DZEN M DZENSZLK (KAOS) M?

RGTSEL VARLIIN SRDRLEBLRL AISINDAN

BR DEERLENDRME
Serdar GE*
ZET
rgtleri ksa zaman aralklar ile deiiklik gsteren, yarnn ne olacann belli olmad ve
tahmin edilemedii bir kaotik (kaosun yaand) ortamda faaliyette bulunmak zorundadrlar.
inde faaliyette bulunulan ortamn srekli ve hzl bir biimde deiiklikler gstermesi i
rgtlerinin kaos ortamnda yaadklarnn bir gstergesidir. Bu kaotik ortamda ayakta kalabilen i
organizasyonlar hem varlklarn srdrebilecekler hem de rekabeti stnlk salayabileceklerdir.
Aksi takdirde srekli deien koullara uyum salayamayarak yok olup gideceklerdir. Kaos
anlamndaki dzensizlik, basit bir danklk yada karmaa deildir. Dzensizlii bu ekilde
tanmlamak hem kaosu, hem de kaosun zdd olan dzeni anlalmaz hale sokmaktan baka ie
yaramayacaktr. Kaos kavram, belirsizlik ve tahmin edilemez deiimle tanmlanmakta ve yeni
bilimin nemli konularndan sadece birini oluturmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Kaos, kaos teorisi, yeni bilim, i rgt.
ABSTRACT
Work organizations have to operate in a chaotic environment that becoming different
continuously and not beeing known its future. The changing of environment beeing operated in
continuously and speedily is a indicator that work organizations live in a chaotic atmosphere. In
this chaotic environment the work organizations that can survive will be able to maintain their
existence and provide their competitive superiority. Otherwise, they will come to an end because
of inharmoniousness the continual changing conditions. Disorder comes to mean chaos is not an
ordinary scatteredness or complexity. To define disorder in this way will make incomprehensible
both the chaos and the order opposite of it. The chaos concept expresses indefiniteness and
change that cant beeing estimated, constitutes only one of the new sciences important topics.
Keywords: Chaos, chaos theory, new science, work organization.

Giri
inde bulunduumuz 21. yzyl i hayat daha nce benzeri grlmemi bir
deiim ile dnm yaamaktadr. Bu deiim ile dnm dalgas
beklenilmeyen sarsc sonular dourmakta ve toplumsal yaamn vazgeilmez
eleri olan rgtleri yakndan etkilemektedir. En prestijli sektr yada
sektrlerin hi beklenilmedik bir anda mevcut tm avantajlarn kaybettiklerine
dier yandan hi umulmayan bir baka sektr veya sektrlerin de birer ykselen
deer haline dnebildiklerine ahit olmaktayz. Gnmz koullarnn temel
zellii, ok ksa sreler ierisinde ama olduka sk bir biimde yz yze kalnan
farkl ve deiik durumlardr. Bu ise nemli bir gerei gn yzne
karmaktadr: rgtlerinin gnmz dnyasnda varlklarn srdrebilmeleri
ile rekabete dayal stnlk salamalarnda artk basit ve duraan bir ortamda
yaayabilme olanaklar yoktur.
*

Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

Serdar GE

rgtler evreleri ile srekli iliki ierisinde olan ak sistemlerdir. Bu

nedenle de deien evresel koullara uymak zorunluluklar vardr. rgtleri
ksa zaman aralklar ile deiiklik gsteren, yarnn ne olacann belli olmad
ve tahmin edilemedii bir kaotik (kaosun yaand) ortamda eylem ortaya
koymak zorundadrlar. inde eylemde bulunulan ortamn srekli ve hzl bir
biimde deiiklikler gstermesi i rgtlerinin kaos ortamnda yaadklarnn
bir gstergesidir. Bu kaotik ortamda ayakta kalabilen i organizasyonlar hem
varlklarn srdrebilecekler hem de rekabeti stnlk salayabileceklerdir.
Aksi takdirde srekli deien koullara uyum salayamayarak yok olup
gideceklerdir. Dier yandan, doal evrede gzlemlenen kaotiklik ve nceden
tahmin edilemezlik, bu evrenin birer alt sistemleri ve ayn zamanda birer sosyal
sistem olan i rgtleri iin de ayndr. Tpk evre artlarnda olduu gibi i
organizasyonlarnn ileyii de bu sistemlerin belirsiz davranlar altnda sakldr.
O halde yaayan sistem olarak bakabileceimiz i rgtleri de kaotik
sistemlerdir.
1. Kaos Kavram ve Kaos Teorisi
Gnlk yaantda gzlemlediimiz ve birbirleri ile sanki ilikisi yokmu gibi
grnen, dzensiz, tesadf eseriymi gibi izlenim veren durum ve olaylarn,
deiik bir bak asndan ele alndnda aslnda muazzam bir dzenin paras
olduu gerei klasik bilimden kaosa geii niteler. Kaos kavram szck anlam
itibariyle gnlk dilde, karmaklk, dzensizlik, belirsizlik hatta anari gibi
ifadeleri artrr. Kavram, yunanca boluk, yark, hudutsuzluk anlamlarna
gelen Khaos kelimesinden gelmektedir. Kaos kavram gnlk dildeki
kullanmndan farkl olarak bilimsel anlamda dzensizliin iindeki dzen
manasnda kullanlmaktadr. Ksaca gnlk dildeki kullanm ile bilimsel
kullanm arasnda olduka nemli fark vardr. Kavram ile ilgili en doru tanm
veren teorik fiziki Jensen, kaosu kompleks, dorusal olmayan dinamik
sistemlerin dzensiz ve ngrlemez davran eklinde ifade eder (Gleick,
1995:16). Tanmda yer alan kompleks ifadesi karmakla, dorusal olmayan
(nonlineer) ifadesi zgn bir matematiksel yapya, dinamik ifadesi ise sabit
olmayan deiken bir yapya iaret etmektedir (www.ittu.edu.tm/16.htm).
Kaos kavram ve teorisi ile ilgili her ey ilk olarak 19. yzyln sonlarnda
Fransz matematiki Jules Henri Poincarenin almalar ile balamtr.
Dinamik sistemler zerinde alm olan tm klasik fiziki ve matematikiler
arasnda kaos kavramn en iyi anlayan bilim adam Poincare olmutur. Poincare
Bilim ve Yntemler adl eserinde, ok deikenli sistemlerin kalc
zmlerinin olmadn, zmlerinin sonsuz bir ekilde srebilen oynak bir
durum alacan ve bunun da sistemlerde gelecein tahminine izin
vermeyeceini ifade eder. Poincare yle devam eder: Dikkatlerimizden kaan
kck noktalardan biri, ylesine byk ve nemli sonulara neden olur ki,
bizde kalkp bu sonucun rastlant sonucu ortaya ktn syleriz. Tabiatn
yasalarn ve evrenin balang anndaki durumunu tam olarak bilebilmi
olsaydk, evrenin balang durumunu izleyen daha sonraki anlardan birinde
hangi durumda olacan da tam olarak ngrmemiz mmkn olabilirdi. Tabiat
286

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

yasalarnn artk bizden karacak hibir srr kalmam olsa bile, gerek durum
konusunda yaklak olarak bilgi sahibi olabilirdik. Bu sayede, balang
durumunu izleyen durumu ayn ekilde yaklak deerler olarak ngrmemiz
olanak dahilinde olsa, tm istediimizi gerekletirmi olur ve biz de bu
fenomenin ngrlm olduunu, yasalara uygun olarak cereyan ettiini
syleriz. Ne var ki, her zaman byle olmamaktadr, balang artlarndaki
kk farklarn nihai olgularda ok byk farklar oluturduu da grlmektedir.
Balang koullarndaki kck bir hata nihai olguda muazzam bir hataya
neden olacaktr. Bu durumda, olaca ngrmek olanakl deildir. (Latif,
2002:126).
Kaos anlamndaki dzensizlik, basit bir danklk yada karmaa deildir.
Dzensizlii bu ekilde tanmlamak hem kaosu, hem de kaosun zdd olan
dzeni
anlalmaz hale sokmaktan baka ie yaramayacaktr. rnein
dzensizlik, bir rencinin dank durumdaki, birinin toplamasn ve yeniden
bir dzen yaratmasn bekleyen alma masas ile llemez. Bu durum bir an
iin ihtiya duyulan bir dkmann bulunmasn engelleyebilecei gibi, ilgili
dkman braklan noktada bulmay kolaylatrmas asndan bir dzen olarak
da alglanabilmektedir. O halde dzen farkl bir ok olas yorumlar ierecektir.
Dkmanlarn yerlerinin deitirilmesi ile farkl ve yeni bir dzen ortaya kacak
ve burada her gzlemci dzenin belirli bir modelini grecektir. O halde dank
haldeki dkmanlar ve aralarnda iliki kurma oluturulan dzenin bir eklini
ifade eder. te tam burada kurallar ortaya kar ve byle bir yap gzc iin
eksik paralarn fark edilmesi ve bunlarn giderilmesi olanan salar. ayet
mdahale edilir ve dzeltmeye gidilir ise bu defa tamamen farkl bir dzen sz
konusu olacaktr (Latif, 2002:124).
Her ne kadar kaos kavram ve teorisinin babas olarak J.Henri Poincare kabul
edilse de teoriye en nemli katky 1960 ylnda M.I.T.de meteoroloji profesr
olan Edward Lorenz yapmtr. Lorenz, basit bir hava tahmin raporu
hazrlayabilmek iin bilgisayarna veriler girmekte ve sonuta bulduu scaklk
deerlerini grafikle gstermekteydi. Lorenz, tesadf eseri semi olduu scaklk
deerlerini en hassas termometrenin dahi alglayamayaca dzeyde ufak
oranlarda ykselterek fonksiyonu tekrar altrdnda, fonksiyonlarn
grafiklerde de her hangi bir fark yaratmamasn beklerken sonuta ortaya
bambaka fonksiyonlarn ktn grd. Grafikteki ini ile klarn uzun
dnemde tpk bir kelebee benzer desene neden olduunu gzlemledi.
Lorenzin bu sonutan kard yorum, doru ve gvenilir bir uzun vadeli hava
tahmininin kaotik davran nedeniyle belli bir sreyi aamayaca, bu nedenle
periyodik olmayan davran zellikleri gsteren hibir sistemde ngr
yapmann mmkn olmad eklinde olmutur (www.elyadal.org/kaos.htm).
Burada sz konusu olan doal olaylardr. Doal olaylarn ok byk bir blm
dinamik olduu kadar ayn zamanda dorusal olmayan zelliklerdeki yasalar
tarafndan ynetilmektedirler. Gerekten de Massachusettsdeki hafif bir rzgar
yada bir scaklk d rnein Floridada birka ay sonra iddetli bir frtnaya
dnebilmekteydi. Ksaca bu durum, deikenlerdeki kk deimelerin

287

Serdar GE

balangta hi tahmin edilemeyen artc sonularnn olabilecei anlamna

gelmekteydi (Latif, 2002:127).
Lorenz, dtan dzensiz olarak grnen ama isel bir dzene sahip olan
kaotik sistemlerin iki temel zelliini ne srerek kaos teorisini aklamaya
almtr (Gleick,1995:67);
a)Balang Durumuna Hassas Bamllk; ile ifade edilmek istenen daha
sonralar kelebek etkisi-Amazonlarda bir kelebein kanat rpmasyla havada
oluacak dalgalarn dnyann bir dier ucunda bir mddet sonra kasrgaya neden
olmas- olarak adlandrlmtr. Kelebek etkisi gereince, karmak sistemdeki
ok kk, nemsiz gibi grnen ve ou zaman dikkate alnmayan bir etki
beklenmeyen byk sonular yaratmaktadr. Gerek hayatta olduu gibi bilimde
de, bir takm zincirleme olaylarla kk deiiklikleri byk ve nemli sorunlar
haline getiren bir kriz noktasnn olduu kabul edilir. Kaos ise, ite bu
noktalarn her yerde olduklar manasna gelmektedir.
b)Rastgele Olmamak; ise dnyadaki bir ok olayn aslnda kaotik bir
yaplanmaya, tm kaotik yaplanmalarn ise kendi ierisinde bir dzenlilie sahip
olduu anlamna gelmektedir. rnein, sigara dumannn bir takm dzensiz
helezonlar halinde dnerek ykselmesinde, bayran rzgardaki dalgalannda,
otoyolda birbirinin pei sra seyreden arabalarn davrannda yada musluktan
damlayan suyun nce dzenli aralklarla derken zamanla dzeninin
bozulmasnda hep kaos ortaya kmaktadr. te bu davran biimleri yeni
bilimin yasalarna uymaktadr. Klasik bilimin nedensellik anlayna
oturtulamayan ve dinamik sistemler olarak adlandrlan srete kaosun
determinizmi ykt ve skan bilime yeni bir soluk getirdii savunulmaktadr.
2. Yeni Bilim: Kaos
Yeni bilim kavram, ynetim-organizasyon konularnn daha iyi anlalmasna
etki etmektedir. Sosyal bilimler, ekonomi, sosyal psikoloji ve psikoloji zerine
kurulan organizasyon ve ynetim teorileri ile uygulamalarnn hemen hepsi
modern bilim zerine kurulmutur. Fakat bilimdeki devrim ile teori ve
uygulamalar yeniden gzden geirilmek durumundadr. Yeni bilim ile ynetimle
ilgili yaklamlarn ou deimese de uygulama anlamnda yenilikler salanabilir
ve baz durumlarda organizasyon ile ynetimi anlamak iin alternatif bak
alar elde edilebilir. Yeni bilim kavram ile daha ok kaos akla gelmekte ancak
kaos yeni bilimin sadece bir yn ve eidini oluturmaktadr. Kaos kavram
belirsizlik ve tahmin edilemez deiimle tanmlanmakta ve yeni bilimin nemli
konularndan sadece birini oluturmaktadr. Bugn yeni bilim dorusal olmayan
yapnn bulunduu, kaos, karmaklk, tahmin edilemezlik ve belirsizliin doal
olduu bir dnyann dier ynn tantmaktadr. Yeni bilim bir devrim
niteliinde klasik bilimin yerini almaktadr. Ayn zamanda, modern bilimin
metotlarn snrl lde kullanmakta ve dorusal olmayan karmak sistemlerin
davranlar ile ilgilidir. Klasik modern bilim -Newtonun kurucusu olduu- esas
olarak dorusal sistemler ve bazen de dorusal olmayan kapal sistemlerle
ilgilidir. Yeni bilim ise, tamamen dorusal olmayan bir sistemi ifade etmekte ve
dier sistemlerle isel balantlar bulunmaktadr. Sosyoloji, sosyal psikoloji,
288

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

psikoloji, organizasyon teorisi, organizasyonel geliim v.b. uygulamal bilimlerle

balantldr (Tz, 2004: 133-134).
Yeni bilimin, klasik bilime dnk en temel eletirisi sistem, dorusallk, hata
ve
zaman
gibi
drt
nemli
kavram
evresinde
toplanr
(www.isguc.org/necmihoca1.htm). Sistem, birbiri ile ilikili paralarn
oluturduu bir topluluktur. Kavram, belirli paralardan oluan bir btn
niteler (imek, 1996:97). Dier yandan dinamik sistemler, zamanla deien
sistem olarak tanmlanrlar yani dorusal deillerdir. Dorusal kavram basit
bir ifade ile, matematiksel modellerin grafik zerinde doru biiminde
gsterilebilmeleridir. statistikte deikenler arasndaki ilikiler genellikle
dorusal modeller ile incelenir. Erisel ilikilerle karlalsa dahi bunlar dorusal
ekle dntrlerek ifade yoluna gidilmektedir. Dorusal sistemler basit
olmalar nedeni ile klasik bilimde olduka ilgi grm ve yaygn olarak
kullanlmlarsa da ou kez gereki olmaktan uzak kalmlardr. Bunun nedeni,
iinde yaadmz evrende dorusal fonksiyonlarla aklayabileceimiz doa
olaylarnn yok denecek kadar az olmasdr. Dorusal sistemler grafiklerde bir
doru eklinde gsterilir ve basit dorusal neden-sonu ilikisi, Adaki deiim
Bde orantl bir deiime neden olur eklinde kolaylkla ifade edilebilir. Bu tr
dorusal sistemlerde girdi ile kt arasnda bir orant vardr. Dorusal
sistemlerde kk nedenlerin etkisi kk, byk nedenlerin etkisi byk olur.
Ayrca dorusal sistemlerde btn, elerin toplamna eittir yani ne fazla ne de
eksiktir. Bu nedenle dorusal bir sistem kararldr, ngrlebilir, kesindir ve
dolaysyla kaosa yer vermez (Gleick, 1995:29). M. Michaels, dorusal olmayan
kompleks sistemleri aklamak iin bir ta ynn rnek olarak verir. Bu
sistemde paralar arasnda bir etkileim sz konusu deildir. Talardan birini
yndan aldnzda kalan dier talar deien koula uyum salamak iin yeni
bir ekil alacaklardr. Bu yeni oluumu tahmin etmek iin ncelikle balang
koullarndaki her bir tan pozisyon ve biimi ile ta alndktan sonraki -deien
koullar- nem ve niteliklerinin ne olacann hesaba katlmas gerekecektir.
Kompleks sistemler, dorusal olmadklarndan dolay grafik zerinde srekli
izgiler
halinde
matematiksel
denklemlerle
ifade
edilemezler
(www.matra.com.au/wdw.htm). Bir dorusal modelden olan sapmalar klasik
bilimde hata olarak dikkate alnr. Yeni bilim deneysel hatalarn nemli bilgiler
verebileceini anlatr. En az modele verilen nem kadar hatalara da nem
verilmesi, hatalara da odaklanlmas ve hatalarnda irdelenmesi yeni bilimin
nem verdii bir yaklamdr. ki yaklam arasnda aslnda olduka temel bir
fark vardr; modele nem verilmesi gzlemlerin modeli dorulamasna, modelin
hatalarna nem verilmesi ise modelin eksikliklerinin ortaya kmasna neden
olacaktr. Birinci yaklam, srekli olarak eldeki bilginin dorulanmasna, ikincisi
ise, yanllanmasna yol aar ki bilimsel gelime iin ikinci yaklamn yararl
olaca aktr (www.isguc.org/necmihoca1.htm). Ayrca yeni bilim, zaman
kavramn hi dikkate almadan ilikileri inceledii iin klasik bilimi eletirir. Ona
gre zaman bir film eridi gibi ileri ve geri sarlabilse yine de ilikiler
deimeyecek ve ayn ekilde kalacaktr. Oysa yeni bilim asndan zaman,
gerek dnyada olduu gibi son derece nemli bir kavram olarak karmza
289

Serdar GE

kmaktadr. Ruella, zaman konusunda klasik bilimi u ekilde eletirmektedir;

Newton ve onu izleyenler tarafndan kurulan dnya modelinde zaman
sonradan akla gelen bir unsurdur. O modelde gemite yada gelecekteki her
hangi bir an, bir baka herhangi anla ayn kabul edilmektedir. Gezegenlerin
sonsuz devinimleri, bir saatin yada basit bir makinenin fonksiyonlar prensipte
sistemin temellerini deitirmeden zamanda ileri veya geri gidebilir. Bu sebepten
dolay bilim adamlar Newtoncu sistemde zaman geri dnl olarak kabul
ederler. te yandan Eddingtonun adlandrd gibi kainatn bir zaman oku
vardr. Zaman tek ynl bir yoldur, geri dnl deil, geri dnszdr.
Zamann tek ynl bir yol olmas ve bu yolda hibir eyin sabit kalmamas,
iktisadn son derece sk bir biimde kulland ceteris paribus -dier koullar
sabit kalmak artyla- varsaymnn kullanmn da imkanszlatrmaktadr
(Ruella, 1995:81).
Kaos, dinamik sistemlerin ayr paralarndan ziyade btnn bilimidir.
Bilimsel aratrmalar, kendisini oluturan paralara ok fazla ayrlmtr. ok dar
alanlarda uzmanlaan bilim adamlar artan blnmelerle btn unutarak
gereklikten gittike uzaklama eilimindedirler. Ancak yeni bilim bu sreci ters
yz etmi ve mmkn olan en basit paralar aramak yerine, bu paralarn
karmak blmler halinde nasl birletiini sorgulamaya balamtr
(www.Marksist.com/bolum17.htm).
3. Ynetim Bilimi ve Kaos
Ynetimin bugnk gerei ile geleneksel grnts arasnda nemli
farkllklar vardr. Geleneksel grnt ierisinde ynetim daha ok analiz,
ngr ve kontrol zerinde younlamtr. Yneticiler, ynetim sreci
ierisinde her aamay analiz ederek standart yollar oluturmular ve maksimum
etkinlii salayacak en iyi ve tek yntemi belirlemeye almlardr. En iyi
yntem, aka belirlenmi yasalar, kurallar ve prensiplere dayanm ve bu
yasalar da anlalabilir, tahmin edilebilir ve kontrol edilebilir bir sistemi ortaya
karmtr. Geleneksel ynetim dncesine gre kaos, kt ve istenmeyen bir
durumdur. rgtsel yap, kesin olarak belirlenmi, komuta ve iletiim hatlaryla
hiyerarik bir biimde dzenlenmi ve kesin olarak tanmlanm ilerden
olumaktadr. Adeta bir makine gibi tasarlanan yapnn paralarnn da yine bir
makine dzeninde ilemesi, alanlarnda makinenin paralarym gibi
davranmas beklenmektedir. 20.yyn balarnda ortaya kan ynetim bilimi
bedensel iilikle ilgilidir. Ama, insan faaliyetlerini mmkn olduunca kontrol
altnda tutarak retkenlii arttrmaktr. Zaman ve hareket ettleri bu bilimin
temelini oluturmaktadr. kinci bilimsel ynetim dalgas ile birlikte insan
unsurunun nemli bir deiken olarak kabul ile i organizasyonlarnn birer
sosyal sistem olarak dnldn grmekteyiz. Veri toplama ile
matematiksel analiz, stratejik planlama ve karar almann temeli olmu,
bilgisayarlar dorusal programlama ve istatistiksel analiz gibi heyecan verici yeni
teknikleri destekler hale gelmitir. Yllar getike bilgisayarlar ve modeller
artm, kitlesel veri toplama sistemleri gelimitir. Bilgisayarsz olmas

290

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

dnlemeyen yeni analitik teknikler ortaya kmtr. Bu teknikler karmak

olsalar da kendi doasnda byk oranda dorusaldrlar (Latif, 2002:129).
20.yy.n sonlarna doru yaklaldka, iin kendi doasnda bedensel
iilikten bilginin kavramaya dayal ekilde ilenmesine ynelen temel bir
deiim gzlenmektedir. malatta dahi bilgisayar kontroll makinelerin art
igc ile beraber yaratc dnceye de bir kap aar. Dnce el emei gibi
llemez, planlanamaz ve kontrol edilemez. Bu nedenle tm geleneksel
ynetim dncelerinin altnda yatan kontrol edilebilirlik varsaym gnmzde
geerliliini yitirmitir. Her ey giderek geerliliini kaybeden belirlenebilirlik
varsaym zerine yaplmtr. Belirlenebilirlik isel kontrole tam bir dsal
benzerliktir. Ancak bilgi teknolojilerinin geliimi ve bilgi irketinin ykselii ile
kaos ortaya kmtr. Tahmin edilemeyen gelecek dorusal olmayan gl
kuvvetlerin etkisi ile belirlenir. Ayrntl planlama ve modelleme yararl olmakla
birlikte sadece balang iin yeterlidir. Srecin srekli olarak bilgi ynetimi ve
gzetim ile desteklenmesi gereklidir (www.bydesign.com/ chaosman.html).
Kaos teorisi ierisinde temel olan nokta gelecei bilememektir. Belirsizlik
srekli olarak gz ard edilir. Ynetim teorileri, her ne kadar, saat gibi alan ve
makine gibi ileyen bir ynetim performansndan sz etseler de, kaos ve
karmaklk teorisi durumun hi de byle olmadn iddia eder. Ynetim
alanndaki bu tr bir deiimi u ekilde zetleyebiliriz (Tz, 2004:144-145);
-Analiz kendi nceliklerini yitirmektedir,
-Neden sonu ilikisi anlamn yitirmektedir,
-Uzun dnemli planlama yapmak imkansz hale gelmektedir,
-Vizyon kavram anlamn kaybetmeye balamaktadr,
-Srekli gr birliinin olduu ve gl olan kltrler tehlikeli olmaya
balamaktadr.
Gelecei tahmin etmek imkansz olduundan uzun dnemli planlama
yapmak da gereksiz olmaktadr. statistiksel ilikilere phe ile baklmaktadr.
Uzun dnemli gvenilir tablonun eksiklii ise renmeyi nemli hale getirmekte
bu durum iki tarafl renme havuzlarn gerekli klmaktadr. Yneticiler iin
nceden belirlenen hedeflere ulamada davranlarn baarlarna ait geri
bildirimleri kullanarak dengelemeleri yetmemektedir ayn zamanda bu eylem ile
hedefleri oluturmak iin kullanlan varsaymlarn uygunluunu gndeme
getirmeye de ihtiyalar vardr. Bu manada bir denge durumundan ok rgt
kendisini kaos noktasn aramak zere duraan olmayan bir snr blgesine
yerletirme amac gder. nk davranlar artk ok kolay bir biimde
deimektedir. ayet rgt bnyesinde kaos teorisi kabul edilirse, ierdii
anlamlara da raz olmak gerekecektir. Bu kapsamda srasal ve srasal olmayan
ynetimden bahsedilmektedir. Srasal ynetim, amaca ulaabilmek iin
problemlerin gn gnne zm ile urar. Hiyerarik kontrol yoluyla veri
analizi, ama belirleme, amalar arasnda opsiyonlar deerlendirme, rasyonel
olan seme ve uygulamay kapsayan mantksal bir sreci izler. Bu tr planlama
merkezden kontrol edilir. Srasal olmayan ynetim ise, dierinin tersine
bitmeyen deiim durumuna kendisini adamtr, rasyonalistik bir durum yoktur.
Srasal olmayan ynetimde yenilikilik vardr. Ayrca srasal olmayan ynetimde
291

Serdar GE

biimsel olamayan yapnn varl sz konusudur ve biimsel olmayan gruplar

cesaretlendirilir. Fakat biimsel olmayan bu yapya dikkat etmek gerekir. nk
bu yap ok gevek olursa kargaa oluur. Bu snr, ok iyi bir biimde
korunmaldr. Ayrca bylesi bir yaplanma ierisinde homojen bir kltrn
olamayaca da bilinmelidir. st ynetim bir vizyon veya uzun dnemli bir plan
yapmaz, bunun yerine stratejik sorunlar asndan sistemin kendi i
dinamiinden ortaya kan yenilikler iin artlar tevik eder. Yrtlen
eylemlere dikkate edilirse bu ynetim tarznda uzun dnemli ayakta kalabilme
amac vardr (Tz, 2004: 145-146).
Ynetim literatrnde 1990larn ortalarndan itibaren ynetimde kaos
yaklam ile ilgili yazlarn yaymlanmaya baland grlmektedir. Klasik sosyal
bilim aratrma yntemleri, bugnn olduka kompleks hale gelen sistematik
ilikileri glenmi i rgtlerinin sorunlarn aratrmaya kafi gelmemektedir.
Bu yeni paradigma daha btnc (holistic), tamamlayc (integrative), evreci
(ecological) ve glendirici (empowering)dir. Kaos teorisi, kompleks non-lineer
dinamik sistemleri inceleme konusu yapmaktadr. organizasyonlar da bu
zellikleri gsteren sistemler olarak dikkate alnmaktadr (Koel, 2004:67).
Bugnn ynetim anlay, i rgtnn dinamik bir varlk olarak paralarn ve
yaplacak farkl aratrmalarla da olsa paralarn davranlarnn
anlalamayacan kabul etmektedir. Btne ilikin unsurlar aras davranlar ile
insana zg davranlardan kaynaklanan ilikilerin kaosu ortaya karttna
inanlr. Dier yandan rgtn dinamii ve kaosun bir btn halinde dikkate
alnmas inceleme veya aratrmalarn tek boyutta bamsz olarak yaplmasna
engel tekil eder (Latif, 2002: 132).
4. rgt ve Kaos
rgtleri dorusal olmayan ilikiler tarafndan ynetilen dinamik
sistemlerdir. Dorusal olmayan sistemlerin en temel zellii, girdilerin
toplamnn ktya eit olmamasdr. Bu durum bireylerin davranlarn anlamak
iin btn dikkate alma zorunluluu manasna gelir, nk iki art iki drt
etmemektedir. Sinerji yada holizm manasna gelen bu etki sistemin -btnnkendisini oluturan paralarn toplamndan daha fazla ve daha anlaml olmasn
ifade eder. Sadece dorusal sistemlerde paralar hem tek balarna hem de bir
arada ayn davranlar sergilerler. Dorusal olmayan sistemlerin bir dier
zellii ise, girdideki deiimin byklnn ktya ayn oranda
yansmamasdr. Kk ve nemsiz deimeler devasa etkiler yaratabilmekte,
kk bir sarsnt sistemin davrann kaosa srkleyebilmektedir. Kaos teorisi,
dinamik sistemlerin dz izgisel ilerleyen denge durumunda olmadn, aksine
istikrarl denge, snrl istikrarszlk -kaos- ve patlayc istikrarszlk olmak zere
nemi durumdan getiklerini belirtmektedir (Aslanolu, 1998:120);
stikrarl Denge; ortamnda denge geici olarak bozulsa dahi ksa srede
istikrar ve denge tekrar salanabilmektedir. dnyasnn 1980li yllarn
balarna dek olan durumu buna gzel bir rnektir.

292

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

Snrl stikrarszlk (kaos); dzen ile dzensizliin ayn anda var olmas
durumudur. Sistemde bir ok ngrlemez olay ve deiimler yaanr ama
rgtsel davrann altnda yatan temel unsurlar analiz edilebilir ve anlalabilir.
Patlayc stikrarszlk; sistemde hibir dzen ve genel trendin olmad
durumu niteler.
Dorusal olmayan dinamik sistemler olarak i rgtleri u sonular ortaya
koyarlar (Latif, 2002: 131);
rgtleri kaotik sistemlerdir. Ksa dnemde bir ok duruma maruz
kalabilirler ve dolaysyla zaman ierisinde srekli olarak farkl ekillerde
hareket ederler.
rgtlerinin davranlarnn tahmini zellikle global seviyede ve uzun
dnemde olanaksz bir hal alr.
rgtn farkl paralar arasndaki karlkl etkileimden hatta kk
deiikliklerden dahi tahmin edilemeyen olumsuz sonular ortaya
kabilir.
rgtleri i ve d unsurlarna bal ve duyarldrlar. Ayrca balang
koullarna da duyarldrlar.
rgt evresi ile bilgi, finansman, hammadde v.s. al-verii yaparken bu
karlkl etkileimi kolaylatrmak, farkl d isteklere yant verebilme ve
uyum salamak asndan bilinli olarak kaos arttrc olarak dikkate alnr.
Dzenin ok youn olarak yaand bir yerde, doalln yaanabilmesi
adna yaamn varlndan sz edilemez. Bu katlk beraberinde donuk yaplar,
hiyerarik ynetimi, farkllktan yoksunluu getirmektedir. Bu tr
organizasyonlar evrelerindeki deiikliklere uyum salamada baarl olamazlar.
Fakat dier taraftan tamamen dzensiz yapnn olduu bir yerde de hayat
yoktur. Tmyle belirgin ve duraan olmayan bir yap, etkin olamama,
fonksiyon gstermede zayflk ve baarsz sonular demektir. Bu zelliklere
sahip organizasyonlar vizyon, kimlik ve ama eksikliine sahiptirler. Uyum
salamada da zorluk ekerler. Ayrca frsatlar ve deiim iin kendi evresini
izlemede de baarsz olurlar. Yaam her zaman belirli dzeyde bir dengeyi
gerektirmektedir. Ne ar dzen, ne de ar dzensizlik tek bana
organizasyonlar iin uygundur. kisi arasnda bir yer, dinamik ve srekli olarak
hayatta kalmak ile varl srdrmek iin en uygun noktay aklamaktadr.
Kaotisyenler, organizasyonlarda gemiteki istikrarl dengenin gnmzde yerini
snrl
istikrarszla
yani
kaosa
braktn
iddia
etmektedirler
(www.bydesign.com/chaosman.html).
Yksek kaosun organizasyonun dzenli eylem ortaya koymas bakmndan
sorun yarataca dnlmektedir. Fakat tamamen dzenli bir modelin salksz
olabilecei de sz konusudur. Ynetim i rgtnde srekli olarak dzen
yaratmaya ve korumaya almaktadr. Ancak sorun organizasyonel eylemin
dzenli ekilde olmasnda deildir. Asl zorluk organizasyonun dzenli olmaya
altnda yeniliin kaotik unsurlarn ieren yenilik, tecrbe, giriimcilik, self
organizasyon -kendi i dinamiine sahip olan sre- ve yaratcl engelleyen
unsurlarn ortaya kmasdr. ok fazla dzen deien artlara adapte olma
293

Serdar GE

ihtiyac duyan sistemlerde fonksiyonsuzluk yaratabilir. ok fazla dzenin anlam

az nce de ifade ettiimiz gibi, her eyin sabit, donmu ve tahmin edilebildiidir.
Ayn ekilde derin koas, fonksiyonel olmayan bir davran modelidir. ok u
dzen de sorunludur. Dalgal bir evrede eylem ortaya koyan her rgt,
transformatif deiim, yeni davransal seimler, yeni emirler, yeniliki stratejiler,
yeniliki i sreleri, deien organizasyonel yaplar, yeni normlar ve kurallar ile
yksek iletiim kanallarna ihtya duyar. Bunlar olmadan rgtler hayatlarn
srdremezler. Neticede dzenli model tahmin edilebilir, planlanabilir ve
kontrol edilebilirdir. Davran kendini tekrar eder. Karmak modelde -dzen ile
kaosun kombinasyonu- davran her zaman ok kk farkllklarla tekrar eder.
Tahmin, planlama ve kontrolde snrlama vardr. Derin kaotik modelde ise
tahmin edilememe, planlayamama ve kontrol edilememe vardr. rgtsel adan
bakldnda ok dzenlilik ile ok kaotiklik rgtte uyum salama gl
yaratr. nk rgtsel renme ters etki yapmaktadr (Tz, 2004:140-141).
rgtsel davrann bir ou kaotiktir. Bu durumda davranta bir model
grebiliriz ama gelecek tarihte tam olarak ne olacan bilemeyiz. Ayn zamanda
bir ok rgtsel davran da dzenlidir. Dzen ise bize tahmin imkan verir. Bir
model paras grebilir ve dier paray tahmin ederiz. Yalnz burada kaos ile
derin kaos arasndaki fark bilmek nemlidir. Derin kaos kullandmz kaostan
ok daha kapaldr ve tamamen rastsaldr. rgtlerinde bu durum ok sk
olarak grlmez, daha ok rgtler krize dtklerinde yaanr. Eer bir rgt,
derin kaotik rastsal durumda ise, bilgiyi elde etme, kullanma ve srece aktarma
iin yeterli ortam bulunmayacandan renme olmayacaktr. Kritik noktadaki
rgtlerin geni bir seim yapabilme imkanlar vardr. Bu anlamda srekli bir
uyum salama ve evrimleme vardr. Bylece evrelerine en uygun olan modeli
kurabilirler. Kaos noktas, zgrlk ile biimsel yap arasnda bir
kombinasyondur. Kaotik sistemlerde, sistemin ierisinde hareket bulan kolektif
davranma zellii ile self organizasyon yeteneinden dolay belirli bir dzen
vardr. Self organizasyon, bir grubun yeleri arasnda karlkl etkileim ve
diyalog olutuunda gerekleir. rgtler dzen ile kaosu kritik nokta
kapsamnda zel bir denge eidine getirme yeteneini salayabilirler. Bu
durum, sistem unsurlar ierisinde youn ilikiler ve srekli bilgi deiimi
olduunda ortaya kmaktadr. Kritik nokta durgunluk ve anari arasnda srekli
gidip gelen bir mcadele noktasdr. Karmak sistemin kendiliinden adapte
olabilecei ve hayatta kalabilecei yerdir. Kaos, evrimsel bir sistem ierisinde ele
alnmaldr. Teori kendisini srekli olarak karmakln st seviyelerine
dntrmektedir. Kaos teorisi, self organizasyon eklindeki tm dinamik
sistemlere ait grlerdir. Self organizasyon, sadece isel dzen ve isel yaratm
deil ayn zamanda byyen evre ile birlikte evrimlemektir. Kaos teorisinde
herkes kendi i dzeneini yaratr ve doal bir geliim yaanr. Sistemin amac
kendi geleceini kurmak ve kurtarmaktr. Bu ortamda bireyler kendi
dncelerini ortaya koymada zgr ve yeniliki dnmekte ve yeni modellerle
hareket etmektedirler. Kaos teorisi rgt yeleri arasnda ba kurulmasn
nerir. Bilgiyi yaratma ve deitirme nemlidir. Bilgiye ak olmak gerekir.
Bilgiyi yaratma ve ileme rgtn kendi geleceini kurmas ve evreye adapte
294

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

olabilmesi anlamndadr. Bilginin yan sra ilikiler de nemlidir. Bu ilikiler,

bireylerin dierleriyle ve rgt ile kurduu ilikilerdir. Bu anlamda kaotik olarak
nitelendirilebilecek bir rgt kurmak iin unlar gerekli olacaktr;
Bilgi ve haber paylam salanmaldr.
Takm almas ve proje odakl olunmaldr.
Yenilik ve yaratclk salanmaldr.
Farkl gruplardaki alanlar bir araya getirilmelidir -eitlilie izin
verilmelidir-.
Gl temel deerler salanmaldr.
Bu hususlar, yasa eklinde deil, kontrole tabi olmakszn yasa eklinde deil
uyum salama eklinde olmaldr (Tz, 2004:177-181).
5. Kaotik Ortamda Ynetim
21. yy. karakterize eden kreselleme ile bilgi iletiim teknolojilerindeki
gelimeler, insan unsuruna verilen deerin kyaslanamayacak lde artmas ve
btncl sistem anlaynn gelimesi sonucu kaos ynetiminin yada kaotik
ortamda ynetimin rgtlerin ve bunlarn ileyi zelliklerinin daha iyi
anlalmasna imkan verecei ynndeki dnce yaylarak gelimektedir (Koel,
2004:489).
rgt ynetimi ve organizasyon alannda kaos teorisinin kullanmnn genel
sistem teorisinin ynetim alannda kullanm ile baland sylenebilir. rgt
evresinden eitli girdiler alan, bunlar belirli bir teknoloji ile ileyerek rettii
kty yine evresine veren bir sistem olarak gren bu yaklama gre rgtn
evresi ile uyumlu bir birim olarak almas geri-besleme mekanizmas
sayesinde olmaktadr. rgtleri girdi-sre-kt ak ile ilgili olarak d
evreden gelen uyar, bilgi ksaca geri-besleme ile bu konudaki hedeflerini
karlatrr ve hedeflerden sapmay ortadan kaldracak ekilde faaliyetlerini
(girdi-sre-kt ak) yeniden dzenlerler. Bu noktadaki geri-besleme istikrar
salayan dengeleyici geri-beslemedir. Dengeleyici geri-beslemede, ortamdaki
bavuru deerinden tm sapmalar, uyarszlklar, denk ve zt bir deime
yaratlarak bu deere doru ekilir. Girdideki her eksi ktda art ile karlanr.
Dengeleyici geri besleme dngs, bir ama dorultusunda sistemdeki
statkoyu koruyarak deiimi reddettii iin kaosa olumlu bakmaz. Bu tr geri
besleme
istikrar,
kararllk,
standartlatrma,
evrenselletirme,
mkemmelletirme, durgunluk, dzen kurma ve kurulan dzeni srdrme
mekanizmasdr. Geri-beslemenin dier bir eklide sapmay kuvvetlendiren
pekitirici geri-beslemedir. Pekitirici geri-beslemede ou zaman tesadfi ve
nemsiz bir deiim, bir kez balaynca kendini kuvvetlendirerek byr. Sapma
veya kararszlk, daha fazla sapmaya, kararszla veya yeni bir oluuma meydan
verecek ekilde artar, geliir yada pekiir. Kaos ancak olumlu pekitirici geribesleme ile olanakldr fakat hep daha geni bir dengeleyici geri-besleme
sistemini iterek meydana gelir ve hep baka bir dengeleyici geri-besleme
mekanizmasnca ekilir. Bu tr geri-besleme deitirme, eitleme,
dzensizletirme, farkllatrma, bireyselletirme, yenilik, istikrarszlk ve
295

Serdar GE

mutasyon mekanizmasdr. Yaratcl temsil eder. Kendi kendini gelitirerek

statkodan uzaklar, sistemi karaszlatrarak sapmalar daha da bytr
(www.members.tripad.com/ kaos.htm). Pekitirici geri-besleme statik deildir,
srekli bir hareket sz konusudur ve daima noktay bir baka konuma iter.
Dengeleyici geri-besleme ise, srekli olarak dengede eylem ortaya koyar.
Dengeden uzaklaldnda tm unsurlar o noktaya eker. kisi de dorusaldr.
Bu iki dorusal geri-besleme birletiklerinde sistem dorusal olmaktan kar ve
yeni bir geri-besleme dngs oluur. Ama bu dng eri ile temsil edilir.
Dolaysyla dorusal sistemlerde olduu gibi bir nceki deerlerden
faydalanlarak bir sonraki deeri tahmin etmek ve aklamak mmkn deildir.
Karmak sistemlerde, sistemin deikenleri hem birbirleri hem de evreleri ile
iliki ierisinde olup bunun sonucuna gre tm sistemin gsterdii davran
deimekte, daha sonra da bu ilikilerin sonucu olarak deikenlerin her birinin
nitelii deierek yeni bir ilikiler topluluu ortaya kmaktadr. Sistem kendisini
bu yeni koullara gre deitirerek yaamn srdrmektedir (Koel, 2004:490).
Organizasyonlarn bir makine gibi deil de yaayan bir organizma olarak
dikkate alnmalar, onlarn karmak ilikiler iine yaamlarn srdrmelerini
vurgulayan srdrlebilirlik kavramn ortaya karmtr. Yaayan sistem
gr, kaos ve karmaklk teorisinden karlan bir sonutur. Bunu
organizasyonlara uyguladmzda, yaayan sistemler olarak organizasyonlar
asndan srdrlebilir veya hayatta kalma anlamn iermektedir. Daha nceki
dnemlerde ynetimin anlam, eylemlerin makine modeli kapsamnda, komuta
ve kontrol yoluyla yerine getirilmesiydi. rgtlere yaayan sistemler olarak
bakldnda farkl temel nitelikte tanmlamalarn olduu grlecektir. Bu
tanmlamalar, rgtn temel anlamda sahip olduu ifadelerdir ve bireylerin
hiyerarik yap ierisindeki davranlar iin temel oluturmaktadr. Doal olarak
belirli bir hiyerarik dzen olacaktr fakat kontrol ile emirden daha ok yatay ve
birey ile rgtn srdrlebilir olaca artlara odaklanma vardr. Aadaki
tabloda yer alan unsurlar incelendiinde organizasyonlarn nasl srdrlebilir
olaca grlebilir (Tz, 2004:125);
Tablo.1. Yaayan Sistemlerin zellikleri
eitlilie deer verme
Dengeden -sabitlik- uzaklama
Bamsz davran
Gl ben duygusu
Gl ekirdek deerler
Doa ile dost olma
Dnm yoluyla kontrol
birlii
likiler a

Dahil olma
Farknda olma
Btnleme
Entropi
Belirsizlikte yaama
Geri-besleme havuzlar
Hizmet vermeye dnk liderlik
Bilginin sistem iinde olmas
Lidere ihtiya duymama

O halde i rgtleri birer yaayan sistemler olarak kaos ortamnda eylemde

bulunurlar. Dengeden uzak bulunan bu sistemler dengeye ynelme
296

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

eilimindedirler. Bu eilim srecine daha nce de ifade edildii gibi self

organizasyon, sisteme ise kompleks adapte olabilen sistemler (KAS) ad
verilir. Gnmzde kaotik ve bununla ilikili olarak kompleks adapte olabilen
sistemlerin basknl grlmektedir. rgtleri de kompleks adapte olabilen
sistemler ierisinde deerlendirilebilmektedir. Bu tr sistemlerde ama, sistemi
kaostan self organizasyona tamaktr. Hatrlanaca gibi self organizasyonda
sistem kendi i rgtlenmesini kendi kendine deitirerek yeniden yaplandrr.
Bu tr sistemlerde yap ierisindeki herkes birbirini etkilemektedir. Bu etkileim
ierisinde yer alan kii ve birimler vardr. Bu kii ve birimler birlikte hareket
ederler, her unsur dierini etkiler veya ondan etkilenir. Merkezi olarak kontrol
edilmezler. Birbirlerini etkilemelerinden bir model oluur, ancak bir unsur bir
dierini kontrol etmez. Tam tersine unsurlar arasnda ibirlii vardr. Sistemin
temel adapte olabilme mekanizmas sistemin kendisini srekli olarak organize
etmesi eklinde ortaya kar. Sistem kendisini srekli olarak yeni model
oluturarak organize eder ve yeniler, ilikiler deiir ve karlkl etkileimde yeni
formlar, yeni eylem olaslklar ve yeni seviyeler ortaya kar. Bu sistemde
gelecei sezinleme sz konusudur. Tahminler deien ve rgte ait olan isel
modellerden taban bulur. Bu modelde nemli olan tecrbedir. Btn yaayan
sistemlere baktmzda gelecek olaslklarnn gemiteki baarlardan karld
grlecektir. Bu anlamda yeni olaslklar ve frsatlar sistemin kendi ierisinde
ortaya kacaktr. Sistem iindeki her ey srekli olarak bir deiim sreci
ierisindedir. Nihai noktaya varlamaz, hatta byle bir nokta mevcut deildir
(Tz, 2004:129-130). Birlikte hareket etme bu sistemin dierleri tarafndan fark
edilemeyen frsatlar grmesini, deerlendirmesini ve bu yolla dengede kalmasn
salamaktadr (www.bydesign.com/chaosman.html).
rgtn kaotiklii, zellikle onun insanlardan olumasna ve insan
davranlarnn srekli olarak deiiklik gstermesine dayanr. rgt kaotik
evresine olan akln her zaman esnek davranlaryla gstermek zorundadr.
Davranlarn devaml olarak ve sratli bir ekilde deitirme durumunda
olabilmesi gerekir. Dolaysyla isel kaotiklik rgt alanlarnn sradan, dar ve
statik davranlarnda snrlanm olmayacaktr. Koas, her zaman canl varlklarn
ilikiye girmesi ve karlkl etkileim ile tepkiliimlerin yerlemesiyle ortaya kar.
te bu kaos nedeni ile sistemde belirli dalgalanmalarn ardndan nelerin ortaya
kabileceini nceden bilmek olanakszlaacaktr (Latif, 2002:132). O halde
alanlarn gelien her yeni duruma uyumunu salamak iin eitilmeleri ve yeni
beceriler edinmeleri salanmaldr. renme faktr kompleks adapte olabilen
sistemleri dorusal olmayan dinamik sistemler haline dntrmektedir.
nsanlar arasndaki iletiim ve birbirleri arasndaki uyum konusundaki deiimler
bir btn olan sistemi deitirecek ve bilindii zere sistem kendini organize
ederek
yeni
bir
denge
noktasna
ulaacaktr
(www.chaosmanagement.com/cm.html).
inde yaadmz kaos dnyasnda yneticiler ok nemli bir role
sahiptirler. Yneticiler, alanlarn kaosun neden olduu gvensizlik ile yksek
performans arasndaki gerginlikten kurtararak orijinal davransal deiimleri
benimsetmeli, olumlu abalarn srekli-dzenli olarak dllendirerek ve
297

Serdar GE

olumsuz reaksiyonlarn ok defa bekleyerek kabul etmek ile devaml bir iletiim
modelini iler duruma getirmelidirler. Yneticiler, dzensizlikteki dzen ile
ilkelerini, denge boyunca ve nceden bildirme gereksinimini vurgulayarak kaos
ve deiimin doasn alanlarna aklamaldrlar. Gerekli becerilere sahip
alanlar organizasyonda istihdam etmeye ynelirken, daha balangta meydan
okumay ve kritik hedefleri onlarla paylamak verimliliklerinde pozitif etki yapar.
Endstri dneminde taklit etme, statik evresel etkileimler ve tahmin
edebilirlik, yneticileri nceden belirlenmi yaplar ierisinde performans ortaya
koymaya yneltmekteydi. Enformasyon a, denge ile stabilizasyonu deer
olmaktan karmtr. Ynetici iin gnmzde denge hareketi, ya bir kao-dzen
rgtlemeyi ne srerek aratrmak yada kimi deiimler yavalarken pay artn
dnerek yaratcl beslemek, desteklemek, bilgiyi salayarak olumlu bir evre
kapasitesi meydana getirmenin stratejik roln fark etmektir. Dolaysyla 21.
yzyln yneticisi, bilginin performansn salamada bilgi teknolojisi ile kaosa
odakl rgt arasnda dorusal ba kurabilmelidir (www.ceterisparibus.net/
hylmaz4.htm).
O halde sonu olarak bir ynetici, deikenlerin okluu ile deikenlerin
davranlarndaki eitlilik, dinamizm ve btnn karmakl karsnda ok
snrl bilgiye sahiptir. Durum byle olunca da bir sistemin geleceine ilikin
ancak genel tahminler yaplabilecektir. Bu durumda bir rgt yneticisi uzun
srede planlamadan uygulamaya ve kontrole kadar yanlmakszn, srekli tutarl
bir biimde her eyi ynetemez. Meslektalarnn katklarna ihtiya duyar.
Sadece yetkilendirme anlamnda deil, ayn zamanda onlarn grlerine,
bilgilerine ve olaylara ilikin yorumlarna da ihtiya duyar. Kaosa ancak bu
ekilde doru bir yaklam salayabilir (Latif, 2002:132). Koas teorisinin kendi
kendini rgtleme ilkesi, yneticileri fazla nemli addetmeye nclk
etmektedir. Zorunlu deime ve dzen iin gereklilik arasnda dengeyi
salamada kritik rol oynarlar. Ynetici, karklk ve deiim basks karsnda
zmszl nlemede, rekabeti korumada, yeterli esneklik ve yenilenmeyle
rgte hizmet eder. Bugnn yneticileri, gelecein deiimine sebatszlk,
tahmin etme veya edememe ile dzen yada dzensizliin, karmaklk yada
basitliin oluturduu paradoksal ilikilerde, gnlk ilikilerde denge ve tahmin
edilebilen dzenlemeye bavurarak ngrlemeyene odaklanma yaklam
gelitirmelidir. Yeniyi tercih ederek, yeni ynergeleri planlayarak sistemleri
yeniden tasarlamak, paradoks yaratmay, gerilim ve endieleri yattrmak iin
gl aralar kullanmak, bugnn yneticisinin zellikleri olmaldr (Drucker,
1998: 70).
6. Kaos Ortamnda Strateji
Kaosun tanmnda yer alan snrl istikrarszlk durumu, bir yandan
istikrarszla dier yandan ise bu istikrarszln snrlln ifade eder. Her
istikrarszlk durumunun baz genel trendleri vardr ve bu deiim gleri
nceden ngrlebilir. Geen yirmi be-otuz yllk dnem boyunca strateji hep
stratejik planlamay artrm ve anlayn dnem ierisinde olduka verimli
olduu gzlenmitir. Stratejik planlama, gelecein farkl karmlarla ancak ayn
298

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

temel konfigrasyonlarla bugnn uzants olaca beklentisi ve bu beklentilere

dayandrlarak yaplan planlardan olumaktayd (Drucker, 1998:70).
Strateji bir plandr, nk strateji de esas olan arzulanan ve istenilen
sonulara ulamaktr. Stratejiler de ayn planlarda olduu gibi belirli bilgilere
sahip olunarak yada bilgilerin son derece yetersiz olduu ileri derecede
belirsizlik altnda yaplr. Stratejide de rgt ve onun iinde yaad evre
dikkate alnr. Ne var ki strateji plandan ok daha dinamiktir ve rgtn
ulamak istedii sonular etkileyebilecek rakip veya rakiplerin olas eylemlerinin
de dikkate alnmasn gerektirir. Ksaca strateji, rakiplerin faaliyetlerini de
inceleyerek, amalara varmak iin belirlenmi, nihai sonuca odaklanm, uzun
dnemli, dinamik kararlar topluluu olarak tanmlanabilir (lgen/Mirze,
2004:33).
Strateji fark yaratmak ve gelecei kurmak ile ilgilidir. Gelecek ise rgtn
iinde deil dnda ekillenir. Bu nedenle iinde yaadmz evrede meydana
gelen deiimleri grmezden gelerek gelecei bir ekilde bugnn katsaylar
olarak tahmin etmek ve bu tahminlere gre stratejik planlar hazrlamak rgt
baarszla gtrecektir. Strateji, bir rgtn i teorisi -rgtn amalarnn
neler olduuna, konusuna, sonular nasl tanmladna, mterilerinin kimler
olduuna ve bu mterilerin neye deer verip para dediklerine ilikin bir dizi
varsaym-ni performansa dntrr. Amac belirsizlik ortamnda rgtn
istenilen sonulara ulaabilmesini salamaktr. nk strateji bir rgtn amac
dorultusunda frsat olmasna imkan yaratr. Fakat 21.yzyla girerken
dnyann iinde bulunduu hzl deiim ve tmyle belirsizlik ortamnda
stratejinin dayandrlabilecei kesinlikler artk yoktur. Gelecek planlanamaz
ancak nceden grlebilir. Dier bir ifade tarz ile bu olaylardan yararlanmak
zere hazrlklar yaplabilir. En byk deiikliklerin yaanaca en olas alanlar
tahmin edebilen stratejiler yaplabilir. Bu stratejiler bir rgte nceden
grlmeyenden(veya grlemeyenden) yararlanma frsat sunar. Planlama
bugnn eilimlerini gelecekte optime etmeye alr. Strateji ise yarnn yeni ve
farkl frsatlarndan yararlanmay amalar ve bu yzden planlanamaz (Drucker,
1998: 70-71). Bunun yerine rgtlerin yapmas gereken stratejik niyet veya
stratejik yn belirlemektir. Stratejik niyet, nasl bir rgt olunmak istendii
veya gelecee ilikin nasl bir hayalin olduu ile ilgili bir dnce oluturmaktr.
Daha sonra ise iinde bulunulan sektrn gelecee ilikin deiim ynnn ne
olacana dair bir ngrnn gelitirilmesi gerekecektir. Bu ngry yaparken
rgtler temel yeteneklerinin farknda olmal ve stratejisini bu g zerine
kurmaldrlar (Krm, 1998: 76-98).
Gelecein farkl olaca ve nceden tahmin edilemeyecei nedeni ile,
beklenemeyeni ve tahmin edilemeyeni var etmek mmkndr. Gelecei
oluturmaya almak olduka riskli bir itir ancak neyin olmas gerektiini yada
neyin daha byk bir olaslkla olacan syleyen tahminleri takip etmekten
daha az risklidir. rgtn yapmas gereken doru riskleri bulmak, ok az
karlalsa da onu yaratmak ve belirsizlikten yararlanmaktr. Gelecei
oluturmak zere almann amac, yarn neyin yaplmas gerektiine deil,

299

Serdar GE

istenilen yarn elde etmek iin bugn neyin yaplmas gerektiine karar
vermektir (Drucker, 1999:102-105).
Kaos teorisi, yneticileri rgt yeniden dnmeye arr. sel ve dsal
dalgalanmalar nedeni ile kaos eii -sistemin bir denge durumundan bir kaos
durumuna gei noktas- durumuna srklenen her trl kaotik sistemde yeni
bir dzen ortaya kar. Dzen doaldr, dardan dayatlan bir durum deildir.
Ortaya kar ve serbest hareket eder. En ilgin yn ise, kesin olarak niteliini
planlamann veya nceden belirlemenin hi bir ekilde mmkn olamamasdr.
Kaos ile ilgili deerlendirmelerde usta bir yneticiden mutlak bir dzenleme ve
tasarmdan sz edilemez. Planlama, yap, hiyerari ve dier geleneksel kontrol
aralar zerine kurulu donanmlara alkn olan asndan sonular hayal krc
olabilir. ou endstri kollarnda uzun vadeli stratejik planlama neredeyse
imkanszdr ve bu durum ounlukla ynetimin baarszl olarak
deerlendirilir. Fakat i dnyasnn karmak bir sistem olduu ve nceden
bilinemeyecei gerei fark edildii zaman anlalr ki stratejik planlamann
baarszl ynetimin hatas deildir, sadece i hayatnn beklenen bir
sonucudur. Yneticileri zorlayan gelecek ile ilgili yn saptamak ve adapte
olmaya hazr olmak ile evre deitike deiebilmektir (Latif, 2002:133).
7. Kaos Ortamnda Baarl Olmann Yollar
Tom Peters Thriving on Chaos isimli kitabnda zellikle i dnyasnn
kaotik bir hal aldn ve iinde bulunulan evrede yaamn srdrebilmesi iin
yeni ynetim teorilerine ihtiya olduunu savunmaktadr. Peters, kaotik dnyada
i rgtlerinin baarl bir performans ortaya koyabilmelerini be temel esasa
dayandrmaktadr (Eren, 1998: 102-105),
1. Bireylerin glendirilerek katlmn ve rgt esnekliinin salanmas. Peters rgt
iindeki herkesin her ie katlmasn ve Japon ynetiminde olduu gibi kendi
kendini ynetebilen takmlarn kurulmasn nermektedir. Yksek dzeyde
katlmn salanabilmesi iin ise;
rgtte baar ve baarszlk deneyimlerine ilikin bilgilerin dinlenmesi,
tm baarlarn kutlanlmas ve alanlarn tannmas gereklidir,
Yeni alnan elemanlara yeni alma sistemi ve rgt kltr iin zaman
harcanmaldr,
alanlarn eitilmesi ve elde tutulmas gereklidir,
Tevikli cret sistemi uygulanmaldr,
alanlara i garantisi salanmaldr. alanlarn kabul edilebilir bir
performans aral iinde i garantisine sahip olduklar duygusu
hissettirilmelidir.
Yine, rgt yapsnn kltlmesi ve basitletirilmesi, orta kademe
yneticisinin grev tanmlarnn gzden geirilmesi, brokratik koullarn ve
alanlar alaltc ortam artlarnn giderilmesi de bu balk altnda gsterilebilir.
2. Optimal dzeyde karkla msamaha gsteren kontrol, rehberlii, nderlii ve
deiimi ieren liderlik tarz. Petersa gre etkin liderlik yapabilmek iin
yneticilerce astlarnn sorunlarna olduu kadar onlarn rgtn sorunlarnn
300

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

zlmesi konusundaki gr ve fikirlerine daha fazla ilgi gstermek, bu

fikirlere nem vermek, uygulamak, ynetsel yetki ile sorumluluklarn nemli bir
ksmn i akmlarna devrederek ve yatay ynetim sistemi oluturarak dikey
brokrasiden uzaklamak gereklidir.
3. Doru eyleri len basit ana destek sistemler vastas ile salanan kontrol.
4. Esneklii tevik etme ve hassasiyeti arttrmak iin mterilere kar duyarl olma.
rgtn baars iin mterilerde istek ve heves yaratlmas yoluyla rgtn
rn ile hizmetlerine olan talebin arttrlmas ngrlmektedir. rgtn faaliyet
alannda uzmanlamas, potansiyel mterilerin rne ihtiya duymalarnn
salanarak yeni pazarlar yaratlmas ve rnde farkllama yoluyla rakipler
karsnda avantaj salanmas gereklidir. Tm bunlarn bir sre olarak
gerekleebilmesi iin ise izlenecek stratejiler unlardr:
Kalite noktasnda mterinin beklentisine cevap vermek,
En iyi hizmeti sunarak mteriye nemsendiini hissettirmek,
Mteri ihtiyacna en hzl cevap verebilecek sistemi kurmak,
Uluslar aras niteliklere sahip mal ve hizmetler reterek mteri
yelpazesini arttrmak,
Piyasada tek olabilmek iin mterinin ihtiyacnn ne olduunu iyi
saptamak, yeni ve kaliteli retim yapmak, iyi kadrolar ile almak ve
mteri tatminini salamak.
rgtler ancak bu ekilde mteri nezdinde gerekli ilgiyi ve mallarna olan
vazgeilmez tutkuyu gerekletirebilirler.
5. rgt ierisinde tm birimler ve bu birimlerdeki bireyler tarafndan piyasa
yeniliklerinin sratle izlenmesi. Yeniliklerin uygulanmas iin yepyeni bir rn
gelitirmek yerine mterinin istekleri dorultusunda mevcut rnlerin
gncelletirilmesi daha dorudur. Bunun iin drt nemli strateji vardr:
ok fonksiyonlu takmlar kurmak ve hizmetleri gelitirmek,
Pilot uygulamalar ile yenilikleri nce denemek sonra hzla yaygnlatrmak,
Dier organizasyonlarn baar ve baarszlk deneyimlerinden
yararlanmak, bulular tevik etmek ve mutlaka dllendirmek,
Etkin bir tantm ve pazarlama stratejisi oluturmak.
rgtlerinde yeniliklerin uygulanmas byk nem tar. Projelerin
baarszla uramas durumunda dahi olsa destek devam etmeli, yeni projeler
retilmeli ve srekli olarak yeni hedefler belirlenmelidir. rgt ierisindeki her
kademe personelin yeniliklerle ilgilenmesi salanmaldr. Dolaysyla, rgtte
yeni projelerin saylarnn arttrlmasna, sratle denenmelerine, yararl olanlarn
uygulamaya konmasna ve yararszlarn elenmesine nem verilmelidir.
rgtler kaotik koullarda ancak renme sayesinde evredeki ani
deiimlere adapte olabilir ve bu deiimler ile birlikte deiebilirler. Buradaki
deiim renmeye yol aan bir girdidir. renen organizasyon, uyum ve
deiim iin srekli kapasitesini ve becerisini gelitiren organizasyondur. Byle
bir organizasyon yaayan imajn yenilemek iin tepki gsterici, uyum salayc
stratejilerin tesine giderek yaratcl benimser. Bu yaratc renme, deiime
301

Serdar GE

uyumun tesine giden, deiimi ngrmleyen yeniliki bir sretir. Burada

deiim renmeye yol aan nemli bir girdidir. renen organizasyon her bir
deiimin ve deneyin sonularn inceleyerek deiim ile ilgili deneyimlerin
artmasn salar ve bylece renmeyi tevik eder. Ayrca sistem insan
potansiyelinin sinerjik etkilerini dikkate alarak grup potansiyelini ortaya kartr.
rgtn btnnde baarya ulamak iin ekip yelerinin srekli geliimine
nem verilir ve ortak bir vizyon oluturulur. Ancak bu sre uzun bir aba
gerektirir ve bu srete rgt ii ortam bir tr organize kaosu andrr.
Doruyu sylemek gerekirse hedeflenen de budur. Dzensizliin iinden daha
iyi artlarda yeni bir dzenin yaratlmasna zemin hazrlamak (Senge, 2000: 258259).
Sonu
Dzenin youn olarak yaand bir ortamda yaamn varlndan sz
edilemeyecei gibi doalln yaanmas da sz konusu olmayacaktr. Bu katlk
beraberinde donukluu, hiyerarik ynetimi ve farkllklardan yoksunluu
getirecektir. Bylece bu tr organizasyonlar evrelerindeki deiikliklere uyum
salamada baarsz kalacaklardr. Ancak dier taraftan tamamen dzensizliin
var olduu bir yerde de hayat olmayacaktr. Tamamen belirli ve duraan
olmayan bir yap, etkin olamama, eylem ortaya koymada zafiyet ve baarsz
sonular manasna gelir. Bu zelliklere sahip organizasyonlar vizyon, kimlik ve
ama eksikliine sahiptirler ve uyum salamada da baarszdrlar. Yine deiim
ve frsatlar iin kendi evresini izlemede de baarsz kalrlar.Yaam her zaman
belirli dzeyde bir dengeyi gerekli klmaktadr. O halde ne ar dzen ne de
kaos ortam, tek balarna organizasyonlar iin uygundur. kisi arasnda bir yer
dinamik ve srekli olarak hayatta kalabilmek iin en uygun noktay
aklamaktadr.
Kaynaka
Aslanolu, Rana, Kent, Kimlik ve Kreselleme, 1. Bask, Asa Kitabevi,
Bursa, 1998.
ulfa,
Ekrem,
Matematiin
Aydnlk
Dnyas,
http://www.ittu.edu.tm/nesir/bpress/Archive/ mayis/16.htm(Eriim Tarihi:
23.07.2005).
Drucker, Peter F., (ev. Blent Toksz), Frtnal Dnemlerde Ynetim,
nklap Kitabevi, stanbul, 1998.
Drucker, Peter F., (ev. Blent Toksz), Sonu in Ynetim, nklap
Kitabevi, stanbul, 1999.
Eren, Erol, Ynetim ve Organizasyon, Beta Basm-Yaym-Datm A..,
stanbul, 1998.
Gleick, James, (ev. Fikret can), Kaos, Tbitak Popler Bilim Kitaplar,
Ankara, 1995.
Grsakal,
Necmi,
Yeni
Bilim,
http://www.isguc.org/necmihoca1.htm(Eriim tarihi: 18.07.2005).

302

Dzen mi Dzensizlik (Kaos) mi? rgtsel Varln Srdrlebilirlii Asndan Bir Deerlendirme

Krm, Arman, Yeni Dnyada Strateji ve Ynetim, Sistem Yaynclk,

stanbul, 1998.
Koel, Tamer, letme Yneticilii, 9. Bask, Beta Basm-Yaym-Datm
A.., stanbul, 2004
Latif, Hasan, Kaotik Ortamda Ynetim, Stratrjik Boyutuyla Modern
Ynetim Yaklamlar, 1.Bask, Beta Basm-Yaym-Datm A.., stanbul,
2002.
Peculis, Ricardo, Who Dares Wins! A Chaos Management Approach
For
Software
Development,
http://www.matra.com.au/rpeculis/wdw.htm(Eriim tarihi: 15.07.2005).
Ruella, David, (ev. Deniz Yurtren), Rastlant ve Kaos, Tbitak Popler
Bilim Kitaplar: 7, 1995.
Senge, Peter, (ev. Ayegl ldeniz ve Ahmet Doukan), Beinci Disiplin,
Yap-Kredi Yaynlar, 7.Bask, stanbul, 2000.
imek, M. erif, Ynetim ve Organizasyon, 2. Bask, Damla Matbaaclk,
Konya 1996.
Tz, Melek V., Deiim ve Kaos Ortamnda letme Davran, Alfa
Akademi Basm Yaym Datm, stanbul, 2004.
lgen, Hayri ve Mirze S. Kadri, letmelerde Stratejik Ynetim, 1. Bask,
Literatr Yaynclk, Datm, Pazarlama, San. ve Tic. Ltd. ti., stanbul, 2004.
Ylmaz, Hseyin, letmelerde Bilgi Teknolojisi - Ynetici likisi ve
21.
Yzylda
letme
Yneticilerinin
zellikleri,
http://www.ceterisparibus.net/arsiv/hylmaz4.htm(Eriim tarihi: 25.07.2005)
http://www.bydesign.com/powervision/mathematics_philosophy_science/
chaosman.html (Eriim tarihi: 16.08.2005).
http://www.chaosmanagement.com/cm.html (Eriim tarihi: 22.08.2005).
http://www.elyadal.org/privolka/01/kaos.htm (Eriim tarihi: 02.03.2005).
http://www.Marksist.com/kitaplik/onlineKitap/AI/bolum17.htm (Eriim
tarihi: 17.08.2005).
http://www.members.tripad.com/mustafa cemal,/articles/kaos/kaos htm
(Eriim tarihi: 22.08.2005).

303