sferyczn, wic
stosowa bdziemy radialne rwnanie Schrdingera. Zanim tym si zajmiemy poczynimy kilka
uwag na temat potencjau (33.12).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
398
6.03.2010
399
Parametry okrelajce potencja Kratzera mona powiza (co omwimy dokadniej nieco
dalej) z nastpujcymi wielkociami fizycznymi
czstoci drga molekuy
s
2V0
,
a2
(33.13)
gdzie masa zredukowana dwch atomw = mM/(M + m);

momentem bezwadnoci molekuy
I = a2 ,
(33.14)
przy czym mona pokaza, e w realnych wypadkach dowiadczalnych zachodzi nierwno

q
2V0 a2 ~.
I =
(33.15)
Potencja Kratzera ma oczywiste wasnoci

lim V (r) = +,
r0
lim V (r) = 0.
(33.16)
Co wicej, potencja ten ma minimum, bowiem pochodna

d V (r)
dr
a
a2
= 2 V0 2 + 3
r
r

a
a
= 2 V0 2 1
,
r
r
(33.17)
znika w punkcie r = a. Warto V (r) w minimum wynosi V (a) = V0 (patrz rysunek). Fakty
te okrelaj sens fizyczny parametrw (staych) V0 i a. S one wyznaczane dowiadczalnie, ich
konkretne wartoci zale od tego jakie atomy (jakich pierwiastkw chemicznych) wchodz w
skad badanej molekuy.
33.2.2
Radialne rwnanie Schrdingera
Potencja Kratzera jest potencjaem centralnym, wic stosuj si do niego wszelkie poczynione
uprzednio uwagi. Rwnanie Schrdingera w ukadzie rodka masy
"
~2 2
+ V (r) (~r) = E (~r),
(33.18)
sprowadza si do rwnania radialnego (14.48), tj.

d2 u(r)
+
dr2
"
2
E + 2V0
~2
a
a2
r
2r2
!#
l(l + 1)
r2
u(r) = 0.
(33.19)
Pena funkcja falowa (we wsprzdnych sferycznych) jest postaci

(~r) = (r, , ) =
u(r)
Ylm (, ),
r
(33.20)
przy czym funkcja radialna u(r) musi spenia warunek

u(r)
r0
- 0.
(33.21)
Funkcja radialna u(r) na pewno bdzie zalee od orbitalnej liczby kwantowej l, a take (jak si
spodziewamy) od jeszcze jakie innej. Na razie jednak nie zaznaczamy jawnie tych zalenoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
399
6.03.2010
400
Zmienne bezwymiarowe
Zanim przystpimy do rozwizania rwnania radialnego, dokonamy zamiany zmiennych. Wprowadzamy bezwymiarow zmienn
x =
r
a
d
1 d
=
dr
a dx
d2
1 d2
=
.
dr2
a2 dx2
(33.22)
Rwnanie radialne zapisane w zmiennej x przyjmuje posta

d2 u(x)
+
dx2
"
2a2 E
2a2 V0
+
2
~2
~2
1
1
x
2x2
l(l + 1)
x2
u(r) = 0.
(33.23)
Wygodnie jest wprowadzi dodatkowe (bezwymiarowe) wielkoci pomocnicze

2 =
2a2
E,
~2
2 =
oraz
2a2
V0 ,
~2
(33.24)
Liczba 2 jest w myl poczynionych zaoe dodatnia, wic R. Znak parametru 2 zaley
od znaku energii E. Stany zwizane (do badania ktrych si tutaj ograniczamy) odpowiadaj
energii ujemnej E = |E|. Wwczas wielko 2 jest dodatnia i moemy napisa
s
2a2
|E| > 0,
~2
(33.25)
co automatycznie ustala znak liczby . Stosujc wprowadzone oznaczenia w rwnaniu (33.23)

sprowadzamy radialne rwnanie Schrdingera do
d2 u(x)
+
dx2
"
2 + l(l + 1)
2 2
+
x
x2
u(r) = 0.
(33.26)
Musimy teraz rozwiza to rwnanie.

Rozwizania asymptotyczne dla x 1
Dla dostatecznie duych wartoci argumentu x moemy w rwnaniu (33.26) zaniedba czony
zawierajce x w mianownikach. Rwnanie to redukuje si wtedy do
d2 u(x)
2 u(r) 0.
dx2
(33.27)
Rozwizanie tego rwnania jest nastpujce (co atwo sprawdzi)

u(x)
x1
- ex + ex .
(33.28)
Poniewa jest parametrem dodatnim, wic rozwizanie ex jako nienormowalne moemy odrzuci. Wobec tego oczekujemy, e radialna funkcja falowa dla duych x to
u(x)
S.Kryszewski
x1
- ex .
(33.29)
MECHANIKA KWANTOWA
400
6.03.2010
401
Rozwizania asymptotyczne dla x 0

W tym przypadku dominuje czon zawierajcy x2 . Rwnanie (33.26) sprowadza si wic do
d2 u(x)
2 + l(l + 1)
u(r) = 0.
dx2
x2
(33.30)
Rozwizania szukamy teraz w postaci u(x) = xs . Postulat ten, po podstawieniu do (33.30) daje
zwizek
2 + l(l + 1)
s(s 1)
= 0.
(33.31)
Jest to trjmian kwadratowy wzgldem niewiadomej s. Jego rozwizania to

q
s =
1
2
2 + l +

1 2
2 .
(33.32)
Parametr jest dodatni, wic wyraenie pod pierwiastkiem jest wiksze ni 12 . Wobec tego
rozwizanie, w ktrym s < 0, jest fizycznie niedopuszczalne, bo jest rozbiene w zerze. A zatem
jedynie moliwe jest rozwizanie z s+ , bowiem zapewnia, e funkcja radialna znika w zerze. Wobec
tego dla maych odlegoci midzyatomowych radialna funkcja falowa powinna zachowywa si
jak
u(x)
x1
- xs ,
gdzie
1
2
s =
2 + l +

1 2
2
> 1.
(33.33)
Rwnanie dla pomocniczej funkcji f (x)

Biorc pod uwag zachowanie asymptotyczne (33.29) i (33.33) szukamy funkcji radialnej u(x) w
postaci
u(x) = xs ex f (x),
(33.34)
gdzie f (x) jest funkcj nieznan. Musi ona jednak zachowywa si "przyzwoicie", aby nie popsu
przedyskutowanych wyej zachowa asymptotycznych. Poszukiwana funkcja f (x) musi spenia
rwnanie, ktre znajdujemy, podstawiajc postulat (33.34) do rwnania radialnego (33.26). Wykonujc niezbdne rniczkowania i skracajc czynnik xs1 ex otrzymujemy
x
d2 f (x)
+
dx2
2s 2x
df (x)
dx
2 2 2s f (x) = 0.
(33.35)
Rwnanie to przypomina konfluentne rwnanie hipergeometryczne. Aby lepiej to zobaczy, dokonamy ponownie zamiany zmiennej. Tym razem wprowadzamy
= 2x
d
d
= 2
dx
d
2
d2
2 d
=
4
.
dx2
d 2
(33.36)
Po prostych przeksztaceniach, z (33.35) dostajemy

d2 f ()
+
d 2
2s
d2 f ()
2
s
f () = 0.
(33.37)
Rzeczywicie wic mamy rwnanie konfluentne hipergeometryczne (patrz Dodatki matematyczne)

z parametrami
a = s
S.Kryszewski
2
,
oraz
c = 2s.
MECHANIKA KWANTOWA
(33.38)
401
6.03.2010
402
Moemy skorzysta ze znanych rozwiza (A.2) piszc (wracajc od razu do zmiennej x)

f (x) = A 1 F1
2
s , 2s, 2x
+ Bx
12s
!
!
2
s
2s, 2 2s, 2x ,
1 F1
(33.39)
gdzie do staej B wcignlimy czynnik (2)12s . Drugi skadnik rozwizania po podstawieniu

do (33.34) wyprodukuje czynnik xs x12s = x1s . Poniewa s > 1, wic czynnik taki da osobliwe
zachowanie funkcji u(x) w okolicach zera. Wobec tego ta cz rozwizania jest niefizyczna.
Trzeba wic przyj B = 0, dziki czemu w (33.39) zostaje tylko pierwszy skadnik. Tak obliczon
funkcj f (x) podstawiamy do (33.34) otrzymujc funkcj radialn w postaci
s
u(x) = A x e
2
s , 2s, 2x
1 F1
(33.40)
Konieczna jest dalsza dyskusja uzyskanego rozwizania. Wynika to std, e dla duych argumentw konfluentna funkcja hipergeometryczna (patrz (A.9)) zachowuje si jak
1 F1 (a, c, 2x)
- (2x)ac e2x ,
(33.41)
co w zestawieniu z (33.40) sprawia, e dla duych x-w funkcja radialna rozbiega jak ex i tym
samym jest nienormowalna. Jedyn moliwoci jest zredukowanie konfluentnej funkcji hipergeometrycznej do wielomianu. Zachodzi to wtedy, gdy jej pierwszy parametr jest niedodatni
liczb cakowit, to jest gdy
a = s
2
= n,
gdzie
n = 0, 1, 2, 3, . . . .
(33.42)
Warunek ten omwimy nieco dalej. Warto jednak zauway, e radialna funkcja falowa zaley
teraz od dwch liczb kwantowych: od l (poprzez parametr s) i od wprowadzonej tu liczby n
radialnej liczby kwantowej.
33.2.3
Pena funkcja falowa
Pena funkcja falowa dla molekuy (w ukadzie rodka masy i we wsprzdnych sferycznych) ma
posta (33.20), Przy czym funkcja radialna dana jest w (33.40). czc te wyniki i wracajc do
wyjciowych zmiennych mamy

nlm (r, , ) =
1
r
A exp
r
a

1 F1
r
a
s
2r
n, 2s,
a
Ylm (, ),
(33.43)
gdzie jawnie zaznaczylimy liczby kwantowe od ktrych zaley funkcja falowa. Moemy jeszcze
przedefiniowa sta normalizacyjn A wcigajc do niej wszelkie stae parametry, wwczas pena
funkcja falowa przyjmuje posta

nlm (r, , ) = A rs1 exp
r
a

1 F1 n, 2s,
2r
a
Ylm (, ),
(33.44)
Przypominamy ponadto, e
2 =
S.Kryszewski
2a2
E,
~2
2 =
2a2
V0 ,
~2
MECHANIKA KWANTOWA
(33.45a)
402
6.03.2010
403
oraz
r
1
2
s =
2 + l +
1
2
2
(33.45b)
Radialna liczba kwantowa n jest zwizana z pozostaymi parametrami poprzez relacj (33.42),
co musimy jeszcze przedyskutowa.
33.2.4
Kwantowanie energii
Wyraenie cise
Warunek (33.42) okrelajcy dopuszczalne fizycznie funkcje falowe (przy nieujemnych n)
2
s = n,
(33.46)
okrela rwnie dozwolone energii molekuy bowiem parametr zaley od energii. Istotnie, biorc
go z (33.25) dostajemy
s
~2
2a2 |E|
= n + s.
(33.47)
Analizujemy z zaoenia tylko stany zwizane, dla ktrych energia jest ujemna, wic rozwikujc
powysz formu mamy
Enl =
~2
4
.
2a2 (n + s)2
(33.48)
W myl wprowadzonych oznacze (33.24) mamy ~2 2 /2a2 = V0 , wic wstawiajc s dane w

(33.33) ostatecznie piszemy
"
Enl = V0
"
= V0
n+
n+
1
2
1
2
2 + l +
+
s
1
2
2
#2
2
1
1 + 2 l + 12
#2
(33.49)
Stan podstawowy molekuy dwuatomowej, tj. stan o najniszej energii odpowiada liczbom kwantowym n = l = 0. Jego energia wynosi
"
E00 = V0
1
+
2
1
1+ 2
4
#2
= Edis .
(33.50)
Rozerwanie wizania midzyatomowego wymaga dostarczenia molekule wanie takiej energii.

Jest to wic, innymi sowy, energia dysocjacji molekuy.
Powysze wyniki s cise, w tym sensie, e w ramach naszego modelu nie poczynilimy adnych dodatkowych zaoe upraszczajcych. Otrzymane poziomy energetyczne, s numerowane
liczbami kwantowymi n i l, ktre s nieujemnymi liczbami cakowitymi. Dla danego l, magnetyczna liczba kwantowa m przyjmuje (2l + 1) dozwolonych wartoci i tyle te wynosi degeneracja
poziomu Enl . Jest to, jak wiemy, degeneracja o charakterze zasadniczym, typowa dla ukadw
fizycznych ze sferycznie symetrycznym potencjaem.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
403
6.03.2010
404
Wyraenie przyblione
Zauwamy teraz, e zaoenia (33.15) wynika oszacowanie
s
I
=
~
2V0
a2
~2
= 1,
(33.51)
ktre przyjmiemy na razie "na wiar", a ktre uzasadnimy nieco dalej. Zaoymy jeszcze, e
liczby kwantowe n i l s niezbyt due, tak e spenione s warunki dodatkowe
n+
1
2
1,
l+
oraz
1
2
1.
(33.52)
Przy tych zaoeniach moemy rozwin wyraenie (33.49) dla energii molekuy rozwin w
szereg. Najpierw rozwiniemy pierwiastek, korzystajc ze wzoru 1 + x 1 + x/2 x2 /8. Otrzymujemy wwczas
"
Enl V0
n+
1 +
1
2
(l + 12 )2
+
2 2
(l + 12 )4
8 4
#2
(33.53)
Zgodnie z poczynionymi zaoeniami, wszystkie wyrazy (za wyjtkiem jedynki) s bardzo mae.
Moemy ponownie rozwin w szereg. Musimy jednak by ostroni. Chcemy bowiem dokona
oblicze z dokadnoci do wyrazw rzdu 3 . Wobec tego e mamy tu skadniki rzdu 1
musimy w rozwiniciu uwzgldni wyrazy trzeciego rzdu. Korzystamy teraz z rozwinicia (1 +
x)2 1 2x + 3x2 4x3 . Stosujc je do (33.53) dostajemy
"
Enl V0
1
2
(l + 12 )2
+
2 2
(l + 12 )4
2 4
1 2
n+
+ 3
n+
1
2
(l + 21 )2
+
2 2
(l + 12 )4
2 4
n+
1
2
(l + 21 )2
+
2 2
(l + 12 )4
2 4
!2
!3
.
(33.54)
Wykonujemy teraz wszelkie niezbdne mnoenia i potgowania, pozostawiamy jednak wyrazy co

najwyej rzdu 3 . W rezultacie otrzymujemy
"
Enl V0 + V0
2(n + 12 )
(l + 12 )2
+
2
3(n + 12 )(l + 12 )2
3(n + 12 )2
2
4(n + 21 )3
+
3
(33.55)
Z wyraenia tego bez trudu otrzymujemy przyblion warto energii dysocjacji

Edis = E00 V0
V0
V0
V0
+
,
2
2
8 3
(33.56)
co mona take otrzyma dokonujc rozwinicia cisej formuy (33.50).

W uzyskanych przyblieniach dla energii molekuy pierwszy wyraz jest rwny minimalnej
wartoci energii potencjalnej. Wskazuje to, e dokonalimy rozwinicia w otoczeniu minimum
energii potencjalnej Vmin = V0 . Rozwaymy to teraz dokadniej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
404
6.03.2010
33.2.5
405
Rozwinicie potencjau w otoczeniu rmin = a
Potencja Kratzera (33.12) moemy przepisa w postaci

"
V (r) = 2 V0
"
= 2 V0
a
a2
a + ( r a)
2 [ a + ( r a)]2
1
1+
ra
a
2
2 [ 1 + ( ra
a )]
(33.57)
Oczywicie (r a) jest odchyleniem odlegoci pomidzy atomami tworzcymi moleku od wartoci rmin = a, ktrej odpowiada minimalna warto potencjau. Wprowadmy teraz odchylenie
bezwymiarowe y i przyjmijmy, e jest ono mae, to jest
y =
ra
,
a
oraz
y 1.
(33.58)
Potencja Kratzera (33.57) zapiszemy za pomoc zmiennej y

V (r) = 2 V0
1
1
1+y
2 ( 1 + y)2
(33.59)
Oba uamki dla maych y rozwijamy w szeregi z dokadnoci do y 2 i otrzymujemy

h
V (r) = 2 V0
1 y + y2
1
2
1 2y + 3y 2
= V0 + V0 y 2 = V0 + V0
i
(r a)2
.
a2
(33.60)
Widzimy wic, e potencja Kratzera w otoczeniu minimum zachowuje si podobnie do potencjau

oscylatora harmonicznego Vosc = 12 2 y 2 = 12 2 (r a)2 . Porwnujc to z wyraeniem (33.60)
odczytujemy
V0
=
a2
s
2
1
2
skd wynika
2V0
,
a2
(33.61)
co oczywicie uzasadnia notacj (33.13) wprowadzon na pocztku naszych rozwaa. Uzyskane

przyblienie harmoniczne nie powinno by niczym nieoczekiwanym. Kad krzyw w okolicach
jej minimum mona bowiem przybliy parabol.
Potencja oscylatora wyznacza poziomy energetyczne rozoone w rwnych odlegociach
wynoszcych ~. Przyblienie potencjau Kratzera przez potencja oscylatora jest dobre tylko
w niewielkim otoczeniu minimum. Oczekujemy wic, e gboko minimum powinna by dua
w porwnaniu z odlegociami pomidzy (przyblionymi) poziomami oscylatorowymi. A wic
powinna zachodzi relacja
s
~ V0
to znaczy
2~2 V0
V0 .
a2
(33.62)
Oczywicie relacja ta jest rwnowana nastpujcej

s
1
a2 V0
2~2
1
2
2a2 V0
= ,
~2
2
(33.63)
a zatem oszacowanie 1 (por (33.51)) wynika nie tylko z dowiadczenia, ale take z przyblienia harmonicznego. Mwic inaczej, moemy stwierdzi, e dowiadczenie potwierdza stosowalno przyblienia harmonicznego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
405
6.03.2010
33.2.6
406
Dyskusja przyblionego wyraenia dla Enl
Przyblione wyraenie (33.55) moemy teraz zapisa inaczej. Z (33.61) mamy 2 = 2V0 /a2 oraz
I = a2 , wic
V0 =
2
1
2 I
(33.64a)
oraz
s
2a2 V0
=
~2
2I I 2
I
=
.
2
~ 2
~
(33.64b)
Za pomoc tych oznacze moemy zapisa Enl w postaci

Enl V0
I 2
+
2
"
2~
~2
3~2
(n + 12 ) + 2 2 (l + 12 )2 2 2 (n + 21 )2
I
I
I
#
3~3
4~3
3 3 (n + 12 )(l + 12 )2 + 3 3 (n + 21 )3 .
I
I
V0 + ~ (n + 12 ) +
~2
3~2
(l + 12 )2
(n + 12 )2
2I
2I
3~3
2~3
1
1 2
(n
+
(n + 21 )3 .
)(l
+
)
+
2
2
2I 2
I 2
Wyraenie skada si z szeciu czonw, ktre teraz po kolei omwimy.
(33.65)
Pierwszy skadnik to minimalna warto potencjau V0 = 12 I 2 . Nie jest on bezporednio mierzalny w dowiadczeniach typu spektroskopowego. Przy przejciach pomidzy
poziomami (przy obliczaniu rnic energii E = En0 l0 Enl ) zawsze si on znosi.
Drugi skadnik ~(n + 12 ) jest energi drga harmonicznych molekuy wzdu osi czcej
atomy. Liczb kwantow n nazywamy dlatego liczb oscylacyjn. Skadnik ten jest dodatni,
wic wzbudzenia oscylacyjne podnosz energi molekuy.
Trzeci skadnik o postaci
~2
~2
~2
(l + 12 )2 =
l(l + 1) +
2I
2I
8I
(33.66)
wiemy z energi rotacji molekuy wok jej rodka masy. Liczb l nazywamy wwczas
rotacyjn (zamiast orbitalna). I ten skadnik jest dodatni, wic take podnosi energi.
Czwarty czon 3~2 (n + 21 )2 /2I jest ujemny. Prowadzi on do obnienia energii drga molekuy. Jest to typowy czon anharmoniczny, jest to poprawka do przyblienia harmonicznego,
bowiem potencja Kratzera tylko w bardzo maym otoczeniu minimum jest harmoniczny.
Czon pity o postaci 3~3 (n + 12 )(l + 12 )2 /2I 2 opisuje sprzenie pomidzy oscylacjami a
rotacj molekuy. Jest to znowu odzwierciedlenie faktycznej anharmonicznoci potencjau
Kratzera.
I wreszcie czon szsty
2~3
4~
3~2
(n + 12 )3 =
(n + 12 )
(n + 12 )2 .
2
I
3I
2I
(33.67)
Pierwszy czynnik 4~/3I 1 (zgodnie z zaoeniem), za (n + 21 ) jest niewielkie. Widzimy

wic, e szsty skadnik energii jest kolejn poprawk anharmoniczn, na dodatek znacznie
mniejsz ni poprawka kwadratowa dana czwartym czonem. Zazwyczaj wic ten ostatni
skadnik energii mona zaniedba.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
406
6.03.2010
407
W wietle tej dyskusji przyblion energi molekuy (w modelu Kratzera) zapiszemy w postaci
~2
(l + 12 )2
2I
Enl V0 + ~ (n + 12 ) +
3~2
3~3
(n + 12 )2
(n + 12 )(l + 12 )2 ,
(33.68)
2I
2I 2
cho przyblienie to jest nieco "gorsze" ni rezultat (33.65).
Przypomnijmy, e rozwaania powysze s suszne dla liczb kwantowych (n + 21 ) i (l + 12 )
maych w porwnaniu z parametrem = I/~. Nasze przyblienie, a take i jego dyskusja
zawodz dla duych wzbudze. Wtedy trzeba posugiwa si cisym wzorem (33.49).
33.2.7
Warto h r i w stanie podstawowym
Warto oczekiwana h r i w stanie podstawowym jest po prostu redni odlegoci midzy dwoma
atomami tworzcymi niewzbudzon moleku. Warto ta wynosi
Z
h r i = h 000 | r | 000 i =
Z
0
r2 dr 000
(r, , ) r 000 (r, , ),
(33.69)
gdzie musimy podstawi funkcj falow wynikajc z (33.43) lub (33.44). Aby tego dokona,
musimy j jawnie skonstruowa i unormowa.
Funkcja falowa stanu podstawowego
Na podstawie
wzoru (33.44), w ktrym kadziemy n = l = m = 0. Parametr s wynosi wwczas
p
1
2
s = 2 + + 1/4. Mamy wic

000 (r, , ) = A rs1 exp
r
a
1 F1 0, 2s,
2r
a
Y00 (, ),
(33.70)
Konfluentna funkcja hipergeometryczna z pierwszym argumentem rwnym niedodatniej liczbie

cakowitej jest, jak wiadomo, wielomianem. W rozwaanym przypadku redukuje si do wielomianu stopnia
zerowego, jest wic tosamociowo rwna 1 (patrz take (A.6)). Harmonika sferyczna
Y00 = 1/ 4. Wobec tego funkcja falowa ma posta

A
r
000 (r, , ) =
rs1 exp
a
4
i jej normowanie nie przedstawia problemu. Obliczamy wic cak
Z
1 =
d
|A|2
4
= |A|
Z
0
d
Z
0
(33.71)
r2 dr |000 |2

r2 dr r2(s1) exp
dr r
2s
2r
exp
a

2r
a
2 2s1
,
(33.72)
a
bowiem caka ktowa jest trywialna, za cak radialn bierzemy z tablic. Do obliczenia wartoci oczekiwanej (33.69) potrzebujemy wanie |A|2 , wic nie musimy zajmowa si faz staej
normalizacyjnej i po prostu mamy
= |A|2 (2s + 1)
|A|
1
=
(2s + 1)
S.Kryszewski
a
2
2s1
.
MECHANIKA KWANTOWA
(33.73)
407
6.03.2010
408
Obliczenia wartoci oczekiwanej odlegoci midzyatomowej nie przedstawiaj teraz adnych

powaniejszych trudnoci. Do wzoru (33.69) podstawiamy funkcj falow dan w (33.71) i otrzymujemy
|A|2
4
2r
r dr r
exp
hri =
d
a
0

Z
2r
= |A|2
dr r2s+1 exp
a
0
2s+2
a
= |A|2 (2s + 2)
,
2
2
2(s1)
(33.74)
Biorc teraz |A|2 dan w (33.73) dostajemy

hri =
(2s + 2) a
2s + 1
= a
(2s + 1) 2
2
(33.75)
Rozwaamy tutaj stan podstawowy molekuy, w ktrym n = 0. Z warunku kwantowania (33.46)

wynika, dla tego przypadku, e 2 = s. Dziki temu z (33.75) eliminujemy parametr , a zatem
hri = a
2s2 + s
.
2 2
(33.76)
Nastpnie podstawiamy s =
hri =
a
2
2 2
"
1
+
2
1
2
2 + 1/4 i porzdkujemy otrzymane wyraenie
1
2 +
4
3
3
= a 1 +
+
2
4
2
!2
1
+ +
2
1
1+ 2
4
1
2 +
4
(33.77)
co stanowi wynik cisy. Tak jak poprzednio przyjmujemy, e parametr 1 i rozwijamy w

szereg wyraenie pod pierwiastkiem

1
3
3
+
1+ 2
4 2
2
8

1
3a~
1
3a
1+
= a +
1+
,
a +
2
2
2I
2I
hri a 1 +
(33.78)
gdzie podstawilimy = I/~, (patrz (33.51). Obliczona warto h r i jest redni odlegoci
pomidzy atomami tworzcymi moleku. jest ona nieco wiksza ni odlego a odpowiadajca
minimum energii potencjalnej.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
408
6.03.2010
34. (U.13) Atom wodoropodobny
409
Rozdzia 34
(U.13) Atom wodoropodobny

34.1
Model Bohra przypomnienie
Zaznaczmy na wstpie (o czym ju wspominalimy w kontekcie zasady nieoznaczonoci), e

model Bohra jest niezgodny z przewidywaniami mechaniki kwantowej. Jest on jednak znaczcy
ze wzgldw historycznych, a ponadto daje pewne intuicyjne pojcie o budowie atomu. Rzecz
zdumiewajc jest natomiast, e mimo swej bdnoci, niektre wyniki otrzymane w ramach
modelu Bohra s identyczne ze cisymi wynikami mechaniki kwantowej.
34.1.1
Postulaty Bohra
Model Bohra opisuje atom wodoropodobny, to jest atom zoony z jdra o adunku Ze wok
ktrego kry pojedynczy elektron. Model ten bazuje na dwch nastpujcych zaoeniach.
Elektron porusza si po orbicie koowej wok jdra (mamy tu wic pojcie trajektorii
niedozwolone na gruncie mechaniki kwantowej !!!). Sia Coulomba jest si dorodkow
(ruch w ukadzie rodka masy)
v 2
1 Ze2
=
= 2.
2
r
40 r
r
(34.1)
Energia elektronu jest sum energii kinetycznej i potencjalnej

E =
1 2
v
.
2
r
(34.2)
Postulat Bohra: moment pdu elektronu na orbicie koowej jest wielokrotnoci staej
Plancka ~
L = vr = n~
gdzie
n = 1, 2, 3, . . . . . .
(34.3)
Podkrelmy, e pierwsze zaoenie jest czysto klasyczne. Drugie postulat Bohra, okrela procedur kwantowania. Jednake postulat ten znikd nie wynika, jest postulatem typu ad hoc.
Warto take zauway, e moemy postulat (34.3) zapisa
2r = n
h
h
= n = n,
mv
p
(34.4)
gdzie skorzystalimy z kolei z hipotezy de Brogliea. Warunek ten oznacza, e obwd orbity jest
pen wielokrotnoci dugoci fali zwizanej z elektronem. Innymi sowy, na orbicie koowej
tworzy si fala stojca. Tego stwierdzenia Bohr jednak nie mg poda, bowiem hipoteza de
Brogliea jest historycznie pniejsza.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
409
6.03.2010
34.1.2
410
Obliczenia En i rn
W ramach modelu Bohra chcemy teraz obliczy nastpujce wielkoci:

En dozwolone energie elektronu w atomie,
rn dozwolone promienie orbit,
bowiem z wprowadzonych zaoe wynika, e wielkoci te nie mog przyjmowa dowolnych wartoci. Rwnania (34.1)(34.3) stanowi ukad trzech rwna z niewiadomymi v, r i E. Z rwnania
(34.3) od razu mamy
v =
n~
.
r
(34.5)
Zatem moemy wyeliminowa prdko w dwch pozostaych rwnaniach, otrzymujc w ten

sposb
n2 ~2
=
r
oraz
E =
n2 ~2
.
2r2
r
(34.6)
Pierwsze z powyszych rwna daje wic

r =
n2 ~2
,
(34.7)
co wyznacza dozwolone wartoci promienia w zalenoci od liczby kwantowej n. Wynik ten pozwala wyznaczy energie z drugiego rwnania (34.6)
E =
n2 ~2 2 2
.
2 n4 ~4
n2 ~2
2 n2 ~2
(34.8)
Promie orbity ju mamy w (34.7). Zatem z (34.5) wyliczamy prdko i dostajemy

v =
n~
n~
=
.
=
2
2
r
n ~
n~
(34.9)
Zbierajc wyniki i numerujc je cakowit liczb dodatni n mamy

En =
1 2
1
Z 2 e4
=
,
n2 2~2
n2 2 (40 ~)2
(34.10a)
rn = n2
40 ~2
~2
= n2
,
Ze2
(34.10b)
vn =
1 Ze2
1
=
.
n ~
n 40 ~
(34.10c)
A zatem poszukiwane wielkoci s skwantowane, zarwno energia elektronu jak i promie jego
orbity przyjmuj tylko cile okrelone wartoci.
Dla atomu wodoru Z = 1 najmniejsza orbita (n = 1) ma promie
r1 a0 = ~2
40
.
e2
(34.11)
ktry, nieprzypadkowo, nazywamy promieniem Bohra.

Na orbicie o najmniejszym promieniu (n = 1) elektron ma najmniejsz energi rwn
E1 =
S.Kryszewski
2
Z 2 e4
=
.
2~2
2 (40 ~)2
MECHANIKA KWANTOWA
(34.12)
410
6.03.2010
411
Aby atom zjonizowa, trzeba elektronowi dostarczy energi dodatni o wartoci rwnej |E1 |.
Dlatego te energi
EIB =
2
=
2~2
Z 2 e4
,
2 (40 ~)2
(34.13)
nazywamy energi jonizacji atomu wodoropodobnego. Zapiszmy, za pomoc wprowadzonej notacji, uzyskane wyej wyniki
En =
EI
EIB
= 2 2,
n2
n Z
rn = n2 aB = n2
(34.14a)
a0
.
Z
(34.14b)
Warto take zada sobie trud obliczenia wartoci liczbowych promienia Bohra i energii jonizacji atomu wodoru. Wyniki s nastpujce
40
0.52 ,
e2
e4
13.6 eV.
2 (40 ~)2
a0 = ~2
(34.15a)
EI
(34.15b)
W obliczeniach tych przyjlimy mas zredukowan elektronu me .
34.2
34.2.1
Pd radialny w atomie wodoropodobnym

Uwagi wstpne
Atom wodoropodobny jest to ukad dwch cia elektronu i jdra atomowego, ktre s zwizane
oddziaywaniem coulombowskim
v(r) =
,
r
gdzie
Ze2
,
40
(34.16)
gdzie r jest wzgldn odlegoci pomidzy czstkami, mierzon w ukadzie rodka masy. Hamiltonian ruchu wzgldnego (wynikajcy z (14.15)) ma posta

2
= ~ 1 r2
H
2 r2 r
r
~2
L
.
2r2
r
(34.17)
Lemat 34.1 Dla operatorw rniczkowania wzgldem zmiennej radialnej zachodzi nastpujca
relacja

r2
r2 r
r
1
r
r r
2
(34.18)
Dowd. Niech f (r) bdzie dowoln funkcj zmiennej radialnej. Z jednej strony mamy

f (r)
1
r2
2
r r
r
1
= 2
r
=
S.Kryszewski
f (r)
2 f (r)
2r
+ r2
r
r2
2 f (r)
2 f (r)
.
r r
r2
MECHANIKA KWANTOWA
(34.19)
411
6.03.2010
412
Za z drugiej strony otrzymujemy

1
i
r
r r
2
1
f (r) =
r
1
=
r
2
=
r
r
r

f
r
f (r)
r
1
r f (r)
r r

f
+ r
r
2 f (r)
,
r2
(34.20)
co, na mocy dowolnoci funkcji f (r), koczy dowd.
34.2.2
Pd radialny
Wprowadzany teraz operator pdu radialnego

pr = i~
1
r,
r r
(34.21)
za pomoc ktrego hamiltonian (34.17) moemy zapisa w postaci

2
~2
= pr + L
H
,
2
2r2
r
(34.22)
gdzie oczywicie wykorzystalimy lemat (34.18). Aby przekona si, czy pr moemy rzeczywicie
nazwa operatorem pdu radialnego, zbadamy odpowiednie relacje komutacyjne.
Lemat 34.2 Niech f (r) bdzie dowoln funkcj odlegoci r (ktra, w reprezentacji pooeniowej
ma take sens operatorowy). Zachodzi nastpujca relacja komutacyjna
pr , f (r)
= i~
f (r)
.
r
(34.23)
Dowd. Niech g(r) bdzie (inn) dowoln funkcj r. Wwczas

pr , f (r) g(r) =
1
r, f (r) g(r)
r r
1
1
rf (r)g(r) + i~f (r)
rg(r)
= i~
r r
r r

i~
f
g
=
fg + r
g(r) + rf (r)
r
r
r

i~
g
+
f (r) g + r
.
r
r
i~
(34.24)
Skadniki pierwszy i czwarty oraz trzeci i pity znosz si parami. A zatem

f (r)
pr , f (r) g(r) = i~
r
g(r)
(34.25)
i z dowolnoci funkcji g(r) wynika teza.

Z wykazanej relacji (34.23) natychmiast wynika, e
pr , r
= i~,
(34.26)
wic pd i zmienna radialne speniaj kanoniczn relacj komutacyjn, a zatem ich interpretacja
fizyczna jest poprawna.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
412
6.03.2010
34.2.3
413
Rwnania ruchu dla wielkoci radialnych
Rozwaymy podstawowe rwnania ruchu dla obserwabli r i pr . Pokaemy, e (dla atomu wodoropodobnego)
r =
pr =
d
pr
r =
,
dt
~2
d
L
pr =
2.
3
dt
r
r
(34.27a)
(34.27b)
Istotnie, z rwna Heisenberga dla operatora r otrzymujemy

r =
2
~2

1
= 1 r, pr + L , .
r, H
2
i~
i~
2 2r
r
(34.28)
Cakowity moment pdu zaley tylko od zmiennych ktowych, wic widzimy, e r komutuje
z dwoma ostatnimi skadnikami. Wyliczenie pozostaego komutatora jest proste, korzystajc z
(34.26) otrzymujemy
r =

1
1
pr
r, p2r =
2i~pr =
,
2i~
2i~
(34.29)
a wic (34.27a) jest udowodnione. Analogicznie dowodzimy wzoru (34.27b)

pr =
=
2
~2

1
= 1 pr , pr + L ,
pr , H
i~
i~
2 2r2
r
~2
1
L

1
pr ,
pr ,
.
2
i~
2r
i~
r
(34.30)
~ 2 i pr komutuj, bo zale od rnych zmiennych (ktowych i radialnych), zatem

Operatory L
pr =
=
=
~2
L
1

1
pr , 2
pr ,
2i~
r
i~
r

~2
L
(2)
(1)
i~ 3
i~ 2
2i~
r
i~
r
2
~
L
2,
3
r
r
(34.31)
co byo do wykazania. Relacje dotyczce pochodnych czasowych operatorw radialnych oka si

by poyteczne w dalszych zastosowaniach.
Wzr rekurencyjny Kramersa dla h rs inl
34.3
Celem naszych rozwaa jest wyprowadzenie, podanego w czci gwnej wykadu bez dowodu,
wzoru rekurencyjnego (15.119) Kramersa
0 =
(s + 1) s
a0 s1
h r inl (2s + 1)
hr
inl
2
n
Z
i a2
sh
(2l + 1)2 s2 02 h rs2 inl ,
(34.32)
4
Z
gdzie h rs inl jest wartoci oczekiwan s-tej potgi odlegoci pomidzy elektronem a jdrem
atomu wodoropodobnego, obliczan w stanach wasnych energii atomu
h r inl = h nlm | r | nlm i =

S.Kryszewski
Z
0
2
dr rs+2 Rnl
(r).
MECHANIKA KWANTOWA
(34.33)
413
6.03.2010
414
Obliczanie caek (34.33), gdzie funkcje radialne dane s wzorem (15.95) jest (za wyjtkiem kilku
przypadkw) bardzo mudne. Zaprezentujemy tu metod wyprowadzenia relacji (34.32) pozwalajc unikn jakiegokolwiek cakowania.
34.3.1
Zastosowanie twierdzenia o wiriale
Przystpujemy do wyprowadzenia relacji rekurencyjnej (34.32). Wszelkie wystpujce tu rednie

obliczamy w stanach wasnych hamiltonianu atomu wodoropodobnego. Moemy wic skorzysta
z tzw. uoglnionego twierdzenia o wiriale (25.27), ktre orzeka, e warto oczekiwana pochodnej
czasowej dowolnej obserwabli obliczana w stanie wasnym hamiltonianu jest rwna zeru. A zatem,
w szczeglnoci, dla atomu wodoropodobnego moemy napisa
Dd

d
pr rs+1 | nlm i = 0.
(34.34)
dt
dt
nl
Powysze stwierdzenie jest naszym punktem wyjcia, ktry teraz musimy odpowiednio przeksztaci. Obliczmy pochodn czasow wystpujc po lewej stronie, pamitajc, e r jest proporcjonalne do pr , wic nie komutuje z r. Zgodnie z reguami rniczkowania, z (34.34) otrzymujemy
pr rs+1
E
= h nlm |
0 = h pr rs+1 inl +
s
X
h pr rk r rsk inl .
(34.35)
k=0
Stosujemy teraz pochodne (34.27)

s
1 X
1 ~ 2 s2
hL r
inl h rs1 inl +
h pr rk pr rsk inl .
k=0
0 =
(34.36)
Stany | nlm i w ktrych obliczamy wystpujce tu rednie s stanami wasnymi nie tylko hamil~ 2 i L3 . Wobec tego
ale take momentu pdu L
tonianu H,
0 =
~2 l(l + 1) s2
hr
inl h rs1 inl
s
1 X
+
h pr rk pr rsk inl
k=0
(34.37)
i cay problem sprowadza si do umiejtnego przeksztacenia ostatniego czonu.
34.3.2
Wykorzystanie rwna ruchu dla wielkoci radialnych
Na mocy relacji (34.23) moemy napisa

pr , r k
= i~ k rk1 ,
(34.38)
lub rwnowanie
pr rk + i~ k rk1 = rk pr .
(34.39)
A zatem ostatni czon w (34.37) to

Ps =
s
1 X
h pr rk pr rsk inl
k=0
s

1 X
h pr pr rk + i~ k rk1 rsk inl
k=0
s

1 X
h p2r rs inl + i~ kh pr rs1 inl .
k=0
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(34.40)
414
6.03.2010
415
Pierwszy czon nie zaley od indeksu sumowania. Wystpuj on w kadym skadniku, a wic
pojawia si (s+1)-krotnie. W drugim czonie sumowaniu podlega jedynie czynnik k. W rezultacie
mamy
s
X
s+1 2 s
i~
h pr r inl +
h pr rs1 inl
k
k=0
Ps =
(s + 1) 2 s
i~
h pr r inl +
s(s + 1) h pr rs1 inl ,
(34.41)
2
bowiem suma w pierwszej linii jest dobrze znana. Pozostay nam wic do obliczenia dwie wartoci
oczekiwane.
=
34.3.3
Pomocnicze wartoci oczekiwane
Warto oczekiwan h p2r rs inl obliczymy eliminujc p2r za pomoc hamiltonianu, bowiem
"
~2
L
+
2
2r
r

= 2 H
p2r
Wobec tego
h p2r
r inl = 2
"
(34.42)
~2
L
+
2
2r
r
rs
E
nl
~ 2 rs2 inl + 2h rs1 inl

rs inl h L
= 2h H
= 2En h rs inl ~2 l(l + 1)h rs2 inl + 2h rs1 inl ,
(34.43)
bowiem stany | nlm i s stanami wasnymi hamiltonianu i cakowitego momentu pdu. Jedna z
potrzebnych nam w (34.41) wartoci oczekiwanych jest wic gotowa.
Drug warto redni, tj. h pr rs1 inl , obliczymy ponownie odwoujc si do twierdzenia o
wiriale, z ktrego wynika, e
Dd
d s+1
r
| nlm i = 0.
(34.44)
dt
dt
nl
Obliczamy teraz lew stron, posugujc si tym samym sposobem, co poprzednio. Otrzymujemy
wic
rs
0 =
=
=
=
= h nlm |
s1
X
h rk r rsk1 inl =
k=0
s1
X
k=0
s1
X
X
1 s1
h rk pr rsk1 inl
k=0
h pr rk + i~ k rk1 rsk1 inl

h pr rs1 inl + i~ kh rs2 inl
k=0
s1
X
s
i~ s2
k
h pr rs1 inl +
hr
inl
k=0
s
i~ s(s 1) s2
h pr rs1 inl +
hr
inl .
2
Std oczywicie wynika, e
=
i~
(s 1) h rs2 inl .
2
Druga z wartoci oczekiwanych obecnych w (34.41) jest wic take obliczona.
h pr rs1 inl =
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(34.45)
(34.46)
415
6.03.2010
34.3.4
416
Ostatni etap oblicze
Mamy ju wszystkie niezbdne elementy wzoru (34.37). Najpierw uporzdkujemy ostatni czon
dany w (34.41), do ktrego podstawiamy wyraenia (34.43) i (34.46). Otrzymujemy wic
Ps =
i
(s + 1) h
2En h rs inl ~2 l(l + 1)h rs2 inl + 2h rs1 inl
(i~)
i~
s(s + 1)
(s 1) h rs2 inl
2
2
= 2 (s + 1) En h rs inl + 2 (s + 1) h rs1 inl

~2
s(s 1)
(s + 1) l(l + 1)
h rs2 inl
(34.47)
Wyraenie to podstawiamy teraz zamiast ostatniego czonu w (34.37) i mamy

~2
l(l + 1) h rs2 inl h rs1 inl
0 =
+ 2 (s + 1) En h rs inl + 2 (s + 1) h rs1 inl

~2
s(s 1)
(s + 1) l(l + 1)
h rs2 inl .
(34.48)
Zbieramy wyrazy zawierajce te same wartoci oczekiwane

0 = 2 (s + 1) En h rs inl + (2s + 1) h rs1 inl
"
s(s2 1)
~2 s2
hr
inl l(l + 1)(s + 1) l(l + 1)
.
(34.49)
Dalej porzdkujc otrzymujemy

0 = 2 (s + 1) En h rs inl + (2s + 1) h rs1 inl
"
~2
s2 1
s h rs2 inl l(l + 1)

.
(34.50)
I wreszcie zmieniamy znaki (co jest wygodne) dostajc w kocu

0 = 2 En (s + 1) h rs inl (2s + 1) h rs1 inl
+
i
~2 s h
(2l + 1)2 s2 h rs2 inl .
4
(34.51)
Formua ta to ju prawie to co chcielimy uzyska. Rni si ona od wzoru (34.32) jedynie

ksztatem wspczynnikw.
Energie stanw wasnych atomu wodoropodobnego to (patrz (15.80) i (15.72)
En =
EIB
1 2
=
.
n2
n2 2~2
(34.52)
Podstawiamy to wyraenie do (34.51) i mnoymy stronami przez ~2 / 2 . W rezultacie dostajemy

0 =
(s + 1) s
~2
h
r
i
(2s + 1) h rs1 inl

nl
n2
S.Kryszewski
i
~4
s h
2
2
(2l
+
1)
s
h rs2 inl .
2 2 4
MECHANIKA KWANTOWA
(34.53)
416
6.03.2010
417
Przypominamy teraz, e promie Bohra to a0 /Z = ~2 /. Wobec tego, otrzymujemy

0 =
(s + 1) s
a0 a20
h
r
i
(2s
+
1)
h rs1 inl
nl
n2
Z Z2
i
s h
+
(2l + 1)2 s2 h rs2 inl .
4
(34.54)
co jest ju dokadnie zwizkiem rekurencyjnym Kramersa. Przykady pewnych jego zastosowa

podane s w gwnej czci wykadu.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
417
6.03.2010
35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym
418
Rozdzia 35
(U.14) Oddziaywanie z polem

elektromagnetycznym
35.1
Przypomnienie fizyki klasycznej
35.1.1
Rwnania Lagrangea
Rwnania Lagrangea drugiego rodzaju s postaci

d
dt
T
qi
T
= Qi ,
qi
(35.1)
gdzie T jest energi kinetyczn rozwaanego ukadu fizycznego, (qi , qi ) s uoglnionymi wsprzdnymi i prdkociami, za Qi siy uoglnione. Jeeli siy s zachowawcze, to wwczas mona
je wyrazi za pomoc energii potencjalnej, ktra zaley jedynie od wsprzdnych uoglnionych
{qi }. Wwczas Qi = V /qi . Wstawiajc siy tego typu do rwna Lagrangea (35.1), otrzymujemy rwnania ruchu
d
dt
T V
qi
T V = 0,
qi
(35.2)
Moemy wtedy wprowadzi Lagrangian zdefiniowany jako rnica L = T V . Jednake, w oglnym przypadku, tylko niektre siy mona przedstawi za pomoc energii potencjalnej V (qi ),
podczas gdy inne bd wymaga uoglnionych wyrae typu (35.1).
Czasami mamy do czynienia z pewnego rodzaju przypadkiem porednim, ktry zachodzi
wtedy gdy, siy uoglnione mona wyrazi za pomoc tzw. potencjau uoglnionego U , ktry
moe by funkcj nie tylko wsprzdnych {qi }, ale take prdkoci {qi }
Qj
d
U
+
=
qi
dt
U
qi
(35.3)
Jeli takie wyraenie dla si wstawimy do rwna (35.1), to przyjm one nastpujcy ksztat
d
dt
T U
qi
T U = 0.
qi
(35.4)
W takim przypadku Lagrangian to L = T U . Jest to uoglnienie poprzedniej sytuacji, bowiem

U zawiera nie tylko przyczynek typu potencjalnego, ale take zaley od prdkoci czstek tworzcych ukad fizyczny (drugi czon w (35.3)). Pokaemy teraz, e ukad czstek naadowanych
oddziaujcych z zewntrznym polem elektromagnetycznym mona opisa wanie za pomoc potencjau uoglnionego U . Dziki temu bdziemy potem mogli skonstruowa formalizm kanoniczny
(hamiltonowski) przydatny do zastosowania w mechanice kwantowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
418
6.03.2010
35.1.2
419
Potencja uoglniony Ue dla czstki w polu
Poniewa bdziemy stosowa nasze rezultaty w nierelatywistycznej mechanice kwantowej, wic

i na gruncie fizyki klasycznej pozostaniemy w granicach nierelatywistycznych. Aby utrzyma
maksymaln prostot rozwaa, bdziemy mwi o pojedynczej czstce o masie m i adunku q
~ r, t) i maporuszajcej si w polu elektromagnetycznym opisanym wektorami elektrycznym E(~
~ r, t). W naszym zapisie pominiemy argumenty pl (s one, jak si wydaje, zawsze
gnetycznym B(~
oczywiste), bowiem czstka "czuje" pola w punkcie, w ktrym si w danej chwili znajduje. Rozwaane pola s czysto klasyczne (s to zadane z zewntrz, wektorowe funkcje pooenia i czasu).
Energi pola moemy uwaa za ustalon, a wic zawsze moemy j pomin, bo jako staa nie
wnosi wkadu do rwna ruchu.
Pola i potencjay
~ r, t) pola
Wielkociami fizycznymi charakteryzujcymi pole elektromagnetyczne s natenie E(~
~ r, t) pola magnetycznego. Z elektrodynamiki klasycznej wiemy,
elektrycznego i wektor indukcji B(~
~ r, t) i skalarnego (~r, t)
e wygodnie jest wyrazi pola za pomoc potencjaw wektorowego A(~
~ r, t) = (~r, t) A(~
~ r, t)
E(~
t
~ r, t) = rot A(~
~ r, t),
B(~
(35.5)
Potencjay s okrelone z dokadnoci do tzw. transformacji cechowania

cechowanie-
~ 0 (~r, t) = A(~
~ r, t) + (~r, t)
A
(35.6a)
0
cechowanie(~r, t)
(35.6b)
(~r, t)
(~r, t) = (~r, t)
t
gdzie (~r, t) jest dowoln funkcj pooenia i czasu. Mona pokaza, e rwnania elektrodynamiki
~ r, t)
(rwnania Maxwella) s niezmiennicze ze wzgldu na wybr cechowania. Dlatego te pola E(~
~ r, t) s takie same przy dowolnym cechowaniu. Wybr konkretnego cechowania wynika z
i B(~
wygody rachunkowej i nie ma wpywu na przewidywania fizyczne.
~ r, t)
A(~
Lagrangian czstki w polu

Za pomoc potencjaw zapiszemy si Lorentza, z ktr pola oddziaywuj na czstk naadowan
~ + ~v B
~
~ = q E
F
~
A
~ .
= q
+ ~v rot A
t
(35.7)
Posugujc si elementarn analiz wektorow, ostatni czon zapiszemy w postaci

~
~v ( A)
= ~ei ijk vj klm l Am
= ~ei vj il jm im jl l Am
= ~ei vj i Aj j Ai
~
= ~ei vj i Aj (~v )A
(35.8)
Co wicej, prdko ~v jest w formalimie Lagrangea niezalena od pooenia czstki, wobec tego
~
~ei vj i Aj = ~ei i (vj Aj ) = (~v A).
(35.9)
Zauwamy dalej, e pena pochodna czasowa potencjau wektorowego moe by zapisana jako
~
~ dxk
~
~
A
A
A
dA
~
=
+
=
+ (~v ) A.
dt
t
xk dt
t
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(35.10)
419
6.03.2010
420
Wykorzystujc dwa ostatnie rwnania przeksztacamy (35.8) i otrzymujemy

~
~
~ = (~v A)
~ dA + A
~v rot A
dt
t
(35.11)
To wyraenie podstawiamy do siy Lorentza (35.7), ktra teraz wynosi

!
~
~ = q + (~v A)
~ dA .
F
dt
(35.12)
Pola uwaamy za zewntrzne, a wic s one funkcjami jedynie pooenia i czasu (a nie prdkoci).
Wobec tego
"

d
~
A ~v
dt vj
d
d
dAj
(Ak vk ) =
(Ak jk ) =
,
dt vj
dt
dt
(35.13)
co pozwala dalej przeksztaci ostatni skadnik w (35.12). Dziki temu mamy

~ = q ~v A
~ d
F
dt

~
(~v A)
~v
(35.14)
gdzie poczylimy dwa czony z gradientami. Oczywicie potencja skalarny jest take niezaleny
od prdkoci, wic moemy napisa

~ = q ~v A
~ + d
F
dt

~
( ~v A)
~v
(35.15)
Porwnujc to rwnanie ze wzorem (35.3) stwierdzamy, e sia Lorentza dziaajca na czstk

naadowan w polu elektromagnetycznym daje si zapisa za pomoc potencjau uoglnionego
Ue
~ = Ue + d
F
dt
Ue
~v
gdzie
~
Ue = q q ~v A,
(35.16)
Moemy wic napisa odpowiedni Lagrangian. Ma on posta

Le = T Ue =
m~v2
~
q + q ~v A,
2
(35.17)
i rwnania ruchu dla czstki w polu wynikaj natychmiast z rwna (35.4).
35.1.3
Formalizm kanoniczny (hamiltonowski)
Jak wspominalimy, pole uznajemy za zewntrzne, o ustalonej energii. Wobec tego jego energia
moe by nieuwzgldniona w hamiltonianie, bowiem jako staa nie ma znaczenia w rwnaniach
ruchu. Koncentrujemy si wic na hamiltonianie czstki naadowanej. Pd kanoniczny obliczamy
na podstawie znanego nam ju Lagrangianu (35.17). Zgodnie z reguami, otrzymujemy
~p =
Le
~
= m ~v + q A.
~v
(35.18)
Cho uywamy oznaczenia ~p, podkrelamy, e jest to pd kanoniczny, podczas gdy pd kinetyczny
wyraa si standardowo ~pkin = m ~v. Moemy teraz atwo skonstruowa hamiltonian czstki w
polu. Zgodnie z definicj mamy
He = ~p ~v Le =
S.Kryszewski
m~v2
+ q
2
MECHANIKA KWANTOWA
(35.19)
420
6.03.2010
421
W formalimie kanonicznym prdko ~v nie jest zmienn niezalen. Eliminujemy j za pomoc

pdu kanonicznego, i nasz hamiltonian przyjmuje posta

1
~ 2 + q.
~p q A
2m
He =
(35.20)
Hamiltonian ten nazwiemy hamiltonianem minimalnego sprzenia. Opisuje on ruch czstki o

~ r, t)
masie m i adunku q w zewntrznym polu elektromagnetycznym o potencjale wektorowym A(~
i skalarnym (~r, t).
35.1.4
Krtka uwaga o cechowaniu
Nie bdziemy tu niczego wyprowadza, omwimy w wielkim skrcie pewne wane fakty dotyczce transformacji cechowania w fizyce klasycznej. Przewidywania fizyczne nie mog zalee od
wyboru cechowania potencjaw. Transformacji cechowania potencjaw musi wic towarzyszy
zmiana (transformacja) zmiennych kanonicznych
cechowanie-
~r
~r = ~r,
cechowanie-
~p
~p = ~p + q(~r, t)
(35.21)
gdzie q jest oczywicie adunkiem czstki. Wielkoci fizyczne (mierzalne) G(~p,~r, t) musz mie
nastpujc wasno
G(~p, ~r, t)
cechowanie-
G (~p , ~r , t) [ podstawienia (35.21) ]

0
= G (~p + q, ~r, t)
(35.22)
i uzyskane w ten sposb wyraenie musi mie t sam posta formaln jak mielimy przed
podstawieniem zmiennych primowanych. Dla przykadu rozwamy energi kinetyczn. Przed
transformacj cechowania wyraa si ona standardowym wzorem
Ekin =

1
~ 2
~p q A
2
(35.23)
Dokonujc transformacji cechowania otrzymujemy

0
Ekin =

1
0
~0 2
~p q A
2
(35.24)
Nastpnie w powyszym wzorze podstawiamy relacje (35.21) i otrzymujemy

0
Ekin =
=
=

1
~0 2
~p + q q A
2
0

1
~ 2
~p q A
2

1
~ 2 = Ekin
~p q A
2
(35.25)
A wic otrzymujemy wyjciow energi kinetyczn. Oznacza to, e energia kinetyczna jest wielkoci fizyczn niezmiennicz wzgldem cechowania. Posta hamiltonianu (35.19), ze wzgldu na
obecno skadnika q nie jest niezmiennicza. Nie trudno jednak pokaza, e dokonujc transformacji potencjaw i transformacji (35.21) rwnania ruchu czstki nie ulegn zmianie, a wic
rzeczywicie przewidywania fizyczne s niezalene od wyboru konkretnego cechowania potencjaw. Nie bdziemy tu dalej dyskutowa kwestii cechowania i niezmienniczoci rwna ruchu przy
cechowaniu potencjaw (odsyamy do podrcznikw mechaniki klasycznej i/ub elektrodynamiki).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
421
6.03.2010
35.1.5
422
Hamiltonian czstki klasycznej
Czstka moe porusza si nie tylko pod wpywem oddziaywania zewntrznego pola elektromagnetycznego. Moe te posiada energi potencjaln V (~r) wynikajca z oddziaywa innego typu
(tzw. wewntrzna energia potencjalna ukadu fizycznego). Wwczas hamiltonian minimalnego
sprzenia uwzgldnia V (~r) i ma posta
H =

1
~ 2 + q + V (~r),
~p q A
2
(35.26)
dla czstki o masie i adunku q poruszajcej si w zewntrznych polach (35.5) opisanych

~ r, t) oraz (~r, t). Energia potencjalna V (~r) jest niezalena od pl zewntrznych.
potencjaami A(~
Warto take przypomnie, e pd ~p wystpujcy w hamiltonianie jest pdem kanonicznym, a nie
kinetycznym.
Na zakoczenie naszej, z koniecznoci skrtowej dyskusji poczynimy jeszcze pewne dodatkowe
uwagi, ktre warto mie w pamici.
Rozwaalimy tu tylko jedn czstk, ale jak si wydaje, nietrudno jest uoglni nasze
wyprowadzenie na przypadek ukadu wielu czstek.
Przedstawiona teoria jest nierelatywistyczna.
Hamiltonian nie zawiera energii pola elektromagnetycznego.
Cechowanie potencjaw jest tu nieokrelone. Przy wyborze jakiego innego cechowania,
hamiltonian (35.20) moe przyj nieco inn posta.
35.2
Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie
W rozdziale 16 wspominalimy jedynie o podstawowych kwestiach zwizanych z cechowaniem

potencjaw. Zmiana potencjaw pola elektromagnetycznego
~ r, t)
A(~
(~r, t)
cechowanie-
~ 0 (~r, t) = A(~
~ r, t) + (~r, t),
A
0
cechowanie(~r, t),
(~r, t) = (~r, t)
t
(35.27a)
(35.27b)
~ i B.
~ Pola te s fizycznie obserwowalnymi wielkociami, a potencjay s wielkonie zmienia pl E
ciami pomocniczymi, ktre mona wybiera z pewn doz dowolnoci. Wszelkie przewidywania
fizyczne nie mog wic zalee od wyboru cechowania wyboru takiej, czy innej postaci potencjaw.
35.2.1
Niezmienniczo rwnania Schrdingera
Rwnanie Schrdingera peni zasadnicz rol w mechanice kwantowej, bowiem okrela ewolucj czasow stanu ukadu fizycznego. Powinno wic by niezmiennicze wzgldem transformacji
cechowania potencjaw. Celem poniszych rozwaa jest omwienie sensu tego stwierdzenia i
zbadanie warunkw przy jakich ono zachodzi.
Rozwamy czstk bezspinow o masie i adunku q znajdujc si w polu okrelonym przez
~ i skalarny . Dopuszczamy te, e czstka znajduje si dodatkowo w
potencjay wektorowy A
pewnym polu "wewntrznym" i ma w zwizku z tym energi potencjaln V (~r). Hamiltonian
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
422
6.03.2010
423
czstki ma wic posta (16.7), to jest

2
~p2
iq~
~ q A
~ ~p + q A
~ 2 + q + V (~r)
+
divA
2
2
2
~2 2 iq~
~ + iq~ A
~
=
+
divA
2
2
q2 ~ 2
+
A + q + V (~r).
2
H =
(35.28a)
(35.28b)
Niech (~r, t) bdzie funkcj falow czstki. Nasze postpowanie bdzie teraz nastpujce.
Przede wszystkim dokonamy transformacji cechowania potencjaw zgodnie z wzorami (35.27).
~ 0 oraz
Nastpnie budujemy "nowy" hamiltonian, tzn. zawierajcy przecechowane potencjay A
0
. Korzystajc ze wzorw (35.27) i z hamiltonianu (35.28) mamy teraz
H

~p2
iq~
~ + q A
~ + ~p
+
div A
2
2

2

2
q ~
+
A + + q + V (~r).
2
t
(35.29)
Jawna posta hamiltonianu ulega zmianie, cho formalnie pozostaje niezmieniona, w tym sensie,
e wyraenia w nawiasach s nadal potencjaami pl elektromagnetycznych, ale ju innymi
przecechowanymi. Zmieni si wic rwnie jawny ksztat rwnania Schrdingera. Przewidywania
fizyczne (ewolucja funkcji falowej) powinny by jednak takie same, wic zmianie (transformacji)
musi take ulec funkcja falowa. "Nowe" rwnanie Schrdingera, dla "nowej" funkcji falowej
i~
0
0
0
(~r, t) = H (~r, t),
t
(35.30)
powinno sprowadzi si do rwnania wyjciowego (sprzed cechowania). Aby si o tym przekona

zapostulujemy "now" funkcj falow w postaci
(~r, t)
cechowanie-
(~r, t) = ei(~r,t) (~r, t),
(35.31)
gdzie (~r, t) jest pewn funkcj pooenia i ewentualnie czasu. Funkcj t bdziemy dalej okrela.
Zrobimy to na podstawie dania niezmienniczoci rwnania Schrdingera, dania aby "nowe"
(35.30) sprowadzio si do "starego" bez primw. Aby tego dokona, funkcj falow (35.31)
wstawiamy do "nowego" rwnania (35.30), wykonujemy rniczkowanie po czasie i mnoymy
obie strony przez ei . W rezultacie mamy

~
+ i~
t
t
= ei H ei .
0
(35.32)
0
Aby pj dalej potrzebujemy wyraenia H ei = H , gdzie H jest przecechowanym

hamiltonianem danym w rwnaniu (35.29).Przepiszmy wic hamiltonian (35.29) w postaci
H

~2 2 iq~ ~
+
A +
2
2

2
iq~
~ + 2 + q A
~ +
+
divA
2
2

+ V (~r).
+q
t
(35.33)
0
atwo wida, e dziaanie drugiej linii (35.33) na funkcj falow = ei sprowadza si do

mnoenia. Efektywne zmiany wprowadza jedynie pierwsza linia. Poniewa chcemy obliczy dzia0
anie nowego hamiltonianu na , wic koncentrujemy uwag jedynie na czonach w pierwszej
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
423
6.03.2010
424
linii (35.33). Obliczenia prowadzimy po kolei. Pierwszy czon (35.33) w dziaaniu na ei daje
wic nam co nastpuje.
~2 2 i
e =
2
h
i
~2
=
i () ei + ei ()
2
2
~ i h 2
+ 2i () ()
e
=
2

+i 2 ()2 .
(35.34)
0
Podobnie obliczamy dziaanie drugiego czonu hamiltonianu (35.33) na funkcj falow = ei .

W tym wypadku mamy

iq~ ~
A + ei =

iq~ i ~
=
e
A + [ i () + ]
iq~ i h ~
~ ()
=
e iA () + A
+i () () + () ()] .
(35.35)
Obliczone dwa czony (35.34), (35.35) oraz hamiltonian (35.33) wstawiamy teraz do rwnania
Schrdingera (35.32). Czony wykadnicze znosz si i otrzymujemy

~
=
+ i~
t
t

i
~2 h 2
+ 2i () () + i 2 ()2
2
i
iq~ h ~
~ () + i () () + () ()
+
iA () + A

i
iq~ ~
q2 h ~ 2
~ () + ()2
+
divA + 2 +
A + 2A
2
2

+ V (~r).
+q
t
(35.36)
Porzdkujemy powysze wyraenie i przegrupowujemy pewne wyrazy

i~
t
~
=
t
~2 2 iq~ ~
iq~ ~
=
+
A () +
divA
2
2
q2 ~ 2
+
A + q + V (~r)
2

i
~2 h
2i () () + i 2 ()2
2
i
iq~ h ~
+
iA () + i () () + () ()

i
iq~ 2
q2 h ~
2
+
+
2A + () q
.
2
2
t
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(35.37)
424
6.03.2010
425
Pierwszy czon po lewej stronie i druga linia odtwarzaj rwnanie Schrdingera sprzed cechowania. Aby si w tym upewni wystarczy porwna drug lini z hamiltonianem (35.28b). Zapewnienie niezmienniczoci polega wic na daniu, aby "nowe" rwnanie Schrdingera odtwarzao
"stare". Jest to moliwe, pod warunkiem, e drugi czon po lewej oraz trzy ostatnie linie znika (bd rwne zeru). Musimy wic w odpowiedni sposb dobra nieznan funkcj (~r, t). Z
porwnania pochodnych czasowych (drugi skadnik po lewej i ostatni po prawej) otrzymujemy
pierwszy warunek dla poszukiwanej funkcji (~r, t). Drugi warunek wynika z dania, aby trzy
ostatnie linie w (35.37) (za wyjtkiem ostatniego czonu) zeroway si. W ten sposb mamy
pierwszy warunek w postaci
q
=
.
t
~ t
(35.38)
Natomiast drugi warunek, po otwarciu nawiasw kwadratowych w trzech ostatnich liniach wzoru
(35.37), jest nastpujcy
0 =
i~2
i~2 2
~2
() ()
+
()2
2
2
q~ ~
q~
iq~
A ()
() () +
() ()
iq~ 2
q2 ~
q2
+
()2 .
+
A () +
2
(35.39)
Porzdkujemy powyszy warunek. Grupujemy czony zawierajce , a wic pierwszy i szsty,

a take czony z potencjaem wektorowym czyli czwarty i smy. Dostajemy

q
q~ ~
q
i~2
()
A
0 =
~
2
2

i~
q~
~
()2
() ()
2 +
2
2
iq~ 2
q2
+
()2 .
+
2
2
(35.40)
Std ju prawie wida rozwizanie dla poszukiwanej funkcji (~r, t). Wygodnie jest jednak dalej
porzdkowa warunek (35.40). Grupujemy wyrazy z laplasjanami 2 i dostajemy
i~2
0 =
q
q~ ~
q
()
A
~
~

i~2 2 q 2

2
~
"
~2
2q
q2
+
()2
() () + 2 ()2 .
2
~
~
(35.41)
Poniewa 2 = div grad, za w ostatnim czonie mamy po prostu kwadrat, wic w kocu otrzymujemy warunek
0 =
S.Kryszewski
i~2
q
q~ ~
q
()
A
~
~

i~2
q
div
2
~

2
~2
q
+
.
2
~

MECHANIKA KWANTOWA
(35.42)
425
6.03.2010
426
Jasno wic wida, e drugim warunkiem jaki musimy naoy na funkcj (~r, ) jest grad =
(q/~) grad . Wnioskujemy wic, e jeli transformacji cechowania potencjaw towarzyszy trans0
formacja funkcji falowej (~r, t) (~r, t) = ei (~r, t), to rwnanie Schrdingera pozostaje
niezmiennicze pod warunkiem, e funkcja (~r, t) spenia rwnania
q
=
,
t
~ t
oraz
q
,
~
(35.43)
bowiem wtedy rwnanie (35.37) redukuje si do rwnania Schrdingera o postaci tej samej co
przed cechowaniem. Oczywicie najprostszym rozwizaniem rwna (35.43) dla funkcji (~r, t)
jest
q
(~r, t) = (~r, t)
~
(~r, t) = exp
iq
(~r, t)
~
(~r, t).
(35.44)
Tym samym kwesti niezmienniczoci rwnania Schrdingera przy cechowaniu potencjaw pl

elektromagnetycznych moemy uzna za zakoczon.
35.2.2
Niezmienniczo prdu prawdopodobiestwa
W gwnej czci wykadu wspominalimy take o niezmienniczoci gstoci i prdu prawdopodobiestwa wzgldem cechowania potencjaw. Niezmienniczo gstoci = przy transformacji (35.44) funkcji falowej jest oczywista.
Zbadamy prd prawdopodobiestwa, ktry w obecnoci zewntrznego pola elektromagnetycznego wyraa si wzorem (16.28), to jest
~
q~
( ) A
2i
~j =
(35.45)
Chcemy sprawdzi, czy prd prawdopodobiestwa jest faktycznie niezmienniczy. damy wic,
aby prd po cechowaniu
~j
cechowanie-
~j 0 =

~ 0
q ~ 0 0 0
0
0
0
A

2i
(35.46)
mia posta identyczn jak przed cechowaniem. Aby to sprawdzi, dokonujemy transformacji potencjau wektorowego wedug (35.27a), a funkcji falowej zgodnie z (35.44). Pamitamy, e funkcja
proporcjonalna do funkcji cechowania jest rzeczywista. Z powyszego rwnania otrzymujemy
wwczas "nowy" prd (stosujemy notacj skrtow)
~j 0

o
~ n i i
e e ei ei
2i

q ~
A + .
(35.47)
Wykonujemy niezbdne rniczkowania. Otrzymujemy

~j 0
i
~ n i h
e i () ei + ei ()
2i
h
ei i () ei + ei ( )

q ~
~
A + () ,
S.Kryszewski
io
MECHANIKA KWANTOWA
(35.48)
426
6.03.2010
427
bowiem ~ = q. Funkcje wykadnicze w nawiasie klamrowym upraszczaj si

~j 0
~
2i
i () + ()
+ i () + ( )}
q ~
~
() .
A
(35.49)
atwo zauway, e skadniki zawierajce w nawiasie klamrowym znosz si z ostatnim

skadnikiem w drugiej linii. A wic odtwarza si wzr na prd prawdopodobiestwa identyczny
z tym sprzed cechowaniem. Wnioskujemy wic, e nie tylko gsto, ale take i prd prawdopodobiestwa s niezmiennicze wzgldem cechowania. A zatem piszemy
cechowanie-
~j
~j 0 = ~j
(35.50)
Przewidywania teorii nie zale od wyboru cechowania.
35.3
Cechowanie i mechanika kwantowa
35.3.1
Uwagi wstpne
W poprzedniej czci rozdziau stwierdzilimy, e rwnanie Schrdingera dla czstki naadowanej poruszajcej si w polu elektromagnetycznym jest niezmiennicze wzgldem transformacji
cechowania potencjaw jeli towarzyszy temu transformacja (35.44) funkcji falowej. Wrcimy
raz jeszcze do tego samego problemu, ale w zupenie inny, bardziej formalny sposb.
Przeprowadzone poprzednio rozumowanie polegao na tym, e rwnanie Schrdingera z "nowym" hamiltonianem (35.29) sprowadzilimy do rwnania ze "starym" hamiltonianem (35.28).
Wypisujc te dwa hamiltoniany poczynilimy jedno milczce lecz wane zaoenie. Ot przyjlimy, e operatory pooenia i pdu nie ulegaj zmianom. Wyjanienie jest nastpujce. Reguy
kwantowania bior si z kanonicznej relacji komutacyjnej
xj , pk
= i~jk ,
(35.51)
ktra prowadzi do tego, e w reprezentacji pooeniowej operator pooenia dziaa jak mnoenie
przez ~r, za operator pdu to i~. Relacje komutacyjne s takie same w dowolnym cechowaniu
(w aden sposb nie zale od cechowania). Dlatego te operatory pooenia i pdu s takie same
w dowolnym cechowaniu. Std wanie wynika, e w hamiltonianach (35.28) i (35.29) wystpuje
ten sam operator pdu. Operator pooenia wchodzcy do hamiltonianu na przykad poprzez
energi V (~r) jest te taki sam w obu cechowaniach, wic V (~r) jest niezmieniona. Powysze uwagi
zapiszemy jawnie
= ~r
~r R
P
= i~
~p
cechowaniecechowanie-
~r
~p
0 = ~r,
R
= i~,
(35.52a)
(35.52b)
gdzie wyranie zaznaczylimy, e mwimy o operatorach.

Jak wiemy z poprzednich rozwaa, niezmienniczo praw fizyki (przewidywa fizycznych)
przy transformacji cechowania wymaga jednak transformacji funkcji falowej, a wic stanu | (t) i
ukadu. Zajmiemy si teraz nieco bardziej formalnym omwieniem tego zagadnienia.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
427
6.03.2010
35.3.2
428
Transformacja wektora stanu
Zaoenia wyjciowe
Odwoujc si do fizyki (mechaniki) klasycznej przypominamy, e jeli przed transformacj cechowania potencjaw czstk opisyway klasyczne zmienne dynamiczne (~rkl , ~pkl ), to po transformacji przechodz one w
~rkl
cechowanie-
~rkl = ~rkl ,
~pkl
cechowanie-
~pkl = ~pkl + q(~r, t).
(35.53)
Pooenie nie ulega zmianie. Pd kanoniczny jest po cechowaniu inny, jego warto sprzed cechowania zostaa zmieniona o q.
Przechodzc na grunt mechaniki kwantowej nie mwimy o zmiennych dynamicznych, ale
o wartociach oczekiwanych obserwabli. Wiemy, e transformacji cechowania potencjaw musi
0
towarzyszy zmiana stanu ukadu | (t) i | (t) i. Wartoci oczekiwane pooenia i pdu po
0
0 | 0 (t) i oraz h 0 (t) | P
0 | 0 (t) i. Na mocy analogii klasycznej, powinny
cechowaniu to h (t) | R
by one zwizane z wartociami oczekiwanymi sprzed transformacji cechowania w nastpujcy
sposb
0
0 | 0 (t) i = h (t) | R
| (t) i,
h (t) | R

0
0
0
+ q | (t) i.
| (t) i = h (t) | P
h (t) | P
(35.54a)
(35.54b)
W lewych stronach wykorzystujemy teraz zwizki (35.52) i mamy

0
| 0 (t) i = h (t) | R
| (t) i,
h (t) | R

0
0
| (t) i = h (t) | P
+ q | (t) i,
h (t) | P
(35.55a)
(35.55b)
ktre posu nam do wyznaczenia transformacji

|i
cechowanie-
| i.
(35.56)
Operator T
Transformacja (35.56) musi by zwizana z pewnym operatorem T (w oglnoci zalenym od
cechowania, tj. od funkcji (~r, t)). Piszemy wic
0
| i = T | i.
(35.57)
Zanim zajmiemy si poszukiwaniem tego operatora zauwamy, e stan | (t) i musi by unormo0
wany (tak samo zreszt jak stan | (t) i. Operator T nie moe zmienia normowania stanu, wic
musi by unitarny
T T = T T = 1.
(35.58)
Posugujc si operatorem T w relacjach (35.55) otrzymujemy

T | (t) i = h (t) | R
| (t) i,
h (t) | T R

T | (t) i = h (t) | P
+ q | (t) i.
h (t) | T P
(35.59a)
(35.59b)
Nie zakadalimy tu niczego o stanie | (t) i (sprzed cechowania), wic moe on by dowolny.
Zatem z (35.59) wynikaj relacje operatorowe
T = R,
T R
T = P
+ q,
T P
(35.60a)
(35.60b)
z ktrych wyznaczymy jawn posta operatora T.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
428
6.03.2010
429
Jawna posta operatora T

Relacja (35.60a) implikuje, e operator T komutuje z operatorem pooenia. Z jego unitarnoci
T = T R.
Moemy wic uzna, e T jest funkcj pooenia. Skoro za jest
wynika bowiem, e R
r)), gdzie B(~
r) jest hermitowskim
take unitarny, to mona go szuka w postaci T = exp(iB(~
lecz
operatorem bdcym funkcj tylko operatora pooenia. Nie bdziemy szuka operatora B,
pjdziemy nieco inn drog. Wykorzystamy w tym celu rwnanie (35.60b),
T = TP
+ q T
P
(35.61)
co moemy zapisa w sposb rwnowany, za pomoc komutatora

T
P,
= q T .
(35.62)
= i~, ktry dal dowolnej funkcji pooenia G(~r) spenia relacj komutaOperator pdu to P
cyjn
G(~r)
P,
= i~G(~r).
(35.63)
Dowd tej relacji mona przeprowadzi tak samo jak dowd zwizku (34.23), dlatego te pominiemy go w tym miejscu. Przyrwnujc prawe strony formu (35.62) i (35.63) (w tej ostatniej
kadziemy G = T) otrzymujemy
i~ T = q T
T(~r) =
iq
T(~r),
~
(35.64)
gdzie jawnie zaznaczylimy, e poszukiwany operator T jest funkcj pooenia. Scakowanie powyszego rwnania daje nastpujcy wynik

T(~r) = C0 exp
iq
(~r)
~
(35.65)
Z unitarnoci T wynika warunek |C0 |2 = 1, wic najprociej jest wzi C0 = 1 (globalny czynnik
fazowy i tak nie ma znaczenia). Koczc nasze rozumowanie stwierdzamy, e

iq
(~r) .
T = T(~r) = exp
~
(35.66)
Operator T jest funkcj pooenia (jest take parametryzowany przez czas t), wic w reprezentacji
pooeniowej mamy od razu
h~r i
cechowanie-
h~r i
iq
= exp
(~r, t) h~r i.
~
(35.67)
Wniosek ten jest dokadnie zbieny z uzyskanym poprzednio. Transformacja cechowania potencjaw musi by (aby zapewni niezmienniczo teorii) stowarzyszona z transformacj funkcji
falowej, polegajc na pomnoeniu przez czynnik fazowy zmieniajcy si od punktu do punktu.
Czynnik ten nie jest jednym, globalnym czynnikiem fazowym. A zatem czynnika tego nie wolno
opuci.
35.3.3
Ewolucja wektora stanu
Wykazalimy ju, e rwnanie Schrdingera jest niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania, przy czym funkcja falowa podlega transg=formacji (35.67). Zbadamy ten problem raz jeszcze,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
429
6.03.2010
430
tym razem bardziej formalnie przez zastosowanie omwionego wyej operatora T. Rozpoczynamy
zn.ow od penego rwnania Schrdingera (w "starym" cechowaniu) ma ogln posta
i~
| (t) i.
| (t) i = H
t
(35.68)
Szukamy odpowiedniego rwnania ruchu dla wektora stanu w "nowym" cechowaniu, tj. dla
0
| (t) i = T | (t) i. Oczywicie wic, pochodn czasow "nowego" keta to

0
i~
| (t) i = i~ T | (t) i + i~
T | (t) i.
t
t
t
(35.69)
Pochodna T wynika z jego definicji, zatem

i~
0
| (t) i =
t
| (t) i q
T | (t) i.
t
t

0
T i~
| (t) i q
| (t) i,
t
t
T i~
(35.70)
bowiem T| (t) i = | (t) i. Pochodn czasow "starego" keta eliminujemy za pomoc rwnania
0
Schrdingera (35.68) gdzie wstawiamy take | (t) i = T | (t) i. W ten sposb otrzymujemy
i~
0
| (t) i =
t
T | (t) i q
= TH

0 | 0 (t) i q
= H
t
| (t) i
| (t) i.
(35.71)
czyli rwnanie Schrdingera po transformacji cechowania. Trzeba jednak przeanalizowa prze 0 = TH

T . Hamiltonian H
czstki bezspinowej w polu elektrotransformowany hamiltonian H
magnetycznym sprzed cechowania ma posta
=
H
2
1
~ + q,
~p q A
2
(35.72)
~ oraz s funkcjami
gdzie nie uwzgldniamy pl oddziaywa wewntrznych. Potencjay A
pooenia. Na mocy relacji (35.60a) komutuj z operatorem T. Z jego unitarnoci wynika wic,
e
0 = TH
T =
H
2
1
~
T ~p T q A
+ q
2
(35.73)
Obliczamy przetransformowany operator pdu ~p = T ~p T . Niech f (~r) oznacza dowoln funkcj

0
falow na ktr dziaa operator ~p . Mamy wic
0
~p f (~r) = eiq/~ (i~) eiq/~ f (~r)

iq
iq/~
iq/~
iq/~
= i~ e
e
f (~r) + e
f (~r)
~

~p q () f (~r
=
(35.74)
Z dowolnoci funkcji falowej wynika przetransformowany operator pdu

~p
= T ~p T = ~p q ().
(35.75)
Wykorzystujemy ten wynik w operatorze (35.73), ktry nastpnie podstawiamy do rwnania

Schrdingera (35.71) i otrzymujemy
0
i~
| (t) i =
t
S.Kryszewski
2
1
~
~p q () q A
+ q
2
t
MECHANIKA KWANTOWA

| (t) i.
(35.76)
430
6.03.2010
431
Rozpoznajemy "nowe" przecechowane potencjay (35.27) i rwnanie (35.76) moemy przepisa

w postaci
0
i~
| (t) i =
t
2
1
0
0
~0
~p q A
+ q | (t) i
2
(35.77)
"Nowe" rwnanie Schrdingera, z "nowymi" potencjaami ma wic posta identyczn z odpowiednim rwnaniem sprzed cechowania Warunkiem tego jest transformacja
| (t) i
cechowanie-
iq
| (t) i = T | (t) i = exp
(~r, t) | (t) i
~
0
(35.78)
Innymi sowy stwierdzamy, e rwnanie Schrdingera rzeczywicie jest niezmiennicze wzgldem

transformacji cechowania, jeli towarzyszy jej transformacja (35.78) stanu ukadu.
Powysze rozwaania nie ulegn adnej zmianie, jeli w hamiltonianie uwzgldnimy dodatkowo potencja V (~r) innej natury (np. pole coulombowskie jdra atomowego). Wynika to std,
e taki potencja jest funkcj jedynie pooenia, i komutuje z operatorem T, co wynika z relacji
komutacyjnej (35.60a).
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
431
6.03.2010
36. (U.15) Spin
432
Rozdzia 36
(U.15) Spin
36.1
36.1.1
Wasnoci momentu pdu spinu 1/2

Sformuowanie abstrakcyjne
Ograniczymy si teraz do przypadku s = 1/2 (zreszt najczstszego w praktycznych zastosowaniach). Przestrze E1/2 stanw jest wic (2s + 1) = 2-wymiarowa. Baz w tej przestrzeni tworz
dwa stany (wektory)
| + i = | s = 12 , ms = + 21 i,
|i = |s =
1
2,
ms =
21
(36.1a)
i.
(36.1b)
Stany te tworz baz w przestrzeni E1/2 , a zatem speniaj relacj zupenoci
| + ih + | + | ih | = 1.
(36.2)
Przyjmujemy ponadto, e stany te s unormowane i ortogonalne

h + | + i = h | i = 1.
(36.3a)
h + | i = h | + i = 0.
(36.3b)
Dowolny wektor | i E1/2 ma wic posta kombinacji liniowej

| i = C+ | + i + C | i.
(36.4)
Zgodnie wic z postulowanym przepisem (17.4) moemy napisa

indexspin 1/2!operatory spinu
~S2 | i =
1
2
( 1 + 12 ) ~2 | i =
3
4
~2 | i,
S3 | i = ~ | i.
(36.5a)
(36.5b)
Mwimy, e stany | i s stanami wasnymi spinu 1/2. Stan | + i nazywany bywa "spinem w
gr", za stan | i "spinem w d". Nazwy te wynikaj z relacji (36.5b).
Idc dalej, adaptujemy ogln teori momentu pdu do przypadku spinu 1/2. Tworzymy
wic operatory podnoszcy i obniajcy
S = S1 i S2 .
S.Kryszewski
(36.6)
MECHANIKA KWANTOWA
432
6.03.2010
36. (U.15) Spin
433
Korzystajc z oglnych, uprzednio wyprowadzonych relacji, moemy dalej napisa

q
S+ | + i = ~
s(s + 1) ms (ms + 1) | s = 12 , + 12 + 1 i = 0,
(36.7a)
S+ | i = ~
= ~
= ~
s(s + 1) ms (ms + 1) | s = 12 , 12 + 1 i
q
q
3
4
( 12 )( 12 + 1) | s = 12 , + 12 i
3
4
1
4
| + i = ~ | + i.
(36.7b)
Pierwsza z powyszych rwnoci wynika std, e w przestrzeni E1/2 nie ma wektora | s = 12 , + 21 +

1 i = | s = 12 , ms = 32 i. (ponadto wyraenie pod pierwiastkiem daje zero). Zupenie analogicznie,
dla operatora obniajcego otrzymamy
S | + i = ~ | i,
S | i = 0.
(36.8)
Z okrele (36.6 wynika oczywicie, e

S1 =

1
S+ + S ,
2
S2 =

i
S S+ .
2
(36.9)
Korzystajc z wzorw (36.7) i (36.8) natychmiast otrzymujemy

S1 | + i =

1
~
S+ + S | + i =
| i,
2
2
(36.10a)
S1 | i =

1
~
| + i.
S+ + S | i =
2
2
(36.10b)
Zupenie tak samo mamy

S2 | + i =

i~
i
S S+ | + i =
| i,
2
2
(36.11a)
S2 | i =

i
i~
S S+ | i =
| + i.
2
2
(36.11b)
S2 jako skadowa operatora spinu (momentu pdu) jest z zaoenia operatorem hermitowskim.
Nie powinien jednak niepokoi fakt, e w powyszych wzorach S2 dziaajc na stany | i produkuje liczby zespolone. Stany | i nie s stanami wasnymi operatora S2 wic liczby i~/2 nie
s wartociami wasnymi i nie musz by rzeczywiste.
Podkrelmy raz jeszcze, e po prostu adaptujemy ogln teori momentu pdu do przypadku
szczeglnego, w ktrym (ze wzgldw historycznych) stosujemy nieco inn notacj. Oczywicie
kluczow rol odgrywaj kanoniczne relacje komutacyjne (17.3), charakterystyczne dla momentu
pdu.
36.1.2
Spin 1/2 w dowolnym kierunku
Kierunek w przestrzeni jest wyznaczony przez wektor jednostkowy

~n = (sin cos , sin sin , cos ),
(36.12)
gdzie i s zwykymi ktami sferycznymi. Operator rzutu spinu na dowolny kierunek, to rzut
operatora spinu na tene kierunek
S~n = ~n ~S = Sx sin cos + Sy sin sin + Sz cos

~
=
x sin cos + y sin sin + z cos .
2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(36.13)
433
6.03.2010
434
36. (U.15) Spin
Korzystajc z jawnej postaci macierzy Pauliego moemy operator S~n zapisa w postaci macierzowej
~
=
2
S~n
cos
ei sin
ei sin
cos
(36.14)
Wartoci wasne operatora S~n

Znajdmy najpierw wartoci wasne operatora S~n . Sprowadza si to do znalezienia wartoci
wasnych macierzy (36.14) (z dokadnoci do czynnika ~/2)
det
cos
ei sin
ei sin
cos
= 0.
(36.15)
Skd wynika rwnanie

(cos + ) (cos ) sin2 = 0.
(36.16)
Trywialne rozwizanie trjmianu kwadratowego prowadzi do

1,2 =
~
2
wartosci wasne operatora S~n .
(36.17)
Wniosek ten jest zgodny z dyskusj rwnoci (17.24). Kierunek ~n jest "rwnie dobry" jak kady
inny.
Wektory wasne operatora S~n
Szukamy teraz wektorw wasnych operatora S~n . Dla pierwszej wartoci wasnej 1 = ~/2 mamy
rwnanie
~
| 1 i
S~n | 1 i =
2
S~n
~
=
2
(36.18)
gdzie wektor wasny | 1 i przedstawilimy w reprezentacji (17.12). Po podstawieniu macierzy

(36.14) otrzymujemy rwnanie
cos 1
ei sin
ei sin
cos 1
= 0.
(36.19)
Powstay ukad rwna jest zaleny, wic bierzemy tylko jedno rwnanie
(cos 1) + ei sin = 0,
(36.20)
skd otrzymujemy
=
1 cos i
sin(/2) i
e =
e ,
sin
cos(/2)
(36.21)
co wynika z elementarnej trygonometrii i gdzie jest dowolne. A wic wartoci wasnej 1 = ~/2
odpowiada wektor wasny
| 1 i =
S.Kryszewski
1
ei tg(/2)
(36.22)
MECHANIKA KWANTOWA
434
6.03.2010
435
36. (U.15) Spin
ktry trzeba jeszcze unormowa (co pozwoli pozby si staej dowolnej ). A zatem

1
1 = h 1 | 1 i = ||2 1 + tg2 (/2) = ||2
cos2 (/2)
=
|| = cos(/2).
(36.23)
Wybieramy czynnik fazowy rwny ei/2 i pierwszy (unormowany) wektor wasny operatora S~n
zapisujemy w postaci
ei/2 cos(/2)
| 1 i =
ei/2 sin(/2)
(36.24)
Drugi wektor wasny odpowiadajcy 2 = ~/2 obliczamy w analogiczny sposb

~
S~n | 2 i = | 1 i
2
S~n
~
=
2
(36.25)
skd wynika rwnanie macierzowe

cos + 1
ei sin
ei sin
cos + 1
! 0
= 0.
0
(36.26)
Wobec liniowej zalenoci rwna, bierzemy pierwsze i przeksztacamy je korzystajc z elementarnej trygonometrii
0
(cos + 1) + ei sin = 0
0
cos2 (/2) + ei sin(/2) cos(/2) = 0,
(36.27)
skd otrzymujemy
= ei tg(/2).
(36.28)
gdzie jest dowolne. Wartoci wasnej 2 = ~/2 odpowiada wektor wasny

| 2 i =
ei tg(/2)
(36.29)
0
Normujc, pozbywamy si staej dowolnej . A zatem

1
0
0
=
| | = cos(/2).
1 = h 2 | 2 i = | |2
cos2 (/2)
(36.30)
Znw wybieramy czynnik fazowy ei/2 i drugi wektor wasny operatora S~n
| 2 i =
ei/2 sin(/2)
ei/2 cos(/2)
(36.31)
Dla porzdku sprawdmy, czy otrzymane wektory rzeczywicie s wektorami wasnymi operatora S~n .
S~n | 1 i =
~
2
cos
ei sin
ei sin
cos
! i/2
e
cos(/2)
ei/2 sin(/2)
i/2 cos( 1 )
~ e
~
2
=
| 1 i,
2
2
ei/2 sin( 12 )
S.Kryszewski
i/2 cos cos(/2) + ei/2 sin sin(/2)

~ e
2
ei/2 sin cos(/2) ei/2 cos sin(/2)
MECHANIKA KWANTOWA
(36.32)
435
6.03.2010
436
36. (U.15) Spin
czyli wszystko jest jak trzeba. Sprawdzenie dla drugiego wektora przebiega identycznie, wic je
pominiemy.
Podsumowujc stwierdzamy, e operator

~
S~n = ~n ~S =
x sin cos + y sin sin + z cos ,
2
(36.33)
ma wartoci wasne 1,2 = ~/2, ktrym odpowiadaj wektory wasne
| + i~n | 1 i =
| i~n | 2 i =
ei/2 cos(/2)
ei/2 sin(/2)
ei/2 sin(/2)
ei/2 cos(/2)
(36.34)
gdzie znaki wewntrz ketw wskazuj znak wartoci wasnej, za indeks ~n okrela, na jaki kierunek
rzutujemy.
Zauwamy tutaj, e iloczyn skalarny
z h + | + i~
n
1, 0
ei/2 cos(/2)
ei/2
sin(/2)
= ei/2 cos(/2),
(36.35)
jest amplitud prawdopodobiestwa tego, e spin 1/2 majcy rzut + ~/2 na kierunek ~n, w wyniku
pomiaru rzutu na o z da warto +~/2. Analogiczne interpretacje mona przypisa i innym,
podobnym iloczynom skalarnym.
Wartoci oczekiwane
Pouczajce jest jawne obliczenie wartoci oczekiwanych dla operatorw Sk , gdy czstka o spinie
1/2 jest przygotowana w jednym ze stanw (36.34). Wykonajmy wic przynajmniej niektre
obliczenia. Zgodnie z omwionymi wyej reguami mamy
h 1 | Sx | 1 i =
=
~/2
~/2
ei/2 cos(/2), ei/2 sin(/2)
! i/2
e
cos(/2)
ei/2 sin(/2)
ei/2 sin(/2)

~ i/2
=
e
cos(/2), ei/2 sin(/2)
2
ei/2 cos(/2)
~
2
~
=
2
~
=
2
=
S.Kryszewski
ei cos(/2) sin(/2) + ei sin(/2) cos(/2)

1
sin ei + ei
2
sin cos .
(36.36)
MECHANIKA KWANTOWA
436
6.03.2010
437
36. (U.15) Spin
Zupenie analogicznie obliczamy warto oczekiwan Sx dla ukadu w stanie | 2 i

h 2 | Sx | 2 i =
0
~/2
~/2
= ei/2 sin(/2), ei/2 cos(/2)
!
ei/2 sin(/2)
ei/2 cos(/2)
ei/2 cos(/2)
ei/2 sin(/2), ei/2 cos(/2)

2
ei/2 sin(/2)

~
ei cos(/2) sin(/2) ei sin(/2) cos(/2)
2
~
sin cos .
=
2
(36.37)
Takie same obliczenia przeprowadzamy dla pozostaych skadowych operatora spinu. Korzystajc
z elementarnych wzorw trygonometrycznych dla operatora Sy otrzymujemy
~
sin sin ,
2
~
h 2 | Sy | 2 i = sin sin .
2
h 1 | Sy | 1 i =
(36.38)
Natomiast dla operatora Sz atwo pokaza, e

~
cos ,
2
~
h 2 | Sz | 2 i = cos .
2
h 1 | Sz | 1 i =
(36.39)
Warto tu przypomnie, e zgodnie z postulatami mechaniki kwantowej, pojedynczy pomiar ktrejkolwiek z obserwabli Sk , (k = x, y, z) zawsze daje rezultat ~/2 jedn z wartoci wasnych.
Dopiero wielokrotny pomiar w ukadzie przygotowanym zawsze tak samo, prowadzi do wartoci
rednich wartoci oczekiwanych podanych w powyszych wzorach.
36.2
36.2.1
Nierelatywistyczny opis czstki o spinie s

Wektory stanu spinory
Uoglnimy to nieco rozwaania z czci gwnej wykadu. Rozwaymy czstk o spinie s niekoniecznie rwnym 12 . Tak jak uprzednio, rozszerzamy zbir obserwabli niezbdnych do penego
opisu stanu czstki. Zupene zbiory obserwabli komutujcych (ZZOK) s powikszone o operatory ~S2 oraz S3 . Ponownie, dla czstki danego typu liczba kwantowa s warto wasna ~S2 , jest
ustalona. Wszystkie kety dla danej czstki odpowiadaj tej jednej wartoci s, wic operator ~S2
suy tylko do ustalenia s. Operator S3 okrela liczb kwantow ms , ktra moe przyjmowa
(2s + 1) rnych wartoci. Liczb ms musimy uwzgldni przy opisie stanu czstki. Przestrze
zmiennych okrelajcych stan czstki musi zatem "wzrosn", aby uwzgldni zmienne spinowe.
W reprezentacji pooeniowej zapisujemy to tak
|i =
XZ
d 3 r |~r, ms ih~r, ms | i.
(36.40)
ms
Wystpujca tu wielko h~r, ms | i jest uoglnieniem "zwykej" funkcji falowej, bowiem jest
dodatkowo numerowana wartoci ms rzutem spinu na o z. Aby scharakteryzowa stan ukadu
musimy poda (2s + 1) funkcji falowych, dodatkowo numerowanych indeksem ms .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
437
6.03.2010
438
36. (U.15) Spin
Mamy wic (2s + 1) funkcji, ktre wygodnie jest zapisa w postaci wektora (kolumny)
ms =s (~r)
m =s1 (~r)
s
...
(~r) =
m =s+1 (~r)
s
ms =s (~r)
h~r, ms = s | i
h~r, ms = s 1 | i
... ...
,
= h~r, ms = s + 1 | i
(36.41)
h~r, ms = s | i
ktry umwimy si nazywa spinorem (spinow funkcj falow) dla czstki o spinie s. W szczeglnym przypadku s = 0 spinor (jak ju wspominalimy) redukuje si do kolumny z jednym
elementem, a wic pozostaje "zwyk" funkcj falow.
Spinor (funkcja falowa) sprzony do (~r) to "wiersz" majcy (2s + 1) elementw
(~r) =
m
(~r), m
(~r), . . . . . . , m
(~r), m
(~r)
s =s
s =s1
s =s+1
s =s
h |~r, ms = s i . . . . . . , h |~r, ms = s i .
(36.42)
Zgodnie z zasadami algebry iloczyn skalarny dwch spinorw (spinowych funkcji falowych)
opisujcych czstk o spinie s zapisujemy jako
Z
d 3 r (~r) (~r) =
h|i =
d 3r
X
ms
ms (~r) ms (~r).
(36.43)
Warunek normalizacji przyjmuje wic posta

1 = kk2 = h | i =
Z
d 3r
X
ms
d 3 r (~r) (~r)
m
(~r) ms (~r).
s
(36.44)
Powysze, do elementarne wyraenia dotycz czstki o spinie s, gdy spinowa funkcja falowa
ma (2s + 1) skadowych.
Wyraenia dotyczcych np. obliczania pradwdopodobiestw, elementw macierzowych operatorw A S itp., zostay przedstawione w czci gwnej wykadu dla przypadku s = 12 .
Ich uoglnienie na przypadek dowolnego s, w wietle powyszych uwag nie powinno stanowi
powaniejszego problemu. Po prostu sumowanie po ms ma wtedy inny zakres.
36.3
Przykady operatorw dla s =
1
2
Dla elektronu s = 12 , i odpowiedni spinor ma dwie skadowe jest dwuwymiarowy. Zapisujemy

go w postaci
(~r) =
+ (~r) = h~r, ms = + 12 | i
(~r) = h~r, ms = 12 | i
(36.45)
Posta iloczynu skalarnego i warunku normowania takiego dwuskadnikowego spinora wynikaj

oczywicie z oglnych relacji (36.43) i (36.44) i ogranicza si do dwch skadnikw. Spinor (36.45)
jest zapisany w bardzo oglnej postaci, bo funkcje + i mog zupenie rne.
Postpujemy dalej podobnie jak w gwnej czci wykadu Niech A oznacza operator orbitalny (w reprezentacji pooeniowej). Niech S bdzie operatorem spinowym, ktry dla czstki o spinie s = 12 jest reprezentowany przez hermitowsk macierz 2 2, ktrej wspczynniki
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
438
6.03.2010
439
36. (U.15) Spin
Sjk , (j, k = 1, )2, s liczbami zespolonymi. Zoenie tych dwch operatorw zapiszemy jako
czyli jako tak zwany iloczyn tensorowy operatorw. Dziaanie tego operatora na spinor
(A S),
(~r) zdefiniujemy nastpujco
A S (~r) =
A S
+ (~r)
(~r)
S11 S12
= A
+ (~r)
S21 S22
(~r)
!
S11 + (~r) + S12 (~r)
= A
S21 + (~r) + S22 (~r)
S11 A + (~r) + S12 A (~r)
S21 A + (~r) + S22 A (~r)
= 0 (~r).
(36.46)
Zauwamy, e gdybymy w drugim kroku powyszej formuy najpierw podziaali operatorem A

to wynik
na skadowe spinora, a potem przemnoyli tak powstay spinor z lewa przez macierz S,
byby ten sam, bo wspczynniki macierzy to liczby zespolone.
Dwa przypadki szczeglne warte s uwagi.
(macierz
Na spinor (~r) dziaamy tylko operatorem orbitalnym. Wwczas bierzemy S = 1
jednostkowa, czyli Sij = ij ). Wzr (17.18) redukuje si do
r) =
A(~
A + (~r)
(~r) =
A 1
A (~r)
(36.47)
Na spinor (~r) dziaamy tylko operatorem spinowym. W tym wypadku kadziemy A = 1.

Wzr (17.18) daje wtedy
r) =
S(~
S11 + (~r) + S12 (~r)
S (~r) =
1
S21 + (~r) + S22 (~r)
(36.48)
Zwrmy uwag, e po lewych stronach wyrae (36.47) i (36.48) pominlimy jawny zapis iloczynu tensorowego operatorw (co zreszt zwykle robi si w praktyce).
Przykad 1. Operator spinowy
Omwimy dziaanie operatora S+ (por. wzory (36.6) i nastpne) na spinor (~r) typu (17.36).
Na podstawie relacji (36.7) wiemy, e
S+ | + i = S+
1
0
= 0,
0
1
S+ | i = S+
= ~
1
0
(36.49)
Operatorowi S+ odpowiada wic macierz

0 1
0 0
S+ = ~
(36.50)
Odpowiednio t atwo jest sprawdzi posugujc si macierzami Pauliego. Istotnie

S+ = S1 + i S2 =
"
=
S.Kryszewski
1
2
0 1
1 0
1
2
~ (x + i y )
+ i
0 i
i 0
!#
1
2
MECHANIKA KWANTOWA
0 2
0 0
(36.51)
439
6.03.2010
440
36. (U.15) Spin
i znw mamy (36.50). Teraz badamy dziaanie operatora S+ na spinor (~r) dany w (17.36).
Otrzymujemy
S+ (~r) =
S+ (~r)
1
= ~ (~r)
= ~
= (~r) S+
(~r)
(36.52)
Rezultat ten wynika zarwno z (17.42) po uwzgldnieniu postaci (36.50) macierzy operatora S+ ,
jak i z bezporedniego mnoenia macierzy i wektora kolumnowego.
Przykad 2. Operator orbitalny
Skadowej x-owej pdu w reprezentacji pooeniowej odpowiada operator px = i~x . Podziaajmy nim na spinor postaci (17.36). Na mocy wzoru (17.41) moemy napisa
(~r)
px (~r) = i~
x
= i~
(~r) +
(~r)
(36.53)
bowiem liczby nie podlegaj rniczkowaniu wzgldem wsprzdnej x. Moemy wic macierz
o wspczynnikach operatorowych
=
px 1
i~
0
i~
(36.54)
uzna za operator x-owej skadowej pdu, dziaajcy na przestrzeni spinorw dwuskadnikowych.
36.4
36.4.1
Spin 1/2 w polu magnetycznym

Wprowadzenie
Bdziemy tu rozwaa czstk obdarzon spinem 1/2 oddziaujc z zewntrznym polem magnetycznym. Czstk tak moe by np. atom srebra uywany w dowiadczeniu Sterna-Gerlacha.
Spin atomu jest zwizany ze spinem elektronu walencyjnego. Stan takiego ukadu mona opisa
funkcj falow spinorem postaci (17.36). Nie bdziemy jednak bada przestrzennej (orbitalnej)
czci. Skoncentrujemy si na zmiennych spinowych, ktre s niezalene. Po prostu bdziemy
mwi o czstce ze spinem 1/2, nie precyzujc przy tym jak czstk mamy na myli.Dla ustalenia uwagi moemy myle o atomie srebra, lub o innej czstce, ktrej spin zwizany jest z
elektronem.
Czstka taka posiada spinowy moment magnetyczny
~ = g
B ~
|e| ~
S = g
S,
~
2me
(36.55)
gdzie g wspczynnik giromagnetyczny (rwny 2 dla elektronu, a na og zaleny od typu badanej czstki). ~S = 12 ~~
jest oczywicie operatorem spinu 1/2. Energia oddziaywania momentu
~ wynosi
magnetycznego z polem o indukcji B
~
~ = g|e| ~S B.
~ B
U =
2me
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(36.56)
440
6.03.2010
441
36. (U.15) Spin
Na tej podstawie okrelimy hamiltonian spinu 1/2 w polu magnetycznym

~
= g|e| ~S B.
H
2me
(36.57)
Rozwaania nasze maj (jak i poprzednio) charakter pklasyczny, bowiem pole magnetyczne
bierzemy jako zadan funkcj pooenia i czasu. Poniewa nie badamy tu ruchu czstki, a tylko
~ od pooenia jest czysto parametryczna i nie ma wikszego
jej stan spinowy, wic zaleno pola B
~ jest czsto stosowanym modelem wielu
znaczenia. Hamiltonian (36.57) z rnie zadanym polem B
rnorodnych zjawisk. Model ten stosuje si, gdy przestrze stanw ukadu mona ograniczy do
przestrzeni dwuwymiarowej (ukad o dwch stanach).
Interesowa nas bdzie ewolucja czasowa spinu 1/2 rzdzona hamiltonianem postaci (36.57)
przy specyficznie dobranym polu magnetycznym.
36.4.2
Pole statyczne i pole zmienne w czasie
~ = B(t)
~
Pole magnetyczne B
wystpujce w hamiltonianie (36.57) mona zadawa na rne
sposoby. W rozdziale tym rozwaymy sytuacj, w ktrej
~ =
B
B1 cos t, B1 sin t, B0 .
(36.58)
Pole to jest superpozycj dwch pl. Wzdu osi z mamy pole statyczne o indukcji B0 , za w
paszczynie xy pole o amplitudzie B1 wirujce wok osi z. To drugie pole mona powiza z
polem spolaryzowanej koowo fali elektromagnetycznej poruszajcej si w kierunku osi z. Zwykle czsto takiej fali ley w radiowym zakresie widma. Podstawiajc pole (36.58) do (36.57),
otrzymujemy hamiltonian

= g|e| Sx B1 cos t + Sy B1 sin t + Sz B0 .
H
2me
(36.59)
Wprowadzamy oznaczenia
0 =
g|e|
B0 ,
2me
1 =
g|e|
B1 ,
2me
(36.60)
ktre maj (co atwo sprawdzi) wymiar czstoci (prdkoci koowej), tj. [0,1 ] = s1 . Wobec
tego hamiltonian zapisujemy jako
= 0 Sz + 1 Sx cos t + Sy sin t .
H
(36.61)
Wyraajc operatory spinu przez macierze Pauliego nadajemy hamiltonianowi posta macierzy
=
H
~
2
~
2
!
0
1 cos t + i sin t
0
1 eit
1 eit
1 cos t i sin t
0
(36.62)
Zanim przejdziemy do rozwizywania zalenego od czasu rwnania Schrdingera z powyszym

hamiltonianem, omwimy pewne wasnoci tego hamiltonianu. Zaoymy najpierw, e nie ma
~ 1 = 0, a co za tym idzie 1 = 0). W takim przypadku
fali padajcej (czyli B
0 = ~0
H
2
S.Kryszewski
0 1
(36.63)
MECHANIKA KWANTOWA
441
6.03.2010
442
36. (U.15) Spin
0 to
Oczywicie stany wasne H
|1i =
|2i =
(36.64)
przy czym
0 | 1 i = ~0 | 1 i,
H
2
0 | 2 i = ~0 | 2 i.
H
2
(36.65)
Pole statyczne rozszczepia stany spinowe tak, e mamy do czynienia z ukadem dwupoziomowym,
w ktrym rnica energii pomidzy dwoma poziomami wynosi ~0 .
Stan | 1 i moemy wic nazwa stanem wzbudzonym (o
wyszej energii), za | 2 i to stan podstawowy. Taka dodatkowa interpretacja pozwala stwierdzi, e hamilto|1i
nian (36.62) opisuje oddziaywanie ukadu (ktry moemy nazwa atomem) dwupoziomowego z fal elektromagnetyczn. Rzeczywicie, znane w optyce kwantowej tzw.
h
0
optyczne rwnania Blocha, opisujce oddziaywanie atomu dwupoziomowego z monochromatyczn fal wietln
wynikaj z hamiltonianu o identycznej formalnej posta|2i
ci. Oczywicie sens fizyczny optycznych rwna Blocha
(i odpowiednich parametrw w nich wystpujcych) jest
zupenie inny. Tym niemniej formalna (matematyczna)
Rys. 36.1: Ukad dwupoziomowy.
posta rwna pozostaje taka sama.
36.4.3
Rwnanie Schrdingera
Celem naszych rozwaa jest zbadanie ewolucji stanu spinowego | (t) i pod wpywem pola magnetycznego (36.58). Szuka wic bdziemy rozwizania rwnania Schrdingera
i~
| (t) i,
| (t) i = H
t
(36.66)
jest hamiltonianem (36.62). Rozwizania maj spenia warunek pocztkowy, zadany w

gdzie H
oglny sposb
1 (0)
| (0) i =
2 (0)
(36.67)
gdzie j (t0 ) s liczbami zespolonymi, speniajcymi warunek normowania, to jest

h (0) | (0) i = |1 (0)|2 + |2 (0)|2 = 1.
(36.68)
Rwnanie Schrdingera z hamiltonianem (36.62) przybiera posta
i~
t
1 (t)
2 (t)
~
=
2
1 eit
1 eit
1 (t)
2 (t)
(36.69)
rwnowan nastpujcemu ukadowi rwna

d1 (t)
dt
d2 (t)
i
dt
S.Kryszewski
=
=
0
1 it
1 (t) +
e
2 (t)
2
2
1 it
0
e 1 (t)
2 (t).
2
2
MECHANIKA KWANTOWA
(36.70a)
(36.70b)
442
6.03.2010
443
36. (U.15) Spin
Oczywicie funkcje 1 (t) oraz 2 (t) interpretujemy jako amplitudy prawdopodobiestwa tego, e
odpowiednio spin jest "w gr" lub "w d". Rwnie dobrze moemy mwi, ze 1 (t) to amplituda
prawdopodobiestwa znalezienia ukadu w stanie wzbudzonym (grnym), za 2 (t) w stanie
podstawowym (dolnym). Wanie ukad rwna jest, w optyce kwantowej, zwany optycznymi
rwnaniami Blocha (bez efektw tumienia dysypacji).
Pierwszy etap rozwizania
Bdziemy teraz rozwizywa powyszy ukad rwna przy uwzgldnieniu warunku pocztkowego (36.67). Ukad (36.70) jest ukadem sprzonych rwna rniczkowych pierwszego rzdu z
zalenymi od czasu wspczynnikami. Rozwizania mona poszukiwa rnymi metodami. Przedstawimy tu jedn z kilku moliwoci.
Pierwszy krok rozwizania polega na pozbyciu si zalenoci od czasu we wspczynnikach
w prawych stronach rwna. W tym celu oznaczamy
1 (t) = eit/2 C1 (t)
2 (t) = eit/2 C2 (t),
(36.71)
gdzie Cj (t) s nowymi, poszukiwanymi funkcjami czasu. Warunki pocztkowe dla tych funkcji
(wynikajce z relacji (36.67)) s oczywiste
Ck (0) = k (0),
k = 1, 2,

(36.72)
i speniaj warunek C1 (0) + C2 (0) = 1. W dalszych rozwaaniach piszc amplitudy Ck (t)

na og bdziemy opuszcza argument, jest on bowiem oczywisty.
Podstawiajc wyraenia (36.71) do rwna (36.70) otrzymujemy
it/2
0 it/2
1 it/2
e
C1 + ieit/2 C 1 =
e
C1 +
e
C2
2
2
2
1 it/2
0 it/2
e
C1
e
C2 .
eit/2 C2 + ieit/2 C 2 =
2
2
2
(36.73a)
(36.73b)
Dziki podstawieniu (36.71) czynniki wykadnicze si skracaj, wspczynniki po prawych stronach staj si niezalene od czasu. Porzdkujc, dostajemy
i C 1 =
i C 2 =
0
1
C1 +
C2
2
2
1
0
C1
C2 .
2
2
(36.74)
Wprowadzamy teraz poyteczne oznaczenie

= 0
(36.75)
i ukad rwna (36.74) zapisujemy w postaci

i
i1
C1
C2
2
2
i
i1
C1
C2 .
=
2
2
C 1 =
(36.76a)
C 2
(36.76b)
Otrzymane rwnania s nadal sprzone, lecz ich wspczynniki s ju niezalene od czasu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
443
6.03.2010
36. (U.15) Spin
444
Drugi etap rozwizania

Jak wspominalimy, ukad rwna (36.76) mona rozwizywa na rne sposoby. Metoda przedstawiona tutaj polega na sprowadzeniu ukadu dwch rwna pierwszego rzdu do jednego rwnania drugiego rzdu. Zrniczkujmy wic rwnanie (36.76a) wzgldem czasu. Otrzymujemy
i1
i
C1
C2 .
C1 =
2
2
(36.77)
Za pomoc rwnania (36.76a) eliminujemy pochodn C 2 i otrzymujemy

i
2
i i1
C1 =
C1 1 C1 +
C2 .
2
4
2
2
(36.78)
Ostatni czynnik moe by atwo zastpiony za pomoc rwnania (36.76a), wobec czego dostajemy
2
2
C1 = 1 C1
C1 .
4
4
(36.79)
Tym samym ukad rwna drugiego rzdu (36.76) sprowadzilimy do jednego rwnania drugiego
rzdu. Wprowadzajc oznaczenie
q
12 + 2 ,
(36.80)
rwnanie dla amplitudy C1 zapisujemy w postaci

C1 +
1 2
4
C1 = 0.
(36.81)
Jest to rwnanie typu "oscylatora harmonicznego", a wic jego rozwizanie jest natychmiastowe

C1 (t) = A sin
1
2 t
+ B cos
1
2 t
(36.82)
gdzie Stae A i B zale od warunkw pocztkowych. Ich obliczeniem zajmiemy si pniej, po

wyliczeniu amplitudy C2 (t). Amplitud t wyznaczymy z rwnania (36.76a)
i1
i
C2 =
C1 C 1
2
2
(36.83)
Podstawiajc rozwizanie (36.82) i dokonujc prostych przeksztace otrzymamy

C2 (t) =

A iB
B + iA
sin 12 t +
cos 12 t
1
1
(36.84)
Podsumowujc ten etap oblicze wypiszmy uzyskane amplitudy

C1 (t) = A sin
C2 (t) =
1
2 t
+ B cos
1
2 t

B + iA
A iB
sin 12 t +
cos 21 t ,
1
1
(36.85a)
(36.85b)
za stae A i B musimy wyznaczy z warunkw pocztkowych.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
444
6.03.2010
445
36. (U.15) Spin
Trzeci (ostatni) etap rozwizania

Rozwizania (36.85) w chwili pocztkowej musz spenia ukad rwna
C1 (0) = B
B + iA
C2 (0) =
.
1
(36.86a)
(36.86b)
Rozwizanie tego ukadu rwna jest proste. Wyniki s nastpujce

C1 (0) 1 C2 (0)
B = C1 (0).
A = i
(36.87a)
(36.87b)
Trzeba teraz podstawi obliczone stae A i B do rozwiza (36.85). Po do elementarnych

przeksztaceniach otrzymujemy

C1 (t) = C1 (0) cos

+

i
C1 (0) 1 C2 (0) sin 12 t) ,
C2 (t) = C2 (t) cos
1
2 t)
1
2 t)
(36.88a)

i
1 C1 (0) + C2 (t) sin 12 t) .
(36.88b)
Zebranie wynikw
Rozwizanie rwnania Schrdingera (36.66) z hamiltonianem (36.62) dane jest przez spinor
1 (t)
| (t) i =
2 (t)
(36.89)
Podstawiajc amplitudy (36.88) do rwna (36.71) i uwzgldniajc warunki pocztkowe (36.72)

otrzymujemy
1 (t) = 1 (0)eit/2 cos
+
1
2 t

i
1 (0) 1 2 (0) eit/2 sin 12 t
2 (t) = 2 (0) eit/2 cos
1
2 t
(36.90a)

i
1 1 (0) + 2 (0) eit/2 sin 21 t ,
(36.90b)
gdzie obowizuj oznaczenia (36.60), a take

q
= 0 ,
2 + 12 .
(36.91)
Formuy powysze stanowi cise rozwizanie rwnania Schrdingera dla spinu 1/2 oddziaujcego z polem magnetycznym (36.58). Liczby 1 (0) i 2 (0) s skadowymi dowolnego, unormowanego
stanu pocztkowego spinu.
Bezporednim rachunkiem (cho jest to do mudne) mona sprawdzi, e uzyskane rozwizanie jest unormowane, tzn. e dla dowolnej chwili czasu t > 0 mamy
h (t) | (t) i = |1 (t)|2 + |2 (t)|2 = 1.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(36.92)
445
6.03.2010
446
36. (U.15) Spin
Nie jest to stwierdzenie nieoczekiwane, bowiem wiadomo, e rwnanie Schrdingera nie zmienia normy wektora stanu. Oglne rozwizania posu nam do dyskusji pewnych przypadkw
szczeglnych.
36.4.4
Pole statyczne. Precesja Larmora
Przypadek pola statycznego odpowiada nieobecnoci fali elektromagnetycznej, co otrzymamy

wybierajc w (36.58) B1 = 0 i = 0 (oczywicie take 1 = 0). Zgodnie z oznaczeniami (36.91)
mamy wtedy = 0 oraz = 0 . Oglne rozwizania (36.90) redukuj si wwczas do (dla
prostoty kadziemy t0 = 0)

1 (t) = 1 (0) cos
1
2 0 t
= 1 (0) ei0 t/2 ,

2 (t) = 2 (0) cos
1
2 0 t
i 1 (0) sin

+ i 2 (0) sin
1
2 0 t
(36.93a)
1
2 0 t
= 2 (0) ei0 t/2 .
(36.93b)
Okrelmy teraz (do tej pory dowolny) stan pocztkowy. Przyjmijmy, e odpowiada on spinowi
"w gr" wzdu osi ~n = (sin cos , sin sin , cos ), a wic wedug (36.34) ma posta
| (0) i = | + i~n =
ei/2 cos(/2)
ei/2 sin(/2)
(36.94)
Wobec tego, z powyszych rwna stan spinowy w polu statycznym dany jest jako
| (t) i =
ei(+0 t)/2 cos(/2)

ei(+0 t)/2 sin(/2)
(36.95)
Stan pocztkowy jest to stan, ktry (z prawdopodobiestwem 1) odpowiada rzutowi spinu na

o ~n rwnemu + 12 ~. Stan | (t) i za odpowiada sytuacji, gdy kierunek ~n(t) staje si zaleny od
czasu poprzez zmienne w czasie kty
(t) = = const.,
(t) = + 0 t.
(36.96)
Moemy wic powiedzie, e rzut spinu na chwilow o ~n(t) zawsze (z prawdopodobiestwem

1) wynosi 12 ~. O ~n(t) wiruje wok osi z po tworzcej stoka o kcie rozwarcia rwnym 2, z
prdkoci ktow wynoszc 0 . A wic badany spin dokonuje precesji wok osi z jest to
wanie kwantowa precesja Larmora. Nietrudno sprawdzi, e w tej sytuacji rzut spinu na o z
jest sta ruchu
h (t) | Sz | (t) i =
=
=
=
1 (t),

2 (t)
1
2~
12 ~
1 (t)
2 (t)

~
|1 (t)|2 |2 (t)|2
2
i
~ h 2 1
cos 2 sin2 12
2
~
cos = const.,
2
(36.97)
co ewidentnie nie zaley od czasu. Fakt ten wynika take std, e w polu statycznym mamy
= 0 Sz . Operator Sz komutuje z hamiltonianem, czyli rzeczywicie musi by sta
hamiltonian H
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
446
6.03.2010
447
36. (U.15) Spin
ruchu jego warto oczekiwana nie zaley od czasu, tak jak to otrzymalimy z bezporednich
oblicze. Analogicznie pokaemy, e
h (t) | Sx | (t) i =
h (t) | Sy | (t) i =
~
sin cos( + 0 t),
2
~
sin sin( + 0 t).
2
(36.98a)
(36.98b)
A zatem wartoci oczekiwane rzutu spinu na osie x i y s jawnie zalene od czasu. Wiruj
one wok osi z z prdkoci ktow 0 . W czasie dugotrwaych pomiarw wartoci te zwykle
uredniaj si do zera.
36.4.5
Oscylacje Rabiego
Wracamy do dyskusji oglnych rozwiza (36.90). Dyskusj t moemy prowadzi w jzyku spinu
"w gr" albo "w d" lub te moemy mwi o stanach podstawowym | 2 i i podstawowym
| 1 i. Wybierzemy tutaj t drug moliwo. Dla uproszczenia dyskusji przyjmiemy, e w chwili
pocztkowej ukad znajdowa si w stanie podstawowym | 2 i. Odpowiada to przyjciu, e
| (0) i =
1 (0)
2 (0)
0
1
(36.99)
W takim przypadku z formu (36.90) dla chwil pniejszych mamy

atwo obliczymy prawdopodobiestwa tego, e ukad jest w stanie wzbudzonym | 1 i lub w
stanie podstawowym | 2 i
Pe (t) = P1 (t) = |1 (t)|2 =

12
sin2 21 t ,
2
Pg (t) = P2 (t) = |2 (t)|2 = cos2
1
2 t
(36.100a)

2
2 1
sin
t
,
2
2
(36.100b)
gdzie indeks "e" oznacza stan wzbudzony (ang. excited) za "g" odnosi si do stanu podstawowego
(ang. ground). Ze wzgldu na zaleno 2 = 2 + 12 , atwo wida, e
Pe (t) + Pg (t) = 1,
(36.101)
jak by powinno. Nietrudno jest przedyskutowa przebieg zjawisk w ukadzie dwupoziomo~ 0 powoduje energetyczne rozszczepiewym. Przede wszystkim zauwamy, e statyczne pole B
nie stanw, a wic kreuje ukad dwupoziomowy. Z drugiej strony, pole fali powoduje oscylacje
~ 1 = 0, 1 = 0) wwczas mielibymy
prawdopodobiestw. Gdyby to pole byo nieobecne (B
Pe (t) = 0, Pg (t) = 1 i ukad pozostaje w stanie podstawowym. W jzyku spinu moemy powiedzie, e w takiej sytuacji zachodzi precesja Larmora. Oba pola odgrywaj istotne, cho zupenie
inne role.
Przedyskutujmy przebieg czasowy prawdopodobiestw (36.100). Prawdopodobiestwo wzbudzenia Pe (t) przyjmuje minimaln warto zero w chwilach 12 t0n = n, (n = 0, 1, 2, . . .). chwilach
tych prawdopodobiestwo obsadzenia stanu dolnego jest maksymalne i rwne jednoci. Natomiast
w chwilach 12 t00n = 12 + n, (n = 0, 1, 2, . . .), Pe (t00n ) osiga warto maksymaln rwn 12 /2 ,
natomiast Pg (t00n ) ma wtedy warto minimaln rwn 2 /2 . Prawdopodobiestwa oscyluj
sinusoidalnie efekt te zwany jest oscylacjami Rabiego, za to tzw. czsto Rabiego.
Badajc oscylacje Rabiego mamy do dyspozycji a trzy parametry:
0 B0 , kontrolujemy poprzez zmiany wartoci indukcji B0 pola statycznego;
1 B1 , zmieniamy dopasowujc amplitud (natenie) fali elektromagnetycznej;
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
447
6.03.2010
448
36. (U.15) Spin
Pe (t)
1
0.6
0.2
1
2 t
Rys. 36.2: Przykady oscylacji Rabiego prawdopodobiestwo znalezienia spinu

"w gr". Linia kropkowana: || = 21 ; linia przerywana: || = 1 ; linia ciga
rezonans: || = 0. Omwienie i dyskusja w tekcie.
czsto fali mona dostraja regulujc generator fal.

q
Dopasowujc te parametry moemy kontrolowa = 0 oraz = 12 + 2 , a co za tym

idzie moemy kontrolowa przebieg oscylacji Rabiego. W przypadku spinu w polu magnetycznym
zazwyczaj najatwiej jest kontrolowa 0 , bowiem pole statyczne jest zwykle wytwarzane za
pomoc elektromagnesu. Regulujc natenie prdu moemy atwo zmienia warto indukcji
B0 . Nietrudno jest te zmienia czsto fali elektromagnetycznej (techniki radiowe s dobrze
opanowane). W przypadku ukadu (atomu) dwupoziomowego, czsto 0 jest na og okrelona
przez wasnoci ukadu (struktur poziomw energetycznych). Nadal jednak pozostaje moliwo
manipulacji amplitud i czstoci fali.
Rysunek 36.2 przedstawia trzy przypadki oscylacji Rabiego. Przypadki te odpowiadaj trzem
wartociom = 0 , ktre realizujemy dostrajajc czstoci 0 i/lub . Zwrmy uwag, e
nasze rezultaty nie zale od znaku rozstrojenia .
W pierwszym przypadku przyjmujemy || = 21 . A zatem z (36.101) mamy wwczas
!
5
1
(1)
2
Pe (t) =
sin
1 t .
(36.102)
5
2
Czsto Rabiego = 5 1 jest stosunkowo dua, lecz maksymalna warto prawdopodobiestwa znalezienia spinu w stanie "w gr" wynosi tylko 0.2.
Drugi przypadek odpowiada || = 1 . Z (36.101) wynika teraz, e
!
1
2
(2)
2
Pe (t) =
sin
1 t .
(36.103)
2
2
Czsto Rabiego = 2 1 jest ju mniejsza, ale za to maksymalna warto prawdopodobiestwa znalezienia spinu w stanie "w gr" wzrosa i wynosi 0.5.
Trzeci przypadek przedstawiony na rysunku 36.2 jest przypadkiem rezonansowym, to znaczy 0 = , wic = 0. W tej sytuacji z (36.101) mamy

Pe(rez) (t)
S.Kryszewski
sin
1
1 t
2
MECHANIKA KWANTOWA
(36.104)
448
6.03.2010
36. (U.15) Spin
449
Czsto Rabiego = 1 jest najmniejsza, ale prawdopodobiestwo znalezienia spinu w

stanie "w gr" osiga maksymaln moliw warto rwn 1.
Oscylacje Rabiego (przejcia | 1 i | 2 i z okrelonym prawdopodobiestwem) wi si ze
zmianami energii ukadu (np. ze zmianami energii spinowego momentu magnetycznego w po~ 0 ). Energia do tego konieczna pochodzi z fali elektromagnetycznej "nioscej"
lu statycznym B
~ 1 (t). Przejcie | 2 i | 1 i (wzbudzenie, czy te wzrost energii spinu) wymaga
zmienne pole B
pochonicia fotonu o energii ~0 . Odwrotnie, przejcie | 1 i | 2 i odpowiada emisji fotonu do
pola fali. Procesy te s trudne do wykrycia, bowiem obecno fotonu moe oznacza zarwno to,
e nastpia najpierw absorpcja, a potem emisja, jak i to, e nic nie zaszo (nie byo absorpcji i
foton przelecia przez ukad bez oddziaywania). W przecigu duszego czasu procesy absorpcji
i emisji powoduj powstanie stanu dynamicznej rwnowagi tyle samo fotonw jest pochonitych co wyemitowanych. Bilans jest zerowy. W przypadku spinu, oscylacje Rabiego wymuszane
odpowiednio dobran fal elektromagnetyczn (spolaryzowan koowo, o czstociach radiowych)
le u podstaw tak zwanego rezonansu magnetycznego (NMR, ang nuclear magnetic resonance).
W przypadku atomu dwupoziomowego fala elektromagnrtyczna ma na og czstoci z zakresu widzialnego (lub okolic). Oscylacje Rabiego to procesy absorpcji i emisji wiata. Bardziej
szczegowa analiza naley jednak do zakresu optyki kwantowej.
Przedstawiona tu teoria oscylacji Rabiego jest uproszczona i nie do koca opisuje faktyczny
przebieg zjawiska. Zasadnicz przyczyn jest to, e ukad dwupoziomowy (spin) oddziaywuje
rwnie z otoczeniem, a oddziaywania tego w aden sposb nie uwzgldnilimy. Oddziaywanie
takie zakca przebieg oscylacji i wymusza przejcia "spontaniczne" | 1 i | 2 i emisj. Emisja
~ 1 (t). Wyemitowane spontanicznie fotony
spontaniczna jest niezalena od wpywu padajcej fali B
s inne ni te z fali padajcej maj inny kierunek propagacji i ich detekcja jest stosunkowo
atwa. Dlatego te oddziaywanie z otoczeniem, cho komplikuje opis teoretyczny, jest poyteczne
w praktyce.
36.4.6
Widmo Mollowa
W dalszej dyskusji skoncentrujemy uwag na atomie dwupoziomowym w polu fali elektromagnetycznej (wiata). Zdefiniujmy atomowy moment dipolowy

=
~
~ 12 | 1 ih 2 | + | 2 ih 1 | .
(36.105)
Operator ten nie ma elementw diagonalnych bowiem z definicji mamy

Z
~ ij =
d3 r i (~r) e~r j (~r),
(36.106)
gdzie i, j = 1, 2. Elementy diagonalne (i = j) znikaj, poniewa funkcja falowa ma okrelon parzysto, zatem w przypadku diagonalnym funkcja podcakowa jest nieparzysta i caka daje zero.
To wyjania ksztat operatora w relacji (36.105). Z przeprowadzonej uprzednio dyskusji wiemy,
e w atomie dwupoziomowym poddanym dziaaniu fali wietlnej zachodz oscylacje Rabiego.
Sensowne jest zaoenie, e atom w chwili pocztkowej by w stanie podstawowym. Amplitudy znalezienia atomu w stanie wzbudzonym | 1 i i podstawowym | 2 i dane s wtedy formuami
(36.100). Moemy wic bez trudu obliczy warto oczekiwan atomowego momentu dipolowego.
Zanim do tego przejdziemy, zauwamy e
| 1 ih 2 | =
0
1
| 2 ih 1 | =
1
0
S.Kryszewski
( 1, 0 ) =
0 0
1 0
( 0, 1 ) =
0 1
0 0
(36.107a)
(36.107b)
MECHANIKA KWANTOWA
449
6.03.2010
450
36. (U.15) Spin
Warto oczekiwana atomowego momentu dipolowego to

i =
h ~
~ 12 h (t) |
0 1
0 0
| (t) i
=
~ 12 1 (t)2 (t) + 1 (t)2 (t)
(36.108)
Na podstawie relacji (36.100) obliczamy

1 2

i1 it
i
=
e sin 12 t cos 12 t
sin 12 t .
(36.109)
Zapisujc funkcje trygonometryczne za pomoc funkcji wykadniczych, po wymnoeniu otrzymujemy

1 2
1 it
e
2
i(+)t
it 1
e +
1
e

1
i()t
1+
e
.
2
(36.110)
Nietrudno teraz podstawi wyraenie (36.110) do wzoru (36.108). W ten sposb otrzymujemy
warto oczekiwan
i =
h ~
~ 12

cos t +
1
cos ( + )t

1
1+
cos ( )t .
(36.111)
Widzimy wic, e oscylacje atomowego momentu dipolowego s zoone. Pierwszy czon to drgania z czstoci rwn czstoci fali padajcej. Pozostae dwa przyczynki to drgania z czstoci
przesunit o czsto Rabiego, tak w kierunku niebieskim 1 = + , jak i w kierunku czerwonym 2 = .
Rys. 36.3: Widmo Mollowa - typowy przykad.

Jak wiadomo z elektrodynamiki drgajcy dipol jest rdem promieniowania o czstoci rwnej czstoci oscylacji dipola. Na podstawie formuy (36.111) oczekujemy, e badany dipol bdzie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
450
6.03.2010
451
36. (U.15) Spin
emitowa fale elektromagnetyczne o czstociach , + oraz . Innymi sowy oczekujemy, e widmo promieniowania atomu skada si bdzie z trzech linii widmowych. Nasza analiza
prowadzi do linii monochromatycznych. Nie uwzgldnilimy jednak emisji spontanicznej, ktra
prowadzi do poszerzenia linii widmowych. Rysunek 36.3 przedstawia tu przykadowy wykres takiego (poszerzonego) widma. Takie trjpikowe widmo promieniowania atomu dwu[poziomowego
bywa nazywane widmem Mollowa. Pene wyjanienie ksztatu i wasnoci widma Mollowa wychodzi poza zakres tematyki tego wykadu. Warto jednak wiedzie, e efekt powstawania trzy
pikowego jest moliwy, co zreszt zostao potwierdzone dowiadczalnie.
36.5
Pewne wasnoci macierzy Pauliego
Lemat 36.1 Macierze Pauliego speniaj relacj

e ik = cos + i k sin ,
k = 1, 2, 3,
C.
(36.112)
Dowd. Funkcja operatora jest zdefiniowana przez rozwinicie w szereg

e ik =
X
(ik )n
(36.113)
n!
n=0
Korzystamy z faktu, e liczba komutuje z dowolnymi macierzami i rozdzielamy szereg na cz

parzyst i nieparzyst
e ik
X
(ik )2n
(2n)!
n=0
(k2 )n
n=0
X
(ik )2n+1
n=0
(2n+!)!
(1)n 2n
(2n)!
+i
k (k2 )n
n=0
(1)n 2n+1
.
(2n+!)!
(36.114)
bowiem i2n = (1)n . Poniewa k2 = 1, wic

e ik =
X
(1)n 2n
n=0
(2n)!
+ i k
X
(1)n 2n+1
n=0
(2n+!)!
(36.115)
Rozpoznajemy rozwinicia cosinusa i sinusa, a wic otrzymujemy

e ik = cos + i k sin ,
(36.116)
Lemat 36.2 Dla macierzy Pauliego zachodzi nastpujca relacja
e ik j e ik =
j ,
gdy j = k,
cos(2) +
j
jkm m sin(2),
gdy j 6= k,
(36.117)
gdzie C oraz j, k = 1, 2, 3. Zauwamy, e cho indeks k pojawia si po lewej stronie rwnoci,

to jednak nie ma tu sumowania wzgldem tego wskanika.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
451
6.03.2010
452
36. (U.15) Spin
Dowd. Posugujc si poprzednim lematem lew stron tezy zapisujemy w postaci

Ljk =
cos + ik sin j cos ik sin ,
(36.118)
gdzie skorzystalimy z parzystoci cosinusa i nieparzystoci sinusa. Wymnaajc praw stron

pamitamy, e macierze Pauliego nie komutuj, musimy wic przestrzega ich kolejnoci. Zatem
mamy
Ljk = j cos2 + ik j sin cos ij k sin cos
+ k j k sin2 .
(36.119)
Korzystamy z okrelenia komutatora

Ljk = j cos2 +

k , j
+ j k k sin2
+ i k , j sin cos .
Poniewa k2 = 1, wic dostajemy
Ljk = j +
(36.120)
k , j k sin2 + i k , j sin cos
= j + 2 i kjp p k sin2 2 kjm m sin cos

= j + 2 i kjp p k sin2 + jkm m sin(2).
(36.121)
Trzeci czon jest taki jak w tezie. Pozostaje zbada drugi, przy czym iloczyn p k wyraamy za
pomoc relacji (17.25):
2 i kjp p k sin2 = 2 i kjp pk + i pkm m sin2

= 2 i kjk + i kjp pkm m sin2 .
(36.122)
Oczywicie kjk 0, wobec czego mamy dalej dla tego skadnika

2 i kjp p k sin2 = 2 pkj pkm m sin2
= 2 kk jm kj km m sin2 .
(36.123)
Przypominamy teraz, e po lewej stronie tezy (a zatem i po prawej) nie ma sumowania wzgldem
indeksu k. Wobec tego w kolejnym kroku
2 i kjp p k sin2 = 2 jm jk km m sin2

= 2 j sin2 + 2jk k sin2 .
(36.124)
Wyraenie (36.124) to drugi skadnik wzoru (36.121), a wic po podstawieniu mamy

Ljk = j 2 j sin2 + 2jk k sin2 + jkm m sin(2).
(36.125)
Rozwamy teraz dwa przypadki. Najpierw wemy j = k. Wtedy jk = 1, drugi i trzeci czon si
znosz. Ponadto kkm 0, wic i czwarty nie daje wkadu. A zatem dla j = k z (36.125) wynika
Ljk = j ,
(36.126)
co dowodzi pierwszej czci tezy. Natomiast dla j 6= k mamy jk = 0, wic trzeci czon w (36.125)
znika. Z elementarnej trygonometrii wynika wic
Ljk = j 2 j sin2 + jkm m sin(2)
= j cos(2) + jkm m sin(2),
(36.127)
co koczy dowd.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
452
6.03.2010
453
37. (U.16) Dodawanie momentw pdu
Rozdzia 37
(U.16) Dodawanie momentw pdu

37.1
Zoenie orbitalnego momentu pdu i spinu 1/2
37.1.1
Przejcie do bazy sprzonej
W praktycznych zastosowaniach potrzebujemy czsto zoenia orbitalnego momentu pdu i spinu

1/2. Rozwaamy wic operator cakowitego momentu pdu
~J = L
~ + ~S,
(37.1)
przy czym l 0, za s = 21 . Problem z l = 0 jest trywialny, co zreszt dalej przedyskutujemy,

bowiem dla tego przypadku mamy jedyn moliwo J = s = 12 , M = ms = 12 . Bez straty
oglnoci moemy wic przyj l > 0.
Chcemy skonstruowa baz sprzon za pomoc wektorw bazy niesprzonej. Przypominamy, e liczby kwantowe l > 0 i s = 12 s ustalone. Szukamy wic zwizkw
XX
| j1 = l, j2 = 12 ; JM i =
ml ms
C JM
| l, ml ; 21 , ms i,
1
l,ml ; 2 ,ms
(37.2)
gdzie liczby kwantowe J oraz M s powkowe. W sumie tej efektywnie s tylko dwa skadniki. Wynika to std, e musi by speniony warunek (18.84), ktry mwi, e nie znikaj tylko
te wspczynniki Clebscha-Gordana (CG), dla ktrych M = m1 + m2 = ml + ms . Poniewa
mamy tylko dwie moliwoci ms = 12 , wic przy wybranym M (ustalonym po lewej stronie)
automatycznie ml = M 12 . Wobec tego zamiast (37.2) piszemy
| j1 = l, j2 = 12 ; JM i = C JM
+
1 1 1 | l, M
l,M 2 ; 2 ,+ 2
C JM 1 1 1 | l, M
l,M + 2 ; 2 , 2
12 ; 21 , + 12 i
+ 12 ; 21 , 12 i.
(37.3)
Dla danych J i M mamy tylko dwa niezerowe wspczynniki CG. Liczba J moe przyjmowa
(co wynika z nierwnoci trjkta) tylko dwie wartoci J = l 21 , wic problem sprowadza si
do obliczenia czterech wspczynnikw CG. Zmierzamy zatem do wypenienia tabelki
ClJ,M
m,
l
j1 = l
1
2
ms
ml = M
j2 = s =
1
2
ms =
1
2
1
2
j1 = l
ml = M +
j2 = s =
1
2
1
2
ms = 12
(37.4)
J = l + 12 , M
J = l 12 , M
Zanim przystpimy do konstrukcji elementw tabeli, przypomnijmy zasadnicze warunki:

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
453
6.03.2010
454
liczby kwantowe j1 = l, j2 = s = 12 s ustalone;

J przyjmuje tylko dwie wartoci: J = l + 21 i J = l 21 . Std wynika, e tabela ma tylko
dwa wiersze.
Wybierajc M i wiedzc, e ms = 12 , automatycznie ustalamy ml = M 12 . Std mamy
tylko dwie kolumny.
Fakty te wyczerpuj dostpne parametry, a wic okrelaj rozmiar poszukiwanej tabelki. Cztery
wolne miejsca zajm wspczynniki CG, ktre bdziemy teraz oblicza.
37.1.2
Obliczenia wspczynnikw CG
A. Obliczenia dla J = l +
1
2
Niech J = l+ 12 . Maksymalne dopuszczalne M to M = l+ 12 . Stan taki jest tylko jeden. Nietrudno

wic dokona utosamienia wektorw bazy sprzonej i niesprzonej
| l, 12 ; J = l + 12 , M = l + 12 i = | l, ml = l; 21 , ms = + 12 i.
(37.5)
Podziaajmy na lew stron powyszej relacji operatorem obniajcym J , a na praw rwnym

+ S , a zatem mamy
mu operatorem L
J | l, 12 ; J = l + 12 , M = l + 12 i =
+ S | l, ml = l; 1 , ms = + 1 i.
L
2
2
(37.6)
W myl oglnych regu obniania magnetycznej liczby kwantowej dostajemy

q
(l + 12 )(l + 32 ) (l + 12 )(l 12 ) | l, 12 ; J = l + 12 , M = l 21 i =
q
l(l + 1) l(l 1) | l, ml = l 1; 12 , ms = + 12 i
q
1 1
2(2
+ 1) 12 ( 12 1) | l, ml = l; 21 , ms = 12 i.
(37.7)
W wyniku elementarnych uproszcze otrzymujemy

| l, 12 ; J = l + 12 , M = l 12 i =
2l
=
| l, ml = l 1; 21 , ms = + 12 i
2l + 1
1
+
| l, ml = l; 12 , ms = 12 i.
2l + 1
(37.8)
+ S .
Powtarzamy procedur. Z lewej strony (37.8) dziaamy operatorem J , a z prawej sum L
Zwrmy uwag, e S dziaajc na stan | l, ml = l; 12 , ms = 21 i daje zero. Wobec tego, z (37.8)
mamy dalej
J | l, 12 ; J = l + 12 , M = l 12 i =
2l
=
L | l, ml = l 1; 12 , ms = + 21 i
2l + 1
2l
+
S | l, ml = l 1; 12 , ms = + 12 i
2l + 1
1
| l, ml = l; 1 , ms = 1 i.
+
L
2
2
2l + 1
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(37.9)
454
6.03.2010
455
Wiemy, jak dziaaj operatory obniajce. A wic uzyskujemy

q
(l + 12 )(l + 32 ) (l 12 )(l 32 ) | l, 12 ; J = l + 12 , M = l 23 i =
2l q
=
l(l + 1) (l 1)(l 2)
2l + 1
| l, ml = l 2; 12 , ms = + 12 i
2l q 1 1
+
( + 1) 12 ( 12 1)
2l + 1 2 2
| l, ml = l 1; 12 , ms = 12 i
q
1
l(l + 1) l(l 1)
+
2l + 1
| l, ml = l 1; 12 , ms = 12 i.
(37.10)
Dwa ostatnie skadniki zawieraj ten sam wektor, rni si jedynie wspczynnikiem liczbowym.
Powysza relacja zawiera wic faktycznie tylko dwa wektory (tak jak to wynika z dyskusji odnonie tabelki, ktr mamy uzupeni). Wykonujemy elementarne przeksztacenia uproszczenia
wspczynnikw i otrzymujemy
| l, 12 ; J = l + 12 , M = l 32 i =
s
2l 1
| l, ml = l 2; 12 , ms = + 12 i
2l + 1
s
2
| l, ml = l 1; 12 , ms = 12 i.
2l + 1
(37.11)
Na podstawie dwch krokw zgadujemy

| l, 12 ; J = l + 12 , M i =
s
l + M + 12
| l, ml = M 12 ; 21 , ms = + 12 i
2l + 1
s
l M + 12
| l, ml = M + 12 ; 21 , ms = 21 i.
2l + 1
(37.12)
Oczywicie dopuszczalna warto liczby kwantowej M przebiega od (l+ 12 ) do (l+ 12 ), zmieniajc

si z krokiem 1. Powysz relacj trzeba sprawdzi. Zrobimy to metod indukcji matematycznej
wzgldem liczby M . Nietrudno zauway, e wzory (37.5) dla M = l + 12 , a take (37.11) dla
M = l 21 s szczeglnymi przypadkami (37.12). Pierwszy krok indukcji jest zatem speniony,
relacja (37.12) jest suszna dla dwch wartoci M . Zakadamy wic suszno (37.12) dla pewnego
M . Pokaemy, e wynika std analogiczna relacja dla M o jeden mniejszego. Aby to wykaza,
dziaamy jak poprzednio. Dziaamy operatorem J z lewej, a operatorem L + S z prawej.
J | l, 21 ; J = l + 12 , M i =
s
l+M +
2l + 1
1
2
| l, ml = M 1 ; 1 , ms = + 1 i
L
2 2
2
+
s
+
S.Kryszewski
l+M +
2l + 1
1
2
lM
2l + 1
1
2
S | l, ml = M 12 ; 21 , ms = + 12 i
| l, ml = M + 1 ; 1 , ms = 1 i,
L
2 2
2
MECHANIKA KWANTOWA
(37.13)
455
6.03.2010
456
gdzie znowu operator S w dziaaniu na ostatni da zero. Dalej dostajemy

q
(l + 12 )(l + 32 ) M (M 1) | l, 12 ; J = l + 12 , M 1 i =
s
l+M +
2l + 1
1
2
l(l + 1) (M 12 )(M 32 )
| l, ml = M 32 ; 21 , ms = + 12 i
l+M +
2l + 1
1 1
2(2
+ 1) 21 ( 12 1)
| l, ml = M 12 ; 21 , ms = 12 i
lM +
2l + 1
1
2
1
2
l(l + 1) (M + 12 )(M 12 )
| l, ml = M 21 ; 12 , ms = 12 i.
(37.14)
Znw zauwaamy, e ostatnie dwa czony cz si. Przez wymnoenie sprawdzamy suszno
wzoru j(j + 1) m(m 1) = (j + m)(j m + 1), dziki czemu otrzymujemy dalej
q
(l + M + 12 )(l M + 32 ) | l, 12 ; J = l + 12 , M 1 i =
s
l+M +
2l + 1
1
2
(l + M 21 )(l M + 32 )
| l, ml = M 32 ; 12 , ms = + 12 i
l+M +
2l + 1
1
2
lM +
2l + 1
1
2
(l + M + 21 )(l M + 21 )
| l, ml = M 12 ; 12 , ms = 12 i.
q
Czynnik
l+M +
lM +
3
2
1
2
(37.15)
upraszcza si i dostajemy
| l, 12 ; J = l + 12 , M 1 i =
(l + M 12 )(l M + 32 )
2l + 1
| l, ml = M 32 ; 12 , ms = + 12 i
h
i
1
+
1 + l M + 12
2l + 1
| l, ml = M 12 ; 12 , ms = 12 i.
(37.16)
Znw upraszcza si czynnik, tym razem
l M + 32 , wic otrzymujemy
| l, 12 ; J = l + 12 , M 1 i
s
l+M
2l + 1
1
2
| l, ml = M 32 ; 12 , ms = + 12 i
+
S.Kryszewski
lM +
2l + 1
3
2
| l, ml = M 12 ; 21 , ms = 12 i.
MECHANIKA KWANTOWA
(37.17)
456
6.03.2010
457
Przepiszmy powyszy rezultat w nieco innej postaci, a mianowicie

| l, 12 ; J = l + 12 , M 1 i
s
l + (M 1) +
2l + 1
1
2
| l, ml = M 23 ; 12 , ms = + 12 i
l (M 1) + 12
| l, ml = M 12 ; 21 , ms = 12 i,
(37.18)
2l + 1
co stanowi dokadnie zgadnit formu (37.12) tyle, e teraz mamy w niej M 1. Na mocy
zasady indukcji "zgadnity" wzr jest udowodniony. Zestawiajc formu (37.12) ze wzorem
(37.3) odczytujemy dwa wspczynniki CG (dla J = l + 12 )
+
1
J=l+ 2 , M
C
1 1 1
l,M 2 ; 2 ,+ 2
1
J=l+ 2 , M
C
1 1 1
l,M + 2 ; 2 , 2
l + M + 12
,
2l + 1
lM +
2l + 1
Obliczenia dla J = l +
wiersz tabeli (37.4).
1
2
1
2
(37.19a)
(37.19b)
zostay zakoczone. Moemy w zasadzie ju teraz wypeni pierwszy
B. Obliczenia dla J = l
1
2
Przechodzimy do oblicze wspczynnikw CG w rozkadzie (37.3), w ktrym tym razem, po

lewej stronie wystpuje J = l 12 . Obliczenia znw rozpoczynamy od przypadku, gdy M jest
maksymalne. Sytuacja jest teraz nieco gorsza, bowiem maksymalna warto Mmax = l 12 ,
odpowiada dwm moliwociom: ml = l i ms = 12 , lub ml = l 1 i ms = 12 . Spodziewamy si
wic rozkadu
| l, 12 ; J = l 12 , M = l 12 i
= A | l, ml = l 1, 12 , ms =
1
2
+ B | l, ml = l, 12 , ms = 12 i,
(37.20)
gdzie liczby A i B trzeba obliczy. Powysza kombinacja liniowa zawiera te same wektory co stan
| l, 21 ; J = l + 21 , M = l 12 i obliczony w (37.8). Wektory te powinny wic by ortogonalne. Co
wicej stan (37.20) musi by unormowany. Mamy zatem dwa rwnania na stae A i B
2l
B
A
+
= 0, oraz |A|2 + |B|2 = 1.
(37.21)
2l + 1
2l + 1
Ukad ten nie wystarcza do wyznaczenia obu liczb A i B, ktre s w oglnoci zespolone. Ich
faza jest jednakowa (co wida z pierwszego rwnania), lecz nie okrelona. Obliczenia moduw
prowadz do
ei
ei 2l
A =
,
oraz
B =
,
(37.22)
2l + 1
2l + 1
za faz ustalimy pniej. Podstawmy te rezultaty do wzoru (37.20), otrzymujemy
| l, 12 ; J = l 12 , M = l 12 i
ei
| l, ml = l 1, 21 , ms = 12 i
=
2l + 1
ei 2l

| l, ml = l, 21 , ms = 12 i.
2l + 1
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(37.23)
457
6.03.2010
458
W myl konwencji o fazie wspczynnikw CG

CjJJ
1 m1 ,
j2 m2 =Jj1
= h j1 m1 = j1 ; j2 m2 = J j1 | j1 j2 ; J M = J i,
(37.24)
powinien by rzeczywisty i dodatni. W naszym przypadku mamy odpowiednioci: j1 = l, m1 = l,

j2 = 12 oraz m2 = J j1 = (l 12 ) l = 12 . Widzimy wic, e w myl konwencji, wspczynnik
przy drugim z wektorw kombinacji (37.23) powinien by rzeczywisty, dodatni. Wynika std
wybr fazy: ei = 1 i z (37.23) dostajemy
| l, 21 ; J = l 12 , M = l 12 i
1
| l, ml = l 1, 12 , ms = 12 i
=
2l + 1
2l
| l, ml = l, 12 , ms = 12 i.
+
2l + 1
(37.25)
Znalelimy wic wspczynniki CG dla J = l 21 , gdy liczba M = l 12 jest maksymalna.

Moemy wic teraz stosowa (jak poprzednio) operatory obniajce, aby wyznaczy nastpne
wspczynniki. Wybierzemy jednak inny sposb oblicze.
Zauwamy, e z (37.3) wynika, e
| l, 12 ; J = l 12 , M i = A | l, ml = M 12 ; 12 , ms = + 12 i
+ B | l, ml = M + 12 ; 12 , ms = 12 i.
(37.26)
gdzie A i B s odpowiednimi wspczynnikami CG, za M ley pomidzy (l 12 ) a (l 12 ).

Wektor ten musi by unormowany i ortogonalny do wektora | l, 12 ; J = l + 21 , M i o tej samej
liczbie M , ale o J o jeden wikszym wyznaczonego ju w (37.12). Otrzymamy w ten sposb dwa
rwnania, ktre pozwol obliczy moduy liczb A i B. Fazy znajdziemy na podstawie uwanej
dyskusji. Moemy domyla si, e A bdzie ujemne, za B > 0, jak to miao miejsce powyej.
Trzeba jednak przeprowadzi obliczenia. Normowanie wektora (37.26) daje warunek
|A|2 + |B|2 = 1.
(37.27)
Ortogonalno wektorw (37.12) i (37.26) prowadzi za do rwnania

s
l+M +
2l + 1
1
2
lM +
2l + 1
+ B
1
2
= 0.
(37.28)
Rozwizania ukadu dwch powyszych rwna s teraz nastpujce

s
A = ei
l M + 12
,
2l + 1
B = ei
l + M + 12
.
2l + 1
(37.29)
Podstawiajc je do (37.26) dostajemy

| l, 12 ; J = l 12 , M i =
s
= e
lM +
2l + 1
1
2
| l, ml = M 12 ; 21 , ms = + 12 i
ei
S.Kryszewski
l+M +
2l + 1
1
2
| l, ml = M + 12 ; 12 , ms = 12 i.
MECHANIKA KWANTOWA
(37.30)
458
6.03.2010
459
Faz okrelimy, dajc, aby uzyskany wynik odtwarza (37.25) jeli pooymy M = l pol.
Widzimy, e musi by ei = 1 (czyli A < 0 i B > 0, tak jak oczekiwalimy). A zatem mamy
| l, 12 ; J = l 12 , M i =
s
lM +
2l + 1
1
2
| l, ml = M 12 ; 21 , ms = + 21 i
l+M +
2l + 1
1
2
| l, ml = M + 12 ; 12 , ms = 21 i,
(37.31)
co oczywicie koczy obliczenia wspczynnikw CG dla J = l 12 . Wspczynniki w (37.31)

tworz drugi wiersz tabeli (37.4).
C. Tabela wspczynnikw ClebschaGordana
~ oraz
Skonstruowalimy wspczynniki Clebscha-Gordana skadajc orbitalny moment pdu L
~
~
spinowy S, przy czym liczby kwantowe okrelajce L s dowolne (oczywicie l 0 jest cakowite,
za m, dla ustalonego l, przebiega zbir (l, l + 1, ...., l 1, l)), natomiast spin ma warto
s = 1/2, a jego rzut na o z wynosi ms = 1/2. Jedyne dopuszczalne wartoci liczby J to (l 12 ),
przy M przebiegajcym od (l 21 ) do (l 12 ). Uzyskane wspczynniki pozwalaj wypeni
tabel (37.4), ktra przybiera posta
ClJ,M
m,
l
j1 = l
1
2
ms
j2 = s =
ml = M
1
2
ms =
J =l+
1
2,
l+M +
2l + 1
lM +
2l + 1
j1 = l
1
2
j2 = s =
ml = M +
1
2
lM +
2l + 1
1
2
l+M +
2l + 1
1
2
1
2
1
2
ms = 12
1
2
J = l 12 , M
1
2
(37.32)
Wspczynniki zebrane w tabeli pozwalaj jawnie zapisa relacj (37.3) dla dwch moliwych
przypadkw J = l 12 . Zapiszemy je w postaci macierzowej w nastpujcy sposb
| l, 12 ; J = l + 12 , M i
| l, 21 ; J = l 12 , M i
l+M +
2l + 1
s
1
2
lM +
2l + 1
lM +
2l + 1
1
2
l + M + 12
1
2
2l + 1
| l, ml = M 12 ; 12 , ms = + 12 i
| l, ml = M +
1 1
2 ; 2 , ms
12
(37.33)
dziki czemu moemy zobaczy, e wspczynniki CG, mimo skomplikowanego zapisu, tworz
macierz pozwalajca przechodzi od jednej bazy do drugiej (w tym wypadku od niesprzonej
| l, ml ; s, ms i do sprzonej | l, s; J, M i).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
459
6.03.2010
460
Przypadek l = 0
W powyszych rozwaaniach zakadalimy l > 0. Trzeba wic je uzupeni uwzgldniajc przypadek l = 0. Gdy l = 0, wwczas ml = 0, a ponadto jedyn moliwoci dla liczby J jest
J = 21 . Tym samym wektor wynikajcy z drugiego wiersza (37.33) nie ma sensu i pozostaje tylko
pierwszy wiersz. Biorc go dla l = 0 dostajemy
| 0, 12 ; J = 12 , M i =
q
M+
1
2
| 0, ml = M 12 ; 12 , ms = + 12 i
q
M +
1
2
| 0, ml = M + 12 ; 12 , ms = 21 i.
(37.34)
Poniewa J = 12 , wic M = 12 . Mamy wic dwa moliwe przypadki.

M = + 12 . Wspczynnik w drugim skadniku zeruje si, co jest o tyle pomylne, e skadnik
ten zawieraby ket, w ktrym l = 0, za ml = 1, co jest niemoliwe. tak wic pozostaje
nam
| 0, 12 ; J = 12 , M = + 21 i = | 0, ml = 0; 12 , ms = + 12 i
= | s = 12 , ms = + 12 i.
(37.35)
M = 21 . Teraz zeruje si wspczynnik pierwszego skadnika, co zapewnia, e ket z l = 0
i ml = 1 nie daje wkadu. Zostaje wic
| 0, 21 ; J = 12 , M = 21 i = | 0, ml = 0; 12 , ms = 12 i
= | s = 12 , ms = 12 i.
(37.36)
Oczywicie wyniki te s trywialne, wektory bazy sprzonej po prostu pokrywaj si ze stanami

spinowymi (bowiem nie ma orbitalnego momentu pdu). Rwnania (37.35) i (37.36) trudno
wic nazwa nieoczekiwanymi.Wynikaj one jednak z oglnego formalizmu, co potwierdza jego
wewntrzn spjno.
37.1.3
Stany bazy sprzonej w reprezentacji pooeniowej
Stany bazy niesprzonej wystpujce po prawej stronie wzoru (37.33) s zoeniem stanw
~ formalne
| l ml i orbitalnego momentu pdu i stanw spinowych | s = 21 , ms i. Stany wasne L
wektory z przestrzeni Hilberta moemy wyrazi w reprezentacji pooeniowej, za stany spinowe w
reprezentacji (17.12), tj. "supkw" z C2 . Wobec tego, pierwszy wiersz relacji (37.33) zapisujemy
w postaci
(~r)
1
1
l,s= 2 ; J=l+ 2 ,M
s
l + M + 12
h | l, ml = M 12 i h sz | 12 , ms = + 21 i
2l + 1
l M + 12
h | l, ml = M + 12 i h sz | 12 , ms = 12 i,
2l + 1
(37.37)
~ w reprezentacji pooeniowej
gdzie h sz | s, ms i oznacza odpowiedni wektor z C2 . Stany wasne L
to harmoniki sferyczne, zatem
s
(~r)
1
1
l,s= 2 ; J=l+ 2 ,M
l + M + 12
Y
1 ( )
l,M 2
2l + 1
s
+
S.Kryszewski
1
0
l M + 12
Y
1 ( )
l,M + 2
2l + 1
MECHANIKA KWANTOWA
0
1
(37.38)
460
6.03.2010
461
W peni analogiczne podstawienia przeprowadzamy w drugim wierszu wyraenia (37.33), otrzymujc tym razem
(~r)
1
1
l,s= 2 ; J=l 2 ,M
s
l M + 12
h | l, ml = M 12 i h sz | 12 , ms = + 12 i
2l + 1
s
+
s
l + M + 12
h | l, ml = M + 12 i h sz | 21 , ms = 12 i
2l + 1
l M + 12
Y
1 ( )
l,M 2
2l + 1
s
1
0
l + M + 12
Y
1 ( )
l,M + 2
2l + 1
0
1
(37.39)
Podsumowujc, stany bazy sprzonej w reprezentacji pooeniowej zapisujemy w postaci spinorw

r
(~r) = r
1
1
l,s= ; J=l+ ,M
(~r)
1
1
l,s= 2 ; J=l 2 ,M
37.1.4
1
l+M + 2
2l+1
1
lM + 2
2l+1
= r
1 ( )
l,M 2
1 ( )
l,M + 2
(37.40a)
1
lM + 2
2l+1
1
l+M + 2
2l+1
1 ( )
l,M 2
1 ( )
l,M + 2
Przykad zastosowania: l = 1 i s =
(37.40b)
1
2
Zastosujmy nasze oglne rozwaania do konkretnego przypadku. Zbadajmy zoenie momentu

~ ze spinem ~S dla l = 1 (m1 = 1, 0, 1) i s = 1 (czyli ms = 1 ). Liczba J okrelajca
pdu L
2
2
cakowity moment pdu przyjmuje tylko 2 dozwolone wartoci J = 32 , 21 , dla ktrych odpowiednio
M = 23 , 12 , 12 , 32 lub M = 12 , 12 . W tym przypadku przestrzenie stanw niesprzonych i
sprzonych s 6-cio wymiarowe ((2l +1)(2s+1) = 32 = 6). Kady z szeciu stanw sprzonych
jest kombinacj liniow stanw niesprzonych | 1, m1 ; 21 , ms i. Wspczynnikami kombinacji s
oczywicie wspczynniki CG. Sporzdzimy teraz tabel tych wspczynnikw. Przede wszystkim
skorzystamy z tabeli (37.32) zaadaptowanej do badanego przypadku. Dla l = 1 otrzymujemy
C J,M
1
1 m1 , 2 ms
m1 = M
ms = 21
s
J = 32 , M
3
2
J = 12 , M
S.Kryszewski
1
2
m1 = M +
ms = 12
s
+M
3
3
2
M
3
3
2
M
3
3
2
+M
3
MECHANIKA KWANTOWA
1
2
(37.41)
461
6.03.2010
462
Przestrzenie stanw s 6-cio wymiarowe, wic tabela wszystkich moliwych (dla l = 1 i s = 21 )

wspczynnikw CG bdzie macierz 6 6. Kolumny macierzy uporzdkujemy wedug malejcej
liczby M . Przy jednakowym M , bardziej z lewa stoi kolumna z wikszym J. Wiersze macierzy
porzdkujemy wedug malejcego m1 , przy tym samym m1 wiersze s uporzdkowane wedug
malejcych liczb ms . Tabela (macierz) wspczynnikw CG dla zoenia l = 1 i s = 12 ma posta
C1
J;M
m1 ;
1
2
J=
M=
ms
m1
= 1,
ms =
m1
= 1,
ms =
m1
= 0,
ms =
m1
= 0,
ms =
m1
1,
ms =
m1
1,
ms =
1
2
3
2
3
2
J=
M=
1
2
1
2
1
2
1
2
J=
M=
q2
3
q1
1
2
1
2
q1
3
q2
1
2
3
2
1
2
J=
M=
3
2
1
2
J=
M=
1
2
1
2
J=
M=
q2
3
q1
q1
3
q2
3
2
3
2
6
(37.42)
Wspczynniki CG wypisane w tabeli obliczamy w nastpujcy sposb.

Jeli warunek M = m1 +ms nie jest speniony, to odpowiednie wspczynniki CG s zerami.
Sprawdzenie tego warunku dla poszczeglnych pl tabeli prowadzi od razu do pojawienia
si wielu zer. Co wicej, macierz dzieli si na 4 podmacierze (klatki) odpowiadajce rnym
wartociom M .
J = 32 , M = 32 . Sytuacji tej odpowiada lewy grny wyraz tabeli pomocniczej (37.41). Daje
on 1 w pierwszym wierszu pierwszej kolumny macierzy (37.42).
Grna podmacierz 22 (w ktrej M = 12 ) wynika bezporednio z tabeli pomocniczej, ktr
jednak trzeba stosowa uwanie ze wzgldu na inny ukad wierszy i kolumn.
Dolna podmacierz 2 2 (w ktrej M = 12 ) take wynika z uwanego zastosowania tabeli
pomocniczej.
Ostatnia kolumna J = 32 , M = 32 wynika z prawego grnego wyrazu tabeli pomocniczej.
Przedstawilimy tu konstrukcj wspczynnikw CG dla zoenia l = 1 i s = 21 . Nie ma przeszkd, by analogicznymi metodami przebada zoenie np. l = 2 i s = 12 . Wymiar odpowiedniej
macierzy ronie i wynosi (2l +1)(2s+1) = 10. Wyliczenie elementw takiej macierzy jest bardziej
pracochonne, lecz koncepcyjnie nietrudne.
37.1.5
Stany bazy niesprzonej via stany sprzone
Wspczynniki CG pozwalaj przej z bazy niesprzonej do sprzonej i na odwrt. Odwoujemy si do wzoru (18.94), ktry w rozwaanej sytuacji pozwala napisa relacj odwrotn do
(37.3)
| l, ml ; s = 12 , ms i =
X
J=l 21
S.Kryszewski
1
J=l 2 ,M
1
l,ml ; 2 ,ms
| l 12 ; J M i,
MECHANIKA KWANTOWA
(37.43)
462
6.03.2010
463
gdzie suma ma tylko dwa skadniki. Musi by speniony warunek M = ml + m + s, wobec tego
mamy
| l, ml = M ms ; 21 , ms i = C
1
J=l+ 2 ,M
| l, 21 ;
1
l,ml =M ms ; 2 ,ms
1
J=l 2 ,M
| l, 21 ;
C
1
l,ml =M ms ; 2 ,ms
J = l + 12 , M i
J = l 12 , M i.
(37.44)
Zwrmy uwag, e kadc kolejno ms = 21 musimy z tabeli (37.32) odczytywa wspczynniki

CG kolumnami. W rezultacie otrzymujemy formu podobn do (37.33)
| l, ml = M 12 ; 21 , ms = + 12 i
| l, ml = M +
s
1 1
2 ; 2 , ms
l+M +
2l + 1
12
1
2
= s
l M + 21
lM +
2l + 1
l+M +
2l + 1
2l + 1
1
2
1
2
| l, 12 ; J = l + 12 , M i
| l, 12 ; J = l 12 , M i
(37.45)
co znw pokazuje macierzowy charakter wspczynnikw CG.
37.1.6
Unitarno wspczynnikw ClebschaGordana
Formua (37.33) daje transformacj od bazy niesprzonej (N ) do sprzonej (S), za wzr (37.45)
zadaje przejcie w odwrotn stron: S N . Macierze wystpujce w tych wyraeniach maj
struktur
MN S =
a b
b a
oraz
a b
b a
MSN =
(37.46)
Elementarne wymnoenie tych macierzy prowadzi do wniosku, e

MN S MSN =
= MSN MN S
=
=
a2 + b2
0
0
a2 + b2
l+M +
2l + 1
1
2
lM +
+
2l + 1
1
2
1 0
0 1
1 0
0 1
(37.47)
Widzimy wic, e macierze te s wzajemnie odwrotne. Transformacja pomidzy bazami jest

ortogonalna, wic i unitarna. Nietrudno te sprawdzi, e relacje ortogonalnoci (18.86) pomidzy
wierszami macierzy MN S (patrz tabela (37.32)), lub analogiczna relacja (18.89) pomidzy jej
kolumnami, s ewidentnie spenione.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
463
6.03.2010
37.1.7
464
Przykad zastosowania
Rozwaymy stan atomu wodoropodobnego, ktry jest opisany funkcj falow
1
3
(~r) =
R21 (r) Y1,1 (, ) + +
R21 (r) Y1,+1 (, ) ,
(37.48)
2
2
gdzie R21 to radialna funkcja falowa, ylm s harmonikami sferycznymi, za to stany spinowe.
Celem naszych rozwaa jest obliczenie dwch wartoci oczekiwanych
h Jz i = h | Jz | i,
oraz
h ~J2 i = h | ~J2 | i.
(37.49)
Funkcja falowa (37.48) jest zapisana w reprezentacji pooeniowej. Przedstawia ona stan, ktry
jest kombinacj liniow
1
| n = 2, l = 1, ml = 1; s = 12 , ms = + 21 i
2
3
+
| n = 2, l = 1, ml = +1; s = 12 , ms = 21 i.
(37.50)
2
Przy obliczeniach wartoci oczekiwanych (37.49) gwna liczba kwantowa nie odgrywa roli, wic
pominiemy je w dalszym cigu naszych oblicze. Stan | i jest kombinacj liniow stanw bazy
niesprzonej, dla ktrej liczba kwantowa J odpowiadajca operatorowi ~J2 jest nieokrelona,
cho wiemy, e moe ona przyjmowa tylko dwie wartoci J = l 12 . Aby obliczy drug z
podanych wartoci oczekiwanych musimy przej do bazy sprzonej. Warto oczekiwan h Jz i
mona oblicza w obu bazach, bowiem ich wektory s stanami wasnymi operatora Jz (patrz
(18.45) i (18.46)).
|i =
Obliczenia h Jz i w bazie niesprzonej

Poniewa Jz = Lz + Sz wic z (37.50) od razu dostajemy

1
Lz + Sz | l = 1, ml = 1; s = 12 , ms = + 12 i
2

3
Lz + Sz | l = 1, ml = +1; s = 12 , ms = 21 i.
+
2
Stany bazy niesprzonej s stanami wasnymi Lz oraz Sz , wic
Jz | i =

1
~ + 12 ~ | l = 1, ml = 1; s = 12 , ms = + 12 i
2

3
+
~ 12 ~ | l = 1, ml = +1; s = 12 , ms = 21 i.
2
Po uporzdkowaniu, obliczamy warto oczekiwan (nieco skracajc notacj)
(37.51)
Jz | i =
(37.52)
h Jz i = h | Jz | i
(
3
1
1
h 1, +1; 2 , 2 |
2
(
)
~
~ 3
1
1
1
1
| 1, 1; 2 , + 2 i +
| 1, +1; 2 , 2 i.
4
4
1
h 1, 1; 12 , + 21 | +
2
(37.53)
Obliczajc iloczyny skalarne wektorw bazy niesprzonej korzystamy z ich ortonormalnoci i

dostajemy
~
3~
~
+
= ,
8
8
4
co koczy obliczenia w bazie niesprzonej.
h Jz i =
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(37.54)
464
6.03.2010
465
Stan | i w bazie sprzonej

Stan | i dany w (37.50) w bazie niesprzonej musimy teraz wyrazi w bazie sprzonej. W tym
celu musimy jedynie dopasowa liczby kwantowe i skorzysta ze wzoru (37.45).
Stan | l = 1, ml = 1; s = 12 , ms = + 12 i.
Musimy zawsze mie M = ml + ms , zatem M = 21 i wobec tego ml = 1 = M 12 .
Korzystamy z pierwszego wiersza wzoru (37.45)
| l = 1, ml = 1; s = 12 , ms = + 12 i
s
l+M +
2l + 1
1
2
| l = 1, s = 21 ; J = l + 12 , M i
lM +
2l + 1
1
2
| l = 1, s = 12 ; J = l 12 , M i.
(37.55)
Podstawiajc waciwe liczby kwantowe i porzdkujc mamy

| l = 1, ml = 1; s = 12 , ms = + 12 i
r
1
| l = 1, s = 12 ; J = 32 , M = 12 i
3
r
2
| l = 1, s = 12 ; J = 12 , M = 21 i.
(37.56)
Stan | l = 1, ml = +1; s = 12 , ms = 12 i. Poniewa zawsze M = ml + ms , zatem w tym

przypadku M = 12 . Wobec tego ml = 1 = M + 21 . Korzystamy z drugiego wiersza wzoru
(37.45) i dostajemy
| l = 1, ml = 1; s = 21 , ms = 12 i
s
lM +
2l + 1
1
2
| l = 1, s = 21 ; J = l + 12 , M i
l+M +
2l + 1
1
2
| l = 1, s = 12 ; J = l 12 , M i.
(37.57)
Biorc liczby kwantowe waciwe dla tego przypadku, otrzymujemy

| l = 1, ml = 1; s = 12 , ms = 12 i
r
1
| l = 1, s = 12 ; J = 32 , M = 12 i
3
r
2
+
| l = 1, s = 12 ; J = 12 , M =
3
1
2
i.
(37.58)
Analizowany stan | i jest kombinacj (37.50) stanw w bazie niesprzonej. Podstawiamy wic
(37.56) i (37.58) otrzymujc kombinacj
1
|i =
| l = 1, s = 12 ; J = 23 , M = 12 i
2
1
+ | l = 1, s = 12 ; J = 12 , M = 12 i
2
1
+ | l = 1, s = 12 ; J = 23 , M = 12 i
2 3
1
| l = 1, s = 21 ; J = 12 , M = 12 i.
(37.59)
6
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
465
6.03.2010
466
Stan | i jest wic kombinacj liniow czterech stanw bazy sprzonej. Wspczynniki w powyszym wzorze s amplitudami prawdopodobiestwa wystpienia odpowiednich stanw. Niech
P(J, M ) bdzie prawdopodobiestwem wystpienia stanu okrelonego liczbami kwantowymi J i
M . Na podstawie (37.59) moemy wic napisa
P(J = 32 , M = 12 ) =
1
4,
1
2,
1
12 ,
1
6.
P(J = 12 , M = 12 ) =
P(J = 23 , M = 12 ) =
P(J = 12 , M = 12 ) =
(37.60)
Prawdopodobiestwa te sumuj si do jedynki, jak by powinno.

Obliczenia h Jz i i h ~J2 i w bazie sprzonej
Baza sprzona jest baz stanw wasnych operatora Jz . Wobec tego moemy napisa
h Jz i =
M ~ P(J, M )
~
2
1 1
+
4 2
~
2
1
1
+
12 6
~
,
4
(37.61)
co oczywicie jest w zgodzie z wynikiem (37.54) uzyskanym w bazie niesprzonej.

Analogicznie obliczamy warto oczekiwan operatora ~J2 . A zatem
h ~J2 i =
~2 J(J + 1) P(J, M )
= ~2
=
3 5

2 2
1
1
+
4 12
+ ~2
1 3

2 2
1 1
+
2 6
7 2
~ .
4
(37.62)
Tym samym, przechodzc od bazy niesprzonej do sprzonej, odpowiedzielimy na postawione

na wstpie pytania.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
466
6.03.2010
38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze
467
Rozdzia 38
(U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

W rozdziale tym omwimy pewne dodatkowe fakty dotyczce teorii stacjonarnego rachunku
zaburze. Podamy take pewne uoglnienia zasadniczego wyprowadzenia, ktre przedstawilimy
w rozdziale 19.
Dalsze podrozdziay s powicone pewnym konkretnym zastosowaniom rachunku zaburze.
38.1
Komentarze do oglnej teorii
Zasadnicze idee dotyczce podstaw rachunku zaburze zostay przedstawione w rozdziale 19, nie
bdziemy wic powtarza tu znanych ju rozwaa. Przypomnijmy jedynie, e najistotniejsz
rol odgrywa zaoenie, e znane nam s rozwizania problemu niezaburzonego
H0 | in i = En(0) | in i,
i = 1, 2, . . . , gn .
(38.1)
Rozwiza problemu zaburzonego

H0 + W | () i = E() | () i,
(38.2)
szukamy w postaci rozwini w szereg wzgldem kontrolnego parametru :

E() = (0) + 1 (1) + 2 (2) + 3 (3) + ,
| () i = | (0) i + 1 | (1) i + 2 | (2) i + 3 | (3) i + ,
(38.3a)
(38.3b)
Podstawienie tych rozwini do rwnania (38.2) pozwala przyrwna wspczynniki przy kolejnych potgach parametru i uzyska rwnania pozwalajce sukcesywnie oblicza poprawki do
energii i do wektora stanu. Rozwinicia takie stosowalimy zarwno przy poszukiwaniu poprawek dla stanu o niezdegenerowanej energii jak i dla stanu zdegenerowanego. Dla przypadku bez
degeneracji wyprowadzilimy poprawki pierwszego i drugiego rzdu dla energii oraz pierwszego
rzdu dla wektora stanu. Natomiast dla stanu zdegenerowanego ograniczylimy si do poprawek
do energii oraz (o ile jest to moliwe) do konstrukcji poprawionego wektora stanu rzdu zerowego.
S to najczciej obliczane poprawki, std nasze ograniczenie.
Tutaj podamy pewne uoglnienia i rozszerzenia formalizmu.
38.1.1
Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego
Pewne uoglnienia poprawki rzdu k

W rozdziale 19 badalimy rwnania (19.22), z ktrych obliczalimy pierwsze poprawki. Nietrudno
jest uoglni tamte rozwaania i wypisa rwnanie rzdu k (to jest odpowiadajce wyrazom
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
467
6.03.2010
468
przy k ). Zawiera ono poprawki do rzdu k wcznie i ma posta

(k)
(1)
(k1)
H0 (0)
i
n | n i + W n | n
(k2)
(k3)
(0)
(2)
i (3)
i (k)
n | n
n | n
n | n i = 0.
(38.4)
Zwrmy uwag, e w kadym ze skadnikw tego rwnania suma grnych indeksw numerujcych rzdy poprawek zawsze wynosi k. Cecha ta przysuguje take dalszym relacjom wyprowadzonym ze wzoru (38.4). Dlatego te jest pomocna przy sprawdzaniu poprawnoci kolejnych
krokw naszego wyprowadzenia. Oczywicie rwnania (19.22) stanowi szczeglne przypadki wzoru (38.4), odpowiednio dla k = 0, k = 1 oraz dla k = 2. Rwnania (38.4) wraz z warunkiem
ortogonalnoci (19.18) (przypominamy go),
(k)
(k)
h (0)
n | n i = h n | n i = 0k ,
k 0,
(38.5)
odgrywaj zasadnicz rol w dalszych obliczeniach prowadzcych do wyrae dla kilku pierwszych
(k)
(k)
poprawek n do energii, a take poprawek | n i do wektora stanu.
Dalej prowadzc nasze rozwaania, przypomnijmy, i przyblienie rzdu zerowego
| (0)
n i = | n i,
oraz
(0)
(0)
n = En ,
(38.6)
(k)
jest ju nam znane (por. (19.16) i (19.17)). Natomiast poprawki | n i dla k 1 moemy
rozoy w bazie wektorw { | jm i }, bowiem s to (z zaoenia) stany wasne niezaburzonego
hamiltonianu H0 , ktre tworz baz w przestrzeni stanw. A wic mamy
| (k)
n i=
gm
X X
| jm ih jm | (k)
n i,
(38.7)
m6=n j=1
gdzie pominlimy w sumie czon m = n, ktry ze wzgldu na relacj ortogonalnoci (38.5) i tak
nie daje wkadu. Stany | jm i przy m 6= n mog by zdegenerowane, z czego zdaje spraw grny
(k)
indeks. Stwierdzamy, e wyznaczenie poprawek | n i do wektora stanu | n i sprowadza si do
(k)
obliczenia wspczynnikw h jm | n i w rozkadzie (38.7) dla indeksw m 6= n.
Dalsz analiz problemu opieramy na rwnaniu (38.4). Pomnmy to rwnanie lewostronnie
przez h im |. Otrzymamy wtedy
(k)
i
(1)
(k1)
h im | H0 (0)
i
n | n i + h m | W n | n
j
(k2)
i
(k3)
(2)
i (3)
i
n h m | n
n h m | n
i
(0)
. . . (k)
n h m | n i = 0.
(38.8)
Poniewa hamiltonian niezaburzony H0 jest hermitowski, a h jm | jest sprzeniem stanu wasnego

(0)
odpowiadajcego energii Em , wic dostajemy
(0)
i
(k1)
Em
En(0) h im | (k)
i
n i + h m | W | n
i
(k1)
i
(k2)
(1)
i (2)
i ...
n h m | n
n h m | n
i
(0)
. . . (k)
n h m | n i = 0.
(38.9)
Wygodnie jest zapisa powysz formu w postaci

(0)
Em
En(0) h im | (k)
n i =
= h im | W | (k1)
i+
n
k
X
i
(kp)
(p)
i.
n h m | n
(38.10)
p=1
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
468
6.03.2010
469
Zauwamy, e w sumie kady ze skadnikw ma grne indeksy dodajce si do k (tak jak to by

(k)
powinno), bowiem po lewej stronie rwnania wystpuje wspczynnik h im | n i obliczany w
k-tym rzdzie.
Zbadajmy teraz rwnanie (38.10) dla dwch przypadkw, a mianowicie dla m = n oraz dla
m 6= n.
W pierwszym przypadku, to jest dla m = n, mamy oczywicie h im | = h n | (indeks i staje
si zbyteczny, bo z zaoenia badamy poziom niezdegenerowany). Czon zawierajcy rnic
energii znika, zatem z (38.10) mamy
h n | W | (k1)
i =
n
k
X
n(p) h n | (kp)
i.
n
(38.11)
p=1
Ze wzgldu na wybrany warunek (38.5) widzimy, e za wyjtkiem czonu k = p, wszystkie

pozostae skadniki sumy znikaj. Otrzymujemy zatem
(0)
h n | W | (k1)
i = (k)
n
n h n | n i.
(38.12)
(0)
Poniewa| n i = | n i (por. (38.6)) wic iloczyn skalarny po prawej, to po prostu jedynka.

A zatem
n(k) = h n | W | (k1)
i.
n
(38.13)
(k)
A wic do obliczenia poprawki n rzdu k do energii stanu niezdegenerowanego potrzebujemy

poprawki rzdu (k 1)-szego do wektora stanu. Fakt, e poprawka k-tego rzdu do energii wyraa
si poprzez poprawki do wektora stanu w rzdzie o jeden niszym ma, jak wida, oglny charakter.
Z tego te wzgldu w praktycznych problemach poprawki do wektora stanu obliczamy zazwyczaj
w rzdzie o jeden niszym ni poprawki do energii.
Zobaczmy teraz jak obliczy poprawki do wektora stanu. W tym celu trzeba skorzysta
(k)
ze wzoru (38.7), a wic obliczy wspczynniki h im | n i przy m 6= n. Aby tego dokona
posuymy si ponownie rwnaniem (38.10), z ktrego wynika
(k1)
h im | (k)
n i
h im | W | n
(0)
Em
(0)
En
(p)
k
X
(0)
p=1 Em
(0)
En
h im | (kp)
i.
n
(38.14)
(0)
Ostatni czon sumy (w ktrym p = k) zawiera czynnik h im | n i. Na mocy relacji (38.6)

(0)
| n i = | n i, za powstay tak czynnik (iloczyn skalarny) h im | n i = 0, co wynika z ortogonalnoci stanw wasnych niezaburzonego hamiltonianu dla m 6= n. A wic suma w (38.14)
przebiega efektywnie do k 1, czyli mamy
(k1)
h im | (k)
n i=
h im | W | n
(0)
Em
(0)
En
k1
X
p=1
i
(p)
n
(0)
(0)
Em En
h im | (kp)
i.
n
(38.15)
(k)
Widzimy wic, e do obliczenia wspczynnikw h im | n i okrelajcych wedug wzoru (38.7)

poprawk rzdu k do wektora stanu potrzebujemy poprawek niszych rzdw. Obliczajc te
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
469
6.03.2010
470
wspczynniki wedug powyszego wzoru, podstawiamy je nastpnie do wzoru (38.7) i w ten

(k)
sposb znajdujemy poprawki | n i do wektora stanu w postaci
| (k)
n i
gm
X X
| jm i
(0)
Em
m6=n j=1
(k1)
h jm | W | n
(0)
En
(p)
k1
X
(0)
p=1 Em
h jm | (kp)
i .
n
(0)
En
(38.16)
Oglne rwnania (38.13) oraz (38.16) stanowi zakoczenie formalnej analizy problemu zaburzonego. Wskazuj one, e procedura oblicze ma charakter sukcesywny. Poprawki rzdu zerowego
znamy, (patrz rwnania (38.6)), s to po prostu wartoci i stany wasne dla zagadnienia niezaburzonego. Za ich pomoc moemy zbudowa poprawki pierwszego rzdu, nastpnie drugiego, i
tak dalej. Zilustrujemy t procedur obliczajc poprawki pierwszego i drugiego rzdu.
Na zakoczenie oglnych rozwaa wyjanijmy pewn kwesti terminologiczn. Obliczone
(k)
(k)
tutaj poprawki n oraz | n i s poprawkami w sensie rozwini (19.11) lub (19.15). Faktyczne
(k)
(k)
poprawki do energii i wektora stanu znajdziemy mnoc n i | n i przez k . A zatem
En(k) = k (k)
n ,
(k)
| n(k) i = k | (k)
n i.
(38.17)
(k)
Poprawki n oraz | n i zale od elementw macierzowych operatora W = V / (por. (19.7)).

Wymnoenie jak w powyszych wzorach doprowadzi do tego, e kocowe wyniki dla poprawek
(k)
(k)
En i | n i nie bd zalee od W lecz od V wyjciowego zaburzenia. Parametr za wszdzie
si poskraca, w tym sensie jest to parametr pomocniczy. Wtedy te energia wasna i stan wasny
penego hamiltonianu wyra si przez szeregi
En () = En(0) + En(1) + En(2) + En(3) + ,
| n () i = | n(0) i + | n(1) i + | n(2) i + | n(3) i + .
(38.18a)
(38.18b)
(0)
przy czym | n i = | n i co wynika z (19.16) i (38.17). Wyrazy szeregu zale od wartoci i

stanw wasnych hamiltonianu niezaburzonego oraz od operatora oddziaywania V .
Oglne formuy (38.13) na poprawki do energii oraz (38.16) na poprawki do wektora stanu
zastosujemy ponownie i odtworzymy wyniki uzyskane w rozdziale 19. Przedyskutujemy rwnie
pewne poprawki rzdw wyszych ni te znalezione w zasadniczej czci wykadu.
Poprawki pierwszego rzdu
(0)
Poprawki pierwszego rzdu do energii En i do wektora stanu | n i obliczamy ze wzorw (38.13)

i (38.16) kadc w nich k = 1. Dla energii, z (38.13) otrzymujemy od razu
(1)
= h n | W | (0)
n
n i = h n | W | n i,
(38.19)
co oczywicie pokrywa si uprzednio otrzymanym rezultatem (19.25). Poprawka pierwszego rzdu

do wektora stanu wynika z (38.16), przy czym widzimy, e dla k = 1 suma po p nie daje wkadu.
Wobec tego
| (1)
n i
gm
X X
m6=n j=1
(0)
| jm i
h jm | W | n
(0)
Em
(0)
En
(38.20)
co z kolei odtwarza rezultat (19.31). Oczywicie dalsza dyskusja uzyskanych poprawek przebiega
tak samo jak w gwnej czci wykadu, zatem moemy j oczywicie pomin.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
470
6.03.2010
471
Poprawki drugiego rzdu

Poprawka do energii w drugim rzdzie rachunku zaburze wynika ponownie ze wzoru (38.13)
wzitego tym razem dla k = 2
(2)
= h n | W | (1)
n
n i,
(38.21)
i oczywicie odtwarza rezultat (19.38). W konsekwencji dostaniemy (analogicznie jak w gwnej

czci wykadu) wyraenie (19.40) na poprawk do energii w drugim rzdzie rachunku zaburze.
Po uwzgldnieniu parametru wedug relacji (38.17) widzimy, e poprawka 2-ego rzdu do
energii stanu niezdegenerowanego wyraa si przez kwadrat elementu macierzowego operatora
zaburzenia. Mona udowodni, e poprawki k-tego rzdu do energii bd si wyraa przez k-t
potg elementu macierzowego zaburzenia V .
Obliczenia poprawki drugiego rzdu do wektora stanu s niestety nieco mudniejsze. Ze
wzoru (38.16), dla k = 2 widzimy, e suma ma jeden skadnik. A wic mamy
| (2)
n i
gm
X X
(1)
| jm i
h jm | W | n i
(0)
(0)
Em En
m6=n j=1
(1)
h jm | n i
(1)
n
(0)
(0)
Em En
(38.22)
(1)
gdzie znw musimy podstawi | n i poprawk rzdu pierwszego dan w (19.31), oraz poprawk
(1)
n dan w (38.19). Uzyskujemy do zoony rezultat
| (2)
n i =
gm
X X
| jm i
m6=n j=1
p6=n i=1
gp
XX
h n | W | n i
(0)
(0)
gp
XX
Em En
h jm | W | ip i
h ip | W | n i
(0)
(0)
h jm | ip i
(0)
(0)
Em En
Ep En
h ip | W | | iin
(0)
(0)
Ep En
p6=n i=1
(38.23)
Z relacji ortonormalnoci (19.5) wynika, e w drugiej linii mamy h jm | ip i = mp ij , a wic

zostaje z niej tylko jeden czon. Wobec tego dostajemy
| (2)
n i =
gm
X X
| jm i
m6=n j=1
gp
XX
h n | W | n i h jm | W | n i
h jm | W | ip i
(0)
(0)
Em En
p6=n i=1
(0) 2
(0)
Em En
h ip | W | n i
(0)
(0)
Ep En
(38.24)
Oczywicie, zgodnie z (38.17) mnoc stronami przez 2 i zastpujc W = V /, otrzymamy

poprawk drugiego rzdu do wektora stanu w postaci
| n(2) i =
gm
X X
| jm i
m6=n j=1
gp
XX
p6=n i=1
h jm | V | n i h n | V | n i
h jm | V | ip i
(0)
(0) 2
(0)
Em En
(0)
Em En
h ip | V | n i
(0)
(0)
Ep En
(38.25)
Formua ta, cho poprawna, ze wzgldu na swoj zoono jest w praktyce rzadko stosowana
(chyba e w obliczeniach numerycznych).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
471
6.03.2010
472
Teraz moemy wypisa energi i wektor stanu "poprawione" w drugim rzdzie rachunku
zaburze. Formua (19.40) jest wic uzupeniona poprawk drugiego rzdu do wektora stanu
En =
En(0)
+ h n | V | n i +
gm
X X
m6=n j=1
oraz wektor stanu

| n i = | n i +
gm
X X
| jm i
(0)
(38.26)
(0)
En Em
h jm | V | n i
m6=n j=1

h n | V | j i2
m
,
(0)
(0)
Em En
h jm | V | n ih n | V | n i
(0)
(0) 2
Em En
gp
XX
h jm | V | ip ih ip | V | n i
+
.
(0)
(0)
(0)
(0)
E E
E E
p6=n i=1
(38.27)
Ponownie wrmy do problemu normowania. Struktura stanu wasnego hamiltonianu zaburzonego w drugim rzdzie jest podobna jak w rzdzie pierwszym (por. rwnanie (19.33)). Z (38.27)
mamy bowiem
| n () i = | n i +
gm
X X
| im i Aim ,
(38.28)
m6=n i=1
gdzie wspczynnik Aim jest po prostu wyraeniem w nawiasie klamrowym po prawej stronie
wzoru (38.27). Z ortonormalnoci niezaburzonych stanw wasnych wynika
2
|| | n () i || = h n () | n () i = 1 +
gm
X X
| Aim |2 ,
(38.29)
m6=n i=1
przy czym kady ze skadnikw | Aim |2 jest mocno skomplikowany. Jednake, podobnie jak w
rzdzie pierwszym, jeli chcemy wykonywa praktyczne obliczenia rednich (wartoci oczekiwanych) to niestety, mimo mudnoci rachunkw, musimy przeprowadzi normowanie. Nie jest to
trudne, cho technicznie zoone.
Na tym koczymy konkretne obliczenia poprawek do energii i wektora stanu zaburzonego
zagadnienia wasnego (19.13). Oblicze w trzecim rzdzie rachunku zaburze ju nie prowadzimy.
Pewne uwagi kocowe
Analizujc rwnania (38.13) i (38.16) nona atwo stwierdzi, e poprawki wyszych rzdw bd
(2)
mie struktur matematyczn podobn do En , tzn. bd ilorazami elementw macierzowych
oddziaywania przez "mianowniki energetyczne". A wic przy spenieniu warunku
(0)
|h n | V | im i| |En(0) Em
|,
(38.30)
mona mie nadziej, e szeregi perturbacyjne (19.11) lub (19.15) bd zbiene. cise zbadanie zbienoci jest ogromnie trudne. Okazuje si, e warunek typu (38.30) na og wystarczy
jedynie do zapewnienia tzw. zbienoci asymptotycznej. Nie bdziemy wchodzi w niuanse matematyczne. Zadowolimy si stwierdzeniem, e przy spenieniu warunku (38.30) przynajmniej kilka
pierwszych rzdw rachunku zaburze daje doskonae przyblienia rzeczywistych (eksperymentalnie mierzonych) wartoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
472
6.03.2010
38.1.2
473
Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego
Poprawki pierwszego rzdu do wektorw stanu

Posugiwanie si rachunkiem zaburze dla stanw zdegenerowanych jest niestety pracochonne,
chodzi tu szczeglnie o rozwizanie zagadnienia wasnego dla macierzy zaburzenia. Dlatego te,
(1)
w praktycznych obliczeniach na og poprzestajemy na znalezieniu poprawek Ena pierwszego
(0)
rzdu dla energii i zerowego rzdu | na i dla wektorw stanu. Mimo to jednak przedstawimy w
skrcie sposb obliczania poprawek pierwszego rzdu do wektora stanu. Nie zawsze to mona
zrobi, bo zaburzenie nie musi usun degeneracji.
Zaoymy, e zaburzenie cakowicie usuwa degeneracj. Na podstawie wyej opisanej proce(1)
dury diagonalizacji macierzy zaburzenia znamy ju gn rnych poprawek do energii: Ena , (a =
(0)
1, 2, . . . , gn ). W zerowym rzdzie mamy rwnie gn rnych kombinacji liniowych | na i =
Pgn
i
i=1 Cai | n i dla odpowiednich wektorw stanu.
Przystpujemy do konstrukcji poprawek pierwszego rzdu do wektorw stanu. Podobnie jak
(1)
w przypadku niezdegenerowanym szukamy | na i w postaci
| (1)
na i
gm
XX
| im ih im | (1)
na i,
(38.31)
m i=1
co wynika z relacji zupenoci (19.5) dla stanw niezaburzonych. Problem sprowadza si do

(1)
wyznaczenia wspczynnikw h im | na i. Aby je znale wrcimy do rwnania (19.54b). Zanim
to jednak zrobimy, zauwamy, e rozkad (38.31) nie moe zawiera po prawej skadnika, w
(0)
(1)
ktrym m = n. Istotnie, wektor | na i jest kombinacj liniow stanw | in i. Poprawka | na i
(0)
jest (zgodnie z (19.53)) ortogonalna do | na i, wic nie moe zawiera przyczynkw rwnolegych
(0)
do | na i, czyli nie moe zawiera wektorw | in i. A wic w konsekwencji, zamiast (38.31) mamy
| (1)
na i =
gm
X X
| im ih im | (1)
na i.
(38.32)
m6=n i=1
Przechodzimy do dyskusji rwnania (19.54b), ktre mnoymy lewostronnie przez bra h im |

przy m 6= n i otrzymujemy
i
(1)
(0)
h im | H0 En(0) | (1)
na i = h m | W na | na i.
(38.33)
(0)
Poniewa h im |H0 = Em h im | wic

(0)
i
(0)
(1)
i
(0)
Em
En(0) h im | (1)
na i = h m | W | na i + na h m | na i.
(38.34)
Zauwamy, e gdyby byo m = n, to oba czynniki po lewej si zeruj, natomiast po prawej

odtworzy si zagadnienie wasne dla macierzy zaburzenia. Sytuacja, w ktrej m 6= n wnosi
(0)
nowe informacje. Ostatni iloczyn skalarny znika, bo | na i jako kombinacja stanw | in i jest
ortogonalny do wektorw | jm6=n i. W wietle powyszych uwag z (38.34) mamy
(0)
h im | (1)
na i =
h im | W | na i
(0)
(0)
Em En
(38.35)
Relacji tych jest tyle, ile jest moliwych wartoci indeksu a. Poniewa przyjlimy, e degeneracja jest cakowicie usunita wic mamy gn rwna typu (38.35). Obliczywszy wspczynniki,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
473
6.03.2010
474
konstruujemy gn poprawek pierwszego rzdu do wektora stanu. Wstawiamy (38.35) do wzoru

(38.32) i otrzymujemy
| (1)
na i
gm
X X
(0)
h im | W | na i
| im i
(0)
(38.36)
(0)
Em En
m6=n i=1
(0)
gdzie wystpuj znane ju przyblienia zerowe | na i do wektora stanu. Wreszcie mnoc obie
strony prze parametr otrzymamy kocowe wyraenie dla poprawki pierwszego rzdu do wektora
stanu
(1)
| na
i=
gm
X X
(0)
| im i
h im | V | na i
(0)
(0)
Em En
m6=n i=1
(38.37)
Podkrelmy, e formua ta jest stosowalna tylko wtedy, gdy zaburzenie usuwa degeneracj ju w
pierwszym rzdzie, gdy wszystkie wartoci wasne macierzy zburzenia s rne.
38.2
38.2.1
Struktura subtelna w atomie wodoropodobnym

Hamiltonian i jego dyskusja
Poprzednio badalimy atom wodoropodobny, ktry opisywalimy hamiltonianem

H0 =
~p 2
,
2m
r
gdzie
Z q2
.
40
(38.38)
Otrzymalimy wwczas poziomy energetyczne (badalimy tylko widmo dyskretne) oraz funkcje
falowe. Nie wzilimy pod uwag caego szeregu poprawek wynikajcych przede wszystkim z:
faktu, e elektron jest czstk o spinie s = 12 ;
koniecznoci uwzgldnienia poprawek relatywistycznych.
Aby "poprawi" poprzednie "grube" przyblienie wemiemy teraz hamiltonian zoony z nastpujcych skadnikw
H = mc2 + H0 + Hr + HSO ,
(38.39a)
gdzie mc2 jest energi spoczynkow elektronu, za H0 to hamiltonian atomowy (38.38). Nastpnie
czon
Hr =
~p 4
,
8m3 c2
(38.39b)
to poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej, natomisat trzeci skadnik w (38.39a) to

HSO
1
=
2m2 c2
1 d V (r)
r
dr
~ ~S,
L
(38.39c)
ktry opisuje tak zwane oddziaywanie spin-orbita. W formule tej mamy V (r) = /r, co jest
po prostu potencjaem coulombowskim. Poprawka zwizana z oddziaywaniem spinorbita jest
rwnie natury relatywistycznej, lecz nosi odrbn nazw. Hamiltonian H dany w (38.38) jest
przyblieniem rwnania Diraca (w pierwszym rzdzie wzgldem v 2 /c2 ) dla atomu wodoropodobnego, w ukadzie odniesienia w ktrym jdro spoczywa, za elektron porusza si dookoa.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
474
6.03.2010
475
Sens fizyczny Hr i HSO

Pochodzenie skadnikw mc2 i Hr moemy zrozumie, jeli wemiemy relatywistyczne wyraenie
dla energii
s
E =
~p 2 c2 + m2 c4 = mc2
~p 2
,
m2 c2
1 +
(38.40)
ktre rozwiniemy w szereg z dokadnoci do wyrazw drugiego rzdu
1
E mc2 1 +
2
~p 2
m2 c2
~p 2
m2 c2
!2
~p 2
~p 4
.
2m
8m3 c2
= mc2 +
(38.41)
Skadnik kwadratowy w ~p jest oczywicie operatorem energii kinetycznej "siedzcym" w hamiltonianie atomowym H0 . Energia spoczynkowa elektronu jest staym przyczynkiem do wartoci
wasnych energii. Jeeli wic przesuniemy skal energetyczn (wybierzemy zero na skali energii
tam, gdzie byo mc2 ), to energi spoczynkow moemy pomin. Skadnik proporcjonalny do ~p 4
to oczywicie czon Hr . Pozostaje wic omwi HSO oddziaywanie spinorbita.
Ponisze wyjanienie naley potraktowa jakociowo i intuicyjnie, nie jest ono cise, bo bazuje na naszych przyzwyczajeniach wynikajcych z fizyki klasycznej. W ukadzie spoczynkowym
elektronu pole elektromagnetyczne jdra ma niezerowy przyczynek magnetyczny (transformacja
Lorentza pola coulombowskiego). Spin (moment magnetyczny) elektronu sprzga si z polem
magnetycznym. A zatem elektron "widzi" pole magnetyczne
~ ~v,
~ = 1 E
B
c2
(38.42)
ktre wynika z transformacji Lorentza z ukadu, w ktrym spoczywa jdro, do ukadu spoczynkowego elektronu. Ze spinem elektronu zwizany jest moment magnetyczny
~ s = 2 B ~S = 2 q~ 1 ~S. = q ~S
M
~
2m ~
m
(38.43)
Energia oddziaywania momentu magnetycznego (38.43) z polem (38.42) wynosi wic

~ M
~s =
WSO = B

q ~
E ~v ~S.
2
mc
(38.44)
Lecz pole elektryczne (przypominamy, e V (r) to energia potencjalna)

~ =
E
1
q

grad V (r) =
1
q

d V (r) ~r
,
dr
r
(38.45)
co podstawiamy do wzoru (38.44) i dostajemy

WSO =
=
=

1 d V (r) ~r
~v ~S
mc2
dr
r

1
1 d V (r)
( ~r ~p ) ~S
m2 c2 r
dr

1 d V (r) ~ ~
1
L S.
m2 c2 r dr
(38.46)
Porwnujc ten wynik z HSO w (38.39c) widzimy, e brakuje tu czynnika 1/2. Czynnik ten
pojawia si przy bardziej subtelnym rozwaeniu transformacji Lorentza (elektron nie porusza si
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
475
6.03.2010
476
ruchem prostoliniowym). Sens fizyczny oddziaywania spinorbita nie ulega jednak zmianie jeli
owe subtelnoci uwzgldnimy. Dlatego te wyraenie
HSO
1
=
2m2 c2
1 d V (r) ~ ~
L S.
r dr
(38.47)
przyjmujemy jako hamiltonian oddziaywania spinorbita. Zauwamy jeszcze, e wyprowadzona

formua dopuszcza dowolny potencja sferycznie symetryczny. W przypadku atomu wodoropodobnego

dV (r)
=
dr
dr
r
,
r2
(38.48)
wic dla atomu wodoropodobnego hamiltonian oddziaywania spinorbita ma posta

HSO =
2m2 c2
1
r3
~ ~S.
L
(38.49)
Oszacowanie rzdw wielkoci

Rozwamy rzdy wielkoci energii zwizanych z wprowadzonymi poprawkami do hamiltonianu.
Oszacujemy najpierw poprawk relatywistyczn do energii kinetycznej. Zbadamy j w relacji do
energii wasnych hamiltonianu H0 , ktre oszacujemy za pomoc energii kinetycznej. Otrzymujemy

Hr
~p 2
~p 4 2m
Ekin

=
1,
H 8m3 c2 ~
2
2 c2
p
4m
E
0
spocz
(38.50)
bowiem wiemy, e energie elektronu w atomie wodoropodobnym s rzdu 2 mc2 , gdzie

1/137 staa struktury subtelnej. A wic poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej jest
rzeczywicie maa (dla niezbyt cikich atomw).
~ jak
Podobnie badamy energie zwizane z oddziaywaniem spinorbita. Poniewa zarwno L
~
i S s rzdu ~, wic hamiltonian (38.49) oszacujemy w nastpujcy sposb
| HSO |
~2 1
.
m2 c2 r3
(38.51)
Hamiltonian atomowy H0 moemy szacowa zarwno za pomoc energii kinetycznej jak i potencjalnej (s one tego samego rzdu). Wobec tego, korzystajc z (38.51) napiszemy

~2

,

m2 c2 r2
0

HSO

H
bowiem
Epot =
.
r
(38.52)
Dobrym oszacowaniem promienia r jest promie Bohra aB = ~2 /m. Wic dalej

HSO

H

2
2

m2 2
~
=
.

2
2
4
m c
~
~c
0
(38.53)
Iloraz w nawiasie, dla atomu wodoru (Z = 1) odtwarza sta struktury subtelnej . Wic w
kocu

HSO

H
0

1 2
2
.

137
(38.54)
Stwierdzamy wic, e poprawka ze wzgldu na oddziaywanie spinorbita jest tego samego rzdu
co poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej. Obie poprawki prowadz do przyczynkw
energetycznych znacznie mniejszych ni energie wasne hamiltonianu atomowego H0 . Wnioskujemy wic, e stosowanie stacjonarnego rachunku zaburze jest uzasadnione.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
476
6.03.2010
477
Punkt wyjcia do rachunku zaburze

Bdziemy stosowa metody stacjonarnego rachunku zaburze do hamiltonianu
H = H0 + Hr + HSO ,
(38.55)
gdzie rol hamiltonianu (swobodnego) niezaburzonego peni hamiltonian atomowy (38.38), zaburzeniami za s:
poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej Hr dana w (38.39b);
oddziaywanie spinorbita z hamiltonianem HSO danym w (38.49).
Zwracamy uwag, e teraz musimy uwzgldni fakt, e elektron posiada spin. Nie zmienia to
jednak wartoci wasnych hamiltonianu H0 energii niezaburzonych
En =
EIB
,
n2
n = 1, 2, 3, . . . .
(38.56)
S one (przy uwzgldnieniu spinu) zdegenerowane gn = 2n2 -krotnie. Funkcje falowe funkcje
wasne hamiltonianu niezaburzonego (atomowego) nlm (~r = Rnl (r)Yml (, ) znane z dyskusji
atomu wodoropodobnego musz zosta uzupenione o spin. A wic jako niezaburzone stany wasne H0 przyjmiemy teraz
nlm
spin
nlmms = nlm ms = Rnl Ylm ms ,
(38.57)
gdzie ms oznacza spinor dwuskadnikowy. A wic niezaburzone funkcje falowe, ktrymi bdziemy
si posugiwa zale od czterech liczb kwantowych: gwnej n, azymutalnej l (l = 0, 1, . . . , n1),
magnetycznej m, (m = l, . . . , l) i spinowej ms = 21 .
38.2.2
Poprawka do energii kinetycznej
Najpierw rozwaymy poprawk do energii kinetycznej, zwizan z hamiltonianem Hr . Szukamy

(0)
poprawek do energii En = EI /n2 , ktra jest 2n2 -krotnie zdegenerowana (ze wzgldu na liczby
kwantowe l, m oraz ms ). Musimy wic zbada macierz zaburzenia
~p 4
| nl0 m0 m0s i,
8m3 c2
W(kin) = h nlmms |
(38.58)
ktra w oglnym przypadku ma wymiar 2n2 2n2 . Poniewa rozwaamy n-ty stan energetyczny,
wic gwna liczba kwantowa n jest ta sama po obu stronach elementu macierzowego. Przede
wszystkim zauwamy, e zaburzenie Hr nie zaley od zmiennych spinowych, wic macierz zaburzenia musi by diagonalna w spinowej liczbie ms :
W(kin) = ms m0s h nlm |
~p 4
| nl0 m0 i,
8m3 c2
(38.59)
Aby kontynuowa obliczenia musimy jako wyrazi operator ~p 4 . W hamiltonianie atomowym

(niezaburzonym) wystpuje ~p 2 , zatem
2
~p 4 = 4m2 H0 V (r) ,
(38.60)
co moemy wykorzysta w macierzy zaburzenia, ktr teraz zapiszemy jako

W(kin) =
S.Kryszewski

ms m0s
h nlm | H0 V (r) H0 V (r) | nl0 m0 i.
2
2mc
MECHANIKA KWANTOWA
(38.61)
477
6.03.2010
478
Obliczajc element macierzowy musimy bardzo uwaa, bowiem H0 zawiera operator pdu, ktry
wcale nie musi komutowa z potencjaem. Podstawiamy potencja coulombowski i korzystajc z
relacji zupenoci stanw | nlm i oraz z faktu, e s to stany wasne H0 , dostajemy

H0 +
| nl0 m0 i =
r
r
X

=
h nlm | H0 +
| N LM ih N LM | H0 +
| nl0 m0 i
r
r
N LM
h nlm | H0 +
X
h nlm | En(0) | N LM i + h nlm |
N LM
| N LM i
r
(0)
h N LM | EN | nl0 m0 i + h N LM |
=
Xn
| nl0 m0 i
r
(0)
En(0) EN h nlm | N LM ih N LM | nl0 m0 i
N LM
| nl0 m0 i
r
(0)
+ EN h N LM | nl0 m0 ih nlm | | N LM i
r
o
+ h nlm | | N LM ih N LM | | nl0 m0 i
r
r
+ En(0) h nlm | N LM ih N LM |
(38.62)
Porzdkujc uzyskane wyraenie otrzymujemy dalej

h nlm | H0 +
=
2
| nl0 m0 i =
r
n
nN
(0)
En(0) EN lL mM Ll0 M m0
N LM
| nl0 m0 i
r
o
h nlm | | N LM i
r
+ En(0) lL mM h N LM |
(0)
+ EN Ll0 M m0
+ h nlm |
2
| nl0 m0 i,
r2
(38.63)
gdzie w ostatnim skadniku ponownie skorzystalimy z relacji zupenoci. Obliczajc sumy dostajemy
h nlm | H0 +
=
En(0)
2
| nl0 m0 i
r
2
ll0 mm0 + 2 En(0) h nlm |

+ h nlm |
| nl0 m0 i
r
2
| nl0 m0 i.
r2
(38.64)
Pozostae elementy macierzowe s rednimi z potg odlegoci elektronu od jdra, liczonymi w bazie funkcji wasnych atomu wodoropodobnego. rednie takie obliczalimy uprzednio, pamitamy
e s one diagonalne w liczbach kwantowych l i m, a zatem
2
| nl0 m0 i
r
h
i
2
= ll0 mm0 En(0) + 2 En(0) h r1 inl + 2 h r2 inl .
h nlm | H0 +
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(38.65)
478
6.03.2010
479
Wstawiamy obliczony element macierzowy do wyraenia (38.61) dla macierzy zaburzenia, ktra
przyjmuje posta
W(kin) =
ms m0s ll0 mm0 h (0) 2

En
+ 2 En(0) h r1 inl
2mc2
i
+ 2 h r2 inl .
(38.66)
Widzimy, e uzyskana macierz zaburzenia jest diagonalna wzgldem wszystkich trzech liczb kwantowych: spinowej ms , orbitalnej l i magnetycznej m, wic jej wartoci wasne to po prostu elementy diagonalne. Jednoczenie elementy tej macierzy zale od gwnej liczby n oraz od l.
Wnioskujemy wic, e zaburzenie zwizane z relatywistyczn poprawk do energii kinetycznej
powinno przynajmniej czciowo usun degeneracj. Poprawki pierwszego rzdu do 2n2 -krotnie
(0)
zdegenerowanej energii En s wartociami wasnymi macierzy zaburzenia jej elementami diagonalnymi wynoszcymi
(1)
Enl (kin) =
1
2mc2
En(0)
2
+ 2 En(0) h
1
1
inl + 2 h 2 inl .
r
r
(38.67)
Warto w tym miejscu przypomnie oznaczenia wprowadzone przy dyskusji atomu wodoropodobnego, a mianowicie
En(0) =
1
2
mc2 2
Z2
.
n2
(38.68)
gdzie jest sta struktury subtelnej

q2
1
40 ~c
Z =
~c
= Z~c.
(38.69)
Co wicej, wartoci oczekiwane h r1 inl h r2 inl zostay obliczone w (15.117) i (15.118). Wynosz
one
D1E
nl
D 1 E
Z
,
a 0 n2
r2
nl
2Z 2
,
a20 n3 (2l + 1)
(38.70)
gdzie a0 oznacza promie Bohra dany wzorami

a0 =
~2 40
~2
~
2 =
=
.
m
q
m~c
mc
(38.71)
Na podstawie tych oznacze wyraamy poprawki (38.67):

(1)
Enl (kin)
(1)
2mc2
"
Z 4 2 2 4
Z 3 2 2
mc
mc
4n4
n4 a0
Z 22
+ 2 3
.
a0 n (l + 21 )
(38.72)
Rozwamy czynnik Z/a0 . Z (38.69) i (38.71) otrzymujemy

mc
Z
= Z 2 ~c
a0
~
= Z 2 2 mc2 ,
(38.73)
dziki ktremu porzdkujemy dalej wyraenie (38.72)

(1)
Enl (kin)
mc2 Z 4 4
2
n3

Z 2 2
= En(0)
S.Kryszewski
3
1
4n (l + 12 )
3
1
.
4n (l + 12 )
MECHANIKA KWANTOWA
(38.74)
479
6.03.2010
480
Widzimy, e poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej jest rzeczywicie 2 razy mniejsza

ni energia niezaburzona (o ile Z nie jest zbyt due). Potwierdza to nasze wczeniejsze oszacowanie (38.50). Niestety oszacowanie to "psuje" si dla duych Z, co o tyle nie powinno dziwi, e
jak wiemy, nierelatywistyczna teoria atomu wodoropodobnego rwnie "psuje" si dla cikich
atomw. Widzimy take, e otrzymana poprawka zaley od orbitalnej liczby kwantowej l, a wic
degeneracja zostanie czciowo usunita. Degeneracja ze wzgldu na m oraz ms pozostaje nie
zmieniona.
Poprawki do energii stanw atomu wodoru
W zasadzie powinnimy wstrzyma si z dyskusj dopki nie obliczymy poprawek wynikajcych
(1)
z oddziaywania spin-orbita. Mimo to, dyskusja poprawek Enl (kin) jest pouczajca i dlatego j
tu przeprowadzimy.
Otrzymane rezultaty zilustrujemy na przykadzie atomu wodoru (Z = 1). 2n2 -krotnie zdegenerowane niezaburzone poziomy odpowiadaj energiom (por. (38.68))
En(0) =
mc2 2
2n2
(38.75)
Relatywistyczne poprawki do energii kinetycznej dane s wzorem wynikajcym z (38.74), to jest

(1)
Enl (kin)
mc2 4
=
2n3
1
3
.
1
4n
(l + 2 )
(38.76)
Rozwaymy zastosowanie tej formuy do obliczenia poprawek dla stanu podstawowego i pierwszego wzbudzonego.
(0)
Dla stanu podstawowego 1s, w ktrym n = 1, l = m = 0 oraz ms = 12 , o energii E1 =
12 mc2 2 ktry jest 2-krotnie zdegenerowany, poprawka wynosi
(1)
E10 (kin) = 21 mc2 4 2
3
4
5
8
mc2 4 .
(38.77)
Degeneracja stanu podstawowego g1 = 2, (obecna ze wzgldu na dwa stany spinowe) nie zostaa
usunita. Poprawka jest ujemna, wic energia tego stanu ulega przesuniciu w d. W pierwszym
(0)
stanie wzbudzonym mamy n = 2 i energi E2 = mc2 2 /8. Stan ten jest 8-krotnie zdegenerowany. W tym przypadku degeneracja zostanie czciowo usunita, bowiem dopuszczalne jest
teraz l = 0, 1. I tak dla stanu 2s, w ktrym l = m = 0 mamy poprawk do energii
(1)
E20 (kin) =
1
16
mc2 4 2
3
8
13
128
mc2 4 .
(38.78)
Stan 2s pozostaje 2-krotnie zdegenerowany (z wzgldu na spin). Natomiast dla stanu 2p, w
ktrym l = 1, m = 0, 1, odpowiednia poprawka wynosi
(1)
E21 (kin) =
1
16
mc2 4
2
3
3
8
7
384
mc2 4 .
(38.79)
Stan 2p jest nadal 6-krotnie zdegenerowany, ze wzgldu na trzy wartoci magnetycznej liczby
kwantowej i dwie spinowej. Uzyskane poprawki do energii stanu n = 2 s rne, bo zale
od orbitalnej liczby kwantowej. Omiokrotna degeneracja stanu niezaburzonego jest czciowo
usunita. Stan 2s (n = 2, l = m = 0, ms = 21 ), jest bardziej przesunity w d. Stan 2p take
bdzie przesunity w d skali energetycznej, ale mniej. Sytuacj t schematycznie przedstawia
rysunek 38.1.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
480
6.03.2010
481
(0)
E2
2s; 2p
(0)
E2
(1)
E21
2p
(0)
E2
g 2p
=6
g 2s
=2
g 1s
=2
(1)
E20
2s
(0)
E1
1s
(0)
E1
(1)
E10
1s
Rys. 38.1: Poprawki relatywistyczne do energii atomu wodoru dla stanu podstawowego 1s i dla stanu n = 2 (stanw 2s oraz 2p). Jest to schemat, na ktrym skala
energii nie jest zachowana.
38.2.3
Oddziaywanie spin-orbita
Dyskusja wstpna
Zanim przejdziemy do obliczania (w ramach rachunku zaburze) poprawek zwizanych z oddziaywaniem spin-orbita, zauwamy, e do tej pory posugiwalimy si baz
nlmms (r, , ) = h r, , | n, l, m, s = 12 , ms i,
(38.80)
to jest baz niesprzon, baz stanw wasnych operatorw:

hamiltonianu H0 ;
~ 2;
orbitalnego momentu pdu L
rzutu orbitalnego momentu pdu L3 na o z;
spinu ~S2 ;
rzutu spinu S3 na o z.
Operatory te tworz ZZOK (cho ~S2 niewiele wnosi, bo s = 12 jest ustalone). Baza (38.80)
posuya jako baza niezaburzona, w ktrej obliczalimy macierz zaburzenia i poprawki do energii
kinetycznej.
Niestety jednak baza ta nie jest dobra do oblicze poprawek wynikajcych z oddziaywania
spin-orbita. Wynika to std, e oddziaywanie spin-orbita jest proporcjonalne do operatora
~ ~S = L1 S1 + L2 S2 + L3 S3 ,
HSO L
(38.81)
ktry nie komutuje z operatorami Lk i Sk . Std wynika, e stany z liczbami kwantowymi

~ ~S. Mona na ten problem spojrze take inaczej.
| n, l, m, s = 21 , ms i nie s stanami wasnymi L
~ ~S mona zapisa w postaci
Mianowicie iloczyn skalarny L
~ ~S =
L
1
2
(L+ S + L S+ ) + L3 S3 ,
(38.82)
gdzie L = L1 iL2 oraz S = S1 iS2 . Wobec tego obliczanie macierzy zaburzenia w stanach
(38.80) bdzie bardzo skomplikowane, bo operatory L i S bd mie elementy macierzowe
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
481
6.03.2010
482
pomidzy stanami o rnych wartociach m i ms . Znacznie wygodniej jest posugiwa si baz,

~ ~S jest diagonalny. Fakty te omwilimy dyskutujc potrzeb dodawania
w ktrej operator L
operatorw momentu pdu. Pokazalimy, e skadowe cakowitego momentu pdu
~J = L
~ + ~S,
(38.83)
komutuj z HSO , to jest

HSO , Jk
= 0.
(38.84)
A zatem operator ~J jest kandydatem do konstrukcji ZZOK, ktry pozwoli zbudowa baz, w
ktrej HSO bdzie diagonalne (wektory bazy bd stanami wasnymi HSO ). Dziki temu moemy
spodziewa si, e odpowiednia macierz zaburzenia te bdzie diagonalna.
ZZOK dla atomu z oddziaywaniem spin-orbita
Rozwaymy atom wodoropodobny z oddziaywaniem spin-orbita. Na razie ograniczymy si do
dyskusji sytuacji opisywanej hamiltonianem
~p 2
2m
r
H = H0 + HSO =
1 ~ ~
L S.
2
2
2m c r3
(38.85)
W naszych rozwaaniach HSO stanowi zaburzenie, za H0 jest czonem niezaburzonym. Szukamy

(0)
poprawek do energii En energii wasnych hamiltonianu H0 . Sam operator H0 , ktrego wartoci
wasne s wielokrotnie zdegenerowane, nie wystarcza do jednoznacznego okrelenia bazy. Dlatego
te wemiemy pod uwag operatory:
H0 hamiltonian niezaburzony;
~ 2 orbitalny moment pdu;
L
~S2 spin elektronu;
(38.86b)
~2
(38.86d)
cakowity moment pdu;
J3 rzut cakowitego momentu pdu na os z.
(38.86a)
(38.86c)
(38.86e)
Aby sprawdzi, czy operatory te rzeczywicie tworz ZZOK, trzeba zbada czy komutuj parami.
Uatwimy sobie dyskusj komutatorw zbierajc znane nam ju skdind fakty.
Dyskutujc ruch w potencjale centralnym, przekonalimy si, e

~2
H0 , L
H0 , L k

= 0,
(38.87a)
= 0.
(38.87b)
Spin jest niezaleny od zmiennych przestrzennych, co w konsekwencji daje

H0 , ~S2
Sk , Lk

H0 , Sk
= 0,
= 0.
(38.88a)
(38.88b)
Z oglnej teorii wiemy, e operatory momentu pdu speniaj

~ 2 , Lk
= 0,
L

2
~S , Sk
= 0,

2
~J , Jk
= 0,
S.Kryszewski
(38.89a)
(38.89b)
(38.89c)
MECHANIKA KWANTOWA
482
6.03.2010
483
Elementarn konsekwencj niezalenoci (38.88b) spinu i orbitalnego momentu pdu s

relacje komutacyjne
~ 2, L
~ ~S
L
= 0,
2

~S , L
~ ~S
= 0,
~ i ~S komutuj, wic
Poniewa L
(38.90a)
(38.90b)
~J2 = L
~ 2 + ~S2 + 2 L
~ ~S.
(38.91)
Przechodzimy do sprawdzenia, czy operatory (38.86) tworz ZZOK. Musimy wic zbada nastpujce relacje komutacyjne.
(2) H0 , ~S2
~ 2 , ~J2
(6) L
(9) ~S2 , J3
~2
(1) H0 , L
~ 2 , ~S2
(5) L
(8) ~S2 , ~J2
(10) ~J2 , J3
(3) H0 , ~J2
~ 2 , J3
(7) L
(4) H0 , J3
(38.92)
Relacje (1), (2), (5) i (10) s trywialne i oczywicie daj zera (por. (38.87a), (38.88a), (38.88b)
oraz (38.89c)). Omwimy skrtowo pozostae.
~ 2 + ~S2 + 2L
~ ~S = 0. Pierwszy i drugi skadnik
Relacja (3) z (38.91) daje H0 , ~J2 = H0 , L
znikaj (por. (38.87a) i (38.88a)). Trzeci znika na mocy (38.87b) i niezalenoci spinu od
zmiennych przestrzennych.

Komutator (4) ma posta H0 , L3 + S3 = 0, bowiem mamy (38.87b) i (38.88a).
2

~ , L
~ 2 + ~S2 + 2 L
~ ~S = 0, co wynika z (38.88b) i (38.89).
Komutator (6): L
~ 2 , L3 + S3 = 0, na mocy (38.89a) i (38.88b).

Analogicznie komutator (7): L
Zerowanie si komutatorw (8) i (9) wynika (tak jak w przypadku dwch poprzednich) z
relacji (38.88b) i (38.89b).
A wic rzeczywicie wszystkie komutatory (38.92) znikaj i operatory (38.86) tworz ZZOK.
Wektory bazy sprzonej
| n, l, s = 12 , j, mj i
(38.93)
tworz baz stanw niezaburzonych i s stanami wasnymi omawianych operatorw, speniaj

wic zagadnienia wasne:
H0 | n, l, s = 12 , j, mj i = En(0) | n, l, s = 12 , j, mj i
~ 2 | n, l, s = 1 , j, mj i = ~2 l(l + 1) | n, l, s = 1 , j, mj i
L
2
2
~S2 | n, l, s = 1 , j, mj i = 3 ~2 | n, l, s = 1 , j, mj i
2
4
2
~J2 | n, l, s = 1 , j, mj i = ~2 j(j + 1) | n, l, s = 1 , j, mj i
J3 | n, l, s =
2
1
2 , j, mj
i = ~ mj | n, l, s =
2
1
,
j,
m
j
2
(38.94a)
(38.94b)
(38.94c)
(38.94d)
(38.94e)
W bazie stanw (38.93) bdziemy teraz bada macierz zaburzenia spowodowanego oddziaywa(0)
niem spin-orbita. Szuka bdziemy poprawek do energii En , ktre s oczywicie zdegenerowane. Pokaemy, e stopie degeneracji gn = 2n2 jest taki sam, jak w przypadku bazy niesprzonej. Istotnie, dla danej gwnej liczby kwantowej n, liczba l moe mie n rnych wartoci
(l = 0, 1, 2, . . . , (n 1)). Liczba j przyjmuje dwie moliwe wartoci: j = l 21 . Dla kadego j,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
483
6.03.2010
484
liczba kwantowa mj ma (2j + 1) rnych wartoci. A wic dla j = l + 12 mamy (2l + 2) stanw o
rnych mj , za dla j = l 21 jest 2l stanw. Poniewa l = 0, 1, 2, . . . , (n 1), wic
gn =
=
n1
X
l=0
n1
X
[(2l + 2) + 2l ]
[4l + 2 ] = 4
l=0
n(n 1)
+ 2n = 2 n2 .
2
(38.95)
Dyskutowalimy tu hamiltonian H 0 okrelony w (38.85), ktry nie zawiera Hr relatywistycznej poprawki do energii kinetycznej. Zwrmy jednak uwag,e niezaburzony hamiltonian
H0 zawiera operator ~p 2 , ktry komutuje z pozostaymi operatorami (38.86) tworzcymi ZZOK.
Wobec tego Hr (proporcjonalny do ~p 4 ) te komutuje z operatorami (38.86). A zatem poprawki
do energii kinetycznej moemy rwnie dobrze liczy w bazie sprzonej (38.93), jak i w bazie
(38.80) niesprzonej. Co wicej, macierz W(kin) , obliczona w bazie niesprzonej (38.66), dla
ustalonych liczb kwantowych l i s jest diagonalna i proporcjonalna do macierzy jednostkowej.
Wobec tego przejcie do innej bazy bazy sprzonej (38.93), nie zmieni tej macierzy. Obliczenia
(1)
poprawek Enl (kin) pozostaj bez zmian, wzr (38.74) pozostaje w mocy w obu bazach.
Macierz zaburzenia. Regua Landego
Przystpujemy do analizy zaburzenia oddziaywania spin-orbita. Zgodnie z przeprowadzon
dyskusj, budujemy macierz zaburzenia w bazie sprzonej (38.93). Hamiltonian zaburzenia
(38.49) "obkadamy" stanami bazy o jednakowych gwnych liczbach kwantowych, bo chcemy
(0)
obliczy poprawki do stanu o energii En . Macierz ta ma wic posta
~ ~S | n, l0 , s = 1 , j 0 , m0 i,
W(SO) = h n, l, s = 12 , j, mj | (r) L
j
2
(38.96)
gdzie, zgodnie z (38.85) funkcja (r) zmiennej radialnej, jest zdefiniowana wzorem
1
.
(38.97)
2m2 c2 r3
Poniewa radialne funkcje falowe zale tylko od n i l, gwnej i orbitalnej liczb kwantowych,
wic macierz zaburzenia faktoryzuje si
(r) =
W(SO) = h nl | (r) | nl0 i

~ ~S | n, l0 , s = 1 , j 0 , m0 i,
h n, l, s = 21 , j, mj | L
j
2
(38.98)

~ ~S = 1 ~J2 L
~ 2 ~S2 , co
i moemy oblicza oba czynniki oddzielnie. Z (38.91) wynika, e L
2
wstawiamy do drugiego czynnika macierzy zaburzenia, otrzymujc w ten sposb

~ ~S | n, l0 , s = 1 , j 0 , m0 i =
h n, l, s = 12 , j, mj | L
j
2

1
1 ~2
~ 2 ~S2 | n, l0 , s = 1 , j 0 , m0 i
= h n, l, s = 2 , j, mj | 2 J L
j
2
=
1
2
~2 j(j + 1) l(l + 1)
h n, l, s
1
2
3
4
= 12 , j, mj
| n, l0 , s = 21 , j 0 , m0j i
~2 ll0 jj 0 mj m0j j(j + 1) l(l + 1)
3
4
(38.99)
gdzie wykorzystalimy zagadnienia wasne (38.94) i ortonormalno wektorw bazy sprzonej.

Wobec tego macierz zaburzenia (38.98) ma posta
W(SO) =
S.Kryszewski
~2
h nl | (r) | nl0 i ll0 jj 0 mj m0j
2

j(j + 1) l(l + 1)
3
4
MECHANIKA KWANTOWA
(38.100)
484
6.03.2010
485
Macierz ta jest diagonalna we wszystkich indeksach (liczbach kwantowych). Widzimy wic jak
poyteczne okazao si przejcie do bazy sprzonej. Obecno delty Kroneckera ll0 sprawia, e
element macierzowy funkcji (r) te jest diagonalny. Dlatego te moemy ju wypisa poprawki
(1)
(0)
En (so) do energii niezaburzonych En . Wynosz one
(1)
Enlj (so) =
1
2
~2 h (r) inl j(j + 1) l(l + 1)
3
4
(38.101)
Poprawki do energii n-tego poziomu energetycznego zale od liczb kwantowych l i j, spodziewamy si czciowego usunicia degeneracji, co omwimy nieco dalej. Czynnik w nawiasie kwadratowym to jeden z tzw. czynnikw Landego, a otrzymana poprawka to tzw. regua Landego.
Przed dyskusj pewnych przypadkw szczeglnych i kwestii degeneracji, musimy obliczy
warto oczekiwan funkcji (r).
Obliczenia h (r) i
Wprost z definicji (38.97) mamy
D
h (r) inl =
D 1 E
1 E
=
.
2m2 c2 r3 nl
2m2 c2 r3 nl
(38.102)
Warto oczekiwan odwrotnoci szecianu promienia znamy (patrz (15.123), wynosi ona
D 1 E
r3
nl
Z3
1
.
a30 n3 l (l + 1/2) (l + 1)
(38.103)

h (r) inl =
1
Z 3
.
2m2 c2 a30 n3 l (l + 1/2) (l + 1)
(38.104)
Przeksztacamy pierwszy czynnik. Korzystamy z oznacze (38.69) i (38.71) i otrzymujemy

Z3
Z 4 2
Z 4 4
=
=
mc2
2m2 c2 a30
2ma20
2~2
(38.105)
Podstawiajc (38.71) do (38.104) dostajemy

h (r) inl =
Z 4 4
1
( mc2 ) 3
.
2
2~
n l (l + 1/2) (l + 1)
(38.106)
Obliczon warto oczekiwan podstawiamy do wzoru (38.101). Poprawka pierwszego rzdu do

energii wywoana oddziaywaniem spin-orbita wynosi wic
(1)
Enlj (so)
1
= Z ( mc )
4n3
4 4

= En(0)
Z 2 2
2n
j(j + 1) l(l + 1)
l (l + 12 ) (l + 1)
j(j + 1) l(l + 1)
l (l + 12 ) (l + 1)
3
4
3
4
(38.107)
(0)
Porwnujc ten wynik z n-t energi niezaburzon |En | = 12 Z 2 2 ( mc2 )/n2 widzimy, e oszacowanie (38.54) byo poprawne. Stwierdzamy, e liczba atomowa Z nie powinna by zbyt dua
(o czym ju mwilimy).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
485
6.03.2010
486
Przeksztacenia wyniku
W badanej sytuacji mamy ustalone s = 12 , zatem j = l 21 . Bez trudu obliczamy ostatni czynnik
we wzorze (38.107)
j(j + 1) l(l + 1)
l(l + 12 )(l + 1)
3
4
1
1
2 )(l
(l +
+ 1)
(1)
l(l + 12 )
dla j = l + 12 ,
(38.108)
dla j = l 21 .
Wzory te mona zapisa jeszcze inaczej, jeli zauwaymy, e

1
l+
1
2
1
j+
1
2
2(l +
1
1
2 )(l
dla j = l + 21 ,
+ 1)
(1)
2l(l + 12 )
(38.109)
dla j = l 21 .
Zestawiajc dwa powysze wzory moemy przyrwna ich lewe strony, co pozwala zapisa poprawki (38.107) jedn formu
(1)
Enlj (so)

Z 2 2

= En(0)
1
l+
1
2
,
j + 12 )
(38.110)
suszn dla obu dozwolonych wartoci liczby kwantowej j. Zwrmy uwag na podobiestwo tego
wyniku i poprawki (38.74) do energii kinetycznej.
Przykadowe poprawki do energii
Dla stanw ns mamy tylko l = 0, wic jedyn moliwoci jest j = 12 . W tym wypadku formua
(38.110) daje poprawki
(1)
Z 2 2

En0j=1/2 (so) = En(0)
21
Z 4 4
( mc2 )
2n3
(38.111)
Poprawka jest dodatnia, energia "przesuwa" si w gr. Degeneracja nie zostaje usunita.
Dla stanw np mamy l = 1, a wic moliwe s dwie wartoci cakowitego momentu pdu j.
Mamy zatem j = 12 oraz j = 23 . Na mocy (38.110) dla l = 1 i j = 12

(1)
Z 2 2 2

En,l=1,j=1/2 (so) = En(0)

=
Z 4 4
6 n3
( mc2 )
(38.112)
Natomiast dla stanu l = 1 i j = 32 ) dostajemy

(1)
En,l=1,j=3/2 (so)

2 2 2
1
(0) Z
= En
Z 4 4
12 n3
( mc2 )
(38.113)
Obie poprawki s rne, wic degeneracja zostanie czciowo usunita.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
486
6.03.2010
38.2.4
487
Struktura subtelna
Dyskusja oglna
Badalimy poprawki do energii stanw atomu wodoropodobnego, w hamiltonianie ktrego uwzgldnilimy spin oraz dwa przyczynki natury relatywistycznej: poprawk do energii kinetycznej i
oddziaywanie spin-orbita. Oszacowalimy te poprawki stwierdzajc, e s one mniejsze o czynnik rzdu 2 ( staa struktury subtelnej) ni energie niezaburzone. Obliczenia w pierwszym
rzdzie rachunku zaburze pozwoliy nam uzyska jawne wyraenia dla poprawek i wykaza, e
nasze wstpne oszacowania byy poprawne. Zbierzemy teraz nasze wyniki, obliczajc poprawki do
energii stanw niezaburzonych wynikajce z cznej obecnoci obu skadnikw w hamiltonianie.
I tak, dla energii kinetycznej dostalimy
(1)
Enl (kin)
mc2 Z 4 4
2
n3
1
3
4n
(l + 12 )

Z 2 2

= En(0)
3
1
.
4n
(l + 12 )
(38.114)
Natomiast oddziaywanie spin-orbita jest rdem poprawki

(1)
Enlj (so)
mc2 Z 4 4
2
n3
1
l+

Z 2 2

= En(0)
1
2
1
l+
j+
!
1
2
.
(j + 12 )
1
2
(38.115)
Zsumowanie tych poprawek jest trywialne, a zatem

(1)
Enj
mc2 Z 4 4
2
n3
1
3
4n
j+

Z 2 2

= En(0)
!
1
2
3
1
.
4n
(j + 12 )
(38.116)
Zwrmy uwag, e sumaryczna poprawka wynikajca z relatywistycznych poprawek w hamiltonianie zaley od dwch liczb kwantowej: gwnej n, i od cakowitego momentu pdu j.
Degeneracja jest wic czciowo zniesiona. Stan ukadu (baza sprzona) dany jest wektorem
| n, l, s = 21 , j, mj i. Degeneracja ze wzgldu na rzut cakowitego momentu pdu, czyli ze wzgldu
na mj jest nadal (2j + 1)-krotna. Natomiast ze wzgldu na orbitalny moment pdu l = j 12
degeneracja jest dwukrotna. W zwizku z tym wprowadza si notacj dla podpowok, piszc
n lj
(38.117)
gdzie n gwna liczba kwantowa. l jest orbitaln liczb kwantow, przy czym zwyczajowo oznacza
si j literami:
S - l = 0,
- l = 1,
D - l = 2,
itd.
(38.118)
Indeks j w zapisie (notacji) (38.117) oczywicie oznacza cakowity moment pdu j = l 12 .

Zastosowanie tej notacji omwimy na przykadzie atomu wodoru.
Stany n = 1 atomu wodoru
W atomie wodoru Z = 1. W stanie podstawowym, gwna liczba kwantowa n = 1, co sprawia,
e jedyn moliw orbitaln liczb jest l = 0. Wobec tego cakowity moment pdu j = 21 . W
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
487
6.03.2010
488
atomie wodoru, stan podstawowy oznaczamy

n = 1,
stan 1S1/2 .
(38.119)
Poniewa liczba mj przyjmuje dwie warto mj = 12 , wic jest to stan 2-krotnie zdegenerowany.
(0)
Jego energia niezaburzona to (por. (38.70)) En=1 = 12 2 mc2 . Z formuy (38.116) otrzymujemy
dla stanu 1S1/2 poprawk do energii wynoszc

1 3
E
1
1 = ( mc )
n=1,j= 2
2 4
1
1
= 4 ( mc2 ) =
8
4
Degeneracja nie zostaje usunita. Poprawka
w d. Porwnujc ten wynik z poprawk
zmniejsza przesunicie energii.
(1)

(0) 2
En=1 .
(38.120)
jest ujemna, wic poziom n = 1 zostaje przesunity

(38.77) stwierdzamy, e oddziaywanie spin-orbita
Stany n = 2 atomu wodoru

Dla drugiego stanu (pierwszego wzbudzonego) mamy oczywicie n = 2. Energia niezaburzona
(0)
wynosi En=2 = 81 mc2 2 . Stan n = 2 jest gn=2 = 2 22 = 8-krotnie zdegenerowany. Moliwe
jest l = 0, 1, oraz j = l 12 , przy odpowiednich mj . Dla porzdku dyskusji wypiszmy liczby
kwantowe dla omiu stanw odpowiadajcych n = 2. A wic mamy
(
l = 0,
j=
1
2,
j=
1
2,
l = 1,
, stany 2S1/2
mj = 12
(
l = 1,
mj = + 12
mj = + 12
, stany 2P1/2
mj = 12
m
=
+
j
1
mj = +
j = 23 ,
mj = 12
m = 3
j
2
, stany 2P3/2
(38.121)
Formua (38.116) dajca poprawki do energii zaley od liczb kwantowych n i j. W tym przypadku
liczba j ma dwie moliwe wartoci, zatem otrzymamy dwie poprawki. W rozwaanym przypadku
otrzymujemy dla j = 12 (czyli dla stanw 2S1/2 i 2P1/2 ) poprawk

1 3
= ( mc )
1
16 8
5 4
=
( mc2 )
128
5 (0) 2
=
En ,
16
dla drugiej moliwoci, tj. dla j = 32 (stan 2P3/2 ) mamy natomiast
(1)
En=2,j=1/2
(1)
En=2,j=3/2 = 4 ( mc2 )
S.Kryszewski
1
28
1 4
( mc2 )
128
1 (0) 2
E .
16 n
3
1
8
2
(38.122)
MECHANIKA KWANTOWA
(38.123)
488
6.03.2010
(0)
E2
= 2;
489
(g2 = 8)
(1)
En=2;j =3=2
2 P 3=2
g
(1)
En=2;j =1=2
2 S1=2
g
=2
=4
2 P 1=2
g
=2
Rys. 38.2: Struktura subtelna dla stanu n = 2 (pierwszego stanu wzbudzonego)

w atomie wodoru, spowodowana poprawk relatywistyczn do energii kinetycznej i
oddziaywaniem spin-orbita. Jest to tylko schemat, na ktrym skala energii nie jest
zachowana.
Otrzymane rezultaty najlepiej jest zilustrowa na schemacie (rys. 38.2)). Tak uzyskana struktura poziomw nosi nazw "struktury subtelnej". Stany charakteryzujce si rnymi liczbami j
maj rne energie. Omiokrotna degeneracja stanu n = 2 jest czciowo usunita. Poprawione
energie stanw 2S1/2 i 2P1/2 nadal s takie same, a wic stany te "pokrywaj si" dajc stan o
4-krotnej degeneracji. Stan 2P3/2 ma inn energi i pozostaje 4-krotnie zdegenerowany. A wic
degeneracja ze wzgldu na liczb kwantow mj pozostaje (nie jest usunita). Jest to degeneracja
zasadnicza, wynikajca z niezmienniczoci penego hamiltonianu przy obrotach.
Warto podkreli, e uzyskane tu wyniki s zgodne z pierwszymi przyblieniami rozwiza
cisego, relatywistycznego rwnania Diraca.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
489
6.03.2010
39. (U.18) Metoda wariacyjna
490
Rozdzia 39
(U.18) Metoda wariacyjna

39.1
39.1.1
Metoda wariacyjna
Uwagi wstpne
Rachunek zaburze stosujemy wtedy, gdy hamiltonian ukadu mona zapisa w postaci H =
H0 + V , przy czym
umiemy rozwiza zagadnienie wasne dla H0 , tj. znamy stany {| n i} i energie {En }
speniajce H0 | n i = En | n i.
zaburzenie V jest "mae". Sens tego stwierdzenia dyskutowalimy w rozdziale o rachunku
zaburze.
W wielu praktycznych zagadnieniach przynajmniej jedno z tych zaoe nie jest spenione i
rachunek zaburze jest tym samym niestosowalny. Potrzebujemy innych metod przyblionych.
Niech H bdzie przestrzeni stanw pewnego ukadu fizycznego, za H jego hamiltonianem.
Wemy stan | i H (niekoniecznie unormowany) i utwrzmy liczb
E() =
h|H |i
.
h|i
(39.1)
Liczba ta oczywicie zaley od wyboru stanu | i, dlatego E() nazywamy funkcjonaem (funkcjona odwzorowuje przestrze funkcji, w tym wypadku przestrze stanw, w ciao liczb, tu
rzeczywistych). Tak zbudowany funkcjona ma bardzo poyteczne wasnoci, ktre sformuujemy
jako twierdzenia.
39.1.2
Twierdzenia pomocnicze
Twierdzenie 39.1 Funkcjona E() ma (ze wzgldu na dobr stanu | i) ekstremum wtedy i
tylko wtedy, gdy | i jest stanem wasnym hamiltonianu H, tj., gdy H| i = E()| i.
Dowd. Rozpoczynamy od obliczenia wariacji funkcjonau E(). Z (39.1) mamy

E() =
=
1
h | H | i
+ h|H |i
h | i
h|i
h | i2
h | H | i
h | i
E()
,
h|i
h|i
(39.2)
skd wynika, e
h | i E() = h | H | i E() h | i.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(39.3)
490
6.03.2010
491
Obliczmy skadniki tej formuy. Biorc pod uwag, e hamiltonian H jest ustalony
h | H | i = h + | H | + i h | H | i
= h | H | i + h | H | i + h | H | i
+h | H | i h | H | i,
(39.4)
gdzie jest dowoln, infinitezymaln zmian (wariacj) stanu | i. Pierwszy i ostatni skadnik
znosz si. Zaniedbujemy skadnik czwarty, jako ma wyszego rzdu. Zatem
h | H | i = h | H | i + h | H | i.
(39.5)
Analogicznie obliczymy
h | i = h | i + h | i.
(39.6)
Wykorzystujc (39.5) i (39.6) w (39.3) otrzymujemy

h | i E() = h | H | i + h | H | i
E() h | i E() h | i
= h | H E() | i + h | H E() | i.
(39.7)
Zamy teraz, e funkcjona ma ekstremum. Wobec tego E() = 0 i z (39.7) wynika, e

0 = h | H E() | i + h | H E() | i
= h | H E() | i + h | H E() | i
= 2 Re h | H E() | i.
(39.8)
Wariacja jest dowolna. Zastpimy j przez i 0 . Wwczas, zamiast (39.8) dostaniemy

0 = h i 0 | H E() | i + h | H E() | i 0 i
= i h 0 | H E() | i + i h | H E() | 0 i
= i h 0 | H E() | i + i h 0 | H E() | i
= 2 Im h 0 | H E() | i.
(39.9)
Opuszczajc prim i zestawiajc ostatnia rwno z (39.8) stwierdzamy, e

h | H E() | i = 0.
(39.10)
Ze wzgldu na dowolno wariacji z (39.10) wynika

H E() | i = 0
H| i = E()| i,
(39.11)
a wic stan | i jest stanem wasnym hamiltonianu H z wartoci wasn E(). Pierwsza cze
twierdzenia jest udowodniona.
Dowd w odwrotn stron wychodzi z zaoenia H| i = E()| i. Rozumowanie powysze
prowadzimy "z dou w gr" i otrzymamy, e wariacja funkcjonau e() musi znika. Fakt e
E() = 0 oznacza, e E() ma ekstremum. Dowd twierdzenia jest zakoczony.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
491
6.03.2010
39.1.3
492
Funkcjona E() szacuje energi od gry
Zazwyczaj (za wyjtkiem kilku szczeglnych przypadkw) nie potrafimy cile rozwiza zagadnienia wasnego dla danego hamiltonianu. Mimo to jednak wiemy, e posiada on energie wasne
{En }, ktre moemy zawsze ponumerowa tak, aby
E1 < E2 < E3 < . . . . . .
(39.12)
Energie te mog by zdegenerowane, wwczas energii En odpowiada podprzestrze Hn o wymiarze gn rwnym stopniowi degeneracji energii En . Niech Pn oznacza operator rzutowania na
podprzestrze wasn Hn . Dowolny stan | i H mona zapisa jako sum rzutw
|i =
Pn | i,
(39.13)
przy czym Pn | i jest stanem wasnym hamiltonianu, tj.,

H Pn | i = En Pn | i.
(39.14)
Zbadajmy teraz rnic

E() E1 =
h|H |i
E1 .
h|i
(39.15)
Poniewa zachodz relacje (39.13) i (39.14) wic

h|H |i = h|H
Pn | i = h |
En Pn | i
h | En Pn | i
(39.16)
Natomiast z rozkadu jedynki
P
n
zatem
Pn = 1,
P
E1 =
h | E1 | i
h | E1 n Pn | i
=
=
h|i
h|i
n h | E 1 Pn | i
h|i
(39.17)
Podstawiajc (39.16) i (39.17) do (39.15) dostajemy

P
n h | En Pn | i
E() E1 =
nh |
=
=
X
n6=1
n h | E1 Pn | i
En E1 Pn | i
h|i
En E1
h | Pn | i
h|i
En E1
h|i
h | Pn | i
h|i
(39.18)
bo z sumy wypada skadnik z n = 1. Szacujemy teraz kolejne czynniki. W myl zaoenia (39.12)
mamy En E1 > 0. Stan | i jest niezerowy, wic kk2 = h | i > 0. Z idempotentnoci i
hermitowskoci projektorw

2
h | Pn | i = h | Pn Pn | i = h | Pn Pn | i = Pn 0.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(39.19)
492
6.03.2010
493
Tu mamy nierwno nieostr, bo moe si zdarzy Pn | i = 0, tj., stan | i moe by ortogonalny do podprzestrzeni Hn . Wobec tego, prawa strona wyraenia (39.18) jest sum nieujemnych
skadnikw, wic caa jest nieujemna. Nieujemna jest wic i lewa strona, to jest
E() E1 0
E() E1 .
(39.20)
Wykazalimy wic nastpujce

Twierdzenie 39.2 Niech H bdzie hamiltonianem pewnego ukadu fizycznego i niech H oznacza
odpowiedni przestrze stanw. Wwczas dla dowolnego stanu | i H funkcjona E() spenia
nierwno
E() =
h|H |i
E1 ,
h|i
(39.21)
to znaczy daje oszacowanie energii stanu podstawowego badanego ukadu od gry (prawdziwa
warto energii E1 jest nie wiksza ni warto E()). Rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy
stan | i jest stanem wasnym hamiltonianu H.
Dowd. Pierwsza cz tezy jest wyprowadzona powyej. Druga wynika z twierdzenia pomocniczego udowodnionego nieco wczeniej.
Zastosowane rozwaania dotyczyy stanu podstawowego (tzn. stanu o najniszej energii).
Mona jednak kontynuowa nasze rozwaania. Niech stan | 1 i, za pomoc ktrego zbudujemy funkcjona E(1 ), bdzie ortogonalny do podprzestrzeni H1 odpowiadajcej energii stanu
podstawowego, to jest niech
h 1 | P1 | 1 i = 0.
(39.22)
teraz zamiast rnicy (39.15) budujemy

E(1 ) E2 =
h 1 | H | 1 i
E2 .
h 1 | 1 i
(39.23)
W zupenie identyczny sposb zamiast (39.18) dostaniemy

E(1 ) E2 =
En E2
h 1 | Pn | 1 i
h 1 | 1 i
(39.24)
Oczywicie zeruje si czon n = 2, ale rwnie na mocy (39.22) znika skadnik n = 1. Zatem
teraz
E(1 ) E2 =
En E2
n3
h 1 | Pn | 1 i
h 1 | 1 i
(39.25)
Analogiczne rozumowanie pozwala teraz stwierdzi, e

E(1 ) E2 0
E(1 ) E2 .
(39.26)
A wic po oszacowaniu od gry energii stanu podstawowego, moemy powtrzy obliczenia (odpowiednio wybierajc drugi stan | 1 i) i oszacowa od gry energi E2 pierwszego stanu wzbudzonego.
Wybierajc dalej stan | 2 i ortogonalny do podprzestrzeni H1 i H2 oszacujemy (od gry)
energi E3 drugiego stanu wzbudzonego. W zasadzie moemy kontynuowa takie postpowanie
bez ogranicze. Oczywicie od strony technicznej, niezbdne obliczenia mog by niezmiernie
skomplikowane.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
493
6.03.2010
39.1.4
494
Procedura oblicze metod wariacyjn
Przeprowadzon formaln dyskusj ujmiemy w konkretn procedur obliczeniow.

Rozwaamy ukad fizyczny, ktrego hamiltonian znamy, ale nie potrafimy rozwiza odpowiedniego zagadnienia wasnego.
Wybieramy pewien stan prbny | () i zaleny od parametru R. Wybr ten jest
czasem prosty, a czasem trudny. W reprezentacji pooeniowej bdzie to pewna funkcja
falowa (,~r) rwnie jako zalena od parametru .
Obliczamy warto funkcjonau
E( ) =
h | H | i
,
h | i
(39.27)
a wic obliczamy warto oczekiwan hamiltonianu w stanie | i i norm tego stanu.

Funkcjona ten aproksymuje z gry (to zapewnia nierwno (39.21) energi E1 stanu
podstawowego ukadu.
Obliczon warto E( ) traktujemy jako funkcj parametru . Szukamy jej minimum,
aby jak najlepiej dopasowa oszacowanie. Im mniejsza jest warto E( ) tym bardziej
zbliamy si (od gry) do poszukiwanej energii E1 . Uywamy tu zwykych narzdzi analizy matematycznej (szukanie ekstremw funkcji). W rezultacie znajdujemy pewne 0 , dla
ktrego E( ) osiga minimum.
Stan | 0 i (funkcj falow (0 ,~r)) uznajemy za przyblienie stanu podstawowego ukadu,
za minimaln warto E(0 ) za przyblion warto energii tego stanu.
Wybierajc nowy stan prbny | 0 () i ortogonalny do (przyblionego) stanu podstawowego, moemy kontynuowa procedur dla kolejnych stanw wzbudzonych (o coraz wyszych
energiach). Ewentualna degeneracja niestety czsto utrudnia obliczenia, bo komplikuje wybory stanw prbnych.
Schemat ten przedstawia zasadnicze kroki przyblionej techniki obliczeniowej zwanej metod wariacyjn Ritza. Procedur t mona na rne sposoby rozwija i uoglnia. Mona na przykad
bra funkcje prbne zalene od kilku czy kilkunastu (lub wicej) parametrw. Konstrukcja takich
funkcji prbnych wymaga na ogl wielkiego dowiadczenia. Odpowiednie obliczenia i optymalizacja uzyskanego funkcjonau najczciej wymagaj zoonych oblicze numerycznych. Innym
sposobem uoglnienia jest tworzenie funkcji prbnych jako kombinacji liniowych innych, znanych
funkcji falowych, co zwykle daje si efektywnie przeprowadzi jedynie numerycznie. Metody takie
bywaj czsto stosowane w fizyce atomowej i molekularnej, gdzie mona stosunkowo atwo wypisa hamiltonian, ktrego diagonalizacja (rozwizanie zagadnienia wasnego) jest analitycznie
niewykonalna.
Nie bdziemy tu dyskutowa takich uoglnie metody wariacyjnej. Przedstawimy jeden przykad, ktry wydaje si by koncepcyjnie prosty, a mimo to wymaga do pracochonnych oblicze.
39.2
39.2.1
Przykad: energia stanu podstawowego

atomu helopodobnego
Omwienie problemu
Atom helopodobny skada si z jdra o adunku Ze i dwch elektronw. Ukad odniesienia

zwiemy ze rodkiem jdra (co praktycznie odpowiada rodkowi masy) i wypiszemy hamiltonian
2
2
= ~p1 Z + ~p2 Z +
H
,
2
r1
2
r2
|~r1 ~r2 |
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
e2
.
40
(39.28)
494
6.03.2010
495
~
p2
Skadniki 2k odpowiadaj energii kinetycznej obu elektronw, czony Z/rk ich energii potencjalnej (oddziaywania coulombowskiego z jdrem). Ostatni skadnik hamiltonianu to energia
odpychania coulombowskiego pomidzy dwoma elektronami. Zauwamy, e hamiltonian ten w
aden sposb nie zaley od spinw elektronw.
Odpychanie coulombowskie pomidzy elektronami wcale nie musi by mae. Jest ono (dla
niezbyt duych Z) podobnego rzdu, co energia potencjalna oddziaywania z jdrem, tak wic
stosowalno rachunku zaburze budzi wtpliwoci. Narzuca si wic zastosowanie metody wariacyjnej.
Pierwszy krok procedury wariacyjnej polega na wyborze funkcji prbnej. Gdyby elektrony
nie odpychay si, wwczas zamiast hamiltonianu (39.28) mielibymy

1 + H
2,
H
= H
no rep.
(39.29)
k jest
gdzie indeks "no rep." oznacza brak odpychania elektronw (ang. no repulsion), za H
hamiltonianem pojedynczego elektronu, identycznym z hamiltonianem atomu wodoropodobnego. Energia stanu podstawowego atomu helopodobnego byaby rwna podwojonej energii stanu
podstawowego atomu wodoropodobnego (patrz (15.106))
(He)
E1
(H)
no rep.
= 2 E1
= Z2
.
a0
(39.30)
Stany (funkcje) wasne hamiltonianu (39.29) byyby iloczynem dobrze nam znanych funkcji falowych nlm (~r) atomu wodoropodobnego (patrz (15.103)). Dla atomu helopodobnego mielibymy
wic

1 (~r1 ,~r2 )no rep. = 100 (~r1 ) 100 (~r2 ).
(39.31)
Funkcje falowe 100 atomu wodoropodobnego s znane

100 (~r) = R10 (r) Y00 (, ) = 2
Z
a0
3/2
Zr
exp
a0
1
,
4
(39.32)
wobec czego, przy braku odpychania midzy elektronami mielibymy

1 (~r1 ,~r2 )no rep. =
Z
a0
3
exp
Z(r1 + r2 )
a0
(39.33)
Niestety jednak elektrony faktycznie oddziauj midzy sob, a zatem powysze rozwaania stanowi zbyt grube przyblienie.
39.2.2
Wybr funkcji prbnej. Konstrukcja funkcjonau E()
Odpychanie pomidzy elektronami ma znak +. Zmniejsza ono efektywn energi (ujemn) przycigania przez jdro. Spjrzmy wic tak: jeden elektron ekranuje jdro, przez co drugi elektron
"widzi" adunek jdra nieco mniejszy ni rzeczywisty. Dlatego zamiast "grubej" funkcji falowej
(39.33) wemy funkcj prbn w postaci
1
(~r1 ,~r2 ) =
a0
3
(r1 + r2 )
exp
a0
(39.34)
gdzie jest parametrem rzeczywistym (niekoniecznie cakowitym) zastpujcym Z. A wic

wyznacza efektywny adunek (e) jdra atomu helopodobnego, taki jaki "widzi" jeden elektron
ze wzgldu na to, e drugi ekranuje jdro. Spodziewamy si wic, e w adunek efektywny bdzie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
495
6.03.2010
496
mniejszy od rzeczywistego, tj. spodziewamy si < Z. Parametr musimy teraz dopasowa,

aby zgodnie z omwion procedur, otrzyma jak najlepsze przyblienie.
Rozpoczynamy od zbadania normy funkcji prbnej
Z
h | i =
2
d~r2 (~r1 ,~r2 ) = 1,
d~r1
(39.35)
bowiem funkcja prbna jest iloczynem unormowanych funkcji falowych atomu wodoropodobnego,
ktrych normowanie nie zaley od tego, czy adunek jdra jest dany przez Z, czy te przez .
Wobec tego funkcjona E( ), ktry oznaczymy jako E() to po prostu element macierzowy
| i.
E() E( ) = h | H
(39.36)
Do tej pory nie wspominalimy o spinach elektronw. Oczywicie funkcj prbn mona
od spinw nie zaley. Stany
uzupeni odpowiednimi stanami spinowymi. Jednak hamiltonian H
spinowe wchodzce w skad elementu macierzowego (39.36) s oddzielnie unormowane, dayby
dodatkowy czynnik rwny jednoci. Istnienie spinu elektronw nie jest wic tu istotne i moemy
i dalej nie mylc wicej o spinach.
Obliczenia elementu macierzowego (39.36) s mudne. Najpierw podstawiamy hamiltonian

|~r1 ~r2 |
1 + H
2 +
E() = h | H
| i.
(39.37)
Hamiltonian elektronu Hk moemy zapisa jako (patrz (14.16))

Hk
~2
=
2
2rk rk
rk2
rk
~2
L
Z
k
.
2
rk
2rk
(39.38)
Badamy stan podstawowy, w ktrym liczby kwantowe zwizane z orbitalnym momentem pdu
~ 2 nie dadz wkadu do elementu (39.37). Pozostan jedynie
s rwne zeru. Dlatego operatory L
k
czci radialne, zatem
"
~2
r2
E() = h |
2r12 r1 1 r1

~2
r22
2
r2
2r2 r2
Z
r1
+
r2
|~r1 ~r2 |
| i.
(39.39)
Obliczmy (w reprezentacji pooeniowej) jeden z czonw rniczkowych

~2
r2
(~r1 ,~r2 )
2r12 r1 1 r1
~2
=
2
"
~2
2
2
+
2
r1 r1
r1

a0
2
~2
+
r1
a0
a0
3
(r1 + r2 )
exp
a0
#
(~r1 ,~r2 ).
(39.40)
Analogiczny wynik dostaniemy dla drugiego czonu rniczkowego, przy czym r1 zostanie zastpione przez r2 . Wobec tego z (39.39) dostaniemy
"
~2
E() = h |
a0
2
Z
S.Kryszewski
~2
+
1
1
+
r1 r2
a0

1
1
+
r1 r2
+
|~r1 ~r2 |
MECHANIKA KWANTOWA
| i.
(39.41)
496
6.03.2010
497
Pierwszy czon w rodku elementu macierzowego jest liczb, a funkcje s unormowane, wic
~2
E() =
a0
2
"
~2
Z
a0
+ h |
!
1
1
+
r1 r2
+
|~r1 ~r2 |
| i.
(39.42)
Moemy jeszcze uproci zapis, zauwaajc, e a0 = ~2 /, czyli = ~2 /a0

E() =
1
2
1
+ h | ( Z)
+
a0
r1 r2
| i,
|~r1 ~r2 |
(39.43)
co w kocu sprowadza si do wyraenia

1
1
2
+ ( Z) h |
+
| i
E() =
a0
r1 r2
1
+ h |
| i,
|~r1 ~r2 |
(39.44)
ktrego efektywne wyliczenie wymaga obliczenia trzech (a tak naprawd dwch) elementw macierzowych (caek).
Pierwsza caka
Aby znale element macierzowy h |

h |
1
| i =
r1
d~r1
d~r1
1 1
d~r2
r1 2
a0
1
r2
| i wystarczy obliczy tylko cak
2
1
(~r1 ,~r2 )
r1
d~r2
1
r1
6
2(r1 + r2 )
exp
a0
(39.45)
Wida, e zamiana r1 na r2 nie zmieni wartoci caki. Zatem poszukiwany element macierzowy
jest rwny podwojonej wartoci powyszej caki. Funkcja podcakowa nie zaley od orientacji
wektorw ~rk . Przechodzc do wsprzdnych sferycznych od razu wykonujemy caki po ktach,
w ten sposb mamy
1
h | | i = 16
r1
a0
3
2r1
dr1
r1 exp
a0
0

3

Z
2r2
2
dr2
r2 exp
.
a0
a0
0
(39.46)
Zamieniamy zmienne cakowania xk = rk /a0 i dostajemy

h |
1
| i = 16
r1
a0
Z
0
dx1 x1 e2x1
Z
0
dx2 x22 e2x2 .
(39.47)
Caki bierzemy z tablic caek oznaczonych. Otrzymujemy

h |
1
| i = 16
r1
a0
1! 2!
=
22 23
.
a0
(39.48)
Poszukiwany element macierzowy jest, zgodnie z powysz dyskusj, rwny podwojonej wartoci
obliczonej caki, a zatem

1
+
| i = 2
.
h |
r1 r2
a0
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(39.49)
497
6.03.2010
498
Podstawiamy t warto do funkcjonau (39.44) i mamy

2
E() =
+ 2 ( Z)
a0
a0
1
+ h |
| i,
|~r1 ~r2 |
Pozostaje wic obliczy ostatni skadnik drug cak.
(39.50)
Druga caka
Drug cak w (39.44) oznaczymy przez J i piszemy
1
J = h |
| i
|~r1 ~r2 |
Z

Z
1
1 6
2(r1 + r2 )
d~r1 d~r2
=
exp
.
2 a0
|~r1 ~r2 |
a0
Najpierw ustalamy ~r1 i obliczamy cak wzgldem ~r2
J =
1
2
6 Z
a0
2 r1
d~r1 exp
a0
(39.51)
1
2 r2
d~r2
exp
.
(39.52)
|~r1 ~r2 |
a0
Wektor ~r2 wyraamy we wsprzdnych sferycznych tak, aby o z2 bya rwnolega do ~r1 . Wobec
tego kt sferyczny 2 jest ktem pomidzy wektorami ~r1 a ~r2 , a zatem z twierdzenia cosinusw
q
r12 + r22 2r1 r2 cos 2
|~r1 ~r2 | =
i caka J przybiera posta

J =
1
2
a0
6 Z
Z
0
d~r1 exp
dr2 r22 q
(39.53)
2 r1
a0
1
Z 2
0
d2
Z
0
d2 sin 2
r12 + r22 2r1 r2 cos 2
exp
2 r2
a0
(39.54)
Caka po 2 jest trywialna. Dokonujc zamiany zmiennej cakowania x = cos 2 dostajemy

J =
a0
6 Z
2 r1
d~r1 exp
a0
Z 1
dx q
Z
0
dr2 r22
1
(r12 + r22 ) 2r1 r2 x
2 r2
exp
a0
(39.55)
Na podstawie tablic caek nieoznaczonych mamy teraz

+1
Z 1

1
2
dx
b ax
=
a
b ax
1
1
2
2
ba +
b+a.
a
a
Wobec tego z (39.55) otrzymujemy dalej
=
J =
a0
6 Z

2 r1
d~r1 exp
a0
2
2 r1 r2
Z
0
dr2 r22
(39.56)

2 r2
exp
a0
r12 + r22 + 2r1 r2

2 q 2
2
r1 + r2 2r1 r2 .
2 r1 r2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(39.57)
498
6.03.2010
499
Cao funkcji podcakowej nie zaley od orientacji wektora ~r1 . Przechodzimy w cace po d~r1 do
wsprzdnych sferycznych i caka po ktach daje czynnik 4. Czynnik r1 r2 skraca si, zatem

J = 8
a0
6 Z
0
2 r1
a0
dr1 r1 exp
2 r2
dr2 r2 exp
a0
(r1 + r2 ) |r1 r2 | .
(39.58)
Znak moduu |r1 r2 | zaley od tego, czy r2 jest wiksze, czy mniejsze od r1 . Z tego powodu
cak po dr2 rozdzielamy na dwie

J = 8
a0
Z r1
0
6 Z
0

2 r2
dr2 r2 exp
a0
Z
r1
2 r1
a0
dr1 r1 exp
r1 + r2 (r1 + r2 )
2 r2
a0
dr2 r2 exp
r1 + r2 + (r1 r2 )

(39.59)
bowiem w pierwszej cace po dr2 mamy r2 r1 czyli r1 r2 0, za w drugiej r2 r1 czyli

r1 r2 0. Porzdkujc, otrzymujemy dalej

= 16
a0
6 Z
2 r1
dr1 r1 exp
a0
Z r1
0
dr2 r22 exp

+ r1
Z
r1

2 r2
a0
dr2 r2 exp
2 r2
a0

(39.60)
Caki w nawiasie klamrowym obliczamy za pomoc tablic caek nieoznaczonych

Z r1
0
2 r
dr r exp
a0

2 r
= exp
a0
2 r1
= exp
a0
r1
2 r
dr r exp
a0

2 r
= exp
a0

= exp
S.Kryszewski
"
a0 r 2
a2 r
a3
0 2 03
2
2
4
"
#r1
a0 r12
a2 r1
a3
0 2 03
2
2
4
a30
.
43
(39.61)
=
"
2 r1
a0
a0 r
a2 r
02
2
4
"
a0 r1
a2
+ 02
2
4
#
r1
MECHANIKA KWANTOWA
(39.62)
499
6.03.2010
500
Podstawiamy wyliczone caki do (39.60)

Z
6
2 r1
dr1 r1 exp
= 16
a
a0
0
( 0
#

"
3
a0
2 r1
a0 r12
a20 r1
a30
+ exp
43
a0
2
22
43

2 r1
+ exp
a0
"
a2 r1
a0 r12
+ 0 2
2
4
#)
(39.63)
Po elementarnych uproszczeniach wewntrz nawiasu klamrowego otrzymujemy

J = 16
a0
6 Z
0
= 4
a0
a30
43
3 Z
0
2 r1
a0
#)

" 2
2 r1
a0 r1
a30
exp
+
a0
42
43
dr1 r1 exp
2 r1
dr1 r1 exp
a0

r1
2 r1
+ 1
.
1 exp
a0
a0
(39.64)
Wprowadzamy now zmienn cakowania x = r1 /a0 i mamy

Z
h
i
dx x e2x 1 e2x ( x + 1)
a0
0
Z
Z
= 4
dx x e2x
dx x2 e4x
a0
0
0
J = 4
Z
0

4x
dx x e
(39.65)
Caki w nawiasie obliczamy na podstawie tablic caek oznaczonych

= 4
a0

1!
2!
1!
3 2
2
2
4
4
5
=
8
,
a0
(39.66)
co koczy obliczenia drugiej z potrzebnych nam caek.
39.2.3
Dyskusja wynikw
mudnie obliczon drug cak podstawiamy do (39.50) i otrzymujemy funkcjona E() w postaci

2
+ 2( Z)
E() =
a0
a0
=
2 2Z + 58 .
a0
5
+
8
a0
(39.67)
| i jak najlepiej przybliWyraenie to musimy zminimalizowa, aby funkcjona E() = h | H

a (od gry) energi stanu podstawowego atomu helopodobnego. E() jest funkcj kwadratow
parametru i oczywicie ma minimum, gdy
2 2Z
5
8
= 0,
(39.68)
co zachodzi dla wartoci

0 = Z
S.Kryszewski
5
16 .
(39.69)
MECHANIKA KWANTOWA
500
6.03.2010
501
Minimalna warto badanego funkcjonau wynoszca E(0 najlepiej (w ramach przyjtego modelu ekranowania jdra przez elektrony) przyblia energi stanu podstawowego atomu helopodobnego. Obliczamy wic z (39.67) i (39.69)
E(0 ) = E Z
5
16
h
Z
a0

Z2 +
a0
5
16
Z
a0
2
2Z Z
5
8Z
25
256
5
16
5
8
5
16
i

5 2
16 .
(39.70)
Wynik ten warto porwna z grubym oszacowaniem (39.30), w ktrym zaniedbalimy wzajemne
oddziaywanie (odpychanie) pomidzy elektronami.
Podsumowujc stwierdzamy, e w naszym modelu (ekranowanie jdra) mamy:
najlepsze oszacowanie energii stanu podstawowego atomu helopodobnego
E1

a0
=
a0
5
Z
16
Z2
2
5Z
25
+
8
256
5
25
1
+
8Z
256 Z 2
= Z
a0
2
(39.71)
gdzie = e2 /(40 ) oraz a0 = ~2 /;

przyblion funkcj falow dla tego stanu
1
0 (~r1 ,~r2 ) =
0
a0
gdzie parametr 0 = Z
3
r1 + r2
exp 0
a0
(39.72)
5
16 .
Przybliona warto energii stanu podstawowego (39.71) "poprawia" si dla duych Z. Warto
zda sobie spraw z wartoci liczbowych uzyskanych rezultatw. Przypomnijmy, e energia jonizacji atomu wodoru wynosi EI = /2a0 = 13.6 eV. Wobec tego iloraz /a0 = 27.2 eV. Zatem, z
(39.71) dla atomu helu (Z = 2) otrzymujemy

E1 27.2
27
16
2
eV 27.2 2.85 eV 77.5 eV,
(39.73)
co zupenie niele zgadza si z wartoci zmierzon eksperymentalnie wynoszc 78.6 eV. Bd

wzgldny wynosi w przyblieniu 1.4. Mona pokaza, e dla ciszych atomw (np. dla jonu tlenu
O+6 , analogiczny bd wzgldny jest mniejszy ni 0.1
Jak si okazuje, czym zajmiemy si za chwil, rachunek zaburze (w pierwszym rzdzie) daje
gorsz zgodno z dowiadczeniem.
39.2.4
Pierwszy rzd rachunku zaburze
Ponownie rozwaymy stan podstawowy atomu helopodobnego, ale tym razem w ramach rachunku
zaburze pierwszego rzdu. Zrobimy to, cho jego stosowalno moe wydawa si wtpliwa.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
501
6.03.2010
502
Hamiltonian niezaburzony przyjmiemy w postaci (39.29) bdzie to suma dwch hamiltonianw "wodoropodobnych". W zwizku z tym, niezaburzona funkcja falowa ma posta (39.33),
to jest
1
=
(0)
1 (~r1 ,~r2 )
Z
a0
3
Z(r1 + r2 )
exp
a0
(39.74)
Energia niezaburzonego stanu podstawowego jest sum dwch energii "wodoropodobnych" i jest
dana w (39.30), co tutaj zapiszemy jako
(0)
.
a0
= Z2
E1
(39.75)
Elektrony s obdarzone spinem, wic powinnimy uzupeni funkcj falow (39.74) stanami spinowymi okrelonymi liczbami kwantowymi ms1 i ms2 rwnymi 12 . Stany spinowe tworz 4
moliwe kombinacje, wic stan podstawowy jest 4-krotnie zdegenerowany.
Zaburzeniem jest oczywicie coulombowskie odpychanie pomidzy elektronami. Hamiltonian
zaburzenia to
.
|~r1 ~r2 |
V =
(39.76)
Stan podstawowy jest zdegenerowany, wic musimy zbudowa macierz zaburzenia

(0)
(0)
W = h 1,ms1 ,ms2 | V | 1,Ms1 ,Ms2 i,
(39.77)
o wymiarze 44, bowiem uzupenilimy funkcj falow stanami spinowymi. Oddziaywanie V nie
zaley od spinw, a stany spinowe s niezalene od orbitalnych oraz ortonormalne. Tym samym,
macierz W , ktrej elementy s numerowane liczbami spinowymi jest diagonalna. Co wicej,
(0)
(0)
na diagonali mamy tylko jeden element macierzowy h 1 | V | 1 i. Wszystkie cztery wartoci
wasne macierzy zaburzenia s rwne temu elementowi zaburzenie nie usuwa degeneracji, a
spin nie jest w tym problemie istotny. Omawiany element macierzowy jest po prostu poprawk
pierwszego rzdu do energii stanu podstawowego
(1)
(0)
E1
(0)
= h 1 | V | 1 i.
(39.78)
(0)
Trzeba teraz obliczy t poprawk. Podstawiajc funkcj falow 1 wedug (39.74) i hamiltonian
zaburzenia, dostajemy
Z
(1)
E1
d~r1
d~r2
1
|~r1 ~r2 | 2
Z
a0
6
exp
2Z(r1 + r2 )
a0
(39.79)
Caka ta (z dokadnoci do czynnika ) jest formalnie identyczna z cak J okrelon w (39.51)

tyle, e tutaj Z zastpio parametr . Obliczenia s wic zupenie takie same. Korzystajc z
wyniku (39.66), mamy od razu
5
=
8
(1)
E1
Z
,
a0
(39.80)
co koczy obliczenia. Poprawiona (w pierwszym rzdzie) energia stanu podstawowego atomu

helopodobnego wynosi wic
E1 =
(0)
E1
+

(1)
E1
5
= Z
+
a0
8
5Z
Z2
=
a0
8
S.Kryszewski
Z
a0
5
= Z
1
a0
8Z
MECHANIKA KWANTOWA
(39.81)
502
6.03.2010
503
Dyskusja przebiega tu podobnie jak w przypadku wariacyjnym. Porwnujc ten wynik z energi
(39.71) uzyskan metod wariacyjn widzimy, e
(zab)
E1
(war)
> E1
(39.82)
wiemy za, e metoda wariacyjna przyblia prawdziw warto energii od gry. Wynik otrzymany
w ramach rachunku zaburze pierwszego rzdu ma wiksz warto, jest wic rzeczywicie gorszym przyblieniem ni rezultat wariacyjny. Wynik (39.81) mona poprawia w drugim rzdzie
rachunku zaburze, majc nadziej na otrzymanie lepszego przyblienia. Ale i metod wariacyjn
mona take ulepsza.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
503
6.03.2010
504
40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu
Rozdzia 40
(U.19) Zaburzenia zalene od czasu

40.1
Rachunek zaburze zaleny od czasu
Przedstawimy tu inny, bardziej elegancki cho i bardziej zoony matematycznie, sposb przyblionego opisu ukadu fizycznego poddanego zaburzeniu zewntrznemu. Jak pokaemy, uzyskane
tu wyniki s (przynajmniej w pierwszym rzdzie) rwnowane rezultatom omwionym w gwnej
czci wykadu.
40.1.1
Omwienie problemu
Bdziemy znw bada ukad fizyczny opisany zalenym od czasu rwnaniem Schrdingera
i~
0 + V (t) | S (t) i,
| S (t) i = H
t
(40.1)
0 nazwiemy hamiltonianem swobodnym, za V (t) hamiltonianem oddziaywania, albo

gdzie H
po prostu krtko, oddziaywaniem, czy te zaburzeniem. Oba operatory zapisane s w obrazie
Schrdingera, czego nie zaznaczamy oddzielnymi indeksami.
Zaoymy od razu, e znane nam jest rozwizanie zagadnienia wasnego dla hamiltonianu
swobodnego
0 | a i = Ea(0) | a i,
H
(40.2)
gdzie a jest w oglnoci multiindeksem, by moe zoonym z kilku liczb kwantowych. Jeeli
(0)
(0)
(0)
energie Ea s zdegenerowane, to dla rnych a 6= a0 moe zachodzi Ea = Ea0 . Stany wasne
0 tworz (w odpowiedniej przestrzeni Hilberta) baz ortonormaln i zupen,
| a i hamiltonianu H
a zatem speniaj relacje
h a | b i = ab ,
| a ih a | = 1.
(40.3)
Powysze zaoenia stanowi typowy punkt wyjcia do rachunku zaburze.
40.1.2
Przybliona ewolucja wektora stanu
Sformuowanie problemu, a szczeglnie posta (40.1) rwnania Schrdingera sugeruje skorzystanie z obrazu oddziaywania, przy czym kocowe wyniki chcielibymy mie w obrazie Schrdingera
poniewa jest on "atwiejszy" do interpretacji. Formalne cakowanie rwnania Schrdingera przeprowadzilimy ju w rozdziale 31 gdzie wyrazilimy stan ukadu w chwili pniejszej, przez stan
w chwili pocztkowej, na ktry dziaa skomplikowany operator ewolucji przedstawiony w postaci
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
504
6.03.2010
505
nieskoczonego szeregu (patrz rwnanie (31.88)). Kolejne wyrazy tego szeregu moemy potraktowa jako kolejne przyblienia ewolucji wektora opisujcego stan badanego ukadu fizycznego.
A wic wypisujc jawnie czony zerowego, pierwszego i drugiego przyblienia, moemy napisa
dla przyblienia rzdu k-tego
| (k) (t) i =
U0 (t, t0 )| (t0 ) i
Z t
1
+
dt1 U0 (t, t1 ) V (t1 ) U0 (t1 , t0 ) | (t0 ) i
i~ t0
2 Z t
Z t1
1
+
dt2 U0 (t, t1 ) V (t1 )
dt1
i~
t0
t0
U0 (t1 , t2 ) V (t2 ) U0 (t2 , t0 ) | (t0 ) i
+ . . . . . . do czonu ktego wcznie,
(40.4)
gdzie wszystkie wyraenia s ju brane w obrazie Schrdingera. Wystpujcy tu operator ewolucji

swobodnej jest dany wzorem

i
U0 (t, t0 ) = exp H
0 (t t0 ) .
~
(40.5)
Sens fizyczny kolejnych wyrazw omawialimy take w rozdziale 31, nie ma wic potrzeby powtarzania tej dyskusji. Rozwizanie rwnania Schrdingera zapisane w postaci nieskoczonego
szeregu jest cise, lecz ewidentnie mao przydatne w praktyce. Powstaj wic nastpujce pytania. Po pierwsze, kiedy mona si ograniczy do najniszego nietrywialnego przyblienia, tj. do
przyblienia pierwszego rzdu? Przyblienie zerowe jest trywialne, bowiem odpowiada brakowi
jakiegokolwiek zaburzenia. I po drugie, w jakich sytuacjach przyblienia takie bd przydatne?
40.1.3
Rozwaania oglne
Zamy, e stan pocztkowy ukadu moemy opisa rozkadem
| (t0 ) i =
Ca (t0 )| a i,
przy czym
|Ca (t0 )|2 = 1,
(40.6)
co zapewnia normowanie stanu pocztkowego. Nastpnie wczamy oddziaywanie V (t). Oczekujemy, e stan ukadu ulegnie zmianie i w chwili pniejszej t > t0 bdziemy mie rozkad zupenie
analogiczny do (20.8), to jest
| (t) i =
(0)
Ca (t) eiEa
(tt0 )/~
| a i,
(40.7)
ale z innymi amplitudami Ca (t) 6= Ca (t0 ). Pytamy wic, jak ewoluuj amplitudy Ca (t). Odpowied na to pytanie jest prosta, bowiem
(0)
h a | (t) i = Ca (t) eiEa
(tt0 )/~
(40.8)
W tym momencie moemy wykorzysta (40.4). k-te przyblienie dla amplitudy Ca (t) powstaje,
gdy w prawym skadniku iloczynu skalarnego wykorzystamy k-te przyblienie | (k) (t) i, to znaczy
gdy napiszemy
(0)
Ca(k) (t) = h a | (k) (t) i eiEa

S.Kryszewski
(tt0 )/~
MECHANIKA KWANTOWA
(40.9)
505
6.03.2010
506
Nie bdziemy tu prowadzi dyskusji (bardzo zoonej) oglnego przyblienia k-tego rzdu. Ograniczymy si od razu do pierwszego przyblienia
(0)
Ca(1) (t) = eiEa

Z t
1
i~
(tt0 )/~
h a | U0 (t, t0 ) | (t0 ) i
o
dt1 h a | U0 (t, t1 ) V (t1 ) U0 (t1 , t0 ) | (t0 ) i .
t0
(40.10)
Korzystajc z rozkadu pocztkowego (40.6) otrzymujemy

(0)
Ca(1) (t) = eiEa

1
i~
Z t
t0
nX
(tt0 )/~
h a | U0 (t, t0 ) | b i Cb (t0 )
dt1
h a | U0 (t, t1 ) V (t1 ) U0 (t1 , t0 ) | b i Cb (t0 ) .
(40.11)
Zauwamy teraz, e operator ewolucji swobodnej dziaajc na stany wasne swobodnego hamiltonianu produkuje

i
U0 (t, t0 )| b i = exp H
0 (t t0 ) | b i
~
(0)
= eiEb
(tt0 )/~
| b i.
(40.12)
Analogicznie, z wasnoci operatora ewolucji wynika, e

h a | U0 (t, t1 ) = h a | U0 (t1 , t) =

(0)
eiEa
(0)
= eiEa
(t1 t)/~
(tt1 )/~
U0 (t1 , t)| a i

| a i

(0)
= h a | eiEa
(t1 t)/~
h a |
(40.13)
Wobec tego, rwnanie (40.11) moemy zapisa w postaci

(0)
Ca(1) (t) = eiEa
(tt0 )/~
nX
(0)
eiEb
(tt0 )/~
h a | b i Cb (t0 )
b
t

Z
(0)
1 X
dt1 eiEa (tt1 )/~
i~ b t0
(0)
h a | V (t1 ) | b i eiEb
(t1 t0 )/~
Cb (t0 ) .
(40.14)
Ortonormalno stanw wasnych hamiltonianu swobodnego pozwala uproci pierwszy skadnik,

a w drugim skracaj si czynniki wykadnicze. W rezultacie dostajemy
Ca(1) (t) = Ca (t0 )
Z t
X
(0)
(0)
1
eiEa (t1 t0 )/~ eiEb (t1 t0 )/~
+
dt1
i~ t0
b
h a | V (t1 ) | b i Cb (t0 ).
(0)
(40.15)
(0)
Oznaczajc ab = (Ea Eb )/~, i kadc t0 = 0 zapisujemy (40.15) w postaci

Ca(1) (t) = Ca (0) +
1
i~
Z t
0
dt1
eiab t1 h a | V (t1 ) | b i Cb (0).
(40.16)
Uzyskana formua jest (z dokadnoci do oznacze) identyczna ze wzorem (20.20) otrzymanym

zupenie inn metod. Dalsza interpretacja przebiega tak samo jak w gwnej czci wykadu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
506
6.03.2010
507
Przyjmujemy, e w chwili pocztkowej ukad znajdowa si w stanie | p i stanie wasnym hamiltonianu swobodnego (z rozkadu (40.6) mamy wic Cb (0) = bp . Wwczas z (40.16) otrzymujemy
prawdopodobiestwo przejcia | p i | a i
P
(1)
Z
1 t
dt1 eiap t1 h a | V (t1 ) | p i
(a, t | p, t0 ) = 2
~
t0
(40.17)
pod wpywem zaburzenia V (t). Z wyraenia tego widzimy, e o ile tylko nie znikaj elementy
macierzowe h a | V (t1 ) | p i, to w chwilach pniejszych ukad moe znale w stanie innym ni
pocztkowy.
Oczywicie formua ta jest w peni zgodna ze wzorem (20.22). Przyblienie jakiego tu dokonalimy, polega na obciciu nieskoczonego szeregu. Jest wic ono rwnowane metodom przedstawionym w gwnej czci wykadu. Dalsza dyskusja przebiega wic tak samo i nie ma ju
potrzeby jej powtarza.
40.2
40.2.1
Atom wodoru w zmiennym polu elektrycznym

Wprowadzenie
Rozpatrzymy nastpujc sytuacj fizyczn. Atom wodoru jest umieszczony pomidzy okadkami
kondensatora. Pole elektryczne wewntrz kondensatora jest zmienne w czasie
t2
~
E(t)
= E~0 exp 2
(40.18)
Zaleno pola od czasu jest typu gaussowskiego. Pole jest znaczco rne od zera w przedziale
czasu rzdu kilku czasw charakterystycznych . Pole (40.18) jest wic niezym modelem do
realistycznej sytuacji fizycznej. Atom wodoru (w stanie podstawowym) wprowadzono do konden~
satora w odlegej przeszoci, w chwili t0 , a wic dawno przedtem nim pole E(t)
miao
jakkolwiek istotn warto. Nastpnie, wraz z upywem czasu, atom poddany by oddziaywaniu
pola. Jego stan mg wic ulec zmianie. Celem naszym jest zbadanie jakie jest prawdopodobiestwo znalezienia atomu (w dalekiej przyszoci, dla t ) w stanie innym ni podstawowy.
Swobodny atom wodoru peni oczywicie rol ukadu niezaburzonego. Jego stany wasne
energii s nam dobrze znane. S to funkcje falowe
nlmms (~r) = Rnl (r) Ylm (, ) ms ,
(40.19)
odpowiadajce energiom niezaburzonym

En(0) =
EI
1
= 2
,
2
n
n 2a0
(40.20)
(0)
gdzie = q 2 /40 , za a0 = ~2 /. Energie En s 2n2 -krotnie zdegenerowane.

Atom wodoru znajdujcy si w kondensatorze oddziauje z zewntrznym polem elektrycz~
nym E(t).
Oddziaywanie to opiszemy zakadajc, e atom zachowuje si jak dipol elektryczny
~d umieszczony w rodku masy atomu. Energia oddziaywania dipola atomowego z polem w kondensatorze wyraa si wzorem znanym z elektrodynamiki klasycznej
~
V (t) = ~d E(t).
S.Kryszewski
(40.21)
MECHANIKA KWANTOWA
507
6.03.2010
508
Moment dipolowy atomu wynosi ~d = q~r, zatem wybierajc o z ukadu wsprzdnych prostopadle do okadek kondensatora (wzdu linii si pola) moemy napisa
t2
V (t) = qr cos E0 exp 2
(40.22)
gdzie jest ktem (we wsprzdnych sferycznych) pomidzy osi z (polem elektrycznym) a wektorem ~r. Energi V (t) dan powyej utosamimy z hamiltonianem oddziaywania (zaburzenia).
40.2.2
Prawdopodobiestwo przejcia obliczenia
Interesuje nas prawdopodobiestwo znalezienia atomu wodoru w stanie innym ni pocztkowy

(podstawowy) w chwili t . Oczywistym narzdziem jest rachunek zaburze zaleny od czasu.
Kwesti jego stosowalnoci przedyskutujemy pniej. Zaburzenie (40.22) nie jest harmoniczne,
wic musimy odwoa si do oglnej formuy (20.22), w ktrej trzeba dostosowa notacj do
aktualnie badanego przypadku. Stanem pocztkowym | p i jest tutaj stan podstawowy | n = 1, l =
0, m = 0, ms = 12 i atomu wodoru. Stanem kocowym bdzie | n 6= 1, l, m, m0s i z (przynajmniej
na razie) nieokrelonymi liczbami kwantowymi. Wobec tego z (20.22)
P (1) (n 6= 1, l, m, m0ms ; t|1, 0, 0, ms ; t0 ) =

Z
2
1 t
in t1
0

dt
e
h
n
=
6
1,
l,
m,
m
|
V
(t)
|
1,
0,
0,
m
i
1
s ,
s
~2 t0
(40.23)
gdzie czsto n to rnica energii

(0)
n =
(0)
En6=1 E1
~
1
EI
=
2 + EI
~
n
EI
=
~
1
1 2 .
n
(40.24)
Oczywicie V (t) wystpujce w (40.23) to hamiltonian (40.22).

Przede wszystkim zauwamy, e oddziaywanie w aden sposb nie zaley od spinu. Stany
spinowe s ortonormalne, wic prawdopodobiestwo przejcia bdzie diagonalne w liczbach spinowych. Innymi sowy, stan spinowy elektronu nie ulegnie zmianom i w dalszych rozwaaniach
spin po prostu pominiemy.
Pole elektryczne w chwili pocztkowej t0 byo praktycznie rwne zeru. Podobnie w
chwili zakoczenia eksperymentu (t ) mamy E~ 0. Wobec tego nie popenimy istotnego
bdu (a uatwiamy sobie obliczenia) przesuwajc granice caki po czasie do .
W wietle tych uwag (podstawiajc oddziaywanie (40.22) moemy zapisa prawdopodobiestwo przejcia w postaci
P (1) (n 6= 1, l, m|1, 0, 0)
q 2 E02
=
~2
Z

dt exp in t1

1
t21
2
h n 6= 1, l, m | r cos | 1, 0, 0 i |2 ,
(40.25)
gdzie wszystkie stae wycignlimy przed znak moduu. Obliczenie tego prawdopodobiestwa
sprowadza si do obliczenia caki czasowej i niezalenego od czasu elementu macierzowego pomidzy niezaburzonymi stanami atomowymi.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
508
6.03.2010
509
Caka czasowa
Korzystamy z formuy znanej z tablic caek oznaczonych
Z
px2 +qx
dx e
q2
exp
.
p
4p
(40.26)
Dopasowujc notacj, atwo otrzymujemy

Z
t2
dt1 exp in t1 12

2 exp 14 n2 2 .
(40.27)
Tym samym, poszukiwane prawdopodobiestwo przejcia dane jest wzorem

P (1) (n 6= 1, l, m|1, 0, 0) =
=

q 2 E02 2
1 2 2
exp
n
4
~2

2
h n 6= 1, l, m | r cos | 1, 0, 0 i .
(40.28)
i do obliczenia pozostaje tylko element macierzowy.

Element macierzowy h n 6= 1, l, m | r cos | 1, 0, 0 i
Wykorzystujc funkcje falowe atomu wodoru, obliczmy element macierzowy w reprezentacji pooeniowej
(n6=1)
Mlm
= h n 6= 1, l, m | r cos | 1, 0, 0 i
Z
d~r n6 =1,lm (~r) r cos 100 (~r)
=
Z
d Ylm
(, ) cos Y00 (, )
Z
0
dr r3 Rn6=1,l (r) R10 (r).
(40.29)
Faktoryzacja caek wynika oczywicie z postaci funkcji falowych. Najpierw rozwamy cak ktow. Czynnik cos Y00 moemy wyrazi za pomoc oglnej formuy (13.71), ale te (co jest
rwnowane, lecz prostsze) wystarczy zauway, e (patrz wzory (13.68) i (13.69b))
r
Y00 (, ) =
1
,
4
Y10 (, ) =
3
cos ,
4
(40.30)
skd wynika, e
r
cos Y00 (, ) =
1
Y10 (, ).
3
(40.31)
Dziki temu caka ktowa w (40.29) redukuje si do

Z
d Ylm
(, ) cos Y00 (, ) =
r Z
S.Kryszewski
1
3
Ylm
(, )
Y10 (, ) =
1
l1 m0 ,
3
MECHANIKA KWANTOWA
(40.32)
509
6.03.2010
510
na mocy ortonormalnoci harmonik sferycznych. Element macierzowy (40.290 wyraa si wic

jako
r
(n6=1)
Mlm
1
l1 m0 In6=1 ,
3
(40.33)
gdzie In6=1 jest cak radialn

In6=1 =
Z
0
dr r3 Rn6=1,l (r) R10 (r).
(40.34)
Zanim omwimy t cak, zwrmy uwag, e caka ktowa (40.32) okrelia regu wyboru,
ktra mwi, e ze stanu podstawowego | n = 1, l = 0, m = 0 i moliwe (tj. majce rne od
zera prawdopodobiestwo) s jedynie przejcia do stanw, w ktrych l = 1, m = 0. Gdybymy
dopucili bardziej oglny (dowolny) stan pocztkowy, wwczas regua rekurencyjna (13.71) dla
harmonik sferycznych daaby oglniejsz regu wyboru
l = 1,
m = 0.
(40.35)
Regua ta oznacza, e pod wpywem pola elektrycznego w kondensatorze mog zachodzi wycznie przejcia | n, l, m i | n0 , l0 = l 1, m0 = m i.
Caka radialna
Wracamy do oblicze caki radialnej (40.34). Na podstawie wzorw (15.95) i (15.97) (przy Z = 1)
mamy
In6=1 =
Z
0
dr r
2
na0
(3)
Ln2
27/2
= 3 3/2
a0 n
2r
na0
(n 2)!
2n (n + 1)!
1
a0
3/2
2r
na0
r
exp
a0
exp
r
na0
(n 2)!
2n (n + 1)!
Z
0
3/2 s
r
1
r4
dr
exp
1+
na0
a0
n

(3)
Ln2
2r
.
na0
(40.36)
Zamieniamy zmienn cakowania x = 2r/na0

In6=1 =
27/2
a30 n3/2
Z
0
(n 2)!
2n (n + 1)!

dx
(na0 )4 4
nx
1
x exp
1+
25
2
n

(3)
Ln2 (x) .
(40.37)
Po uproszczeniu otrzymujemy
In6=1 =
a0 n5/2
23/2
Z
0
(n 2)!
2n (n + 1)!

dx x4 exp
nx
1
1+
2
n

(3)
Ln2 (x) .
(40.38)
Obliczenie tej caki dla dowolnego n 2 jest trudne (cho w zasadzie moliwe). Ograniczymy
si do szczegowego zbadania przypadku n = 2, a wic do przej ze stanu podstawowego do
pierwszego stanu wzbudzonego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
510
6.03.2010
511
Caka radialna dla n = 2

(3)
Gdy n = 2, to wtedy stowarzyszony wielomian Laguerrea jest szczeglnie prosty L0 (x) 1.

Potrzebna nam caka redukuje si do
Z
0
3x
dx x exp
2
4!
28
=
.
(3/2)5
35
(40.39)
Podstawiajc ten rezultat do wyraenia (40.38), porzdkujemy wspczynniki i dostajemy

In=2
a0 25/2
=
23/2
215/2
0!
28
5 = a0 9/2 .
4 3!
3
3
(40.40)
Element macierzowy (40.33), dla n = 2 ma wic posta

r
(n=2)
Mlm
40.2.3
1
215/2
215/2
l1 m0 a0 9/2 = a0 l1 m0
.
3
35
3
(40.41)
Prawdopodobiestwo przejcia | 1, 0, 0 i | 2, l, m i
Obliczony element macierzowy (40.41) podstawiamy do wyraenia (40.28) otrzymujc prawdopodobiestwo przejcia ze stanu podstawowego do pierwszego stanu wzbudzonego
P (1) (2, l, m|1, 0, 0) =

215/2
q 2 E02 2
1 2 2
exp
,
0 l1 m0
4 2
~2
35
(40.42)
3EI
3
=
.
4~
8~a0
(40.43)
gdzie, zgodnie z (40.24)

2 =
EI
~
1
4
Wynik (40.42) jest suszny w ramach pierwszego rzdu rachunku zaburze. W zasadzie moglibymy prbowa obliczy cak (40.38) dla dowolnego n 2, lecz poprzestaniemy na uzyskanym
rezultacie. Pozostaje nam jednak przedyskutowa problem stosowalnoci rachunku zaburze.
40.2.4
Stosowalno rachunku zaburze
W rozdziale 20 stwierdzilimy, e kryterium stosowalnoci rachunku zaburze jest "mao" zaburzenia. Sprowadza si to do warunku (20.67), to jest do
|h m | W | p i| ~|mp |,
(40.44)
gdzie (w naszym przypadku) musimy podstawi mp = 2 = 3EI /4~, oraz

(2)
|h m | W | p i| |h 2, l, m | qE0 r cos | 1, 0, 0 i| = qE0 |Mlm |,
(40.45)
bowiem gaussowski czynnik wykadniczy w zaburzeniu (40.22) jest ograniczony przez 1. A zatem
w omawianej sytuacji (atom wodoru w kondensatorze) warunek stosowalnoci ma posta
(2)
qE0 |Mlm |
3
4 EI .
(40.46)
(2)
Podstawiamy EI = /2a0 oraz element macierzowy Mlm i dostajemy

215/2
3
qE0 a0
.
5
3
8a0
S.Kryszewski
(40.47)
MECHANIKA KWANTOWA
511
6.03.2010
512
Porzdkujc czynniki liczbowe (potrzebujemy oszacowania, a nie dokadnych wartoci) otrzymujemy warunek
1
1
q
qE0
=
E0
2
(40.48)
2
2a0
2 40 2a0
na amplitud natenia pola elektrycznego w kondensatorze pozwalajca na zastosowanie rachunku zaburze. Oszacowanie to jest identyczne z warunkiem (21.103) otrzymanym w dyskusji
stosowalnoci rachunku zaburze do opisu oddziaywania atomu z fal elektromagnetyczn. Biorc obliczone tam wartoci stwierdzamy, e pole w kondensatorze powinno spenia

V
E0 3 1011
.
(40.49)
m
Jeeli okadki kondensatora s oddalone o d = 1 mm, to warunek (40.49) odpowiada napiciu
U0 = E0 d speniajcemu
U0 3 108 V,
(40.50)
a to jest napicie ogromne. Rachunek zaburze jest wic z pewnoci stosowalny.
40.3
Przyblienie sekularne
40.3.1
Uwagi wstpne
Zaleny od czasu rachunek zaburze (pierwszego rzdu) jest stosowalny dla krtkich czasw
~
t
.
(40.51)
|h m | Wc | p i|
gdzie Wc szacuje amplitud zaburzenia (patrz wzr (20.65) i jego dyskusja). Oznacza to, e
zaburzenie powinno by mae. W przeciwnym wypadku (tzn. gdy |h m | Wc | p i| due) stosowalno rachunku zaburze jest ograniczona do bardzo krtkich czasw. Jeli wic chcemy bada
zachowanie ukadw fizycznych dla czasw dugich to na ogl potrzebujemy innych ni rachunek
zaburze metod obliczeniowych. Przedstawimy tu zasadnicze idee tzw. przyblienia sekularnego
stosowalnego dla dugich czasw, a wic nie wymagajcych "saboci" oddziaywania.
Punkt wyjcia naszych rozwaa jest podobny jak w przypadku rachunku zaburze. Niech
H0 oznacza hamiltonian pewnego ukadu fizycznego. Przyjmujemy, e znamy rozwizanie zagad(0)
nienia wasnego H0 | n i = En | n i, a stany | n i tworz baz ortonormaln w przestrzeni stanw.
Ukad ten jest nastpnie zaburzony zewntrznym oddziaywaniem V (t). Stany ukadu musz
wic spenia rwnanie Schrdingera
| (t) i = H0 + V (t) | (t) i,

(40.52)
i~
t
przy pewnym warunku pocztkowym | (t = t0 i = | 0 i. Szukamy rozwizania tego rwnania w
postaci
| (t) i =
(0)
| n i Cn (t) eiEn
(tt0 )/~
(40.53)
W rozdziale 20 pokazalimy, e rwnanie Schrdingera (40.52) jest rwnowane ukadowi rwna

dla amplitud Cn (t)
d
1 X
Cm (t) =
h m | V (t) | n i eimn (tt0 ) Cn (t),
dt
i~ n
(40.54)
przy warunku pocztkowym Cm (t0 ) = h m | 0 i. Ukad ten jest na ogl bardzo trudny, lub wrcz
niemoliwy, do rozwizania. Rachunek zaburze by jedn z przyblionych metod jego badania,
a teraz omwimy inn.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
512
6.03.2010
40.3.2
513
Stany istotne w okolicach rezonansu
Metoda, ktr bdziemy omawia, bazuje na zaoeniu, e oddziaywanie ma silnie rezonansowy

charakter. Aby to dobrze okreli, rozwaymy zaburzenie postaci cosinusoidalnej
V (t) =
W
2
eit + eit .
(40.55)
Przyjmiemy nastpnie, e czsto zaburzenia jest bardzo bliska jednej z czstoci wasnych
badanego ukadu fizycznego, to jest

(0)
E E (0)
p
k
|kp | =
.

~
(40.56)
Mwimy, e oddziaywanie jest bliskie rezonansowi z przejciem | p i | k i. Zakadamy ponadto,

e wszystkie inne czstoci wasne ukadu |mn | (przy czym m, n 6= k, p) s znaczco rne od
czstoci charakteryzujcej zaburzenie.
Zaoymy dalej, e w chwili pocztkowej t0 ukad znajdowa si (z prawdopodobiestwem 1)
w stanie | p i. A zatem dla ukadu rwna (40.54) przyjmujemy warunek pocztkowy
Cm (t0 ) = mp .
(40.57)
poniewa zaburzenie ma czsto speniajc (40.56) wic na podstawie rachunku zaburze spodziewamy si, e jedynie prawdopodobiestwa przej | p i | k i bd znaczce, podczas gdy
inne przejcia (cho nie zabronione) maj znikomo mae prawdopodobiestwa. Wniosek ten oczywicie przenosi si na amplitudy prawdopodobiestwa
Cp (t), Ck (t)
znaczce;
Cm (t), (m, n 6= k, p)
bardzo mae.
(40.58)
W zwizku z tym moemy przeanalizowa ukad rwna (40.54), wyodrbniajc w nim rwnania
i skadniki dotyczce amplitud znaczcych i znikomych.
Rwnanie dla m = p.
d
Cp (t) = h p | V (t) | p i Cp (t)
i~
dt
+ h p | V (t) | k i eipk (tt0 ) Ck (t)
+
h p | V (t) | n i eipn (tt0 ) Cn (t).
(40.59)
n6=p,k
Rwnanie dla m = k.
d
Ck (t) = h k | V (t) | p i eikp (tt0 ) Cp (t)
i~
dt
+ h k | V (t) | k i Ck (t)
+
h k | V (t) | n i eikn (tt0 ) Cn (t).
(40.60)
n6=p,k
Rwnania dla pozostaych m, (m 6= p, k).

d
i~
Cm (t) = h m | V (t) | p i eimp (tt0 ) Cp (t)
dt
+ h m | V (t) | k i eimk (tt0 ) Ck (t)
+
h m | V (t) | n i eimn (tt0 ) Cn (t).
(40.61)
n6=p,k
Rwnania (40.59)(40.61) s nadal cise, nie zrobilimy niczego poza ich przegrupowaniem.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
513
6.03.2010
40.3.3
514
Zaniedbanie stanw nierezonansowych
Poczynimy teraz nastpujce przyblienie. Ukad znajdowa si pocztkowo w stanie | p i. Prawdopodobiestwa przej | p i | m i s (dla m 6= p, k) znikomo mae. A zatem amplitudy prawdopodobiestwa Cm (t) znalezienia ukadu w stanie | m i s praktycznie niezmienione
Cm (t) Cm (t0 ) = 0,
dla m 6= p, k.
(40.62)
W skutek tego przyblienia, w rwnaniach (40.59)(40.61) znikn wyrazy zawierajce sumy. W

rezultacie mamy przybliony ukad rwna
i~
d
Cp (t) = h p | V (t) | p i Cp (t)
dt
+ h p | V (t) | k i eipk (tt0 ) Ck (t),
i~
d
Ck (t), = h k | V (t) | p i eikp (tt0 ) Cp (t)
dt
+ h k | V (t) | k i Ck (t),
i~
(40.63a)
(40.63b)
d
Cm (t) = h m | V (t) | p i eimp (tt0 ) Cp (t)
dt
+ h m | V (t) | k i eimk (tt0 ) Ck (t).
(40.63c)
Ukad ten nadal zawiera nieskoczenie wiele rwna (numer m przebiega wszystkie stany wasne
H0 za wyjtkiem p i k). Tym niemniej spodziewamy si, e t trudno mona jako obej, bo
amplitudy Cm (t) powinny by bardzo (zaniedbywalnie) mae. Stwierdzamy, e mamy niewtpliwe
uproszczenia, bowiem dwa pierwsze rwnania zawieraj jedynie dwie amplitudy dotyczce stanw
bliskich rezonansowi. Cen za te uproszczenia jest jednak przybliony charakter rwna (40.63).
40.3.4
Zaniedbanie skadnikw szybko oscylujcych
Do rwna (40.63) podstawimy teraz oddziaywanie (40.55) i dla prostoty pooymy t0 = 0.

Dostajemy wic
i~
d
Cp (t) =
dt
1
2
Wpp eit + eit Cp (t)

+
i~
d
Ck (t) =
dt
1
2
d
Cm (t) =
dt
1
2
Wpk ei(+pk )t + ei(pk )t Ck (t)
(40.64a)
Wkp ei(+kp )t + ei(kp )t Cp (t)

+
i~
1
2
1
2
Wkk eit + eit Ck (t)
(40.64b)
Wmp ei(+mp )t + ei(mp )t Cp (t)

+
1
2
Wmk ei(+mk )t + ei(mk )t Ck (t),
(40.64c)
gdzie oznaczylimy element macierzowy Wab = h a | W | b i. Dla ustalenia uwagi przyjmijmy

| p i stan o niszej energii,
| k i stan o wyszej energii,
(40.65)
zatem moemy wprowadzi oznaczenie

(0)
0 = kp = pk =
S.Kryszewski
(0)
Ek Ep
~
> 0.
MECHANIKA KWANTOWA
(40.66)
514
6.03.2010
515
Ustalenie to ma charakter pomocniczy a nie zasadniczy. Zaburzenie ma (przypominamy) czsto

blisk rezonansowi, to jest 0 .
Czynniki wykadnicze typu eit wystpujce w rwnaniach ukadu (40.64) oscyluj wraz z
upywem czasu. Wyrazy zawierajce bliskie zeru czstoci
kp = 0 (pierwsze rwnanie, trzeci skadnik),
+ pk = 0 (drugie rwnanie, drugi skadnik),
oscyluj stosunkowo wolno (rezonansowy charakter zaburzenia V (t)). Pozostae czynniki wykadnicze zale od wzgldnie duych czstoci i oscyluj szybko. Jeeli czas t jest dostatecznie
dugi, to szybko oscylujce czony uredni si do zera. Ograniczajc si do czasw wikszych ni
odwrotnoci istotnie rnych od zera czstoci, moemy zaniedba szybko oscylujce czony. W
ten sposb ukad rwna (40.64) przybliymy rwnaniami
d
Cp (t) = 12 Wpk ei(0 )t Ck (t)
dt
d
i~
Ck (t) = 12 Wkp ei(0 )t Cp (t)
dt
d
i~
Cm (t) = 0.
dt
i~
(40.67a)
(40.67b)
(40.67c)
Zwrmy uwag, e tutaj czas t nie ma ograniczenia z gry (por. (20.66) w rachunku zaburze), moe by dowolnie duy. Oczywicie trzecie rwnanie powyszego ukadu ma trywialne
rozwizanie Cm (t) = 0 dla (m 6= p, k), zgodne z przyjtym zaoeniem (40.62).
Rwnania (40.67) stanowi efekt przyblienia sekularnego. Polega ono na:
wybraniu stanw istotnych w danym problemie (bdcych praktycznie w rezonansie z zaburzeniem);
zaniedbaniu skadnikw (tzw. niesekularnych) zawierajcych czynniki, ktre szybko oscyluj w czasie.
Do dalszej dyskusji pozostaje wic ukad pierwszych dwch rwna (40.67), w ktrych oznaczamy
A =
Wkp
hk|W |pi
=
,
2~
2~
= 0 .
(40.68)
Mamy wic ukad rwna postaci

d
Cp (t) = iA eit Ck (t)
dt
d
Ck (t) = iA eit Cp (t).
dt
(40.69)
Ukad ten mona rozwizywa na rne sposoby. Najpierw jednak wprowadzimy amplitudy pomocnicze
Cp (t) = eit/2 bp (t),
Ck (t) = eit/2 bk (t).
(40.70)
Podstawiajc je do rwna (40.69) wykonujemy niezbdne rniczkowania i zauwaamy, e czynniki wykadnicze eit/2 skrc si. W rezultacie dostaniemy ukad rwna dla amplitud pomocniczych
d
i
bp (t) =
bp (t) + iA bk (t),
dt
2
i
d
bk (t) = iA bp (t) +
bk (t),
dt
2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(40.71)
515
6.03.2010
516
ktry mona zapisa w postaci macierzowej

bp (t)
d
dt
bk (t)
21 i iA
iA
1
2i
bp (t)
bk (t)
(40.72)
Otrzymany ukad rwna jest praktycznie identyczny z rwnaniami (36.76) otrzymanymi przy
badaniu spinu 12 w zmiennym polu magnetycznym. W zasadzie wic moglibymy, dopasowujc
oznaczenia, od razu wykorzysta rozwizania (36.85). Pouczajce jest jednak zastosowanie innej,
rwnowanej metody rachunkowej.
40.3.5
Rozwizanie rwna
W rozdziale 36) rozwizywalimy ukad rwna rniczkowych pierwszego rzdu o staych wspczynnikach (a wic taki jak rwnania (40.72)) metod macierzow. Tutaj naszkicujemy cakiem
inny sposb rozwizania. Wemy pierwsze z rwna ukadu (40.71) i zrniczkujmy je wzgldem
czasu.
d2 bp
i d bp
d bk
=
+ iA
.
dt
2 dt
dt
(40.73)
Za pomoc drugiego rwnania ukadu (40.71) eliminujemy pochodn czasow amplitudy bk .

Otrzymujemy
d2 bp
d bp
= 12 i
+
dt
dt
1
2 A bk
|A|2 bp .
(40.74)
Z pierwszego rwnania ukadu obliczamy amplitud bk

bk =
i d bp
bp .
A dt
2A
(40.75)
Moemy wic wyeliminowa z rwnania (40.74) amplitud bk otrzymujc rwnanie tylko dla
amplitudy bp
d2 bp
dt
d bp
+ 12 A
dt

= |A|2 + 41 2 bp .
= 12 i
i d bp
bp
A dt
2A
|A|2 bp
(40.76)
Ukad dwch rwna pierwszego rzdu sprowadzilimy do jednego rwnania rzdu drugiego.
Uzyskane rwnanie dla amplitudy bp jest rwnaniem typu oscylatora harmonicznego, wic ma
rozwizanie postaci
q
bp (t) = a sin(t) + b cos(t),
|A|2 + 14 2 ,
(40.77)
za liczby a i b trzeba wyznaczy na podstawie warunkw pocztkowych. Zanim to zrobimy,

obliczmy, z rwnania (40.75) drug amplitud
bk (t) =

i
a cos(t) b sin(t)
A
a sin(t) + b cos(t)
2A

S.Kryszewski
ia b
cos(t)
A
2A
ib a
+
sin(t)
A
2A
MECHANIKA KWANTOWA
(40.78)
516
Warunki pocztkowe dla amplitud pomocniczych wynikaj z relacji (40.70) oraz (40.57). Stosujc
je do powyszych rezultatw, dostajemy par rwna
bp (0) = 1 = b

1
bk (0) = 0 =
ia 12 b .
A
Rozwizanie wzgldem a i b jest trywialne
b = 1,
a=
(40.79)
i
.
2
(40.80)
Podstawiajc wyliczone stae do rozwiza (40.77) i (40.78) dostajemy

bp (t) = cos(t)
bk (t) =
i
sin(t)
2

1 1
1
i2
1
cos(t)
2
A 2
A
4
sin(t)
i|A|2
sin(t),
A
(40.81)
gdzie w ostatniej linii wykorzystalimy definicj parametru .

Wracajc (zgodnie z (40.70)) do pierwotnych amplitud prawdopodobiestwa, podsumowujemy nasze rozwizanie, piszc

Cp (t) = eit/2 cos(t)

Ck (t) =
i|A|2
e
A
it/2
i
sin(t)
2
sin(t),
(40.82)
gdzie jest okrelone w (40.77), za A oraz w (40.68). Jak ju wspominalimy rozwizywany

tu ukad (40.72) jest w peni analogiczny do rwna (36.76). Uzyskane tu rozwizania (40.82) s
(po dopasowaniu oznacze i warunkw pocztkowych) zgodne z rozwizaniami (36.85). Zgodno
t jeszcze lepiej wida gdy obliczymy odpowiednie prawdopodobiestwa. Nasz ukad pocztkowo
znajdowa si w stanie | p i. Zatem |Ck (t)|2 odpowiada prawdopodobiestwu przejcia | p i | k i
i wynosi
Ppk (t) =
|A|2
sin2 (t).
2
(40.83)
Natomiast |Cp (t)|2 jest prawdopodobiestwem tego, e ukad pozostanie w stanie | p i

Ppp (t) = cos2 (t) +
2
sin(t).
42
(40.84)
Prawdopodobiestwa te ewidentnie sumuj si do jedynki. Ich posta jest formalnie identyczna

(z dokadnoci do oznacze) z prawdopodobiestwami (36.100) opisujcymi oscylacje Rabiego
spinu 12 w zmiennym polu magnetycznym. Wobec tej zbienoci formalnego ksztatu rozwiza
stwierdzamy, e i tutaj b.edziemy mie do czynienia z oscylacjami Rabiego. Dyskusja wynikw
oczywicie przebiega dalej tak samo, mimo, e w aktualnej sytuacji nie ustalilimy fizycznego
charakteru ukadu niezaburzonego, ani te nie okrelilimy fizycznego sensu zaburzenia. Widzimy
jednak jak przydatne moe by przyblienie sekularne. Oscylacje Rabiego mog trwa dowolnie
dugo, a nie mamy tu adnego ograniczenia (z gry) na czas trwania efektu.
******************************
Cz III
DODATKI MATEMATYCZNE
518
6.03.2010
Dod. mat. A. Konfluentna funkcja hipergeometryczna
519
Dodatek A
Konfluentna funkcja hipergeometryczna
Rwnanie rniczkowe wzgldem funkcji u(z) o oglnej postaci

z
d2 u(z)
du(z)
+ (c z)
au(z) = 0,
2
dz
dz
(A.1)
gdzie z zmienna (w oglnoci zespolona), za a i c to ustalone parametry, nazywamy konfluentnym

rwnaniem hipergeometrycznym. Ma ono oglne rozwizanie skadajce si z dwch liniowo
niezalenych skadnikw, tak jak to powinno by dla rwnania rniczkowego drugiego rzdu.
Rozwizanie takie zapisujemy jako
u(z) = C 1 F1 (a, c, z) + Dz 1c 1 F1 (a c + 1, 2 c, z),
(A.2)
gdzie C i D s staymi dowolnymi, ktre trzeba okreli na podstawie innych warunkw (normowanie, warunki brzegowe).
Funkcj 1 F1 (a, c, z) nazywana jest konfluentn funkcj hipergeometryczn. Okrelona jest
ona poprzez rozwinicie w szereg
1 F1 (a, c, z) =
X
(a)k z k
k=0
(c)k k!
(c) X
(a + k) z k
.
(a) k=0 (c + k) k!
(A.3)
W zapisie szeregw (A.3) posuylimy si tak zwanym symbolem Pochhammera

(a)0 = 1,
(a)1 = a,
(a)k = a(a + 1)(a + 2) (a + k 1).
(A.4)
Nietrudno wykaza (przez indukcj), e

(a)k =
(a + k)
,
(a)
(A.5)
skd te bierze si drugie rozwinicie w szereg (A.3). Dla pogldowoci zapisu wypiszmy szereg
jawnie
1 F1 (a, c, z)
a z
a(a + 1) z 2
c 1!
c(c + 1) 2!
a(a + 1)(a + 2) z 3
+
+
c(c + 1)(c + 2) 3!
= 1 +
+
S.Kryszewski
a(a + 1) (a + k 1) z k
+
c(c + 1) (c + k 1) k!
MECHANIKA KWANTOWA
(A.6)
519
6.03.2010
520
Z rozwini (A.3) lub (A.6) wida, e parametr c funkcji 1 F1 (a, c, z) nie moe by zerem
lub ujemn liczb cakowit: (c 6= n, n = 0, 1, 2, ...) (dzielenie przez zero jest zabronione).
Wobec tego w rozwizaniach (A.2) rwnania (A.1) parametry c oraz 2 c nie mog by zerami
lub cakowitymi liczbami ujemnymi. Oznacza to, e w rwnaniu (A.1) parametr c nie moe by
liczb cakowit.
Gdy jednak c = n, wwczas nadal mona szuka rozwizania rwnania (A.1) w postaci
konfluentnych funkcji hipergemetrycznych, jednake wtedy trzeba dokona nastpujcego przejcia granicznego
lim
1 F1 (a, c, z)
cn
(c)
(a + n + 1) z n+1
1 F1 (a + n + 1, n + 2, z).
(a)
(n + 1)!
(A.7)
W naszych zastosowaniach (oscylator harmoniczny) na szczcie tego typu komplikacja nie wystpuje.
W zastosowaniach kwantowo-mechanicznych istotne jest asymptotyczne zachowanie funkcji
(aby rozwizania rwnania Schrdingera byy cakowalne w kwadracie). Konfluentna funkcja
hipergemetryczna ma nastpujce zachowanie asymptotyczne. Dla argumentw o bardzo maym
module
dla |z| 0
1 F1 (a, c, z)
1 + O(|z|).
Natomiast dla argumentw o wielkim module

dla |z|
(A.8)

(c) ac z
1
z e 1+O
1 F1 (a, c, z)
(a)
|z|

1
(c)
(z)a 1 + O
.
+ eia
(c a)
|z|
(A.9)
Widzimy wic, e 1 F1 (a, c, z) w okolicach zera zachowuje si "przyzwoicie". Natomiast dla duych
|z| dominuje czynnik exp(z), co przy z dodatnich sprawia, e 1 F1 (a, c, z) jest silnie rozbiena
niecakowalna.
W wielu zastosowaniach wystarczy jednak, jeeli poszukiwana funkcja rozbiega przy z
wielomianowo. Aby rozway tak moliwo, zauwamy, e jeli parametr a jest niedodatni
liczb cakowit (a = n, n = 0, 1, 2, . . .) to wwczas
(a)k
- (n)k = (n)(n + 1)(n + 2) (n + k 1),
(A.10)
a wreszcie (przy wzrastajcym k) natrafimy na k = n + 1, i wwczas

(a)k=n+1
- (n)n+1 = (n)(n + 1) (n + n + 1 1) = 0,
(A.11)
i wszystkie nastpne (a)k (k n + 1) bd znika. Oznacza to, e szeregi (A.3) maj wwczas
jedynie k = 0, 1, 2, . . . , n nieznikajcych wyrazw. Innymi sowy szereg urywa si, stajc si
wielomianem stopnia n
1 F1 (a = n, c, z) =
n
X
(n)k z k
k=0
(c)k
k!
= {wielomian stopnia n}
(A.12)
Odnotujmy pewne przypadki szczeglne powyszego wyraenia. Wielomiany Hermitea mona wyrazi za pomoc konfluentnej funkcji hipergeometrycznej
1 F1 (n,
1 2
n!
, z ) = (1)n
H2n (z)
2
(2n)!
n!
3 2
n
1 F1 (n, , z ) = (1)
2
(2n + 1)!
S.Kryszewski
(A.13a)

1
H2n+1 (z)
2z
MECHANIKA KWANTOWA
(A.13b)
520
6.03.2010
521
Rwnie dla wielomianw Laguerrea mamy

1 F1 (m, , z)
m! ( + 1) ()
L (z)
(m + + 1) m
(A.14)
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
521
6.03.2010
522
Dod. mat. B. Wielomiany Hermitea i ich wasnoci
Dodatek B
Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

B.1
Definicje
Jako podstawow definicj wielomianw Hermitea przyjmiemy wzr Rodriguesa

2
Hn (x) = (1)n ex
d n x2
e ,
dxn
(B.1)
ktry pozwala konstruktywnie oblicza kolejne wielomiany. I tak mamy

H0 (x) = 1,
H1 (x) = 2x,
H2 (x) = 4x2 2,
H3 (x) = 8x3 12x,
H4 (x) = 16x4 48x2 + 12.
(B.2)
Wida wic, e wielomiany Hermitea stopnia parzystego n = 2k zawieraj tylko parzyste potgi
argumentu s funkcjami parzystymi. Gdy za n = 2k + 1, to Hn () s nieparzyste. Mona
inaczej definiowa wielomiany Hermitea, a potem inaczej wyprowadza ich wasnoci. Wybr
definicji jest jednak spraw "smaku matematycznego".
Zanim przejdziemy do dalszej dyskusji, zauwamy, e zachodzi nastpujca relacja
n
d n (sx)2
2
n d
e
=
(1)
e(sx) ,
n
n
dx
ds
(B.3)
ktra wynika z zasad rniczkowania funkcji zoonej. Zreszt atwo jest przeprowadzi dowd
tej relacji metod indukcji. Zastosujmy wic (B.3) do wzoru Rodriguesa

Hn (x) = (1) e
x2
d n (sx)2
e

dxn
s=0

= e
x2
d n (sx)2
e

dsn
s=0

d n s2 +2sx
e
.

dsn
s=0
(B.4)
Przypomnijmy teraz, e funkcj zmiennej s mona zapisa w postaci rozwinicia w szereg Taylora
F (s) =

X
sn d n F (s)
n=0
S.Kryszewski
n!
dsn
(B.5)
s=0
MECHANIKA KWANTOWA
522
6.03.2010
523
2 +2sx
Rozwinicie to moemy zastosowa do funkcji F (s) = es

2 +2sx
es
X
sn d n
n=0
dsn
n!
2 +2sx
piszc
es
(B.6)
s=0
skd, po podstawieniu wyraenia (B.4), otrzymamy

s2 +2sx
X
sn
n=0
n!
Hn (x).
(B.7)
Funkcj stojc po prawej nazwiemy funkcj tworzc wielomianw Hermitea. Wzr Rodriguesa
definiujcy Hn (x) jest rwnowany definicji (B.7) przez funkcj tworzc.
B.2
Relacje rekurencyjne i rwnanie

rniczkowe Hermitea
Szereg zwizkw pomidzy wielomianami Hermitea ujmiemy w postaci krtkich twierdze.

Lemat B.1 Wielomiany Hermitea speniaj relacj rekurencyjn
Hn+1 (x) = 2xHn (x)
d
Hn (x).
dx
(B.8)
Dowd. Rniczkujc obustronnie wzr Rodriguesa (B.1) mamy

n
d
d
2 d
2
Hn (x) = (1)n
ex
ex
dx
dx
dxn
#
"
n+1
n
x2
x2 d
x2
n
x2 d
e
+ e
e
= (1) 2xe
dxn
dxn+!
= 2xHn (x) Hn+1 (x).
(B.9)
Po elementarnym przeksztaceniu mamy wic tez.

Lemat B.2 Pochodna z wielomianu Hermitea wyraa si wzorem
d
Hn (x) = 2nHn1 (x).
dx
(B.10)
Dowd. Definicj funkcji tworzcej (B.7) rniczkujemy obustronnie wzgldem x
X
sn d
d s2 +2sx
2
e
= 2s es +2sx =
Hn (x),
dx
n! dx
n=1
(B.11)
gdzie wyraz n = 0 po prawej znika, poniewa H0 (x) = 1. Ponownie stosujc (B.7) mamy
X
2 sk+1
k!
k=0
Hk (x) =
X
sn d
n=1
n! dx
Hn (x).
(B.12)
Po lewej zamieniamy indeks sumowania k n = k + 1, przy czym n = 1, 2, . . . i otrzymujemy
X
n=1
X
sn d
2 sn
Hn1 (x) =
Hn (x).
(n 1)!
n! dx
n=1
(B.13)
Wspczynniki przy tych samych potgach zmiennej s musz by rwne, wobec tego
1 d
2
Hn1 (x) =
Hn (x).
(n 1)!
n! dx
(B.14)
Po uproszczeniu dostajemy tez.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
523
6.03.2010
524
Lemat B.3 Wielomiany Hermitea speniaj relacj rekurencyjn

Hn+1 (x) = 2xHn (x) 2nHn1 (x).
(B.15)
Dowd. Teza wynika z podstawienia wzoru (B.10) do relacji rekurencyjnej (B.8).

Twierdzenie B.1 Rwnanie rniczkowe speniane przez wielomiany Hermitea ma posta (jest
to tzw. rwnanie Hermitea)
d
d2
Hn (x) 2x
Hn (x) + 2n Hn (x) = 0.
2
dx
dx
(B.16)
Dowd. Wemy relacj rekurencyjn (B.8) i zrniczkujmy

d
d
d2
Hn+1 (x) = 2Hn (x) + 2x
Hn (x)
Hn (x).
dx
dx
dx2
(B.17)
Std wynika
d
d2
d
Hn (x) 2 Hn (x) =
Hn+1 (x).
Hn (x) 2x
dx2
dx
dx
(B.18)
Do wyraenia po prawej stronie stosujemy relacj (B.10) otrzymujc

d2
d
Hn (x) 2 Hn (x) = 2(n + 1)Hn (x).
Hn (x) 2x
2
dx
dx
(B.19)
Po uproszczeniu mamy tez.
B.3
Caki z wielomianami Hermitea
Wielomiany Hermitea wchodz do wielu caek spotykanych przy rozwizywaniu rnorodnych

zagadnie fizycznych. W tym rozdziale skupimy si na przedstawieniu metody obliczania nastpujcych caek
(p)
Ikn
dy Hk (y) Hn (y) y p ey .
(B.20)
Posuymy si funkcj tworzc wielomianw Hermitea i zbadamy cak pomocnicz

J(s, t, a) =
2 +2sy
dy es
et
2 +2ty
e2ayy .
(B.21)
Przedstawiajc funkcje wykadnicze za pomoc ich rozwini dostajemy

J(s, t, a) =
=
=
dy
k
X
s
k=0
X
X
X
sk tn
k=0 n=0 p=0
X
X
X
k=0 n=0 p=0
S.Kryszewski
k!
Hk (y)
n
X
t
n=0
n!
Z
(2a)p
k! n! p!
Hn (y)
X
(2a)p p y2
y e
p=0
p!
dy Hk (y) Hn (y) y p ey
sk tn (2a)p (p)
Ikn .
k! n! p!
MECHANIKA KWANTOWA
(B.22)
524
6.03.2010
525
Trzeba wic obliczy cak J, a nastpnie wynik rozwin w szereg. Porwnujc wspczynniki
rozwini przy odpowiednich potgach parametrw s, t oraz a moemy pniej odczyta wartoci
(p)
caek Ikn . Przede wszystkim wic trzeba obliczy cak J. Wychodzc z okrelenia (B.21)
J(s, t, a) =
=
=
s2 t2
s2 t2 +(s+t+a)2
s2 t2 +(s+t+a)2
dy ey
2 +2y(s+t+a)
dy ey
2 +2y(s+t+a)(s+t+a)2
dy exp{ [y (s + t + a)]2 }
(B.23)
Biorc now zmienn cakowania z = y (s + t + a), sprowadzamy pozosta cak do postaci

"tablicowej" i otrzymujemy
J(s, t, a) =
s2 t2 +(s+t+a)2
dz ez
a2 +2st+2sa+2ta
=
e
(B.24)
Uzyskane dla caki J wyraenie rozwijamy w szereg
X
(a2 + 2st + 2sa + 2ta)m
m!
m=0
J(s, t, a) =
X
[2st + (a2 + 2sa + 2ta)]m
m!
m=0
X
=
m=0
m
1 X
m
m! l=0 l
l
2st
ml
a2 + 2sa + 2ta
(B.25)
gdzie w ostatnim kroku skorzystalimy z rozwinicia dwumianowego.

Zestawmy teraz rozwinicia (B.22) i (B.25) caki pomocniczej J
X
X
X
sk tn (2a)p
k! n! p!
k=0 n=0 p=0
X
m=0
(p)
Ikn
m
l
ml
m
X
2st a2 + 2sa + 2ta
.
m! l=0 l
(B.26)
Monaby dalej cign oglne rozwaania i stara si porwnywa wspczynniki rozwini po

obu stronach. Takie oglne rachunki s jednak do skomplikowane, poprzestaniemy wic na
szczegowym omwieniu dwch przypadkw szczeglnych.
Przypadek p = 0
Przypadek odpowiada cace
(0)
Ikn
dy Hk (y) Hn (y) ey ,
(B.27)
czyli tzw. cace ortogonalizacyjnej wielomianw Hermitea. W tym przypadku (p = 0), po lewej
stronie wzoru (B.26) interesuj nas jedynie te czony rozwinicia, w ktrych nie wystpuje parametr a. Wobec tego parametr ten nie moe rwnie wystpowa w odpowiednich czonach po
stronie prawej. Moliwe to jest jedynie w tych wyrazach, w ktrych m = l. Symbol dwumianowy
daje wwczas 1 i moemy napisa
X

X
X
m
sk tn (0)
Ikn =
2st
(B.28)
k! n!
m!
m=0
k=0 n=0
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
525
6.03.2010
526
Po prawej parametry s i t wystpuj w tej samej potdze, a zatem po lewej zostaj jedynie te
wyrazy, w ktrych k = n. Oznacza to, e
(0)
(0)
Ikn = Inn
kn ,
(B.29)
biorc to pod uwag, z (B.28) dalej otrzymujemy

X
X
sn tn (0)
m m m
I
=
2 s t .
2 nn
(n!)
m!
n=0
m=0
Std ju bez trudu odczytujemy warto poszukiwanej caki
(0)
Inn
= 2n n! .
(B.30)
(B.31)
czc formuy (B.27), (B.29) oraz (B.31) finalnie mamy

(0)
Ikn
dy Hk (y) Hn (y) ey
= 2n n! kn ,
(B.32)
co koczy obliczenia caki ortogonalizacyjnej wielomianw Hermitea.

Przypadek p = 1
Badamy wic teraz cak
(1)
Ikn
dy Hk (y) Hn (y) y ey .
(B.33)
Tym razem w relacji (B.26) powinnimy wyodrbni czony, w ktrych p = 1, a wic z parametrem
a w pierwszej potdze. A zatem po prawej take interesuj nas skadnik w ktrych wystpuje
a = a1 . Czony takie odpowiadaj wic przypadkowi, w ktrym m l = 1. Zauwamy przy
tym, e czon m = 0 nie moe da wkadu, zatem moemy go pomin, co wicej przyczynek od
a2 take jest nam niepotrzebnego wic i jego moemy take pomin. W ten sposb, z (B.26)
dostajemy
!

X
X
X
m
s k tn
(1)
2a Ikn =
2a (2st)m1 (s + t).
(B.34)
k!
n!
m!
m
1
m=1
k=0 n=0
Czynnik 2a wystpujcy po obu stronach si skraca, symbol dwumianowy jest rwny m. Wobec
tego
X
X
sk tn (1)
Ikn =
(2st)m1 (s + t)
k!
n!
(m
1)!
m=1
k=0 n=0
=
X
2m sm tm (s + t)
,
m
m=0
(B.35)
gdzie "przesunlimy" indeks sumacyjny. Rozpisujc praw stron, gdzie zamieniamy indeks sumowania, otrzymujemy

X
X
2k k+1 k
sk tn (1)
Ikn =
s
t + sk tk+1 P.
(B.36)
k! n!
k!
k=0 n=0
k=0
Aby teraz odczyta wspczynniki rozwinicia , zajmiemy si odpowiednim przeksztaceniem
prawej strony.
P =
S.Kryszewski
X
X
2k k X
2k k X
t
sn n,k+1 +
s
tn n,k+1
k!
k!
n=0
n=0
k=0
k=0
MECHANIKA KWANTOWA
(B.37)
526
6.03.2010
527
W pierwszej sumie zamieniamy nazwy indeksw sumowania n k, otrzymujc

P =
X
X
2n n k
2k k n
t s k,n+1 +
s t n,k+1
n!
k!
n=0
n=0
k=0
k=0
X

X
sk tn n
2 k! k,n+1 + 2k n! n,k+1
k! n!
k=0 n=0
(B.38)
Poniewa k,n+1 = n,k1 , wic przyrwnujc lew stron (B.36) i praw (B.38) mamy poszukiwane wspczynniki rozwinicia. A zatem
(1)
Ikn
dy Hk (y) Hn (y) y ey

n
=
2 k! n,k1 + 2k n! n,k+1
i
h n
2 (n + 1)! n,k1 + 2n1 n! n,k+1
=
(B.39)
(1)
gdzie w drugiej linii skorzystalimy z wasnoci delt Kroneckera. Caka Ikn jest wic obliczona
"do koca".
B.4
Inne sposoby obliczania caek

(1)
Caka Ikn
Ponownie zajmiemy si cak

(1)
Ikn =
dy Hk (y) Hn (y) y ey ,
(B.40)
ale teraz policzymy j zupenie inn metod. Wystpujcy w obliczanej cace czynnik y Hn (y)
wyrazimy za pomoc relacji rekurencyjnej (B.15), ktra pozwala napisa
y Hn (y) =
1
Hn+1 (y) + n Hn1 (y),
2
(B.41)
co po wstawieniu do (B.40) daje nam

(1)
Ikn =
dy Hk (y)
1
2
Hn+1 (y) + n Hn1 (y) ey .
(B.42)
Caka ta jest zoona z dwch caek, przy czym kada z nich jest typu caki ortogonalizacyjnej
(B.32). Wobec tego bez trudu otrzymujemy
(1)
Ikn =
1 k
2 k! k,n+1 + n 2k k! k,n1 .
2
Korzystajc z wasnoci delt Kroneckera otrzymujemy

i
h
(1)
Ikn = 2n (n + 1)! n,k1 + 2n1 n! n,k+1 .
(B.43)
(B.44)
(1)
co koczy obliczenia caki Ikn , bowiem mamy rezultat identyczny z wynikiem (B.39). Powyej
przedstawione obliczenia za pomoc funkcji tworzcej s nieco bardziej zoone ni te, w ktrych
korzystalimy z relacji rekurencyjnej dla wielomianw Hermitea. Mimo to jednak, w wielu innych
zastosowaniach, metoda funkcji tworzcej bywa niezwykle poyteczna.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
527
6.03.2010
Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne
528
Dodatek C
Harmoniki sferyczne
C.1
Wprowadzenie
Harmoniki sferyczne s funkcjami specjalnymi pojawiajcymi si w wielu zagadnieniach fizyki.

W podrcznikach fizyki matematycznej s one zazwyczaj wyprowadzane i omawiane w kontekcie czstkowych rwna rniczkowych (np. w elektrodynamice, przy rozwizywaniu rwnania
Poissona dla skoczonego rozkadu adunkw).
Przedstawiona w tym rozdziale dyskusja kadzie zasadniczy nacisk na fakt, e harmoniki
sferyczne s (w reprezentacji pooeniowej) funkcjami wasnymi operatora orbitalnego momentu
pdu. W zwizku z tym, posugujemy si tu do specyficznymi metodami rachunkowymi. W
rozdziale 13) pokazalimy, e harmoniki sferyczne s postaci
Ylm (, ) = h | l m i = eim Flm ().
(C.1)
Co wicej, znalelimy jawne wyraenie dla przypadku maksymalnego m = mmax = l otrzymujc

(1)l
Yl l (, ) =
2l l!
(2l + 1)! il
e (sin )l ,
4
(C.2)
i wskazalimy, e harmoniki z mniejszymi wartociami liczby m uzyska moemy stosujc wielokrotnie operator obniajcy L . Oczywicie z (C.2) natychmiast wynikaj proste przypadki
szczeglne
r
1
,
4r
r
1
3 i
3 i
Y1 1 (, ) =
e sin =
e sin ,
2r 2
r 8
1 120 2i 2
15 2i 2
e sin , =
e sin .
Y2 2 (, ) =
8
4
32
Y0 0 (, ) =
(C.3a)
(C.3b)
(C.3c)
Obliczenia yll danego w (C.2) musimy tutaj uzupeni. Chodzi o obliczenie caki normalizacyjnej
(13.60) i o dyskusj wyboru fazy. Ten drugi aspekt odoymy na pniej (najpierw wyprowadzimy
ogln posta harmonik dla dowolnego m).
C.1.1
Caka normalizacyjna Ip (n)
Konstruujc harmoniki sferyczne, do normalizacji funkcji Yl l (, ) potrzebowalimy caki I1 (l)

zdefiniowanej jako
I1 (l) =
S.Kryszewski
Z 1
0
dx 1 x2
l
(C.4)
MECHANIKA KWANTOWA
528
6.03.2010
529
Obliczymy cak nieco oglniejsz, a mianowicie wykaemy, e zachodzi relacja

Z p
Ip (n) =
dx p2 x2
n
= p2n+1
(2n)!!
(2n + 1)!!
[ 2n n! ]2
,
(2n + 1)!
= p2n+1
(C.5)
gdzie liczba p 1, za n naturalna. Bdziemy szuka relacji rekurencyjnej spenianej przez te

caki ze wzgldu na indeks n. W oczywisty sposb mamy
Z p
Ip (n) =
dx
p2 x2
= p Ip (n 1)

Z p
0
p2 x 2
n1
dx x2 p2 x2
n1
(C.6)
Cak wystpujc w powyszej relacji obliczamy przez czci. Bierzemy g(x) = x oraz f 0 (x) =
x(p2 x2 )n1 [zatem f (x) = (p2 x2 )n /2n]. Otrzymujemy wic
Z p
0
dx x2 p2 x2
n1
n p
x 2
p x2 +
2n
0
Z p
0
dx
n
1 2
p x2 .
2n
(C.7)
Poniewa czon brzegowy znika, wic uzyskan cak moemy podstawi do wzoru (C.6)
1
Ip (n),
2n
a wic otrzymujemy poszukiwan relacj rekurencyjn
Ip (n) = p2 Ip (n 1)
Ip (n) =
2n
p2 Ip (n 1).
2n + 1
(C.8)
(C.9)
Prosta indukcja prowadzi do wniosku, e

Ip (n) =
(2n)!!
p2n Ip (0).
(2n + 1)!!
(C.10)
Caka Ip (0) jest trywialnie prosta do obliczenia

Ip (0) =
Z p
0
dx = p.
(C.11)
czc dwa ostatnie rezultaty, otrzymujemy

Ip (n) =
Z p
0
dx
p2 x2
n
(2n)!!
p2n+1 .
(2n + 1)!!
(C.12)
Proste przeksztacenia wspczynnika kombinatorycznego pozwalaj napisa

Ip (n) =
[ 2n n! ]2
[ (2n)!! ]2 2n+1
p
=
p2n+1 .
(2n + 1)!
(2n + 1)!
(C.13)
A zatem teza (C.5) podana na wstpie jest udowodniona.

Na zakoczenie zauwamy, e atwo zastosowa uzyskany wynik (C.12) do przypadku, w
ktrym wykadnik n przechodzi w liczb powkow n (2k 1)/2. Otrzymujemy wtedy

Ip
2k 1
2
=
=
Z p
0
dx
p2 x2
(2k1)/2
(2k 1)!! 2k
(2k 1)!! 2k
p =
p .
(2k)!!
2k k!
(C.14)
Oczywicie cak normalizacyjn harmoniki sferycznej Yl l otrzymujemy z powyszych formu

kadc po prostu p = 1.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
529
6.03.2010
C.2
530
Wyprowadzenie postaci Yl m (, ) dla m < l
C.2.1
Zastosowanie operatora obniajcego
Majc Yl l () moemy, stosujc operator obniajcy L , obnia liczb m. Operator L dziaajc na stan | lm i daje

q
L
|lmi =
l(l + 1) m(m 1) | l, m 1 i
~
q
(l m + 1)(l + m) | l, m 1 i.
(C.15)
Wobec tego k-krotne zastosowanie operatora (L /~) do stanu | l l i produkuje

L
~
k
| l l i | l, l k i.
(C.16)
Kadc l k = m otrzymamy

L
~
lm
| l l i | l, m i,
(C.17)
gdzie trzeba wyznaczy sta proporcjonalnoci.

Lemat C.1 k = (l m)-krotne dziaanie operatora (L /~) na stan | l l i daje

L
~
lm
|lli =
(2l)! (l m)!
| l m i,
(l + m)!
(C.18)
gdzie m < l, lecz m l.

Dowd. Indukcja wzgldem m malejcego od mmax = l do mmin = l. Relacja (C.18) dla m = l
dale po prostu
s
|lli =
(2l)!
| l l i,
(l + l)!
(C.19)
czyli tosamo. Zakadamy, e (C.18) jest spenione dla pewnego m. Badamy jej suszno dla
m o jeden mniejszego, tj. dla m 1. A wic

L
~
l(m1)
|lli =
L
~

L
~
lm
| l l i.
(C.20)
Z zaoenia indukcyjnego

L
~
l(m1)
|lli =
(2l)! (l m)!
(l + m)!
L
| l m i.
~
(C.21)
Na mocy (C.15) mamy dalej

L
~
l(m1)
|lli =
s
(2l)! (l m)! q
(l m + 1)(l + m) | l, m 1 i
(l + m)!
(2l)! (l m + 1)!
| l, m 1 i,
(l + m 1)!
(C.22)
co stanowi tez dla m 1. Z zasady indukcji wynika dowd lematu.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
530
6.03.2010
531
Z wykazanego wzoru (C.18) wynika wic, e

s
Yl m (, ) = h | l m i = h |
s
(l + m)!
(2l)! (l m)!
=
s
L
~
(l + m)!
(2l)! (l m)!
L
~
lm
| l, l i
lm
Yl l (, )

(l + m)!
ei
+ i ctg
(2l)! (l m)!
lm
Yl l (, ),
(C.23)
gdzie wykorzystalimy posta (13.34c) operatora obniajcego w reprezentacji pooeniowej. Podstawiamy teraz Yl l (, ) wedug (C.2) otrzymujc
(1)l
Yl m (, ) = l
2 l!
(2l + 1) (l + m)!
4
(l m)!

i
+ i ctg
lm
eil (sin )l .
(C.24)
Musimy teraz zbada dziaanie (l m)-tej potgi operatora rniczkowego L /~ na funkcje

stojce po jego prawej stronie.
Operator (L /~)k w reprezentacji pooeniowej
C.2.2
Najpierw wyraenie, w ktrym operator L /~ dziaa jednokrotnie. Zatem

L
~
il
(sin )
= e
+ i ctg
eil (sin )l

cos
d
l
l
i(l1)
(sin ) .
= e
(sin ) l
d
sin
i
(C.25)
Wprowadzimy teraz poyteczne oznaczenie, ktre bdziemy stosowa w dalszych rozwaaniach,

wtedy gdy bdzie to wygodne. Zamienimy zmienn, piszc
= cos ,
d
d d
d
=
= sin .
d
d d
d
(C.26)
Po takiej zamianie z (C.25) dostajemy

L
~
eil (sin )l

cos
d
(sin )l l
(sin )l
=e
sin
d
sin

ei(l1)
l d
l
l2
l
=
(sin
)
(sin
)
l
cos
(sin
)
(sin
)
.
(sin )l1
d
i(l1)
(C.27)
Zauwamy teraz, e
d
(sin )l =
d
=
S.Kryszewski
d
(1 2 )l/2
d
l
(1 2 )l/21 (2) = l cos (sin )l2 .
2
MECHANIKA KWANTOWA
(C.28)
531
6.03.2010
532
Wykorzystujc (C.28) w (C.27) dostajemy

L
~
eil (sin )l =

ei(l1)
d
=
(sin )l
(sin )l +
(sin )l1
d
=
d
(sin )l (sin )l
d
ei(l1) d
(sin )2l ,
(sin )l1 d
(C.29)
co wynika z elementarnych zasad rniczkowania. Uoglniamy rezultat (C.29) piszc

L
~
k
ei(lk) dk
(sin )2l
(sin )lk d k
eil (sin )l =
ei(lk)
dk
(sin )2l .
(sin )lk d(cos )k
(C.30)
Formua ta zostaa ju sprawdzona dla k = 1. Udowodnimy j przez indukcj. Zakadamy suszno (C.30) dla pewnego k i badamy tez dla k + 1.

L
~
k+1

L k il
e (sin )l
~

i(lk)
e
dk
i
=e
+ i ctg
(sin )2l ,
(sin )lk d k
eil (sin )l =
L
~
(C.31)
gdzie skorzystalimy z zaoenia indukcyjnego. Dalej otrzymujemy

L
~
k+1
eil (sin )l =
(
"
= ei ei(lk)
d
1
dk
(sin )2l
d (sin )lk d k
i(l k) ei(lk) dk
(sin )2l
+ i ctg
(sin )lk
d k
(
= ei(lk1)
"
dk
d
(1 2 )(lk)/2 k (sin )2l
sin
d
d
cos
dk
(l k)
(sin )2l
(sin )lk+1 d k
(
= ei(lk1) sin
dk
d
(1 2 )(lk)/2 k (sin )2l
d
d
+ sin (1 2 )(lk)/2
dk+1
(sin )2l
d k+1
)
cos
dk
(l k)
(sin )2l .
(sin )lk+1 d k
(C.32)
Obliczamy pochodn w pierwszym skadniku

d
lk
(1 2 )(lk)/2 =
(1 2 )(lk)/21 (2)
d
2
= (l k) (1 2 )(lk+2)/2
= (l k) cos (sin )(lk+2)
(l k) cos
=
.
(sin )lk+2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(C.33)
532
6.03.2010
533
Wstawiajc t pochodn do (C.32) widzimy, e pierwszy i trzeci skadnik wzajemnie si znosz.

Mamy wic

L
~
k+1
eil (sin )l = ei[l(k+1)]

= ei[l(k+1)]
sin
dk+1
(sin )2l
k+1
(lk)
d
(sin )
1
dk+1
(sin )2l .
(sin )l(k+1)) d k+1
(C.34)
Wyraenie to pokrywa si z tez (C.30) wzit dla k + 1. Na mocy zasady indukcji, rwno
(C.30) jest udowodniona.
C.2.3
Harmoniki Yl m (, )
Wypiszmy udowodnion relacj (C.30) dla k = l m:

L
~
lm
eil (sin )l =
dlm
eim
(sin )2l ,
(sin )m d lm
(C.35)
i zastosujmy w wyraeniu (C.24) dla harmonik sferycznych

(1)l
Ylm (, ) =
2l l!
2l + 1 (l + m)! eim
dlm
(sin )2l ,
m
lm
4 (l m)! (sin ) d(cos )
(C.36)
co stanowi kocowy wynik, okrelajcy posta harmonik sferycznych dla dowolnego l 0 oraz
dla liczby m w odpowiednim zakresie, tj. (l m l). Bez trudu sprawdzamy, e wzr ten, dla
l = m, od razu sprowadza si do wczeniej obliczonej harmoniki Yl l danej w (C.2).
C.3
Jawne obliczenia pewnych harmonik sferycznych
A. Harmoniki Yl,l (, )
Wyliczmy z (C.36) harmonik z m = l, a wic
(1)l
Yl,l (, ) =
2l l!
l
(2l + 1) 0!
eil
d2l
2
1
,
4
(2l)! (sin )l d 2l
(C.37)
l
gdzie (jak zwykle w tym rozdziale) = cos . Wyraenie 1 2 jest wielomianem zmiennej ,
l
w ktrym w najwyszej potdze mamy 2 = (1)l 2l , co wynika z rozwinicia dwumianu
Newtona. Wkad do pochodnej rzdu sl da jedynie owa najwysza potga . Dlatego te
l
d2l
d2l
2
1
=
(1)l 2l = (1)l (2l)!.
d 2l
d 2l
(C.38)
Wykorzystujc pochodn w (C.37) otrzymujemy

Yl,l (, ) =
(1)l
2l l!
S.Kryszewski
1
l
2 l!
(2l + 1) 1
eil (sin )l (1)l (2l)!
4
(2l)!
(2l + 1)! il
e
(sin )l .
4
MECHANIKA KWANTOWA
(C.39)
533
6.03.2010
534
B. Inna posta Yl l (, )
Wemy pod uwag Yl l (, ). Zgodnie z (C.2) mamy
(1)l
Yl l (, ) =
=
2l l!
(2l + 1)! il
e (sin )l
4
(1) q
(2l + 1) 2l ei sin
2l
s
(1)l1
2l1 (l 1)!
[2(l 1) + 1]! i(l1)

e
(sin )l1 .
4
(C.40)
W ostatniej linii od razu rozpoznajemy harmonik Yl1 l1 (, ) i tym samym piszemy

s
2l + 1 i
e sin Yl1,l1 (, ).
2l
Yl l (, ) =
(C.41)
Podobne formuy rekurencyjne, pozwalajce wyrazi harmoniki o wikszych indeksach prze te o

indeksach niszych bywaj poyteczne w praktycznych obliczeniach.
C. Harmoniki Yl,l1 (, )
Po raz kolejny bierzemy ogln formu (C.36), w ktrej kadziemy m = l 1 i dostajemy
(1)l
Yl,l1 (, ) =
2l l!
ei(l1) d
2l + 1
(2l 1)!
(1 2 )l .
4
(sin )l1 d
(C.42)
Obliczenie pochodnej jest proste

d
(1 2 )l = 2l (1 2 )l1 = 2l cos (sin )2(l1)
d
(C.43)
i po podstawieniu do (C.42) otrzymujemy

(1)l1
Yl,l1 (, ) = l1
2 (l 1)!
2l + 1
(2l 1)! ei(l1) cos (sin )l1 .
4
(C.44)
Ze wzoru tego wynikaj szczeglne przypadki dla l = 1 i l = 2, a mianowicie

r
3
cos ,
4 r
(1)
5
Y21 (, ) =
6 ei cos sin
2r
4
15
=
ei cos sin .
8
Wzr (C.44) bywa te przydatny w nieco innej postaci. Przeksztacajc go, dostajemy
Y10 (, ) =
2l + 1 cos
Yl,l1 (, ) =
(1)l1
2l1 (l 1)!
(C.45)
(C.46)
(2l 1)!
4
ei(l1) cos (sin )l1

=
2l + 1 cos Yl1,l1 (, ),
(C.47)
gdzie rozpoznalimy harmonik Yl1,l1 . Wzr ten zapiszemy w postaci

1
cos Yl1,l1 (, ) =
Yl,l1 (, ).
2l + 1
(C.48)
Jest to kolejny, poyteczny zwizek czcy harmoniki o rnych wartociach indeksw.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
534
6.03.2010
535
D. Harmoniki Yl,l2 (, )
Ponownie bierzemy formu (C.36), tym razem kadziemy m = l 2 i dostajemy
(1)l
Yl,l2 (, ) =
2l l!
2l + 1 (2l 2)! ei(l2) d2

(1 2 )l .
4
2!
(sin )l2 d 2
(C.49)
Znw musimy obliczy pochodn

i
d h
2l (1 2 )l1
d
d2
(1 2 )l =
d 2
= 2l (1 2 )l1 + (l 1)(1 2 )l2 (2)

h
= 2l (1 2 )l2 1 2 2 2 (l 1)
h
= 2l (1 2 )l2 1 (2l 1) 2
h
= 2l 1 (2l 1) cos2 (sin )2(l2) .
(C.50)
Podstawiajc obliczon pochodn do (C.49) dostajemy

Yl,l2 (, ) =
(1)l1
2l1 (l 1)!
2l + 1
(2l 2)!
8
ei(l2) (sin )l2
1 (2l 1) cos2 .
(C.51)
Std, w szczeglnoci wynika

r

(1) 5 2
Y20 (, ) =
1 3 cos2
2r
8

52
=
1 3 cos2 .
16
(C.52)
W tym przypadku warto take zaj si formu (C.51). Przepisujemy j w postaci

s
Yl,l2 (, ) =
(1)
2(l 1)
h
i
2l + 1
(2l 2) 1 (2l 1) cos2
2
(1)l2
l2
2 (l 2)!
(2l 3)! i(l2)

e
(sin )l2
4
i
2l + 1 h
(2l 1) cos2 1 Yl2,l2 (, ),
4(l 1)
(C.53)
bowiem w pierwszej rwnoci rozpoznalimy harmonik Yl2,l2 . Relacja powysza stanowi kolejny, przydatny zwizek pomidzy harmonikami sferycznymi o rnych indeksach.
C.4
Inny sposb konstrukcji
Harmoniki sferyczne (C.36) wyprowadzamy wychodzc z warunku L+ | l l i = 0, gdzie m = l

jest maksymalne. Rwnie dobrze moglibymy rozpocz od stanu | l, l i z minimaln dopuszczaln wartoci m. Odpowiedni warunek miaby posta L | l, l i = 0, ktry w reprezentacji
pooeniowej sprowadza si do rwnania

i
S.Kryszewski
+ i ctg
Yl,l (, ) = 0.
MECHANIKA KWANTOWA
(C.54)
535
6.03.2010
536
Poniewa wedug (C.1) Yl,l (, ) = eil Fl,l (), wic rwnanie (C.54) redukuje si do
d Fl,l ()
l ctg Fl,l () = 0,
d
(C.55)
a wic identycznego z (13.52). Posta rozwizania take bdzie identyczna, czyli zamiast (13.56)
mamy teraz Fl,l () = Cl (sin )l . Normowanie przebiega rwnie identycznie, co prowadzi do
rezultatu
s
ei
Yl,l (, ) = l
2 l!
(2l + 1)! il
e
(sin )l .
4
(C.56)
Normowanie nie pozwala ustali fazy. W poprzednim wypadku faz ustalimy dokonujc pewnego
wyboru. Tutaj moemy postpi analogicznie, dajc ei = 1, po to aby zachowa zgodno ze
wzorem (C.39). Majc wic
s
1
Yl,l (, ) = l
2 l!
(2l + 1)! il
e
(sin )l ,
4
(C.57)
moemy konstruowa harmoniki sferyczne o coraz wikszym m. Oczywicie w tym przypadku

musimy posuy si operatorem podnoszcym

q
L+
|lmi =
l(l + 1) m(m + 1) | l, m + 1 i
~
q
(l + m + 1)(l m) | l, m + 1 i.
(C.58)
Operator ten spenia relacj

L+
~
l+m
| l, l i =
(2l)! (l + m)!
| l m i,
(l m)!
(C.59)
ktrej dowd (tak jak w lemacie (C.18)) przeprowadzimy przez indukcj, rozpoczynajc od m =
l, a potem idc w kierunku rosncych m. Nastpnie otrzymujemy formu analogiczn do (C.23)
s
Yl m (, ) = h | l m i =
s
(l m)!
(2l)! (l + m)!
ei
(l m)!
(2l)! (l + m)!
L+
~
+ i ctg
l+m
Yl,l (, )
l+m
Yl,l (, ),
(C.60)
co po wykorzystaniu w (C.57) prowadzi do wyraenia

1
Yl m (, ) = l
2 l!
2l + 1 (l m)!
4 (l + m)!

+ i ctg
l+m
eil (sin )l ,
(C.61)
w peni analogicznego do (C.24). Dziaanie potg operatora L+ /~ na funkcj stojc z prawej

moemy oblicza tak samo jak w obliczeniach prowadzcych do wzoru (C.30). Moemy jednak
postpi inaczej, zauwaajc e (w reprezentacji pooeniowej)

L+
~
k
S.Kryszewski
"
il
(sin )
L
~
k
il
(sin )
MECHANIKA KWANTOWA
(C.62)
536
6.03.2010
537
Korzystajc teraz z (C.30) otrzymujemy (oczywicie = cos )

L+
~
"
k
il
(sin )
ei(lk) dk
(sin )2l
(sin )lk d k
= (1)k
ei(lk) dk
(sin )2l ,
(sin )lk d k
(C.63)
bowiem operator rniczkowania zmienia znak przy sprzeniu hermitowskim tyle razy ile wynosi
jego rzd. Zapisujc (C.63) dla k = l + m mamy

L+
~
l+m
eil (sin )l = (1)l+m
dl+m
eim
(sin )2l ,
(sin )m d l+m
(C.64)
co z kolei jest analogiem (C.35). Stosujc teraz (C.64) w (C.61) otrzymujemy nastpujce wyraenie dla harmonik sferycznych
Yl m (, ) =
(1)l+m
2l l!
2l + 1 (l m)!
4 (l + m)!
eim (sin )m
dl+m
(sin )2l .
d(cos )l+m
(C.65)
co jest wyraeniem nieco innym ni (C.36), lecz w peni rwnowanym.
C.5
Harmoniki i ich sprzenia zespolone
Mamy dwie rwnowane definicje

(1)l
Ylm (, ) =
2l l!
2l + 1 (l + m)! eim
dlm
(sin )2l
4 (l m)! (sin )m d(cos )lm
(C.66)
lub
(1)l+m
Ylm (, ) =
2l l!
2l + 1 (l m)! im
dl+m
e
(sin )m
(sin )2l
4 (l + m)!
d(cos )l+m
(C.67)
Obliczajc sprzenie zespolone okrelenia (C.66) mamy
Ylm
(, )
(1)l
=
2l l!
2l + 1 (l + m)! eim dlm

(sin )2l .
4 (l m)! (sin )m d lm
(C.68)
Wemy teraz drugi wzr, tj. (C.67), w ktrym pooymy m zamiast m. Otrzymamy w ten
sposb
(1)lm
Yl,m (, ) =
2l l!
2l + 1 (l + m)! im
dlm
e
(sin )m lm (sin )2l
4 (l m)!
d
(C.69)
Zestawiajc dwa powysze wzory widzimy, e
Ylm
(, ) = (1)m Yl,m (, ),
(C.70)
wystarczy wic oblicza harmoniki sferyczne tylko dla m nieujemnych. Harmoniki o ujemnym
indeksie m otrzymujemy przez sprzenie zespolone i dopasowanie znaku.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
537
6.03.2010
C.6
538
Relacja rekurencyjna dla harmonik sferycznych
Udowodnimy teraz nastpujc relacj rekurencyjn dla harmonik sferycznych

s
Ylm (, ) cos = Yl+1,m (, )
(l + m + 1)(l m + 1)
(2l + 1)(2l + 3)
s
+ Yl1,m (, )
(l + m)(l m)
.
(2l 1)(2l + 1)
(C.71)
Dowd tego wzoru jest dosy mudny, mimo to warto go uwanie przeledzi. Najpierw jednak
wykaemy kilka stwierdze pomocniczych
Lemat C.2 Dla operatora obniajcego (w reprezentacji pooeniowej) zachodzi nastpujca relacja komutacyjna

L
, cos
~
= ei sin .
(C.72)
Dowd. Niech f = f (, ) oznacza dowoln funkcj falow (zalen od zmiennych ktowych).

Obliczamy dziaanie komutatora na funkcj f

L
L
L
, cos f (, ) =
cos f cos
f
~
~
~

= ei
+ i ctg
cos f

i
+ i ctg
f
cos e

f
f
i
= e
sin f cos
+ i ctg cos

f
+ ei cos
i ctg cos
.
(C.73)
Po skrceniu mamy

L
, cos f (, ) = ei sin f (, ).
~
(C.74)
Z dowolnoci funkcji f wynika teza (C.72).

Lemat C.3 Dla operatora obniajcego (w reprezentacji pooeniowej) zachodzi take

L i
, e
sin
~
S.Kryszewski
= 0.
(C.75)
MECHANIKA KWANTOWA
538
6.03.2010
539
Dowd. Jak poprzednio, dla dowolnej funkcji falowej g = g(, ) mamy

L i
, e
sin g(, ) =
~

i
= e
+ i ctg
ei sin g

e2i sin
+ i ctg
g

i
= ei ei
(sin g) + i cos
e
g

g
g
i cos
+ e2i sin

g
g
2i
= e
cos g sin
+ i cos i g +

g
g
+ e2i sin
i cos
= 0,
(C.76)
bowiem wszystkie czony si znosz parami.

Lemat C.4 Dla k N zachodzi (w reprezentacji pooeniowej) relacja komutacyjna
"
L
~
k
L
= k
~
, cos
k1
ei sin .
(C.77)
Dowd. Przez indukcj. Teza dla k = 1 jest udowodniona w (C.72). Przyjmujemy (C.77) za
prawdziwe dla pewnego k i badamy dla k + 1
"
L
~
k+1

, cos
"
k
L
~

L
~

, cos
L
, cos
~

L
L k1 i
L
k
e
sin + ei sin
~
~
~

k
L
= (k + 1)
ei sin .
~
L
~
k
k
(C.78)
Pierwsza rwno wynika z wasnoci komutatorw, druga z (C.72) i z zaoenia indukcyjnego,

a trzecia z faktu, e funkcja ei sin i operator L komutuj. Odtworzya si teza dla k + 1 co,
na mocy zasady indukcji, koczy dowd.
Udowodnione wzory zastosujemy do analizy wyraenia cos Ylm (, ). Dla skrcenia notacji
bdziemy pomija argumenty harmonik sferycznych. Na mocy relacji (C.23) piszemy
s
cos Ylm =
(l + m)!
cos
(2l)! (l m)!
L
~
lm
Yl l .
(C.79)
Stosujc komutator (C.77) dla k = l m, otrzymujemy

s
cos Ylm =
(l + m)!
(2l)! (l m)!
"
L
~
lm
L
(l m)
~
S.Kryszewski
cos Yl l
#
lm1
sin Yl l .
MECHANIKA KWANTOWA
(C.80)
539
6.03.2010
540
Nastpne kroki polegaj na przeksztaceniu funkcji na ktre dziaaj potgi operatora obniajcego L . Najpierw skorzystamy z (C.48), w ktrym zamieniamy l l + 1, a zatem
1
Yl+1,l .
cos Yl,l =
2l + 3
(C.81)
Natomiast z (C.41) wynika, e

s
ei sin Yl l =
s
2l + 1
sin2 Yl1,l1
2l
2l + 1
Yl1,l1 +
2l
2l + 1
cos2 Yl1,l1 .
2l
(C.82)
I dalej, z (C.53) po zamianie l l + 1 otrzymujemy

s
Yl+1,l1 =
i
2l + 3 h
(2l + 1) cos2 1 Yl1,l1
4l
(C.83)
skd, po elementarnych przeksztaceniach dostajemy
1
2l + 1
4l
Yl+1,l1 + Yl1,l1 = cos2 Yl1,l1 .
2l + 3
(C.84)
Wobec tego z (C.82) po podstawieniu (C.84) dostajemy

s
i
2l + 1
Yl1,l1
2l
sin Yl l =
+
2l + 1
1
2l
2l + 1
4l
Yl+1,l1 + Yl1,l1
2l + 3
(C.85)
W wyraeniu tym wystpuj tylko dwie harmoniki sferyczne. Uporzdkowanie wspczynnikw

prowadzi do
s
i
sin Yl l =
2
Yl+1,l1
(2l + 1)(2l + 3)
2l
Yl1,l1 .
2l + 1
(C.86)
I teraz podstawiamy wzory (C.81) i (C.86) do formuy (C.80) dostajc

s
cos Ylm =
(l + m)!
(2l)! (l m)!
"
2l + 3
s
(l m)
L
~
lm
Yl+1,l
2
(2l + 1)(2l + 3)
+ (l m)
2l
2l + 1
L
~
L
~
lm1
lm1
Yl+1,l1
Yl1,l1 .
(C.87)
Na podstawie (C.76) (w reprezentacji pooeniowej) po zamianie l l 1, mamy

L
~
lm1
S.Kryszewski
Yl1,l1 =
(2l 2)! (l m 1)!

Y l 1, m,
(l + m 1)!
MECHANIKA KWANTOWA
(C.88)
540
6.03.2010
541
co pozwala przeksztaci ostatni czon w (C.87)

s
(l + m)!
(l m)
(2l)! (l m)!
s
=
s
=
s
2l
2l + 1
L
~
lm1
Yl1,l1
(l + m)!
(l m)
(2l)! (l m)!
2l
2l + 1
(2l 2)! (l m 1)!

Yl1,m
(l + m 1)!
(l + m)
(l m)
2l (2l 1) (l m)
2l
Yl1,m
2l + 1
(l + m)(l m)
Yl1,m .
(2l 1) (2l + 1)
(C.89)
Podstawiajc teraz (C.89) zamiast ostatniego skadnika do (C.87) dostajemy

s
cos Ylm =
(l + m)!
(2l + 3) (2l)! (l m)!
"
(l m)
s
L
~
lm
2
(2l + 1)
Yl+1,l

L
~
lm1
(l + m)(l m)
Yl1,m .
(2l 1) (2l + 1)
Yl+1,l1
(C.90)
Porwnujc powyszy wzr z nasz tez (C.71) widzimy, e jedna jej cz jest ju "gotowa".
Pozostaje rozway pierwsze dwa skadniki (C.90). W tym celu znw wracamy do wzoru (C.18),
w ktrym zamieniamy l l + 1 i wtedy

L
~
l+1m
Yl+1,l+1 =
(2l + 2)! (l m + 1)!

Yl+1,m .
(l + m + 1)!
(C.91)
Pomy teraz m = l, wobec tego dostajemy

L
~
Yl+1,l+1 =
q
(2l + 2)!
Yl+1,l =
2(l + 1) Yl+1,l .
(2l + 1)!
(C.92)
Std oczywicie wynika, e

s
Yl+1,l =
1
Yl+1,l+1 .
2(l + 1)
(C.93)
Wemy ponownie (C.91) ale tym razem dla m = l 1, zatem

L
~
2
2 (2l + 2)!
Yl+1,l1
(2l)!
Yl+1,l+1 =
q
2 (2l + 2)(2l + 1) Yl+1,l1 .
(C.94)
Wobec tego mamy

s
Yl+1,l1 =
S.Kryszewski
1
Yl+1,l+1 .
2 (2l + 2)(2l + 1)
MECHANIKA KWANTOWA
(C.95)
541
6.03.2010
542
Mamy ju wszystko co potrzeba do obliczenia pierwszego skadnika w (C.90). Wstawiamy do

niego (C.93) i (C.95) i dostajemy
s
(l + m)!
(2l + 3) (2l)! (l m)!
"
L
~
(l m)
s
Yl+1,l
2
(2l + 1)
(l + m)!
(2l + 3) (2l)! (l m)!
(l m)
lm
2
(2l + 1)
"s
L
~
Yl+1,l1
1
2(l + 1)
1
2 (2l + 2)(2l + 1)
lm1
L
~
L
~
l+1m
Yl+1,l+1
#
l+1m
Yl+1,l+1 .
(C.96)
Oba czony zawieraj t sam potg operatora L , ktra dziaa na t sam harmonik sferyczn.
Mona wic te wielkoci wyczy z nawiasu kwadratowego, w ktrym zostanie jedynie czynnik
liczbowy. Porzdkujc ten czynnik, wyraamy pierwszy skadnik wzoru (C.90) w postaci
s
(l + m)!
(2l + 2) (2l + 3) (2l)! (l m)!
s
l+m+1
2l + 1
(l + m)!
(2l + 2) (2l + 3) (2l)! (l m)!
s

L
~
l+1m
l+m+1
2l + 1
Yl+1,l+1

(2l + 2)! (l + 1 m)!

Yl+1,m ,
(l + 1 + m)!
(C.97)
gdzie po prawej stronie rwnoci wykorzystalimy (C.18) wzite po zamianie l + 1. Dokonujc

uproszcze w czynnikach liczbowych sprowadzamy pierwszy skadnik wzoru (C.90) do
s
1
(2l + 2) (2l + 3)
=
l+m+1
2l + 1
s
(2l + 2) (2l + 1)(l + 1 m)

Yl+1,m
(l + 1 + m)
(l + m + 1) (l m + 1)
Yl+1,m
(2l + 1) (2l + 3)
(C.98)
I wreszcie, uproszczony pierwszy skadnik wzoru (C.90) podstawiamy na jego miejsce (tj. do
(C.90)) i w kocu otrzymujemy
s
cos Ylm =
(l + m + 1) (l m + 1)
Yl+1,m
(2l + 1) (2l + 3)
s
(l + m)(l m)
Yl1,m ,
(2l 1) (2l + 1)
(C.99)
co dokadnie pokrywa si z rwnoci (C.71). Pracochonne i skomplikowane wyprowadzenie jest

wic zakoczone.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
542
6.03.2010
Dod. mat. D. Wielomiany Legendrea, itp.
543
Dodatek D
Wielomiany Legendrea, itp.

Wielomiany Legendrea i stowarzyszone z nimi funkcje s szeroko omawiane w wielu podrcznikach fizyki matematycznej. Nie bdziemy wic dowodzi czy wyprowadza ich wasnoci. Celem
niniejszego rozdziau jest po prostu zebranie informacji istotnych i poytecznych w praktycznych
zagadnieniach mechaniki kwantowej.
D.1
Wielomiany Legendrea
Wielomiany Legendrea stanowi zupeny zbir funkcji ortogonalnych na odcinku (1, 1). Kad
funkcj na tym odcinku mona wic przedstawi jako (na ogl nieskoczon) kombinacj liniow
wielomianw Legendrea. Wielomiany te s zdefiniowane za pomoc tzw. wzoru Rodriguesa
Pn (x) =
n
n
dn 2
(1)n dn
1
2
x
1
=
1
x
.
2n n! dxn
2n n! dxn
(D.1)
Wzr Rodriguesa pozwala atwo obliczy kilka pierwszych wielomianw Legendrea

P0 (x) = 1,
P1 (x) = x,
P2 (x) =
P3 (x) =
P4 (x) =
1
2
1
2
1
8
( 3x2 1 ),
( 5x3 3x ),
( 35x4 30x2 + 3 ).
(D.2)
Mona te znale wyraenie jawne

1
Pn (x) = n
2 n!
n
X
mmmin
(1)
nm
n
(2m)!
x2mn ,
m (2m n)!
(D.3)
gdzie dolna granica sumy mmin = n2 dla n parzystego i mmin = n+1

dla n nieparzystego.
2
Z formuy tej wynikaj nastpujce wnioski. Dla n2k (parzystego) wielomian P2k (x) zawiera
wyraz wolny (m = mmin = k) i parzyste potgi x jest funkcj parzyst
P2k (x) = P2k (x).
(D.4)
Jego warto w zerze jest rwna wyrazowi wolnemu i w/g (D.3) wynosi
!
P2k (x) =
1
2k
(2k)!
(1)2kk
22k (2k)!
k (2k 2k)!
= (1)k
S.Kryszewski
(2k)!
(2k 1)!!
= (1)k
.
(2k k!)2
(2k)!!
MECHANIKA KWANTOWA
(D.5)
543
6.03.2010
544
Dla n = 2k + 1 (nieparzystego) brak wyrazu wolnego, bo mmin = k + 1. Ponadto w P2k+1 (x)

wystpuj jedynie nieparzyste potgi x. Jest to wic funkcja nieparzysta
P2k+ (x) = P2k+1 (x)
P2k+1 (0) = 0.
(D.6)
Wielomiany Legendrea na odcinku (1, 1) s ortogonalne, lecz nieunormowane, bowiem

Z 1
1
dx Pn (x)Pm (x) =
2
nm .
2n + 1
(D.7)
Wielomiany Pn (x) pojawiy si w literaturze matematycznej jako rozwizania rwnania rniczkowego

1 x2
d2 f (x)
dx2
2x
df (x)
+ n(n + 1)f (x) = 0,
dx
(D.8)
ktre mona take zapisa w postaci rwnowanej

df (x)
d
1 x2
+ n(n + 1)f (x) = 0.
dx
dx
(D.9)
Wielomiany Pn (x) nie s jedynymi rozwizaniami rwnania (D.8). Inne rozwizania nie s jednak
wielomianami.
Wielomiany Legendrea maj funkcj tworzc
1 2sx + s2
Pn (x)sn
n=0
n=0
Pn (x)
dla |s| < 1,

1
sn+1
(D.10)
dla |s| > 1.
Wemy |s| < 1 i pomy x = 1, wwczas

1
1 2s + s2
X
1
=
=
Pn (1)sn .
1s
n=0
(D.11)
Poniewa z rozwinicia taylorowskiego wiadomo, e
X
1
=
(1)n sn ,
1s
n=0
(D.12)
wic porwnujc dwa powysze szeregi stwierdzamy, e

Pn (+1) = 1,
oraz
Pn (1) = (1)n .
(D.13)
Wielomiany te speniaj take szereg, czsto poytecznych, relacji rekurencyjnych. I tak, na

przykad
2n + 1
n
x Pn (x)
Pn1 (x)
n+1
n+1
x2 1 d Pn (x)
= x Pn (x) +
,
n+1
dx
d Pn+1 (x)
d Pn1 (x)
(2n + 1)Pn (x) =
.
dx
dx
Pn+1 (x) =
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(D.14a)
(D.14b)
(D.14c)
544
6.03.2010
545
Dla przykadu udowodnimy ostatni z rekurencji, tj. (D.14c). Ze wzoru Rodriguesa mamy
d Pn+1 (x)
dx
n+1
1
dn+2 2
x
1
2n+1 (n + 1)! dxn+2
n i
dn+1 h 2
1
=
x
x
1
2n n! dxn+1

n

n1
1
dn
2
2
2
=
x 1
+ 2nx x 1
2n n! dxn

n1
1
dn
2
2
= Pn (x) + n1
x
x
1
.
2
(n 1)! dxn
Poniewa x2 x2 1
d Pn+1 (x)
dx
n1
= x2 1
n
n1
+ x2 1
(D.15)
, wic

dn
n

n1
1
2
2
x 1
+ x 1
= Pn (x) + n1
2
(n 1)! dxn
d Pn1 (x)
= Pn (x) + 2nPn (x) +
,
dx
(D.16)
skd od razu wynika teza (D.14c).
D.2
Stowarzyszone funkcje Legendrea
Stowarzyszone funkcje Legendrea okrelone na przedziale (1, 1) s zdefiniowane za porednictwem zwykych wielomianw Pl (x) wzorem
Plm (x) =
=
p
m
dm
Pl (x)
dxm
m dl+m
l
1 p
2
2
1
x
x
1
,
2l l!
dxl+m
1 x2
(D.17)
gdzie przyjmujemy 0 m l. Oczywicie dla m = 0 stowarzyszone funkcje Legendrea pokrywaj si z wielomianami Legendrea
Pl0 (x) Pl (x).
(D.18)
Zwrmy uwag, e tak zdefiniowane funkcje Plm (x) nie s na og wielomianami, bowiem dla
m nieparzystego zawieraj pierwiastek. Argument x (1, 1), wic 1 x2 0 i obliczanie
pierwiastka nie nastrcza problemw. Jednak nie ustalony jest znak pierwiastka. Funkcje Plm (x)
czsto stosuje si dla x = cos (przy (0, ), jak we wsprzdnych sferycznych). Wwczas
mona ustali znak pierwiastka, wybierajc
p
1 x2 =
1 cos2 =
sin2 = sin ,
(D.19)
ktry w przedziale (0, ) jest zawsze nieujemny. Przy takim zaoeniu czsto pisze si
Plm (cos ) =
(1)l
dl+m
m
(sin
)
(sin )2l ,
2l l!
d(cos )l+m
(D.20)
co kojarzy si z harmonikami sferycznymi. Do dyskusji tego skojarzenia jeszcze wrcimy, a na

razie pozostamy przy funkcjach Plm (x). Wybr x = cos okrela jednoczenie parzysto stowarzyszonych funkcji Legendrea. Parzysto okrelamy bowiem jako wasno zwizan z odbiciem
przestrzennym ~r ~r. Odpowiada temu zmiana ktw sferycznych
,
S.Kryszewski
oraz
+ .
MECHANIKA KWANTOWA
(D.21)
545
6.03.2010
546
W takim przypadku
cos cos( ) = cos ,
sin sin( ) = sin ,
(D.22)
A zatem przy odbiciu cos zmienia znak, za sin nie. W takim razie z (D.20) wynika, e
(1)l
dl+m
m
(sin
)
(sin )2l
2l l!
d( cos )l+m
Plm ( cos ) =
= (1)l+m Plm (cos ), .
(D.23)
co dla m = 0 jest zgodne z wasnociami parzystoci zwykych wielomianw Legendrea.

Ze wzoru (D.17) dla m > 0 przykadowo mamy
P11 (x) =
1 x2 = sin ,
p
P21 (x) = 3x 1 x2 = 3 sin cos ,

P22 (x) = 3(1 x2 ) = 3 sin2 = 3(1 cos2 ).
(D.24)
Wyliczenie dalszych Plm (x) jest nieco mudne, ale proste.

Stowarzyszone funkcje Legendrea s na odcinku (1, 1) ortogonalne, w nastpujcym sensie
Z 1
1
dx Plm (x)Pkm (x) =
(l + m)!
2
lk .
2l + 1 (l m)!
(D.25)
Funkcje Plm (x) speniaj rwnanie rniczkowe

1 x2
d2
dx2
Plm (x) 2x
+
D.3
d m
Pl (x)
dx
"
m2
l(l + 1)
1 x2
Plm (x) = 0.
(D.26)
Harmoniki sferyczne
D.3.1
Zwizek ze stowarzyszonymi funkcjami Legendrea
Wyprowadzilimy uprzednio harmoniki sferyczne (patrz (C.67)) w nastpujcej postaci

(1)l+m
2l l!
Yl m (, ) =
2l + 1 (l m)!
4 (l + m)!
eim (sin )m
dl+m
(sin )2l
d(cos )l+m
(D.27)
Porwnujc to okrelenie ze stowarzyszonymi funkcjami Legendrea (D.20) Otrzymujemy

s
Yl m (, ) = (1)
2l + 1 (l m)! im m
e
Pl (cos )
4 (l + m)!
(D.28)
gdzie (przypominamy) 0 m l, jak to wynika z definicji funkcji Plm (x). Harmoniki z indeksami
m < 0 otrzymamy przez relacj sprzenia zespolonego Yl,m = (1)m Ylm . Piszc w (D.28)
|m|
Plm (x) = Pl (x) sprzgamy i dostajemy
s
Yl,m (, ) =
2l + 1 (l m)! im |m|
e
Pl (cos ),
4 (l + m)!
(m 0).
(D.29)
Zamieniajc po obu stronach m na m otrzymujemy

s
Yl m (, ) =
S.Kryszewski
2l + 1 (l + m)! im |m|
e
Pl (cos ),
4 (l m)!
MECHANIKA KWANTOWA
(m < 0).
(D.30)
546
6.03.2010
D.3.2
547
Parzysto harmonik sferycznych
Zwrmy uwag na wasnoci parzystoci harmonik sferycznych. Przy odbiciu przestrzennym

naley dokona zamian (D.21), a w konsekwencji (D.22) oraz
eim eim(+) = (1)m eim .
(D.31)
Korzystajc z parzystoci (D.23) stowarzyszonych funkcji Legendrea, ze wzoru (D.28) dostajemy

Yl m (, )
odbicie
- Yl m ( , + )
s
= (1)m
s
2l + 1 (l m)!
(1)m eim Plm ( cos )
4 (l + m)!
2l + 1 (l m)! im
e
(1)l+m Plm (cos )
4 (l + m)!
= (1)l Yl m (, ).
D.3.3
(D.32)
~ 2 i Lz
Harmoniki sferyczne to funkcje wasne L
Sprawdzimy, e harmoniki sferyczne dane w (D.28) i (D.30) s rzeczywicie funkcjami wasnymi

(w reprezentacji pooeniowej) operatorw Lz i ~l2 (orbitalnego momentu pdu). Zapiszmy wic
|m|
Yl m (, ) = Alm eim Pl
(cos ),
(D.33)
gdzie staa normalizacyjna wynika z rwnania (D.28) dla m 0 lub z (D.30) dla m < 0.
Rwnanie wasne dla operatora Lz (w reprezentacji pooeniowej, patrz (13.34b) ma posta
Lz Yl m = i~
Yl m .
(D.34)
Po wstawieniu harmoniki (D.33) od razu otrzymujemy

Lz Yl m = i~Alm
im |m|
e
Pl (cos )
|m|
= m~Alm eim Pl
(cos ) = m ~ Yl m ,
(D.35)
tak jak by powinno.

~ 2 jest bardziej zoone (patrz (13.34a))
Odpowiednie rwnanie rniczkowe dla operatora L
"
~ 2 Yl m = ~2 Alm
L
sin
sin
1
2
|m|
+
eim Pl (cos ).
2
2
sin
(D.36)
Rniczkowanie po jest trywialne

"
~2
L Yl m = ~ Alm e
S.Kryszewski
im
1 d
d
sin
sin d
d
m2
sin2
MECHANIKA KWANTOWA
#
|m|
Pl
(cos ).
(D.37)
547
6.03.2010
548
W pozosta.lej czci rwnania podstawiamy x = cos . Wobec tego, zgodnie z (C.26) otrzymujemy

~ 2 Yl m = ~2 Alm eim
L
"
= ~2 Alm eim
"
2
= ~ Alm e
im
1
d
sin
sin
dx
d
sin
dx
#
m2
|m|
Pl (x)
1 x2
d
d
(1 x2 )
dx
dx
(1 x2 )

m2
1 x2
d
d2
2x
2
dx
dx
m2
1 x2
|m|
Pl
(x)
#
|m|
Pl
(x)
(D.38)
Z rwnania spenianego przez stowarzyszone funkcje Legendrea wynika, e

~ 2 Yl m = ~2 Alm eim
L
|m|
l(l + 1)Pl
(x)
= ~2 l(l + 1) Yl m .
(D.39)
A wic wszystko jest tak jak by powinno. Harmoniki sferyczne istotnie s funkcjami wasnymi
orbitalnego momentu pdu.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
548
6.03.2010
Dod. mat. E. Uwagi o wielomianach Laguerrea
549
Dodatek E
Uwagi o wielomianach Laguerrea

E.1
Podstawy definicje
()
Wielomiany Laguerrea Lm (x) s wielomianami stopnia m. Jako ich definicj mona przyj
wzr Rodriguesa
L()
m (x) =
1 x dm m+ x
x e
x
e
,
m!
dxm
(E.1)
gdzie przyjmujemy m liczba naturalna (m = 0, 1, 2, ....), oraz parametr > 1 jest liczb rzeczywist. Warto te zwrci uwag na czynnik normujcy m! w mianowniku wzoru (E.1). Rne
rda w rny sposb okrelaj wspomniany czynnik. Na podstawie wzoru Rodriguesa mona
atwo skonstruowa wielomiany Laguerrea w jawnej postaci. Trzy pierwsze wielomiany Laguerrea, niezbdne do wyznaczenia kilku pierwszych funkcji radialnych atomu wodoropodobnego, s
postaci
()
L0 (x) = 1,
(E.2a)
()
(E.2b)
L0 (x) = ( + 1) x,
1
1
()
L0 (x) = ( + 1)( + 2) x( + 2) + x2 .
(E.2c)
2
2
Stosujc we wzorze Rodriguesa wzr Leibniza dla pochodnej (rzdu m) iloczynu dwch funkcji,
moemy uzyska jawne, oglne wyraenie dla wielomianw Laguerrea
L()
m (x) =
m
X
(1)k
k=0
(m + + 1)
xk
.
k! (m k)! ( + k + 1)
(E.3)
Korzystajc z uoglnionego rozumienia wspczynnikw dwumianowych (dopuszczajcego rzeczywisty grny indeks) moemy zapisa wielomiany Laguerrea w postaci rwnowanej
L()
m (x) =
m
X
(1)k
k=0
xk
k!
m+
k+
(E.4)
Jeli parametr jest liczb naturaln to funkcje przechodz w zwyke silnie i wwczas mamy
L()
m (x)
m
X
(1)k
k=0
xk
k!
(m + )!
.
(m k)! (k + )!
(E.5)
W wielu zastosowaniach przydaje si fakt, e wielomiany Laguerrea speniaj rwnanie rniczkowe

x
d2
d
w(x) + ( + 1 x) w(x) + nw(x) = 0,
2
dx
dx
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
(E.6)
549
6.03.2010
550
gdzie w(x) = Ln (x).

Wielomiany Laguerrea maj funkcje tworzc okrelon dla |z| < 1 w nastpujcy sposb

1
xz
exp
+1
(1 z)
1z
n
L()
n (x) z .
(E.7)
n=0
Odnotujmy jeszcze zwizek pomidzy wielomianami Laguerrea a konfluentn funkcj hipergeometryczn

1 F1 (m, , z)
E.2
m! ( + 1) ()
L (z).
(m + + 1) m
(E.8)
Caki z wielomianami Laguerrea
Przypadek oglny
Potrzebowa bdziemy pewnych caek zawierajcych wielomiany Laguerrea. Rozwamy wic
nastpujc cak z dwch funkcji tworzcych (E.7) parametryzowanych przez z i t
J(a) =
Z
0
dx xa1 ex
xz
1z
z)+1
xt
1t
t)+1
exp
exp
(1
(1
(E.9)
gdzie przyjmujemy a > 0. Po uporzdkowaniu wykadnikw funkcji eksponencjalnych nie jest

trudno obliczy t cak. Z drugiej strony moemy rozwin funkcje tworzce wielomianw Laguerrea wedug (E.7). Cak J(a) obliczon z (E.9) porwnujemy z rozwiniciem i otrzymujemy
X
m n
z t
Z
0
m=0 n=0
()
dx xa1 ex L()
m (x)Ln (x) =
(1
(a)
.
t)1+a (1 zt)a
z)1+a (1
(E.10)
Warto przypomnie rozwinicie dla dowolnego, rzeczywistego b i dla |x| < 1
X
xk
(1 x)b =
k=0
k!
(b)k ,
(E.11)
gdzie (z)k = z(z + 1)(z + 2) . . . . . . (z + k 1). Dla b cakowitego dodatniego szereg urywa si i
redukuje do dwumianu Newtona. Iloczyn (z)k nazywamy symbolem Pochhammera. Zawiera on
k czynnikw. Dla z 6= n (nie bdcego ujemn liczb cakowit) mamy
(z)k =
(z + k)
,
(z)
przy czym
(z)0 = 1.
(E.12)
Caka ortogonalizacyjna. Rodziny wielomianw Laguerrea

Relacja (E.10) jest szczeglnie interesujca dla przypadku = = a 1. Dwa pierwsze czynniki
mianownika prawej strony daj jedynki. Mamy prosty przypadek
X
z m tn
m=0 n=0
()
dx x ex L()
m (x)Ln (x)
= ( + 1)(1 zt)(+1)
= ( + 1)
X
(zt)k
k=0
X
(zt)k
k=0
S.Kryszewski
k!
k!
( + 1)k
( + k + 1),
MECHANIKA KWANTOWA
(E.13)
550
6.03.2010
551
gdzie skorzystalimy z rozwinicia (E.11) i wasnoci symbolu Pochhammera (E.12) dla +1 > 0.
Po prawej stronie rwnoci (E.13) zmienne z i t wystpuj zawsze w tej samej potdze. A zatem
po lewej stronie wyrazy z m 6= n musz znika, atwo wic odczytujemy
Z
0
()
dx ex x L()
m (x)Ln (x) = mn
( + m + 1)
.
m!
(E.14)
Jest to relacja ortogonalnoci dla rodziny wielomianw Laguerrea z ustalonym grnym indeksem
. Zapewnia ona ortogonalno radialnych funkcji falowych atomu wodoropodobnego ze wzgldu
na gwn liczb kwantow. Zauwamy, e ze wzgldu na rnie przyjmowane czynniki normujce
w definicjach (E.1) lub (E.3) znajdujemy w podrcznikach rne wersje caki ortogonalizacyjnej.
W szczeglnoci, z (E.14), dla = 2l + 1 oraz n = m = n l 1 otrzymujemy
Z
0
(2l+1)
dx ex x2l+1 Lnl1 (x)
2
(n + l)!
.
(n l 1)!
(E.15)
Caki w rodzinie wielomianw o okrelonym grnym indeksie

Oglne wyraenie (E.10) pozwala rozpatrywa wiele rnych przypadkw. Ze wzgldu na potrzeby zwizane z mechanik kwantow dalsze rozwaania ograniczymy do przypadku, w ktrym
oba grne indeksy wielomianw Laguerrea s jednakowe = , a wic do rodziny wielomianw
ortogonalnych. Ponadto przyjmiemy wykadnik a w postaci a = + 1 + q > 0, gdzie dopuszczamy q jako dowoln liczb rzeczywist speniajc podany warunek. Z oglnej relacji (E.10)
otrzymujemy wwczas
X
m n
z t
m=0 n=0
Z
0
()
dx x+q ex L()
m (x)Ln (x) =
= (1 z)q (1 t)q (1 zt)(+q+1) ( + q + 1).
(E.16)
Stosujc relacje (E.11)i (E.12) przeksztacamy praw stron

X
z m tn
m=0 n=0
Z
0
()
dx x+q ex L()
m (x)Ln (x) =
X
X
X
p=0 s=0 k=0
z k+p tk+s
(q)p (q)s ( + q + k + 1).
p! s! k!
(E.17)
Sumy po obu stronach nie s identyczne. Porwnujc wspczynniki przy jednakowych potgach
z oraz t widzimy, e indeksy sumowania powizane s warunkami
m = k + p p = m k,
n = k + s s = n k.
(E.18)
A wic przy wybranych m i n indeksy p i s s jednoznacznie okrelone przez m, n oraz k. Kademu

wyrazowi po lewej odpowiada wic po prawej stronie pojedyncza suma wzgldem indeksu k. W
ten sposb z (E.17) otrzymujemy (przy warunku q + > 1)
Z
0
()
dx x+q ex L()
m (x)Ln (x)
X
k=0
S.Kryszewski
(q)mk (q)nk ( + q + k + 1)
.
(m k)! (n k)!
k!
MECHANIKA KWANTOWA
(E.19)
551
6.03.2010
552
Suma po k tak naprawd jest skoczona. Wynika to std, e argumenty silni w mianowniku nie
mog by ujemne. Warunki te musz by spenione rwnoczenie. A zatem mona je zapisa
wsplnie
k kmax = min(m, n).
(E.20)
A wic w (E.19) suma po k jest skoczona i grn granic sumy jest kmax . Caka (E.19) wraz
z warunkiem (E.20) stanowi wynik, ktry bdziemy dalej bada. Pewne uproszczenia moemy
dosta rozpatrujc bardziej konkretne przypadki, w ktrych symbol Pochhammera przyjmuje
prost posta.
Przypadek szczeglny: = oraz q 0
Jeeli q 0 to z definicji symbolu Pochhammera wynika
1
(q)p = (1)p
p!
q
p
(E.21)
gdzie symbol Newtona ponownie rozumiemy w sensie uoglnionym. Wwczas z (E.19) przy
uwzgldnieniu (E.20) dostajemy
Z
0
()
dx x+q ex L()
m (x)Ln (x) =
kX
max
(1)
m+n
k=0
( + q + k + 1)
k!
q
mk
q
nk
(E.22)
Biorc pod uwag wasno symetrii wspczynnikw dwumianowych mamy

q
mk
q
qm+k
(E.23)
Znw wic mamy warunki q m + k 0 oraz analogicznie q n + k 0. Wobec tego w sumie po

k nie znikaj tylko te czony, dla ktrych k jest najmniejsz liczb cakowit speniajc warunek
k kmin = [ max(m q, n q) ],
(E.24)
gdzie [.] oznacza cz cakowit. Suma w (E.22) jest wic jeszcze bardziej ograniczona.
Z
0
()
dx x+q ex L()
m (x)Ln (x) =
kX
max
m+n
(1)
k=kmin
( + q + k + 1)
k!
q
mk
q
nk
(E.25)
W przypadku dowolnego q rzeczywistego niewiele moemy dalej zrobi. Nietrudno jest, na przykad przyj, e q jest nieujemn liczb cakowit. Zauwamy, e w tej sytuacji moe si tak
zdarzy, i dla pewnych par (m, n) nie da si znale indeksw k speniajcych jednoczenie
warunki (E.20) i (E.24). Oczywicie wtedy caka wystpujca po lewej stronie wzoru (E.25) jest
rwna zeru.
Jako przykad takiej sytuacji rozwamy q = 0. Warunek dla k ma posta
q = 0,
min(m, n) k max(m, n).
(E.26)
Jeli m 6= n to oczywicie nie moe on by speniony przez jakkolwiek liczb cakowit k. A wic
wtedy caka po lewej (E.25) znika. Jedynie dla przypadku m = n moliwe jest k = m. atwo
sprawdzi, e wtedy odtwarza si caka ortogonalizacyjna (E.14).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
552
6.03.2010
553
Przypadek szczeglny: = , m = n oraz q = j 0 cakowite

W konkretnych zastosowaniach potrzebujemy caek, w ktrych = , m = n oraz q jest nieujemn liczb cakowit q = j 0. Wwczas kmin = m j, za kmax = m. Ze wzoru (E.25)
otrzymujemy
Z
0
dx x
+j
i2
L()
m (x)
m
X
k=mj
( + j + k + 1)
k!
j
mk
!2
(E.27)
Wygodnie jest wprowadzi nowy indeks sumowania s = k + j m, ktry przebiega zbir

(0, 1, 2, ..., j). W ten sposb caka (E.27) przybiera posta
Z
0
dx x
+j
i2
L()
m (x)
j
X
( + m + s + 1)
j
s
(m j + s)!
s=0
!2
(E.28)
gdzie wykorzystalimy rwnie wasno symetrii (E.23).

Uzyskana relacja (E.28) jest poyteczna przy obliczaniu caek zawierajcych funkcje radialne
atomu wodoropodobnego. Bez trudu z (E.28) otrzymujemy caki dla j = 0, 1, 2. Dla j = 0 oczywicie ponownie dostajemy cak ortogonalizacyjn (E.14). Pomijajc bardzo proste obliczenia
podajemy dwie nastpne caki. Caka z j = 1 pojawia si przy normowaniu, natomiast przypadek j = 1 mamy przy obliczaniu wartoci oczekiwanej promienia atomu wodoropodobnego.
Odpowiednie caki wynosz
Z
Z0
0
i2
dx x+1 ex L()
m (x)
h
= (2m + + 1)
i2
( + m + 1)
m!
(E.29a)
dx x+2 ex L()
m (x)
h
( + 1)( + 6m + 2) + 6m2
i ( + m + 1)
.
(E.29b)
m!
Zwrmy uwag, e dla wielomianw Laguerrea wystpujcych w funkcjach radialnych mamy
= 2l + 1 oraz m = n l 1. Wobec tego,
=
Z
0
Z
0
(2l+1)
i2
(2l+1)
i2

h
= 2n
(n + l)!
,
(n l 1)!
(E.30a)
= 2 3n2 l(l + 1)
(n + l)!
.
(n l 1)!
(E.30b)
Przypadek szczeglny = , m = n oraz q < 0

Ponownie korzystamy ze wzoru (E.19), w ktrym teraz przyjmujemy q = |q|, przy warunku
|q| < + 1. Jak atwo sprawdzi, symbol Pochhammera i wspczynnik dwumianowy speniaj
relacj
(|q|)p
=
p!
|q| + p 1
p
(E.31)
Uwzgldniajc powysz formu otrzymujemy

Z
0
dx x|q| ex L()
m (x)Ln (x) =
S.Kryszewski
|q| + m k 1
mk
kX
max
k=0
( + k |q| + 1)
k!
|q| + n k 1
nk
MECHANIKA KWANTOWA
(E.32)
553
6.03.2010
554
co jest mao poyteczne, jeli q jest dowoln liczb ujemn speniajc warunek |q| < + 1.
Wspczynniki dwumianowe wystpujce w (E.32) upraszczaj si do jedynek, jeli q = 1.
Wwczas z (E.32) dostajemy
Z
0
kX
max
dx x1 ex L()
m (x)Ln (x) =
k=0
( + k)
,
k!
(E.33)
gdzie kmax = min(m, n) zgodnie z warunkiem (E.20).

W tym miejscu warto jest przypomnie pewne, bardzo uyteczne wasnoci wspczynnikw
dwumianowych.
Lemat E.1 Dla wspczynnikw dwumianowych z rzeczywistym parametrem , zachodzi regua
sumacyjna (zwana sumowaniem rwnolegym)
M
X
+k
k
k=0
+M +1
M
(E.34)
Dowd lematu mona w prosty sposb przeprowadzi przez indukcj wzgldem liczby cakowitej
M . Relacj sumowania rwnolegego mona zapisa przez funkcje gamma:
M
X
k=0
( + k + 1)
k!
( + M + 2)
,
( + 1) M !
(E.35)
gdzie czynnik ( + 1) si skrci. Stosujc (E.35) (przy + 1 = ) do caki (E.33) otrzymujemy

Z
0
dx x1 ex L()
m (x)Ln (x) =
( + kmax + 1)
.
(kmax )!
(E.36)
W zastosowaniach kwantowo-mechanicznych przydatna nam bdzie caka typu (E.36) dla

przypadku m = n. W tej sytuacji, ze wzoru (E.36) dostajemy
Z
0
i2
()
dx x1 ex Lm
(x)
( + m + 1)
.
m!
(E.37)
Jeeli jeszcze pooymy = 2l + 1 oraz m = n l 1 to wwczas

Z
0
(2l+1)
i2
dx x2l ex Lnl1 (x)
(n + l)!
.
(2l + 1) (n l 1)!
(E.38)
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
554
Cz IV
ZADANIA DOMOWE
555
6.03.2010
556
Zadania domowe: Seria 1

Zadanie 1.1. (Macierze Pauliego cz.1)(1.43)
Znale unormowane wektory wasne i wartoci wasne dla operatorw
0 1
1 0
x =
0 i
i 0
y =
Zadanie 1.2. (Macierz Sy spinu 1)(1.44)
Dany jest wypisany obok operator.
S =
A.) Zbada, czy operator ten jest hermitowski.

B.) Obliczy wartoci wasne tego operatora.
C.) Znale odpowiednie wektory wasne.
i2
i
2
i
2
i2
Zadanie 1.3. (Operatory i ich wasnoci)(1.1)
bd operatorami. Sprowadzi do prostszej postaci wyraenie:

Niech A oraz B
2 + (A B)(
A + B)
A2 .
B
Zadanie 1.4. (Elementarne wasnoci operatorw)(1.2)
to speniona jest relacja

Wykaza, e o ile istniej operatory odwrotne do operatorw A i B
1
1
1
A .
(AB)
=B
Zadanie 1.5. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.3)

Wykaza, e:
A.) Wartoci wasne operatora hermitowskiego s rzeczywiste.
B.) Wektory wasne | f1 i i | f2 i odpowiadajce dwm rnym wartociom wasnym s ortogonalne.

Zbada hermitowsko nastpujcych operatorw:
a.) A + A ,
c.) A A ,
b.) AA ,
d.) i (A A ),
gdzie A jest dowolnym operatorem liniowym.

Zbada hermitowsko nastpujcych operatorw:
+K
,
a.) H
h
e.)
H,
K
,
b.) H
f .)
K
,
H,
K
H,
c.) H
h
n,
d.) H
K
,
g.) i H,
iK
s dowolnymi operatorami hermitowskimi, za , oraz ,
gdzie H
nio komutator i antykomutator dwch operatorw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
oznaczaj odpowied-
556
6.03.2010
557
bdzie operatorem hermitowskim, dla ktrego istniej operatory odwrotne H

1 oraz
Niech H
)1 . Udowodni, e
(H
)1 = (H
1 ) ,
a.) (H
)1 = H
1 .
b.) (H
i H,
na to, aby operator A = H
+ iK
Jakie warunki musz spenia operatory hermitowskie K

by operatorem:
a.)
normalnym,
b.)
unitarnym,
c.)
speniajcym relacj : A , A
= 2C.
gdzie C jest pewnym ustalonym (znanym) operatorem.

Jaki warunek (warunki) musi spenia operator hermitowski na to, aby jednoczenie by unitarny.
Omwi uzyskane wyniki.
Zadanie 1.11. (Funkcje operatorowe, itp.)(1.35)
Zakadamy, e istnieje operator A1 odwrotny do danego. Udowodni przez indukcj,

e: (An )1 = (A1 )n .
Zadanie 1.12. (Funkcje operatorowe,

itp.)(1.36)
A1
n A1 = A B
Wykaza relacj A B
Zadanie 1.13. (Funkcje operatorowe, itp.) (1.37)
Zakadamy, e dla danego operatora A istnieje operator (1 A)1 . Pokaza, e

(1 A)1 =
An .
n=0
B
operatory. C, za n N. Pokaza, e zachodzi zwizek
Niech A,
n A
eA B
e
=
e A B
e
in

Udowodni, e zachodzi nastpujca relacja operatorowa:
h
+ A,
B
eA B
e
= B
2 h h ii
3 h h h iii
A, A, B
+
A, A, A, B
+ ......,
2!
3!
gdzie C. Zwrmy uwag, e relacja ta przypomina rozwinicie Taylora.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
557
6.03.2010
558

= exp(iA),
gdzie C.
Niech A hermitowski. Zbada unitarno operatora B
Zadanie 2.2. (Elementarne wasnoci komutatorw)(1.13)

Udowodni nastpujce relacje komutacyjne:
A,
A,
a.)
b.)
A ,
= B,
a = 0,

D
= a A,
D
b B,
D
,
(aA bB),

D
+ A,
D
B,
D
= A B,
AB,

B
C = B
A,
C + A,
B
C
A,
c.)
d.)
e.)
2

= A A,
B
+ A,
B
A.
A , B
f .)
gdzie a i b s dowolnymi liczbami zespolonymi.

Nastpujce komutatory sprowadzi do prostszej postaci:
b.)
(A + B)
,
(A B),

+ )
(A ), (B
c.)
(A + B)
(A B),
a.)
gdzie A,

+
, C ,
+B
A jest tak zwanym antykomutatorem dwch operatorw.
= AB

Obliczy sum komutatorw:
B
, C +
A,
C , A +
B,
A , B
.
C,

Udowodni tosamoci operatorowe:
a.)
b.)
A,
A,
,
B

,
B
B,
A
C = C,

C + C,
B
A .
C = AB,
Zadanie 2.6. (Przemienno operatorw)(1.17)

Niech operator A spenia relacj:
A = 1. Obliczy komutator:
A,

2
A , A .
speniajcych kolejno warunki:

Zbada przemienno operatorw A oraz B
B]
+ = 2AB;
a.) [A,
gdzie A,
S.Kryszewski

+
AB
1 ,
b.) A = B
jest antykomutatorem.
MECHANIKA KWANTOWA
558
6.03.2010
559
oraz C.
Obliczy komutatory:
Niech operator A bdzie przemienny z operatorami B
[B,
C]],
a.) [A,
2 + C 2 , A].
b.) [B
na to, aby byy przemienne z operatorem:

Jakie warunki musz spenia operatory A oraz B
gdzie , C.
C = A + B,
H
bd operatorami hermitowskimi, speniajcymi relacj komutacyjn:
Niech K,
1
+ iK.
Obliczy komutatory:
[H, K] = 2 i. Okrelamy nowy operator A = H
A ,
A,

,
(A + A ), K
a.)
d.)
H
,
A,

AA ,
K,
b.)
e.)
c.)
f .)
K
,
A,

AA .
A,
Zadanie
2.11.
(Przemienno operatorw)(1.22)

B
= 0. W punkcie a) zakadamy istnienie B
1 odwrotnego do B.
Pokaza, e
Niech A,
B
1 = 0,
A,
a.)
b.)
B
n = 0.
A,
Zadanie 2.12. (Poyteczne relacje komutatorowe)(1.23)
s pewnymi operatorami. Udowodni nastpujce stwierdzenie:

A oraz B
n
A,
= ,
n
o

= n An1 .
An , B

Pokaza, e zachodzi nastpujca relacja komutacyjna:
n
X
n

=
B
Ak1 .
A , B
Ank A,
k=1

Niech W (x) =
n
A,
Pn
ak xk oznacza wielomian n-tego stopnia. Wykaza nastpujce stwierdzenie:
k=0
= ,
n
o

B
= d W (A) .
W (A),
dA
Ostatnia pochodna powstaje przez zrniczkowanie wielomianu W (x) po zmiennej x, a nastpnie

podstawienie A zamiast x.

P
n
Niech funkcja F (z) ma rozwinicie w szereg F (z) =
n=0 an z , (szereg Taylora, gdzie an s
liczbami zespolonymi).

bd dwoma operatorami, ktrych komutator C = A,
B
ma wasno
Niech A oraz B
C = 0 = B,
C .
A,
Udowodni, e:
F (B)]
= [A,
B]
dF (B) .
[A,
dB
0
gdzie dF (z)/dz = F (z) jest pochodn funkcji F (z).
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
559
6.03.2010
560

Zadanie 3.1. (Operatorowy model momentu pdu)(1.42)
B,
C speniaj nastpujce trzy zwizki komutacyjne:
Niech operatory hermitowskie A,
h
(i)
A,
= iC,
(ii)
C
B,
= iA,
(iii)
A
C,
= iB,
+ iC.
Obliczy nastpujce komutatory:
Definiujemy operator T = B
h
a.) T, T ,
T ,
b.) A,
d.) A2 , T ,
(B
2 + C 2 ) .
e.) A,
c.) T , A ,
Zadanie 3.2. (Tosamoci BakeraHausdorffa)(1.40)
B
operatory speniajce relacje komutacyjne: [A,
[A,
B]]
= 0 = [B,
[B,
A]].
Niech A,
Pokaza, e:

eA+B = eA eB exp 21 A,
a.)
eA+B = eB eA exp + 12 A,
b.)
,
.

Rozwaamy przestrze L2 (a, b) funkcji cakowalnych w kwadracie na odcinku (a, b) (cilej, podprzestrze funkcji falowych znikajcych na brzegach przedziau). W przestrzeni tej mamy
iloczyn skalarny
hf, gi =
Z b
a
dx f (x) g(x).
Udowodni, e operator AF dziaajcy na tej przestrzeni i polegajcy na mnoeniu f L2 (a, b)

przez funkcj F (x)
AF f (x) = F (x)f (x)

jest hermitowski, tj. AF = AF .
d
na przestrzeni L2 (a, b) jest operatorem hermitowskim. Poda
dx
peny dowd (tzn. nie korzysta z adnych stwierdze pomocniczych).
Udowodni, e operator i
Zadanie 3.5. (Operatory pooenia i pdu)(1.27)
d
(dziaajcego w przestrzeni funkcji falowych
dx
funkcji cakowalnych w kwadracie z odpowiednimi warunkami brzegowymi).
x =
Znale operator sprzony do operatora D
= d.
Zbada przemienno nastpujcych operatorw: A = x, B
dx
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
560
6.03.2010
561

d
Podnie do kwadratu operator A =
+ x.
dx

Obliczy trzeci potg operatora A =
d
1
+ .
dx
x

+ D),
(Q
D)
, gdzie Q
= x oraz D
= d.
Obliczy komutator (Q
dx
= eix d .
Obliczy komutator operatorw A = eix oraz B
dx

d
Porwna operatory: A2 = x
dx
2
2 =
, oraz B
2
d
x
dx
Zadanie 3.12. (Operator translacji)(1.41)
P operatory hermitowskie pooenia i pdu. Speniaj one relacj komutacyjn

Niech Q,
[Q, P ] = i~. Na tej podstawie udowodni, e dla rzeczywistego parametru x zachodzi relacja:

exp
ix
ix
P Q exp
P
~
~
h
Dlatego te operator exp
ix
~
+ x.
= Q
P bywa nazywany operatorem translacji.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
561
6.03.2010
562

Zadanie 4.1. (Prd prawdopodobiestwa i warto oczekiwana pdu)(2.5(49))
Kwantowo-mechaniczn gsto prdu prawdopodobiestwa
~J(~r) =

~
(~r) (~r) (~r) (~r) ,
2mi
po pomnoeniu przez m mas czstki, mona uwaa za gsto pdu niesionego przez czstk
(gsto pdu pola schrdingerowskiego). Wykaza, e warto oczekiwana pdu czstki opisywanej funkcj falow (~r) wynosi
Z
h ~p i = m
d3 r ~J(~r).
Zadanie 4.2. (Analiza funkcji falowej)(3.1(55))

W pewnej chwili czasu czstka swobodna jest opisana funkcj falow
!
x2
(x) = A exp 2 + iko x
a
A.)
B.)
C.)
D.)
Wyznaczy wspczynnik A.
Wyznaczy obszar, w ktrym zlokalizowana jest czstka.
Znale gsto prdu prawdopodobiestwa. (w danej chwili czasu).
Obliczy rednie pooenie i redni pd czstki.
Zadanie 4.3. (Czstka w nieskoczonej, symetrycznej studni potencjau)(3.2(56))

Cz pierwsza zadania dotyczy metod matematycznych, a druga mechaniki kwantowej.
A.) Udowodni, e nastpujce caki nieoznaczone wyraaj si wzorami
Z
dx sin ax sin bx =
sin[(a + b)x]
sin[(a b)x]
,
2(a b)
2(a + b)
dx cos ax cos bx =
sin[(a b)x]
sin[(a + b)x]
+
,
2(a b)
2(a + b)
dx sin ax cos bx =
cos[(a b)x]
cos[(a + b)x]
.
2(a b)
2(a + b)
Zbada przypadek gdy a b. Wyniki porwna z elementarnymi cakami z kwadratw

funkcji trygonometrycznych.
B.) Za pomoc powyszych caek przedyskutowa ortogonalno funkcji wasnych energii dla
czstki poruszajcej si w nieskoczonej (jednowymiarowej) studni potencjau
V (x) =
S.Kryszewski
+ , |x| a,
0,
|x| < a.
MECHANIKA KWANTOWA
562
6.03.2010
563

W nieskoczonej, symetrycznej jamie potencjau znajduje si czstka w stanie opisanym funkcj
falow
r
(x) =
4
x
sin2
3a
2a
Znale prawdopodobiestwo otrzymania, w wyniku pomiaru, energii o wartoci rwnej energii

stanu podstawowego w jamie. Wykorzysta funkcje znalezione w trakcie wicze.
Zadanie 4.5. (Czstka w skoczonej, symetrycznej studni potencjau)(QM.23.4.2)

Czstka o masie m znajduje si w symetrycznej, skoczonej studni potencjau:
(
V (x) =
0
V0
dla x < a i x > a,

dla a < x < a.
Obliczy prawdopodobiestwo znalezienia czstki wewntrz studni. Wykorzysta funkcje znalezione w trakcie wicze.

W nieskoczenie gbokiej, symetrycznej studni potencjau znajduje si czstka w stanie opisanym modelow funkcj falow
r

a+x
3
2a
a
r

3
ax
(x) =
2a
a
dla a < x < 0,

dla 0 < x < a,
0 inne x.
A.) Sporzdzi wykres tej funkcji falowej. Czy jest to "dobra" funkcja falowa (tzn. spenia
wszelkie warunki jakie powinna, na to aby by funkcj falow) ?
Czy to tylko model "dobrej" funkcji falowej ?
B.) Znale prawdopodobiestwo otrzymania, w wyniku pomiaru, wartoci energii
En =
n2 2 ~2
.
8ma2
Uwaga. Wzi znane ju z poprzednich zada funkcje falowe.
Zadanie 4.7. (Czstka w niesymetrycznej nieskoczonej jamie)(3.6(60))

Czstka o masie m znajduje si w polu si (jednowymiarowym) o potencjale
(
V (x) =
dla 0 < x < a,

pozostae x.
W pewnej chwili czasu funkcja falowa czstki dana jest wzorem

(
(x) =
Ax x a
0
dla 0 < x < a,

pozostae x.
A.) Unormowa funkcj (x).

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
563
6.03.2010
564
B.) Rozwiza stacjonarne rwnanie Schrdingera, tj. znale wartoci wasne hamiltonianu
(dozwolone poziomy energetyczne) oraz odpowiednie funkcje falowe (funkcje wasne energii).
C.) Wyznaczy prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru energii czstki (ktrej stan
opisuje funkcja (x)) otrzymamy En jedn z dozwolonych energii (wartoci wasnych
energii).
D.) Oszacowa prawdopodobiestwo P1 . Skorzysta z informacji we wskazwkach, a nie z kalkulatora. Nastpnie porwna uzyskany wynik z obliczeniami na kalkulatorze.
E.) Dla podanego stanu (x) znale warto oczekiwan energii h E i.
Wskazwka.
1. Logarytmy naturalne do oszacowa
ln 2 = 0.693147,
ln 3 = 1.098612,
ln 5 = 1.609438,
ln = 1.144730,
2. Rozwinicie w szereg logarytmu naturalnego

ln(1 x) = x
X
x2 x3
xn
... =
2
3
n
n=1
dla
1 x < 1.
3. Mathematica w obliczeniach symbolicznych podaje

X
k=1
1
6
,
=
(2k 1)6
960
k=1
1
4
.
=
(2k 1)4
96
Zadanie 4.8. (Czstka w niesymetrycznej nieskoczonej jamie)(3.7(61))

Czstka o masie m znajduje si w (jednowymiarowym) polu si o potencjale (energii potencjalnej)
(
V (x) =
0 dla 0 < x < a

dla x < 0 i x > a
W chwili pocztkowej t = 0 funkcja falowa czstki dana jest wzorem
(x, t = 0) =
5a
sin
x
a
dla 0 < x < a

dla x < 0 i x > a
A.) Znale poziomy energetyczne czstki w jamie potencjau (energie i funkcje falowe).
B.) Znale funkcj falow (x, t) dla czasu t > 0. Wynik uzasadni. W szczeglnoci obliczy
okres zmian (x, t) w czasie.
C.) Znale (w funkcji czasu) prawdopodobiestwo wystpienia stanw o okrelonej energii.
D.) Obliczy redni energi czstki.
Wskazwki.
4 sin3 = 3 sin sin 3
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
564
6.03.2010
565

Zadanie 5.1. (Czstka w nieskoczonej, symetrycznej jamie potencjau (3.3(57))
Jednowymiarowa, nieskoczenie gboka studnia potencjau mieci si w przedziale x (a, +a).
W jamie tej znajduje si czstka o masie m w stanie opisanym funkcj falow, ktr modelujemy
w nastpujcy sposb
1
u(x) =
a
dla
a < x < 0
dla
0<x<a
Znale prawdopodobiestwo otrzymania, w wyniku pomiaru, energii o wartoci wynoszcej

En = (n2 ~2 2 )/(8ma2 ). Otrzymany wynik przedyskutowa. W jamie takiej mamy dwa typy
unormowanych funkcji falowych

1
(2k 1)
2k1 (x) = cos
x
a
2a

1
2k
x
2k (x) = sin
a
2a
dla n = 2k 1
dla n = 2k
Zadanie 5.2. (Transmisja i odbicie na skoczonym skoku potencjau (3.12(66)))

A.) Niech czstce o masie m odpowiada fala paska: (x) = Aeikx . Obliczy i przedyskutowa
prd prawdopodobiestwa odpowiadajcy tej czstce.
B.) Czstka o masie m porusza si w jednowymiarowym polu o potencjale
(
V (x) =
0 dla
V0 dla
x < 0,
x>0
( V0 > 0 ).
Zamy, e energia czstki jest wiksza ni skok potencjau, tzn. E > V0 . Czstka porusza si
z lewa na prawo (tj. od ujemnych, w kierunku dodatnich x-). Przedyskutowa funkcje falow
czstki.
C.) Jakie jest prawdopodobiestwo przejcia czstki przez barier (wspczynnik przejcia), a jakie prawdopodobiestwo (wspczynnik) odbicia.
Zadanie 5.3. Pakiet falowy minimalizujcy zasad nieoznaczonoci (3.13(67))

Rozwaamy jednowymiarowy pakiet falowy minimalizujcy zasad nieoznaczonoci w pewnej
chwili czasu (dlatego nie zaznaczamy wyranie zalenoci od czasu):
"
A
(x a)2
ib
(x) = p
exp
+
(x a)
2~||
~
~||
A.) Przeprowadzi normowanie (wyznaczy sta A).

B.) Obliczy rednie pooenie h x
i.
C.) Obliczy redni kwadrat pooenia h x
2 i.
D.) Obliczy redni pd h p i.
E.) Obliczy redni kwadrat pdu h p2 i.
F.) Skonstruowa dyspersje 2 (x) oraz 2 (p). Przekona si, e zasada nieoznaczonoci jest
rzeczywicie minimalizowana.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
565
6.03.2010
566
Odp. A = (~||/)1/4 . h x
i = a. h p i = b. h x
2 i =
~||
2
+ a2 . h p2 i =
~
2||
+ b2 .
Zadanie 5.4. *("Powka" potencjau oscylator (4.5(72))

Znale poziomy energetyczne i funkcje falowe czstki o masie m w polu o energii potencjalnej
(
V (x) =
1
2 2
2 m x
dla x 0
dla x > 0
Potencja ten (a cilej energi potencjaln) mona by nazwa "powk" potencjau kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego.
Zadanie 5.5. (Efekt Starka dla jednowymiarowego oscylatora (4.3(70))

Znale i przedyskutowa funkcje falowe i poziomy energetyczne dla jednowymiarowego oscylatora harmonicznego o masie m i czstoci . Czstka oscylatora ma adunek elektryczny q i znajduje
si w jednorodnym polu elektrycznym o nateniu E0 . Przyj potencja pola elektrycznego w
postaci = E0 x. Jest to tzw. efekt Starka dla jednowymiarowego oscylatora harmonicznego.
Zadanie 5.6. (Elementy macierzowe x2 oraz p2 dla oscylatora harmonicznego (B.4))

Rozwaamy kwantowo-mechaniczny (jednowymiarowy) oscylator harmoniczny. W czasie wicze
podano, e element macierzowy kwadratu operatora pooenia ma posta
hk|x
2 | n i =
s
s

1
n(n 1)
(n + 1)(n + 2)
~
n+
k, n +
k, n2 +
k, n+2 ,
za element macierzowy kwadratu operatora pdu to
s
s

n(n
1)
(n
+
1)(n
+
2)
1
k, n
k, n2
k, n+2
h k | p2 | n i = m~ n +
Przeprowadzi pene rachunki prowadzce do powyszych rezultatw.
Zadanie 5.7. (Wartoci oczekiwane i dyspersja energii dla stanu superponowanego (B.5))
Niech funkcje falowe 1 (~r) oraz 2 (~r) bd funkcjami wasnymi hamiltonianu pewnego ukadu
fizycznego
k (~r) = Ek k (~r),
H
k = 1, 2,
E1 6= E2 .
Funkcje te s ortonormalne, tj. h j | k i = jk . Niech teraz funkcja falowa opisujca stan ukadu
bdzie superpozycj
(~r, t) = 1 ei1 t 1 (~r) + 2 ei2 t 2 (~r),
gdzie k = Ek /~, za (w oglnoci zespolone) wspczynniki speniaj warunek |1 |2 + |2 |2 = 1.
A.) Zbada i przedyskutowa normowanie funkcji falowej (~r, t).
B.) Jakie wyniki bd dawa pojedyncze pomiary energii ukadu, jeli jest on przygotowany
w stanie opisywanym przez funkcj falow (~r, t).
C.) Obliczy h E i warto oczekiwan energii uzyskan w dugiej serii pomiarw.
D.) Obliczy 2 (E) odpowiedni dyspersj energii.
E.) Kiedy dyspersja 2 (E) = 0 ?
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
566
6.03.2010
567

Zadanie 6.1. (Superpozycja stanw oscylatora (4.1 (68))
Oscylator harmoniczny jest opisany hamiltonianem
2
= p + 1 m 2 x
H
2
2m
2
a jego (unormowane) funkcje wasne oznaczamy przez n (x). W chwili pocztkowej funkcja
falowa oscylatora bya dana wzorem
(x, t = 0) = cos 0 (x) + sin 1 (x)
gdzie
(0, ).
A.) Znale funkcj falow oscylatora dla pniejszych chwil czasu t > 0.
B.) Obliczy wartoci oczekiwane energii h E i, h E 2 i, oraz dyspersj 2 (E) = h E 2 i h E i2 .
C.) Zbada zaleno od czasu wartoci oczekiwanej h x it .
Wskazwka. Element macierzowy operatora pooenia x
dany jest wzorem
s
h k | x
| n i =

~
n + 1 k,n+1 + n k,n1 .
2m
Zadanie 6.2. (Potencja jednowymiarowy V (x) = V0 e2x 2ex (1.2(B.2))

Czstka o masie m porusza si w jednowymiarowym polu o energii potencjalnej
V (x) = V0 e2x 2ex ,

gdzie V0 oraz to rzeczywiste stae dodatnie.
A.) Przedyskutowa przebieg funkcji V (x) i sporzdzi jej wykres.
B.) Wybierajc now zmienn y = ex skonstruowa odpowiednie (stacjonarne) rwnanie
Schrdingera
y2

d2 (y)
d (y)
+ y
2 y 2 2y (y) + E(y) = 0,
dy 2
dy
gdzie wprowadzono oznaczenia

s
2mV0
~2 2
oraz
E=
2mE
.
~2 2
falowa
C.) Przedyskutowa zachowanie asymptotyczne. Pokaza, e dla y funkcja
E
zachowuje si jak (y) e
. Natomiast dla y 0 mamy (y) y
,
dla ktrych energia czstki E < 0.
D.) Ograniczy analiz do stanw zwizanych,
p
Wwczas E = 2 , przy czym = 2m|E|/(~2 2 ).
E.) Szuka rozwizania rwnania Schrdingera w postaci (y) = y ey f (y).
(Czemu odrzucamy rozwizanie proporcjonalne do y ?).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
567
6.03.2010
568
F.) Zbudowa rwnanie dla funkcji f (y)

h
i

d2 f (y)
1
2 d f (y)
+
2
+
1
y
2y
+
2y
f (y) = 0,
dy 2
dy
2
Szuka jego rozwizania za pomoc rozwinicia w szereg. Prowadzi to do warunku rekurencyjnego
y2
an+1 = 2
n + + 12
an
(n + 1)(2 + n + 1)
Jak wyznaczymy sta a0 .

G.) Przedyskutowa konieczno urywania si szeregu. Z warunku na urywanie si szeregu
1
n + + = 0, gdzie n N,
2
otrzyma warunek istnienia stanw zwizanych. Przedyskutowa liczb stanw zwizanych
mogcych istnie w badanej jamie potencjau.
H.) Z warunku na urywanie si szeregu otrzyma warunek kwantowania energii
s
~2 2
En =
2m
2mV0
~2 2
2
1
n+
2
I.) Wracajc do zmiennej x wypisa i omwi funkcje falowe.

Zadanie 6.3. (Potencja jednowymiarowyV (x) = V0 e2x 2ex (1.2(B.2))

W poprzednim zadaniu zaoy, e w studni potencjalnej jest bardzo wiele poziomw zwizanych,
to znaczy speniony jest warunek
s
2mV0
1.
~2 2
Przedyskutowa (w przyblieniu) energie kilku najniej pooonych stanw, to jest stanw dla
ktrych liczba kwantowa n jest niewiele wiksza od jednoci. Zestawi uzyskane wyniki z rezultatami dotyczcymi oscylatora harmonicznego.
Zadanie 6.4. (Oscylator harmoniczny)

Znale energie wasne i odpowiednie funkcje wasne dla standardowego kwantowomechanicznego oscylatora harmonicznego. Posuy si metod konfluentnego rwnania hipergeometrycznego. Metoda ta jest przedstawiona w skrypcie, wic nie powinna sprawia trudnoci.
Zadanie 6.5. (Pewne wasnoci wielomianw Hermitea)

Wielomiany Hermitea definiujemy za pomoc wzoru Rodriguesa lub poprzez funkcj tworzc
d n x2
Hn (x) = (1) e
e
dxn
n
x2
lub
s2 +2sx
X
sn
n=0
n!
Hn (x).
Korzystajc z tych zalenoci udowodni nastpujce relacje rekurencyjne

d
A. Hn+1 (x) = 2xHn (x)
Hn (x).
dx
d
B.
Hn (x) = 2nHn1 (x).
dx
C.
Hn+1 (x) = 2xHn (x) 2nHn1 (x).

******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
568
6.03.2010
569

Zadanie 7.1. (Komutatory dla orbitalnego momentu pdu (5.1(75))
~ = ~r ~p. Na tej podstawie wykaza, e:

Z definicji orbitalnego momentu pdu : L
A.) zachodz relacje komutacyjne:
h
h
k, x
L
j
k , pj
L
i
i
= i~kjm x
m
= i~kjm pm
~ 2, L
j , L
k = i~jkm L
k = 0.
m , sprawd, e L
B.) Wiedzc, e L
i
2 .
2, L
2 = L
2, L
C.) Posugujc si wynikiem punktu B) poka, e L
2
3
1
3

Obliczy komutatory

2 ,
k , ~p
L
k , ~r2 ,
L
.
k , ~r ~p
L
2 oraz ~r2 to kwadraty operatorw

gdzie Lk jest operatorem ktej skadowej momentu pdu, ~p
pdu i pooenia. Przyj za znane nastpujce relacje komutacyjne:
h
j , x
L
k = i~jkm x
m
oraz
j , pk = i~jkm pm
L

Niech F (~r, ~p) bdzie skalarn funkcj trzech skalarw r2 , p2 oraz ~r ~p. Udowodni nastpujc
relacj komutacyjn.
Li , F (~r, ~p) = 0
gdzie Li jest operatorem itej skadowej orbitalnego momentu pdu. Przyj za znane nastpujce relacje komutacyjne:
Lj , xk = i~jkm xm ,
oraz
Lj , pk = i~jkm pm .
Zadanie 7.4. (Wartoci oczekiwane skadowych orbitalnego momentu pdu (5.6(80))

Obliczy redni warto kwadratu z-owej skadowej orbitalnego momentu pdu (a wic dla
obserwabli L2z ) dla czstki, ktrej stan opisany jest przez funkcj falow
r
() =
4
sin2 ,
3
przy czym [0, 2].
Zadanie 7.5. (Komutatory dla oglnego momentu pdu (5.7(81))
Niech ~J = (J1 , J2 , J3 ) bdzie operatorem momentu pdu, oraz J = J1 iJ2 . Korzystajc jedynie
z kanonicznej relacji komutacyjnej
Ja , Jb
= i~abc Jc ,
udowodni ponisze zwizki komutacyjne

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
569
6.03.2010
570
A.) [J3 , J ] = ~J ;
B.) [J+ , J ] = 2~J3 ;
h
C.) ~J2 , J = 0;

D.) ~a ~J, ~J = i~ ~a ~J ,
h
gdzie wektor ~a komutuje z ~J;
E.) ~a ~J, ~b ~J = i~ ~J ~a ~b
gdzie wektory ~a i ~b komutuj z ~J.
Zadanie 7.6. (Komutatory dla oglnego momentu pdu (5.8(82))

Niech ~J = (Jx , Jy , Jz ) bdzie operatorem momentu pdu.
A.) Niech ~J = (Jx , Jy , Jz ) bdzie operatorem momentu pdu. Wykaza rwno komutatorw
2 2

Jx , Jy = Jz2 , Jx2 .
~ bdzie operatorem momentu pdu dla j = s = 21 , to jest spinu

B.) Niech ~J = ~S = 12 ~
Wypisa macierze operatorw Jx2 , Jy2 , Jz2 oraz ~J2 dla tego przypadku.
C.) Pokaza, e dla spinu s =
1
2
1
2.
(jak w poprzednim punkcie) elementy macierzowe
h s = 12 , ms | Jx2 , Jy2 | s = 12 , m0s i = 0 = h s = 12 , ms | Jz2 , Jx2 | s = 12 , m0s i

znikaj, i to niezalenie od wartoci liczb kwantowych ms i m0s .
Zadanie 7.7. (Pewne wasnoci operatorw momentu pdu (5.9(83))

Udowodni nastpujce relacje dla operatora momentu pdu:
~J2 = 1 (J+ J + J J+ ) + J 2 ,
3
2
J J = ~J2 J3 (J3 ~) ,
gdzie J = J1 iJ2 .
Zadanie 7.8. (Hamiltonian via moment pdu (5.12)(86))
Ukad fizyczny opisany jest przez operator momentu pdu ~J (liczba kwantowa j) i ma hamiltonian
H = A(Jx2 + Jy2 ) + BJz2
gdzie A i B s pewnymi liczbami (jakimi). Znale poziomy energetyczne tego ukadu. Przedyskutowa ewentualne degeneracje poziomw energetycznych.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
570
6.03.2010
571

Zadanie 8.1. (Operatory "podnoszcy" i "opuszczajcy" (5.10(84))
Niech ~J oznacza operator momentu pdu ~J = (J1 , J2 , J3 ).
A.) Wykaza, e dla J = J1 iJ2 zachodz relacje komutacyjne

i
~J2 , J = 0.
[J3 , J ] = ~J ,
B.) Na podstawie powyszych relacji komutacyjnych pokaza, e

J | j m i =
j(j + 1) m(m 1) | j m 1 i,
gdzie | j m i to stany wasne operatorw ~J2 oraz J3 .
Zadanie 8.2. (Operatory "podnoszcy" i "opuszczajcy" (5.11(85))
2
Stany | j m i s stanami wasnymi operatorw ~J oraz J3 . Dziaanie operatorw J na stany
| j m i dane jest wzorem
J | j m i =
j(j + 1) m(m 1) | j, m 1 i
Na tej podstawie obliczy elementy macierzowe

h j m |J1 | j 0 m0 i,
h j m |J2 | j 0 m0 i.
Zadanie 8.3. (Caka do harmonik sferycznych (5.13(87))

Rozwaamy cak pojawiajc si przy normowaniu harmonik sferycznych
In (p) =
Z p
0
dx p2 x2
n
dla n cakowitego
Udowodni, e zachodzi relacja rekurencyjna

In (p) = p2
2n
In1 (p)
2n + 1
Na tej podstawie wyprowadzi wzr

In (p) = p2n+1
(2n)!!
2n n!
(2n n!)2
= p2n+1
= p2n+1
(2n + 1)!!
(2n + 1)!!
(2n + 1)!
Czy analogiczna relacja zachodzi dla wykadnika n = k + 12 , a wic powkowego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
571
6.03.2010
572
Zadanie 8.4. (Operator przy obrotach 5.15(89))

Przy obrotach ukadu wsprzdnych o kt wok k-tej osi operatory transformuj si wedug
wzoru

i
i
A0 = exp Jk A exp
Jk
~
~
gdzie A oraz A0 operator przed i po obrocie.

A.) Pokaza, e dla operatorw skalarnych zachodzi

i
i
exp Jk A exp
Jk = A
~
~
t.j. operator skalarny jest niezmienniczy przy obrotach.
~ = (A1 , A2 , A3 ) mamy
B.) Udowodni, e dla operatorw wektorowych A

3

X
i
i
Jk = An kn + (1 kn ) cos +
knm Am sin
A0n = exp Jk An exp
~
~
m=1
Wskazwka. Zaoy, e dla operatorw skalarnych: Jk , A = 0.

i
h
Natomiast dla operatorw wektorowych: Jk , An = i~knm Am .
Posuy si tosamoci operatorowA
2 h
h
i
h
ii
B
exp( A)
=B
+ A,
B
+ A,
A,
B
+ .....
exp( A)
1!
2!
W rozwiniciach wygodnie jest rozwaa oddzielnie parzyste i nieparzyste czony.
Zadanie 8.5. (Stan | jm i przy obrotach (5.16(90))
Wykaza, e jeeli | j, m i jest wektorem wasnym operatorw ~J2 oraz J3 odpowiadajcym wartociom wasnym j oraz m, to wektor

i
i
exp J3 exp J2 |j, mi
~
~
jest wektorem wasnym operatorw ~J2 oraz J~n = ~J

n (gdzie wektor jednostkowy ~n jest okrelony
jako ~n = (sin cos , sin sin , cos )) nalecym do tych samych wartoci wasnych.
Wskazwka. Wygodnie jest wykorzysta wyniki poprzedniego zadania.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
572
6.03.2010
573

Zadanie 9.1. (Wartoci oczekiwane h rn i dla stanu podstawowego 6.2(93))
Elektron znajduje si w stanie podstawowym w atomie wodoropodobnym (spin elektronu zaniedbujemy). Odpowiednia funkcja falowa ma posta
100 (~r) = R10 (r) Y00 (, )
przy czym radialna funkcja falowa R10 (r) i harmonika sferyczna dane s wzorami

Z
R10 (r) = 2
a
3/2
Zr
exp
,
a
Y00 (, ) =
1
.
4
A.) Obliczy oglne wyraenie dla h rn i.

B.) Obliczy dyspersj odlegoci elektronu od jdra: 2 (r) = h r2 i h r i2 .
C.) Jaka jest najbardziej prawdopodobna odlego elektronu od rodka atomu? Odpowied
uzasadni.
Wskazwka.
Z
0
dx xn exp(ax) =
n!
an+1
Zadanie 9.2. (Moment pdu i pd radialny 6.5(96))

Elektron znajduje si w stanie podstawowym w atomie wodoropodobnym (spin elektronu zaniedbujemy). Odpowiednia funkcja falowa ma posta

u100 (~r) = R10 (r) Y00 (, )
przy czym
Z
R10 (r) = 2
a
3//2
Zr
exp
a
2 i.
A.) Obliczy redni warto kwadratu momentu pdu hL
z i.
B.) Obliczy redni warto rzutu momentu pdu na o z: hL
C.) Radialna skadowa pdu jest w mechanice kwantowej zdefiniowana wzorem

1
pr = i~
+
r r
Obliczy redni warto h

pr i dla elektronu w stanie podstawowym w atomie wodoropodobnym.
Zadanie 9.3. (Konstrukcja funkcji falowej i moment pdu 6.6(97))

Stan elektronu w atomie wodoru, (bez uwzgldniania spinu) opisywany jest funkcj falow

r
(~r) = A exp
a
x+y+z
gdzie a jest pewn sta (jaki jest jej wymiar ?), natomiast A to staa normalizacyjna.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
573
6.03.2010
574
A.) Rozoy powysz funkcj falow na cz radialn i ktowa, przy czym kada cz ma
by oddzielnie unormowana.
B.) Jakie jest prawdopodobiestwo tego, e zmierzony w tym stanie kwadrat momentu pdu i
rzut momentu pdu na o z wynosz odpowiednio: 2~2 oraz 0.
Wskazwka. Pierwsze harmoniki sferyczne s nastpujce. Dla l = 0 mamy jedynie moliwe
m = 0. Natomiast dla l = 1 mamy trzy moliwe wartoci m = 1, 0, 1. Wobec tego
r
Y00 (, ) =
1
4
Y1,0 (, ) =
3
cos
4
Y1,1 (, ) =
3 i
e
sin ,
8
Poyteczna te jest caka oznaczona

Z
0
dx xn eax =
n!
an+1
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
574
6.03.2010
575

Zadanie 10.1. (Rwnanie cigoci prdu prawdopodobiestwa w polu elektromagnetycznym
(7.1(100))
Hamiltonian czstki bezspinowej o masie m i adunku q w polu elektromagnetycznym opisywa~ ) ma posta
nym potencjaami (A,
H=
2
~p2
i~q
q ~
~ 2 + q
~ + q A
A ~p +
+ V (~r)
divA
2m
m
2m
2m
Udowodni, e gsto prawdopodobiestwa = i gsto prdu prawdopodobiestwa speniaj rwnanie cigoci
~
q ~
+ div ~j = 0
gdzie ~j =
( )
A
t
2mi
m
Uwaga. Rozwizanie zadania mona znale w skrypcie.
Zadanie 10.2. (Niezmienniczo gstoci i prdu prawdopodobiestwa przy transformacji cechowania (7.2(101))
Transformacja cechowania potencjaw polega na dokonaniu zamian
(~r, t)
t
Wykaza, e gsto i prd prawdopodobiestwa s niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw jeli wraz ze zmian potencjaw dokonujemy zmiany (cechowania) funkcji
falowej
~ A
~0=A
~ + (~r, t),
A
q
= exp i (~r, t)
~
0 = +
gdzie = (~r) jest funkcj falow badanej czstki.

Zadanie 10.3. (Niezmienniczo r. Schrd. przy transformacji cechowania (7.3(102))

Rozwaajc hamiltonian
2
~p2
q ~
i~q
~ + q A
~ 2 + q
+ V (~r)
A ~p +
divA
2m
m
2m
2m
dokona jego transformacji wynikajcej z transformacji cechowania potencjaw wedug wzorw
H=
(~r, t)
t
Sprawdzi, e rwnanie Schrdingera dla nowego hamiltonianu i dla nowej funkcji falowej
~ A
~0=A
~ + (~r, t),
A

q
= exp i (~r, t)
~
0 = +
redukuje si do postaci sprzed cechowania. Fakt ten oznacza, e rwnanie Schrdingera jest
niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
575
6.03.2010
Skorowidz
576
~ Poziomy Landaua. (7.4(103))

Zadanie 10.4. (Czstka swobodna w staym polu B.
Zbada funkcje falowe i poziomy energetyczne swobodnej czstki o masie m i adunku q poru~ = (0, 0, B).
szajcej si w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B
~ = (yB, 0, 0). Trzeba jednak (krtWskazwka. Wybra potencja wektorowy w postaci A
ko) omwi taki wybr.
******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
576
Skorowidz
absorpcja, 266
amplituda prawdopodobiestwa, 45
anomalny efekt Zeemana, 201
atom w polu fali elektromag., 269
cechowanie Coulomba, 270, 271
czas ycia stanu wzbudzonego, 280
fala paska, 270
hamiltonian atomowy, 269
hamiltonian oddziaywania, 270, 272
prawdopodob. absorpcji, 272, 275, 276
prawdopodob. emisji, 272, 275, 276
przyblienie dipolowe, 273
reguy wyboru, 276
polaryzacja koowa, 278
polaryzacja liniowa, 277
stosowalno rachunku zaburze, 281
wspczynnik A Einsteina, 280
wspczynniki Einsteina, 279
atom wodoropodobny, 168
rednie h rs i, 186
wzr rekurencyjny, 187
degeneracja, 180
funkcje falowe, 170
funkcje radialne, 178
jawne wyraenia, 183
normowanie, 182
gwna liczba kwantowa, 180
hamiltonian, 169
kwantowanie energii, 177
magnetyczna liczba kwantowa, 180
orbitalna liczba kwantowa, 180
promie Bohra, 172
rwnanie radialne, 170
asymptotyka, 173
rekurencja, 176
rozwizanie, 171
szereg potgowy, 174
radialne funkcje falowe, 181
rzdy wielkoci, 168
staa struktury subtelnej, 179
stabilno atomu
klasyczna, 169
kwantowa, 169
termy atomowe, 181
widmo hamiltonianu, 171
wielomiany Laguerrea, 182
baza ortonormalna, 31
iloczyn skalarny, 32
norma, 32
bozony, 202
bra, 88
cakowity moment pdu, 214
baza niesprzona, 219
baza sprzona, 219
operator obniajcy, 216
operator podnoszcy, 216
relacje komutacyjne, 216
wartoci wasne, 217, 218
wektory wasne, 219222
cechowanie Coulomba, 270
cigo prdu prawdopodobiestwa, 21
czstka swobodna, 116, 309
czas ycia stanu wzbudzonego, 280
degeneracja wartoci wasnych, 37
dowiadczenie polaryzacyjne, 8, 283
prawdopodob. absorpcji, 10
prawdopodob. przejcia, 10, 283
trzy polaryzatory, 284
dowiadczenie Sterna-Gerlacha, 201
dowiadczenie Younga
zasada nieonacznoci, 330
dodawanie momentw pdu, 214
moment cakowity, 215
baza niesprzona, 219
baza sprzona, 219
operator obniajcy, 216
operator podnoszcy, 216
wektory wasne, 219222
potrzeba, 214
dualizm korpuskularno-falowy, 6
dyspersja, 46
wasnoci, 47
dyspersja energii
dla superpozycji, 317, 319
efekt Zeemana
normalny, 198
elektromagnetyczna fala paska, 270
gsto energii, 272
natenie, 272
pole elektryczne, 271
pole magnetyczne, 271
577
6.03.2010
Skorowidz
poprzeczno, 271
element macierzowy operatora, 34
emisja spontaniczna, 266
emisja wymuszona, 266
gsto modw, 264

kwantowanie wektora falowego, 263
moment pdu, 131
iloczyny itp., 135
kanoniczne relacje komutacyjne, 133
klasyczny, 131
kwantowy, 131
relacje komutacyjne, 132, 134
reprezentacja standardowa, 140
wektory wasne, 136, 140
fermiony, 202
funkcja falowa, 13
interferencja, 20
interpretacja probabilistyczna, 18
norma, 31
normowanie, 19
przestrze Hilberta, 30
warunki cigoci, 29
funkcja falowa rodka masy, 166
funkcje operatorowe, 35
gsto prawdopodobiestwa, 20
hamiltonian, 16, 18, 50
czstki w polu elektromagnetycznym, 189
efekt Zeemana, 194
harmoniki sferyczne, 150
jawna posta, 153
konstrukcja, 150
normowanie, 151
rekurencja, 153
interferencja wiata, 2
dyskusja falowa, 2
dyskusja korpuskularna, 4
jednowymiarowa studnia potencjau, 289
nieskoczona, 289
funkcje falowe, 291
rwnanie Schrdingera, 289
warunki brzegowe, 290
skoczona, 292
poziomy energetyczne, 297
prawdopodobiestwo, 300
rezonanse, 304
rozwizania nieparzyste, 296
rozwizania parzyste, 295
stany rozproszeniowe, 300
stany zwizane, 293
szeroko rezonansw, 307
warunki cigoci, 294
wspczynnik odbicia, 301, 303
wspczynnik transmisji, 301, 303, 307
ket, 88
komutator, 33
konfluentna funkcja hipergeometryczna, 77
mody pola elektromagnetycznego, 263
S.Kryszewski
578
nawiasy Poissona
i komutatory, 51
i kwantowanie, 51
klasyczne, 51
nierwno Schwartza, 31
normalny efekt Zeemana, 194, 198
czon diamagnetyczny, 198
czon paramagnetyczny, 196
degeneracja, 199
hamiltonian, 194
potencja wektorowy, 194
poziomy energetyczne, 199
rzdy wielkoci, 195
notacja Diraca, 87
obserwable, 93
operator, 89
operator rzutowy, 90
reguy mnemotechniczne, 92
sprzenie hermitowskie, 88, 91
obserwabla, 38
oddziaywanie spin-orbita, 213
operator hermitowski, 36
ortogonalno wektorw wasnych, 36
podstawowe wasnoci, 36
wartoci wasne, 36
operator liniowy, 32
notacja Diraca, 89
operator pdu, 48
operator pooenia, 48
operator rzutowy, 90, 101
operator sprzony, 34
operatory anihilacji i kreacji, 339
operator liczby czstek, 339
wartoci wasne, 339
podsumowanie, 343
relacja komutacyjna, 339
stan prni, 341
stany n-czstkowe, 342, 343
wasnoci, 340343
orbitalny moment pdu, 142
elementy macierzowe, 143
harmoniki sferyczne, 150
inne wasnoci, 142
MECHANIKA KWANTOWA
578
6.03.2010
579
Skorowidz
reprezentacja pooeniowa, 144

wartoci i funkcje wasne, 148
wartoci i wektory wasne, 143
wsprzdne sferyczne, 145, 146
oscylator harmoniczny, 73
elementy macierzowe, 82, 83, 85
energie i funkcje wasne, 79, 81
funkcje wasne, 335
funkcje wasne inaczej, 336
klasyczny, 73
konfluentna funkcja hipergeometryczna, 77
normowanie, 81
operatory anihilacji i kreacji, 339, 345
elementy macierzowe, 348, 349
energie wasne, 346
funkcje wasne, 347
stan prni, 346
rwnanie rniczkowe, 332
rekurencja dla szeregu, 333
rozwizanie przez szereg, 332
wielomiany Hermitea, 80
zachowanie asymptotyczne, 76
zasada nieoznaczonoci, 85, 337
zmienna bezwymiarowa, 75
prawdopodobiestwa, 127, 128

redukcja wektora stanu, 129
wektor stanu, 125
wyniki pomiaru, 126
postulaty de Brogliea, 12
potencja centralny
klasyczny, 155
hamiltonian, 156
moment pdu, 155
kwantowy, 157
degeneracja, 163
funkcje radialne w zerze, 160
funkcje wasne, 158
hamiltonian, 157
liczby kwantowe, 162
moment pdu, 158
podsumowanie, 161
potencja efektywny, 160
rwnanie radialne, 159
ZZOK, 158
prd prawdopodobiestwa, 20
prawdopodobiestwo przejcia, 248
przestrze Hilberta, 30
baza ortonormalna, 31
przyblienie dipolowe, 273
pakiet falowy, 309

amplituda, 310
gaussowski, 311
amplituda fourierowska, 312
ewolucja czasowa, 313, 314
pd, 311
prdko, 311
rozmywanie, 316
rozpywanie, 315
szeroko, 311
minimalizacja zas. nieoznaczon., 327, 328
warto h p2 i, 325
warto h p i, 324
warto h x2 i, 324
warto h x i, 324
zasada nieoznaczonoci, 329
pomiar
efekty interferencyjne, 43
moliwe wyniki, 39
prawdopodobiestwo wyniku, 39
przypadek z degeneracj, 41, 42
redukcja funkcji falowej, 40
pomiar bez stanu poredniego, 321
interferencja, 321
pomiar i prawdopodobiestwo, 38
pomiar i stany porednie, 319, 320
postulaty
ewolucja w czasie, 130
obserwable, 126
rwnanie Kleina-Gordona, 286

czstka swobodna, 24
dla jednej czstki, 14
jednowymiarowa studnia potencjau
nieskoczona, 289
skoczona, 293
jednowymiarowe, 287
parzysto, 288
wronskian, 287
podstawowe wasnoci, 14
radialne, 159
stacjonarne, 23, 54
uzasadnienie, 15
zachowanie normowania, 54
rachunek zaburze stacjonarny, 231
S.Kryszewski
rwnania dla poprawek, 235

usuwanie degeneracji, 243
bez degeneracji
ortogonalno poprawek, 234
poprawki drugiego rzdu, 238
problem normowania, 236
podstawowe zaoenia, 231
poprawki drugiego rzdu, 237
porawki pierwszego rzdu, 235
rozwinicia perturbacyjne, 233
z degeneracj, 239
MECHANIKA KWANTOWA
579
6.03.2010
Skorowidz
formalizm, 240
macierz zaburzenia, 241
podsumowanie, 244
rachunek zaburze z czasem
absorpcja, 256
emisja, 256
ewolucja amplitud prawdopod., 246
funkcja pomocnicza ft (x), 252
funkcja pomocnicza gt (x), 254
istota problemu, 245
podsumowanie, 260
prawdopodobiestwo przejcia, 248, 249
przyblienie rezonansowe, 255
szeroko rezonansu, 258
warunki stosowalnoci, 259
zaoenia, 245
zaburzenie harmoniczne, 250
prawdopodobiestwo przejcia, 251
zaburzenie stae, 252
redukcja funkcji falowej, 40
reguy wyboru, 276
relacja zupenoci, 32
reprezentacja pdowa, 112
funkcja falowa, 112
operator pdu, 113
pary fourierowskie, 116
zwizek z pooeniow, 114
reprezentacja pooeniowa, 107
definicja, 107
funkcja falowa, 108
funkcje wasne pdu, 115
kopoty interpretacyjne, 117
operator pdu, 111
operatory, 109
ortogonalno i zupeno, 108
zasada odpowiednioci, 111
zwizek z pdow, 114
reprezentacje, 94
elementy macierzowe, 100
iloczyn operatorw, 99
intuicyjne wprowadzenie, 94
normowanie, 97
operatory, 105
ortonormalno i zupeno, 95
projektor, 101
reprezentacje ketw i bra, 96
rozkad spektralny, 102
rozkad Bose-Einsteina, 265
rozkad Plancka, 264
gsto energii, 266
prawdopodobiestwa, 265
S.Kryszewski
580
rozkad Bose-Einsteina, 265

rozkad spektralny, 102
podstawowa idea, 10
ruch w polu elektromagnetycznym, 418
klasyczny, 418
cechowanie, 421
cechowanie potencjaw, 419
hamiltonian, 421, 422
potencja uoglniony, 419, 420
sia Lorentza, 419
kwantowy
cigo prawdopodobiestwa, 193
hamiltonian, 189
hamiltonian atomowy, 190
hamiltonian diamagnetyczny, 190
hamiltonian paramagnetyczny, 190
niezmienniczo przy cechowaniu, 191
kwantowy
przyblienie pklasyczne, 189
spin, 202
operatory i spinory, 208, 439
spinory, 207, 437
teoria Pauliego, 202
wspczynnik giromagnetyczny, 202
spin 1/2, 432
macierze Pauliego, 204
wasnoci, 205
notacja, 432
obliczanie prawdopodobiestw, 209
operatory orbitalne, 440
spin w dowolnym kierunku, 434
wartoci oczekiwane, 436
wartoci wasne, 434
wektory wasne, 434
spinory, 207, 437
sprzenie ze stanami continuum, 261
zota regua Fermiego, 262
staa Plancka, 1
staa struktury subtelnej, 179
stacjonarna funkcja falowa
normowanie, 57
stacjonarne rwnanie Schrdingera, 23, 54
ewolucja czasowa, 55
stan stacjonarny
wartoci oczekiwane, 59
stany continuum, 261
stany rozproszeniowe, 27
stany zwizane, 27
stowarzyszone wielomiany Laguerrea, 182
symetryzacja operatorw, 49
twierdzenie Ehrenfesta, 61
granica klasyczna, 63
twierdzenie o wiriale, 326
MECHANIKA KWANTOWA
580
6.03.2010
Skorowidz
581
ukad rodka masy, 163

funkcja falowa rodka masy, 166
hamiltonian, 165
operator momentu pdu, 164
operatory pdu, 164, 165
operatory pooenia, 163
warto oczekiwana, 46
dla superpozycji, 317
ewolucja czasowa, 60
warto oczekiwana obserwabli, 44
wektory stanu, 87
wielomiany Hermitea, 80
caki, 525, 527
funkcja tworzca, 523
relacje rekurencyjne, 523
wzr Rodriguesa, 522, 524
wspczynnik A Einsteina, 280
wspczynnik giromagnetyczny, 202
wspczynnik odbicia, 301
wspczynnik transmisji, 301
wspczynniki A i B Einsteina, 266
absorpcja, 266
emisja spontaniczna, 266
emisja wymuszona, 266
rwnowaga we wnce, 267
rozkad Plancka, 268
wspczynniki Clebscha-Gordana, 224
nierwno trjkta, 225
relacje ortogonalnoci, 225, 226
relacje rekurencyjne, 227
warunek dla liczby M , 225
wybr fazy, 228
wspczynniki Einsteina, 279
zota regua Fermiego, 262
zagadnienie dwch cia, 163
zagadnienie wasne dla operatora, 34
zasada nieoznaczonoci, 65
rednie i dyspersje, 65
dowiadczenie Younga, 330
dyskusja, 68
energiaczas, 71
formalna posta, 67
minimalizacja - pakiet falowy, 327, 328
pooenie i pd, 69
warunki minimalizacji, 67
zasada odpowiednioci, 50
zasada superpozycji, 13
ZZOK zupeny zbir obserwabli komutujcych,
119123
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
581

QM SK

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

QM SK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stanisaw Kryszewski

Instytut Fizyki Teoretycznej i Astrofizyki

2 Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

3 Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

6 Wany przykad oscylator harmoniczny

4.3.1 hAit liczbowa funkcja czasu . . .

8 Reprezentacje w przestrzeni stanw

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

9 Reprezentacje pooeniowa i pdowa

10 Zupeny zbir obserwabli komutujcych

12 Kwantowa teoria momentu pdu

13 Orbitalny momentu pdu

14 Stany stacjonarne w potencjale centralnym

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

14.2.2 Radialne rwnanie Schrdingera . . . . . . .

16 Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

17 Teoria spinu 1/2

18 Dodawanie momentw pdu

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

19 Stacjonarny rachunek zaburze

20 Rachunek zaburze z czasem

21 Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

ROZDZIAY UZUPENIAJCE I WICZENIOWE

22 (U.1) Czstki i fale

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

23.5.2 Pakiet gaussowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

25 (U.4) Rwnanie Schrdingera

26 (U.5) Zasada nieoznaczonoci

27 (U.6) Oscylator harmoniczny

28 (U.7) Notacja Diraca

30 (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

31.4.2 Rwnanie Schrdingera w obrazie oddziaywania .

33 (U.12) Potencja centralny

34 (U.13) Atom wodoropodobny

32 (U.11) Obroty i moment pdu

35 (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

36.1.2 Spin 1/2 w dowolnym kierunku . . . .

37 (U.16) Dodawanie momentw pdu

38 (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

39 (U.18) Metoda wariacyjna

40 (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

A Konfluentna funkcja hipergeometryczna

B Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

B.2 Relacje rekurencyjne i rwnanie rniczkowe Hermitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523

D Wielomiany Legendrea, itp.

E Uwagi o wielomianach Laguerrea

Fale elektromagnetyczne i fotony

Newton (XVII-XVIII w.) korpuskularna teoria wiata.

Analiza dowiadczenia interferencyjnego Younga

Rozwaymy znane skdind dowiadczenie ugicia i interferencji wiata na dwch szczelinach

Rys. 1.1: Schemat dwch dowiadcze dyfrakcyjno-interferencyjnych na dwch wskich szczelinach.

Eksperyment pierwszy jedna szczelina otwarta

przerywana I2 odpowiada urednionemu nateniu mierzonemu w tej sytuacji. Linia kropkowana

Ii = A2i (x) cos2 t kz + i ,

Eksperyment drugi obie szczeliny otwarte

Teraz odsaniamy jednoczenie obie szczeliny. wiato przechodzi w kierunku ekranu E2 , na

Z tosamoci trygonometrycznej 2 cos cos = cos( + ) + cos( ), wynika, e

Wyraajc amplitudy przez natenia (por. (1.5), Ai =

Dla prostoty rozwaa przyjmijmy e A1 = A2 , a co za tym idzie I1 = I2 , to wwczas natenie