EVRE JEOLOJSNE

GR
Do. Dr. rfan Yolcubal
Kocaeli niversitesi
Jeoloji Mhendislii Blm

EVRE JEOLOJiS DERS iLE LGL

AYRINTILAR
|

Ders Kitab:

Environmental Geology
(Edward Keller)
Environmental monitoring
and characterization (J.
Artiola, I. Pepper and
M.L. Brusseau)

|
|
|
|
|

Ders
notlar(html://mf.kou.edu.tr/jeoloji/yolcubal)
Vize(%40) + Final (%60)
dev
% 70 devam
Arazi gezileri

EVRE JEOLOJS DERS

PROGRAMI
|

I. EVRE JEOLOJSNE GR
z
z

Temel kavramlar
Toprak ve evre

II. NSANOLU-EVRE ETKLEM

z
z
z
z
z
z
z
z

Kirlilik kaynaklar ve temel kirleticiler

Su(Yzey ve Yeralt sular) ve Toprak Kirlilii
Kirleticilerin evrede Tanmn Kontrol eden Fiziksel ve Kimyasal Faktrler
Toprak ve Yeralt sularn Islah
Atklarn depolanmas ve Deerlendirilmesi
Atk Depolama Alanlarn Seimi ve Dizayn, Jeomembranlar vb..
Asit Maden Drenaj
Risk Belirlenmesi ve Ynetimi

EVRE NEDR?
|

nsanlarn ve organizmalarn mevcut

bulunduu dardaki biyolojik ve
fiziksel sistemler
z

Fiziksel sistemler
Hava
Su
Kat arz

EVRE JEOLOJ NEDR?

|
|

Arz olaylarnn insan poplasyonlarn nasl etkilediini ve onlardan

nasl etkilendiini inceleyen uygulamal jeolojinin alt bir daldr.
evre jeolojisinin alma konularna rnekler
z Doal afetlerin (sel, toprak kaymas, deprem,volkanik aktivite
vb.) can ve mal kaybn minimuma indirgemek asndan
deerlendirilmesi
z evrenin yer seimi, arazi kullanm planlamas, ve evresel
etki analizleri asndan deerlendirilmesi
z Arz
malzemelerinin
(kaya,toprak,su,mineral,element,vb.)
hammadde olarak yada atk depolama alanlar olarak
potansiyellerinin belirlenmesi
z Atk depolama alanlarnn insan salna etkilerinin tespiti

evre Jeolojisinin Amac:

Dzeltmeye ynelik (giderici) almalar nleyici
faaliyetlerle deitirmek
Dnlen hususlar:
1- Jeolojik afetler
2- Arzn fiziki evresinin (hava, su, kaya) tabiat
3-nsanolu aktivitelerinin tabiat ve evre zerindeki
olumsuz etkileri

evre almalarna Yaklam

Bilimsel metot: Belli bir problem hakknda data yada bilgi

toplamak ve analiz etmek iin izlenen dzenli ve mantkl bir metot
z

Gzlem (Arazi gzlemleri, rnek toplamak, yada laboratuarda

deneyler yapmak)

Bir hipotez gelitirmek

Hipotezi test etmek iin deneysel almalar
Deneysel sonularn hipotezin savunduu sonular
ile karlatrlmas
Hipotezi kabul etmek, reddetmek, yada deitirmek
spatlanm bir hipotezden teori gelitirilmesi (Bilimdeki

z
z
z
z

yeni gelimeler mevcut hipotezlerin ve teorilerin reddedilmesine

sebep olabilir, dolaysyla onlar gerek dorular deildirler).

I. evre Jeolojisinde Temel

Prensipler
|

Arz aslnda kapal bir sistemdir ve sistemdeki

deiimlerin ve katklarnn oran bilmek evre ile ilgili
problemlerin zm iin nemlidir.

Sistem
evre
ou sistemleri birbirleri zerinde ksmen kontrolleri olan
birok blmden meydana gelmektedir.

Arz Sistemleri

Arz Sistemleri Arasnda Madde Alverii

Arz Sistemleri
|

Arz dinamik bir sistemdir.

Malzeme ve enerji srekli deimekte
Arzn bir ksmndaki deiikliklerin sistemin dier
ksmlar zerinde dramatik etkileri olabilir.
Sera gazlar ve hava scakl
Deniz scakl ve hava koullar
Volkanik patlamalar ve iklim

II. evre Jeolojisinde Temel

Prensipler
|

Arz yaamak iin sahip olduumuz tek uygun ortam

olup kaynaklar snrldr. Dolaysyla arz kaynaklarn
dikkatli bir ekilde ynetmek gerekmektedir.

Baz kaynaklar yenilenebilir fakat ou deildir.

Dolaysyla, ou malzemenin byk lekte geri
dnmne ihtiyacmz vardr ve eer bu atklar geri
kazanlabilir ise kat ve sv atk depolama
sorunlarmzn byk bir ksm hafifletilebilir. Baka bir
deyile, kirletici olarak dnlen birok ey hammadde
olarak dnlebilir.

III. evre Jeolojisinde Temel

Prensipler
|

evremize ekil veren gnmz fiziksel olaylar jeolojik devirler

boyunca da ilevlerini srdrmlerdir. Fakat, bu olaylarn bykl
ve skl doal ve yapay deiimlere maruz kalabilir.
z Uniformitarism (Gnmz gemiin anahtardr!)
Doal arz olaylarnn byklnn ve sklnn zaman
iinde sabit kaldn talep etmezler.
nsanolu aktivitelerinin doal arz olaylarnn bykln
ve skln artrc yada azaltc etkisini anlamamz
gerekmektedir.
rnek: Sel

Doal arz olaylar hakkndaki bilgileri hem tarihsel hem de

tahmin edici bir ekilde kullanmamz gerekmektedir.
rnek: Arazi kullanm iin evre planlamas; amur akntlar

evre Jeolojisinde Temel

Prensipler
|

nsanolu iin tehlikeli olmu arz olaylar daima meydana

gelmitir. Bu doal afetlerin her an olabilecei kabul
edilmeli, mmkn olduu yerlerde bunlardan saknlmal,
ve can ve mal kayb zerindeki tehdidi azaltlmaldr.

EVRE
JEOLOJSNDE
NEML
MESELELER

evresel Sorunlarn nsanlar zerindeki

Etkisi
|

Nfus art
Nfus art geometrik
z Gelimi- gelimekte olan toplumlar
z Nfus dalm
z

nsan nfusundaki byme evre

problemlerinin altnda yatan ana unsurdur.

10

11

Gelime ncesi

Gelime sonras

Dnya Nfusunun Art Neden Bir

Problemdir?
|

Nfus art doal kaynaklar, yiyecek, tarm arazisi,ve

yaam alan zerinde ok nemli talep art
koymaktadr.
z nsanolu souk blgeler, ller, sel alanlar, ve dik
yamalar gibi marjinal alanlarda yaamaya
zorlanmlardr.

Doal afetlerle ilikili maliyetleri artrmaktadr.

z rnek: Sellenmeden ve kasrgalardan etkilenmi sahil
alanlar

12

Nfus Art ve Dalmnn Dourduu

Sonular

Kaynaklardaki azalma
| evresel sorunlardaki art
| Doal felaketlere maruz kalmadaki
art
|

Toprak Kaymas, Rio de Janeiro

13

Heyalan 1995
La Conchita, California

Tsunami Sri Lanka, 21,715 l

Banda Aceh Sahili, 2004

tsunamisi ncesi ve
sonras

14

Mineral ve Petrol kaynaklar

Gnmzde tketim oran nfus art
orann gemekte
| Bu kaynaklar snrl miktarlarda ve
ou yenilenebilir deil
| Bu durum hammaddelerden bazlarn
yaammz sreci ierisinde
tkeneceini iaret etmekte
|

15

Bingham Copper Mine, Utah

Dzensiz Nfus Dalm

Dnya nfusunun 2/3 den fazlas ky
kesimlerinde yaamaktadr.
| ou istenen doal kaynaklar
dzensiz olarak dalmlardr.
|

Dolaysyla insanlar kaynaklarn

bulunduu yerlerde yaarlar yada
kaynaklarnn yaadklar yerlere ithal
ettirirler.

16

Doal Ekosistem zerindeki

Etkisi
Nehir sular tketim amac ile
ynlendirilirler ve/veya atk dkmek
iin kullanlrlar.
| Gelime iin arazi satn alma nemli
ekosistemin yok olmasna sebep olur.
|

evre Tehlikelerini Alglama

Etki derecesi
Ekonomik boyutu
Eitim

17

Sustainability: Srdrlebilir
Devamllk

Snrl kaynaklara bal

Kaynaklarn (orman, petrol, yeralt
suyu,vb.) iletilmesindeki art kaynak
ana sebebiyet verecei muhtemelen

Ormanlk Alanlarn Dalm

18

19

Dnya Kuraklk Haritas

http://www.myclimatechange.net/default.aspx?cat=2

Chad Gl Haritas

Azalan ya
Suluma amal artan yeraltsuyu
ekimi

26 000 Km2 den 500 Km2 (%1 ).

http://www.myclimatechange.net/default.aspx?cat
=2
http://www.myclimatechange.net/default.aspx?cat=2

20

Kresel Isnma ve Deniz Seviyesindeki Deiim

http://www.ecozine.co.uk
http://www.ecozine.co.uk

9cm - 88cm aras

arasnda artma 2100
2100e kadar,
kadar, (emisyon gazlar
gazlarnn kontrol
kontrol gibi bir ok
fakt
faktre ba
bal olarak)
21 y
yzy
zylda 50 cm tahmini

Devamllk Kavram
Gelecek nesillerin arz kaynaklarndan
faydalanmas iin eit frsatlar yaratmak
Kaynak kullanm ve gelitirme eitleri
Ekonomik olarak uygun
evreye zarar vermeyen
Sosyal olarak uygun

21

Devamllk ve Kresel Ekonomi

Arz kaynaklarnn akll ve dikkatli bir ekilde

kullanm ve deerlendirilmesi
Dnya nfusunu azaltmak
Uygun enerji politikalar gelitirmek
Arz kaynaklarnn kullanm plan
yenilebilir ve yenilenemez

Devaml ve sosyal olarak uygun kresel

ekonomiye zel sosyal,legal, ve politik sistemler
gelitirmek

JEOLOJ EVRE BLM :

Her bireyin evresinin temel paras jeolojik bir faktrdr.
Geni tabanl bir yaklam
jeomorfoloji
"This we know. The earth does not
petroloji
belong to man, man belongs to the
sedimantoloji
earth. All things are connected like
hidrojeoloji
the blood that unites us all. Man
pedoloji
does not weave the web of life, he is
ekonomik jeoloji
but a strand in it. Whatever he does
mhendislik jeolojisi
to the web, he does to himself.
Chief Seattle, 1852

22

II.TOPRAK VE EVRE
Dr. rfan Yolcubal
KOU Jeoloji Mh.

Topran Tanm

Altndaki ana kayadan ekil, fiziki yap, kimyasal

bileim ve biyolojik karakteristikler bakmndan
ayrlan deiik kalnlkta katmanlara blnm
mineral ve organik bileiklerin doal bir yapsdr.

TPK TOPRAK BLEM

Mineral
60%

Hava
25%

Su
10%

Organik
5%

TOPRAK OLUUMU

Ayrma:

Kayalarn ve minerallerin fiziksel ve

kimyasal yollarla paralanmas olay. Toprak
oluumun ilk adm

Residual yada Artk Toprak:

Tanm yada Sekonder Toprak:

Mekanik Ayrma

Topran kimyasal bileiminde bir deiiklik

olmakszn topran fiziksel olarak ayrmas
Mekanizmalar

atlaklardaki suyun donmas

atlaklarda tuzlarn kristalizasyonu
Gece-gndz arasnda ani s deiimleri (ller)
Yangnlar
atlaklara yerleen bitki kkleri

Volume is equal in all three

cubes: 64 cubic cm

Kimyasal Ayrma

Minerallerin kat resid oluturacak yada

oluturmayacak ekilde suda znmesi
Birincil minerallerin ikincil minerallere
dnm

Kimyasal Reaksiyonlar
Tuzun znmesi
+

NaCl ' Na + Cl

Kalsitin znmesi
+

CaCO3 + 2H ' Ca

2+

+ H2O + CO2

Feldispatlarn killere ayrmas

+
2+
+
Feldispat + Asit + Water ' Kil + Kuvars + (Na , Ca , K )
Piritin ayrmas sonucu slfirik asitin oluumu
2FeS2 + 5H2O + 7.5O2 ' 4H2SO4 + Fe2O3 + H2O
Karbonik asitin oluumu
CO2 + H2O ' H2CO3

TOPRAK OLUUMUNU KONTROL EDEN

FAKTRLER

klim
Toporafya
Topran olutuu ana kaya
Biyolojik aktvite
Zaman

TOPRAK PROFL

Yzeyden ana kayaya kadar horizonlar dizisini gsteren topran dikey kesiti
Horizon: Toprak oluumu srasnda meydana gelen, kendine zg rengi,
fiziksel ve kimyasal zellikleri olan toprak katmanlar.

O Horizon: Bitki kalntlar ve organik madde.

A Horizon: Organik maddece zengin +

mineraller.

E Horizon: Mevcut bulunduunda O yada A

Horizonunu zerleyen beyaz renkli, O ve A
horizonlarna gre daha az organik madde
iermekte.

Demir ieren bileenleri kaybetmi

B Horizon:

Toprak oluum srasnda aaya

doru tanp birikmi kil mineralllerince zengin
zon.

Bt : % 8 kil

Bk : CaCO3

C Horizon: Ayrma sonucu ksmen altere

olmu ana kaya.
Cox
Cca
R Horizon: Konsolide olmu ana kaya

Caliche (Karbonat ierii zengin toprak)

TOPRAIN RENG

Topran iyi bir ekilde bnyesindeki

fazla suyu boaltma yada dren etme
kapasitesine sahip olup olmadnn
gstergesi.
yi dren olmu topraklar iyi
derecede havalandrlm
topraklardr.

Demirin oksitlenmesinden
dolay krmz renktedirler.

Kt dren olmu topraklar slaktrlar.

Demirin indirgenmesinden
dolay sar renktedirler.
Kt drene olmu topraklarn
yama durayllklar zayftr.
Ayrca septik tank iin uygun
ortamlar deildir.

TOPRAIN DOKUSU

Kum (2-0.05 mm), silt(0.0020.05mm), ve kil (<0.002 mm)

oranna bal
Labaratuvarda elek analizi
Arazide lens vb. kullanarak
makroskopik tayin
Toprak oluum srecini belirlemek
asndan nemli bir gsterge

Table 1. USDA dane boyutuna topran snflandrlmas(Soil

Survey Staff, 1975).
Malzeme tr
akl

Dane
boyutu(mm)
>2

Kum

0.05-2

ok iri kum

1-2

ri kum

0.5-1

Orta kum

0.25-0.5

nce kum

0.10-0.25

ok ince kum

0.05-0.10

Silt

0.002-0.05

Kil

< 0.002

PEKMEM MALZEMELERDE TANE BOYU DAILIM ERS

Uniformluluk Katsays

d10=etkin tane ap

Cu=d60/d10

10

TOPRAIN YAPISI

Toprak taneleri agregalar eklinde

biraraya gelerek Ped olarak
adlandrlan yaplar olutururlar ve
ekillerine gre snflandrlmlardr.
Topran dokusu toprak profilinin
geliimini deerlendirmek asndan
nemli bir indikatr
Genelde, toprak profili olgunlatkca
doku daha kompleks bir hal alr.
Topran B horizonun kil
ierii artkca doku
granularden prizmatie
doru gidebilir.

Topran Kimyasal zellikleri

Katyon yerdeitirme Kapasitesi(CEC) (Cation Exchange Capacity). Topraktaki kil

minerallerin tadklar ykn bir sonucu olarak doan bir zellik. Kil mineralleri
genelde (-) ykldrler. Topraktaki toplam (-) ykn konsantrasyonu genelde 1 kg
topraktaki toplam (+) ykn mili mol olarak llmesiyle belirlenir ve topran
katyon yerdeitirme kapasitesinin bir lsdr.

CEC:150-200 milimol/kg toprak, toprak iin ortalama bir deerdir.

CEC>300 MLMOL/kg toprak yksek bir deerdir:

Kil mineral yzeyleri genelde (-) yke sahiptirler. Bunun nedeni:

zomorfik yerdeitirme: Kil minerallerin kristal yapsndaki Al(+3) n +2 deerlikli
Mg katyonu ile yerdeitirmesi kil yzeylerinin +1 yk kaybetmesine neden
olmaktadr. Buda 1 yk kazanmaya edeerlidir. Farkl izomorfik yerdeitirmeler
(-) ykn deerinin artmasna neden olabilir.
yonizasyon:Kil minerallerin bnyesindeki hidroksil(OH) iyonizasyona urayabilir.
Bunun sonucunda kil yzeyleri(-) deer alr.

Al-OH Al-O- + H+
Bu rnekteki olduu gibi iyonizasyon genelde pH artkca artmaktadr. Dolaysyla kil
minerallerin tadklar yk pH in bir fonksiyonudur.

11

Topran Kimyasal zellikleri

pH= -log[H+]
Topraktaki kimyasal bileekilerin iyonizasyonunu ve tadklar
yk etkileyerek kimyasallarn znrlln kontrol eder.
Dolaysyla, toprak ve havalandrma zonu boyuca potansiyel
kirleticilerin tanmn etkileyen nemli bir parametredir.

Asidik Toprak : pH<5.5

Ntral Toprak: 6<pH<8
Bazik Toprak : pH>8.5

Yksek miktarlarda ya alan blgelede, majr katyonlar(Ca, Mg, Na, K) toprak

profilinden ykanma eilimindedirler. Organik madde ierikleri yksektir (%1-%5)Bu
topraklar genelde asidik karaktertedirler. Kurak Blgelerdeki topraklar leaching yani
elementlerin ykanmas olayna maruz kalmazlar. Organik madde ierikleri dktr(<%1).
Buna ek olarak, bu gibi blgelerde buharlamann fazla olmas toprak suyundaki tuzlarn
toprak ierisinde birikmesine neden olur. Bu nedenle bu topraklar genelde alkalin (yksek
pH) karakterdedirler.

TOPRAKTAK SU

Doygun vs. Doygun olmayan toprak

Topran nem oran () topran
mhendislik parametrelerini belirlemek
asndan nemli
Yerekimsel su: Gravite etkisi altnda
topran gzeneklerinden dren olabilen
serbest su
Kapiler su: Kapilar kuvvetler etkisiyle
topran gzeneklerinde tutulan su
Higroskopik su: nce taneli toprak
paraklar zerine adsorbe eden ve sakl
kalan su

Toprak
tanesi
Su

Hava

12

SUYUN YZEYALTINDAK DAILIMI

Toprak Suyu
Hava>>Su
P<<<Patm

Film Suyu
Higroskopik Nem

Doygun
Olmayan
Vadoz)
Zon

Asl Su

Hava>Su
P<<Patm

Gravite Suyu

Hava>=Su
P<Patm

Klcal/Kapiler Saak
Doygun
(Freatik)
Zon

Yeraltsuyu

Su>Hava; P~Patm
P=Patm

Sadece Su
P>Patm

Mhendislik asndan toprak(zemin)

snflandrlmas (Unified Soil Classification
System, Casagrande, 1952)

USCS topra 2 ana grup altnda snflandrmakta: ri daneli topraklar ve

nce daneli topraklar

ri daneli topraklar dane boyutu dalmlarna gre snflandrlmakta.

ri daneli toprak:Toprak dane boyutunun %50den fazlas (kuru arlk olarak) >
0.074 mm

nce daneli topraklar plastisite karakterlerine gre snflandrlmakta.

nce daneli toprak:Toprak dane boyutunun %50den fazlas (kuru arlk olarak) <

0.074 mm
Mhendislik amal snflandrmalarda nce daneli topraklar likit limit ve plastik limit
zelliklerine gre ayrlmakta.

Likit limit( (LL,%): Topran sv gibi davrand nem muhtevas.

Plastik limit (PL,%): Belli bir nem muhtevasnn altnda toprak artk plastik bir
madde olarak davranmakta. O nem oranna PL denir.
Plastisite ndex (PI) = LL-PL :Topran plastik bir madde olarak davrandn su muhtevas aral.
Dk plastisite indeksli topraklar (%5) sorunlar yaratabilir nk topran su muhtevasndaki
kk deiikler topran kat halden kp sv gibi davranmasna neden olabilir.
Plastisite: Topran belli bir basn altnda krlmaya yada kopmaya kar gsterdii diren.

13

Mhendislik asndan toprak(zemin)

snflandrlmas (Unified Soil Classification
System, Casagrande, 1952)
Birinci harfler:
G:akl (Gravel)
S: Kum (Sand)
M: Silt (Silt)
C: Kil (Clay)
O: Organik (Organic)
kinci harfler:
W:yi derecelenmi (well graded)= Her
boyutta daneler ieren iri daneli toprak
P: Kt derecelenmi toprak(poorly
graded soil ) = ayn boyutta daneler
ieren iri daneli topraklar
M: Silt boyutunda daneler ieren iri daneli
toprak
C: Kil boyutunda daneler ieren iri daneli
toprak
L: Dk plastisiteli ince daneli toprak
H: Yksek plastisiteli ince daneli toprak
PT: Turba, anaerobik yani oksijensiz
ortamlarda gelimi koyu renkli, organik
maddece zengin toprak)

PLANLAMA AISINDAN NEML

TOPRAIN MHENDSLK ZELLKLER

Dayankllk:

Topraktaki kohezyon ve srtnme kuvvetlerinin

fonksiyonu

Hassasiyet:

Vibrasyon ve kaz gibi olaylar sonucu topran

dayankllndaki deiimi yanstmakta

Kum ve akll topraklarn hassasiyeti dk

Killi topraklarn hassasiyeti yksek: > % 75 dayanklkta azalma

Sktrlabililirlik: Topran konsolide olma eilimin lm.

Toprak danelerinin elastisitesinin bir fonksiyonu; yaplarn oturmas ile
ilikili

ri daneli (kum ve akl) topraklarn sktrlabililirlii dk

Killi topraklarn sktrlabililirlii yksek

Erezyona kar hassasiyeti:

Su yada rzgar vastasyla topran

uzaklatrlabilme kolayl.

Erezyona kar hassasiyeti yksek:Gevek, konsolide olmam topraklar, korunmas olmayan kumlar ve
siltler
Erezyona kar hassasiyeti dk: %20den fazla kil ieren kohesiv topraklar yada imentolanm topraklar

14

PLANLAMA AISINDAN NEML

TOPRAIN MHENDSLK ZELLKLER

Geirimlilik:

Suyun bir malzeme ierisinde hareket etme

kolayllnn lm

Korezyon:

Toprak yzeyinden zemin ierisine doru geliem yava

kimyasal bozunma.

Kum ve akll topraklar: Yksek geirimlilik : birka yz m3/gn /m2 alan

Killi topraklar: Dk geirimlilik: <1/10 m3/gn /m2 alan

Toprak ve gml maddenin kimyasal bileimi ve topran nem oran herhangi bir
maddenin korezyona uramasn kontrol eden faktrlerdir.
Rezistivitesi dk olan topraklar yani ok kolaylkla elektrik akm ilenten toptaklarn
korezyon potansiyeli yksektir. Toprak rezistivitesinin lm topran korezyon
potansiyelinin lmnn bir yoludur.

Kazlabilme kolayll:
Bzlme-ime potansiyeli:
kaybetme potansiyelinin lm

Topran su alma ve

Bzlme- ime Potansiyeli

Montmorillonit

15

ARAZ KULLANIMI VE TOPRAK

TOPRAK EREZYON ORANLARI

Musgrave (1947) 40,000 storm zerinde yapt toprak kayb

lmlerine gre

Toprak erezyon kayplar, topran erezyona kar hassasiyetine, yzey akn

uzunluuna ve eimine, max. 30 dakikalk yamur yana ve rt faktrne
bal olduunu tespit etmi

Evrensel toprak kayb forml A=RKLSCP

A= aratrma alandaki yllk ortalama toprak kayb (tons/ acre)

R= ya erezyon faktr; R= 0.01EI ; E=(916+331log I)
E= kinetik enerji (foot-tons acre-inch)
I=ya miktar (inches/hr)
K=Topran erezyona urama hassasiyeti index (tons/acre)
LS= Yama uzunluu-eim faktr
C=Toprak rts faktr
P= Erezyon kontrol faktr

16

Dnyada olduu gibi Trkiye'de de toprak kayb srecinin en nemli etkeni erozyondur. Arazi
eimi, iklim, bitki rts ve toprak zelliklerinin etkileimi sonucu oluan doal erozyonun
yansra, insann doaya mdahalesi temeline dayanan bir dizi yapay etgen, erozyonu bir
afet niteliine dntrmektedir.
Trkiye kara yzeyinin %90nda eitli iddetlerde erozyon cereyan etmektedir. Arazinin %63'
ok iddetli ve iddetli, %20'si ise orta iddetli erzyonla kar karyadr. lke genelinde
yaklak 67 milyon hektarlk bir arazide toprak giderek yok olmaktadr. Erozyon byk lde
tarm alanlarnda yaanmaktadr.
lenen tarm alanlarn %75'inde (yaklak 20 milyon Ha) youn erozyon grlmektedir. Dier bir
anlatmla Trkiye tarm alanlarnn ancak 5.0 milyon hektarlk blmnde erozyon yoktur. Su
ve rzgar erozyonu tm lke topraklarnn %86.5'inde cereyan etmekte, rzgar erozyonu
506 bin hektarlk bir yaylmla daha ok kural iklime sahip olan Konya ve dolaylarnda
grlmektedir
Trkiye'de akarsularla birlikte alandan tanan toprak, ABD'nin 7, Avrupa'nn 17 ve Afrika'nn 22
kat daha fazla dzeydedir. Frat Nehri, ylda 108 milyon ton, Yeilrmak 55 milyon ton toprak
tamaktadr. Her yl Keban baraj'na 32 milyon, Karakaya Baraj'na 31 milyon ton toprak
birikmektedir. Erozyonla ylda 90 milyon ton bitki besin maddesi toprak birlikte yitirilmektedir.
Her yl tarm alanlarndan 500 milyon ton, tm lke yzeyinden 1,4 milyar ton verimli st
toprak, erozyonla kaybedilmektedir. Kaybedilen bu topraklar, 25 cm kalnlnda, yaklak
400 bin hektar geniliinde bir araziye edeerdir.
Yanl toprak kullanm, yanl tarm uygulamalar, kent, sanayi, ulam ve benzeri yatrmlarn
yanl konumlanmas sreci ise erozyonun hzn arttrd. Afet nitelikli erozyon yetmezmi
gibi, tarm arazileri, zellikle de verimli tarm arazileri, tarm d kullanmlarla ak bir saldr
ve talanla kar karya. 1978-1996 yllarnda ama d tarm topra %33 artm ve
betonlaarak elden kan verimli tarm topra 600 bin hektara, yani verimli alanlarn yaklak
onda birine yaklamtr.

17

ehirleme

ehirleme topra dorudan birka ekilde etkilemektedir.

Toprak kayb
Durayl topraklarn dayanllklarnda azalma
Dolgu amacyla dardan getirilen malzemeler ana topran karakterini
deitirmekte.
Topra dren etmek yada topraktan ar derecede su ekmek topran
kurumasna, sbsidansa, topran mhendislik zelliklerinde
deiikliklere neden olmakta.
Toprak kirlilii

18

TOPRAK KRLL

Farkl zelliklerdeki birok kimyasal madde toprak kirliliine neden olmaktadr.

Ar metaller (Pb, Hg, As, Cd, Zn) ve dierleri

Tarmda kullanlan kimyasal maddeler (Pestisidler, Insektisitler, Herbisitler)
Endstiyel organik zcler, hidrokarbonlar, PAH, petrol rnleri, VOCs
Szdran yeralt gasolin tanklar
Septik tanklar
Radionuclides

Bu maddelerin topraktaki kalcl, hem kimyasal maddenin hemde ortamn

fiziksel ve kimysal zelliklerine ve ortamdaki fizikokimyasal ve biyolojik
proseslere baldr.
Toprak kirliliinin tespiti, bu gibi alanlardaki yaplamada (ev, okul, park,
fabrika vb.) sorun tekil etmekte.

Toprak kirliliin temizlenmesi maliyeti yksek olabilir.

Potansiyel tekil eden yerlerin dzenli gzlemlenmesi kirlilik nemli derecede zararlara neden
olamdan nlenmesi asndan nemli.

TOPRAK VERMLL

Dier koullar uygun olduunda topran bitkilerin

bymesi iin ihtiya duyduu besinleri( N, K, Fosfat
vb) saglama kapasitesi.

Takn dzlkleri ve buzul kelleri zerinde gelimi topraklar

verimli (yeterince besin ve organik madde iermekte)
Yksek derecede ykanm ana kaya zerinde gelimi topraklar
yada organik maddece fakir gevek topraklar besince fakirdirler ve
verimlilikleri dktr.

Erezyon, toprak besinlerinin ykanmas (Leaching), sel

gibi doal olaylar, pestisidlerin srekli kullanm gibi
etkenler toprak verimliliini drmektedir.

19

LLEME

Nedenler

Ormanlk alanlarn yokedilmesi

Overgrazing
Toprak erezyonu
Sulama alanlarn kt drenaj
Su kaynaklarn ar derecede kullanm
llemenin ana semptonlar:

yeraltsu tablasndaki d, topran ve yzeye yakn toprak suyunun tuzlanmas

(salinizasyonu), nehirlerdeki yzey sularnn, gllerin dalmndaki azalma, doal
olmayan yksek oranlardaki toprak erezyonu, dogal bitkisel rtye zarar.
Bu semptonlar birbirleri ile ilikili: rnein, topran tuzlanmas ve bitkilerin yokolmas.
llemeye maruz kalan kurak bir alan yukardaki semptonlarn herhangi birini yana
tamamn az yada byk lde gsterebilir.

TOPRAK NCELEMELER VE ARAZ KULLANIMI

PLANLAMASI

Toprak incelemeleri, hemem hemen tm mhendislik proje planlamalarnn

nemli bir blmn oluturmakta. Ama: naat ncesi bir alandaki potansiyel
sorunlar belirlemek iin gerekli bilgiler elde etmek.
Toprak incelemeleri unlardan olumal

Topran tarifi ( ierii, renk, yap)

Topran kalnln ve yanal ynde dalmlarn gsteren haritalar
Topran dayanklln, nem orann, tane boyu belirlemek iin yaplan testler

Uygun bir ekilde kullanldnda haritalardan elde edilen bilgiler arazi kullanm
planlamalarnda ok faydal olabilir. Topraklar, konut, fabrika, septik tank
sistemleri, yollar, parklar vb. yaplar iin uygunluk derecelerine gre
snflandrlabilirler.
Arazilerin belli yaplar iin uygun derecesini tespit etmek iin yardmc toprak
parametreleri: eim, nem oran, geirimlilik, anakayaya olan derinlik, erezyona
maruz kalabilirlii, tama gc, korezyon potansiyeli, ime-bzlme potansiyeli.

20

Toprak ve su kaynaklar ulusal merkezi

http://www.khgm.gov.tr/ubm.htm
http://www.tema.org.tr/index_exp.html

21

AKARSU AKIMI VE TAKINLAR

Dr. rfan Yolcubal
KOU, Jeoloji Mh.

DRENAJ HAVZASI,SU TOPLAMA HAVZASI

Drenaj havzas: Akarsularn

zerinde akt ve yamur
yalarndan kaynaklanan
yzey akn toplayan alana
denilmektedir.

Akm tipleri : yaylm akm

(sheet flow), kanal akm
(channel flow)

Akarsu Akm
Interflow: Suyun doygun
zona ulamadan s toprak
seviyesi boyunca olan hareketi

Overland flow: surface runoff

(Yzey Ak)

Baseflow (Taban akm):

Yeraltsuyundan akarsuya
doru olan akm

Akarsu Kanallar

Bir akarsuyun debisi ya miktarndaki yada

kar erimesindeki deimelerden dolay farkllk
gsterebilir.
Debideki ve akarsuyun ykndeki deiiminin
bir sonuu olarak akarsu kanal srekli olarak
kendi eklini ve dorultusunu ayarlamaktadr.
Bir akarsu kanal 2 ekilde tarif edilebilir:

Kesit alannn eklini lerek.

Akarsun akm boyunca uzun profilini belirleyerek.

Akarsuyatann bykl kontrol

eden faktrler

Drenaj havzasnn bykl

klim
Bitki rts
Blgesel jeoloji

Akarsu Akmn Kontrol Eden

Faktrler

Aadaki faktrler bir akarsu akmnn genel

davrann kontol etmektedir:

Eim (meter/kilometer).
Akarsu Kesit Alan (genilik ortalama derinlik)
(m2)[A]).
Ortalama akarsu hz (m/sn) [V]).
Debi (m3/sn) [Q]).

Akarsu yatanda bir noktadan belirli bir zaman aralnda

geen su miktar

Akarsu yk (kilogram/m3).

Sudaki znm bileenler akarsu akmnn genel

davrann etkilmemektedir.

Debi, Hz, ve Kanal ekli

Q
=
V
Debi
Ortalama
(m3/s)
Hz

(m/s)

Akarsu Kesit
Alan
(genilik x ortalama
derinlik) (m2)

Yama Aa

Tipik bir akarsunun kaynandan azna

doru haraket edecek olursak

Debi artar.
Akarsu kesit alan artar.
Akarsu hz ok az bir art gsterir.
Eim azalr.

Akarsu Akmn nasl lceriz?

1. Su derinliini lerek
2. Debiyi lerek

Maks. akm belirlemek

Debri Hatt

Srekli lm Su Seviyesi Kayt ihaz

Akarsu debisi ile su seviyesini nasl ilikilendirebiliriz?

Empirik iliki
Gzleme dayal
Farkl akmlarda
Debiyi lmeye dayal

Akarsuyun Debisini Nasl lebiliriz?

Debi = Hz x Kesit Alan
Kesit Alannn Hesaplan ile balayalm

Akarsuyu eit uzunlukta ksmlara blerek derinlii lmek

Akarsuyun hzn nasl leriz? En Basit Yntem

Ortalama Hz=
0.8 - 0.9 *Yzey Hz

Akm ler

Ortalama Hz 0.6*toplam derinlikte

Akarsu Hz

Yatay Olarak Orta noktada Maksimum

Dey Olarak Toplam Derinliin te biri derinlikte maksimum

Ortalama Hz
0.6* toplam derinlikde

Eer Hz lm verileri mevcut deilse

Manning Forml
Hz kanaln eiminin (S) ve yzey malzemesinin
przllnn (n) fonksiyonu
V = (1.5/n)R 2/3 S
V = Hz ( ft/sn)
n = Manning przllk katsays [ ]
R = hidrolik yarap (width plus two depths) in feet
S = Kanaln eimi (rn: 0.6)
http://www.grow.arizona.edu/water/distribution/manningseqn.shtml

n deerleri

10

Hz Alan Metodu

Debi =
Hz x Kesit Alan

Sabit rasat istasyonlar - Savaklar

Basit geometriye sahip durayl kesit alan
rating curve Sadece su seviyesini lmek yeterli

11

Farkl tip savaklar

AKARSU EREZYONU

Nehir sisteminin yukar kesimlerinde yaygndr. Nehir yatann genilemesine ve

derinlemesine ve tipik V ekilli vadi grnts almasna neden olurlar.
nemli prosesler:
Srtnmeli anma (ukurlar, cepler)
Fiziksel ve kimyasal ayrma
Alltan oyulmalar (undercutting). rnek: elaler

Akarsu yama aa akarken, potansiyel enerjisi azalr ve deniz seviyesinde

ulanda sonunda sfra der.

Belirli bir seviyenin altnda artk akarsunun andrma g kalmamtr. Bu

seviyeye akarsuyun taban seviyesi (base level) denir.

ou akarsularn taban seviyesi global deniz seviyesidir.

12

AKARSU EKLLER

Yayvan yatakl akarsular

(braided stream) ayrlan ve

tekrar birbirine balanan kanal

alaryla karakterize olurlar. Su
seviyesinin dk olduu
durumlarda kum ve akl setleri
grnmektedir.

Menderes akarsular
(meandering stream) kvrml
kanal yaplaryla tannrlar.

13

Nehirlerde Sediman Tanm Mekanizmalar

Sediman tanm nehirin debisi ve ak hzyla ilikili

Figure 14.11

14

Mississippi Delta

TAKINLARIN SIKLII VE BYKL

Sel, insanolunu etkileyen doal afetlerden en yaygndr.

nemli derecede maddi kayba ve lmlere yol amaktadr.

rnein Amerika da ortalama ylda 100 kii sel felaketinde yaamn

kaybetmekte, 1-2 milyar dolar mal kaybna neden olmaktadr.

15

NEHR TAKINI NEDR?

Nehir yatann dnda meydana

gelen aka denilmektedir.
Takn seviyesi (flood
stage):Nehir aknn yatan
dna tat su yzeyinin belli bir
lokal referans noktasndan olan
yksekliidir.

Referans noktas: deniz seviyesi

olabilir. Bir ok yerde ise referans
noktas lokal rasat istasyonlardr.

Takn debisi (flood discharge):

suyun nehir kanalnn dna tat
debi (ft3/s ; m3/s)

TAKIN SEVYES

16

17

NEHR TAKINLARININ TEMEL

SEBEBLER

Ar ya
Ya miktar ve dalm
Szma oran
Topran suya doygunluk derecesi
Bitki rts
Toprak tipi (iklime bal)
Donmu zemin
nsan yaplar
Hzl ve ar kar erimeleri
Baraj yklmalar

Taknlar

Nadiren taknlarla ilikili byk debiler bir

hidrograf zerinde ana pik olarak grlr.

Hidrograf, akarsu debisinin zamana gre deiimini

gsteren grafiklerdir.

Akarsu havzasnn byklne bakmakszn,

bir taknda debi artkca hzda artmaktadr.
Bu hzdaki art akarsuyun tama kapasitesini
etkiler:

Daha fazla yk.

Daha byk partikller.

18

NEHR TAKINLARININ LM

Takn seviyelerinin ve takn debilerinin rasat istasyonlarda

srekli llmesi
Hidrograflarn oluturulmas
Nehirin debisinin zaman bal
olarak deiimini gstermektedir.
Takn debisi hidrografta pik debi ile
temsil edilmektedir.

Lag time: Ar yalarn meydana

geldii an ile nehirde maks. debisinin olutuu
an arasndaki zaman farkdr.

Ya sresi
Szma oran, yan bitkiler tarafndan
tutulma oran

Eer yan miktar ksa zaman periyotunda yksek ise lag sresi

Eer yan miktar uzun zaman periyotunda yksek ise lag

Szmann olmay lag sresini ksaltmaktadr.

ksadr.
sresi daha uzundur.

19

Takn Trleri

Taknn belli zelliklerine ve oluum sebeblerine

bal olarak:

Stormwater Taknlar:

Ani Taknlar:

Nehir Taknlar:

Kysal Taknlar:

kk lokal su drenaj
blgelerinde
(zellikle ehirlerde)
ok hzl gelien taknlar
(e.g. Yamur frtnalar)
Nehir ve aylar boyunca
(gnler-aylar srebilir)
Ky eridi boyunca
(rzgar ve dalgalarn etkisi ile)

20

NEHR TAKIN TRLER

Drenaj havzasnn yukar kesimlerinde olan taknlar (Upstream floods)

Ani taknlar (Flash floods):

Olduka dar alanlarda ksa sreli ar yalarla meydana gelirler.Drenaj havzasnn

yukar kesimlerindeki nehirlerde lokal taknlara neden olabilirler, downstream zerinde
etkileri hemen hemen yoktur. Bu gibi taknlarda su seviyesi hzlca ykselmekte ve
yalar sona erdikten sonrada su hzla akmaktadr. Lag sresi gn seviyesindedir.

Ar yalarn ksa srede meydana geldii ve szma orannn dk olduu

durumlarda meydana gelmektedir. Bunlar ksa lag sreli (saat leinde)
upstream taknlardr.

Dreanaj havzasnn aa kesimlerinde olan taknlar (Downstream

floods):

Geni bir alan zerine uzun bir zaman sresince iddetli ya dmesiyle
meydana gelirler. Lag sresi genelde uzundur. Nehirde su seviyesi yavaca
ykselir ve ya durduktan sonra ise yavaca eski seviyesini dner.

Takn Tahmini

Farkl byklkteki eski taknlarn oluma

olaslklar grafiklenerek takn frekans grafii
oluturulur.
Belirli byklkteki bir taknn meydana
gelme sklnn lm tekrarlanma aral
(recurrence interval) ile ifade edilir.
Tekrarlanma skl 10 yl olan takna, 10
yllk takn denir.

21

NEHR TAKINLARIN OLUMA SIKLII

Taknn tekrar oluma skl (R) :

R(yl):

N+1

M
M= Herbir akn sralamadaki yeri
N= Rasatn tutulduu yl says
Rasat kaytlar nekadar uzun
olursa takn oluma sklklarn o
kadar doru tahmin edilebilir.
Birok nehir zerinde yaplan
almalar nehirin her 1.5-2 ylda
bir kanal doldurduu ve takn
dzlkleri zerinde aktn
gstermitir.

22

Takn Tahmini

Eer arzn iklimi gelecek bir ka on yl

ierisinden deiir ise, gnmz takn
frekans grafikleri gelecek taknlarn
tahmininde ok az bir deere sahip
olabilir.

Takn tehlikesi

Taknn tehlike derecesi:

Takn dzlklerinin yerleim iin kullanmna
Taknn byklne ve sklna
Taknn karakteristiine (e.g. Derinlik, hz,
taknn sresine ve su seviyesinin ykselme
oranna)
kelen sediman ykne
Lokal toporafya
Takna maruz kalan nfus bykl
Tahminuyar ve acil sistemlerin etkinliine

23

EHRLEME VE NEHR TAKINLARI

Asfalt, beton, at gibi geirimsiz

yzeylerle kaplanan alan yzdesi;
yamur sularn toplayan kanalizasyon
sisteminin hizmet sunduu alan
ehirlemenin derecesini
yanstmaktadr.
Taknlar, ya ve yzey ak
arasndaki ilikinin bir fonksiyonudur.
ehirleme bu ilikide deiikliklere
neden olmaktadr. ehirleme ile
birlikte szma orann azalmasndan
dolay yzey aknda art
gzlenmektedir. Bunlar lag sresinin
ksalmasna ve ani taknlarn
olumasna neden olmaktadr.

Geirimsiz alanlarn yzdesinin takn skl ile deiimi

Ortalama yllk
takn, her yl
meydana gelen en
byk aklarn
ortalamasdr. Doal
nehir havzalarnda
R = 2.33 yr.

24

ehirleme ve Takn

NEHR TAKINLARINA KARIN ALINAN NLEMLER

Yapsal zmler: Seddeler, takn duvarlar, su

toplama havzalar, kanallarn slah, kanallarn yollarn
deitirilmesi
Problem:Seddeler ve takn duvarlar geici nlemler olup
zamanla ypranmaktadrlar. Dolaysyla yanl bir gvenlik
duygusu yaratmaktadr.

Takn dzl dzenlemelerine gre zonlanma ve

sele kar sigortalama

25

YAPISAL ZMLER

NEHR KANALININ GELTRLMES

26

27

28

Su Kirlilii ve Kirlilik Kaynaklar

Yrd. Do. rfan Yolcubal

Kocaeli niv. Jeoloji Mh.

Dnyadaki Su Kaynaklarnn Dalm

97.200% okyanus
2.014% buzullar
0.600% yeraltsuyu
0.009% yzey sular
0.005% zemin suyu
0.001% atmosferik su

Dnyadaki tatl su kaynaklarnn

~ 29%s akiferlerdyeralmaktadr.

LEBLR SU NASIL OLMALI?

Hastala neden olabilecek

mikroorganizmalardan yoksun olmal
Olumsuz fizyolojik etkiler retebilecek
minerallerden ve organik maddelerden
yoksun olmal
Estetik olarak kabul edilebilir olmal: Renk,
koku, tad, grnr, ve bulanklk
Uygun scaklkta olmal

TEMEL ME SUYU DZENLEMELER

Datm ebekesine giri

noktalarnda artlm su olas
organik ve anorganik
kontaminasyonlara karn su
ylda bir rneklenmeli
Suyun mikrobiyolojik kalitesini
belirlemek iin su datm
ebekelerine giri noktalarnda
dzenli olarak kontrol edilmeli.
Alnacak rnek says servis
yaplan nfusa baldr.
600.000 780.000 (ayda
minimum 240 rnek)

Kirletiiler
Arsenik
Kadmium
Krom
Siyanr
Kurun
iva
Nitrat
Nitrit
Benzene
Tetracloroethene
Trichloroethene
Vinyl chloride
1,2-Dichloroethane
Atrazine

Bulanklk
Toplam Koliform
Fekal Koli
E. Koli
Virs
Legionella
Giardia

EEC
EPA Standartlar
MCL (mg/L)
MCL (mg/L)
Anorganik
0.05
0.01
0.005
0.005
0.1
0.5
0.2
0.5
0.015
0.01
0.002
0.001
10
50
1
0.5
Organik
0.005
0.001
0.005
0.005
0.005
0.005
0.002
0.0005
0.005
0.005
0.0001
0.003
Mikrobiyolojik
1 TU ( 5 TU'a
kadar)
0 MPN/100ml
0 MPN/100ml
0 MPN/100ml
0 MPN/100ml
0 MPN/100ml
0 MPN/100ml
Dezenfeksiyon ve filtrasyon sonuu
99.9 % u sudan arndrlmal ve
inaktif hale getirilmeli

KNCL ME SUYU DZENLEMELER

Parametreler

me suyun estetik kalitesini

Alminyum
Klor
olumsuz etkileyeek
Renk
kirleticilere kar dzenlenmi
Bakr
standartlar
Florit
Demir
Artma sisteminin baars,
Manganez
datm ebekesindeki
Koku
aksaklklar kontrol etmek
pH
Slfat
asdan bu parametreler
Toplam znm tuzlar (TDS)
dzenli olarak kontrol
inko
edilmeli

EPA (MCL)

EEC (MCL)

0.05 mg/L

0.2mg/l

250 mg/L

250 mg/L

15

Acceptable

1.0 mg/L

2 mg/L

2.0 mg/L

1.5 mg/L

0.3 mg/L

0.2 mg/l

0.05 mg/L

0.05 mg/L

Acceptable

6.5-8.5

6.5-8.5

250 mg/L

250 mg/L

500 mg/L

500 mg/L

5 mg/L

5 mg/L

Sanayilemi lkelerde artan su

kalitesi sorunlarnn geliimi

Akuatik Ortamlarla ilikili Potansiyel Kirlenme Yollar

Su ortamndaki besin zinciri

Kontaminasyon kkenleri
Evsel, tarmsal, ve endstriyel kkenli uzun bir
liste su kirliliine neden olmaktadr.

Kategori I:

Dzenlemi Dearzlar

Septik tanklar, injeksyon kuyular, atklarn karada kullanm ,vb

Kategori II: Dzenlenmi depolama alanlar

Atk depolama alanlar, plkler, maden ruflar, yeralt gasolin tanklar, vb

Kategori III: Dzenlenmi tama sistemleri

Kategori IV: Dier planlanm dearzlar

pestisit/gbre uygulamalar, buzlanmay nleyii tuzlar, maden drenaj, vb

Kategori V: Potansiyel Bacalar

Boru hatt, transport rotas, transfer istasyonlar, vb

retim kuyular, gzlem kuyular, inaat kazlar, vb

Kategori VI: Doal olarak oluan kaynaklar

Doal sznt, tuzlusu giriimi,vb

Bir akarsuda su kirliliine neden olan

noktasal ve alansal kaynaklar
Kimyasal maddeler

r
nla
ler
ima
sit
Sed
ler
sti
Pe
bre
G

Bozuan
Aquatik
bitkiler

plkler

Artmaya uramam
evsel atk sular
Sanayi atklar

Kontaminant Yklenme ekli

Zaman
Srekli, Deiken

Zaman

Konsantrasyon

Pulse

Konsantrasyon

Konsantrasyon

Yklenme ekli, kirletii kaynann konsantrasyonunun

zamana gre nasl bir deiim gsterdiini
aklamaktadr.

Konsantrasyon

Srekli, sabit

Zaman
Srekli azalan

Zaman

Kirletii Trleri

Potansiyel kirletiilerin says onbillerce olup bu listeyi

dzenlemek bal bana bir problemdir.
Alt temel kategori: (1) radyoaktif-izotoplar (2) iz metaller
(3) Besinler(4) dier anaorganikler (5) organikler ve (6)
biyolojik
Kirletiilerin hepsinin salk sorunlar retme potansiyeli
vardr. Yksek konsantrasyonlarda alnan hereyin
potansiyel olarak insan salna zarar vermektedir.
Tolere edilen konsantrasyonlar (MCL) snrldr.
Baz kirletiiler iin, zellikle radyo-izotoplar iin,
konsantrasyon limiti (threshold level) doal background
konsantrasyonudur. Bunun zerindeki her konsantrasyon
bir tehlikedir.

Radyoaktif-izotoplar

Nkleer enerji santralleri radyoaktif-izotop

kontaminasyonlarnn temel kaynadr.
Potensiyel kaynaklar Nkleer yakt dngsnden
kaynaklanmaktadr.
Ana evherin prosesi srasnda 238U, 229Th, 226Ra, ve 222Rn
oluan potansiyel radyoaktif kontaminasyonlardr.
Yakt fabrikasyonu, tekrardan prosesi ve enerji reten
fabrikalar dier potansiyel kkenlerdir.

Besinler

Besinler azot ve fosfat ieren bileikler ve iyonlardr.

Yzey ve yeraltsuyunda en yaygn grlen azot tr
NO3- ve daha az oranda NH4+.
Dk znrll ve kolaylkla fiziksel ortama
tutulma eilimlerinden dolay fosfat kirletii olarak
daha az nemlidir.
N ve Pnin kkeni balca tarmsaldr.
Kanalizasyon (N) ve evsel atksular (P) besinlerin
dier kaynaklardr.

Besin Kkenleri

z Metaller

z elementler tm akuatik ortamlarn doal bileenleridir

ve periyodik etvelin nemli bir blmn
oluturmaktadr.
Dier kaynaklar (1) maden dearz atksuyu, (2) sanayi
atksular, (3) ehirsel yzey ak, (4) tarmsal atklar ve
gbre, ve(5) fosil yaktlar
Baz iz elememtler (B, Cu, Fe, Zn) insan sal iin
gereklidir fakat dierleri vucutta birikme eilimindedir
yada olduka dk konsantrasyonlu kaynaktan
organizmalarn bnyesinde birikmektedir.
EPA listesine giren 13 temel iz metal kontaminasyonu:
Ag, As, Be, Cd, Cr, Cu, Hg, Ni, Pb, Sb, Se, Ti, Zn.

Dier anaorganik kirletiiler

Bu gurup kirletiiler yzey ve yeraltsularnda bulunan ana
(major) kirletiileri oluturmaktadr.
Olduka yksek konsantrasyonlarda bu gurup kirletiileri ieren
sular insan tketimi, sulama, ve bir ok sanayi kullanm iin
uygun olmayabilir.
Bu gurup kontaminasyonlar daha az salk sorunlarna neden
olmakta fakat yksek konsantrasyonlardaki Na+ kann kimyasn
bozabilir, dk Na+ konsantrasyonlarda hipertansiyona neden
olabilir.
Florit metal olmayan anorganik kontaminasyona en gzel
rnek. F- dilerin rmesini azalt faydal bir etkisi vardr.
Yksek konsantrasyonlarda (5 x MCL) F- goitre ve fluoridosis
gibi iddi salk problemlerine neden olabilir.

Organik Kirletiiler

Saylar onbillerce, her yl 1000 kadar yeni

rn bu listeye eklenmekte
Petrokimya rnleri, tarm ve bek ilalar,
farmasitkller, ya zler

Biyolojik kontaminasyonlar

nemli biyolojik kontaminasyonlar:

patojenik bakteriler (Fecal streptococci, Fecal colliforms,

Escherichia coli, Shigella dysenteriae, Salmonella typhi,

Vibrio cholerae)
Virsler (enteroviruses, hepatitis A virus, polio virus and
rotavirus )
Parazitler (Giardia, Entamoeba, Cryptosporidium )
Biyolojik kontaminasyonun ana kayna (1)Kanalizasyon ve
septik tanklarn depolanma alanlar, (2) atk depolama
alanlarndan szan sznt sular (3) tarmsal atklar.
Biyolojik kirletiiler znm halden ziyade kat taneikler
eklindedir. Uzak mesafelere tanm snrldr, Kontaminasyon
problemleri genelde lokal kaynaklarla ilikilidir.

Oksijene ihtiya duyan atklar

znm oksijen konsantrasyonu su kalitesinin iyi bir

gstergesi
Fotosentez ve havadan difzyon yoluyla sisteme girer
Kimyasal reaksiyonlar ve solunum sonucu sistemdem
uzaklatrlr
BOD
Biyokimyasal oksijen ihtiyac
= aerobik olarak organik maddeleri
paralayabilmek iin gerekli olan znm oksijen
miktar
znm oksijen noktasal kaynak yaknlarnda
azalmakta

znm oksijen miktar

Oksijen eksiklii

znm oksijen miktar

Atksu ve organik maddenin znm oksijen

miktar zerindeki etkisi

Atksu boaltma
A noktas

Noktasal
Kaynak 1

t Noktasal kaynaktan
aa
ynde olan uzaklk

k
s

Noktasal
Kaynak 2

Noktasal
kaynaktan
aa ynde
olan uzaklk

Noktasal Kaynak ve BOD

BOD

Evsel atksu artma

znm
oksijen

Akarsularda
salkl yaam
in yeterli oksijen

Temiz su

Kirli
zon
Aktif
bozuma
zonu

yileme
zonu

Noktasal kaynaktan olan uzaklk

Takn gibi kazalar

evsel atksularn
akarsularna karmasna
neden olabilir.

Dk oksijen
konsantrasyonlar.
Akarsudaki yaam dk
O2 ve yksek
organik madde ieriine
tolere edebilecek
trlerle snrl

Yksek kailtede
akarsu yaam in gerekli
oksijen miktarlarna
dnen artlar

Dk
Nehir

Yksek

znm O2 yada BOD

trifikasyon

Oligotrofik = berrak, temiz su, dk biyolojik

aktivite, besince fakir
trofik = mikroorganizmalarca ve organik maddeler
ve besince zengin ortam
Besin bolluu deniz yosunu (algal blooms)
bymesini tevik ederler
Deniz yosunlar gne n bloke ederek
Fotosentezi durdurur oksijen azalr balklar lr
Alg souk hava koullarnda lr ve gl tabanna
ker
BOD artar

Besinlerin bol olduu

zamanlarda, gneli s
sulardaki deniz yosunu
bymeleri

Souk havalarda,deniz
yosunlar lr ve
gl tabanna kerler.

Gelecek byme
sezonunda, su yzeyinde
daha fazla deniz yosunu
byr

Suda bulunan ar
miktarlardaki besinlerin
sebeb olduu deniz
yosunu bymelerine
(algal bloom)
Tahoe glnden bir
rnek

Yzeysularndaki asit maden drenaj

FeS2+ 702 = FeOH3+ 2SO4-2 +4H+

Yenilenme yada dng sresi

Yenilenme Sresi (Renewal Time)

Bir kirletiinin bir rezervuar ierisinde nekadar hzl yenilendiini
gstermektedir.
= Rezervuarn kapasitesi (hacimsel) / Rezervuara gelen ak
oran

Akarsular: 12-20 gn
Zemin Suyu: 280 gn
Yeraltsuyu: 300 yl

Yeraltsuyu Kirlenme Mekanizmalar

me suyu
Kuyular

Glet

Szan
petrol
tanklar

Okyanus

Su tablas

Tatl
su
Tuzlu
Su

Tuzlu su
giriimi

Septik tank
sznts

Tarm alanlarnndan
szan pestisidler
ve besinler

Kuyu borularnda
szan tuzlu su

Atk depolama
alan
Kaza petrol
szntlar

Akitard

Akitard

Terk edlmi
Pertrol kuyular

Tehlikeli
atklardan Kirlenmi
olan sznt S kuyular

Derin
Akifer

Tipik Bir Hidrokarbon Sznts

Yeraltsuyunda DNAPL Tanm ve Kontaminasyonu

Depolama Alan
Kuru Temizleme

Tank

Rezidl

Atksu hatt

Kil Lensi

znm
Ktle

Kil Lensi
Yeraltsuyu akm

DNAPL
DNAPL

Anakaya

Asit Maden Drenaj(AMD)

AMD,pirit mineralin su ve hava ile reaksiyonu sonuunda
slfirik asit ve demir hidroksitin oluumuna asit maden drenaji
denir.
FeS2 + 3.75 O2 + 3.5 H2O Fe(OH)3 + 2 H2SO4
Pirit yaygn olarak kmr ierisinde ve kmr evherini
zerleyen kayalar ierinde bulunmaktadr. Ak iletme
srasnda, pirit ieren kmr seviyelerinin hava ve su ile
temas AMD oluumunu tetikler.
AMD oluumunun rnleri olan asidite ve demir, su kaynaklarnn pH
n drerek ve akarsu tabann demir oksit kelleriyle kaplayarak
su kaynaklar yok ederler. Demir oksit kelimi sonunda akarsu
yata ve evresinde gelien portakal renkli alanlar asit maden
drenajnn bir etkisidir.

Asit Maden Drenaj

4FeS2(s) + 14O2(g) + 4H2O(l) ---> 4Fe2+(aq) + 8SO42-(aq) + 8H+(aq)
4Fe2+(aq) + O2(g) + 4H+(aq) ---> 4Fe3+(aq) + 2H2O(l)
4Fe3+(aq) + 12 H2O(l) --->

4Fe(OH)3(s) + 12H+(aq)

(1)

(2)
(3)

Pirit ieren maden ruflar AMD oluturmas byk oranda Thiobacillus ferrooxidans
bakterisinin metabolik aktivitesi sonuudur. Dk pH ortamlarda yaayabilem bir bakteridir.
Bu bakteri piritin oksidayonunu, Fe+3 ve H+ oluumuna neden olmaktadr. 5 ve 6 nolu
reaksiyonda T. ferrooxidans katalizr grevi grmektedir. Bunun sonucundan meydana gelen
7. Reaksiyon biyolokik kkenli deildir.

FeS2 + 3.5 O2 + H2O ---> Fe2+ + 2 SO42- + 2 H+ (5)

2 Fe2+ + 0.5 O2 + 2 H+ ---> 2 Fe3+ + H2O (6)
FeS2 + 14 Fe3+ + 8 H2O ---> 15 Fe2+ + 2 SO42- + 16 H+ (7)
S + 6 Fe3+ + 4 H2O ---> H2SO4 + 6 Fe2+ + 6 H+ (8) anaerobik ortam

AMD GRNTLER

Fe3+(aq) + 3 H2O(l) ---> Fe(OH)3(s) + 3H+(aq)

pH > 3

AMD OLUUMU ve "yellow boy"

Clear Creek, Colorado

Akarsu yatanda yellow boy kelimi

AMDNN NLENMES
AMDna uygulanan artma, kimyasal olarak asiditenin
ntrlizayonu ve onu izleyen Fe ve dier sspanse
halindeki katlarn keltilmesi aamalarndan
oluur.
Asit maden drenajnda asidetinin ntrlizasyonunda
kullnanlacak kimyasallar eklemek iin sistem

Asit maden drenaji ile ntrlizasyonu salayan

kimysallar kartmak iin bir sistem

Demir oksidasyonu prosedr

Fe, Mn, ve dier metal kelleri uzaklatrmak iin

keltme tanklar
AMD nin giderilmesinde kullanlan kimyasallar: CaCO3,
Ca(OH)2, Na2CO3, Ammony

AMD NN NLENMES

AMD PASF ARITMA

PASF ARITMA GRNTLER

Aerobik sulak ortamlar

Anaerobik sulak ortamlar

Kireta gletleri

Anoksik kireta drenleri

Ak kireta kanallar

trifikasyon
trifikasyon, gllerin olgunlama aamalarnda meydana gelen
dogal bir olay.
Gen gller dk oranlarda besin iermekte dolaysyla biyolojik
aktivite az..oligotrofik gller
Yal gller, yksek besin ierii ve buna bal olarak yksek
biyolojik aktivite. trfik gller
Doal zaman leinde oligotrofik gllerin trfik gllere
dnmesi binlerce yl alabilir
Fakat, insan aktivitelerinden kaynaklanan yksek oranlarda besin
girdisi gllerde sadece bir ka 10 yllk sre ierisinde
trfikasyonun gelimesine neden olabilir.

trifikasyonun Nedenleri
Toprak ve kayalarn alterasyonundan oluan besinlerin
doal yzey ak
Nitrat ve fosfat ieren anorganik gbrelerin yzey ak
Hayvan ifliklerinden hayvan dklarnn yzey ak
(Nitrat, fosfat, ve Amanyak iermekte)
Ereyzyondan kaynaklanan yzey ak
Deterjanlarn( fosfat icermekte) evreye birakilmas
Ksmen artlm veya artlmam evsel atk sularn
evreye braklmas (nitrat ve fosfat iermekte)

FOSFOR DNGS

FOSFOR DNGS
Fosfor da canllar iin temel bir maddedir ve nkleik asitlerin,
ATPnin, hcre zarnn yapsnda ve di ve kemiklerde bulunur.
Fosforun yeryzndeki temel rezervi fosfatl kayalardr. kinci
rezervse sulardr. Dng sular ve yerkabuu arasnda olur.
Jeolojik hareketlerin yan sra balklk ve balk yiyen kularn
dklar da (guano) fosfor dngsnn iinde yer alr.
nsan eliyle fosfor dngsne mdahalede fosfatl gbreler ve
fosfatl deterjanlar ve endstriyel atklar saylabilir. Dngnn
bozulmas gllerde ve denizlerde ar birincil retim anlamna
gelen trifikasyon olarak karmza kar. te yandan fosfor da
tpk karbon deposu olan fosil yaktlar gibi tketilebilir kaynaklar
arasnda yer alr.

AZOT DNGS

AZOT DNGS
Canllarn temel yap ta olan proteinlerin, nkleik asitlerin ve
hormon ve vitaminlerin yapsnda bulunur, canllarn dahil olduu en
nemli dnglerden biridir. Yeryzndeki iki byk azot rezervi
canllar ve atmosferdir). Atmosferin %80ini azot gaz oluturur.
Azot dngsnn temeli havadaki serbest azotun inorganik tuzlara ve
canllarda azot ieren organik molekllere dnm, organik
molekllerin biyolojik ayrma yoluyla paralanmasyla da yeniden
inorganik tuzlara evrilmesidir. Ara basamaklarda
mikroorganizmalar rol oynar.
Endstriyel yolla azot dngsnn engellenmesinin asl yolu havadaki
azotun gbre yapm iin tespitidir. Bu tespit iin gereken enerji de
fosil yaktlardan salanarak dolayl olarak karbon dngsn de
bozar.
Azotlu gazlar ayrca fosil yaktlarn yaklmasyla hava kirlilii etkeni
olarak da kar.

trifikasyonun etkileri

Bitki ve hayvan biyoktlesinde art

Kkl bitkilerin bymesinde art
Suyun bulanklnda art
Sedimantasyon orannda art
Anoksik durumlarn geliimi (dk oksijen
seviyeleri)
Canl trlerinde azalma
Alg oluum sklnda art

TRFKASYON AAMLARI

Anoksik Koullarn Kimyasal Sonular

Bitkiler ve algler ldnde, atklar zamanla dibe ker ve
aerobik bakteriler tarafndan tketilir. Bu suyun znm
oksijen seviyelerinde azalmayla neden olur. Sonu olarak, sk
sk gln tabanndaki su seviyelerinde znm oksijen
kalmaz, anoksik koullar gereklerir. Bu durumda anaerobik
bakteriler rer. Anaerobik bakteriler aada ok pis kokan
bileiklerin olumas salar.
H 2S
thioalkoller (RSH)
NH3

trifikasyon
Gl plastik bir perde ile iki eit
paraya ayrlmtr. C ve N gln
bir yarsna;
C, N, ve P dier yarsna
eklenmitir. Sekiz yl boyunca
C, N, ve P eklenen blmde alg
oluumu meydana gelirken
sadece C ve N eklenen ksmda
trifikasyon gzlenmemitir. Bu
deneyde gsterdii gibi
P, rtifikasyon olaynda
anahtar rol oynamaktadr.
Ak yeil renk, P eklenen ksmda
byyen mavi yeil alglerden
kaynaklanmaktadr.

Glde trifikasyon

Nehirde trifikasyon

Yapay trifikasyonun etkisini azaltmak

Deterjanlarda fosfatlarn kullanmnn azaltlmas

Nitrat ieren gbrelerinin kullanmnn azaltlmas
Atk su braklmadan nce artlan suyun nitrat ve fosfat ieriini drmek
Atk sularn gllerden nehirlere ve denizilere ynlendirilmesi
zellikle Alg oluumu srasnda oksijen tketimini nlemek iin gllerin
havalandrlmas
trifikasyonan etkilenmi gllerde fosfat ierii zengin bitki malzemesinin
uzaklatrlmas
Fosfat ierii zengin sedimankarn uzaklatrlmas

Atmosfer Kimyas
Nitrojen 76%

Argon 1%
Oksijen 23%

Kresel Karbon Dngsndeki

Rezervuarlar ve Ak miktarlar

Toz boyutundaki kirleticiler

I

Antropojenik (10%)
G kurum ve duman
G Toz (Sanayi ve inaat)
Doal (90%)
G Volkanlar
G Yangnlar
G Rzgarlar ile tanan tozlar

Karbon Gazlar
I

CO2
G Toksik deil
G Kresel snma ile ilikili
G Fosil yaktlarn tamamiyle yanmas sonuu aa kar.
! C + O2 = CO2
CO
G Toksik gaz
G Hemoglobindeki O2 yerine geer.
G Fosil yaktlarn tamam olarak yanmamas sonuu oluur.
! 2C + O2 = 2CO

Slfr Gazlar
I

Slfr dioksit SO2

G 67% (Kmr yakmaktan)
G 33% (Petrol rafinasyonu ve yakmaktan)
G Asit yamurlarnn temel bileeni
! SO2 + H2O = H2SO4

Azot Gazlar
I

NO
G CO gibi davranabilir
G Nadiren toksik seviyelere ular
NO2
G Asit yamurlarnn bileeni
! NO2 + H2O = HNO3
G Fosil yaktlarn yanmas sonuu sisteme ilave edilir
G Gne ile reaksiyona girerek fotokimysal sis
meydana getiririr
! NO2 + Gne = NO + O
! O + O2 = O3 (ozon)

Ozon
I
I
I
I

Cierlerde tahrie neden olur

Fotosentezi engeller
Kauuu okside eder
Ozon Tabakas
G Yeryzeyinden 25-35 km yukarda
G Fazla UV nlarn absorbe ederek bizleri kansere sebeb
olan nlardan korur
! UV + O3 = Is + O2 + O

Ykseklik (km)

Mezosfer

Stratosfer

Trosfer

Ozon Konsantrasyonu (ppm)

Antartika zerindeki Ozon Delii Haritas

Dier Kirleticiler
I
I

Benzin ierisindeki Kurun

Cevher eritilmesi ilevinden kaynaklanan ar metaller
(Hg, Pb, Cd, Zn, As)
Uucu organik bileikler (VOCs)
G Ksmen yanmam benzin
G Endstriyel zcler
G Fotokimyasal sisin nemli bir bileeni

Normal rain = 5.6

10

11

12

Hava kirliliini azaltmannn yollar

I

Tanecikler
G Filtreler
G Elektrostatik frcalaylar
Gazlar
G Islak frcalayclar
Tamaclk
G Katalitik evirgeler
G Gaz kilometresini artrr

13

Sera Etkisi
Gelen gne nlarnn bir ksm
bulutlar tarafnda bloke edilmekte

Bir miktarda s
arzdan kamakta

CO2 tarafndan tutulan

Isnn bir ksm tekrar
atmosfere kaabilir.

Cam
tarafndan
tutulan s

Gelen gne nlar

Yansyan gne nlar
nfraret nlar (s)

Isnn bir
blm
CO2 tarafndan
tutulmakta

Sera Gazlar
I
I

I
I
I

Gazlar radyasyon enerjisini absorbe edebilir

Absorbe edilen radyosyonun tr
G Gazlarn bileimine ve
G Kimyasal balarn trne baldr
Arz sy uzaya yanstarak kendini soutur
Sera gazlar bu sy absorbe etmektektedir
CO2 sy absorbe etmekte, arz yzeyinde ve atmosferde
scaklk artna neden olmaktadr.

CO2 Konsantrasyonu Artmaktadr.

Yl/Olay
20,000 yl nce
Sanayilemenin Balang
1958
Temmuz 1990
2050

Konsantrasyon (PPM)

190-200
280
315
355
550-600?

Gemi ylarda Atmosferdeki CO2 art net bir

ekilde grlmekte.

Yl

nsan rn Gazlar I
I

Karbondioksit (CO2)
G Isnn 50% si tutulmakta
G Fosil yaktlar ve ormanlarn yokedilmesi
G ~ 1 ppm/yl artmakta
G Rezidans sresi = 100 yl
Metan
G Isnn 20% si tutulmakta
G Fosil yaktlar, ormanlarn yokedilmesi, anarobik
bozuma (pler, .inekler,)
G Rezidans sresi = 10 yl
G CO2 den 20-30 kat daha fazla s absorbe etmekte

Kresel metan konsantrasyonu karbondioksit

konsantrasyonundan daha hzl bir ekilde
artmaktadr

Yl

nsan rn Gazlar II
I

Kloroflorokarbonlar (CFCs)
G Isnn 20%si tutulmakta
G Soutucular, yaltm, ambalajlama vb kullanlmakta
G Rezidans sresi = 400 yl
G CO2 den 10,000 kat daha fazla s absorbe etmekte
Azotdioksit (NO2)
G Isnn 5%i tutulmakta
G Fosil yaktlar ve orman yakma, toprak
mikroorganizmalar katkda bulunmakta
G Rezidans sresi = 180 yl
G CO2 den 200 kat daha fazla s absorbe etmekte

Sera Gazlar: Katk Paylar

Avrupa
in
Topluluu
lkeleri

Brezilya
ABD

Rusya
Gelimi
lkeler
National Geographic 1/91

Gelimekte olan
lkeler

Isnma Eilimleri
I

I
I
I

Dnya leinde olas scaklk art 1.5-5.5 C

G Kutuplarda 10 C ye kadar
G Ekvatorda 1-2 C
Mevcut atmosfer kimyas olmazsa, ortalama scaklk
+15C yerine -18C olurdu
1999-2000 K ve 2000 lkbahar ABDde bilinen en
sak gnler
Geen yzyl, Kresel scaklk ortalama 0.5 C artt.
Kresel snma henz kapda m?
Bu olay 10,000 yllk doal dngnn bir parcas m?

Kresel Isnmann Etkileri

I

I
I
I

I
I

Tropikal blgeler daha fazla yal Kta ileri daha

kuru
Bitki rts ve Tarmda deime
G Orta enlemlerde verimlilik azalmakta
G Yksek enlemlerde verimlilik artmakta
Daha byk ve daha geni alanlarda etkili kasrgal
frtnardaki art
Aa ve ortam-enlemlerdeki buzul dalarndaki erime
Yksek enlemlerdeki buzul rtlerinde byme
Kutup denizi buzullarnda ve kutup topraklarnda
erime
Ky sellenmelerine neden olan deniz seviyesindeki art
Topraktaki organik maddelerin ve gaz hidratlarn

Dnyadaki tm buzul rtlerinin erimesi sonucu

meydana gelen sellenme (Mavi renkli ksm)

Problemler ve Belirsizlikler I
I

Modeller negatif feedbacke izin vermemekte

G Isnma daha fazla bulut retmekte ve bunun sonucunda
daha fazla radyasyon uzaya geri yansmaktadr.
Gemite Antartika:
G 2.5 - 3 milyon yl yal kayn aac ormanlarnn
olduunu belirten deliller
G 100,000 yl nce Bat Antartikada buzul yok
Kresel scaklk artarken, daha fazla buharlama ve
ya var
G Deniz seviyesi dmekte
G Ilman blgelerde scaklk azalmakta

Problemler ve Belirsizlikler II
I

Floridada turuncgil retimindeki N limiti, gneyi 20 yl

geriye gtrd
Gemi 15,000 yllk zaman boyunca kresel scaklk ,
gnein enerji outputundaki ve dnyann yrnge ve
eimindeki deimelerden dolay 6C deiti
Gne lekesi dngleri kresel snmay CO2 artndan
daha iyi aklayabilir.

Problemler ve Belirsizlikler III

I

Dnyann geni lekte deien iklim kaytlarnda

insan aktivitesinin belirgin izini bulmak ok zor
[N.G. 5/98]
50%den daha az oranlarda serbest braklan CO2
atmosferde kalmakta
G CO2 deki art bitkiler ve okyanuslar tarafndan
alnmakta
Gvenilir scaklk kaytlar tutma ilemi 1860 larda
balad.

Kentsel Kat Atk Depone Alanlarnda

Rastlanan Tipik Maddeler

Organik
(Yiyecek atklar,
allk,
otlar,tahta)
13%

Plastik
10%

Metal
6%

Cam
1%

Kat
50%

Dierleri
(inaat molozlar,
Plastik, lastik,
kauuk, tekstil)
20%

Kat Atk Depolama/Yoketme

Metodlar
I
I
I
I
I

Yerinde depolama (On-site disposal)

Kompozit (Composting)
Yakma (Incineration)
Ak atk depolama (open dumps)
Kapal atk depolama (Sanitary landfills)

Kat Atk Artma Metodlar

100

80

Recycled
Incinerated
Landfilled

60

40

20

Germany

Japan

United States

United Kingdom

Kompozit
Aerobik mikroorganizmalarn yardmyla nemli, kat
organik maddelerin hzl ve ksmi bozumasdr.
Mikroorganizmalar atklar CO2, su ve humusa
dntrrler.
Humus gbre olarak kullanlabilir.
Proses genelde mekanik tlerin ierisinde kontrol bir
ortamda yaplmaktadr.
Asya ve avrupada popler bir metod
Dezavantaj: organik maddeleri dier atklardan ayrmak
gerekmekte
Organik maddeler dier atklardan ayr olarak
toplanldnda ekonomik bir avantaj vardr.

I
I
I
I
I
I
I

Yakma (Incineration)
I

1940 ncesi, Kuzey Amerika ve Bat Avrupada yaygn

olarak kullanlm bir metod
ou yakma tesisleri estetiksel nedenlerden dolay elden
kartlmakta
u anda , Amerikadaki ehirsel kat atklarn yaklak
16% s yaklmakta
G

retilen s enerji retiminde kullanlmakta

Yakma
I

I
I

Kolayca yanan atklardan yan olmayan rezidllere

kadar tm atklarn yksek saklkta (900-1200 oC)
yaklmasyla kat atk miktarnn azaltlmas prosesidir.
Atk haminde 75 95 % lara varan azalma
Avantaj: Byk hacimlerdeki kolay yanc atklar atk
depolama alanlarnda muhafaza edilebilecek daha az
hacimli kllere dntrmesi ve bu proses sonuunda
enerji retimi
Dezavantaj: Pahal bir metod, yksek onarm
masraflar, yanc olmayan atklar ayrt etmek iin
ilave proses, hava kirlilii, toksik yan rnlerin (PCB
yaklmas sonucu oluan kanserojen duran ve
dioksinler), kller ar metallerce zengin olabilir,
dolaysyla depolamada sorun tekil edebilir

Kat atklarn yaklmas

Japan
Switzerland
Sweden
France
Germany
Netherlands
United States
Italy
Canada
United Kingdom
Spain
0

10

20

30

40

50

Percent of solid waste combusted

60

70

Ak p depolama alanlar
I

I
I

En eski ve en yaygn olarak kullanlan kat atk

depolama alan
p hacimini azaltmak iin yaklan pler hava
kirlilii kayna
Geirimsiz tabaka ile snrlanmam yzey ve
yeraltsuyu kirlilik kayna
st rtlmemi pler - hastalk reme yeri
Gelimi lkelerde 1970 yllardan itibaren saylar
azalmaya balad fakat halen gelimekte olan bir ok
lkede bulunmakta

Kapal p Depolama Alanlar (Sanitary Lanfills):

nsan salna yada gvenliine tehlike yaratmadan alan kat atk depolama metodu
2-13 m derinliinde deimekte.
p alanna kk lotlar eklinde serilen kat atklar skltrldktan sonra her gnn sonunda
yaklak 15 cm lik sktrlm toprak tabakasyla rtlrler. p depolanma alannn
tamamlannmasn takiben en son 50 cm lik sktrlm bir toprak tabakasyla rtlr. p depolama
alannn tamamlanmasn takiben kme ve oturmalar gzlenebilir.
Dz yada knt alanlardaki p toplamlar olarak ikiye ayrlrlar.

Toprak tabakalar

Bu gnn
p

Bir nceki gne ait

pler

p Depolama Alanlar lgili

Problemler
I

p sznt suyu (Leachate) oluumu ve yeraltsuyu yada yzey

suyu kontaminasyonu
G p sznt suyu= yksek konsantrasyonlu kirletilmi su
G Organik rezidler, ar metaller, toksik kimyasallar, bakteriler
G p sznt suyunun bileimi atk maddelerin kimyasna, szan
suyun miktarna ve su ile kat atklarnn temas halinde bulunduklar
sreye baldr.
Metan gaz oluumu ve ka
G Atklarn anarobik olarak bozumasyla oluan biyolojik kkenli
gaz
G Patlama tehlilesi
G Uygun ekilde kullanldnda potansiyel yakt kayna
Oturmalar, kmeler
G p alanlarnda kat atklar bozuurken kmeler meydana gelebilir
G Byk yaplar iin uygun yerler deildirler

Atk depolama alanlardaki tehlikeli kat

kirletiilerin evreye girmelerinde izledikleri
yollar
I

Toprak ve dolgu malmesindeki uuu gazlar (metan,

nitrojen, hidrojen sulfit) atmosfere girebilir.
Kurun, krom, ve demir gibi ar metaller toprakta
tutulur
Klorr, nitrat, slfat gibi znebilir bileikler dolgu ve
topra kolaylkla gecerek yeraltsu sistemine ulaabilir
Yzey ak plk suyunu toplayarak yzey ak ana
tayabilir
Atk depolama alanlarndaki baz bitkiler topraktaki
ar metalleri ve dier toksik maddeleri seerek
bnyesine alabilir ve bu bitklerden beslenen hayvanlar
ve insanlar besin zinciri yoluyla olumsuz etkileyebilir.

p sznt sular p depolama alanlar

altndaki geirimli kayalar boyunca szarak
yeraltsuyu tablasna ulaabilirler.

Geirimli
Kayalar ve Toprak

Yeraltsuyu

Bathtub etkisi
yeraltna szan p
sznt sularnn
geirimsizlik
tabakas
(impermeable linear
zerinde toplanmas
olaydr.

Yamurlarn
yeraltna szmas

Geirimsiz tabaka Birikmi p sznt suyu

p sznt suyu tamas

Kapal p Depolama Alanlarn

Seimini Kontrol Eden Faktrler
I
I
I
I
I

Toporafya
Yeraltsuyu tablasnn derinlii
Blgesel ya miktar
Toprak ve kaya tr
Yzy ve yeraltsuyu akm sisteminde p depolama
alannn konumu

Kat atk depolama alanlar

I

En uygun p depolama alanlar kurak blgelerdir

plk

ok az p sznt suyu olumu

Derin su tablas

Nemli iklimlerdeki en arzu edilen atk depolama alanlar

Kat atk
Ideal olarak, atk depolama
alan taban ile en s
akifer arasnda minimum 10 m
kalnlnda geirimsiz tabaka
bulunmal

Kil ve silt

Su tablas

Kireta

Eer geirimsiz tabaka

kalnl <10 m ise taban
kayann durumu dikkate
alnmal

Atk depolama alanlar

I

Kire ta yada ok atlakl kayalar ve kumlu ve akll ukurlar

kt atk depolama alanlardr. nk bu ortamlar iyi akiferler
oluturmaktadr.
Bataklklar eer uygun ekilde dren edilmedikce kt atk depolama
alanlardr.
Kil ukurlar eer kuru muhafaza edilirlerse uygun depolama alan
oluturabilirler.
Yksek blgelerdeki dz alanlar eer yeralt su tablas zerinde kil
gibi geirimsiz tabakalar ile snrlandrldklarnda atk depolama iin
uygun alanlardr.
Srekli su ile baslan takn dzlkleri atk depolama alanlar iin
uygun deildir.
Yeraltsu seviyesinin yzeye yakn olduu geirimli tabakalar p
depolama alanlar iin uygun deildir.

Atk depolama alanlar

Kat atk
Kum ve silt

Su tablas

atlakl kaya

Kat atk
Kum ve akl

Su tablas

ta
e
r
Ki

eyl

Kaynak geri kazanm

L

2 ekilde olabilir.
G Elle kat atk ayrma sistemi
G ok kompleks otomatik malzeme ayrma ve geri
kazanm sistemi.
Depolonacak atk miktarn %75 orannda azaltr.

Tipik kaynak geri kazanm nitesinin emas

Mixed
Solid
Wastes

Hand
Sorting Room

Receiving Area

Magnetic Belt

Steel Cans

Paper

Crusher

Baler
Baled Paper

Mechanical Separator
Trash
to
Landfill
Aluminum Cans
Plastic bottles
Baler
Baled
Plastic
Bottles

Crushed Steel Cans

Shaker/Sorter

Glass

Baler
Baled
Aluminum
Cans

Air Classifier

Color Sorting

Light Weight Materials

Color-sorted Glass

Baz kat atk maddelerin geri kazanm

potansiyeli
Component

Typical MSW
composition
(%)

Potential
recoverability of
this component
(%)

Amount of MSW
recoverable
(%)

Aluminum cans

90

1.8

Metal cans

80

3.2

Plastic (mixed)

50

4.5

Glass (mixed)

65

5.9

Paper (mixed)

40

50

20.0

Percentage of total MSW

64

35.4

Tehlikeli atk maddeler

Tanm:
I lm oranndaki ve tedavi edilemeyen bozukluklara
sebeb olan hastalklardaki art
I Uygun ekilde artlmad, depolanmad, tanmad
yada kullanlmad zaman gelecekte insan ve evre
sal iin tehdike sunan maddeler
L Aadaki zelliklerden birine sahip
N Yanlk
N Reaktiflik
N Korrozite
N Toksisite

Temel endstriyel kat atk kaynaklar

Likit Toksik Atklar

I

Teoriler
G Seyrelterek cevreye brakma
G Konsantre edip depolama
Teknikler
G Derin kuyu injeksiyonu - about 60%
G Yzey depolama - 40%
G llegal depolamalar veya dearzlar - ?
Salk Problemleri
G Mutasyon, kanser, doum bozukluklar, karacier,
bbrek ve akcier hastalklar, sinir sisteminde
bozukluklar

En yaygn olarak rastlanan kirletiiler

(contaminants)
Chemical

Average occurrence
(%)

Average concentration
(ppm)

Lead

51.4

309

Cadmium

44.7

Toluene

44.1

Mercury

29.6

1.38

Benzene

28.5

16.58

2.19
1,120

Trichlorethylene

27.9

103

Ethylbenzene

26.9

540

Benzo(a)anthracene

12.3

148

Bromodichloromethane

7.0

0.02

Polychlorinated biphenyls (PCBs)

3.9

128

Toxaphene

0.6

12.36

Minimata Hastal
L
L
L
L
L

Yl: 1950s
Yer: small Minimata Kaabas, Japonya
l/Yar: 100+/Binlerce
Sebebi: Civa zehirlenmesi
Neden: Balk dokularnda bulunan yksek civa
konsantrasyonu
Nereden: Chisso Kimya tesisinden Minimata koyuna
civa ieren atklar dearz
nlemler: Tm inputlar durdurmak, tm civa ieren
kirlenmi sedimanlar toplamak

Kepone rnei

L
L
L

L
L

L
L

Kepone
Yl: 1975
Yer: Hopewell, Virginia
Kim etkilendi ve Nasl?: ou iiler zehirlendi; titremeler, ggs
arlar
Sebebi: Kepone, ok toksik sentetik klorinli insektesit
Neden: Balk dokularnda, hava, toprak, ve kuyu suyunda yksek
konsantrasyonlar
Nereden: James nehirine boaltlan proses atk suyu
nlem: Tesisi kapatmak, Balkcl yasaklamak; maliyet > $1
milyar
Gelecek: Hale mevcut ve binlerce yl yok olmayacak

Tehlikeli Kimyasal Atk Depoloma

yada Deerlendirme metodlar
I
I
I
I
I
I

I
I
I

Gvenili atk depolama alanlar

Yzey aplikasyonlar (Land Farming)
Mikrobiyolojik ayrtrma (Bioremediation)
Derin Kuyu injeksiyonu (Deep Well njection)
Yakma (ncineration)
Yksek scaklklarda bozuturma (High Temperature
Decomposition)
Kimyasal stabilizasyon (Chemical Stabilization)
Geridng (Recycle)
Artma prosesi srasnda piyasa deeri olan yan
rnleri geri kazanarak

Atksu Artma
I

Temel Ama: Atksuda sspansiyon halde

bulunan kat madde miktarn, bakteri
poplasyonunu, ve oksijene talep eden madde
miktarlarn azaltmak, znm zararl
anorganik maddeleri uzaklatrmak

Evsel Atksu Artma Sistem emas

Birinil Artma Aamas (Primary
Treatment):
Elemek (Screening): ri taneli katlarn, su
yzeyinde yzen ya ve pisliklerin
uzaklatrlmas
kincil Artma Aamas(Secondary
Treatment):
Havalandrma (Aeration) yada oksidasyon
(oxidation): Daha ince taneli katlarn
uzaklatrlmas (Sedimantasyon), biyolojik
bozuturma
ncl yada ileri Artma Aamas; Nadiren
(Tertiary Treatment):
Azot, fosfat, ve dier kimyasal maddelerin
uzaklatrlmas, aktif karbon filtrasyonuyla
artma, klorlama

ilebilir su kalitesi

Yan rn: organik maddece

Zengin amur

Daha fazla amur retilmekte

Daha fazla kat ve znm

kimyasal maddeler
uzaklatrlmakta

ZAYDA evsel ve endstriyel atksu

tesisine gelen ve artlm su kalitesi

Atksu artma sistemi

I

Atksu artma sistemlerinin en byk sorunu artma

sonuu oluan kat atklarn yada amurun (sludge)
prosesi ve depolanmas
G Atk amurun toplanmasnn ve depolanmasn amac
! Organik maddleri olduka durayl bir hale getirmek
! Suyunu uzaklatrarak hacmini azaltmak
! Zararl mikroorganizmalar yoketmek y
! amurun proses maliyetini azaltaak yanrnler
retmek

Septik Tank Sisteminin Ana Hatlat

Katlar iin yeralt keltme

tank

Geirimli borular sv atklarn

yavaca topraa szmasn izin
vermekte; Szlmeye yardmc olmak
iin borularn etraf akl malzeme ile
evrelenebilir.

Absorbsiyon alan

Septik Tank Sistemi

I

Szlme Testi: suyun toprakta nekadar kolay (cm/saat) hareket

ettiini belirlemek iin yaplan bir test. Ayrca Absorbsiyon
alannn bykln tespit etmek iin gerekli
G Szlme oran < 2.5 cm/saat olan topraklar septik tank sistemi iin
uygun deil
Septik tank depolama alanlarnn uygunluunu kontrol eden
jeolojik faktrler
G Toprak tipi
G Su tablasnn yzeyden derinlii:
! Yeraltsu tablas Absorbsiyon alann tabannn altndan en az
5 m derinlikte olmal
G Temel kayaya olan uzaklk
! Anakayann absorbsiyon alannn tabanndan olan uzakl en
az 1.2 m olmal
G Topografya:
! Topografya eimi < %15 olmal

Septik tank absorbsiyon alan

byklnn tespiti

Yksek eimli topografyann etkisi

Yksek eimli yamalarda septik

tank dizayn

Radyoaktif izotoplar
I

Radyoaktif izotoplar 2 nedenden nemlidirler:

G Radyasyon tehlikesi sunan kirletiilerdir.
G Yeraltsularnn ya tayininde kullanlrlar
Sularn ya tayininde kullanlan balca radyoaktif
izotopolar 3H, 14C, 32Si ve 36Cl.

Radyoaktif Atklar (Radioactive Wastes)

I
I

Radyoaktif atk retiileri: nkleer enerji santraller, nkleer

silahlar, tp (X-ray), vb..
Bozuma rnleri
G Alfa tanecikleri = 4He
G Beta tanecikleri = elektronlar
G Gama nlar = radyasyon
Yarlanma sresi (Half life) : Radyoaktivitenin orjinal
seviyenin yarsna dmesi iin gerekli zaman
G 1000 atom; yarlanma sresi = 100 yl:
! 500, 100 yl sonunda
! 250, 200 yl sonunda
! 125, 300 yl sonunda

Radyoaktif Atklar
I

Dk seviyeli radyoaktif atklar: Radyoaktivitesi dk ve uygun ekilde

depolandklar zaman nemli derecede evresel bir tehlike sunmayan
atklar
G rnek: Kimyasal madde prosesinden kaynaklanan solsyonlar ve rezidler,
nkleer santrallerden kaynaklanan kat, sv, yada sludge (amur) atklar, az
derecede kirlenmi aletler, plastik, cam, tahta, kuma vb.
Yksek seviyeli radyoaktif atklar: Nkleer reaktrlerdeki yaktn ok
fazla miktarlardaki fizyon rnler ile kirlenmesi sonuu retilir.
G Trityum 3H (t =12.3 yl)
G Iodin 131I (t = 8 gn)
G

Kripton 85 (t = 10 yl)

Stronsiyum 90 (t

Sezyum 137 (t = 30 yl)

Pltonyum 239 (t = 24,000 yl)

= 29 yl)

letilmi Uranyum maden yatanda kalan ruflar evre asndan

nemli bir tehlike arzedebilirler.

Nkleer yakt dngs

Nkleer enerji:fizyon
Fizyon paracklar:
235U-

t =710x106 y
238U- t =4.5x109 y

239Pu- t =24,000 y

Her radyo-izotop kendi yarlanma

sresinde bozumakta

Radyo-izotoplar ve salk
I
I
I

Radyosyon tehlikesine ilave olarak .......

Baz radyoaktif izotoplar toksiktir: Pu-239
Bazlar ise organlarda younlaabilir:
G I-131 (tiroid) thyroid
G Fe-59 - hemoglobin
G Sr-90 Kemikler ve di
Ksa ve uzun yarlanma sreli radyoaktif izotoplar ok
az tehlike sunmaktadrlar
Radyoaktif izotoplardan kaynaklanan en byk tehlike
yarlanma sresi yl yada yzyllar olan izotoplardr.

Radyoaktif atklarn jeolojik ortamda

depolanmas
I

Tektonik adan stabil, yeraltsuyu hareketinin yava

olduu ve yeraltsuyunun uzun akm yollar izleyerek
yzeye ulat ortamlar belirlemek
Olas depolama alanlarnda ortamn jeolojik ve
hidrolojik zelliklerini belirlemek iin ileri derecede
yeralt aratrmalar gerekletirmek
Blgenin gnmz jeolojik ve hidrojeolojik durumunu
ve geleekteki iklim, yeraltsuyu akm, erezyon, ve
tektonik aktivitede deime gibi varsaymlar dikkate
alarak atk depolama alannn davran hakknda
tahminler yapmak
Risklerinin toplum iin uygun olup olmadklarn karar
vermek

Yksek dereceli radyoaktif atklarn depolanmas

iin potasiyel jeolojik ortamlar
I
I

Tabakal tuz ortamlar

Avantajlar:
1.
Tuz oldukca kuru olup suyu geirmez.
2.
Tuz ierisinde geliebilen atlaklar kendileri kapatma
eilimdedirler.
3.
Tuz dier kayalara gre daha fazla miktarda enerji dalmn
salar.
4.
Zararl radyosyon yaylmasn kontrol etme yada engelleme
asndan betonla ayn derecede kapasiteye sahiptir.
5.
Tuz kuru olduu zaman yksek bir skma dayankll vardr.
6.
Tuz kelleri olduka boldur ve bazlarnn atk depolama alan
olarak kullanm nemsenmeyecek derecede az kaynak kaybna
neden olacaktr.
Dezavantajlar:
1.
znmemi haldeki atklardan kaynaklanan radyoaktif izotoplar
absorbe etme eilimleri dk
2.
Baz tuz kellerinde brine (ok tuzlu su ) cepleri rastlanlm
3.
Tabakal tuzlarn ok yavaa akabileeklerinden phelenilmekte.

Radyoaktif atk depolama alan plan

Radyoaktif atk tayan kutular tuz duvarlarnn

lerine doru yerletirilmekte