Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

441
ISBN 978-93-84003-47-0

eoMeebie egle
efueefheye veneR nes mekelee
uesKeve SJeb mebkeueve
ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
(yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes
eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer efMe<ee,
oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele)
eeJeCe ke=<Cee Skeced (13 pegueeF& 2014) kees hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele eer ieewlece ieCeOej Je<e& (2014-2015) kes Devleie&le
MejohetefCe&cee 2014 kes DeJemej hej ekeeefMele)

-ekeeMeke-

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org,
www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

eLece mebmkejCe
1100 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2540

Deeefeve Meg. hetefCe&cee, 8 Deketyej 2014
(1)

cetue
12/-.

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-: eyebOe mecheeoke :-

peerJeve ekeeMe pewve

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
-kecheesep
f ebie%eeveceleer vesJeke&, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
(2)

eoMeebie efpeveJeeCeer kees ebLehe ceW veneR efueKee pee mekelee

(efoiecyej pewve hejcheje ceW YeieJeeve ceneJeerj kes yeeo 683 Je<e& leke ner eoMeebie egle SJeb
Gmekes %eelee Deeeee& jns nQ)

-ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer

pewve Jeecee eoMeebiehe nw Deewj efoiecyej pewve hejcheje kes Devegmeej Deepe eoMeebie GheueyOe veneR nQ keeeWefke
eoMeebie efueKes ner veneR pee mekeles, efueefheye veneR nes mekeles~ Deepe GheueyOe pewve Jeecee Gme eoMeebie kee
DebMecee$e ner nw, pewmes veoer kee peue keesjer DeLeJee MeerMeer ceW Yej efueee peees~ pewve egle DeLee&led eoMeebie DeveeefoDeveble nw Deewj eewyeermeeW leerLekej YeieJeeve Deheves-Deheves keeue ceW efoJeOJeefve kes eje Gmes eie kejles nQ~ YeieJeeve keer
efoJeOJeefve kees ieCeOej osJe eoMeebiehe ceW efveye kejkes YeJepeerJeeW kees Gmekee heeve kejeles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deepe mes 2612 Je<e& hetJe& pevceW Deewj 2570 Je<e& hetJe& YeieJeeve ves kesJeue%eeve eehle efkeee, 66
efove leke YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer, leye meewOece& Fv ves Jeso-JesoebieeW kes heejbiele es yeeeCe FvYetefle
ieewlece kees Gvekes heeBe meew efMe<eeW kes meeLe YeieJeeve kes meceJemejCe ceW GheefmLele efkeee~ ceevemlebYe kees osKeles ner
ieewlece iees$eere FvYetefle yeeeCe kee ceeve ieefuele nes ieee, peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeej........ Fleeefo he
mes GvneWves YeieJeeve keer mlegefle keer~ kesMeueeWe kejkes pewvesejer oer#ee kees OeejCe kejles ner GvnW meYeer $e+efeeB SJeb
ceve:hee&e%eeve eie nes ieee leLee YeieJeeve kes eLece ieCeOej kee heo GvnW eehle nes ieee~ Jeerj Meemeve peebleer,
eeJeCe ke=. Skeced kes Fme heeJeve efoJeme YeieJeeve keer eLece efoJeOJeefve efKejer SJeb Devleceg&ntle& ceW ner ieewlece ieCeOej
mJeeceer ves Fme efoJeOJeefve kees eoMeebiehe ceW efveye kej efoee~
OeJeuee hegmleke 1, he=. 65 hej GefuueefKele nwlesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe Keses KeeesJemece-peefCeo-eGjceueyegef-mebheCCesCe yecnCesCe ieesoce-ieesesCe meeueogmmegefo-heejSCe peerJeepeerJe-efJemee-mebosn-efJeCeemeCecegJeiee-JeceeCeheeo-cetuesCe FboYetefoCeeJeneefjoes~
Fme ekeej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele Gve YeieJeeved ceneJeerj kes eje kens iees DeLe& kees, Gmeer keeue ceW Deewj Gmeer
#es$e ceW #eeesheMeceefJeMes<e mes GlheVe ngS eej ekeej kes efvece&ue %eeve mes ege, JeCe& mes yeeeCe, ieesleceiees$eer, mebhetCe&
og:egefle ceW heejbiele Deewj peerJe-DepeerJeefJe<eeke mebosn kees otj kejves kes efueS eer Je&ceeve kes heeocetue ceW GheefmLele ngS
Ssmes FvYetefle ves DeJeOeejCe efkeee~
DeLee&led DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj nQ Deewj ebLekelee& FvYetefle ieewlece ieCeOej mJeeceer nQ~ OeJeuee hegmleke 9 ceW
Yeer he=. 107 hej efJemleej mes Fme efJe<ee kee SJeb ieewlece mJeeceer keer $e+efeeW kee JeCe&ve nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled eoMeebie egle keer hejchejeYeieJeeve ceneJeerj kes cees#e peeves kes yeeo 62 Je<e& leke Devegye kesJeueer ngS nQ Deewj 100 Je<e& leke eglekesJeueer ngS
nQ DeLee&led 162 Je<e& leke ner eoMebeie egle%eeve jne nw, Fmekes yeeo eoMeebie egle%eeve veneR jne~
OeJeuee hegmleke 9, he=. 130 SJeb peeOeJeuee (ke<eeeheeng[) hegmleke-1, he=. 687 kes DeeOeej hej en mhe nw efkeefpeme efove YeieJeeve ceneJeerj cees#e iees, Gmeer efove meeebkeeue ieewlece mJeeceer kees kesJeue%eeve nes ieee~ kesJeueer
YeieJeeve ieewlece mJeeceer 12 Je<e& leke jns, efpeme efove GvnW cees#e keer eeefhle ngF&, Gmeer efove YeieJeeve ceneJeerj kes efleere
ieCeOej eer megOecee&eee& kees kesJeue%eeve keer eeefhle nes ieeer, Jen Yeer 12 Je<e& leke kesJeueer DeJemLee ceW jns, hegve: Gvekes
cees#eieceve kes efove ner pecyetmJeeceer ves kesJeue%eeve kees eehle kej efueee~ es pecyetmJeeceer 38 Je<e& leke kesJeueer jns nQ,
(3)

Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 12123862 Je<e& leke Devegye kesJeueer jnss nQ~
hegve: veboer Deeeee&, vebefoefce$e Deeeee&, Dehejeefpele Deeeee&, ieesJeOe&ve Deeeee& Deewj Yeyeeng Deeeee&, es heeBe
eglekesJeueer 100 Je<e& keer DeJeefOe ceW ece mes ngS nQ~
Fmekes heeeled 11 Debie Deewj 14 hetJe& he eoMeebie egle veneR jne~ pees jne, Jees Fme ekeej nwieejn Deeeee& 11 Debie Deewj 10 hetJe& kes %eelee ngS, efpevekee keeue jne 183 Je<e&~ es ieejn Deeeee& LesefJeMeeKe, eesefue, #eef$ee, pee, veeie, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefue, iebieosJe SJeb megOecee&eee&~ Deveblej 5
Deeeee& 11 Debie kes Oeejer ngS, hetJe& kee %eeve Fvekees veneR jne, Fvekee keeue 220 Je<e& Lee~ es heeBe Deeeee& Lesve#e$eeeee&, peeheeue Deeeee&, heeb[g Deeeee&, OegJemesve Deeeee& Deewj kebme Deeeee&~ hegve: megYe, eMeesYe, eMeesyeeng,
ueesneeee& es eej Deeeee& cee$e Ske Debie-Deeeejebie kes %eelee ngS DeLee&led Mes<e 10 Debie SJeb 14 hetJeeX kee %eeve ueghle
nes ieee~ Fvekee keeue jne 118 Je<e&~
Fme ekeej ieewlece mJeeceer mes ueskej Deeeejebie Oeejer DeeeeeeX leke kee keeue 62100183220118683
Je<e& eceeCe nQ~
Fmekes heeeled eer Oejmesveeeee& kees DeeeeCeere hetJe& DeLee&led efleere hetJe& kes keg DebMe kee %eeve Lee, efpemes
GvneWves eer heg<heoble-Yetleyeefue Deeeee& kees efoee, efpevneWves eer Oejmesveeeee& mes eehle %eeve kes DeeOeej hej <edKeC[eiece
ebLe keer jevee keer DeLee&led DebMe%eeve mes <edKeC[eiece ebLe keer jevee ngF&, efpemekeer OeJeuee erkee 16 hegmlekeeW kes he
ceW ekeeefMele ngF& nw~
ke<eeeeeYe=le ebLe kes kelee& eer iegCeOej Deeeee& kees heeBeJeW hetJe& kes keg DebMe kee %eeve Lee, efpememes GvneWves
ke<eeeeeYe=le ebLe jee, efpemekeer erkee peeOeJeuee keer 16 hegmlekeeW kes he ceW ekeeefMele nes egkeer nw~
eoMeebie egle DeLee&led 11 Debie SJeb 14 hetJeeX kee %eeve efoiecyej cegefvejepe kees ner nes mekelee nw~ Deeefe&keeSB
11 Debie leke kee ner %eeve eehle kej mekeleer nQ, peyeefke Ssueke, #eguueke SJeb eeJeke Jeie& kees eoMeebie (SJeb eeeefee
ebLeeW) keer %eeve-eeefhle kee DeefOekeej veneR nw~ osKeW Deeeee& Jemegveefvo ke=le Jemegveefvo eeJekeeeej ceW he= 112 hejefoCeheef[ce-Jeerjeefjee-efleeeuepeesiesmeg CeeflLe Deefneejes~
ef m eb l e-jnmmeeCe ef J e DepPeeCeb os m eef J ejoeCeb ~ ~312~~
efove ceW eefleceeeesie OeejCe kejvee DeLee&led veive neskej efove Yej keeeeslmeie& kejvee, Jeerjeee& DeLee&led cegefve kes
meceeve ieesejer kejvee, ef$ekeeue eesie DeLee&led ieceea ceW heJe&le kes efMeKej hej, yejmeele ceW Je=#e kes veeres Deewj meoea ceW veoer
kes efkeveejs Oeeve kejvee, efmeevle-ebLeeW kee DeLee&led kesJeueer, eglekesJeueer-keefLele ieCeOej, eleske yeg Deewj
DeefYeVeoMehetJeea meeOegDeeW mes efveefce&le ebLeeW kee DeOeeve Deewj jnme DeLee&led eeeefee Meee kee DeOeeve, Fleves
keeeeX ceW osMeefJejleer eeJekeeW kee DeefOekeej veneR nw~~312~~
1
eeefhe Deeefe&keeSB hebeceiegCemLeeve Jeeueer nQ, efhej Yeer es ieejnJeeR eefleceeOeejer #eguueke, Ssueke keer Dehes#ee
Glke= nQ, keeeWefke es Gheeej mes ceneeleer mebeeflekee kenueeleer nQ~ cegefve kes meceeve meJe& cetueiegCeeW kees Deewj meceeeej
efeeeDeeW kees heeueve kejleer nQ~ ieejn Debie leke egle kee DeOeeve kejves kee Yeer Fvekees DeefOekeej nw~
hegjeCe ebLe ceW Yeer megvee peelee nw~ Gmes ner kenles nQSkeeoMeebieYe=ppeelee meeefe&keeefhe megueesevee2~~
Jen megueesevee Deeefe&kee Yeer ieejn Debie kes %eeve kees OeejCe kejves Jeeueer nes ieF&~
1. efveecemeej eeYe=le (efnvoer erkeeke$eea-ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer), he=. 430-431, 2. nefjJebMehegjeCe, meie&-12, Mueeske 52

(4)

eoMeebie jevee ieCeOej ner kejles nQDeye Ske efJeMes<e yeele en nw efke keYeer keesF& efJeeved DeLeJee meeOegpeve Jele&ceeve ceW en eeeme kejW efke
Deeeejebie Deeefo eoMeebieeW kees ebLe he ceW efueKe efueee peees, lees en eeeme keoeefhe Yeer veneR efkeee peevee
eeefnS~ keeeWefke(1) efoiecyej pewve hejcheje kes Devegmeej eoMeebie egle kees efveye kejves kee DeefOekeej cee$e ieCeOej osJe kees ner
nw, Deve efkevneR kees veneR nw, eglekesJeueer eeefhe Fme mechetCe& eoMeebie kes %eelee nesles nQ leLeeefhe Jees Yeer Fmes jeles
veneR nw, iegcegKe mes he{kej ner Fmekee %eeve eehle kejles nQ~ ceneve #eeesheMece kes Oeejer meYeer eglekesJeueer Skehee"er
Les, cee$e megvekej ner GvneWves Fme ceneve egle kees OeejCe kej efueee Lee~
egleYeefe ceW Deeeee& hetpeheeo mJeeceer ves efueKee nwegleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
DebieebieyeeeYeeefJelecevebleefJe<eeb
vecemeeefce~~
DeLee&led,
efpeveJej keefLele jefele ieCeOej mes, egle Debieebie yeee mebegle~
eoMe Yeso Deveske Deveble, efJe<eeegle JebotB ceQ efpeveegle~~
mhe nw efke efpeveJej eje keefLele yeejn Debie SJeb Debieyeee mes mebege efpeveegle ieCeOej mJeeceer eje jefele
neslee nw~
}Ieg egleYeefe keer efvecve hebefeeeB Yeer Je nQDen&ke$eemetleb, ieCeOejjefeleb eoMeebieb efJeMeeueb~
efe$eb yeLe&egeb, cegevf eieCe Je=<eYewOee&ejf leb yege
f ceodeYf e:~~
cees#eeeejYetleb, eleejCeheueb
eseYeeJeeoerheb~
Yekelee efveleb eJevos, eglecenceefKeueb meJe&ueeskewkemeejced ~~1~~
efpevesvJeke$eeefleefveie&leb Jeees, eleervYetelf eecegKewie&CeeefOehew:~
egleb Oe=leb lewe hegve ekeeefMeleb, ef<edekeejb eCeceecnb egleb~~2~~
keeserMeleb eoMe ewJe keesees, ue#eeCeMeerelf eeefOekeeefve ewJe~
hebeeMeoew e menemebKecesleleb hebeheob veceeefce~~3~~
DejnbleYeeefmeelLeb, ieCenjosJeseEn iebefLeeb mecceb~
heCeceeefce Yeefepegees, megoCeeCecenesJeefnb efmejmee~~4~~
DeLee&led
Den&ved cegKe mes efvekeueer ieCeOej, jefele megyeejn Debie ceneved~
yegefceble cegefvehegbieJe mes, Oeeefjle yengDeLe& meefnle Deceueeve~~
cees#e Dee kee ej eefjle, ele heueegle %esepeieled oerheke~
meJe&peieled ceW meej meJe&egle, kees efvele JebotB Yeeeregle~~1~~
eer efpeveW kes cegKe hebkepe mes, eie efoJeOJeefve JeevemJehe~
FvYetefle eefleheefle ieCeOej ves,egle kees OeejCe efkeee Devethe~~
Gve ieCeOej osJeeW ves eoMe, Debie meefnle Jeegle kees~
efkeee ekeeefMele Fme he=LJeer hej, vecetB vecetB ceQ meye egle kees~~2~~
(5)

Fke meew yeejn keesef eflejemeer, ueeKe De"eJeve menme heeBe~

eoMeebie egle kes heo Fleves, Jebove keB veceekej ceeLe~~3~~
Den&led keefLele DeLe&cee meceked, ietBLee nw ieCeOej ieg ves~
Gme egle%eeve peueefOe kees efMej mes, eCecetB Yeefe meceefvJele ceQ~~4~~
Fmeer ekeej eeefuele efpeveJeeCeer-hetpee ceW Yeer efvecve hebefeeeB osKeWleerLekej keer Oegefve, ieCeOej ves megefve, Debie jes egefve %eeveceF&~
mees efpeveJej Jeeveer efMeJemegKe oeveer, ef$eYegJeve ceeveer hetpe YeF&~~
(2) Fme meboYe& ceW Ske cegKe leLe en nw efke eoMeebie kee Ske ceOece heo 1634 kejes[, 83 ueeKe 7888
De#ej kee neslee nw leLee eoMeebie ceW kegue 112 kejes[ 83 ueeKe 58 npeej 5 heo nesles nQ, Dele: eoMeebie lees otj Ske
heo keer jevee kejvee ner keef"ve nw, leye eoMeebie keer jevee kejves kee efJeeej kejvee ner efpeveJeeCeer kes DeJeCe&Jeeo
kes Deefleefje Deve keg Yeer veneR nw~
(3) Ske efJeeejCeere efyevog en Yeer nw efke eefo eoMeebie egle kees efueKevee mebYeJe Lee lees eglekesJeueer Yeyeeng
Deeeee& ves eoMeebie kees keeeW veneR jee ? Fmeer ekeej eer Oejmesveeeee& peer kes efMe<e eer heg<heoble-Yetleyeefue DeeeeeeX
ves efleere hetJe& kes eEkeefeled DebMecee$e mes <edKeC[eiece ebLe keer jevee lees keer, hegve: eoMeebie kees keeeW veneR efueKee ?
ke<eeeeeYe=le ebLe kes kelee& eer iegCeOej Deeeee& ves eoMeebie keer jevee keeeW veneR keer ?
kegbo-kegbo mJeeceer pees mee#eeled efJeosn #es$e ceW efJejepeceeve meercebOej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW peekej Deees,
GvneWves eoMeebie keer jevee kee meenme veneR efkeee, eer GceemJeeceer Deeeee& ves leJeeLe&met$e keer jevee keer hejvleg
eoMeebie keer jevee veneR keer, Fmekee keejCe ener nw efke eoMeebie kees efveye kejvee Mekee ner veneR nw, FmeefueS
Jele&ceeve ceW Ssmee eeeme efoiecyej hejcheje kee esleecyejerkejCe kejves pewmee ner nw keeeWefke esleecyej hejcheje ceW ner
Deeeejebie Fleeefo Debie efueKes iees nQ~
Dele: JeemleefJekelee kees mecePekej efkevneR kees Yeer eoMeebie keer jevee kejves kee efJeeej keYeer Yeer veneR kejvee
eeefnS~ eoMeebie kes DebMe kes he ceW pees Yeer meeefnle-ke<eeeheeng[, <edKeC[eiece, ceneyebOe SJeb Gve hej DeeOeeefjle
ieesccemeej peerJekeeC[, ieesccemeej kece&keeC[ Deeefo ebLeeW kee mJeeOeee-ceveve-efebleve kejkes Deheves peerJeve kees
meheue kejvee eeefnS leLee Deeiece-efJe efkemeer Yeer eefeee mes mJeeb kees meJe&Lee efJeueie jKevee eeefnS~

(6)

heoeW kes ue#eCe

<edKeC[eiece (hegmleke-1) mes GodOe=le
heo kes Yeso SJeb ue#eCeefleefJeefnb heob leg YeefCeob, DelLeheo-heceeCe-ceefpPeceheob efle~
ceefpPeceheosCe YeefCeoe, hegJJebieeCeb heoefJeYeeiee~~
MueeskeeLe&DeLe&heo, eceeCeheo Deewj ceOeceheo es heo kes leerve Yeso ceeves ieS nQ~ FveceW mes ceOece heo kes eje
Debie SJeb hetJeeX kee heoefJeYeeie efkeee ieee nw~
heo leerve ekeej kes nesles nQ-DeLe&heo, eceeCeheo Deewj ceOeceheo~ FveceW mes Deefveele De#ejeW kee mecetn
DeLe&heo nw~ pewmes-ebLe kees ueeDees, osJehetpee kejes Fleeefo~
Dee" De#ejeW kes mecetn kees eceeCeheo kenles nQ~ eLeeDevegghed bo kes Ske-Ske ejCe ceW Dee"-Dee" De#ej
nesles nQ Fleeefo~
ceOeceheo kes De#ejeW kee eceeCe meJe&keeue (ncesMee) efveefele ner jnlee nw~ kene Yeer nw-hejceeiece ceW Debie hetJeeX
keer heomebKee ceOece heoeW kes eje ner yeleueeF& ieF& nw~ Gme Ske ceOeceheo kes De#ejeW kee eceeCe kenles nQmeesuememeeeGleermee, kees[er efleemeerefouekeKeeb esJe~
meemenmmeemeee, Deemeeroer e heoJeCCee~~336~~
ieeLeeLe&-meesuen meew eeQleerme kejes[ eflejemeer ueeKe meele npeej Dee" meew De"emeer De#ejeW kee Ske ceOece heo
neslee nw~~336~~
DeLee&led Ske ceOeceheo ceW meesuen meew eeQleerme kejes[ eflejemeer ueeKe meele npeej Dee" meew De"emeer De#ej nesles
nQ~ Fme ekeej mes eoMeebie kes mecemle heoeW keer mebKee kenles nQyeeejmeekees[er, lesmeeroer lene neWefle uekeKeeCeb~
DeeJeCCemenmmee, hebesJe heoeefCe DebieeCeb~~350~~
ieeLeeLe&-eoMeebie kes meye ceOece heoeW kee eceeCe Ske meew yeejn kejes[ eflejemeer ueeKe De"eJeve npeej
heeBe nw~
DeLee&led 1128358005 heo eoMeebie ceW nesles nQ Ssmee DeefYeeee nw~~350~~
Deye Debieyeee kes De#ejeW keer mebKee kenles nQDe[keesef[SeuekeKee, Demenmmee e Semeefoieb e~
heCCeeefj JeCCeeDees, heFCCeeeCeb heceeCeb leg~~351~~
ieeLeeLe&-ekeerCe&ke DeLee&led meeceeefeke Deeefo eewon Debie yeeeeW kes De#ej Dee" kejes[ Ske ueeKe Dee" npeej
Ske meew efheenej eceeCe nesles nQ~~351~~
DeLee&led 80108175 De#ej ekeerCe&ke-Debieyeee ceW nesles nQ Ssmee DeLe& ngDee~
Fleves De#ejeW mes ceOeceheo veneR nesles nQ DeleSJe Fleves De#ejeW kes eje Debie hetJe& keer heomebKee veneR yeveleer nw,
Fmeer keejCe Fve De#ejeW kes eje eefLeleiettBLes iees-JeefCe&le efkeS ieS egle keer Debieyeee meb%ee ceeveer ieF& nw~
Fme Debieyeee kes eewon Yeso nQmeeceeefeke, elegefJeMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke, GejeOeeve, keuheJeJenej,
keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke, cenehegC[jerke Deewj efveef<eefkee es eewon Yeso Debieyeee kes nQ~
(7)

YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes yeeo

683 Je<e& leke ner eoMeebie jns nQ

kemeeeheeng[ (peeOeJeuee erkee) hegmleke-1 kee eceeCe
efpeCeGJeefoeeoes nesog oJJeeiecees heceeCeb, efkevleg DehheceeCeerYetohegefjmeheJJeesueerkecesCe Deeieeeeoes DehheceeCeb
JeceeCekeeueoJJeeiecees efe Ce heeJeeogb pegeb, jeie-oes<e-YeeeoeroDeeFefjeheJJeesueerkecesCe Deeieemme
DehheceeCeeefJejesneoes~ leb peneb, lesCe ceneJeerj- Ye[ejSCe FobYetefomme Deppemme DeppeKeseghheCCemme eGjceueyegefmebheCCemme efoegiieleeleJemme DeefCeceeefoDeefJen-efJeGJJeCeueefmebheCCemme meJJeefmeefefCe-JeeefmeosJesefnblees
DeCebleiegCeyeuemme cegngesCeskekesCe ogJeeuemebielLeiebLeeCeb megcejCe-heefjJeeefokejCekeKecemme meeheeefCeheeefCeJeefoojJJeb
efhe DeefceemeJesCe heuueeJeCemecelLemme heeenejJemeefn-DekeKeerCeefjefmme meJJeesefnCeeCesCe efoemesmeheesiieueoJJemme
leheesyeuesCe GhheeefeogkekemmeefJeGueceefo-ceCeheppeJeCeeCemme meeYeeeoeromme KeefJeoeogkemeeemme efpeehebefebefoemme
Yeiieef l eob [ mme ppeer J eoeeJejmme ef C eef J eeDeceemme omeOecceg p peemme DeceeGieCeheef j Jeeef u eemme
Yeiieyeeyeermehejermenhemejmme meeeuebkeejmme DelLees keefnDees~ leoes lesCe ieesDeceieesesCe FboYeteof Cee Debleescegng esCeeJeneefjeogJeeuemebielLesCe lesCesJe keeuesCe keeogJeeuemebieiebLejeCesCe iegCesenf meiemeceeCemme megncee (ccee) Fefjemme iebLees JekeKeeefCeoes~
leoes kesefeSCe efJe keeuesCe kesJeueCeeCeceghheeFe JeejmeJeemeeefCe kesJeueefJenejsCe efJenefje FboYetefoYe[ejDees efCeJJegFb
mebheees 12~ leefJemes esJe megncceeFefjees pebyetmeeefceeeoerCeceCeseeCeceeFefjeeCeb JekeKeeefCeoogJeeuemebiees IeeFeGkekekeKeSCe
kesJeueer peeoes~ leoes megncceYe[ejees efJe yeejnJemmeeefCe 12 kesJeueefJenejsCe efJenefje efCeJJegFb heees~ leefJemes esJe
pebyetmeeefceYe[ejDees efye (efJe<Ceg) DeeFefjeeoerCeceCeseeCeb JekeKeeefCeoogJeeuemebiees kesJeueer peeoes~ mees efJe DeeermeJeemeeefCe
38 kesJeueefJenejsCe efJenefjotCe efCeJJegFb ieoes~ Smees SlLeesmeefhheCeerS DebeflecekesJeueer~
eefo keesF& Ssmee ceeves efke efpevesvosJe kes eje Gheefo nesves mes Jeeiece eceeCe nesDees efkevleg Jen DeeceeCeerYetle
heg<e- hejcheje mes Deeee ngDee nw~ DeLee&led YeieJeeve kes eje Gheefo Deeiece efpeve DeeeeeeX kes eje nce leke ueeee
ieee nw, Jes eceeCe veneR Les~ DeleSJe Jele&ceevekeeueerve Jeeiece DeeceeCe nw, mees Gmekee Ssmee ceevevee Yeer "erke veneR nw,
keeeWefke Jeeiece jeie, s<e Deewj Yee mes jefnle Deeeee&hejcheje mes Deeee ngDee nw FmeefueS Gmes DeeceeCe ceeveves ceW
efJejesOe Deelee nw~ Deeies Fmeer efJe<ee kee mheerkejCe kejles nQpees Deee& #es$e ceW GlheVe ngS nQ, ceefle, egle, DeJeefOe Deewj ceve:hee&e Fve eej efvece&ue %eeveeW mes mecheVe nQ,
efpevneWves oerhle, Ge Deewj lehle lehe kees lehee nw, pees DeefCecee Deeefo Dee" ekeej keer Jewefeefeke ueefyOeeeW mes mecheVe nQ,
efpevekee meJee&Le&efmeef ceW efveJeeme kejves Jeeues, osJeeW mes DevevleiegCee yeue nw, pees Ske cegntle& ceW yeejn DebieeW kes DeLe& Deewj
eoMeebiehe ebLeeW kes mcejCe Deewj hee" kejves ceW meceLe& nQ, pees Deheves heeefCehee$e ceW oer ieF& Keerj kees Dece=lehe mes
heefjJeefle&le kejves ceW ee Gmes De#ee yeveeves ceW meceLe& nQ, efpevnW Deenej Deewj mLeeve kes efJe<ee ceW De#eerCe $e+ef eehle
nw, efpevneWves meJee&JeefOe%eeve mes DeMes<e hegodieueJe kee mee#eelkeej kej efueee nw, lehe kes yeue mes efpevneWves Glke=
efJehegueceefle ceve:hee&e%eeve GlheVe kej efueee nw, pees meele ekeej kes Yee mes jefnle nQ, efpevneWves eej ke<eeeeWs kee
#ee kej efoee nw, efpevneWves heeBe FefveeW kees peerle efueee nQ, efpevneWves ceve, Jeeve Deewj keeehe leerve ob[eW kees Yeive
kej efoee nw, pees n keeefeke peerJeeW keer oee heeueves ceW lelhej nQ, efpevneWves kegueceo Deeefo Dee" ceoeW kees ve kej
efoee nw, pees #eceeefo ome OeceeX ceW efvejvlej Gele nQ, pees Dee" eJeeve ceele=keieCeeW kee DeLee&led heeBe meefceefle Deewj
leerve iegefhleeeW kee heefjheeueve kejles nQ, efpevneWves #egOee Deeefo yeeF&me hejer<eneW kes emeej kees peerle efueee nw Deewj
(8)

efpevekee mele ner Deuebkeej nw, Ssmes Deee& FvYetefle kes efueS Gve ceneJeerj Yeejke ves DeLe& kee GheosMe efoee~ Gmekes
Devevlej Gve ieewlece iees$e ceW GlheVe ngS FvYetefle ves Ske Devleceg&ntle& ceW eoMee kes DeLe& kee DeJeOeejCe kejkes Gmeer
mecee yeejn Debiehe ebLeeW keer jevee keer Deewj iegCeeW mes Deheves meceeve eer megOecee&eee& kees Gmekee JeeKeeve efkeee~
leovevlej keg keeue kes heeeled FvYetefle Yeejke kesJeue%eeve kees GlheVe kejkes Deewj yeejn Je<e& leke kesJeefueefJenejhe
mes efJenej kejkes cees#e kees eehle ngS~ Gmeer efove megOecee&eee&, pecyetmJeeceer Deeefo Deveske DeeeeeeX kees eoMeebie kee
JeeKeeve kejkes eej Ieeefleee keceeX kee #ee kejkes kesJeueer ngS~ leovevlej megOece& Yeejke Yeer yeejn Je<e& leke
kesJeefueefJenejhe mes efJenej kejkes cees#e kees eehle ngS~ Gmeer efove pecyetmJeeceer Yeejke efJe<Ceg Deeeee& Deeefo Deveske
$e+ef<eeeW kees eoMebeie kee JeeKeeve kejkes kesJeueer ngS~ Jes pecyetmJeeceer Yeer De[leerme Je<e& leke kesJeefue-efJenej he mes
efJenej kejkes cees#e kees eehle ngS~ es pecyetmJeeceer Fme Yejle#es$e mebyebOeer DeJemeefhe&Ceer keeue ceW heg<ehejcheje keer
Dehes#ee Debeflece kesJeueer ngS nQ~
Soefcn efCeJJegFb ieos efJe<CegDeeFefjees meeueefmebelf eDees GJemeefceeeGkemeeees Cebeof efceeeFefjemme meceefhheeogJeeuemebiees
osJeueesDeb ieoes~ hegCees SosCe kecesCe DeJejeFees ieesJeCees Yeyeeng efe Sos hebe hegefjmeesueerS meeueefmebefleee peeoe~
Sosefmeb hebeCnb efhe megokesJeueerCeb keeuees Jemmemeob 100~ leoes YeyeengYeeJebles meiieb ieos meeuemegoCeeCemme Jeessoes
peeoes~
Fve pecyetmJeeceer kes cees#e eues peeves hej mekeue efmeevle kes %eelee Deewj efpevneWves eejeW ke<eeeeW kees GheMeefcele
kej efoee Lee Ssmes efJe<Ceg Deeeee&, veefvoefce$e Deeeee& kees eoMeebie meceefhe&le kejkes DeLee&led Gvekes efueS eoMee kee
JeeKeeve kejkes osJeueeske kees eehle ngS~ hegve: Fmeer ece mes hetJeexe oes Deewj Dehejeefpele ieesJe&ve leLee Yeyeeng Fme
ekeej es heeBe Deeeee& heg<e hejchejeece mes mekeue efmeevle kes %eelee ngS~ Fve heeBeeW ner eglekesJeefueeeW kee keeue
meew Je<e& neslee nw~ leovevlej Yeyeeng YeieJeeved kes mJeie& eues peeves hej mekeue egle%eeve kee efJeso nes ieee~
CeJeefj, efJemeeneFefjees lekekeeues DeeeejeoerCeceskekeejmeCn-cebieeCeceghheeehegJJeeF&Ceb omeCnb hegJJeeCeb e heekeKeeCeheeCeeJeee-efkeefjeeefJemeeue-ueesieefyebogmeejhegJJeeCecesieosmeeCeb e OeejDees peeoes~ hegCees DelegmebleeCesCe heesefuuees KeefeDees
peemesCees CeeiemesCees efmelLees efOeefomesCees efJepeees yegefuuees iebieosJees OeccemesCees efe Sos Skekeejme peCee omehegJJenje
peeoe~ lesefmeb keeuees lesefmeefomeoJemmeeefCe 183~ OeccemesCes YeeJebles meiieb ieos YeejnJemmes omeCnb hegJJeeCeb Jeessoes
peeoes~ CeJeefj, CekeKeeeFefjees pemeheeuees heeb[t OegJemesCees kebmeeFefjees eseof Sos hebe peCee penekecesCe SkekeejmebieOeeefjCees
eesmeCnb hegJJeeCecesieosmeOeeefjCees e peeoe~ Sosefmeb keeuees yeermegejefJemeoJeeme-cesees 220~ hegCees SkekeejmebieOeejS
kebmeeFefjS meiieb ieos SlLe YejnKeses CeeflLe keesF efJe SkekeejmebieOeejDees~
efkevleg Flevee efJeMes<e nw efke Gmeer mecee efJeMeeKeeeee& Deeeej Deeefo ieejn DebieeW kes Deewj GlheeohetJe& Deeefo
oMehetJeeX kes leLee eleeKeeve, eeCeeJeee, efeeeefJeMeeue Deewj ueeskeefyevogmeej Fve eej hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke
ngS~ hegve: DeefJeefVe mebleevehe mes eesefuue, #eef$ee, peemesve, veeiemesve, efmeeLe&, Oe=eflemesve, efJepee, yegefuue,
iebieosJe Deewj Oece&mesve es ieejn cegefvepeve ome hetJeeX kes Oeejer ngS~ Gvekee keeue Ske meew eflejemeer Je<e& neslee nw~ Oece&mesve
YeieJeeved kes mJeie& eues peeves hej Yeejle Je<e& ceW ome hetJeeX kee efJeso nes ieee~ Fleveer efJeMes<elee nw efke ve#e$eeeee&,
pemeheeue, heeb[g, OegJemesve, kebmeeeee& es heeBe cegefvepeve ieejn DebieeW kes Oeejer Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejer
ngS~ Fvekee keeue oes meew yeerme Je<e& neslee nw~ hegve: ieejn DebieeW kes Oeejer kebmeeeee& kes mJeie& eues peeves hej eneB
Yejle#es$e ceW keesF& Yeer Deeeee& ieejn DebieeW kee Oeejer veneR jne~
CeJeefj, lekekeeues hegefjmeesueerkecesCe megnoes pemeYees penyeent ueesnppees esefo Sos eeeefj efJe DeeeejbieOeje
mesmebiehegJJeeCecesieosmeOeje e peeoe~ SosefmeceeeejbieOeejerCeb keeuees Deejmegejb Jeememeob 118~ hegCees ueesneFefjS meiieb
(9)

ieos Deeeejbiemme Jeessoes peeoes~ Sosefmeb meJJesefmeb keeueeCeb meceemees meoJeemeeefCe lesmeerefoJeemesefn meceefneeefCe 683~
JeceeCeefpeefCebos efCeJJeeCeb ieos hegCees SefeSmeg Jeemesmeg DeFkekeblesmeg Soefcn YejnKeses meJJes DeeFefjee
meJJesefmecebiehegJJeeCecesieosmeOeejee peeoe~
Fleveer efJeMes<elee nw efke Gmeer keeue ceW heg<ehejchejeece mes megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee& es eej
Deeeee& Deeeejebie kes Oeejer Deewj Mes<e Debie Deewj hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejer ngS~ Deeeejebie kes OeejCe kejves Jeeues Fve
DeeeeeeX kee keeue Ske meew De"ejn Je<e& neslee nw~ hegve: ueesneeee& kes mJeie& eues peeves hej Deeeejebie kee efJeso nes
ieee~ Fve mecemle keeueeW kee pees[ 62100183220118683 lesjemeer DeefOeke n meew Je<e& neslee nw~
efJeMes<eeLe&-leerve kesJeefueeeW kes veeceeW ceW mes OeJeuee ceW megOecee&eee& kes mLeeve ceW ueesnee& veece Deeee nw~ ueesnee&
megOecee&eee& kee ner otmeje veece nw~ pewmee efke pecyeterhee%eefhle keer lesCe efJe ueesnppemme e ueesnppesCe e megOecceCeecesCe
Fme ieeLeebMe mes eke neslee nw leLee ome hetJe&OeeefjeeW kes veeceeW ceW peemesve kes mLeeve ceW peeeeee&, veeiemesve kes mLeeve
ceW veeieeeee& Deewj efmeeLe& kes mLeeve ceW efmeeLe&osJe veece OeJeuee ceW Deeee nw~ Fve veeceeW ceWs efJeMes<e Devlej veneR nw~
ceeuetce neslee nw efke eejbYe kes oes veece peeOeJeuee ceW hetjs efueKes iees nQ Deewj Debeflece veece OeJeuee ceW hetje efueKee ieee
nw leLee ieejn Debie kes veeceOeeefjeeW ceW pemeheeue kes mLeeve ceW OeJeuee ceW peeheeue veece Deeee nw~ yengle mebYeJe nw efke
efueefheoes<e mes Ssmee nes ieee nes ee es oesveeW ner veece Ske Deeeee& kes jns neW~ Fmeer ekeej DeeeejebieOeejer DeeeeeeX kes
veeceeW ceW penyeent kes mLeeve ceW OeJeuee ceW pemeyeent veece heeee peelee nw~ Fvveefvoke=le egleeJeleej ceW Fmeer mLeeve ceW
peeyeent en veece heeee peelee nw FmeefueS en kenvee yengle keef"ve nw efke "erke veece keewve mee nw~ efueefheoes<e mes Yeer
Fme ekeej keer ie[ye[er nes peevee yengle keg mebYeJe nw~ pees Yeer nes~ eneB Ske ner Deeeee& keer oesveeW ke=efle nesves mes hee"
Yeso kee efoKeevee cegKe eeespeve nw~
Je&ceeve efpevesv kes efveJee&Ce eues peeves kes heeeled Fleves DeLee&led 683 Je<eeX kes Jeleerle nes peeves hej Fme
Yejle#es$e ceW meye Deeeee& meYeer DebieeW Deewj hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejer ngS~
leoes DebiehegJJeeCecesieosmees esJe DeeFefjehejbhejeS DeeiebletCe iegCenjeFefjeb mebheees~ hegCees lesCe iegCenjYe[ejSCe
CeeCeheJeeohebece-hegJJe-omeceJelLeg-leefoekemeeeheeng[cenCCeJeheejSCe iebLeJeessoYeSCe heJeeCeJeuehejJemeerkeeefneSCe Sob hesppeoesmeheeng[b meesuemeheo-menmmeheceeCeb nesbleb Demeerefo-meoceseieeneefn GJemebIeeefjob~ hegCees leeDees
esJe mege ieeneDees DeeFefjehejhebjeS DeeieceeCeerDees DeppecebKeg-CeeienlLeerCeb heeeDees~ hegCees lesefmeb oesCnb efhe
heeocetues DemeerefomeoieeneCeb iegCenjcegnkeceueefJeefCeiieeeCecelLeb mecceb meesTCe peefeJemenYe[ejSCe heJeeCeJeuesCe
egefCCemegeb keeb~
Gmekes heeeled Debie Deewj hetJeeX kee SkeosMe ner Deeeee&hejcheje mes Deekej iegCeOej Deeeee& kees eehle ngDee~ hegve:
%eeveeJeeo veeceke heeBeJeW hetJe& keer omeJeeR JemlegmebyebOeer leermejs ke<eeeeeYe=leheer cenemeceg kes heej kees eehle eer
iegCeOej Yeejke ves, efpevekee oe eJeeve kes Jeelmeue mes Yeje ngDee Lee meesuen npeej heoeceeCe Fme hesppeoesmeheeng[
kee ebLe efJeso kes Yee mes, kesJeue Ske meew Demmeer ieeLeeDeeW kes eje Ghemebnej efkeee~
efJeMes<eeLe&-Thej pees hesppeheeng[ meesuen npeej heoeceeCe yeleueeee nw Jen %eeveeJeeo veeceke heeBeJeW hetJe& keer
omeJeeR Jemleg kes cetue hesppeheeng[ kee eceeCe mecePevee eeefnS~ eneB heo mes ceOeceheo uesvee eeefnS, keeeWefke eoMeebie
keer ieCevee ceOeceheoeW kes eje ner keer ieF& nw~
hegve: Jes ner met$e ieeLeeSB Deeeee& hejcheje mes Deeleer ngF Deee&ceb#eg Deewj veeienmleer Deeeee& kees eehle ngF~ hegve:
Gve oesveeW ner DeeeeeeX kes heeocetue ceW iegCeOej Deeeee& kes cegKekeceue mes efvekeueer ngF Gve Ske meew Demmeer ieeLeeDeeW kes
DeLe& kees Yeueer ekeej eJeCe kejkes eJeeveJelmeue eefleJe=<eYe Yeejke ves Gve hej etefCe&met$eeW keer jevee keer~
(10)

pesCesos meJJes efJe DeeFefjee efpeeeGkemeeee Yeiiehebefebefoehemeje Jet (et) efjeeGmeCCemesCCee F[def{-jmemeeoieejJegccegkekee mejerjJeefoefjeemesmeheefjiienkeuebkegefeCCee SkekemebLeeS esJe meeueiebLelLeeJenejee DeueerekeejCeeYeeJesCe DeceesnJeeCee lesCe keejCesCesos heceeCeb~ Jee=eeceeCeeod Jeeveme eeceeCeced~~32~~ Fefle veeeeled
SosefmeceeFefjeeCeb JekeKeeCecegJemebnejes e heceeCeefceefo IeseJJeb, eceeCeerYetleheg<ehebefeeceeeeleJeevekeueeheme
veeeeceeCeced Deefleemebieeled~
Fme ekeej efpemeefueS es meJe& ner Deeeee& eejeW ke<eeeeW kees peerle egkes nQ, heeBeeW FefveeW kes emeej kees ve kej
egkes nQ, eejeW meb%eeheer mesvee kees etefjle kej egkes nQ, $e+efieejJe, jmeieejJe Deewj meeoieejJe mes jefnle nQ, Mejerj mes
Deefleefje yeekeer kes mecemle heefjenheer keuebke mes cege nQ, Ske Deemeve mes ner mekeue ebLeeW kes DeLe& kees DeJeOeejCe
kejves ceW meceLe& nQ Deewj Demele kes keejCeeW kes veneR jnves mes ceesnjefnle Jeeve yeesueles nQ Fme keejCe es meye Deeeee&
eceeCe nQ~ Jeee keer eceeCelee mes Jeeve keer eceeCelee nesleer nw~~32~~ Ssmee veee nesves mes Fve DeeeeeeX kee
JeeKeeve Deewj Gvekes eje Ghemebnej efkeee ieee ebLe eceeCe nw Ssmee eneB enCe kejvee eeefnS, keeeWefke eeceeefCeke
heg<ehejchejeece mes Deeee ngDee Jeevemecegoee DeeceeCe veneR nes mekelee nw, DeveLee Deefleemebie oes<e Dee peeesiee~

<edKeC[eiece-OeJeuee hegmleke-9 mes eceeCe

mebheefn JeceeCeeflelLeiebLekeeejes JegeoshebesJe DeeflLekeeee ppeerJeefCekeeee cenJJeee hebe~
De e heJeeCeceeoe mensGDees yebOe-ceeskeKees e~~39~~
kees neseof efe meesnefcceboeeueCeeoes peeomebons Cs e hebe-hebemeeblesJeeefmemeefneYeeogef eoeheefjJegoCs e ceeCelLebYeobmeCesCesJe
heCeceeCesCe JeceeCeefJemeesefnCee JeceeCeefpeefCeboobmeCe JeCeemebKesppeYeJeefppeeieJekeccesCe efpeefCebomme efleheoeefnCeb
keef j e heb eceg er S Jeb e f o S ef n eSCe ef p eCeb PeeFe heef [ JeCCemeb p eces C e ef J emees e f n yeues C e Deb l ees c eg n g emme
GhheCCeemesmeieefCebouekeKeCesCe GJeueefpeCeJeeCeefJeefCeefJeefCeiieeyeerpeheosCe ieesoceieesesCe yecnCesCe FboYetefoCee Deeeejmetoeo-eCe-meceJeeeefJeeenheCCeefe-CeenOeccekenesJeemeepPeeCeblee[ome-DeCegejesJeJeeefoeome-heCCeJeeejCeefJeJeee-mege-efoefJeeoeCeb meeceeFe-eGJeermelLee-JeboCee-heef[kekeceCe-JeFCeFe-efkeefoecce omeJeseeefue-GejpPeeCekehheJeJenej-kehheekehhe-cenekehhe-hegb[jere-cenehegb[jere-efCeefmeefneeCeb eesmeheFCCeeeCecebieyepPeeCeb e
meeJeCeceemeyenguehekeKepegieeefo-heef[JeehegJJeefoJemes pesCe jeCee keoe leseCf eboYeteof Ye[ejDees JeceeCeefpeCeeflelLeiebLekeeejes~
Geb eJeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~
heeef[JeohegJJeefoJemes efleblLeghheeer og DeefYeefpeefcce~~40~~
SJeb GejleblekeeejheJeCee keoe~
Deye JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& kees kenles nQheeBe Deefmlekeee, n peerJeefvekeee, heeBe ceneele, Dee" eJeeveceelee DeLee&led heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhle
leLee menslegke yebOe Deewj cees#e~~39~~
Ge heeBe Deefmlekeeeeefoke keee nw ? Ssmes meewOecexv kes eMve mes mebosn kees eehle ngS, heeBe meew-heeBe meew efMe<eeW
mes meefnle leerve YeeleeDeeW mes Jesefle, ceevemlebYe kes osKeves mes ner ceeve mes jefnle ngS, Je=ef kees eehle nesves Jeeueer
efJeMegef mes mebege, JeOe&ceeve YeieJeeve kes oMe&ve kejves hej DemebKeele YeJeeW ceW Deefpe&le ceneved keceeX kees ve kejves
Jeeues, efpevesv osJe keer leerve eoef#eCee kejkes hebe ce=efeeW mes DeLee&led heeBe DebieeW eje YetefcemheMe&hetJe&ke Jebovee kejkes
(11)

SJeb oe mes efpeve YeieJeeve kee Oeeve kej mebece kees eehle ngS, efJeMegef kes yeue mes cegngle& kes Yeerlej GlheVe ngS
mecemle ieCeOej kes ue#eCeeW mes mebege leLee efpevecegKe mes efvekeues ngS yeerpeheoeW kes %eeve mes meefnle Ssmes ieewlece iees$e
Jeeues FvYetefle yeeeCe eje etBefke Deeeejebie, met$eke=leebie, mLeeveebie, meceJeeeebie, JeeKeee%eefhleDebie, %eele=Oece&keLeebie,
GheemekeeOeeveebie, Devleke=leoMeebie, DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCeebie, efJeheekemet$eebie Je efJeeoebie, Fve
yeejn DebieeW leLee meeceeefeke, elegefJeMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke, GejeOeeve,
keuheJeJenej, keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke, cenehegC[jerke Je efveef<eefkee, Fve Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer
eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e ceW egie kes Deeefo ceW eefleheoe kes hetJe& efove ceW jevee keer Leer, DeleSJe FvYetefle Yeejke
JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& ngS~ kene Yeer nwJe<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Ce eefleheoe kes hetJe& efove ceW DeefYeefpeled ve#e$e ceW leerLe& keer Glheefe
ngF~& ~40~~
Fme ekeej Gejleb$ekelee& keer eheCee keer~
mebheefn GejesejleblekeeejheJeCeb kemmeecees~ leb pene-keefeeceemeefkeCCehekeKeeesmejeerS heefceYeeS
cenefoceneJeerjs efCeJJegos mebles kesJeueCeeCemebleeCenjes ieesocemeeceer peeoes~ yeejnJejmeeefCe kesJeueefJenejsCe efJenefje
ieesocemeeefceefcn efCeJJegos mebles ueesnppeeFefjDees kesJeueCeeCemebleeCenjes peeoes~ yeejnJeemeeefCe kesJeueefJenejsCe efJenefje
ueesnppeYe[ejS efCeJJegos mebles pebyetYe[ejDees kesJeueCeeCemebleeCenjes peeoes~ DeeermeJemmeeefCe kesJeueefJenejsCe efJenefje
pebyetYe[ejS heefjefCeJJegos mebles kesJeueCeeCe-mebleeCemme Jeessoes peeoes YejnkeKeseefcceb~ SJeb ceneJeerjs efCeJJeeCeb ieos
yeemeefJejmesefn kesJeueCeeCeefoJeeejes Yejnefcce DelLeefceefo~ 62~ 3~ CeJeefj lekekeeues meeuemegoCeeCemebleeCenjes
efJeCCegDeeFefjees peeoes~ leoes DeegmebleeCeJesCe CebefoDeeFefjDees DeJejeFoes ieesJeCees Yeyeeng efe Sos mekeuemegoOeejee
peeoe~ Sosefmeb hebeCnb efhe megokesJeueerCeb keeuemeceemees Jemmemeob ~100~5~ leoes YeyeengYe[ejS meiieb ieos mebles
YejnkeKeseefcce DelLeefceDees megoCeeCe-mebhegCCeefceebkees, YejnKeseceeJetefjeceCCeeCebOeeejsCe~ CeJeefj SkekeejmeCCecebieeCeb
efJeppeeCegheJeeohesjbleefoefJeeomme e OeejDees efJemeeneFefjDees peeoes~ CeJeefj GJeefjceeeeefj efJe hegJJeeefCe JeesefCCeeefCe
leosieosmeOeejCeeoes~ hegCees leb efJeieuemegoCeeCeb heesefuue-Keefee-pee-Ceeie-efmelLe-efOeefomesCe-efJepee-yegefuue-iebieosJeIeccemesCeeFefjehejbhejeS leseemeerefoJeefjmemeeeFceeiebletCe JeesefCCeb~ 183~11~ leoes OeccemesCeYe[ejS meiieb ieos Ces
efoefJeeogppeesS SkekeejmeCCe cebieeCeb efoefJeeosieosmemme e Oeejees CekeKeeeFefjees peeoes~ leoes leceskekeejmebieb
megoCeeCeb peeheeue-heeb[g-OegJemesCe-kebmees efe DeeFefjehejbhejeS JeermegejyesmeoJeemeeFceeiebletCe JeesefCCeb~220~ 5~
leoes kebmeeFefjS meiieb ieos JeesefCCes SkekeejmebiegppeesJes megYeeFefjees Deeeejbiemme mesmebie-hegJJeeCecesieosmemme e
OeejDees peeoes~ leoes leceeeejbieb efhe pemeYe-pemeyeeng-ueesneFefjehejbhejeS Deejnesej-JeefjmemeeceeiebletCe
JeesefCCeb~118~4~ meJJekeeue-meceemees leseemeeroerS Deefnemmeocesees~683~ hegCees SlLe meeceemeeefnemeeneefjJeemesmeg~77/7~ Jeeefjmesmeg hebeceemeeefnSmeg JeceeCeefpeCeefCe-JJegoefoCeeoes DeFkekeblesmeg meieCeefjbojppeghheeer peeoes
efe~ SlLe ieenemeemenmmee CeJemeo hebeeCeGoer mehebeceemee e~
DeFkeblee JeemeeCeb peFee leFee meieghheeer~~43~~ (7995/5)
Deye Gejesej leb$elekelee&DeeW keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nw-keeefle&ke ceeme ceW ke=<Ce he#e keer elego&Meer
keer jeef$e kes efheues Yeeie ceW DeefleMee ceneve ceneJeerj YeieJeeve kes cege nesves hej kesJeue%eeve keer mevleeve kees OeejCe
kejves Jeeues ieewlece mJeeceer ngS~ yeejn Je<e& leke kesJeueefJenej mes efJenej kejkes ieewlece mJeeceer kes cege nes peeves hej
ueesnee& Deeeee& kesJeue%eeve-hejcheje kes Oeejke ngS~ yeejn Je<e& kesJeueefJenej mes efJenej kejkes ueesnee& Yeejke kes
(12)

cege nes peeves hej pecyet Yeejke kesJeue%eeve keer hejcheje kes Oeejke ngS~ De[leerme Je<e& kesJeueefJenej mes efJenej kejkes
pecyet Yeejke kes cege nes peeves hej Yejle #es$e ceW kesJeue%eeve hejcheje kee Jegso nes ieee~ Fme ekeej YeieJeeved
ceneJeerj kes efveJee&Ce kees eehle nes peeves hej yeeme" Je<eeX mes kesJeue%eeveheer mete& Yejle #es$e ceW Demle ngDee (62 Je<e& ceW
3 kes.)~ efJeMes<e en nw efke Gme keeue ceW mekeue egle%eeve keer hejcheje kees OeejCe kejves Jeeues efJe<Ceg Deeeee& ngS~
heeeled DeefJeefVe mevleeve mJehe mes veefvo Deeeee&, Dehejeefpele, ieesJeOe&ve Deewj Yeyeeng, es mekeue egle kes Oeejke
ngS~ Fve heeBe eglekesJeefueeeW kes keeue kee eesie meew Je<e& nw (100 Je<e& ceW 5 egle kes.)~ heeeled Yeyeeng Yeejke kes
mJeie& kees eehle nesves hej Yejle#es$e ceW egle%eeveheer hetCe& ev Demleefcele nes ieee~ Deye Yejle#es$e De%eeve DebOekeej mes
heefjhetCe& ngDee~ efJeMes<e Flevee nw efke Gme mecee ieejn DebieeW Deewj efJeeevegJeeo hee&vle efJeeo Debie kes Yeer Oeejke
efJeMeeKeeeee& ngS~ efJeMes<elee en nw efke Fmekes Deeies kes eej hetJe& Gvekee Ske osMe OeejCe kejves mes JegefVe nes iees~
hegve: Jen efJekeue egle%eeve eesefue, #eef$ee, pee, veeie, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefuue, iebieosJe Deewj
Oece&mesve, Fve DeeeeeeX keer hejcheje mes Ske meew lesjemeer Je<e& Deekej JegefVe nes ieee (183 Je<e& ceW 11 SkeeoMeebieoMehetJe&Oej)~ heeeled Oece&mesve Yeejke kes mJeie& kees eehle nesves hej efJeeo-ekeeMe kes ve nes peeves mes ieejn DebieeW
Deewj efJeeo kes SkeosMe kes Oeejke ve#e$eeeee& ngS~ leovevlej Jen SkeeoMeebie egle%eeve peeheeue, heeC[g, OegJemesve
Deewj kebme, Fve DeeeeeeX keer hejcheje mes oes meew yeerme Je<e& Deekej JegefVe nes ieee (220 Je<e& ceW 5 SkeeoMeebieOej)~
lelheeeled kebmeeeee& kes mJeie& kees eehle nesves hej ieejn Debiehe ekeeMe kes JegefVe nes peeves hej megYeeeee&
Deeeejebie kes Deewj Mes<e DebieeW SJeb hetJeeX kes Ske osMe kes Oeejke ngS~ lelheeeled Jen Deeeejebie Yeer eMeesYe, eMeesyeeng
Deewj ueesneeee& keer hejcheje mes Ske meew De"ejn Je<e& Deekeej JegefVe nes ieee (118 Je<e& ceW 4 DeeeejebieOej)~ Fme
meye keeue kee eesie n meew lesjemeer Je<e& neslee nw (62100183220118683)~ hegve: FmeceW mes meele ceeme
DeefOeke meleej Je<eeX kees nesves kes efove mes heeBe ceeme DeefOeke meele npeej veew meew hebeeveJes Je<eeX kes yeerleves hej Meke
vejsv kes jepe keer Glheefe ngi&~ eneB ieeLeepeye meele npeej veew meew hebeeveJes Je<e& Deewj heeBe ceeme yeerle iees leye Meke vejsv keer Glheefe ngF&~~43~~ (7995
Je. 5 cee.)
Sosmeg eflemeg SkekesCe nesoJJeb~ Ce efleCCecegJeosmeeCe meeeb, DeCCeesCCeefJejesneoes~ leoes peeefCee JeeJJeb~
Sees GJeefj heeob heJescees-ueesneFefjes meiieueesieb ieos Deeeej-efoJeeejes DelLeefceDees~ SJeb Jeejmemeg efoCeejsmeg
YejnKeseefcce DelLeefceSmeg mesmeeFefjee meJJesefmecebie-hegJJeeCecesieosmeYetohesppeoesme-cenekecceheeef[heeng[eoerCeb Oeejee
peeoe~ SJeb heceeCeerYetocenefjefme-heCeeuesCe DeeiebletCe cenekecceheeef[heeng[eefceepeueheJeenes OejmesCeYe[ejeb mebheees~
lesCe efJe efieefjCeejeboiegneS Yetoyeefue-heghheobleeCeb cenekecceheeef[heeng[b meeueb meceefhheob~ leoes YetoyeefueYe[ejSCe
megoCeF&heJeenJeessoYeerSCe YeefJeeueesieeCegiienb cenekecceheeef[heeng[cegJemebnefjTCe Keb[eefCe keeeefCe~ leoes
eflekeeueieesejemesmeheelLeefJemeeheekeKeeCeblekesJeueCeeCehheYeeJeeoes heceeCeerYetoDeeFefjeheCeeuesCeeieoeeoes
efoefefJejesneYeeJeeoes heceeCecesmees iebLees~ lecne ceeskeKekebefKeCee YeefJeeueesSCe DeyYemeseJJees~ Ce Smees iebLees LeesJees
efle ceeskeKekeppepeCeCeb heef[ DemecelLees, DeefceeIe[meeJeeCeheuemme eguegJeeefceeJeeCes efJe GJeuebYeeoes~
Fve leerve GheosMeeW ceW Ske nesvee eeefnS~ leerveeW GheosMeeW keer melelee mebYeJe veneR nw, keeeWefke FveceW hejmhej
efJejesOe nw~ Fmekee keejCe peevekej kenvee eeefnS~
eneB mes Deeies eke=le keer eheCee kejles nQ-ueesneeee& kes mJeie&ueeske kes eehle nesves hej Deeeejebieheer mete& Demle
nes ieee~ Fme ekeej Yejle#es$e ceW yeejn meteeX kes Demleefcele nes peeves hej Mes<e Deeeee& meye Debie hetJeeX kes SkeosMeYetle
hesppeoesme Deewj cenekecceheeef[heeng[ DeeefokeeW kes Oeejke ngS~ Fme ekeej eceeCeCeerYetle cenef<e&he eCeeueer mes
Deekej cenekecceheeef[heeng[- he Dece=le-peue-eJeen Oejmesve Yeejke kees eehle ngDee~ GvneWves Yeer efieefjveiej keer
(13)

evieghee ceW mechetCe& cenekeccheeef[heeng[ Yetleyeefue Deewj heg<heovle kees Deefhe&le efkeee~ heeeled egleheer veoereJeen kes
Jegso mes YeeYeerle ngS Yetleyeefue Yeejke ves YeJe peveeW kes DevegeneLe& cenekecceheeef[heeng[ kee Ghemebnej kej n
KeC[ (<edKeC[eiece) efkees~ DeleSJe ef$ekeeueefJe<eeke mecemle heoeLeeX kees efJe<ee kejves Jeeues ele#e Devevle
kesJeue%eeve kes eYeeJe mes eceeCeerYetle Deeeee&he eCeeueer mes Deeves kes keejCe ele#e Je Devegceeve mes etBefke efJejesOe mes
jefnle nw Dele: en ebLe eceeCe nw~ Fme ekeej cees#eeefYeuee<eer YeJe peerJeeW kees Fmekee DeYeeme kejvee eeefnS~ etBefke
en ebLe mleeske nw Dele: Jen cees#ehe keee& kees GlheVe kejves kes efueS DemeceLe& nw, Ssmee efJeeej veneR kejvee eeefnS
keeeWefke Dece=le kes meew Ie[eW kes heerves kee heue eguueg eceeCe Dece=le kes heerves ceW Yeer heeee peelee nw~

meej ceW meej

efpeme efove YeieJeeve ceneJeerj efme ngS Gmeer efove ieewlece ieCeOej kesJeue%eeve kees eehle ngS~ es yeejn Je<eeX leke
kesJeueerheo ceW jnkej efmeheo kees eehle ngS Gmeer efove megOece&mJeeceer kesJeueer ngS, es Yeer yeejn Je<eeX leke kesJeueer
jnkej cege ngS leye pecyetmJeeceer kesJeueer ngS, es De[leerme Je<eeX leke kesJeueer jns Deveblej cege nes iees~ hegve: keesF&
Devegye kesJeueer veneR ngS~ en 12123862 Je<e& kee keeue Devegye kesJeefueeeW kes Oece& eJele&ve kee ceevee ieee nw~
kesJeefueeeW ceW Debeflece kesJeueer eerOej kegb[ueefiejer mes efme ngS nQ Deewj eejCe $e+ef<eeeW ceW Debeflece $e+ef<e megheee&
veeceke ngS nQ~ e%eeeceCeeW ceW Debeflece JeeeMe veeceke e%eeeceCe cegefve Deewj DeJeefOe%eeefveeeW ceW Debeflece eer veeceke
$e+ef<e ngS nQ~ cegkegOejeW ceW Debeflece evieghle ves efpeve oer#ee OeejCe keer~ Fmemes heeeled cegkegOeejer jepeeDeeW ves
pewvesejer oer#ee veneR ueer nw~
Devegye kesJeueer kes Deveblej veboer, vebefoefce$e, Dehejeefpele, ieesJe&ve Deewj Yeyeeng es heeBe eglekesJeueer ngS nw~
Fvekee keeue meew Je<e& eceeCe nw~ hegve: efJeMeeKe, eesefue, #eef$ee, pee, veeie, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefue,
iebieosJe Deewj megOece& es ieejn Deeeee& oMehetJe& kes Oeejer ngS nQ~ Fve meyekee keeue Ske meew eflejemeer Je<e& nw~ Deveblej
ve#e$e, peeheeue, heeb[g, OegJemesve Deewj kebme es heeBe Deeeee& ieejn Debie kes Oeejer ngS nQ~ Fvekee keeue oes meew yeerme
Je<e& nw~ hegve: megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee& es eej Deeeee& Deeeejebie kes Oeejke ngS nQ~ es eejeW Deeeee&
ieejn Debie Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Yeer %eelee Les~ Fvekee keeue Ske meew De"ejn Je<e& nw~
Fme ekeej ieewlece mJeeceer mes ueskej Deeeejebie Oeejer DeeeeeeX leke kee keeue 62100183220118683 n
meew eflejemeer Je<e& eceeCe nw~ Fmekes Deveblej 20317 Je<eeX leke Oece& eJele&ve kes efueS keejCeYetle Ssmee egleleerLe& euelee
jnsiee, hegve: keeue oes<e mes Jegso kees eehle nes peeesiee~ Fleves cee$e mecee ceW DeLee&led 6832031721000
Fkekeerme npeej Je<eeX kes mecee ceW eelegJe&Ce& mebIe pevce ueslee jnsiee~

efoiecyej cegefve hegmleke (uesefKekee-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer) mes GodOe=le

(14)

Dwadshang Shrut can-not be written

In the form of Scriptures
-Aryika Swarnmati (Sanghasth)

Jain Vangmaya (literature) is in the form of Dwadshang or twelve Angas or

Organs (parts), which can not be written in the form of Scriptures due to their vast
expansion and so in Digambar Jain Tradition, no Dwadshang is available today.
Presently available four Anuyogas of Digambar Jain tradition are only a small portion
of this Dwadshang as the water of the Ganges river is filled in a small vessel.
When Teerthankar Bhagwan is seated in Samavsharan after becoming
Omniscient (Kevalgyani), His Divyadhwani is produced containing much more than
all the Dwadshang in it. The Chief Disciple or Gandhar Swami understands and
co-ordinates it in the form of Dwadshang in own mind and then passes it to others
vocally.
One important fact is that the knowledge of Dwadshang i.e. 11 Angas &
14 Purvas can be assimilated or accepted by only Digambar Munis. Aryikas can
have the knowledge of 11 Angas only and not of 14 Purvas, while Shravakas including
Ailak & Kshullakji are not entitled to have the knowledge of Dwadshang.
Lets understand why Dwadshang can-not be written in the form of scripturesThe day (Kartik Krishna Amavasya), on which Bhagwan Mahaveer Swami got
liberated, in the evening of the same day, His Chief Disciple Gautam Gandhar got
enlightenment (Kevalgyan). Kevali Bhagwan Gautam Swami lived for 12 years.
The day, on which Gautam Swami got liberated, on the same day, the second
Gandhar of Bhagwan Mahaveer Swami-Shri Sudharmacharya attained Omniscience
(Kevalgyan). He also lived for 12 years. On the day of His salvation, Jambuswami
became the Omniscient, who lived for 38 years, thus after Bhagwan Mahaveer
Anubaddha (serially linked without any gap of time) Kevalis remained for
12+12+38=62 years.
After it, 5 Shrutkevalis occurred in the time period of 100 years form Nandi
Acharya to Bhadrabahu Acharya. Later of it, Dwadshang Shrut did-not remain in the
form of 11 Angas and 14 Purvas. What remained is as follows(15)

11 Acharyas had the knowledge of 11 Angas and 10 Purvas in the time-period

of 183 years.
After it, 5 Acharyas had the knowledge of 11 Angas (without the knowledge of
Purvas) in the time-period of 220 years.
Later of it, 4 Acharyas had the knowledge of only one Anga-Aacharang in the
period of 118 years i.e. the knowledge of 10 Angas & 14 Purvas became extinct.
Thus, the total time from Gautam Swami to Aacharangdhari Acharyas was
62+100+183+220+118=683 years.
After it, Shri Dharsenacharya had the knowledge of the some part of the 2nd
Purva. He rendered this knowledge to Shri Pushpdant-Bhootbali Muniraj, who wrote
down Shatkhandagam Granth based on the knowledge received from Shri
Dharsenacharya.
Similarly, Shri Gundhar Acharya wrote Kashayaprabhrit Granth based on his
knowledge of the some part of the 5th Purva.
Thus, a very minute part of the Dwadshang was firstly written in the forms of
Kashayaprabhrit and Shatkhandagam Granthas. Prior to this, all the knowledge was
passed to the disciples vocally only.
The intention here, is to clear the fact that in Digambar Jain tradition,
11 Angas & 14 Purvas can-not be written down in the form of Scriptures.
Nobody should make the efforts for this, because the knowledge, present today,
is only a very smaller part of the total knowledge and if we prepare the
scriptures with the names of Aacharang, Sutrakritang etc., it will be the
misleading practice only.
One important fact should also be understood that one medium pad (line) of
Dwadshang contains 1634 crore 83 lakh and 7888 alphabets, while there are a total
of 112 crore 83 lakh 58 thousand five such padas in Dwadshang.
Another fact is that if it was possible to write down the Dwadshang, why our
ancient Acharyas as Shrutkevali Bhadrabahu Swami, Shri Pushpdant-Bhootbali
Acharya, Shri Kund-Kund Swami & Shri Uma Swami Acharya etc. did-not do it, we
have to sincerely think.
Thus, it is clear that it is out of the capacity of the present human-mind to write
down such a vast Dwadshang, so we should rather make our life fruitful by the deepstudies of the presently available ancient scriptures.
(16)