graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

KONSTRUKTIVNI SISTEMI IZLOBENIH DVORANA

BEOGRADSKOG SAJMA
Bratislav Ili
Rezime: Izlobene dvorane Beogradskog sajma znaajno su doprinele ravnopravnom ueu Jugoslavije pedesetih godina
dvadesetog veka u dostizanju vrhunskih svetskih primera arhitekture. Zaokret u uspostavljanju javnih skupova i odnosa u
drutvu nastaje formiranjem koncepta socijalistike plansko- trine privrede. Kao posledica toga objekti prepoznatljivih i
originalnih konstruktivnih sistema na Beogradskom sajmu postaju arhetipovi novih kulturnih i javnih dogaaja koji e
posluiti kao uzori na tlu Jugoslavije, ali i van njenih granica. Ovi objekti postaju takoe veoma znaajni stvarajui novi
likovni izraz u arhitekturi primenom tehnolokih dostignua jugoslovenskog inenjerstva.
Kljune rei: konstruktivni sistem, dvorana, kupola, prednaprezanje, ljuska

THE STRUCTURAL SYSTEMS OF THE BELGRADE FAIR EXHIBITION HALLS

Summary: The construction of the Belgrade Fair exhibition halls in the 1950s enabled Yugoslav architecture of that era to reach a level
similar to the best examples of world class architecture. The turnaround in establishing public conferences and new social relations came
about due to the formation of a concept of a socialist market economy. One consequence of this was that the buildings of the Belgrade Fair,
with their recognisable and original structure, could become archetypes for new public and cultural events that would serve as an example
not only on in Yugoslavia but also further abroad. The significance of these buildings is reflected in the expression of new design practices
achieved through the application of new technological achievement of Yugoslav engineering.
Key words: structural system, exhibition hall, dome, stress spectrum, shell

1 Uvod
Izgradnja Beogradskog sajma javlja se kao
posledica velikog zaokreta u spoljnoj politici
socijalistike Jugoslavije nakon 1948. godine.1
Identitet u kulturi i umetnosti nije mogla tako brzo
transformisati, pa se trenutak uspostavljanja nove
paradigme u kulturi i umetnosti pod uticajem dravne
vlasti moe predstaviti kroz izlaganje Miroslava
Krlee i raskid sa socijalistikim realizmom na
kongresu knjievnika u Ljubljani 1952. godine, koji je
u svom govoru najavio tenju za stvaranjem
socijalistikog kulturnog medija.
Na konkursu za izradu idejnog projekta za
izgradnju Beogradskog sajmita 1953. godine prvu
nagradu je dobio arhitekt Milorad Pantovi. Reenje
novog Beogradskog sajma imalo je veoma slinu

dispoziciju kao i njegovo prvonagraeno reenje za

Staro sajmite iz 1937. godine. Ocrtavala ga je
jednostavnost primarnih formi kubinog oblika.
Ipak, na inicijativu investitora, tj. politikog
vrha ije interese je zastupala Olga Divac,
organizovan je tim strunjaka u sastavu: arhitekt
Milorad Pantovi, graevinski inenjeri Branko
eelj, Milan Krsti, Boko Petrovi i Dimitrije erti
sa zadatkom da izrade potpuno novo reenje koje e
ostvariti vezu drave i njenog glavnog grada sa
evropskim tokovima,2 a istovremeno i novi vizuelni
identitet i originalnost koja bi proistekla iz
Beogradske konstrukterske kole.3 Nakon obavljenog
studijskog putovanja i upoznavanja sa najnovijim
trendovima u graenju sajmova u Minhenu,
Hanoveru, Parizu, Milanu, dat je znaaj osmiljavanju
inovativnih
konstruktivnih sistema buduih
2

Silberman, Foreign Policy, 3-5.

Manevi, Milorad Pantovi,

orevi, et.al, ivot i delo srpskih naunika, 189.

39

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

izlobenih dvorana Beogradskog sajma. Akademik

ore Lazarevi u tom kontekstu navodio je znaaj
uloge konstruktera i umetnikog aspekta inenjerskog
objekta,4 bez obzira na njenu prostornu veliinu:
Beogradski sajam kao arhitektura i urbanizam dao je
prilike njegovim tvorcima da se iskau. Sa druge
strane, Pantovieva dotadanja ostvarenja imala su
prevashodno jednostavan formalni izraz, to je
zadrano u osnovnoj koncepciji. Nova arhitektonska
dela ponela su uz formalnu jednostavnost,
konstruktivnu loginost i savremeni tehnoloki izraz.
Autori svojim zajednikim delom ostvarili su
maksimalan estetski izraz minimalnim likovnim
sredstvima.
2 Hala br. 1 Univerzalna dvorana
Konstruktivni sistem hale br. 1 predstavlja kupola
formirana od 80 polulukova I preseka ukljetenih
donjim krajem u krut prsten prenika 94 metara.
Izmeu lukova je laka konstrukcija od elika i
durisola sa okruglim otvorima za osvetljavanje. Prsten
je prednapregnut primenom tri grupe kablova: za
pokrivanje momenata u vertikalnoj ravni pozitivnih
i negativnih, i u horiyontalnoj ravni za pokrivanje
normalne zateue sile i horizontalnih momenata.
Optereenje se prenosi do tla preko prstena koji je
oslonjen je na osam V stubova. Svaki V stub fundiran
je na betonskoj piramidi oslonjenoj na franki
ipovima.5
Akademik Branko eelj primenjivao je
jedinstveni
proizvodni
proces
istraivanja,
projektovanja i graenja iz oblasti prednaprezanja,
ostvarenih u institutu IMS nakon rata. Ovaj institut je
veoma znaajan kao jedinstven primer objedinjavanja
velikog broja laboratorija i naunih institucija u
Jugoslaviji. Uvidom u spisak izvedenih objekata
Branka eelja dolazi se do zakljuka da je on u
autorskom timu najbolje vladao teorijskim i
praktinim znanjem iz oblasti prednaprezanja i
linijskih nosaa, i da je bio osoba sa najizrazitijim
naunim sklonostima od sve trojice autora.
Hala 1 Beogradskog sajma predstavlja veliku
sintezu rezultata naunog i eksperimentalnog
istraivanja u praksi, sa teitem na prednaprezanju.
Prilikom izvoenja ovog objekta primenjena su
prethodna eksperimentalna istraivanja na modelima
(ceo sistem- kupola u razmeri 1:10, kao i luk u
razmeri 1:1). Takoe su primenjena inovativna reenja

nauka + praksa

prilikom postavljanja lukova primenom privremenih

zatega.
Nakon zavretka kupola prenika 106 metara
predstavljala je svetski rekord za ovaj vid
konstrukcije.
Moe se rei da je univerzalna dvorana Beogradskog
sajma imala isti revolucionarni znaaj za
premoavanje velikih raspona javnih objekata
prednapregnutim betonom kao to je to bilo
dostignue Maksa Berga (Max Berg) primenom
armiranog betona 1914. godine na Hali stolea u
Vroclavu (Wroclaw).6
Znaaj univerzalne dvorane Beogradskog
sajma se moe sagledati ako se uzmu u obzir i objekti
Pjerluii Nervija (Pier Luigi Nervi) iz istog perioda.
Tu svakako treba izdvojiti objekte koji su u odreenoj
meri mogli imati uticaja na konstruktere sajma- glavna
hala salona automobila u Torinu (1948-49.) kao i
palata sportova u Firenci (1955-56.) Uzajamna veza
moe se postaviti i sa objektima koji su nastali ubrzo
nakon zavretka sajma- mala olimpijska dvorana u
Rimu izgraena 1957-60. godine, i velika palata
sportova izgraena u periodu 1958-60, a posebno sa
projektom sportske i sajamske palate u enovi iz
1961. godine.7 Ovi primeri jasno pokazuju domete
jugoslovenskog inenjerstva u tom periodu i njihov
uticaj na razvoj konstruktivnih sistema u svetu.
3 Hale br. 2 i 3- Armiranobetonske ljuske
Stalna preokupacija akademika Milana Krstia bili su
povrinski nosai. Odlika njegovih konstruktorskih
reenja bila je gotovo uvek neka sistemska inovacija.8
Autor je brojnih smelih konstrukcija: silosa, tornjeva,
objekata velikih raspona. Autor je prvih ljuski u
Jugoslaviji (cilindrine ljuske fabrike cementa u
Novom Popovcu). Veliku panju posvetio je i
eksperimentalnom ispitivanju sfernih ljuski, koristei
emona ljusku dimenzija 12x12 metara i primenjujui
ljuske na fabrici viskoze u Loznici raspona 32 metra,
debljine 6cm neposredno pre izgradnje Beogradskog
sajma.
Hale br. 2 i 3 nakon izgradnje imale su
najvee raspone za tu vrstu konstrukcija. Pored
injenice da je hala br. 3 predstavljala potpuno
originalno arhitektonsko reenje, mora se pomenuti da
su hale obilovale brojnim tehnolokim inovacijama u
izvoenju. Izgradnja hale 2 sa rasponima ljuski od 48
6

Lazarevi. Izgradnja, 3-6.

5
Maksimovi,, et al. 20 godina rada 1948-1968 Beograd. 215.

40

12.1 / 2009

Nestorovi, Konstruktivni sistemi, 29.

Nervi, Neue Strukturen, 142-147.
8
Lazarevi. op.cit.
7

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

metara, debljine 9 cm zahtevala je kompleksnu

primenu prednaprezanja ljuski u ivinim zonama.
Hala br. 3- takozvana hala za izlaganje teke
industrije, je oblika sfere prenika 100 metara,
preseena sa dve vertikalne ravni na razmaku od 48
metara. Ljuska je ukljetena u ivine nosae, gde u
jednom pravcu sile prihvataju kosi stubovi i prenose
do tla, dok su u drugom pravcu postavljeni vertikalni
stubovi ispod lunog ivinog nosaa. Bilo je
neophodno izvriti prednaprezanje ljuske u zonama
oslanjanja na ivine nosae. Ivini elementi
predstavljaju statiki sistem kontinualnih nosaa
preko 9 polja u podunom pravcu, i kontinualnih
nosaa preko 8 polja u poprenom pravcu.
Izgradnja hale 3 zahtevala je formiranje
elinih zatega u ploi za prijem horizontalnih sila u
osloncima naspramnih kosih stubova na tlu. Naizgled
jednostavnim reenjima premoeni su veliki rasponi
uz primenu novih tehnologija graenja koji e od tog
trenutka postati redovna praksa na tlu Jugoslavije.
Fundiranje hala predstavljalo je veliki
problem zbog loih geomehanikih karakteristika tla. I
u ovoj oblasti primenjene su nove metode prvi put u
Jugoslaviji primenom hidraulinih presa preko kojih
su bile vrene korekcije usled neravnomernog sleganja
oslonaca.
Znaaj ovih konstruktivnih reenja je svetskih
razmera, s obzirom da je Milan Krsti unapredio
dotadanja saznanja o graninim vrednostima
izboavanja ljuski i doao do zakljuaka da se
sigurnost prednaprezanjem bar udvostruuje9,
opovrgavajui
izvesne
rezultate
dotadanjih
istraivanja svetski priznatog inenjera Eduarda
Torohe, osnivaa Instituto de Ciencias de la
Construccin u Madridu.
Hale br. 2 i 3 pored inovativnosti u konceptu
dvostruko zakrivljenih formi doprinose razvoju
potpuno novog konstruktivno- tehnolokog sistema
graenja. Primena prethodnog naprezanja kablovskim
prostornim krivim snopovima je primenjena meu
prvima u svetu. Znaaj ovih objekata je utoliko vei
to je prema reima ora Lazarevia autor Milan
Krsti gotovo bio nosilac naizgled anonimne, ali ipak
govorilo se kole dvogubo-krivih povrinskih
sistema Milana Krstia.
Uvidom u celokupni projektni proces, tj.
pristup i metodologiju tokom izgradnje Beogradskog
sajma moemo rei da je Pantovi unapredio Le
Korbizjeov pristup10 sintezom kreativne i naune
laboratorije u toku izvoenja samog objekta.

nauka + praksa

12.1 / 2009

4 Uloga sajamskih hala u konstruisanju novog

identiteta Jugoslavije
Prvi sajam odran je 23. avgusta 1957. godine kao
specijalizovani sajam tehnike, koji je predstavljao
predpremijeru za inostrane izlagae i posetioce. Prvo
izlaganje odrano je dok su radovi jo uvek bili u
toku, a skele jo uvek na objektima.
Prvi meunarodni sajam odran je nekoliko
meseci kasnije i imao je 1500 izlagaa, od ega 850 iz
28 zemalja, 650 iz Jugoslavije. Prvi sajam u Beogradu
imao je veliki znaaj pre svega u spoljnoj politici, o
emu govori i injenica da je otvaranju prisustvovao
Josip Broz Tito, kao i mnogi zvaninici iz
inostranstva.11 Nakon ovog sajma je odmah odran
Prvi kongres radnikih saveta Jugoslavije na sajmu,
ime su izvrene promene u unutranjoj politici,
prenosei mo i autoritet politikog i ekonomskog
ivota na sindikalne i upravne organizacije radnika.12
Ove promene bile su jako izraene i u sferi
Nakon otvaranja sajma usledile su
ekonomije.13
znaajne sportske i kulturne manifestacije za razvoj
svesti nove nacije, dok 1961. godina ima poseban
znaaj kada je odrana Beogradska konferencija
neangaovanih zemalja, prvi samit pokreta
nesvrstanosti koji je obeleio formalno nastajanje i
dalji razvoj ove organizacije. Ovom prilikom sve
delegacije su posetile sajam, ime je definitivno
uspostavljen novi imperijalni okvir socijalistike
Jugoslavije u svetu.
4.1 Vizuelni identitet izlobenih dvorana
Ono to ovim objektima daje individualni peat jeste i
znaaj materijala. U ovom sluaju upotrebljena su prvi
put u Jugoslaviji tri nova materijala- prednapregnuti
beton, aluminijum i staklo, kao osnovna sredstva
izraza arhitekture.
Beogradski sajam je postao mesto prenoenja
ideolokih poruka i informacija, a hala br. 1 je kao
univerzalna dvorana postala hram nove ideologije i
identiteta. S obzirom da je zgrada televizije izgraena
u okviru kompleksa sajma, javni uticaj kroz vizuelni
identitet Beogradskog sajma postao je nemerljiv, s
obzirom da je slika novih prostornih koncepcija
jugoslovenskog inenjerstva svakodnevno slala
poruke zemlji i svetu.
Sajam je postao mesto konstituisanja novog
graanskog drutva to potvruju sajmovi mode,
gostovanja Nine Rii, Alena Delona, Elizabet Tejlor,
11

Krsti, Izgradnja, 47.

10
Loach. The Architectural Review, 73-77.

Milosavljevi, Beogradski sajam:50: 1937-1957-1987, 28-32.

Linden. Comparative Politics, 216.
13
Dunn, Publius, 139.
12

41

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

e Gevare, organizovanje koncerta Luisa Armstronga,

kao i prva pozorina predstava u Jugoslaviji Otkria
JDP Beograd na kojoj je prisustvovalo 5000 gledalaca
1963. godine.
Svi ovi dogaaji koje su pratili milioni
gledalaca, kao prepoznatljiv mozaik u pozadini su
imali rebrastu strukturu eeljevih plitkih lukova ili
zaobljene forme Krstievih sfernih ljuski. Ovakva
praksa nastavljena je razvojem i drugih sajamskih
kompleksa u Jugoslaviji.14
5 Zakljuak
Konstruktivni sistemi u arhitekturi Beogradskog sajma
svojim originalnim i impresivnim vizuelnim i
tehnolokim identitetom posluili su kao jasan diskurs
za ostvarivanje drutveno- politikih ciljeva u
transformaciji kulturnog identiteta Jugoslavije
sredinom dvadesetog veka. Istovremeno su bili
reprezent drave iskazujui njen privredni napredak,
ime su otvorili mogunost za buduu saradnju sa
ostalim dravama u graevinarstvu ali i u drugim
oblastima drutvenog delovanja. Na kraju, proirili su
poruku
univerzalnih
vrednosti
liberalnog
socijalistikog drutva, koje je spremno prihvatilo
ulogu epicentra svetske kulturne, privredne i politike
razmene informacija ezdesetih godina dvadesetog
veka.
Sajamske izlobe su spektakli koji imaju
uticaja na celokupan razvoj gradova. Iz tog razloga
vano je posmatrati kompleks Beogradskog sajma pre
svega kao prostor koji doivljava metamorfozu
zajedno sa drutvenim i tehnolokim promenama,
novim potrebama uslovljenim ekonomskim i
politikim odnosima, infrastrukturom i prostornim
razvojem grada.
Nesumnjivo je da e, kao i u prethodnim
vremenima, na poetku dvadeset prvog veka pa i u
budunosti, novo vienje arhitekture Beogradskog
sajma biti metafora transformacije drutvenih i
ekonomskih odnosa u Srbiji.
Beogradski sajam ne bi trebalo posmatrati kao
izlobeni eksponat trine privrede dvadesetog veka,
ve transformisati u savremeni sajamski kompleks u
jugoistonoj Evropi. Neophodno je sauvati identitet
koji je sajam imao u razvoju jugoslovenskog drutva
formirajui prostorni kompleks spektakla i
prezentacije neoimperijalne socijalistike Jugoslavije,
i zatititi batinu sajma od utapanja u korporativni
sistem sajmita bez zapisanog teksta prolosti.
14

Pantovi, Arhitektura i urbanizam, 33.

42

nauka + praksa

12.1 / 2009

LITERATURA
[1]
Beogradski
sajam:50:
1937-1957-1987,
V.
Milosavljevi, Beogradski sajam, Beograd, 1987.
[2] Communal Federalism: Dialectics of Decentralization
in Socialist Yugoslavia, W. N. Dunn, Publius, Vol. 5, No.
2, Federalism and Community: A Comparative View
(Spring, 1975), 139
[3] Delo Milana Krstia, . Lazarevi, Izgradnja, broj 8.
1975. (Beograd), 3-6.
[4] Govor na Kongresu knjievnika u Ljubljani, M. Krlea,
Knjiga eseja, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1961.
187-225.
[5] ivot i delo srpskih naunika.Biografije i bibliografije.
Knjiga X, V. orevi, et al., Srpska akademija nauka i
umetnosti, II odeljenje, Odbor za prouavanje ivota i rada
naunika u Srbiji i naunika srpskog porekla, Beograd,
2005.
[6] Izlobe i sajmovi i nove tendencije u savremenoj
arhitekturi, M. Pantovi, Arhitektura i urbanizam, broj 14,
1962. (Beograd), 33.
[7] Konstruktivni sistemi- principi konstruisanja i
oblikovanja, M. Nestorovi, Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2000.
[8] Milorad Pantovi, Z. Manevi. Savez arhitekata Srbije
i Drutvo arhitekata Beograda. Beograd, 1982.
[9] Neue Strukturen, P. L. Nervi, Verlag Gerd Hatje,
Stuttgart, 1963.
[10] Primena prednaprezanja u konstrukcijama ljusaka, M.
Krsti, Izgradnja, broj 8, 1975. (Beograd), 43-47.
[11] Razvoj graevinarstva kroz spregu nauke,
projektovanja i graenja B. eelj, Izgradnja, broj 6. 1980.
(Beograd), uvodni tekst broja.
[12] Studio as Laboratory, J. Loach, The Architectural
Review, CLXXXI, 1079 (January, 1987), pp. 73-77
[13] The Impact of Interdependence Yugoslavia and
International Change, R. Linden, Comparative Politics,
Vol. 18, No. 2 (Jan. 1986), 216.
[14] Yugoslavia's "Old" Communism: Europe's Fiddler on
the Roof, L. Silberman, Foreign Policy, No. 26 (1977), 3-27
[15] 20 godina rada 1948-1968 Beograd, M. Maksimovi,
et al. Institut za ispitivanje materijala SR Srbije, Beograd,
1968.