Dokuz Eyll niversitesi naat Mhendislii

Blm

YAPI MALZEMES I DERS

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

GR
metaller ve alamlar polikristal yapl, inorganik
malzemelerdir.

homojen yapldr

Limonit

Metaller doada ounlukla oksit, kkrt ve

karbonatl cevherler halinde bulunur.

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
GR
Genellikle mhendislik malzemesi olarak kullanlan metalik
malzemeler ana metale baska bir element veya elementler eklenmesi
ile elde edilen metalik alasmlardr
zelliklerin iyilestirilmesi veya istenen zelliklerde malzeme elde
etme amacyla alasmlar gelistirilmistir.
Alamlar saf metallerden daha iyi mekanik zelliklere sahiptirler.
Uygulamada ounlukla mekanik
nedeniyle saf metaller kullanlmaz.

zelliklerinin

dkl

Saf metallerin korozyona kar byk bir dayankll vardr.

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
ALAIM
Alam;
bir metale belirli zellik salamak iin en az bir baka elementin
(metal veya ametal) kastl olarak eklenmesi ile elde edilen metal
karakterli bir malzemedir.
rnein, elik (demir ve karbon) metal olmayan bir eleman ieren
bir alamdr.
lave edilen element, kristal iinde ya kat zelti veya ara bileikler
halinde bulunur.
Alamda fazla miktarda olan metale asl metal ad verilir.
Alam elde etmek iin bu metale kartrlanlara da alam
elemanlar denir.

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATI ERYKLER:
Uygun scaklklarda, gaz ve sv zeltilerinde olduu gibi, kat
cisimler de homojen bir eriyik olan zelti haline dnebilirler.
Kat eriyikler scaklk ve ieriklerine gre deiik fazlarda
bulunabilirler.
Faz, niform fiziksel ve kimyasal zellikler gsteren bir sistemin
homojen bir parasdr. Ayn ortamda deiik fazlar bulunabilir.
lave edilen element, kristal iinde ya kat zelti veya ara bileikler
halinde bulunur.
Genellikle zc bir cismin iinde ancak snrl bir miktar
znen madde znebilir. rnein, bir bardak suda ancak belirli
bir miktar eker zlebilir.
Benzer ekilde metal eriyiklerinde de zlebilirlik snrlar vardr.5

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATI ERYKLER:
rnek olarak su-eker karmn dikkate alnrsa; sabit bir
scaklkta ekerin su iinde znebilecei maksimum miktar
vardr. Buna znrlk snr denir.
Scaklk artka bu snr artar.
Bu snrdan daha fazla eker konursa, fazla eker su iinde
znmez ve karmn dibinde kat paracklar kelir.
Bu durumda ortamda iki faz vardr:
1- kelmi eker faz
2- ekerli su faz (erbet)
6

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATI ERYKLER:
Metallerin byk ounluu kafes yaps iinde belirli sayda
yabanc atom barndrabilirler.
Yabanc atomlarn asl metalin kafes sistemindeki yerleimlerine
gre, metalik kat eriyiklerin iki tr vardr:
1.
2.

Ara-yer Kat Eriyii

Yeralan Kat Eriyii (Asal Yer Kat Eriyii)

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATI ERYKLER:

Yabanc atom esas metalin atomu yerine yerleiyor ise

Yeralan Kat zeltisi kafes aralarndaki boluklara yerleiyor ise
Arayer Kat zeltisi meydana gelir

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATILAMA
Alamlandrma yani bir metale istenen element veya elementlerin
eklenmesi sv halde yaplr.
Alam kalplara dklerek ya maml para halinde ya da daha
sonra ekillendirilmek zere ktk haline getirilir.
Bu safhalar saf metaller iin de geerlidir.
Dkm sonrasnda malzeme katlama veya ergime scaklnda
sv halden kat hale geecektir.

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATILAMA OLAYI
Sv halde saf bir metal ya da alam soutulmaya braklsn. lk
scaklk yksek olduu iin sistem sv fazdadr.
lk katlama (ekirdek oluumu) erime scaklnda meydana
gelecektir. Bu anda ilk olarak kat tanecikler oluacaktr.

10

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATILAMA OLAYI
Malzemenin bulunduu ortamn scakl dk olduundan
malzemenin scaklnn daha da dmesi beklenir.
Ancak katlama dolaysyla svdan darya verilen enerji s
eklinde darya atldndan civarndaki kat ve sv snacaktr.
Bundan dolay Ter denge scaklna kadar ykselir.
Eer etrafndaki sv homojen bir scaklk alanna sahipse souma
esnasnda kat her ynde homojen byme gstereceinden
kremsi bir ekil alr.
Sonu olarak, katlama tamamlandnda metalin taneleri kresel
olur. Byle bir yap tam bir izotropik zellikten dolay ideal yap
adn alr.
11

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATILAMA OLAYI
Ancak pratikte katlama ok byk bir genelde baka ekilde
oluur.
Darya atlan s, svda homojen bir scaklk oluturmaz.
Dolaysyla katlama svnn souk blgelerine doru ilerleyerek
kat inecikler oluturur.
Sonunda am dalna benzeyen katlar
oluur ki buna dendrit ad verilir.
Dendritler bydke aradaki sv,
aa kan snn artmas dolaysyla
ok abuk souyamayacandan
katlama hz azalr.
12

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATILAMA OLAYI
Bu srada dendritler bym ve birbirleri ile temas haline
gelmilerdir.

Her bir dendrit farkl ynlerde bydnden, temas yerlerinde

katlama tamamlandnda tane snrlar oluur.
rilemi dendritlerin arasndaki dendrit boluklarn doldurarak
sonuta taneler oluur.
13

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
KATILAMA OLAYI

14

Deposition of Ti45Nb deposited on Mild Steel: Backscatter SEM

image of the very fine dendrite structure of Ti45Nb - The result of the
research is published in Surface and Coatings Technology, v. 204
(15), 2010.

15

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
DENGE DYAGRAMLARI
Maddeler belirli evre artlarnda bir veya birden fazla faz
ierebilirler. Maddenin denge halindeki faz says ve miktar,
maddenin;
a) Kimyasal komposizyonuna,
b) Ortam scaklna,
c) Ortam basncna baldr.
Maddenin hangi evre artlarnda ve hangi kimyasal kompozisyonda
ne gibi fazlar (denge hali) ierdii, scaklk, kompozisyon ve basncn
deiken alnd diyagramlarda gsterilir.
Bu diyagramlara Faz Denge diyagramlar veya dorudan denge
diyagramlar denir.
16

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
DENGE DYAGRAMLARI
Deiik metaller iin faz diyagramlar izilip, makina ve metalurji
mhendislerine ok yararl olacak veriler elde edilebilir.
Denge diyagramlar sistemi oluturan bileen saysna gre 1li, 2li,
3l ve 4l denge diyagramlar olabilir.
Pratikte en ok 2li denge diyagramlar kullanlr.

17

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
BR BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
Saf maddelere ait 1li diyagramlardr.
Bu tip diyagramlarda deiken scaklk ve basntr.

18

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
BR BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
1 nolu blge kat madde blgesini
gsterir.
Dier blgeler sv ve gaz fazlarn
gsteren blgelerdir.

Blgeleri birbirinden ayran P ve T deerlerindeki artlarda her iki

blge fazlar beraberce denge halinde yer alr.
O noktasnda (l nokta) ise her faz (kat+sv+gaz) beraberce
denge halinde bulunurlar.
19

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
K BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
kili denge diyagramlar diyagram oluturan elementlerin birbirinde
znme durumuna gre e ayrlr.
a) Sv ve kat halde birbirinde hi erimeyen elementlerin denge
diyagramlar
rnek: Ag-Ni, Al-Pb, K-Mg, Fe-Pb. Bu tr karmlarn pratikte nemi yoktur

b) Sv ve kat halde birbirinde ksmen eriyen elementlerin denge

diyagramlar
rnek: Pb-Zn

c) Sv halde birbirlerinde tamamen eriyen elementlerin denge

diyagramlar
Bunlar da e ayrmak mmkndr.
20

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
K BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
c) Sv halde birbirlerinde tamamen eriyen elementlerin denge
diyagramlar
c1) Kat halde birbiri iinde tamamen eriyen elementlerin denge
diyagramlar
rnek: Cu-Ni, Fe-Ni

c2) Kat halde birbiri iinde ksmen eriyen elementlerin denge

diyagramlar
rnek: Pb-Sb, Cu-Zn, Pb-Sn, Cr-Ni

c3) Kat halde birbiri iinde hi erimeyen elementlerin denge

diyagramlar
rnek: Bi-Cd, Sn-Zn, Al-Sn, Bi-Cu
21

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv ve Kat Halde Tam znrlk
Alam meydana getiren elementler sv ve kat halde birbirlerini
tam olarak eritebiliyor ise bu tip denge diyagramlar oluur.
Normal artlar altnda saf bir madde tek bir ergime scaklnda (TE)
ergir veya katlar.
Ancak birbiri iinde tamamen eriyebilen iki madde kartrldnda
oluan alamda ergime ve katlama A elementinin ergime
scakl (TEA) ile B elementinin ergime scakl (TEB) arasndaki
scaklarda meydana gelir.
Bu aralk karm oluturan maddelerin konsantrasyonuna gre
deimektedir.
Alamlarn faz diyagramlarnn belirlenmesi iin deiik
konsantrasyonlarda alamlar hazrlanarak ergime ve katlama
noktalar belirlenir.

22

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv ve Kat Halde Tam znrlk
Bu denge
diyagramnda
sv, kat,
sv+kat fazlar
ile bu fazlara
ait snrlar
likudus ve
solidus
grlmektedir.
23

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv ve Kat Halde Tam znrlk
Kat faz, birbiri iinde
tamamen eriyen A ve B
maddelerinin
oluturduu kat
eriyikten () meydana
gelmitir. Maddeler
birbiri iinde tamamen
eridiinden dolay kat
() tanelerinde sadece
tane snrlar
grlebilir.
24

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Tam znmezlik
A iindeki B veya B
iindeki A miktar
arttka katlama
scakl dmektedir.
noktasnda Likudus
erileri kesimektedir.

25

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Tam znmezlik
noktasnda alam saf elementler gibi davranarak T scaklnda
katlamaktadr.
Bu dzen genellikle katmanl
veya spiral biiminde yan
yana dizilme eklinde olur.
Bu grnm nedeniyle bu
yapya "gzel ekilli" "iyi
yapl" anlamnda tektik
ismi verilmitir. Bu alama
da tektik alam denilir.

26

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Tam znmezlik
Katlama esnasnda tektik
alamn solunda kalan alamlarda
ilk nce A sanda kalan
alamlarda ise ilk nce B katlar.
Svnn iindeki srasyla B ve A
miktarlar da artar. Geriye kalan
sv tektik konsantrasyona
gelince tektik yap oluur.
Bu tektik yap katlama scakl kk olmas nedeniyle
ekirdekleme hz yksektir.
Bundan dolay tektik alam ince tanelidir.
27

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk
Bu denge
diyagramlarnn ikinci
tip denge
diyagramlarndan fark
A bileenin belirli bir B
zebildii blgesi ve
B bileeninin belirli bir
A zebildii
blgesinin
bulunmasdr

28

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk

znrlk,
scakln artmas ile
artt iin, tektik
scaklkta en
byktr.

29

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk
Oda scaklndaki
znrlk snrnn
stnde A ve B ieren
ve fazlar oda
scaklklarna sour
iken zemedikleri A
ve Byi kristal dna
atarak Bce zengin k
ve Aca zengin fazlar
k oluur.

30

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk

Bu ayrma olayna kelme

denilir.
kelme olaynda difzyon
sz konusudur.

Difzyonun olmas iin yeterli zaman verilmeden hzl bir soutma

yaplr ise ar doymu bir kararsz yap meydana gelir.
31

MALZEME BLGS

DEMR ve
ALAIMLARI

32

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir ve Alamlar
Sanayi ve yaplarda en ok kullanlan metalik malzeme, demir ve
karbonlu alamlar olan font (dkme demir, pik) ve elik trleridir.
Demir grimsi esmer bir metal olup, zgl arl 7.85-7.87 dir.
1536Cde erir, serttir ve fazla elastik deildir.
Demir doada 4. yaygn bulunan bir metaldir (% 4.2).
Demir, doada en ok oksit cevherleri (Magnetit, Fe3O4), kkrtl
cevher (Pirit, FeS2) ve karbonatl cevher (Spathik demir, FeCO3)
eklinde rastlanr.
Yurdumuzda en zengin demir cevheri limonittir (Fe2O3. nH2O) ve
Divrii'de bulunur (% 60-69 Fe).
33

Demir Mineralleri
Demir, yerkabuunda en ok bulunan metaldir ve kabuun yaklak olarak % 4,5 unu
tekil eder. Meteorlar haricinde serbest bir eleman olarak bulunmaz.
Demir, tabiatta bileikler halinde bulunur ve genellikle oksit halde bulunur. Bileimlerine
gre ad alan demir minerallerinden demir elik retiminde kullanlabilenleri unlardr.
oksitler

Magnetit
Fe3O4

Hematit
Fe2O3

hidroksitler

Geotit

Limonit

FeO(OH)

FeO(OH)nH2O

Fe2O3.H2O

H2FeO4(H2O)

karbonatlar

Siderit
(Fe2CO3)
34

2.1.1. eliin avantaj ve dezavantajlar

35

2.1.3. Demir ve eliin tanm

Gnmzde yaklak 3500 adet

farkl
fiziksel
ve
kimyasal
zelliklerde elik bulunmaktadr.
Mevcut eliklerin yaklak %75i son
20 yl ierisinde gelitirilmitir. Eer
eyfelkulesi bugn yeniden ina
edilecek olsa mhendisler iin daha
nceden tketilen miktarn 1/3 i
yeterli olabilecektir.
Bu rnek elik trlerinin her geen
gn
kalitelerinin
iyiletirildiini
gstermektedir.

36

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
n bilgi: Demirin

allotropik fazlar
: delta demir
: gama demir
: alfa demir

37

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
n bilgi: tektik

noktas

ki
farkl
maddenin
birbiriyle mmkn olan
en
dk
scaklkta
birleerek sv alam
oluturduu nokta.

38

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
n bilgi: tektoit

noktas

ki
farkl
maddenin
birbiriyle mmkn olan
en
dk
scaklkta
birleerek
kat
eriyik
oluturduu nokta.

39

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir ve Alamlar
Demir kkenli alamlarn deiik zellikleri olan eitli trleri
vardr. Ayrca demir ve karbon alamndan oluan elie, krom,
nikel, tungsten gibi metaller deiik oranlarda katlarak bir takm
zellikler kazandrlabilir.
Demire alam malzemesi olarak katlan karbon veya dier
metallerin oran, alamn yalnzca kimyasal yapsn deitirmekle
kalmayp, metalin mekanik davrann da etkiler.
Alamlarn davranlar, ayrca geirdii dayanm arttrma
yntemlerine de (sl ilemi vb.) baldr.

40

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir Karbon Denge diyagram
Mekanik zelliklerini deitirmek amacyla demire deiik
elementlerle alam yaplr.
Demiri en ok etkileyen alamlama eleman karbondur.
Demir karbon alam olan elik, tm demir kkenli malzemenin en
ok kullanlandr.
Genellikle karbon orannn belirli bir yzdeye kadar artmas ile
alamn dayanm ve sertlik gibi zellikleri doru orantl olarak
artar. Ancak baz zellikleri de rnein dktilite ve enerji yutabilme
yetenei azalr.

41

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir Karbon Denge diyagram
Saf demir 30 MPa (N/mm2) gibi olduka dk akma dayanm
deerine sahiptir.

Demirin ierisine
az miktar karbon
ilavesi bile akma
dayanm deerini
nemli bir ekilde
artrr.

42

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir Karbon Denge diyagram
Demir-karbon alamlarnn
deiik scaklklardaki i
yaplarn gsteren faz
diyagramnda, sistemin sv
halden, kat hale geinceye
kadar urad deiiklikler
grlmektedir.

43

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir Karbon Denge Diyagramndaki Fazlar
Denge diyagramlar aslnda
alam bnyesinde oluan
olduka karmak olaylar
aklamaya yarar. Sv halden
souyup katlancaya kadar
geen sre iinde alamn
bnyesinde nemli
deiiklikler olur. Polimorfik
veya allotropik reaksiyonlar
eklinde gelien bu
deiiklikleri faz diyagramlar
zerindeki eriler yardmyla
izlemek mmkn olabilir.
44

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir Karbon Denge Diyagramndaki Fazlar
Atomlarn bulunduklar
yerlerden ok az miktarda
hareket etmesi sonucu oluan
bu reaksiyonlarn tamamlanabilmesi iin belirli bir sre
gerekir.
Bu sre iinde atom balar
kopar, atomlar yer deitirir ve
yeni balar kurulur. Bu
olaylarn sresi ortamn
scaklk derecesi ile yakndan
ilikilidir.
45

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir Karbon Denge Diyagramndaki Fazlar

Kat cisim iinde meydana

gelen bu reaksiyonlarda
kristal yapda deimeler
olduundan, cismin hacmi
ve younluu da deiir.

46

2.1.6. Demir-sementit denge diyagram ve fazlar

47

2.1.6. Demir-sementit denge diyagram ve fazlar

48

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Ferrit
Ferrit: Karbonun demiri iinde erimesi
sonucu oluan kat eriyie ferrit ad verilir.
Karbon bu eriyik iinde en fazla 723 C'de
(A1scakl) % 0.025 kadar eriyebilir.
Scaklk derecesinin dmesine bal
olarak bu oranda azalr. Oda scaklnda
ise bu oran % 0.005tir.
Ferritin zemedii karbon kristalin dna atlr ve
sementit oluur.
Ferritten ayran sementite tersiyer sementit denilir.
49

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Ferrit

Hacim merkezli
kbik yap

50

Alpha iron (B.C.C) unit cell

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sementit
Sementitin bir dier ad demir
karbittir (Fe3C (veya Fe2C)).
Bileiminde
arlka
%6.67
karbon ve %93.3 demir bulunur.
Orthorhombic Fe3C.
Maviler Fe atomlar

Ortorombik
kristal
yapsna
sahiptir. Sert ve krlgan olup
normalde
seramik
olarak
snflandrlr.
51

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Ostenit
Karbonun demiri iinde erimesi
sonucu ostenit oluur.
Karbon bu eriyik iinde tektik scaklk olan
1147 C'de en fazla % 2.06 orannda
eriyebilir.
eliin scak ekillendirme ve sl ilemlerin
pek ou ostenit faznda yaplr.
Ostenit fazndan, souma hzna bal olarak ok deiik
mikroyaplar meydana gelir.

Kristalin dna atlan karbon sementit oluturur.

Ostenitten oluan bu sementite, 2. sementit (sekonder
sementit) denilir.

52

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
demiri:
zel bir ad ve teknik bir nemi yoktur;
en ok 1493C de % 0.08 karbon eritebilir.

53

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Diyagramdan
grlebilecei gibi,
NIE erisinin st
ksmnda alam sv
haldedir.
En dk derecesi
1147C olan bu eriye
ulaan deerlerde
alam katlamaya
balamaktadr.
Soumann devam
halinde allotropik
deimeler bagsterir.
54

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI

Katlamann
balama erisinin
723 C ve % 0.83 C
oran iin S ile
gsterilen en dk
ordinatna tektoid
noktas ad verilir.

55

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
tektoid en az iki fazn
belirli bir scaklkta kat
cisim iinde, mekanik
olarak gayet homojen
bir ekilde karabildii
snr noktas
olmaktadr.
rnein, bu noktada
ferrit ve sementitin
karmasyla elde edilen
bileime inci ekilli
grnmnden perlit
(pearlite) ad verilir.
56

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Perlit
A1 scaklndaki
karbon znrlk
snr % 0.025, oda
scaklnda % 0.005dir.
Karbon oranlar bu
deeri atnda perlit
ad verilen bileen
oluur.
Perlit, eliin tektoit scaklndan (723C)
soutulmas sonucu aadaki reaksiyona
gre oluur.

57

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Perlit: sementit+ferrit

58

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI

Perlit sert ve yksek dayanmldr.

Ancak tokluu dktr.
Ferritle sementitten oluan gl bir lamelli yaps vardr.
Anma direnci istenen eliklerde kullanlr.
rnein: elik kablolar, baklar, keserler, zel
betonarme ivileri

59

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Ledeburit
Demir karbon denge diyagramndaki tektik
alama (1147C % 4.3 C) ledeburit denilir.
Ledeburit, ostenit ve 1.sementitten
meydana gelir.
Svdan ayran sementite 1. sementit
(primer sementit) denilir.
tektik ayrma aadaki reaksiyondaki gibi
svdan iki ayr katnn olumas eklinde
geliir.

60

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Ledeburit
Ledeburit iindeki ostenitin
karbon oran scaklk
dtke azalr (ES erisi
boyunca).
Ostenitin iinde tektoit oran
olan % 08C kalnca, perlit
olarak dnr.
Bundan dolay 723C nin
altndaki ledeburite
dnm ledeburit denilir.
61

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Demir-karbon alamlarnn isimlendirilmesi
Karbon oran % 0.2 den az
olan FeFe3C alamlarna
yumuak demir ad verilir.
Karbon oran % 0.2 - % 1.7
arasnda olan FeFe3C
alamlarna elik denir.
Karbon oran % 2.06dan
byk olanlarna ise dkme
demir (Font) denilir.
62

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Souma Esnasnda elik Ve Dkme Demirlerdeki Faz Deiimleri
Diyagram zerinde % 0.4 ve %1.4 karbonlu elik ile %3 karbonlu dkme demirin
ergime noktasndan oda scaklna kadar geirdii deiiklikleri inceleyelim

63

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
% 0.4 karbonlu alam
% 0.4 karbonlu alam, 1 noktasna gelince
katlamaya balar, 2 noktasna gelindiinde yap
tamamen ostenittir.
3 noktasna kadar herhangi bir deiiklik olmaz.
3 noktasna gelince tane snrlarnda ferritler ()
ayrmaya balar.
Ostenitin karbon oran ise A3 erisi boyunca scaklk
dtke artar ve en son 723C de % 0.8C oranna
ular.
Bu alam 723C nin altnda (4. nokta) perlit olarak
dnr.
64

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
% 0.4 karbonlu alam
Oda scaklnda yap ferrit ve perlitten meydana
gelmitir.

65

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
% 1.4 karbonlu alam
%1,4 karbonlu elik 1 noktasna
gelince ostenit () tanecikleri
olumaya balar.

2 noktasnda yap tamamen ostenitten

ibarettir.
Acm erisinin altna inince (3 noktas)
ostenitin zebildii karbon oran
azaldndan ikinci sementit oluur.
66

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
% 1.4 karbonlu alam
A1 scaklnn altna inildiinde (4 noktas)
yap perlit ve ikinci sementitten ibarettir

67

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
% 3 karbonlu alam
% 3 karbonlu alam 1 noktasna
gelince ostenit tanecikleri
katlamaya balar tektik
scakla gelindiinde, ostenitin
karbon oran % 2.06, sv iindeki
karbon konsantrasyonu % 4.3 tr.
Geriye sv olarak kalan ksm
ledeburit olarak katlar.
Scaklk derken ostenitin karbon
eritme oran Acm erisi boyunca
dt iin ostenitten karbonlar
ayrr ve 2.sementiti oluturur.
68

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
% 3 karbonlu alam
A1 scaklna gelindiinde
ostenitin karbon oran % 0.8e
dmtr.
723C nin altnda ostenit perlite
dnr.
Oda scaklnda yap perlit, ikinci
sementit ve dnm
ledeburitten ibarettir.

69

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Dk Karbonlu elikler
Dk karbonlu elikler en fazla % 0.25 mertebelerinde karbon
ierirler.
Bunlar dier trlere kyasla en fazla dktil, buna karn en dk
dayanm ve sertliktedirler.
Bu tip elikler, byk dktilite ve ilenebilirlik gerektiren yerlerde
kullanlrlar.
rnein, otomobil gvdesi, ince sa levha, ivi, perin, betonarme
donats, profil eleman malzemesi retiminde kullanlrlar.
Tavlama ve sl ilemler yardmyla sertletirilemezler.
70

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Orta Karbonlu elikler
% 0.3 - % 0.5 orannda karbon ieren orta karbonlu elikler ise;
demiryolu raylar, tren ve tekerlekleri, dingil aftlar ve yksek
dayanml betonarme donats gibi sertlik ve yksek dayanm
gerektiren yerlerde kullanlr.
Karbon ierikleri martensit oluumuna izin vermesi nedeniyle sl
ilem ve tavlama yoluyla zellikleri gelitirilebilir.

71

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yksek Karbonlu elikler
% 0.55 - % 0.95 arasnda karbon ieren yksek karbonlu elikler,
en sert, en dayankl ancak en az dktil olan trdr.
Isl ilemlere en iyi bu tr yant verip, gereken ilemlere tabi
tutulduktan sonra istenen nitelie getirilebilir. Bu tr elikler,
deiik zellikli tellerin, sava aralarnn, keskin baklarn vb.
yapmnda kullanlr.
Kaynak ilemi bu tip eliklerde lokal sertleme ve dktilite kaybna
yol aabildiinden kaynaklama srasnda dikkatli olunmas gerekir.

72

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
eliklerin
iinde
doal
olarak baz yabanc maddeler
bulunabilir (En ok Mn % 0.6-% 0.7, Si % 0.05 - % 0.45, S % 0.02 % 0.04, P % 0.011-0.032 oranlarnda bulunabilir).
Bunlar yukarda belirtilen snrlar iinde kalrsa, alamn mekanik
davrann pek etkilemezler. Ayrca Mn orannn artmas dayanm
olumlu ynde etkiler.
Ancak kkrt ve fosfor eliin krlganln arttrr, bu nedenle iyi
bir elikte oran % 0.04' gememelidir.

73

ELK RETM

74

ELK RETM
DEMR (Fe)
KARBON (C)
Fe (%99,7)
C (0,25-0,4)

ELK

ELK
75

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi
Demir ve alamlarnn elde edilii, dzeltimi, deiimi ve yar
ilenmi eya haline dntrlmesi ile uraan endstri ve teknik
blmne "siderurji" ad verilir.
Siderurji teknii drt byk gruba ayrlr :

1.Cevher,

eritici ve kmrden oluan ham maddeleri;

krma, ufalama, yakma (piritlerin yaklmas), kok yapm
vb. ilk ilemlerden geirerek hammaddeleri yksek
frna atlabilecek ekle dntrme aamas.

76

Hammade hazrl ve yksek frnda pik demir retimi

Yksek Frna Yklenen Malzemeler

1-Demir cevheri
2-Metalurjik kok kmr
3-Cruf yapc katk maddeleri
4-Scak ve basnl hava

77

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi
Neden kok kmr?
Ta kmrnn havasz ortamda, btn uucu
bileenlerinin giderildii yksek scaklklara kadar
stlmasyla elde edilen kmre kok kmr denir.

antrasit
kmr

kok kmr + yan rn havagaz

78

Petrokok baka biey: kmr tozu ile petrol karm pres kmr (yasak)

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

2.Ham

demir (pik) veya font

elde
edilii:
Demir
metalrjisinde
kullanlan
yksek
frnda
cevher,
kmr ile beraber 1900C
civarnda
yaklmakta
ve
1300Cde abuk souma
sonucu beyaz font retilir.
Yava souma salanrsa
esmer font elde edilir. Artk
maddeye letiye(curuf) ad
verilir.
79

Yksek frn

ELK RETM
CEVHER+ERTC

Baca
Gaz
k

Dner ykleme
haznesi

KIRMA, UFALAMA YAKMA

Byk an
200C

YAKMA (1900 C)

Kk an

800C

SOUTMA
1300C

BEYAZ FONT
ESMER FONT

Ham demir

1800C
1500C
Hazne

Ana hava simidi

Hava giri borusu
Curuf aktma kanal

80

Font=Pik demir

ELK RETM
HAM DEMRN ARINDIRILMASI
karbon, silisyum, mangan, fosfor, kkrt gibi maddelerin ksmen veya
tamamen yok edilip, eitli elik ve endstriyel demirlerin elde edilmesi

PYASAYA ARZ EDLEBLR

HALE GETRME
piyasada grlen sa, deiik boy ve
ekillerdeki ubuk, profil elemanlar
olarak yar mamul

81

2.1.5. elik retim yntemleri

Trkiyedeki demir elik entegre tesisleri

Fatma

Aye

skenderun Demir-elik Fabrikas'nda Cemile, Ayfer,Gnl isimlerinde 3 adet, Ereli Demirelik Fabrikas'nda Aye ve Atatrk'n annesinin adnn verildii Zbeyde olmak zere iki adet,
Karabk Demir-elik Fabrikas'nda ise Fatma (1939-Trkiye'nin ilk Yksek Frn), Zeynep
(1950) ve lk (1962) olmak zere 3 adet ve toplam 8 adet yksek frn mevcuttur.
82

2.1.5. elik retim yntemleri

Yksek frn boyunca meydana gelen cevher reaksiyonlar

83

2.1.5. elik retim yntemleri

Yksek Frna yklenen malzemeler ve alnan rn

84

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

85

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

86

Tarihi yksek frnlar

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

Pik
demir
veya
font

letiye(curuf)

beyaz font

esmer font

Sert
yksek
dayan
ml ama
87
krlgan!

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

%2-6.67 C
font

3. Ham demirin (font) ilemden geirilmesi

Fonta hava ve demir oksit etki

ettirilerek yumuak demir retilir. (Puddling Yntemi)

%0.02 C

%2-4 C

Yumuak demir

Dkme demir

88

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

lkel puddling

Modern puddling frn

Wrought Iron Casting is a process that involves the addition
of 0.05 to 0.1 percent of aluminum to lower the melting point of
Puddling
With the
onset of
industrial revolution
a number of processes
for makingThe
wrought
the molten metal
and
for
keeping
itin theateighteenth
the century,
bubbling
point.
iron without charcoal were devised. The most successful of these was puddling, which used puddling furnace. In a
puddling furnace the contact between the metal and the fuel was avoided due to which the metal was not infected by
molten metal, thereafter
poured
into
a
mold
lined
with
a
the impurities. The flame is
from the
fire is reverberated
or sent back
down
onto the metal
on the fire
bridge of the
furnace. The raw material such as the pig iron first had to be refined into refined iron or finers89
metal. This was done in a
refinery
where raw coal is used to
remove silicon and convertmolasses
carbon from a graphitic form
to a combined form. The
special mixturemetal
consisting
essentially
and
so obtained after the process
was then put into the hearth of the puddling furnace
where itground
was melted. The
was lined with oxidizing agents such ashaematite and iron oxide. The mixture of ashaematite and iron oxide
was Whole
then subjected to process
a strong current of airtakes
and stirred with
long bars, called
or rabbles, through
burnt fire clay.hearth
place
inpuddling
a bars
petroleum
working doors. Thus the combined action of air, stirring, and boiling help the oxidizing agents to oxidize the
and carbon out of the pig iron to their maximum capability. As the impurities oxidize, the retaining material
furnace and theimpurities
process
itself
is called
called
Wrought Iron Casting.
solidifies
into spongy wrought
iron balls,
puddle balls

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

Dkme demirden kpr

Dkme demirden bir kanalizasyon kapa
Dkme demirden bir tava
1150 C derece ile dkme demirin eridii scaklk eliin erime scaklndan
dktr.
Yksek karbon oran nedeniyle kaynaklanmas gtr.

90

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

elik retiminde ise beyaz fontun

yaklarak fazla karbonun alnmas
(Martin-Siemens
Yntemi)
veya
yumuak demire hava flenerek
karbonlanmas
(Bessemer
veya
Thomas) yntemi gibi ilemler
uygulanr.

91

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi
beyaz fontun yaklarak fazla karbonun alnmas
1. 2FeO+Si Fe+SiO2curuf
2. FeO+MnFe+MnOcuruf
3. FeO+C Fe+CO Baca gaz
4. 2FeO+S 2Fe+SO2Baca gaz, curuf
5. 5FeO+2P 5Fe+P2O5 Banyo iinde
znr.

92

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
SREKL DKM

4.nc

aamann rn olan
ktkler bir utan aktlrken
teki utan katlam ekilde
dar ekilerek srekli olarak
dklerek piyasada grlen
sa, deiik boy ve ekillerdeki
ubuk, profil elemanlar olarak
yar ilenmi eya durumuna
getirilmesi.

93

2.1.5. elik retim yntemleri

Temel olarak gnmzde elik retiminde takip edilen iki gncel yol vardr.

1. Yol :Entegre tesislerde demir cevherinden Yksek frnlarda pik demir retimi ve
devamnda bu pik demirden Bazik Oksijen Frnlarnda (BOF) elik retimi
2. Yol :Mevcut demir elik hurdalarnn elektrik ark ocaklarnda tekrar ergitilmesiyle
elik retimi eklindedir.

94

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi
Demir ve elik rnleri ayn zamanda hurda malzemeleri
deerlendiren ark oca sistemi ile de elde edilir.
Temin edilen hurda demir, alama karbon
salamak amacyla pik demir (yksek karbon oranl
demir) ile birlikte elektrik ark ocaklarnda eritilir.

Eritme iin gerekli olan yaklak 1600C

scaklk yarm metre apl adet byk
elektrot ile salanr.
95

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

Video: Inside the

ausiron furnace

Elektrotlardan geen yksek elektrik

akm sonucunda doadaki yldrm
dmesine benzer ekilde elektrik
ark oluur.
Oluan ark yksek s yaydndan
dolay demir ve ieriindeki dier
elementler erir.
Eriyik zerine oksijen verilerek
istenmeyen elementlerin aktiflik
srasna gre oksitlenerek eriyikten
ayrmas salanr.
96

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi
Bu oksitler curuf ad verilen karm
olutururlar. Bu curufun zgl arl
demirden olduka dk olduundan
dolay (yaklak 2.53.0), curuf eriyiin
yzeyine kar ve yzeyden darya atlr.
Eriyikten curuf alndktan sonra; eriyik
daha kk elektrotlar olan potaya
boaltlr.
Burada
eriyikten
rnek
alnarak
kimyasal bileimine baklr ve gerekli
ilemler yaplarak istenen kimyasal
kompozisyon elde edilir.
97

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

98

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi
En son elde edilen alam srekli
dkm ilemine tabi tutulur.

Burada sv haldeki demirkarbon alamnn scakl su

ile soutulup 1200Cye kadar
drlerek katlama salanr.

Daha sonra katlaan malzeme istenen formda ktkler haline

getirilerek ya kendi halinde soumaya braklr ya da fazla
soumadan istenen boyut, ekil, sertlik ve dayanmda elik
retilmek zere haddelemeye geilir.
99

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

100

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi

101

elik retimi

102

Metallerin Mekanik
zelliklerini Deitirme
Yntemleri

103

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Metallerin Mekanik zelliklerini Deitirme Yntemleri
Amaca ynelik deiiklik
Malzeme kopmadan nce belirli bir kopma uzamas (baz literatr % 5
kabul etmektedir) gsteriyor ise byle malzemelere snek malzeme,
belirgin bir uzama gstermeden koparsa (plastik ekil deitirmeden)
gevrek malzeme denir.

104

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Metallerin Mekanik zelliklerini Deitirme Yntemleri
Snek malzemeler dislokasyon hareketleri ile ekil deitirdikleri
iin, dislokasyon hareketini zorlatran her etki malzemenin dayanmn
artrr.

Video: dislocation
animation

105

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik retimi
Video: dislocation

106

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Metallerin Mekanik zelliklerini Deitirme Yntemleri

1. Tane Ufaltma
2. Kat Eriyik
Alamlandrlmas

3. Deformasyon
Sertletirmesi
Video: Growth_of_a_twodimensional_grain_structure

4. Isl lem
107

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Tane Ufaltma
Tane boyutu daha kk olunca daha byk oranda snr
malzemesi kacandan, malzemenin tane boyutu klrken,
mukavemeti artar.
Bu nedenle malzemenin tane aplarn incelten ilemler ayn
zamanda o malzemenin dayanmn arttrr.

Soutma hz ile ilikisi

Bu ilemler daha ziyade eriyiklerin dondurulmas esnasnda
gerekleir.
Eer sv daha hzl donduruluyorsa ince yapl taneler, yava
donarsa daha kaba yapl taneler oluur.
108

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
1. Tane Ufaltma - soutma hz
Donma hz genellikle dkmn yapld kalbn cinsine gre
deiir. Metal kalplarda, kum kalplardan daha hzl donma oluur.
Metal kalplar su ve ya ile soutmak bu ilemi daha da hzlandrr.
zellikle iri taneli yap istenirse scak kum kalplar kullanlr.
Tane boyutlar mekanik ilemlerle (form ve ekil verme) ve sl
ilemler (tavlama) ile ayarlanabilir.

109

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
1. Tane Ufaltma - soutma hz

Bir hava kompresr erevesine ait, 680

kg arlndaki byk bir kum dkm

110

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Metaller Kullanm yerine rnek zellikleri
Gri dkme Otomobil motor blou
yi
dklebilirlik,
iyi
demir
ilenebilirlik ve iyi titreim
absorbe etme

111

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
2. Basit Alam Etkileri
Alam oluturan atomlar yaraplar farkl olduu iin kristal
hatas olutururlar.
Elementlerden biri dierine gre ya arayer atomu ya da yeralan
atomu oluturur. Her iki halde de dislokasyon hareketi zorlar.
Dislokasyon hareket ederken bu nokta hatalarna ularsa veya
nokta hatalar yaynma ile dislokasyon blgesine ularlarsa,
dislokasyon blgesinin enerjisini azaltarak hareketini zorlatrr.

112

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
3. Deformasyon Sertletirilmesi
Bir malzemeye elastik
limitin zerinde bir
statik gerilme
uygulanp sonra
kaldrlrsa ve bu ilem
ayn ekilde
tekrarlanrsa, orijinal
elastik limitten byk
yeni bir elastik limit
belirir.
113

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
3. Deformasyon Sertletirilmesi

Bu ileme
souk ilem
ad da verilir.

114

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
3. Deformasyon Sertletirilmesi

115

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
3. Deformasyon Sertletirilmesi

%0.03 C

%0.03 C

Souk ekme ncesi

tane yaps

Souk ekme sonras

tane yaps
Ynlenme ve hareket nedeniyle
diskolasyonlar tane snrlarna ulamtr.
116

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
3. Deformasyon Sertletirilmesi
Souk ekme ile
retilen malzemeler

117

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. Isl ilem
stenilen mikroyap ve zellikleri elde etmek iin
elik kat fazda iken stlp, soutulma ilemlerine
sl ilem denir.
Isl ilemler tavlama ve sertletirme olarak iki grupta
incelenebilir.

118

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 1. Tavlama
eliklerin stlp soutulma ilemlerine tavlama denilir.
Souk ilemin etkileri (i gerilmeler) tavlama denilen metal
ilendikten sonra yaplan bir stma ilemi ile giderilir.
Tavlama sonucu, elastik dayanm biraz azalabilir ancak
enerji yutma kapasitesi ve dktilite byk lde artar ve
yasslaan taneler birbirleri ile kaynarlar.

119

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 1. Tavlama
Tavlama tr
1. Homojenletirme
(Yaynma)

Uygulanmas

Elde edilen zellik

elik 1100-1300Cler arasnda 50 Tane snrlarnda biriken

saat gibi uzun bir sre bekletilir.
ve gevreklemeye neden
olan
katklar
ve
kalntlar tane iine doru
yaynr. Yaynamayanlar
ise kreleir. Bylece
tokluk artar.

120

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 1. Tavlama
Tavlama ad

Uygulanmas

paralamak
2. Kreselletirme Sementitleri
(Yumuatma)
iin, tektoit alt elikler
A1in
altnda
tutulur
tektoit st eliklerde A1
scaklnn altnda ve
stnde salnm yaptrlr.

Elde edilen zellik

tektoit st eliklerdeki sementit
lamellerinin paralanmas eliin
ilenmesini kolaylatrr, tokluunu
artrr.
elik
iindeki
sementitlerin
kreselletirilmesi eliin sneklii,
yorulma dayanm gibi mekanik
zelliklerinin iyilemesine neden
olur.

121

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 1. Tavlama
Tavlama tr

Uygulanmas

Elde edilen zellik

3. Tane iriletirme elik 9501100Cler

Taneler irileerek eliin talal

arasnda bekletilir. Yava ileme zellii artar. (Hedef elii
soutulur.
yumuatmak)

TORNALAMA
FREZELEME
DELME, KESME
TALAMA

RAYBALAMA

(alan deliklerin hassas

przszlendirilmesi)

122

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 1. Tavlama
Tavlama ad

Uygulanmas

Elde edilen zellik

4. Tam tavlama

tektoit alt eliklerde

A3, tektoit st eliklerde A1 scaklnn
yaklak 30C stnde
tutularak genellikle frnda, en az A1 scaklnn
30 C altna kadar yavaa soutularak yaplr

nce taneli yap elde edilir, ayn

zamanda yumuama meydana
gelir, elektrik ve manyetik zellikler ve ilenebilirlik iyileir.
Souma kontroll yapld iin
homojen bir mikro yap elde edilir.

123

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 1. Tavlama
Tavlama ad
5. Yeniden
kristalleme

Uygulanmas

Elde edilen zellik

elik 650Cye stlp

bir sre bu scaklkta
bekletildikten sonra
soumaya braklr.

Souk ekillendirme neticesi

kristal yaps bozulan elii
yeniden kristal yapl hale
getirmek iin yaplr.
Souk
ekillendirme ilemi
genellikle karbon oran % 0.25
ve daha kk olan eliklere
uyguland
iin
yeniden
kristalletirme tav bu elikler
iin sz konusudur.

124

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 1. Tavlama
Tavlama ad

Uygulanmas

6. Gerilme giderme Malzeme 550-650Cler

arasna stlp bir sre
bu scaklkta bekletildikten sonra soumaya
braklr.

Elde edilen zellik

Makine
paralarnn
farkl
blgelerinin farkl zamanlarda
soumas veya farkl plastik
deformasyona
uramasndan
dolay i gerilmeler meydana
gelir. Bu tavlama sayesinde i
gerilmeler iyice azalr.

125

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 2. Sertletirme
eliin ostenitleme scaklndan martenzit oluacak ekilde
hzl bir ekilde soutulmasna sertletirme (su verme) denilir.
Demirkarbon denge diyagram ok yava soutma ile elde
edilir. Souma hznn artmas ile mikroyaplar ve denge
diyagram deiir ve farkl faz dnmleri ve mikroyaplar
meydana gelir.

126

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 2. Sertletirme
Isl ilemler neticesi meydana
gelen martenzit, beynit,
temperlenmi martenzit mikroyaplar veya oluturulan
keltiler, dislokasyon hareketini zorlatrr.

Bu yntem zellikle eliklerin dayanm artrma ilemleri iin

ska uygulanmaktadr.
127

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 2. Sertletirme

Bu ilemler sonucu malzemenin mekanik zelliklerini istenen ynde

deitirmek mmkndr. Isl ilemin ve souk ekil deitirmenin ayn
malzemenin mekanik zelliklerine etkisi yukarda grlmektedir.
128

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Sertletirme ve tavlama kombinasyonu
eliin tipik bir sl ilemi yle zetlenebilir:
1) Uygun bir dereceye kadar stma (rnein 845C),
2) Su veya yaa ani daldrp soutma,
3) Tekrar 650C altndaki bir dereceye kadar stmak.

Saf metallere sl ilemin bir yarar yoktur. Ancak

alamlara byk yarar vardr.

129

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 2. Sertletirme
rnein, % 0.5 C ieren bir elik 800C yi geen bir scakla
kadar stldnda yalnzca ostenitten oluan homojen bir
sistemdir.
Bu elik ara duraklardan (ferrit, perlit) gemeye vakit bulamadan
ani olarak soutulursa homojenliini korur
Scakln ani d nedeniyle karbonun eriyebilirliinin
azalmas sonucu demir ar doygun hale dnr.
Bylece
ieren

martenzit yani zelti halinde bulunmayan karbon

demiri oluur.
130

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
4. 2. Sertletirme
Martenzit homojen bir ktledir ve ostenite kyasla ok daha
serttir.
Ayn bileimdeki alam daha yava soutulacak olursa, sreye
bal olarak ferrit ve perlit ksmen veya tamamen oluur.

Ferrit + Perlit

Temperlenmi Martenzit
131

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yzey sertletirme ilem eitleri ve zellikleri
Tavlama ad
Karbonlama
(sementasyon)

Uygulanmas ve Elde edilen zellik

Yzey karbon oran yaklak % 0.8 civarnda olan bir
para ostenitlenip su verilir ise yzeyi sert i ksm
sertlememi bir yap elde edilir ki bu yap hem
anmaya hem de darbeye dayankl hale gelir.
eliin, karbonlama ve sertletirme ilemlerine
sementasyon denilir.

132

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yzey sertletirme ilem eitleri ve zellikleri
Tavlama ad
Azotlama

Uygulanmas ve Elde edilen zellik

Karbonlamaya benzer ekilde eliin yzeyine azot
difzyonu yaplr.
Azot nitrrasyon eliklerinde bulunan Al Cr Ti gibi
elementlerle sert nitrrleri oluturur.
Nitrrleme
ilemi
500570oCler
scaklklarda gerekletirilir.

arasndaki

Sertlik derinlii sementasyona gre daha azdr; fakat

sertlik deeri fazladr.
Sementasyon ile elde edilen yzey sertlii 850900
VSD ise Nitrrasyon ile 1200 VSDne ulalr ki bu
133da
daha iyi anma dayanm oluturur.

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yzey sertletirme ilem eitleri ve zellikleri
Tavlama ad
Borlama

Uygulanmas ve Elde edilen zellik

Karbonlama ve azotlamaya benzer bir termokimyasal
sl ilemdir.
elie bor elementinin difzyonu salanr.
Oluan FeB ve
bileikleri ok sert (2000 VSD) ve
kararl bileiklerdir.
9001000Cler arasnda bor verici kat sv ve gaz
ortamlarnda tutularak yaplr.

134

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Termomekanik lemler
eliin haddelenmesi esnasnda,
plastik deformasyon ve hemen
ardndan yeniden kristalletirme
olaynn meydana gelmesinden dolay
tane boyutu klr

Haddelemeye
giri

1100 C

k
850 C

135

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Termomekanik lemler
Haddelemeye
giri

1100 C

k
850 C

ayet haddelemenin hemen ardndan sertletirme ilemi yaplrsa;

metalde dislokasyon younluu fazla, tane boyutu kk ve hzl
souma neticesi daha dayankl mikroyaplar elde edilir.
Bu ekilde eit dayanm artrma yntemi olan plastik
deformasyon, tane boyutunu kltme ve sl ilem uygulanm olur.
136

Yaplarda
Kullanlan elikler
137

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler
betonarme yaplarda donat

elik yaplarda tayc malzeme (profil)

138

1929-1931 Empire State

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler

139

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler
Yaplan almalarda betona en uygun ekme donatsnn
elik olduu grlmtr.
Betonla eliin bu uyumunu eliin aada sralanan
zellikleri salamaktadr:
a) eliin ekme dayanmnn betona oranla ok daha yksek olmas,
b) eliin betonla ok iyi aderans salamas,
c) eliin genleme katsaysnn betonunkine yakn olmas dolaysyla
farkl scaklklarda hemen hemen ayn ekil deiimini yapmalar.

140

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler
Betonun iine bu amala yerletirilen elik ubuklar
deiik trlerdedir. lkemizde donat apn tanmlar.
rnein, 16, ap 16 mm olan betonarme eliidir.
16
14
12

10 8

141

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler
Betonarme yaplarda donat ve beton arasnda yeterli bir
yapmann (aderansn) salanmamas halinde, donat beton
iinde kayarak kuvvetleri aktaramaz ve bu durum da yapnn
yklmasna yol aabilir.
Donatnn aderans yeteneini arttrmak amacyla, elik ubuklarn
yzeyinde knt ve girintiler yaplr.
Beton ktlesine taklarak
yapmay arttran bu
kntlar
genelde
nervrler
vastasyla
meydana getirilir.
142

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler
Bu kntlar ubuk eksenine dik
olabilecei gibi, eksene belirli bir
a yapan srekli helezonlardan
da oluabilir.
Bu nervrlerin deiik tipleri
vardr. En ok kullanlan nervr
tipleri yanda grlmektedir.

143

ELKTE KALTE KONTROL

BOYUT DENETM

ap Kontrol
(1000 mm uzunluktaki paralar en az
0,5 g duyarlkta tartlr)

G
d s 12,74
l
G : ubuk ktlesi (g)
l : ubuk boyu (mm)

144

ELKTE KALTE KONTROL

BOYUT DENETM

Kesit Alan (mm2)

(1000 mm uzunluktaki paralar en az
0,5 g duyarlkta tartlr)

G
A 127.4
l
G : ubuk ktlesi (g)
l : ubuk boyu (mm)

145

EKME DENEY

146

LENEBLME ZELL

Pliyaj deneyi

147

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan Betonarme elikleri
Hasr
Kangal
Tor

148

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler

Enine ve boyuna nervrl olan bu elikler kendi eksenleri

etrafnda burularak TOR ad verilen, elikler elde edilmektedir.
149

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler
ngerme

AFBYYHY: Prefabrike binalarda ngerme elii olarak S420den

daha yksek dayanml donat elii kullanlabilir.
150

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Yaplarda Kullanlan elikler
ardgerme

151

TS708

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER

Tipler

Nervrl (N)

Dz
Yzeyli
(D)

Snflar

Scak haddeleme
ilemi ile imal
edilen (a)

Termo-mekanik
ilemle imal
edilen (a)

Sembol

I-a
III-a
(S220a) S(420a)

IV-a
(S500a)

Profilli (P)

Souk mekanik ilem uygulanarak

imal edilen (b)
III-b
(S420b)

IV-bs
(S500bs)

IV-bk
(S500bk)

Anma ap (d) (mm)

6-50

6-50

6-50

Min. Akma day. (MPa)

220

420

500

420

500

Min. ekme day. (MPa)

340

500

550

500

550

ekme/akma min.
day. Oran

1.20

1.10

1.08

6-12

14-18

4-16

Min. kopma uzamas (%)

28

18

12

12

3250 (%)

18

10

10

10

5
152

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
S420a

Beton elik hasrlar, yapldklar ubuklarn minimum

kopma uzamas deerlerine gre;
- Minimum kopma uzamas %8 olanlar (s)
- Minimum kopma uzamas %5 olanlar (k)

153

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
TS708'e gre betonarme yaplarda S220 - S420 ve S500 beton
elii kullanlabilecei anlalmaktadr. Bunlar da (a) ve (b) olmak
zere iki gruba ayrmak mmkndr.
(a) grubundaki alamlar yksek frnda ktkler halinde
retildikten sonra hemen scakta ekilerek (haddeleme) doal bir
sertlikte kullanma hazr duruma getirilmilerdir.
Buna karn (b) grubundaki alamlar soukta deformasyon
ilemine maruz braklmak suretiyle gerilmeler ile ilgili
zelliklerinde artlar oluturulmutur.

154

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
S220a (yumuak elik) eski Ia elii
* minimum akma dayanm: 220 MPa
* Karbon oran : %0.15 - 0.25
Minimum akma dayanm 220 MPa olan yumuak eliktir.
Karbon oran % 0.25den daha kk olan demir-karbon alam ktkler
halinde imal edilir sonra haddeleme iin yaklak 1200Cye kadar tekrar
stlr.
Istlan bu elik normal oda koullarnda souma esnasnda merdaneler
arasndan geirilerek kademeli olarak boyut kltlmesi salanr ve
scaklk yaklak 1000Cye dtnde istenen form elde edilir.
Bu scaklktan sonra malzeme havada soumaya braklr. Oluan eliin
mikroyaps ferrit+perlitten olumaktadr.
155

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
S420a elii eski IIIa
* minimum akma dayanm: 420 MPa
* Karbon oran : < %0.4
S420a elikleri ise S220a eliklerine gre daha yksek karbon oranl, daha
yksek dayanml ve sert eliklerdir.

S420a elikleri karbon oran % 0.4den daha dk olan demir-karbon

alamlarndan elde edilir.
retiminde S220a eliklerinden farkl olarak en son haddelemeden sonra
yaklak 1000Cde nervrleme haddesi yaplr.
S220a eliklerine gre daha sert olan bu eliklerin
ilenebilirlikleri daha az ve krlganlklar daha fazladr.

Ayrca bu tip elikler kaynak ileri iin uygun deildir.

greceli

156

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
AFBYYHY- MALZEME DAYANIMLARI
Kullanlan donatnn kopma birim uzamas %10dan az
olmayacaktr.
Ortalama akma dayanm, ngrlen karakteristik akma
dayanmnn 1.3 katndan fazla olmayacaktr.
Deneysel olarak bulunan ortalama kopma dayanm,
deneysel olarak bulunan ortalama akma dayanmnn 1.25
katndan az olmayacaktr.

157

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
TS708 (Mart 1996)ya gre Beton elik ubuklarnn Kimyasal
Bileimleri

Sembol
S220a
S420a
S500a

%
0.25
0.40
0.22

%
0.050
0.050
0.050

%
0.050
0.050
0.050

%
0.012

Ced*

%
0.50

*Karbon edeeri:

%C ed

Ni Cu
Mn
Cr Mo V
%C %
%
%
6
5
15

158

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
Kaynak yaplacak beton eliklerinin karbon edeeri % 0.4 deerini
gememelidir (TS 500 ubat 2000).
Bu snrn konulmasnn nedeni yksek karbon oranl eliklerin yksek
scaklkta kaynak yaplmas durumunda oluan martenzitik yapnn ok
sert ve krlgan olmasdr.
Ayrca yksek scakla kan eliin ani soumas nedeniyle, kaynak
yaplan blgede hacim sabitliinin bozularak atlamalar oluabilmektedir.

159

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
Yksek karbonlu eliklerde bu oluumlarn engellenebilmesi iin
ya souma nlenmesi ya da kaynak yaplan blgeye daha sonra
sl ilem uygulanmas gerekmektedir.
Ayrca kaynaktan sonra oluacak olumsuzluklar engelleyecek
zel kaynaklama yntemleri de uygulanmaktadr. Ancak bu tr
kaynaklama yntemleri olduka pahal yntemler olup hayati
nem tayan ilerde kullanlmaktadr.
1- Ergitme kaynaklar : Elektrik Ark Kayna, Gaz Kayna
2- Basn Kaynaklar : Diren Kayna, Ate Kayna, Su Gaz Kayna

160

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER

Kt kaynak dikileri

Ke dikileri

Levha birleim dikileri

161

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
Son yllarda S420a eliklerinin retiminde
%0.25den daha dk karbon oranl demir-karbon
alamlar da kullanlmaktadr.

temperlenmi martenzit

162

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
Termeks Tempeks, tempcore, vb. isimler verilen bu ynteme gre
en ok % 0.25 karbon oranl elik 1000Cde nervrlendikten
sonra ani soutma ilemine tabi tutulur.

Bu ilem srasnda malzemenin yzey scakl 250Cye

kadar der, ancak merkezinin scakl 900C civarndadr.

163

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
Malzeme kendi haline brakldnda ise tm yzeyde scaklk
650C olur. Scakln yzeyde 250Cye dmesi ile martenzitik
yap oluur.
Bu yap krlgan bir zellie sahip olup sl ilem uygulanmas
gerekmektedir.
Bu sl ilemi de scakl 650C karan ekirdek blgesi
salamaktadr.
Daha sonra kontroll bir ekilde
soumaya braklan elik d
yzeyinde terperlenmi martenzit
ekirdek blgesinde ferrit-perlitten
oluan yap olumaktadr.
164

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER

165

Yksek dayanml blge

(900 MPa) Kalnl yarapn
%10-20 si kadar

Dk dayanml
blge (370 MPa)

TERMEKS

S220 KTNDE
AN SOUTMA

KOROZYON
(PASLANMA)
DURUMUNDA

DI KABUU
YKSEK
DAYANIMLI
KISMI S220
KALTESNDE

KK KEST
KAYIPLARI BYK
DAYANIM KAYIPLARINA
YOL AABLR

TORNALAMADAN
EKME DENEY
SONU S420
KALTESNDE
166

YAPILARDA KULLANILAN
ELKLER
ngerilmeli beton elii
ngerilmeli beton yaplarda yksek dayanml eliklerin
kullanlmas gerekmektedir.
Bu tip zel elikler % 0.7 karbonlu Martin eliklerine su
verilmek suretiyle elde edilirler.

167

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Deiik tiplere ait mekanik
zelliklerin farkl olmasnn
sonucu, bunlarn gerilmebirim ekil deitirme
erileri de yanda
grld gibi nemli
lde farkeder.

Ancak

elastisite modlleri nemli derecede

2.1x105 MPa mertebesinde kalmaktadr.

farketmeyip,

Ayn ekilde yap eliklerinde Poisson oran

arasnda kalmaktadr.

0.26-0.30
168

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr Donat
Donat yerletirilmesini kolaylatrmak
amac ile, birbirine dik ve paralel
ubuklardan oluan hasr donat kullanlr
*Kat demelerinde
*Tnel kalp uygulamalarnda
*Mnferit ve radye temellerde
*Perde ve istinat duvar yapmnda
*Saha ve yol betonlarnda
*Fabrika zemin betonlarnda
*Su deposu ve havuz betonlarnda
*Smellerde, kolon ve kirilerde
*Asmolen demelerde
*Beton borularda
*Prefabrik yap elemanlarnda
*Metro, tnel ve galerilerde
*Su yaplarnda, baraj, kanal ve kanaletlerde
169

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr Donat
S500, S420 veya karbonu dk normal S220 demirinin
soukta ilem grerek (souk haddeden geirilerek)
ekilmesi ve bu srada zel olarak nervrlenmesi ile elde
edilir.
ekme srasnda tamburlara sarlan bu ubuklarn
otomatik dorultma ve kesme makinalarnda istenilen
boylarda kesildikten sonra elektronik programl punto
kaynak makinalarnda dokunmas sureti ile imalat
yaplmaktadr.

170

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr donatnn mekanik zellikleri
Souk ekme malzemenin sertlemesine, akma ve
kopma mukavemetinin artmasna, buna karlk kopma
uzamasnn azalmasna sebep olmaktadr.
Minimum akma snr: 500 MPa
Minimum ekme Dayanm: 550 MPa
Minimum Kopma Uzamas: %5-%8
(TS708 ve TS4559)

171

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr donatda dikkat edilmesi gerekenler
TS 4559

BETON ELK HASIRLARI

Steel Mesh for Concrete

Beton iinde kullanlacak elik hasrlarn birleme

ekline gre snflandrlmas:
- Kaynakl birleimli (KY)
- Kelepeli birleimli (KL)

172

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr donatda dikkat edilmesi gerekenler
TS 4559

BETON ELK HASIRLARI

Steel Mesh for Concrete

Beton elik hasrlar yapldklar ubuklarn yzey

zeliklerine gre;
- Dz yzeyli ubuklardan yaplm (D),
- Nervrl ubuklardan yaplm (N),
- Yzeyi profilli ubuklardan yaplm (P),

173

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr donatda dikkat edilmesi gerekenler
TS 4559

BETON ELK HASIRLARI

Steel Mesh for Concrete

Beton elik hasrlar, yapldklar ubuklarn minimum

kopma uzamas deerlerine gre;
- Minimum kopma uzamas %8 olanlar (s)
- Minimum kopma uzamas %5 olanlar (k)

174

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr donatda dikkat edilmesi gerekenler
Hasrn beton dkmnden sonra da
istenen yerde kalmas salanmaldr.

elik hasr sehpas

elik hasrda
bindirmeler
175

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
Hasr donatda dikkat edilmesi gerekenler
ELK HASIRIN SALADII AVANTAJLAR:

Projelendirme srasnda betonarme hesaplarda kullanlacak S420b yksek

mukavemetinden dolay, mevcut beton kesitinde normal elie (S220a)
kyasla gerekli donat miktar azalmakta, dolays ile elikte arlk tasarrufu
salamaktadr.

antiyede kolay tanabilir arlklarda oluu nedeni ile montaj kolay ve

abuk olmaktadr. Normal demire kyasla ubuklarn dzeltilip kesilerek
hazrlanmas ve balanmas yerine, muntazam aralklarla tekil edilmi
donat kullanlm olur.

176

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik Yaplar
Profil ubuklar kesit ekline gre korniyer (L), (T), putrel (I) veya U
profili eklinde adlandrlrlar

Trk Standartlarna gre (elik Yaplar

Standard, TS 648) yaplarda akma
noktas 220 MPa olan yumuak eliin
kullanlmas ngrlr.
177

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik Yaplar
Klasik yaplarn dnda olan baz zel mhendislik yaplarnda
kullanlan elik malzemelerden baz farkl zellikler istenebilir.
rnek olarak, asma kprlerin tayc halatlarn meydana
getiren 6 mm apnda rg eklindeki elik tellerin ok yksek
dayanma sahip olmas istenir.

stanbul FSM asma

kprsnde kullanlan
elik tellerin ekme
dayanmnn deeri
en az 1600 MPadr.
178

MHENDSLK METAL ve
ALAIMLARI
elik Yaplar

179

ZEL ELKLER
eliklere nikel, mangan, silisyum, tungsten, krom gibi
maddeler eklenerek alamn zellikleri deitirilir.
180

ZEL ELKLER
1. Nikelli elikler :
% 2 - % 46 arasnda nikel ieren elikler en ok kullanlan zel
eliklerdir.
Alamda nikelin varl eliin dayanmn, sertliini, dktilitesini
ve korozyona dayanklln olumlu ynde etkiler.
Motorlarda, kama ivilerinde, trbin, sava aletlerinde yksek
dayanm nedeniyle bu tip elik kullanlr.

181

ZEL ELKLER
1. Nikelli elikler :
% 36 orannda nikel ieren tr piyasada invar ad ile satlr ve
l aletleri yapmnda kullanlr.
Yksek oranda nikel ayn zamanda alamn termik genleme
katsaysn drdnden, bu tr alamlar platin yerine teknik
ilerde kullanlrlar.

FeNi36
nvar teli
182

ZEL ELKLER
2. Nikel kromlu elikler :
% 1.5 2 orannda krom varl nikelli alamn sertlik ve ekme
dayanmn arttrr.
Mermi, zrh, bilya ve bilya yataklar, kpr ask zincirleri ve deiik
aletlerin yapmnda bu tr alamlar kullanlr.
Daha yksek oranlarda krom varl alamn korozyona dayanklln
arttrr.
Stainless steel (Paslanmaz elik) denilen bu tr alam gn getike
daha fazla kullanlmaktadr.
% 18 Cr, % 8 Ni ve % 15 C ieren bir tr elik, mimari uygulamalarda
mobilyaclkta, kaplama ilerinde her tr korozyon ortamnda ve yksek
scaklklarda (T > 300 oC) bozulmadklarndan sk kullanlr.
183

ZEL ELKLER
2. Nikel kromlu elikler :
Nikelde kuvvetli bir ostenit yapcdr
Paslanmaz eliin yzeyinde oluan ince fakat youn kromoksit tabakas
korozyona kar yksek dayanm salar ve oksidasyonun daha derine doru
ilerlemesini engeller

Paslanmaz elik mknatslanmaz.

184

ZEL ELKLER
3. Molibdenli elikler:
Mo az oranda Ni ve Cr gibi elementlerin yardmyla tanelerin
incelmesine yaradndan alamn krlganln azaltr.
Bu tr elikler scakta bile sertliklerini ve keskinliklerini korurlar.
Perin ve kaynak ilerinde kullanlrlar.
Ayn zellik krom-vanadyumlu eliklerde de vardr. Bu tip
eliklere ok keskin elikler (ekstra elik) ad verilir.

185

ZEL ELKLER
4. Tungsten, silisyum ve manganl elikler:
Ayrca kesme, delme aletlerinde kullanlan sert ve keskin olan
tungstenli elikler; yay, zemberek yapmnda kullanlan
silisyumlu elikler (silisyum metalin elastisite zelliini arttrr) ve
ray yapmnda kullanlan anmaya dayankl manganl elikler
vardr.
% 12 - % 15 Mn varl arpmalara kar dayanm byk lde
arttrdndan, tren paralar, krc ve ezici makine paralar
yapmnda manganl elik alamlar kullanlr.

186