Yedi 3

DOKUZ EYLL NVERSTES
G Z E L S A N AT L A R FA K LT E S
DERGS
HAKEML DERG
SAYI: 3
ZMR
OCAK 2010
Y E D
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi
ISSN 1307-9840
S U N U
Hakemli bir dergidir. Ylda iki kez, Ocak ve Temmuz aylarnda yaymlanr.
YAY I N
Deerli Okurlar,
K U R U L U
mtiyaz Sahibi

Koordinatr
Editr
Yaz leri Mdr
ngilizce Dzelti
Tasarm ve Baskya Hazrlayan
:
:
:
:
:
:
DE GSF Dekanl adna Prof. Dr. Semih ELENK

Prof. Halil YOLER, Yrd. Do. Dr. Gkhan BRNC
Yrd. Do. Dr. zlem BELKIS
Uzm. Sergl BULUT
Yrd. Do. Dr. A. Feyzi KORUR, Yrd. Do. Korkut ZTEKN
Yrd. Do. Tucan GLER, Ar. Gr. Betl USLU ZKAN
letiim

Bask Adedi
Basm Tarihi
: YED Dergisi Yayn Koordinatrl

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi
Gldeste Sokak No:4 Balova 35320-ZMR (232) 412 90 08
: 1.000
: 04 /01/2010
DE Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi YED nc saysyla karnzda. Bu saymz sanatta farkl dil
araylarn irdeleyeceimiz bir say olarak planlamtk. Sanatn her alannda dil araylar konusunda
farkl yaklamlar bulabileceimizi ve bir yaz eitlilii yakalayacamz ummutuk. Bu sayda
hedeflediimiz amaca ok ulatmz syleyemeyiz. Szel anlamda dil ve sahne dili zerine doyurucu
yazlar bulmamza ramen grsel sanatlarda dil araylar ve tasarmda dil araylar zerine yeterli
sayda yaz bulamadk. Bunu da bir not olarak bu saynn paylamclarna, okurlarna belirtmek isteriz.
Tabi ki hakem incelemesi d ya da balammz d yazlara da gerek bu sayda gerekse dier
saylarmzda yer vermekte olduumuzu/vereceimizi belirtmeliyiz.
YED ayn zamanda sreli bir dergi olduundan araylarmz ve yaz beklentilerimiz zamanla snrl
H A K E M
ne yazk ki. Kimi zaman kimi yazarlarmz, akademisyenlerimizi kimi konularda yazmalar hakknda
K U R U L U
kkrtmaya, motive etmeye alyoruz. Siz bu derginin okurlarnn da, yeni saylarda ele alacamz
konularla ilgili yaz, inceleme, soruturma, rportaj, dosya vb. nerilerini ve bavurularn beklediimizi
Prof. Dr. Lale AND
Prof. Dr. Ertan YILMAZ
Prof. M. Reat BAAR
Do. Dr. Ali M. BAYRAKTAROLU
Prof. efika ehvar BEROLU
Do. Dr. Hasan ERKEK
Prof. Gren BULUT
Do. Dr. R. Hakan ERTEP
nmzdeki saymz Temmuz 2010da kacak ve tm ynleri ve armlaryla kadn izlei zerine
Prof. Cengiz EKL
Do. Dr. Songl KARAHASANOLU
olacak. Bundan sonraki saylarmzda dergimizin editrln byk bir sorumlukla stlenen Yrd.
Prof. Suhendan ZAY DEMRKAN
Do. Dr. N. Selda NDL
Do. Dr. zlem BELKISla birlikte konuyla olan ilgisi lsnde bir de konu editr belirleyeceiz.
Prof. Bekir DENZ
Do. Dr. Selda KULLUK YERDELEN
nmzdeki saymzda konu editrmz Yrd. Do. Dr. Zuhal ETN ZKAN olacak.
Prof. Dr. Adem GEN
Do. Dr. Orhan TEKELOLU
Prof. Barbaros GRSEL
Yrd. Do. Arzu ATIL
Prof. Bedri KARAYAMURLAR
Yrd. Do. Dr. Sadk TMAY
Prof. Meltem KAYA ERTL
Yrd. Do. Dr. brahim Yavuz YKSELSN
Prof. Hande KURA

Prof. Dr. Glseren KURUMER
Prof. Dr. Ouz MAKAL
Prof. Dr. Hlya NUTKU
Prof. Dr. Hakk NKAL
Prof. Dr. Zafer ZDEN
duyuralm.
Ben bu saynn yazarlarna, hakemlerine, ngilizce dzeltilerimizi yapan Yrd. Do. Dr. A. Feyzi KORUR
ve Yrd. Do. Korkut ZTEKN'e, editrmz Yrd. Do. Dr. zlem BELKISa yaz ileri mdrmz
Uzm. Sergl BULUTa, koordinatrlerimiz Prof. Halil YOLER ve Yrd. Do. Dr. Gkhan BRNCye ve
tasarmmz yapan Ar. Gr.Betl USLU ZKANa fakltem adna teekkrlerimi sunuyorum.
YED giderek olgunlaan, byyen, etkisi oalan bir yayn organ ve sanat bilgisi retmek adna
nemli ve dikkate deer bir mecra olmaya niyetlenen bir dergi. Bu dergiye emek verenlerin abas da
bu yndedir. Baarabildiimizi umuyoruz.
Prof. Dr. H. Yakup ZTUNA

Prof. smail ZTRK
Prof. Mmtaz SALAM
Prof. Dr. Semih ELENK
Prof. Dr. Murat TUNCAY
Dekan
N D E K L E R
MAKALELER
Kayp Dlerin Trajedisi: Frtna zerine Yapsalc Bir zmleme Denemesi
Yrd. Do. Dr. Uur AKINCI
Dilin Dramatii Ya da Mahmud le Yezida

Ar. Gr. Bnyamin AYDEMR
15
Kromit Cevheri leme Atnn 1200Cde Stoneware Bnyenin Renklendirilmesinde Kullanm

Do. Emel lenay Hatice Denk r
27
Avrupa Dekoratif Sanatlarndaki Chinoiserie Etkisinin Tekstil Baskclndaki Yansmalar

r. Gr. Leyla Yldrm Yrd. Do. Dr. zlenen Erdem mal
31
KATKILAR
Oyun evirisi Ve Sahne Dili... Shakespearein ngilizcesi zerine Baz pular
Prof. Dr. zdemir Nutku
39
Cemal Reit Rey ile Yaynlanmas 37 Yl Geciken Grme Notlar

Prof. Dr. Murat Tuncay
43
Dil Dernei Bakan Sevgi zel ile Sanat ve Dil zerine Sylei
Ceren Olpak
49
"Yedi" Dergisi Yazm Kurallar
52
MAKALELER
YED Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi YED
Kayp Dlerin Trajedisi: Frtna zerine

Yapsalc Bir zmleme Denemesi
Uur AKINCI*
zet
Anahtar szckler: Shakespeare, romance, Frtna, Yapsalclk
Frtna, Pericles, Cymbeline ve K Masal ile birlikte Shakespearein romances olarak adlandrlan son dnem oyunlar arasnda yer alr. Doast unsurlarn, gizemli kiilerin yer ald romancelarda, gerek yaamda rastlanmas
mmkn olmayan olaanst durumlar ve heyecan verici romantik servenler ilenir. Ne var ki Frtna bir yana, bu
romancelarn Shakespearein byk komedyalar ve tragedyalar deerinde olmad hemen herkes tarafndan
kabul edilen bir gerektir.
1611de sarayda oynanlan Frtnann byk olaslkla son oyun olduu ileri srlmektedir. Frtna, birok
Shakespeare oyunu gibi ok deiik biimlerde okunabilir, okunmutur da Oyun bir anlamda byk yazarn
insan doas zerine yapt derin bir felsefi deneme gibidir. Bu alma yapsalc zmleme ynteminden yararlanarak bu derinlii ortaya karma denemesidir.
Summary
Key Worlds: Shakespeare, romance, The Tempest, Structuralism
The Tempest, together with Pericles, Cymbeline and The Winters Tale is one of Shakespeares last epoch plays called romances. Supernatural assets and exciting romantic adventures which might not happen in reality have been
performed in romances, which supernatural elements and mysterious characters took place. However, laying aside
The Tempest, it is an admitted truth that these romances are not as valuable as Shakespeares major comedies and
tragedies.
The Tempest claimed to be Shakespeares last play performed in 1611 in the royal palace. The Tempest can be interpreted in various ways as Shakespeares many other plays, and it has been done so. In a sense, the play is like a
deep philosophical essay on human nature. This study is an attempt to reveal the depth of this essay by using the
structuralist analysis method.
Prosperonun denei tarihin
akn deitirmedi. Hibir eyi deitirmedi.
Dnya olduu kadar acmasz kald Jan Kott
Frtna; Pericles, Cymbeline ve K

Masal ile birlikte Shakespearein romances olarak
adlandrlan son dnem oyunlar arasnda yer alr.
Doast unsurlarn, gizemli kiilerin yer ald
romancelarda, gerek yaamda rastlanmas mmkn
olmayan olaanst durumlar ve heyecan verici
romantik servenler ilenir. Uzmanlar, romancelarn
gereklerden kopuk bu havas dnda belirgin baz
ortak zellikler bulmakta ve bu oyunlar traji-komedya
olarak deerlendirmektedirler. Drt oyunda da soylu
ailelerin ya da sevgililerin doal bir felaket veya insanlarca
dzenlenmi bir tuzak nedeniyle birbirlerinden ayr dme-
leri anlatlr (1). Danslarla, pandomimalarla, mzikle,

arklarla bezenmi masalms bir ykye dayanan bu
oyunlar, ierdikleri ilikiler balamnda uzlama
oyunlar olarak da adlandrlmaktadr. Bu oyunlarda
tragedyalara zg ok ackl ve zc olaylarla karlaldktan, ok derin aclar ekildikten sonra her ey gzel olur, her
ey iyi biter. Ktler kesin bir yenilgiye urar, iyiler tam bir
mutlulua varr; l sanlanlarn mucize kabilinden yaadklar anlalr; bebekliklerinde yitirilen evlatlar, yetikin
gen kzlar ve delikanllar olarak, annelerinin babalarnn
karsna kar; frtnalarda ayrlan aileler birbirine kavuur; yllar yl dargn olanlar barr vb. (2).
Shakespearein oyun yazarlnda nemli
bir yn deiikliinin gstergesi olan romancelar iin
olumlu-olumsuz birok deerlendirme yaplmtr. Ne
Bu Blmdeki Yazlar Hakem Deerlendirmesinden Gemitir. YED
10
11
var ki Frtna bir yana, bu romancelarn Shakespearein

byk komedyalar ve tragedyalar deerinde olmad hemen herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir.
Frtna, birok Shakespeare oyunu gibi
ok deiik biimlerde okunabilir, okunmutur da
adalarnn bir gldr olarak deerlendirdii
oyun, 19. Yzyl ortalarna kadar bir saray (peri) masal olarak alglanmtr (3). Daha sonra Psikanalistlerin
ilgi alanna girecek ve bu ynde ok sayda aratrma
yaplacaktr (4). nl edebiyat kuramcs Terry
Eagleton Prospero-Ariel ilikisinden yola karak,
Frtnay kapitalizm ile feodalizmin verimli badaklnn bir alegorisi olarak Marksist bir temele oturtacak
(5); Jan Kott ise oyunu kayp dlerle ilgili byk bir
Rnesans tragedyas olarak yorumlayacaktr (6). Bu ve
benzer almalar ayn zamanda Frtnann ne denli
zengin anlam katmanlarna sahip olduunu da gstermektedir. Bizim amacmz tm bu verilerin de yardmyla yapsalc bir zmlemeye gitmek ve bu yntemle farkl anlam katmanlarn ortaya karabilmektir.
1611 ylnda yazlm ve ayn yl sarayda
oynanm olan Frtna, Shakespearein son oyunu olarak kabul edilir. Issz bir adada geen oyun, adn ilk
perdedeki frtnadan alr. Konunun ana hatlar olduka yalndr:
inde Napoli Kral Alonso, olu
Ferdinand, kardei Sebastian, Milano Dkas Antonio
ve baz lordlarn bulunduu gemi korkun bir frtnaya yakalanarak paralanr ve karaya vurur. Gemidekiler
balarna kt bir ey gelmeden sa salim karaya kmay baarrlar. Issz gibi grnen adada Prospero ve
kz Miranda yaamaktadr. Prospero adann baka bir
yerinde kzna, bu adaya nasl dtklerini anlatrken;
aklamalarndan, bizim doal sandmz frtnann,
Prosperonun doast gcnden kaynaklandn
reniriz. Oyunun balad tarihten on iki yl ncesinde yasalara gre gerek Milano Dkas olan
Prospero, ilgi duyduu gizemli bilgiler ve kitaplaryla
daha ok uraabilmek iin dkaln baz yetkilerini
kardei Antonioya devretmi; bundan yararlanan
Antonio, Napoli Kral Alonsonun yardmyla dkal ele geirmitir. Antonio bununla da yetinmemi,
aabeyi Prosperoyu yandaki kz Miranda ile birlikte khne bir tekneye koyarak denize salm ve
lme terk etmitir. yi yrekli Lord Gonzalonun verdii yiyecek ve iecek sayesinde lmden kurtulan
YED Bu Blmdeki Yazlar Hakem Deerlendirmesinden Gemitir.
baba-kz, frtnal bir yolculuktan sonra bu adaya kmtr. imdi aradan on iki yl gemi; Prospero gerekletirdii byler sayesinde dmanlarn adaya
getirmitir.
Be perde sren oyun boyunca temel alnan konu, Prosperonun dmanlaryla yaklak bir
gn sren ilikisidir. Prospero hkimi olduu adada
-ki bu hkimiyet tanrsal bir gc de simgeler- emrinde bulunan doast yaratklarn da yardmyla dmanlarn dize getirir ve sonuta onlarn nnde
dkaln yeniden ilan eder. Geri bu ana olay dnda birtakm yan iliki birimleri de kullanlmtr.
Ancak bunlar Prosperonun hkim olduu evreninde,
dmanlarn alt ediini anlatan asl konunun nemini
azaltmaz. Bu aamada, oyundaki nemli bir zellie
deinmekte yarar gryoruz:
Aristotelesin Poetika adl yaptnda
zaman ve eylem birlii olarak grlen, klasik akm
kuramclarnca yer birliinin de eklenmesiyle, nl
Birlik Kuralna dnen kurallar zincirine
Shakespearein rabet ettii tek oyun Frtna olmutur.
Olaylar tek bir gnde stelik birka saatlik bir srede
olup biter. Kaynaklara gre bu sre ayn zamanda,
Shakespeare oyunlarnn leden sonra iki ve alt saatleri arasndaki drt saatlik oynanma sresidir. Eylem
(aksiyon) ise Prosperonun dmanlaryla olan ilikilerini iermektedir. Mekn (uzam) asndan bakldnda olaylarn tm Prosperonun hkim olduu adada
gemektedir. S. Wells bu ynelii, romansa zg yaygn
ve karmak yk malzemesinin neo-klasik kuramn zamanyer-konu birlii kural erevesinde denetim altna alnmas
olarak aklyor. Can Ycel ise, Birlik Kuralnn nc aya olan eylem birliinin yan-plan dkn
Shakespearede sz konusu olamayacan belirtiyor. Jan
Kott ise farkl birer yk gibi grnen Ariel ve Caliban
yksn, Prosperonun yksnn tekrar; g sava, vahet ve suikast gibi ayn temalarn bir baka anlatm olarak deerlendirir. (7).
Anlambirim Ii (8) oluturabilmek iin
uzamn zelliklerini de belirlemek gerekiyor. M.
Urgana gre, bir sihirbaz olan Prospero yaad
aday da sihirli bir adaya dntrmtr. Adada,
Prosperonun denetimi dnda herhangi bir ey olmas mmkn deildir. Adaya dardan gelenler
Prospero ve onun grnmez perisi Ariel tarafndan
denetim altnda tutulurlar. Gerekle hayalin karp i
ie getii adada dardan gelenleri byleyen ve
uyutan alg sesleri, gzel arklar ve garip grltler

duyulur. Acayip grntlerin yan sra, Prosperonun
emrindeki mitolojik yaratklarn yer ald mzikli ve
dansl gsterilere tank olunur. Oyun boyunca kullanlan bu doast eler, Hamletteki Hayalet ya da
Macbethteki Cadlar gibi ilevsel tiyatral eler olarak
kalmaz, bir bakma oyunun zn de oluturur.
Buraya kadar sz edilen elerin (eylem-zamanuzam) oluturduu dizisel ve dizimsel ilikiler balamnda ortaya kan tablo, Anlambirim I i de yaratmaktadr.
(Bkz. ekil 1)
imdi oyunun asl yksn irdelemeye
geebiliriz. Asl yk diyoruz nk Shakespeare
oyunlarnn ounda, genellikle g kazanma sava
biiminde grlen kartlklar ve uyumazlklar nemli bir rol oynamaktadr. Frtna oyununun zmlenmesinde de Prospero ve dmanlar arasndaki ilikiyi
(mcadeleyi) ne karmak, salkl bir sonuca ulamann temel koulu olarak grlmektedir.
Olaylar, Napoli Kral Alonso ve beraberindekilerin gemisinin batyla balyormu gibi
grnse de aslnda bu olay daha nce Antonio tarafndan hazrlanan ve uygulanan bir senaryonun bu kez
Prospero tarafndan, ayn kurallarla yeniden uygulanmasndan baka bir ey deildir.
Prosperonun adasnda, Shakespearein dnya
tarihi oyunu ksaltlm biimiyle oynanr. Oyun,
g, cinayet, bakaldr ve vahet iin sava ierir.
O tarihin ilk perdesi, Alonsonun gemisi adaya varmadan ok nce oynanmtr. imdi, Prospero eylemi hzlandracaktr. Ayn tarih, iki kez daha tekrar
edilecektir. Biri trajedi, biri grotesk olarak (9).
Olaylarn ateleyicisi olan temel eylem,

Antonionun Milano Dkaln ele geirmek iin aabeyi Prosperoya hazrlad komplo ve onu Milanodan
atdr. Yani olaylar Tanrnn evreninde balamtr.
Antonio bu eyleme giriirken Napoli Kral Alonso ve
Kraln kardei Sebastian gibi devlet mekanizmasnn
nemli kiilerinden yardm grmtr. Dier bir
deyile, olaylarn dzenleyicisi Antoniodur. Oyunun
yzeysel yapsnda fazla arl yokmu gibi grnen
bu olay, derin anlama ulamada nemli bir k noktas olacaktr.
Prosperoyu dkalktan eden olaylar
zaman dzlemi asndan gemite yaanmtr.
Frtna 1
UZAM
Tanrnn
Evreni
Oyun
ncesi
ZAMAN
Gemi
(12 yl nce)
T
A
N
R
I
N
I
N
F
I
R
T
I
N
A
S
I
Frtna 2
P
Prosperonun R
O
Evreni
S
P
E
R
Oyun
O
N
Sreci
U F
N I
R
T
Gemi+imdi
I
N
( 12 yl)
A
S
I
Tanrnn
Evreni
Oyun
Sonras
Gelecek
(imdiden
sonras)
YNELEME
ekil 1: Anlambirim I
Gemite ezenler Kral Alonso, Antonio ve Sebastiandr.

Ezilen ise gerek dk Prosperodur. Oyun boyunca,
dier bir deyile imdide ezen ise, gemiin ezileni
Prospero; ezilenler ise gemiin ezenleri Alonso,
Antonio ve Sebastiandr. Prospero intikam almak iin
Alonso ve Antonionun yntemlerini tereddt etmeden, acmasz bir ekilde kullanmaktan ekinmez. Bu
durum olaylar dizisi balamnda ilk anlambirimciki
ortaya karmaktadr:
Anlambirimcik A

GEM

Ezenler
Alonso
Antonio
Sebastian

MD
Prospero

Ezilenler
Prospero
Alonso
Antonio
Sebastian
Shakespeare oyunlarnda toplumsal

dzeni sarsan herhangi bir kargaa, atma ve felaketin simgesi; toplumdaki kargaann d dnyadaki
yansmas olan frtna esine Frtna oyununda iki
kez rastlarz. Antonio, Prosperonun tahtn ele geirdikten sonra, Milanodan uzaklatrmak iin onu kzyla birlikte denize saldnda frtna kopar ve Prospero
bu frtnadan glkle kurtulur. On iki yl sonra da
Prospero dmanlarn, byleriyle yaratt korkun
bir frtnayla, hakimiyet srd adaya getirir. On iki
yl nce balayan oyunun ynetmeni deimitir,
hepsi bu! Jan Koota gre de oyunda aktrler ve rolleri
deiir ama durum ayn kalr (10). Anlambirim Ide sz-
12
13
n ettiimiz yineleme, ite bu deimezlikten kaynaklanmaktadr.

Bu aamaya kadar Alonso, Antonio ve
Sebastiann gstergeleri olduka aktr: de kiisel tutkular ve hrslarla doludur. lerinden yalnzca
Alonso yaptklarndan pimanlk duyacak ve uzlamay seecektir. Ancak, oyunda bu uzlamay hazrlayan ve pekitiren bir baka uzlama rnei daha vardr: Frtnadan kurtulup adaya kanlarla, adada daha
nceden bulunanlardan ilk karlaanlar Kral
Alonsonun olu Ferdinand ve Prosperonun kz
Mirandadr. Yaplan byler sonucunda birbirine k
olan genler, sonuta evlenirler. Bu beraberlik daha
sonraki Alonso ve Prosperonun uzlamasnn ilk
adm olarak yeni bir anlambirimcik oluturmaktadr:
Anlambirimcik B

Miranda

Prospero
(AK)
Ferdinand
UZLAMA
(DOSTLUK)
Alonso
Pimanlk duyan Alonsonun Prospero ile

uzlamasna karn, on iki yl ncesinin tutkulu ve acmasz kiisi Antonionun azndan ne oyun boyunca
ne de oyun sonunda pimanlk duyduunu belirtecek
tek bir sz bile kmaz. Uzlama ya da pimanlk bir
yana, bylerin etkisiyle derin bir uykuya dalan Kral
ldrp yerine gemesi iin Sebastian eyleme srklemeye alr. Ayn eylemi on iki yl ncesinde kendisi gerekletirmitir. Prosperonun byleri sayesinde
baarszla urarlarsa da, ilerindeki tutkunun etkisiyle ilk frsatta yine benzer eylemlere girieceklerini
tekrarlayp dururlar. S. Wellsin deyiiyle, Antonio ve
Sebastianda ahlaki adan hibir ilerleme gremeyiz (11).
Onlardaki bu tutku, Anlambirimcik Bde sz edilen
uzlamann tam tersine, derin anlamda aklanaca
gibi, bu uzlamann gelecekte srmeyeceinin ak bir
gstergesidir. zellikle Antonionun szleri bu gstergenin temel dayanadr:
Nerede bulunur bu vicdan dediin?

Topuumda nasr olsayd, terliimi giyerdim,
Ama byle ilahi bir varlk hissetmiyorum iimde.
Milano Dkyle aramda her biri bir buz paras
Yirmi vicdan birden olsa ve hepsi eriyip aksa,
Yine rahatsz etmezdi beni. (II/1). (12)
Ayn konuda Can Ycel unlar sylyor:

Sebastian, Antonio, Kral Alonso toplumun en ayrcalkl
snfndan gelmededirler (). Buna karlk haindirler,
muhteristirler, ahlakszdrlar. Adeta reel politika piri
Machiavellinin saray mzesinden uram hayaletler gibidirler. Aralarndan Alonso sonunda ktle tvbe etmi
olsa bile, Sebastian ile Antonio iin ayn iyimserlii gstermeye yer yoktur (13).
Bu kiilerin karsnda, Prosperonun
intikam almak iin yaptklarn bir an iin ho grme
ihtiyac duyarz. Ancak Prospero da tpk kardei gibi
acmaszdr. Kz Mirandaya ve damat aday
Ferdinanda kar fkeli ve kukulu bir baba; emrindeki Ariel ve Calibana kar da fkeli ve zorba bir efendi
tavr gsterir. zellikle kz Mirandaya bandan
geenleri anlatrken, onun kendisini dinlemediini
sanarak srekli uyarp azarlamas; dmanlar bir
yana, Prosperonun yeri geldiinde en ok deer verdii ve sevdii insana kar bile ne denli acmasz
olduunu gstermektedir. Ayn biimde, kzna k
olan Ferdinanda kar da, stelik kznn onunla
evlenmesini istedii halde olduka sert ve acmaszdr.
Miranda kzln yitirecek diye byk bir korku iindedir. Mirandaya olan sevgisini denemek iin
Ferdinand Can Ycelin deyiiyle adeta bir ile snavna eker. Onu en ar ilerde altrmakla kalmaz,
emirlerini yerine getirmedi takdirde ar cezalar vermekle tehdit eder.
Prosperonun emrindeki kiilere kar da
otoriter ve de fkeli bir byc-efendi tavr gsterdiini belirtmitik. Bu tavr zellikle Ariel ve Calibana
kar belirgindir. Prosperonun hkmettii doast
varlklarn banda Ariel gelir. Prospero dzenledii
oyunlarn tmnde bayardmcs olan Ariele kar
yerli yersiz sert davranr. nk Arielin akl fikri
zgrlktedir. Ne var ki Prospero amacna ulamadan
Arielin zgr kalmas olanakszdr. Bu yzden de,
Arielin azndan kan her zgrle ilikin her szck Prosperoyu ileden karr. Bylerin zamannda
ve gerektii biimde gereklememesi kaygs,
Prosperonun Arieli bask altnda tutup, onun zerinde acmasz bir denetim uygulamasna yol aar. Babakz gelmeden nce adaya egemen olan Sycorax adl
cad Arieli bir am aacnn kovuuna hapsetmitir.
Arieli byleri sayesinde kovuktan kurtaran Prospero
onu kendisine hizmet etmek zorunda brakmakla kalmaz; verilen buyruklar yerine getirmezse, bu kez kendisinin onu yeniden am kovuuna hapsetmekle tehditiyle korkutur.
Prosperonun acmasz ve buyurgan tavr

en ok Caliban adl yaratkla olan ilikilerinde grlr.
Cad Sycoraxn olu olan Caliban, Ariel gibi doast bir yaratk deildir, dolaysyla doast gleri
yoktur. Yar insan yar hayvan grnmndeki bu
yaratn grevi, Prosperonun gndelik ar ilerini
grmektir. Ama onun asl niyeti, bir zamanlar anas
Sycoraxn olduunu iddia ettii adaya egemen olmak
iin Prosperoyu ldrmektir. Srekli bu ynde planlar yapar. Efendisinden hibir zaman sevgi grmedii
iin ona dman kesilmi, Mirandaya tecavze yeltenecek kadar saldrganlamtr. Prospero onu dayanlmaz aclar ektirmekle tehdit ettiinde uslanp af dileyen Caliban, aslnda her tehdit karsnda fkesini
daha da bilemektedir. Ariel ve Calibana kar gsterdii bu tr tavrlar bir yandan Prosperonun iindeki
olumsuz duygularn bir gstergesi olurken; te yandan da kendi evreninde adeta bir tanr olan
Prosperonun doa glerine egemen oluunun bir
kantna dnmektedir.
Prosperonun denetiminde olan bu iki
yaratk ve adadaki dier mitolojik yaratklarla, Kral
Alonso ve Antonioun emrindeki kiiler arasnda
kurulacak bir eyapllk, yeni bir anlambirimcik daha
oluturmaktadr. Antonionun Prosperoyu devirirken
kralln ve dkaln, dier bir deyile devlet mekanizmasnn iinde yer alan kiilerden yardm aldn
belirtmitik. Prospero da dkaln yeniden kazanmak iin doast gleri kullanr ve onlarn yardmyla Alonso ve Antonioyu cezalandrr. te
Prosperonun emrindeki ve denetimindeki bu doast glerle, Krallk ve dkalk emrindeki kiiler arasnda ayn ilevi grme asndan bir eyapllk kurabiliyoruz:
Anlambirimcik C
Antonioun destekileri : (Alonso, Sebastian ve devlet
mekanizmasnn dier adamlar) : :
Prosperonun destekileri : (Ariel, Caliban ve dier mitolojik
yaratklar)
Anlambirikcik Cde sz edilen ilikiler

balamnda yeni bir eyapllk daha oluturabiliriz.
Frtnadan sonra Kral Alonso, Antonio ve Sebastian
gibi yneten ve ezen konumundaki oyun kiileri adann bir yerine karken; bunlarn ua olan Stephano
ve Soytar Trinculo da adann baka bir yerine kmlar, Prosperonun ua olan Caliban ile karlamlardr. Prosperodan nefret eden Caliban, birazck sevgi
ve arap grd Stephanoyu yeni efendisi olarak

benimser. kafadar planlar yapp aday ele geirmeye karar verirler. Trinculo ile Stephano ayyatrlar,
agzldrler, rz dmandrlar. Bu kusurlar iinden ktklar katmanlarn koullarna bakarak mazur grlebilirse
de, uygarlk denen dzenin nasl kr-topal yrdn
yanstmaktadrlar (14). Nasl ki gemite Antonio ve
Sebastian, Kral Alonsoyu uykudayken ldrp yerine
gemeyi planlarsa; bu kle de, Prosperoyu ldrp adann efendisi olmak isterler. Aralarndaki snf
fark belirleyici olmaktan kan efendi ve kleler, ayn
amaca ynelik ortak ve olumsuz bir eylem etrafnda
tek bir dzlemde birlemilerdir:
Anlambirimcik D
Gemite dkal ele geirmeye alanlar : (Alonso,
Sebastian, Antonio)
: :
imdide aday ele geirmeye alanlar : (Stephano,
Caliban, Trinculo)
Prospero bu iki eyaplln ierdii ilikiler balamnda, birey isteklerinin kyasya att
karmak bir dnyann farkna varr. Tmyle mutsuz
deildir ama mutlulua da ok fazla deer vermez.
Dmanlarndan almak onda en kk bir sevin
bile uyandrmaz. Onun, yeryznde insanlar mutlu
edecek bir dnyann kurulduunu grmek gibi bir
kaygs da yoktur. Onca acdan ve uratan sonra tek
istedii, elindeki gten kurtulup bir keye ekilmektir. Artk, sihirli sopasn krp yerin dibine, kulalarca
derine sokacaktr. Egemen olmaya, ynetmeye demeyecek bir dnyadr bu. Ama bu dnyadan nefret
etmekten ok, sadece onun neye deip demeyeceini
bilmeye alr. Prosperonun, Ferdinand ve Miranda
birlemesinin kutlanmas iin perileriyle hazrlad
gsterinin sonunda syledii szler, bu yneliin gstergesidir:
enliklerimiz burada bitti.
Grdn oyunculara gelince,
() onlar birer ruhtu ve
Hepsi eriyip havaya kart, o incecik havaya.
te tpk bu hayallerin elle tutulmaz dokusu gibi,
Tepesi bulut kapl burlar, grkemli saraylar,
Ulu mabetler, hatta u yce yerkre
Ve stnde ne varsa, bir gn eriyecek,
Biraz nce uup giden u hayali gsteri gibi,
Duman bile kalmayacak ardnda.
Rya dediin ey de bizlerden olur ite
Ve minicik mrmz yine bir uyku noktalar.
(IV/1) (15)
14
15
Tm bu saptamalardan sonra, bizi ayn

zamanda derin yapya da ulatracak olan ikinci ve
son anlambirimi de oluturabiliriz. Prospero adaya kmadan ncesinde Milanoda Antonio Prosperoya sosyal dzeyde ac ektiriyordu. Bu fiziki bir ktlkt.
Milanoda bu olaylar geliirken; Sycorax da, oyunun
getii adada Arieli bir am kovuuna hapsederek,
ona doast dzeyde ac ektirmekteydi. Bu ise metafizik dzlemde bir ktl simgeliyordu. Milanodan
srlen Prospero aday ele geirdikten sonra Caliban
ve Ariele ac ektirmeye balar. Bu ynelii nsandoast yaratklar dzeyinde bir ktlk olarak deerlendirebiliriz. Buna ilikin baka bir rnekte, emirlerini yerine getirmedii takdirde Prosperonun Arieli
tpk Sycorax gibi, on iki yl boyunca bir aaca ivilemekle ve onu ac ektirmekle tehdit etmesidir. Ktlk
etme ve ac ektirme temelinde kurulan bu ilikiler
ayn zamanda oyundaki ikinci anlambirimi de oluturmaktadr:
ANTONIO..... PROSPERO
ANTONIO..... SEBASTIAN
(Sosyal dzeyde toplumsal

ktlk)
(Sosyal dzeyde toplumsal

PROSPERO CALIBAN
ktlk)
ARIEL
(nsan-doast yaratklar
dzeyinde ktlk)
SYCORAX..... ARIEL
PROSPERO.. ARIEL
(Doast dzeyde metafizik
(12 yl cezalandrma tehditi)
ktlk)
GEM
GEM + MD
(12 YIL NCE)
(12 yllk sre)
GELECEK
ekil 2: Anlambirim II
Derin Anlam
Toplumsal-sosyal dzeyde gelien fiziki ktlkler, insandoast yaratklar dzeyinde gelien ktlkler ve
doast dzeyde gelien metafizik ktlkler derin
anlam oluturan temel gstergelerdir. Burada zellikle dikkati eken, iliki birimlerinin nitelii ve benzerliidir. Gemite yaanm olan, imdi yaanyor olan ve
gelecekte yaanacak olan; dngsel bir biimde gelien ve ktlkler zerine kurulmu bu ilikiler drst
insanlardan, drst ilikilerden kurulu olumlu bir
dnya yaratlabileceine ilikin inanca kapkara bir
glge drmektedir
* Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi Gzel

Sanatlar Fakltesi, Sahne Sanatlar Blm retim yesi
Dilin Dramatii ya da Mahmud ile Yezida

Bnyamin AYDEMR*
zet
Anahtar Kelimeler: Dramatik Dil, Mahmud ile Yezida, tre, iirsel gereklik, ada Trk tragedyas
KAYNAKA
EAGLETON, Terry; William Shakespeare, ev. A. Cneyt
Yalaz, Boazii niversitesi Yaynevi, st. 1998.
HOLLAND, Norman N., Psikanaliz ve Shakespeare, ev.
zgr Karacam, Genda Kltr, st. 1999.
KOOT, Jan, adamz Shakespeare, ev. Teoman Gney,
MitosBOYUT Yaynlar, st. 1999.
NUTKU, zdemir, Gecenin Maskesi, Mitos Boyut Yaynlar,
stanbul, 1995.
SHAKESPEARE, William, Frtna, ev. Can Ycel, Adam
Yaynlar, st. 1991.
ENER, Sevda, Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997.
URGAN, Mina, Shakespeare ve Hamlet, Altn Kitaplar
Yaynlar, st. 1984.
WELLS, Stanley, Shakespeare Yazar ve Eserleri, ev. Cevza
Sevgen, Yap Kredi Yaynlar, st. 1992.
YCEL, Can, Frtna nsz, William SHAKESPEARE Frtna, ev. Can Ycel, Adam Yaynlar, st. 1991, s. 13.
YKSEL, Ayegl, Yapsalclk ve Bir Uygulama, Yazko
Yaynlar, stanbul, 1981.
NOTLAR
1. Stanley WELLS, Shakespeare Yazar ve Eserleri, ev. Cevza
Sevgen, Yap Kredi Yaynlar, st. 1992, s. 85.
2. Mina URGAN, Shakespeare ve Hamlet, Altn Kitaplar Yaynlar,
st. 1984, ss. 330331.
3. Jan KOOT, adamz Shakespeare, ev. Teoman Gney,
MitosBOYUT Yaynlar, st. 1999, s. 236.
4. Ayrntl bilgi iin baknz: HOLLAND, Norman N., Psikanaliz
ve Shakespeare, ev. zgr Karacam, Genda Kltr, st. 1999, ss.
214220.
5. EAGLETON, Terry; William Shakespeare, ev. A. Cneyt
Yalaz, Boazii niversitesi Yaynevi, st. 1998, s. 117.
6. J. KOOT, adamz Shakespeare, s. 259.
7. A.g.y., s. 240.
8. Anlambirim, Derin Yap ve Eyapllk kavramlar, Ayegl
Ykselin Yapsalclk ve Bir Uygulama adl incelemesindeki kullanmyla ele alnmtr.
9. J. KOOT, adamz Shakespeare, s. 245.
10. A.g.y., s. 248.
11. S. WELLS, Shakespeare Yazar ve Eserleri, s. 93.
12. William SHAKESPEARE, Frtna, ev. Can Ycel, Adam
Yaynlar, st. 1991, s.60
13. Can YCEL, Frtna nsz, William SHAKESPEARE - Frtna,
ev. Can Ycel, Adam Yaynlar, st. 1991, s. 13.
14. A.g.y., s. 13.
15. W. SHAKESPEARE, Frtna, s. 100.
Trk Tiyatrosunun nemli yazarlarndan biri olan Murathan Mungann 1980 ylnda kaleme ald Mahmud ile
Yezida, yresellik, iirsellik ve trajik elerin olduka baskn olduu bir oyundur. Akn tragedyas veya treler arasna skan akn bir tutkunun baltalannn lirik-trajik iniltisinin canlandrld oyun diye tanmlayabileceimiz
Mahmud ile Yezida, baat olarak tre kavramnn merkeziletirildii, ak kavramnn da yine benzer arlkla ele
alnd tematik bir portfye sahiptir. Yine Trk Tiyatrosunun nemli yaptlar arasnda yer alan oyun, canlandrlma ilkesine dayandrlarak oluturulmu diyalog dzeni ve sahnenin anlatsal ilevinin hesaba katlmasyla meydana getirilmi didaskalik blmlerinin yetkinliiyle, hem drama zg olan, hem de yaznsalln deerlerini bir
arada buluturan bir sekinlik tamaktadr. Her metin kendi dilini yaratr ve her metin kendi zel dil kullanmnn
bir rndr, gereinden hareketle irdelemeye altmz bu oyun metni, ncelikle yazarn air kimlii, yaam
kaosu iindeki insann tragedyasn grebilme yetisi ve yreye ve folklorne olan duyarll ekseninde biimlendirilmi bir yapttr.
Summary
Keywords: Dramatic Language, Mahmud and Yezida, morals, poetic realism, contemporary Turkish tragedia
Mahmud ile Yezida, written by one of the most important writers of Turkish Theatre, Murathan Mungan in 1980, is
a play which is dominantly local, poetic and tragic. Mahmud ile Yezida which can be described as the staging of the
lyrical tragical echoes of the frustration derived from a transcendent love which is stuck between the mores or tragedy of love, consists the theme of the customs as well as love. As one of the most important plays of Turkish
Theatre, Mahmud ile Yezida is dramatically and literary distinguished with its dialog order vitalized through personification and didascalic chapters formed by the narrational function of the stage. Having started the analysis
from the fact that every text provides its own discourse and every text is a product of its own discourse usage, this
play is formed up primarily by the playwrights poetic side, his ability at being capable of mans tragedy in the chaos
of survival and his sensitivity to the region and its folklore.
Shakespeare: bir gl ile bir baltann bulumas(1). E.
Michel Ciorann bu byleyici metaforu, salt
Shakespearein dehasna iaret etmekle kalmayp,
yaamn ve sanatn ruhuna da gndermede bulunmaktadr. Yaamn taklidi olan dram sanat ise gl ile
baltann srtnmesinden kan kvlcmdan baka
nedir ki? Kukusuz, yaamda olduu kadar, dram
sanatnda da hareketin temelinde kart glerin atmas yatar(2). Dahas, tm sanatlarn doas, ama zellikle hareketi / eylemi yanslayan olmas ynyle,
dram sanatnn olmazsa olmaz olan ztlarn hareketi,
hikyeletirilmeye deer bir krlma annn hem yaratcs, hem de taycsdr. yleyse, bir eyin olanakl
oluu, yaamda da, dramda da atma, patlama, mcadele, diyalog, ikilik, diyalektik(3) gibi srelere gereksinim duyuyorsa, gln ve baltann savamndan nedir
murat edilen? Gl ve baltay buluturup, bir eyi

oldurmaya yeltenen Shakespearein murad, dnyainsan ikiliini resmetmek midir sadece, yoksa yaamn
ve insann apaklarna, safralarna bu ikiliin srtnmesiyle derman aramak mdr? Bu sorularn yant ne
olursa olsun, sonuta, her arzunun iinde bir keile bir
kasap tepiir(4) misali, her yol, olan ile olmas
gerekenin savamna dnk karelerle bezeli olacaktr
kukusuz.
Shakespeare gibi, olan ile olmas gerekenin savamn yanstan fotoraf karelerinden birine
de Murathan Mungan, Mahmud ile Yezida adl
oyunu ile tank klmaktadr bizleri. Kei ile kasabn
arzularnn srtnmesiyle meydana gelen bir yaamn
krlma an, Mungann oyununda ak ile tre ve ak
16
17
ile iktidar tutkusunun / erki daim klma abasnn kartlyla yanstlmaktadr. Her zaman kartlarn birlii
sanat iin ok ekici bir malzeme olmutur. zellikle akn
imknszl zerine hikayeler beni ok ekmitir(5) diyen
Mungan, Mahmud ile Yezidada, tpk Shakespearein
Romeo ve Julietindeki gibi, tre / tabu / dmanlklar
arasna skan bir akn iniltisini ele almaktadr.
Oyunda gl ile baltann bulumas veya kei ile kasabn tepimesi, akn tre ile lmcl savamyla karlk bulmaktadr. Sz konusu olan iki dman kyn
binlerce yllk tre ve tabulardr. yle ki bu ikilik,
slam ve Yezidilik gibi farkl inan sistemleri zerine
ina edilip, tarihsel sre iinde de ok eitli kan
davalaryla beslenmi olan bir dmanln kutuplardr. Bu kutuplar birbirlerine dman olduklar kadar,
birbirleri arasnda gerekleebilecek herhangi bir iletimeye de kapaldrlar. Hele bu iletimenin ad ak
ise, lmek ve ldrmek kanlmaz sondur. Baltann
gle dedii yerdir.
tan bir kalabalk tarafndan srekli talanyor,

adamsa o dairenin dna kamyordu.
Adamn Yezidi olduu sylendi. Bir aznlk
toplumu olduklarn, eytana taptklarn,
inanlarna gre tavuskuunun ve dairenin
kutsal olduunu, bu yzden izilen daire
silinmeden iindekinin dna kamadn
rendim. () Yllar sonra ilk oyunum
Mahmud ile Yezida'y yazarken belki de dramatik sanatlarn temel metaforunu bulmutum. Daire, izen iin bir komediydi. Dairenin
dndayd. Sama bulduu bir inanc silah
olarak kullanp inanan teslim alabiliyordu.
Bu, ona bir iktidar salyordu. Dairenin iindeki iinse bir dramd. Tutsak ediliyordu.
Yazgsn tekinin insafna terk ediyordu. Ya
kii daireyi kendi eliyle, kendi evresine iziyorsa... ste bu bir trajediydi. Seiminin ierdii sonu yaayacakt (7).
Trelerle evrelenen bir yaamn insanlardr her iki kyde yaayanlar da. Bunlar, horgrnn
egemen olduu iki farkl toplum ebekesinin, yani bir
yanda Yezidilerin, br yanda Mslmanlarn treleri
arasna skan insanlarn temsil etmektedirler.
Mahmud ile Yezida bu temsilin dnda kalan iki isimdir. Onlar bir nehrin iki tarafnda birbirleri ile ilk kez
karlaan, o andan sonra da yasak ak alabildiine
yalazlayan iki kurbandrlar. Trelerin ve tabularn
kanlaryla serinledii iki kurban
Yazarn oyununa malzeme yapt bu

tanklk, 1980 ylna kadar, deyim yerindeyse pimeye
ve olgunlamaya braklmtr. 9 yandan beri yazyorum(8) dedii Mahmud ile Yezida, yazarn o yllardan
1980 ylna kadar ilgilendii bir malzeme olarak dikkat
ekmektedir. Bununla birlikte malzemenin kalemle
bulutuu sre, yine yazarn deyimiyle 15-20 gn
kapsamaktadr. Sonu olarak ocukluundan itibaren
kafasnda yeertip bytt, 1980de ise 15-20 gn
iinde kaleme alp Trk Tiyatrosunun nemli oyunlar
arasna soktuu Mahmud ile Yezida, yazarn hem air
kimliinin, hem de alm olduu dramatik yazarlk
eitiminin nvelerini tamaktadr. Gerek szl rgdeki gl iirsel aktarmlar, gerekse didaskali blmlerindeki zgn tanm ve betimleme biemleri air
yetilerinin sergilendii eler olarak dikkat ekerken,
tematik olann gl bir kurgu ierisine yetkince yedirilmi olmas da yazarn tiyatroya ne denli yatkn
olduunun izlerini barndrmaktadr.
nsanlarn kimliklerinin nasl treler tarafndan belirlendii benim yazarlk servenimde olan bir
ey diyen yazar, tre olgusunu, sadece geri kalm blgelerdeki salt lme, ldrme biimi deil. Byk kentlerin
de kendi iinde treleri var. Kadn erkek olmann da treleri
var(6) gibi geni bir yelpazede deerlendirmektedir.
Oyunda ise tre kavram, iki dman ky / inan sistemi uzam etrafnda ele alnmaktadr. Yazar, hemen her
yaptn olduu gibi, Mahmud ile Yeziday da kendi
yaamndan katklanarak kaleme almtr. Daha dorusu, birebir yaad deil, iinde bulunduu yaama
tanklyla, yani gzlemleriyle meydana getirmitir.
O, oyunda baskn olarak ilenen Yezidi kltr ve
daire riteliyle tankln yle aklamaktadr:
Babamn i gezilerinden birinde, yoldan
geerken arabann penceresinden grdm
bir manzaray yllar bana hi unutturmad.
evresine bir daire izilen adam etrafn kua-
Oyun, metnin kodlar ve bunlarn dille

ilikisi balamnda olduka zgn bir yere sahiptir.
Yresellik, iirsellik ve trajik eler olduka baskndr.
Bu l sacaya metnin anlatm uzamn biimlendirmekle birlikte, birbirleri arasnda kurulan pozitif iliki
dzeneiyle de oyunun btn teknik ve tematik yanlarn besleyip, anlam retiminin gereklemesine olanak salamaktadrlar. Bu e, ayrca ve zellikle
oyunun duygusal deerinin ortaya karlmasnda da
byk ileve sahiptirler. Yrenin ar, orak ve kasvet-
li atmosferinin yan sra, oyun kiilerinin szlerine giydirilen iirin ikin-kaotik arm, insann yaam karsndaki sonusuz tepinilerinin trajedisini yanstmaktadr. Bu yap bir yandan dramatik eylemdeki
hikayenin duygu deeriyle paralellik arzederken, te
yandan oyunun trn de belirleyen bir zellik olarak
dikkat eker.
Oyun ada Trk Tiyatrosunda tragedya trne rnek gsterilebilecek kodlar sistematiiyle
rglenmitir. Bir yanda krsal bir blgede kat ve
kuatc treler ats altnda yaamlarn srdren iki
dman ky, dier yanda tre ve dmanla ramen
birbirlerini tutkuyla seven ve aklarn yaatmakta
kararl olan iki kii (protagonist). Bunlar trajik kahramanlardr. Bilerek bir seim yapan, seimi dorultusunda
eyleme geen ve bu yzden ykma urayan(9) kurbanlardr. Her tragedya kahraman gibi onlar da bir idealin
gereklemesi iin kendilerinden daha byk bir gle
savama girip kurban edilmilerdir. Mahmud,
Mslman kyn gl, erdemli ve yakkl gencidir.
Yezida ise yezidi ky aasnn biricik kzdr. Gzellii
dillere destan, Mahmudun tanmyla cerendir. Bir
anlamda ikisi de imkansz akn taraflardr. Mahmud,
rman dier tarafnda grd ve o anda akn bir
tutkuyla baland Yezida iin kimsenin iine girmeye cesaret edemeyecei rmaa atlayp Yezidann
yanna gelmitir. Yezidann szyle, en mmknsz
ii(10) baarmtr. Irma yzerek geen grlmemitir
bugne dek. Irman da tresi vardr kendince: Adam yzdrmez stnde, insan barndrmaz, kendine yzmeye geleni eker suyun dibine, yutar(11). Irman tresini yenebilen Mahmud, kylerin tresinin kurban olur. nce
bilekleri kesilir, sonra gkteki yldzlar veya bir dan
aalar says kadar(12) kuruna hedef olur. Yezida
ise kendini Mahmudun ldrld yere emberleyerek, 40 gnlk lm orucuna girer ve lr. Mahmud
ile Yezida arasnda trajik hatay -antik tragedyadaki
hamartia'ya e biimde- Mahmud yapar. Yezida, mantkl ve saduyulu biridir. Mahmud ise ar cokun ve
tezcanldr. O, Yezidi kynn Mslman kyne karn fkesinin kabard bir zaman diliminde Yeziday
karmak iin Yezidi kyne yakn bir yerdeki dilek
aacnn yanna gelir ve yakalanr. Daha soukkanl
olup, biraz daha beklemek veya baka bir zm arayna girmektense, tezcanl ve cokunlukla davranp
trajik hatasn gerekletirir. Bu hata, kendisi iin de,
Yezida iin de bir baht dndr -antik tragedyadaki
peripeti kullanm gibi-. O andan itibaren her ikisinin de
baht, sregelenden ayrp ykmla sonulanr.
Dramatik dilin tragedyann dokusuna

uygun olarak, soylu ve derinlikli szl rg ile alak
bir hz ve uzun vurulu ritmik tnlarla bezendii oyun
klasik tragedya geleneinde olduu gibi, kahramanlarn adlarn tamaktadr. Romeo ve Juliet benzeri bir
i hikayeye sahip olan Mahmud ile Yezidada, ayrca
antik tragedyalarda yer alan korolara benzer bir kiiletirme konumlamas da yer almaktadr. Bunlar, dorudan koro olarak adlandrlmasalar da, -Yezidi
Kadnlar, Ak arafl Kzlar ve Kara arafl Kadnlarolay ve durumlara ayna tutup, deerlendirmelerde
bulunan, dil olarak da ounlukla mani ve benzeri sz
kalplar kullanan oyun kiileri olarak dikkat ekmektedirler.
Oyunun dier bir zellii de kapal / benzetmeci biime sahip olmasdr. Dramatik eylemin
doal gereklie kout olarak yanstlmasnn gerekleriyle donanm olan oyunda yer yer doal ak blen
eler de kullanlmtr. Bunlar ounlukla koro ilevi
gren oyun kiilerinin konumalarnn yer ald
blmlerdir. Yine antik oyunlardaki korolar gibi,
Yezidi Kadnlar, Ak arafl Kzlar ve Kara arafl
Kadnlarn konumalarnn yer ald blmlerde
zellikle final- ak kendi doallndan koparlp,
illzyonun paralanmas salanmtr. Buna karn,
yine de oyunun genel izgisinde kapal biim zelliklerinin baskn olduunu sylemek olasdr. Bu arada
kapal biimde olmayan, daha ok epik tiyatroya zg
olan her sahnenin bir balkla adlandrl, bu oyunda
kullanlan teknikler arasndadr. Metnin didaskali
blmleri ierisinde bulunan bu yap, her sahnenin
farkl bir anlatm uzam olduuna iaret ederken, kullanlan balklardan 3., 5. ve 11. sahnedekiler eylemle
ilikilendirilmi, dierleri ise aknn getii mekanlarn adlarndan oluturulmutur.
Oyunda perde blmlemesi bulunmayp,
toplam 11 sahne yer almaktadr. Sahnelerin hepsi farkl mekanlarda ve tek bir zaman diliminde geerken, 11.
sahne, 40 gnlk bir sreci kapsayp, zaman geileri
6 kez yaplan k karartlmasyla salanmtr. Szl
rgnn younlukla kullanld ve bir ynyle szmerkezci olarak da niteleyebileceimiz oyunda, sadece 9. sahnede konuma bulunmamaktadr. Bunun
dnda 1.sahnede ise sadece en sonda Yezidilerin
ayinde kullandklar toplu bir dua dillendirilmektedir.
Yine kapal biimin bir zellii olan olaylarn kronolojik ak sras bu oyunda da sz konusudur. Dramatik
eylem, doal aka paralel bir dzenle yaplandrlr-
18
19
ken, sahneler aras zaman geileri ise belirgin klnmayp, yalnzca 5. sahne ile 8. sahne arasnda 3 gnlk
bir zamann getiine vurgu yaplmtr.
Oyunda yer alan kiilerin dalm ve
saysna gelince, bir sahne yapt iin olduka geni bir
kadro tasarmnn yapldn syleyebiliriz. Replii /
konumas olan en az 53 kii bulunmaktadr. En az
diyoruz, nk Yezidi Kadnlar, Ak arafl Kzlar ve
Kara arafl Kadnlarn (koro) says metinde verilmeyip, bunlarn saylar rejiye braklmtr. Bu gruplarn ortalama 5 kiiden olutuu dnlrse ki koro
mant gerei sahne-seyirci ilikisindeki salkl etkileim
minimum bu sayy gerektirir, 15 kiinin bir replii birden seslendirdikleri sonucuna varabiliriz. Oyunda
ayrca yine koro ilevi gren bir grup daha sz konusudur. O da Yezidann 9 kardeidir. Dolaysyla 53
kiilik replii olan oyun kiilerinden 24 bir eyi hep
birlikte syleyen 4 ayr gruptan oluurken, 29 kii ise
bireysel sz syleme ediminde bulunmaktadr.
Bunlarn dnda, ayrca replii olmayan Defterdar,
Mal Mdr, onlarn eleri, Teyfo Aa, kyller ve
cmle yezidi kylerinden gelen hametli bir kalabalk
gibi ok sayda figran, yani dekoratif oyun kiileri de
yer almaktadr. Bylesine kalabalk bir kadronun sahneye uygulanmas sorunsal bir tarafa, dramatik dilin
szl rgsnn kiiler arasndaki dalmnda, diloyun kiisi ve dil-tavr ilikisi balamlarnda yeterli
doygunluun verilemeyecei kaygs ok daha baskndr. Ancak szl rgnn kiiler arasndaki dalmna dikkat edildiinde, bylesi bir kaygnn, yazarn
replik dzeneini oyun kiilerinin konum ve ilevlerine gre olduka dengeli bir biimde paylatrdnn
grlmesiyle giderilebilecei aktr. Bu arada kiiletirme tablosuna ilikin soru iareti oluturan bir noktadan da sz etmek gerekir. 4. Sahnenin giri ksmnda
parantez ii aklamayla neredeyse yarm sayfa kadar
tantm yaplan Hizmet Olan, hem yazarn yapt
kiiletirme tablosunda yer almamakta, hem de oyunda herhangi bir ileve sahip olmamaktadr. Yazarn,
sadece fincanlara kahve dolduran ve baka herhangi
bir grev ve ilevde bulunmayan Hizmet Olannn
tantm zerinde neden bu denli durduu konusu
belirsizdir.
Dier nemli unsur da oyunun getii
dnem ve corafyadr. Oyunda corafyann Mardin
evresi olduu arm verilmektedir. Mahmudun,
Mardinden te diyarlar vardr. Dilersen seni oralara gtrrem(13) demesi bu arm gl klarken, ayrca
yazarn oyunu Mardinde geen ocukluundan katklanarak yazdn sylemesi de, hikayenin corafya
olarak o blgede yaand sonucunu dourabilmektedir. Oyunun getii dnem ise, tremiz zlmtr.
Kyden genler olmutur. Alamanya diye bir melmekat
bile kmtr. Dersin ki sanki Yemendir, sanki Fizandr.
Gidenler geri dnmez. Alaman melmekat kylmz yerinden uurur, yurdundan eder(14) biiminde verilen bir
bilgi ile Almanyaya yaplan ii gnn tarihlerinden karlabilmektedir. Almanyaya ii g 1961de
yaplan bir anlama ile 1974 ylna kadarki sreci kapsamaktadr(15). Bu veriyle oyunun getii dnemi
rahatlkla 1961-1974 aras gibi bir zaman aralna
oturtabilmekteyiz.
Akn tragedyas veya treler arasna
skan akn bir tutkunun baltalannn lirik-trajik
iniltisinin canlandrld oyun diye tanmlayabileceimiz Mahmud ile Yezida, baat olarak tre kavramnn
merkeziletirildii, ak kavramnn da yine benzer
arlkla ele alnd tematik bir portfye sahiptir. Bu
iki olguyla birlikte gerek dz metin, gerekse alt metin
kanavasnda iktidar tutkusu veya erk edinme hrs, erk
alann koruma veya geniletme istei, aalk sistemi
eletirisi, aznlklar sorunsal, toplumsal olann insani
olana tercihi, bireysel ya da brokratik kar hesaplar
ve erkek egemen yap ierisindeki kadn ezilmilii
gibi anlam katmanlar da yer almaktadr. Dilin dorudan ve dolayl gnderimlerde bulunmasyla da vurulan oyunun anlam katmanlar temelde Mahmud ve
Yezida ile Havvas Aa ve akta hi grnmeyen,
Yezidann babas Miro Aann temsil ettii deerler
arasndaki dramatik srtnme sonucunda ortaya kmaktadr. Mahmud ile Yezida ak, dolaysyla insani
olan, bireysel kimlii temsil ederken, Havvas Aa ve
Miro Aa kart kahramanlar (antagonist) olarak treyi, iktidar tutkusunu, toplumsal olan simgelemektedirler. Bu baat oyun kiilerinin yan sra, Mahmud ile
Yezidann anneleri Eyan ve Raa ocuklarnn deerlerini temsil eden, Kahya ve Mahmudun aabeyisi
Kebik de kart kutupta yer alan dier ikincil oyun
kiileridir.
Mahmud, trajik kahramann zelliklerine
uygun bir profil izmektedir. Gl, yakkl ve
erdem sahibidir. Aa soyundandr(16). Olduka duygulu, cokun ve tezcanl, tutkusu uruna her eyi gze
alabilen, aa kapsna it olandan bana ata olmaz(17)
diyerek, sisteme de, aabeyisine de bakaldrp, savam gze alabilen; dili ise yine soylu bir syleyi kal-
bna oturtup, varln onunla ak klan bir kiilik

yansmas sergiler. Yezida da benzer bir soylu-erdemli
kiilik sunumu yapmaktadr. Yezidi kynn aasnn
kz, gzeller gzeli, saduyulu, mantkl, ama tutkusu peinden gidebilecek kararlla sahip, mert ve
gl bir ak gen kzdr. Onun gze alabildii ykm
belki Mahmudun maruz kald ykmdan daha iddetli ve trajiktir. Havas aa, bilindik aa tiplemesinin
zellikleriyle donanmtr. Treyi savunan, kendi erk
alannn kalclnn tre olduu bilinciyle, dayatmac, karc, despot sz ve davranlar sergileyen bir
profile sahiptir. Ancak kulland dil, kimliini belirgin klan bir yapda deildir. Konumalarnda yer yer
sapmalar olup, konum ve tavrnn rengiyle uyumayan sylem pratiklerinde bulunur. Kahya ise grmgeirmi, olgun, soukkanl ve politiktir. Bilgece bir
kurnazl vardr. Bu zellii diline de yansmtr.
Mahmudun aabeyisi Kebik ise, kardeinin tam ztt
zellikler ierir. Aann yeeniyle evlenmi, silik ama
mevcut dzenin savunucusu durumundadr. Aann
isteklerinin gereklemesi iin kardeini dahi gzden
karabilecek karc bir kimlikle de yanslanr. Oyunun
nemli oyun kiileri arasnda Mahmud ve Yezidann
anneleri de vardr. Eyan len olunun temsil ettii
deeri tayan, bu dorultuda trenin kuralarn ineyip Yezidilerin bulunduu yere gelerek, Yezida ile
konuup, onu gelini olarak gren ve sevdann mezhebi,
dini, cinsi-cibilliyeti yo imi(18) szn dman kalabala syleme cesaretini gsteren bir Anadolu
kadndr. Raa da benzer bir duru sergilemektedir.
Gzlerinin nnde lmek zere olan kzn herkese
ramen savunur, dier 9 erkek ocuunu dahi,
Yezidaya el srmeleri halinde ldrmekle tehdit eder,
kocas deli Miroya da bakaldrr. Bu iki oyun kiisinin dili kullanma biimleri birbirlerine benzemekle
birlikte, halk syleyiinin ili-lirik atms rengini
tamaktadr. Dier oyun kiileri arasnda Kyn
Delisi, oyundaki kasvetli havay yumuatan, sevimli
ve sempatik bir tiptir. Dramatik eylemdeki ilevi ise,
Yezidi kynn embere alnmas dncesini
Kahyaya artrmasdr. Kaymakam ve Jandarma
Komutan, devleti, ileyii ve sistemin yozlamasn
temsil ederlerken, bu ikilinin eleri tam bir aptal sarn tiplemesi ile izilmitir.
Ele alnmas gereken oyun kiileri arasnda koro ilevi gren Ak arafl Kzlar, Kara arafl
Kadnlar, Yezidi Kadnlar kanava ierisinde zellikle
final ve finale yakn yerlerde olduka etkilidirler. Ak
arafl Kzlar ve Kara arafl Kadnlar Mslman
kyne, Yezidi Kadnlar ise Yezidi kyne zg koro

modelleri olarak saptanmlardr. Aslnda bu grup
arasnda Ak arafl Kzlar koro olarak deerlendirmemek daha doru olacaktr. nk bu grubun oyun
iinde sadece Dn sahnesinde yer ald, bu sahnede sadece bir kez tekerleme syleyip(19), bununla
folklorik bir gereklilii yerine getirdii, dramatik eyleme ilikin ise herhangi bir sylem veya edimde bulunmad aktr. Dolaysyla bu grubun dekoratif yan
ar basmakta olup, yerleik koro algsyla tanmlanmamas yerinde olacaktr. Kara arafl Kadnlar ise
yine Dn sahnesinde tekerleme syleyerek(20) o
blgenin folklorik yapsn yanstmaya hizmet etmelerinin yan sra Mahmudun kaybolduu ve akabinde
ldrldnn duyurulduu 10. sahnede de yer
alrlar. Burada Mahmudun cesedi getirilirken, olayn
nasl olduunun aktarmn salayacak soru ve yorumlarda(21) bulunan Kara arafl Kadnlar, oyunun
genelinde yer almamalarna karn, kullandklar sadece drt replikle koro ilevini yapabilmektedirler.
Oyunda daha doygun olarak koro ilevini yrten
grup ise Yezidi Kadnlardr. lmn Dairelenmesi
adndaki final sahnesinde yer alan ve gerek sahnedeki
ileyiin srdrlmesinde, gerek anlatmn salanabilmesinde, gerekse olaya ilikin yorumlarn yanstcln yapmalaryla olduka etkin bir ilevi gerekletirirler. Bu sahnede Yezidann annesi Raa da zaman
zaman koroba gibi Yezidi Kadnlarn diyaloglarna
elik edip, aktarmn yaplmasna n ayak olmaktadr.
Kimi yerlerde btncl bir anlatnn bir ksmn Raa
yaparken, dier ksmn da Yezidi Kadnlar dile getirirler. Yezidi Kadnlarn kullandklar dilin de ayrcalkl bir zellii sz konusudur. Onlar yrenin azndan (diyalekt) farkl olarak, ortak dile daha yakn bir
syleyi biimiyle konuurlarken, yreye zg bir
takm szck ve tmce kalplarn da kullanmaktan
ekinmezler. Ayrca dorudan seyirciyi bilgilendirmeye dnk, anlat arlkl ve didaktik eilimli konumalar da gerekletiren Yezidi Kadnlar, oyunun
doalln mekanikletiren bylesi sz edimleriyle,
metnin tiyatralliini anlat eksenine de kaydrmaktadrlar.
Bu anlamda, oyunda tiyatrallik ve anlat
(mimesis-diegesis) amaz dramatik eylemin aknda
da sz konusu. Oyunda iki temel eylem anlatyla verilmektedir. Biri Mahmud ile Yezidann ilk karlamalar ve aklarnn balamas, dier ise Mahmudun ldrlmesi. Temel eylemin nc ve son aya ise
-Yezidann kendisini lme brak-, finalde canlan-
20
21
drlma ile yanstlmaktadr. Yani temel eylemi oluturan etki ve tepki anlatyla, sonu ise eylemle canlandrlmaktadr.
Oyunun ilk sahnesi n oyun mantyla
kurgulanan Yezidilerin ayiniyle balar. Burada bir ayinin mistik ve folklorik zellikleri yanstlrken, dramatik eylemle herhangi bir iliki kurulmamtr. Dorudan
yezidi inan sistemi ve kltr ile ilgili genel bilgilerin
almlaycya sunumuna hizmet eden bu sahne, te
yandan oyunun atmosferini ve duygu deerini besleyen bir ilevsellik de salamaktadr. Bu sahnede dil,
oyunun dier blmlerindeki iirsel olann basknlna karn, ak, yaln ve imgelere yer verilmeyen dz
anlatmldr.
2. sahnede ise dramatik eyleme ilikin ilk
bilgi verilir. ki dman kyn iki ak genci 40 gn
nce birbirlerini grp ak olmulardr. Temel eyleme
ilikin ilk asal amaz, yani hikayeletirmeye deer
yaamsal krlma an 40 gn nce balamtr. 2.sahne
aklarn 40. gn bulumalaryla balar. Bu sahnede
yazar tiyatrallii salayabilmek iin oyun iinde oyun
tekniini kullanarak, 40 gn nce Mahmud ile
Yezidann nasl karlatklarn, karlama annda
neler yaptklarn ve aklarnn nasl baladn oyunumsu bir anlatyla ele almtr. Burada gerek ile
oyun (imdi ile 40 gn ncesi) arasnda geiler yaplmaktadr. Dilin olduka diri ve dinamik kullanld
ve almlaycnn olup biteni canlandrmasna hizmet
eden ifade kalplarna yer verildii bu sahnede, yine
de anlatnn basknl nne geilememitir. Ayrca
seyirciyi dorudan bilgilendiren szl rglere de
rastlanmakta, bu ise hikayeyi yapay bir dzleme indirgemektedir. Yine ayn sahnede ok sayda tekrarn
yaplmas da dramatik dilin kullanm asndan saknca dourmaktadr. Bunlarla birlikte dramatik eylem ve
asal kartlklara ilikin bilgiler 2. sahnede verilmektedir. Bu sahnede altnn nemle izildii nokta, byk
bir ak ve karsnda trenin gc; olanaksz olana
karn verilecek savamda kararllk gsterisi yaplrken, trenin ve dmanlklarn bykl bilgisi de
dorudan aktarlabilmektedir.
Oyunda iki eylem eidi sz konusudur.
Asal olan Mahmud ile Yezidann tre ve dmanla
ramen birbirlerine ak olup bunu devam ettirme
kararllklar, dieri ise Yezidi ky civarnda bulunan
bir batakln Mslman kyller tarafndan kurutulup ele geirilmesi. 2. sahnede Mahmud ile Yezida
kama kararna varrlar. Almlayc bu eyleme ilikin

ilk hamleye 8.sahnede Mahmudun gece vakti kyden
kp gitmesiyle tank olur. Oysa oyunda dramatik
eyleme ilikin ilk nesnel hamle szn ettiimiz ikincil eyleme aittir. Batakln kurutulmas iin 5.sahnede, yezidi ky dairelenerek, onlarn oradan kmas
engellenir ve Mslman kyllerin bataklk tarafna
gemesi salanr. Oyunun 3. sahnesi Mahmudun aabeyisinin dndr. Bu sahnenin asal dramatik
eylemle dorudan bir ilikisi bulunmamasna karn,
ikincil eylemin varl burada duyurulur. Havas
Aann batakl kurutma planlar, Kaymakam ve
Jandarma Komutan yannda bir kyl tarafndan dillendirilir. kincil eyleme ilikin bu duyuru daha sonraki sahnelerde daha nesnel yanslanacaktr. Bu sahnede
ayrca, yine o yrenin folklorik yapsn yanstmak
amacyla seyirlik ky oyunlar da diyebileceimiz
eitli oyunlar sahnelenir. 4. sahne ise bir sonraki sahnede gerekletirilecek olan yezidi kynn daireye
alnmas kararnn verildii sahnedir. 6.sahne Havas
Aann aabeyi Kebik ile Mahmud zerine konumasn ierir. 7. sahnede ise Kebikin kardei Mahmuda
Havas Aann isteklerini ilettii ve Mahmudun bir
ynyle her eye ve herkese rest ektii sahnedir.
Dramatik eylem asndan bu sahne aslnda ateleyici
bir zellik gstermektedir. Ki, bu sahneden sonraki
sahnede Mahmud Yeziday karma eylemine giriir.
9.sahne aslnda, bir anlamda kamerann 8.sahnede
Mahmudun glgesini grp, onun kyden ktna
tank olan Tfeklilerin olduu yerden, Mahmudun
olduu yere evrilmesi gibidir. Sinematografik yakn
ekimdir. 8.sahnede glgesi grlen Mahmudun 9.
sahnede kendisi yanstlr. 10.sahne ise dramatik eylem
asndan etkinin tepki ile karland yerdir. Mahmud
Yezidaya ak oluunun da, kendi kyllerinin Yezidi
kyn daireye almalarnn da bedelini canyla demitir. Bu sahnede bir sredir kyde olmayan
Mahmudun, kyller tarafndan aranp cesedinin
getirilmesi yanstlr. Dramatik ve trajik etkinin dorua
ulat, duruma uygun olduka etkileyici bir dil kullanmnn sergilendii, gerilim ve merak elerinin
artt oyunun en can alc ksm ise 11.sahnedir. Bu
sahne toplam 40 gnlk bir zaman dilimini kapsamakla birlikte, 40 gnden 6 gn sahneye tanmaktadr.
Bunlar, ilk gn, nc gn, onuncu gn, birka gn
sonras, yine birka gn sonras ve krknc gndr. Bu
blmlerin ilkinde Yezidann dilek aacnn yanna
gelip kendisini daireye almas, ikincisinde annesi
Raann Yezidaya daireden kmas iin yakarmalar
ve Yezidi Kadnlarn olup biten hakkndaki konuma-
lar, ncsnde Raann Yezida iin kocasna bakaldrp, oullarn ldrmekle tehdidi, drdncsnde Raa ve Yezidi Kadnlarn yine Yeziday ikna
abalar yanslanr. Beincisinde de srprizin, merakn
ve gerilimin dorua kt, oyunun dramatik eyleme
ilikin sznn sylendii bir an konu edinilir.
Mahmudun annesi Eyan, tm treleri hie sayarcasna dman olduu yezidi kyllerinin yanna gelip,
Yeziday grr. O andan itibaren on gnlerdir konumayan Yezida konumaya balar. Herkes umutlanr.
Bu ikilinin arasnda geen konumalarda oyunun asal
izleine ilikin iletiler aktarlr. Altncs ise oyunun iki
eyleminin sonuland blmdr. Yezida lr. te
yanda ise dier kyller batakl kurutup ekine hazr
hale getirmelerini sevin lklaryla karlarlar. lm
ve sevin ayn karede buluur. Bu kareye traktr,
bier-dver ve buldozer gibi makinelerin sesleri de
karr.
Mahmud ile Yezida adl oyuna yaptmz bu genel bak as, dramatik dil balamndaki
deerlendirmelerimizi ayrntlamaya zemin hazrlamas bakmndan nemlidir. Her metin kendi dilini
yaratr ve her metin kendi zel dil kullanmnn bir
rndr gereinden hareketle irdelemeye altmz bu oyun metni, ncelikle yazarn air kimlii,
yaam kaosu iindeki insann tragedyasn grebilme
yetisi ve yreye, folklorne olan duyarll ekseninde
biimlendirilmi bir yapttr. Oyuna imgelerle ykl
iirsel bir dil egemendir. Bu iirsellik zellikle kiilerin
ikin olduu anlarda daha bir baskndr. Hem ipek
sana rk vururken bile cann yakmamaym diye ellerime
kanat takmaz mym?(22), Uzun zaman elin kalakald
yzmn bir yannda(23), Gzlerinden rmaklar geiyordu al al(24), Sonra ktm rmaktan, bedenimde
binlerce rmak(25), Sanrsan gzleri karanlklar oyar ve
de rma kendine aikar eder idi(26), Yezida'm sszln
tekin deildir. Korku salar yreime. Acm bytr.
Derdimi engin klar(27) gibi imgelerle donanm ok
saydaki sz kalplar durumun duygusal deerine
paralel olarak kullanlmtr. Tmceler ksa, net, szckler ise yer aldklar balam dorultusunda daha
ok yan anlamlaryla konulandrlmtr. Szck, szlk anlamyla deil, oyundaki olay, durum, kii ve
atmosfere gre bir deer birimi oluturmasyla anlamsal varlk gsterir Yre halknn sylem biimleriyle
tam bir uyum halinde olan bu yap, te yandan zgn
bir konuma biimi de oluturmutur. Szck, szdizimi ve syleyiteki ritmin yetkin bir biimde kaynat oyundaki dil dzenei, almlaycnn rahatlkla alg-
layabilmesini salayacak sz sanatlarna da bavurmu, anlam ve ses btnsellii ierisinde szcklerin

armsal boyutlarna arlk vermitir. Oyunda
Mardin ve yresinin az kullanlmtr. Buna patua da
diyebiliriz. Ayrca sz dzenei, merhamet stmasna
tutulmusan(28), kylm deli ksrak gibi huysuzlanr(29) gibi yresel deyim ve ifade biimleriyle de
zengin klnmtr. Yine, dilin corafyayla ilikisi balamnda her topluluun yaam alg ve koullarna
gre szck daarcn biimlendirmesi metinde
grlen nemli zelliklerden biridir. Oyunda krsal
alanla birlikte yaam koullarnn rengini veren, toprak, kan, rmak, da, ekin, gvermek, dirlik-dzenlik,
erbet, tfek, avrad gibi ok sayda szck kullanlmtr. Buna karn oyunun genel szdizimi ve szck
kullanm daarc arasnda kulak trmalayan ya da
hem ritmi etkileyen, hem de oyun-almlayc arasndaki iletimeye sekte vuran szckler de yok deildir.
rnein, Lafm o manaya peref ekmez(30) szndeki
'peref' szc kulak trmalayp genel akta tkanmaya yol amaktadr. Yine, seninle bir durum muhakemesi muvacenesi yapalm(31) szndeki 'muhakeme' ve
'muvacene' szckleri de dramatik dilin doalms
yapsna ters dp, daha ok kitabi ifade kalb olarak
dikkat ekmektedir.
Dramatik dilde kullanlagelen ve gerek
azda z yanstmalarndan, gerekse estetik bir doku
barndrmalarndan dolay idyomlarn bu oyunda sklkla kullanldn yineleyebiliriz. Argo veya jargonun
pek kullanlmad, ama zellikle ok sayda deyim ve
ataszne yer verilen oyunda, anlatm zenginlii,
renklilik ve szn sanatl kullanm bu yolla da salanmtr. Oyundaki deyim ve atasz kullanmlarna u
rnekleri verebiliriz: Azndan kan kulan duyuyor
mu?(32), Erini taze yitirmi yeni avratlar gibi balarna
kara atk alp gnl dindirmekteler(33), Artk eski kllar kesmez olmutur(34), ksrak gibi huysuzlanr, srtna eyer vurulmu taze tay gibi einir durur ortalkta(35),
Bir tek sz ediver anana. Ediver ki, etine can gelsin(36),
Grrem ki, kafann duman greneklerimizi unutturmutur sana. te bir bit yenii vardr(37).
Oyunda kullanlan idyom malzemeleri
arasnda yemin, beddua ve dua gibi ifadeler de yer
almaktadr. Oyunun duygu rengine hizmet eden ve
kiilerin de duru ve tavrlarnn konumlanmasna
yardmc olan bu trden idyom malzemelerine de u
rnekleri verebiliriz: Erliimin stne bam koyarm ki,
bir kara gn gstermeyeceim sana(38), Szm, kavlim
22
23
olsun ki, Mahmud'un dirisini getirene kolar, kurbanlar

adayacam(39).
Oyunda ayrca dilsel kullanm yoluyla
aa vurulan ve mitsel / kltrel e olarak deer
tayan motifler de kullanlmtr. Bunlar arasnda yer
alan kuzgun motifi(*) oyunda yerde kullanlmtr.
Biri Mahmudun lm haberinin getirilecei anda,
dierleri Yezidann lmek zere olduu anda.
Kuzgunlar siyahtr ve tanedir. Bununla birlikte hem
dil dzenei iinde, hem de grsel olarak oyunda yer
alan dier bir motif de dilek aacdr(**)*. Oyunun
2.sahnesine adn da veren bu motif, oyunda sk sk
kullanlmakta olup, asal izlekle dorudan ilikilendirilmitir. Bunlarla birlikte yine dinsel ve kltrel
boyutla ilikilendirilebilecek rakamlara zg motifler
de sz konusudur. Bunlar arasnda 3 ve 40 rakamlar
dikkat ekmektedir.
zellikle 40(***)** rakamnn motifsel
deeri baskn ve tiyatral sylem biimleri ierisinde
kullanm skl da olduka fazladr. Ayrca dramatik
eylemin krlma noktalar hep bu rakam ile zde
klnmtr. Oyun Mahmud ile Yezidann aklarnn
40. gnnde balar. Mahmud Yezidann 40.rn
rer. Oyun Yezidann lm orucundaki 40. gnle sona
erer. Yezida 40 rn zdkten sonra lr. Oyunda
40 rakamnn replik ierisinde kullanmndan bazlar
unlardr: Bugn krknc aputu balammdr
aaca(40), Bugn krknc rn receim Yezida.
Sana krknc murat dmn atacam. Bugn krk
rk tamam olmutur(41), kr seni krk gndr gsterene(42), Bir tek rk kalm alnna den Mahmud'un
balad en son krknc rk(43). 3 says da yine motifsel deeri olan rakamdr. Bu saynn oyun iindeki
kullanm yerlerine de u rnekleri verebiliriz: Yezidiler
atein evresinde i ie gemi daire halinde dnerek
ayinlerini tamamlamaktadrlar(44), gnde bir kar
bakarm aacn dallarna. Senden bir imar beklerem. Sen de
gnde bir k dilek aacnn tepesine ve de benden bir
yeil mendil bekle(45), Tam gndr anan karnda yalvarr. gn olmutur sesleri soluklar kmamtr
daha(46), Tam gn gece dolanmadk ky brakmad
kyller(47), Gkte kuzgun dolanmaktadr, siyah
kuzgun, nn de kanatlar birbirine demektedir(48).
Oyunda yer verilen idyomlara ilikin
yaptmz bu deerlendirmeye(****) paralel, kullanlan dramatik dilin dier dil pratikleriyle arasndaki
etkileime de ksaca deinmekte yarar vardr.
Dramatik dili yazn ve konuma dillerinden alabildiine beslenen, apraz dllenme ile organizeliini onlarn olanaklar dorultusunda biimlendiren, hatta pragmatist bir ynelimle, teki dil ebekeleriyle de katklanan, geni eperli, sanatl ifade yntemi olarak tanmlayabiliriz. Bu tanm kukusuz, bir
yandan konuma dilinin doal, gereki ve pratik
yapsna, te yandan yazn dilinin estetize edilmi
doasna gre oyunu deerlendirmemizi koullanmaktadr. ncelikle oyunun okunmak iin deil, sylenmek iin kaleme alndnn altn izmemiz gerekmektedir. Gerek yre aznn kullanlm, gramer ve
imla kurallarnn ise uygulanmam olmas, gerekse
her sylemin konuma dili doallyla yanstlmas
bu karma varmamz salamaktadr. rnein, Sanki
benim yreim buza kesmi gibi konuursun Mahmud?(49),
Szn szdr Yezida?(50) veya Hi renmemisen
olunun yaras nedir?(51) gibi sorular, Trke gramer
yapsna, yani doru soru kalb yapsna uygun deildir. Bunlarn soru haline getirilmesi ancak, syleyi
biimiyle olasdr. Yine sadece bu rneklerden de
grlebilecei gibi, ifade biimleri asla kitabi / yaz dili
deil, konuma dili doalln barndrmaktadr. Bu,
oyundaki szl rgnn gereki ve inandrc olduunun da gstergesidir. Ayrca kullanlan szck, sz
dizimleri, tamlamalar, tmcecik ve tmce dizgeleri de
yapnt gerekliin doal gereklie ne denli ayak
uydurduunun kant niteliindedir. Ancak bu, oyunda kullanlan dilin konuma dilinin bir kopyas olduu anlamna gelmemelidir kukusuz. Daha nce de
szn ettiimiz gibi oyun olduka gl bir sanatl
dile sahiptir. Younluklu bir imgelem kullanlm, iirsellik neredeyse tamamen dille yanslanmtr. Bunun
dnda gerek szl rg, gerekse parantez ii aklamalar olduka ll, dzenli; terbiye edilmi bir
kvama oturtulmutur. Dolaysyla unu syleyebiliriz: Oyun temel dil pratikleri olan yazn ve konuma
dillerinden beslenen, onlar kendi yapsall ierisinde sentezleyen, bylece hem doal, inandrc ve gereki, hem de etkili ve estetik bir dil dzeneine sahiptir.
Daha nce deinide bulunduumuz oyunun, tiyatrallik ve anlat kutuplar arasnda yer yer
kaymalar yaad konusuyla ilgili olarak baz noktalara daha vurgu yapmak gerekmektedir. Soru u: Bu
kadar gl, diri ve etkili bir dil kullanlmasayd, bu
oyun bu denli tiyatral olabilir miydi? Hayr. Kukusuz,
bu oyunu anlatdan uzaklatrp, tiyatral yapan en
nemli e kullanlan dildir. Oyunda ou olay ve
eylem anlatyla sahneye tansa dahi, btne egemen

olan canl ve dinamik bir dil, bu kusurun grmezden
gelinmesini salayabilmekte veya dil, anlatnn kuru
ve yapayln byk bir hnerle glgeleyebilmektedir. Buna karn yine de anlatnn yer yer duyumsand noktalar yok deildir. Yukarda iaret ettiimiz
yerler dnda, 4. sahnede alt Tfeklinin Havas Aa
ile konumalarnda anlat havas sezilmektedir.
Tfekliler sanki btnlkl bir konumay paralayp
da, aralarnda paylam yapp yle konuuyorlar gibidirler. Ne sylemin ierii farkldr, ne de syleyim
kalplar. Konumalarnda batakln kurutulmas
gereinin gerekelerini sralayan Tfeklilerin, seyirciyi dorudan bilgilendirmeye dnk bylesi anlat
kalplar(52) kullanmalar, oyunu doalln da zedeleyen bir unsurdur.
Kukusuz, dramatik dil kiiler arasndaki
gerilimi renklendirdii kadar, eitli duygular, dnceleri, hrslar belirten itici ve gelitirici gtr de.
Bundan dolay tasarmdaki izlekte sadece kiilerin
davranlarn kapsayan bir eylem deil, ayn zamanda szl rg ile biimlenen eylem de sz konusudur.
Bu balamda, oyunda dilin eylemle ilikisi, hem yanstc olmas, hem de ateleyici olmas bakmndan
gldr. Gerek anlatmla sahneye tanan, gerekse
olay dizisine ilitirilen her iki dramatik eylem izlei de
dilin etkili kullanmyla almlaycya ular. Asal dramatik eylemin duyurulduu 2. sahnede Mahmud ile
Yezida arasnda balayan ak ile buna kart olan tre
ve dmanlk dilin gl ve etkileyici kullanmyla
yanstlr. Bu sahnenin sonunda ise yine asal eyleme
bal krizin patlak vermesini ateleyecek olan u diyalog gerekleir taraflar arasnda:
MAHMUD zmem salarn, salmam
gidesin kyne. Onlar benim ilk gece hakkmdr Sevdamzn tresi byle buyurur Ne
abuk unutmusan Yezida. Karm olacaksan.
lmme olacaksan.
YEZDA Son szn budur Mahmud?
MAHMUD Son szm budur Yezida(53).
Bu noktadan sonra Yezidada karar verir
ve kaacan syler. Anlamalar gerei, hazr olduklarnda Dilek Aacnn orada buluacaklardr. Dil araclyla atelenen bu eylem, daha sonra Mahmudun
Dilek Aacnn orada yakalanp ldrlmesiyle farkl
bir boyut daha kazanacaktr.
kincil eylemin duyurulup, atelendii

yer ise 3. sahnededir. Mahmudun aabeyisinin dn yaplrken, kyller arasnda geleneksel olarak
oynanan komaca yarmasnda birinci olan kii
Aadan bir dilekte bulunacak, Aa ise aalnn
gerei bu dilei yerine getirecektir. Diyalog yle geliir.
HAVVAS AA Saolasn, saolasn da
gene de dileini dilinin ucuna getir. Getir ki
zararmz nedir bilelim. Aalk hakkmz deyelim.
KOUCU Dileim odur ki aamzdan,
bataklk kurutulan da, aam bana birka
dnm pirin tarlas versin(54)
Bu istek orada bulunanlara oke etkisi
yaratmtr. Koucu densizlik yapmtr. Havas Aa
bozulur, bu durumdan haberi olmayan Kaymakam
ise, Nedir bu bataklk ii Havas Aa? Benden gizli iler mi
yrtyorsun?(55) diyerek hem aknln, hem de
tepkisini dile getirir. Bu szl rg dramatik dilin
srpriz ve artc olmas gerekliliine verilebilecek
iyi rneklerden biridir de ayn zamanda. Bir sonraki
sahnede ise, batakln kurutulaca plan aa kp,
Kaymakamn da tepkisiyle karlannca, Aa ve ekibinde oluan tedirginlikle eyleme geilmesi karar alnr. Bu noktada da yine dil ile eylem ilikisinin gzel
bir rnei yanstlr. Batakl kurutmak iin Yezidi
kynn civarndan nasl geilecei konusunda kara
kara dnen Aa, Kahya ve Tfekliler, Kyn
Delisinin, Sizi Yezidiler sizi! eytandan korkan maher
dlleri sizi. Daire iine hapsedeyim de sizi grn, mahpus
kaln da grn(56) demesiyle parlak bir dnceyi
akllarna getirirler. Kyn Delisinin bu szyle birlikte yapm olduu eylem, Kahyada, Yezidi kynn
daireye alnmas ve Yezidilerin inanlar gerei o daireden dar kamamalar nedeniyle kylerine hapsedilmeleri, dolaysyla kan dklmeksizin, kendilerinin
de rahatlkla bataklk tarafna geebilecekleri dncesini dourmutur. Eylemin atelendii bu noktadan
bir hamle sonras ise, bu dncenin aynen uyguland sahnedir. Dil ile eylem arasndaki organik kaynamaya gsterebileceimiz bir dier rnek de, 7. sahnede aabeyi Kebik ile Mahmudun konumalarnda yer
alr. Kebik, bir nceki sahnede yeeniyle evlendii
Havas Aa ile konuup, ondan Mahmudun Teyfo
Aann kz Gllan ile evlenmesi isteini / buyruunu almtr. Havas Aann hesab bir yandan
Mahmuda ak olan Gllann isteinin yerine geti-
24
25
rilmesiyle Teyfo Aann gnln yapmak, dier yandan Teyfo Aann bataklk arazisinden hak iddia
etmesinin nne gemektir. Aann bu isteklerini
Mahmuda ileten Kebik, olumsuz yant alr. Kebik
sinirlenerek, Senin aabeyin olmadan nce aann hsmym ben gayr, Aann buyruu Allah buyruudur
gzmde, ve de btn kyn gznde ifadesini kullanr.
Mahmud ise bu reste daha keskin bir rest ile yant
verir: Benim son szm sylenmitir Kebik Aa. Ve de sen
bilesin ki, aa kapsna it olandan bana ata olmaz(57).
Yrenin aabeyi-karde ilikisi gz nne alndnda
bylesi bir restlemenin olduka ciddi bir atmann
ayak sesleri olduu anlalacaktr. Diyalog rgsndeki bu kartlk ve negatif iliki dzenei, bir sonraki
hamlede, bir an nce Yeziday karmas dncesini
uygulamaya sokturacaktr Mahmuda. Asal eyleme
ilikin bu krlma noktasnn hemen ardndan beklenen olur ve Mahmud, Yeziday karmak iin harekete geer. Bu rneklerde de grld gibi, oyunda dil
ile devinim ie iedir. Daha sonraki sahneler, bu i ieliin yansmalaryla doludur. Yezida Mahmudun
ldrldn duyup, kendini lme brakrken,
Havas Aa ve kylleri batakl kurutup, oray ekin
haline dntreceklerdir.
Oyunda kullanlan dilin dnem ve corafyayla ilikisi de olduka gldr. Dilin oyunun
getii dneme uygunluu yerinde olup, corafyaya
zg her trl gsterge de, hem dilsel olarak, hem de
tiyatral anlatmn dier olanaklaryla yanstlmtr.
Hatta eski ve yeni toplumsal dzene ilikin bilgiler de
yer yer aktarlmtr(58). Bunlarla birlikte, corafyann
tarihsel kalntlar zerine de bilgi aktarmnda bulunulmaktadr(59).
Bu arada oyunda kartlk olarak verilen
ve dramatik eylemin atma kutuplar arasnda yer
alan Yezida inanc ile slam inanc zelliklerinin yanstlmasnda ciddi bir dengesizlik olduunu da sylemek gerekir. Yezida inanc ve kltr youn olarak
yanstlrken, slam inanc ve kltr zerine herhangi bir bilgi aktarm, motif veya ibareye yer verilmemitir oyunda. Tek bir yerde kullanlan cennet,
ehit(60) gibi szckler islam artrsa da, bu szcklerin dier tm dinlerin terminolojisinde yer almalarndan tr balaycl olmamaktadr. Yine oyunda kullanlan, kan dkmek bir iin snnetidir(61) sz
de, slam inancyla bir ilgisi olmayp, dorudan yrenin kltrne zg bir idyomdur.
Dilin insann varln gerekletirdii;

insann onda yaayp onunla yaad, dnyay ise
yine onunla ak kld ikin bir kodlamalar sistemi
olduu gereinden yola karak, oyun kiilerinin sylemine ve syleyi renklerine eletirel yaklamak olasdr. yle ki, zellikle sylem renkleri balamnda
oyunda tekdzeliin olduu aktr. Bir yandan toplumsal yap ile birlikte yerel doku ve motiflerin yanstlmasna hizmet eden, te yandan tiyatro uzamn
renklendirip, derinlikli klan sylem renkleri, oyunda
replii olan 53 kii arasnda sadece iki kiide farkllk
gstermektedir. Bunlar Kaymakamn Kars ve
Jandarma Komutannn Karsdr. Olduka basit, dz
ve bozuk dil kullanmnda bulunan bu iki kii, ortak
dilin syleyi biimine uygun olarak konuurlar. Oysa,
kendine zglk ilkesi gerei, kiilik zelliklerini
hem szck ve sz dizimlerine, hem syleyim ritim ve
dokusuna yanstan bu iki kiinin dndaki hemen herkes, benzer syleyi rengine sahiptir.
Bunlarla birlikte daha da nemli bir
amaz, birbirinden kesin hatlarla ayran Mslman
ve Yezidiler dahi, bu ayrm kullandklar dille yanstmamalardr. ki farkl inan ve kltre sahip olan
bu gruplar arasnda, kendilerine zg herhangi bir
dilsel ayrmann sz konusu olmamas, belki ayn
yrede yayor olmalarnn bir gerei gibi gzkebilir.
Ancak, dil dnyaya bakn ve yaam modelinin nesnel bir gstergesi olduundan dolay bu iki farkl dnyaya sahip grubun da farkl dil kullanmnda bulunmalar gerekiyordu. Oyun ne kadar da iirsel gereki
bir oyun olursa olsun, gerein bu ilkesini yakalamak
zorundayd. Gruplar arasndaki bu aynilik tavrda da
sz konusudur. Bir tarafta Mslman inan ve kltr, dier tarafta Yezidilik. Bu iki farkl dnya, dil ve
tavrn farkl kullanmyla deil de, anlatya dayandrlan zellik aktarm ile yanstlmtr. Oysa tekdzeliin ve renksizliin krlabilmesi iin, her iki kltr ve
inan sisteminin de dile yansyan ve dille yanslanan
zelliklerinin verilmesi daha uygun olacakt.
Oyundaki jest ve mimik belirtkelerine
bakacak olursak, bu tr aklamalarn replik iinde
deil de, replik verilmeden veya tamamlandktan
sonra aktarldn syleyebiliriz. Youn olarak kullanlmayan jest ve mimik aklamalar, parantez ilerinde yine iirsel ifadelerle yanstlrken, baz jestlere de
parantez iinde deil, szl rg dahilinde yer verilmitir. rnein,
YEZDA Hi unutabilirim Mahmud?

MAHMUD Hele deli kz alayacana, gel
yine oyun oynayalm(62)
biimindeki szl rgde jest, parantez
ii aklama kullanlmadan yanstlmtr. Jest belirtkelerinin sklkla kullanlmamasna karn dille olan kaynamn yetkince sunulduu oyunda, ayrca dilin
atmosferi oluturan olduka nemli bir ilevde bulunduunun da altn izmek gerekir. yle ki, oyunun
ar, ats ama byll-iirsel atmosferi tiyatral anlatmn dier olanaklar iinde, ounlukla dille salanmtr. Oyunun ritim ve hz ise tragedya trne
uygun bir mzikli dilin salanabildiini gstermektedir. Tmcelerin ksa ama repliklerin daha uzun oluu,
replik dzeneindeki uzunlu-ksal sz rgleri, merak ve gerilimi besleyen inili-kl konumalar, hzn
ar, ritmin de devingenliini salamaktadrlar.
Bunlarla birlikte, repliklerdeki szck, tmce ve szdizimleri arasnda icraya, yani oyuncunun seslendirebilme yetisine uygun olmayan bir yap da yoktur. Yre
aznn kullanld ve o yreye zg bir takm szcklerin yer ald oyunda icray etkileyebilecek ciddi
bir sorunsala rastlanmazken, bala kullanmnn skl dikkat ekmektedir. Daha ok sylemin doalln krp, onu kitabiletirecei sakncasyla dramatik dil
iinde kullanm uygun karlanmayan balalar arasnda, zellikle ve de ile veye oka yer verilmitir. Bu balalar oyundaki hemen herkes tarafndan
srekli olarak tekrarlanrken ki doru kullanlp,
kitabi bir durum yaratmamaktadrlar-, bunlar parantez ii aklamalarda bile kullanlmtr. Bunun iki
aklamas olabilir. Birincisi yazar oyun kiilerini kendi
diliyle konuturmutur -bu olmamas gerekendir-;
ikincisi yazar oyunda belli bir ritmi, ses dengesini ve
atmosferi oluturmak ve yrenin syleyi dokusuna
uygun bir btnsellik kurabilmek iin bu ynteme
bavurmutur. Yazarn air kimlii ve oyunun iirsel
gereki bir tragedya oluu, daha ok ikinci seenei
dorular gibidir. Bu arada, ki ilgi ekinin de yine sklkla kullanldn, bunun ise yrenin dil pratiinde
Farsann ne denli etkili olduunu gsterdiini syleyebilir, ayrca dramatik dilin kullanm alan iinde
bulunan dil kazalar / oyunlar olarak niteleyebileceimiz herhangi replik veya szl rg dzeneinin de
oyunda yer almadn belirtebiliriz.
Dramatik dilin zelliklerinin oyundaki
kullanmna ilikin yaptmz bu deerlendirmelere,
son olarak u noktalar da dahil edebiliriz. Dramatik
dilin nemli zelliklerinden biri olan younluk ilkesi,

oyunun zellikle 2.sahnesi ile 11. sahnesinde baskn
olarak dikkat ekerken, 7. sahne ile 10. sahnede de yer
yer kendini duyumsatmaktadr. inde bulunulan
ann, durumun, atmosferin kiilerin duygu aknlyla dllendii bu yapsallk, ayrca azda z olma ilkesiyle de uyumaktadr. Seici olma, zellikle bir eyi en
ekonomik yoldan anlatma, bata zaman etkeni olmak
zere, sahne-seyirci / metin-okur ilikisini diri tutma
ve etkili, sanatl anlatm kullanma gereksiniminin bir
sonucu olan azda zlk ilkesi, bu oyunda da dramatiin dinamiklerinden olan etki ve estetiin yanstmna
hizmet etmektedir. Yine dramatik dilin kiileri tantan,
bilgi veren zellii de oyunda sklkla kullanlmtr.
Oyunda kiilerin biyo, sosyo ve psikolojik zellikleri
bir baka kii tarafndan ifade edilirken, baat oyun
kiilerinin tantmna zellikle bu yntemle arlk
verilmitir.
* Ar. Gr., Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar
Fakltesi, Sahne Sanatlar Blm retim eleman
NOTLAR
1. Emil Michel Cioran, Burukluk, ev.:Haldun Bayr, Metis
Yaynlar, stanbul, 2000, s.9.
2. Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda nsan, Ank. niv.
DTCF Yay., Ankara, 1972, s. 44.
3. Marvin Carlson, Tiyatro Teorileri, Yunanllardan Bugne
Tarihsel ve Eletirel Bir nceleme, De Ki Yay., ev.: Eren Bulallar,
Bar Yldrm, Ankara, 2007, s. 277
4. E. M. Cioran, Burukluk, s.70.
5. uayip nsal, Yasak Akn Tutkuya Dnmesi ve ki Model
Oyun, Lisans Tezi, DE, GSF, Sahne Sanatlar Blm, zmir, 1990,
Ek-1, s.2. (Aktaran: Selda Tumluer, Murathan Mungann
Oyunlarnda Kiiletirme, Lisans Tezi, DE, GSF, Sahne Sanatlar
Blm, zmir, 1995, s.3.)
6. agy., s.2.
7. Murathan Mungan, Parann Cinleri, Metis yaynlar, stanbul,
1997, s.16.
8. Gl Dirican, Murathan Munganla Sylei, Milliyet Sanat
Dergisi, 15 Kasm 1992, Say:300, s.14.
9. Sevda ener, Kahraman ve Kurban, Hrriyet Gsteri Sanat
ve Edebiyat Dergisi, 1984, say:42, s.64.
10. Murathan Mungan, Mahmud ile Yezida, Metis Yaynlar,
stanbul, 1992, s.16.
11. agy., s.16
12. Bkz., agy., s.80
13. agy., s.21.
14. agy., s.75.
15. Bkz., Dr.Sudi Apak, Yurt Dndaki i Potansiyeli ve Trkiye
Ekonomisi, Cem Yaynlar, stanbul, s.9
16. M. Mungan, Mahmud ile Yezida, s.53
26
27
17. agy., s.61

18. agy., s.94.
19. Bkz., agy., s.25.
20. Bkz., agy., s.25
21. Bkz., agy., ss.79-80
22. agy., s.14
23. agy., s.17
24. agy., s.18
25. agy., s.20
26. agy., s.75
27. agy., s.42
28. agy., s.40
29. agy., s.67
30. agy., s.52
31. agy., s.33
32. agy., s.50
33. agy., s.41
34. agy., s.39
35. agy., s.40
36. agy., s.87
37. agy., s.57
38. agy., s.23
39. agy., s.77
(*) Kuzgun iki dnya arasnda sembol kabul edilir. Yaayalar iin
lm, l ruhlar iinse hayat temsil eder. aman inancnda olduka
yaygn kullanlan bir figrdr. Kzlderisi mitolojisinde kuzgun,
ruhu huzura kavumam, son dilei yerine gelmemi kiinin hayata tekrar geri dnm halidir. (Bkz., http://www.edebiyatdefteri.
com/ siir/278630/dareyn.html)
(**) Dilek aac Hindu mitolojisine gre isteneni annda dallarnda
bitiren aatr. Ayrca Altaylar blgesindeki amanist topluluklarda
halen sregelen bir gelenein Trkiyedeki izdmdr. (Bkz.,
http://www.tiyatrodunyasi.com/ makaledetay.asp?makaleno=818)
(***) 40, byk saylar arasnda en byleyici say olarak
Ortadouda zellikle de ran ve Trkiyede yaygn biimde kullanlr. 40n nemi ayn getii 28 nokta ile 12 burcun bileimi olarak
grlmesiyle de aklanabilir. Yahudilikte ve slamda 40 gn arnma dnemidir: doumdan sonra kadnlar 40 gn yataktan kmazlar. Arnma slami gelenekte baka bir rol oynar, kurban edilecek
hayvanlarn kesilmeden nce 40 gn zel bir yemle beslenmesi gerekir; ayrca sa ve trnaklarn krk gnde bir kesilmesi tlenir.
Mslman folklor batan baa 40l gruplarla doludur. 40 stunlu
saraylar; 40 atl kahramanlar; masallarda bir batnda 40 erkek ya da
40 kz ocuk douran anneler. Kahramanlar 40 macera ya da snama
yaarlar, 40 dman ldrrler ya da 40 hazine bulurlar gibi
(Annemarie Schimmel, Saylarn Gizemi, ev: Mustafa Kpolu,
Kabalc Yay., stanbul, 1998, ss.265-269)
41. agy., s.11
42. agy., s.12
43. agy., s.97
44. agy., s.9
45. agy., s.22
46. agy., s.65
47. agy., s.82
48. agy., s.91
**** Bu konuyla ilgili ele alnan veri aktarmlar, Abdulbasit Sezer,
Murathan Mungann Mensur Eserlerinde Halk Bilimi Unsurlar,
Dicle niv. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, 2007 almasndan katklanarak yaplmtr.
50. agy., s.22
51. agy., s.73
52. Bkz., agy., s.41
53. agy., s.22
54. agy., s.32
55. agy., s.33
56. agy., s.44

57. agy., s.61
58. Bkz., agy., s.28, 74
59. Bkz., agy., s.69
60. Bakz., agy., a.80
61. agy., s.41
62. agy., s.16
Kromit Cevheri letme Atnn 1200C'de

Stoneware Bnyenin Renklendirilmesinde
Kullanm
Emel LENAY*, Hatice Denk R*
zet
Anahtar kelimeler: Atk, Kromit, Seramik Bnyenin Renklendirilmesi.
Seramik bnyeye dekoratif deerler katmak amacyla, farkl renk veren metal oksitler ve seramik boyalar bnyede
renklendirici olarak yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Gnmzde seramik bnyeyi renklendirmek iin kullanlan oksit ve seramik boyalarnn yan sra farkl atklardan da yararlanlmaktadr. Bu tip uygulamalar, atk malzemelerin deerlendirilmesi ve ucuz alternatif malzemenin kullanlmas asndan nem tamaktadr. Bu nedenle, ie
Cam Kimyasallar Grubuna ait, Soda-Krom Sanayi A.. Mersin/ Kazanl bucandaki fabrikadan alnan ntralize kromit cevheri ileme at, 1200C de stoneware seramik bnyelerinde farkl oranlarda kullanlmtr.
Seramik Bnyenin renklendirilmesinde kullanlan atk malzeme oran ykseldike, renk griden siyaha doru bir
skala oluturmutur. Yaplan aratrmada; atk malzemenin 1200C de stoneware bnyelerinde renklendirici olarak
olumlu etkiler verdii gzlenmitir.
Summary
Keywords: Waste, Chromite, Coloring Ceramic Bodies.
In order to decorate ceramic body, metal oxides and ceramic stain are widely used for providing various colors.
Besides metal oxides and ceramic stain, also various wastes are being used in the coloring process recently. Such
applications are important in terms of recycling waste and using inexpensive alternative material. Therefore, the
neutralized processed chromite ore waste obtained from the Soda-Krom Sanayi A.. factory in Mersin/Kazanl, a
branch of ie Cam Kimyasallar Group, has been used in increasing amounts in stoneware ceramic bodies at 1200C.
As the amount of waste increases in the coloring of a ceramic body, a color scale ranging form grey to black occurred. It has been observed that waste material has a positive effects as a colorant in ceramic bodies at 1200C.
Giri
Renkli seramik bnyeler, seramik amurlarna renk
veren oksit ve seramik boyalarnn katks ile renklendirilmi bnyelerdir. Seramik bnyenin renklendirilerek kullanlmas seramik ile uraan kiiye farkl renk
aralklarnda alma frsat vermektedir. Tarihsel
sre incelendiinde renkli seramik bnyelerine krmz kil ile yaplm mleki rnlerin dnda astar
dekorlarnda da rastlanmaktadr. Seramikte astar olarak tanmlanan, madde esas rn oluturan amurun zerine ekilen ince amur tabakasdr... lk astar rneklerinde,
koyu renk pien amurlar zerinde ak renkli killer ile yaplan bezemeler kullanlmtr(1). Anadoluda M..
50005500 yllarna tarihlenen, Haclar ve atalhykte

bulunan krem rengi astar zerine krmz a boyas denilen
bir cins demirli krmz kil kullanlarak yaplan geometrik
desenli rnler zaman zaman perdahlanm, mkemmel
rneklerdir(2). Renkli astarlar ile dekorlama ynteminin, neolitik adan balayarak Osmanlya dein pek
ok kltrde kullanlm olduu grlr. Renkli astarlarn kullanmnn yan sra dorudan seramik bnyenin renklendirilerek kullanm 18.yy ngilteresinde
Josiah Wedgwood tarafndan yaplan almalarla hz
kazanr. J. Wedgwood'un amac, ok eitlilik gsteren
almalarnda doal talardan esinlenerek agat, porfir
ve daha sonralar siyah bazalt benzerlerini baar ile
retmektir.
Wedgwood
1759da
Burslem/
28
29
Stattfordshireda retime balad. Balangta tuz srl mlek retimi yaparken, 1766da siyah bazalt seramiklerinin
retimi ile ok muhteem bir bulu yapt sylenebilir.
Wedgwood, bazalt seramiklerin retimlerinde kalsine demir
ve mangan ilavesi ile siyah bazalt rengi elde etmitir(3).

Hazrlanan renkli seramik bnyeler ile
eitli renk tonlarnn birlikte kullanlabilmesi sanatya farkl etkileri elde etme frsat vermektedir. Bnye
renklendirilmesinde, renk veren oksitler, demir oksit
ieren krmz killer ve seramik boyalarnn yan sra
atklar da kullanlabilmektedir.
Bu aratrmada bnye renklendirmesinde kullanlan kromit cevheri ileme at, 2005de yaplan Seres III. Uluslararas Katlml Seramik, Cam,
Emaye, Sr ve Boya Seminerinde; Kromit Cevheri
leme Atnn 1200Cde Stoneware Sr Bnyelerinde
Deerlendirilmesi isimli bildiride srlarda renklendirme amac ile kullanlmtr. Sr reetelerinde yaplan
almalar sonucunda aventrin ve metalik etkilerde
koyu kahverengiden-siyaha deien renk aralklarnda baarl sonular elde edilmitir. Atkn genel zellikleri incelenecek olursa, ileme atndaki krom, periyodik cetvelde grup 6Aya ait gei elementlerinden biri
olup, doal ortamlarda en dk (-2) en yksek (+6) yke
sahiptir. Ancak sucul ortamlarda krom yaygn olarak +3 ve
+6 yk tad bileikleri halinde bulunur (4). Krom +6
bileiinin toksin etkisinin bulunduu, canllar zerinde
oluturabilecei zararlar gz nne alnarak; ntralize edilmi atktaki krom +6 orannn, 1 ppm snrlarnda olduu
yaplan analiz sonucunda tespit edilmitir. Atk 1300Cde
sinterlemektedir (5). Kromit cevheri ileme at ile
1200Cde oluturulan stoneware sr reetelerinde
aventrin ve metalik etkilerde koyu kahverengidensiyaha deien renk aralklarnda baarl sonular
elde edilmitir. Bu almada ise stoneware bnyenin
renklendirilmesi amalanmtr. Atktaki mevcut Cr203
ve Fe203 gibi renk veren oksitlerin stoneware bnyelerinde oluturduu renk zellikleri ve farkl oranlarda
atk ilavesi ile 1200Cdeki piirim zellikleri incelenmitir.
Deneysel almalar
Aratrmada kullanlan 1200Clik stoneware amuru
sulu halde hazrlanm daha sonra bnye ve atk
madde 105Cde kurutulmutur. Kurutulan maddeler
porselen havanda tlerek 70 melik elekten elenmitir. izelge 1de deneysel almalarda kullanlan
stoneware bnyenin ve kromit cevheri ileme atnn
kimyasal analizleri yer almaktadr.
SM
%
AtZ
%
SiO2
%
Al2O3
%
TiO2
%
CaO
F
%
%
%
e Na2O K2O
MgO
ekil 1: (1200C) Stoneware Bnye ve Kromit Cevheri

leme Atnn
1
Kimyasal
Analizleri
(1200oC) Stoneware
62.0
.
bnye
7.74
23.65
0.40
0.75
1.08
0
0
0.60 2.89
4
Ntralize Kromit Cevheri
leme At
2.60 1.40
21.4
0.20
2
15.1
.
3
13.
6
0.01
Resim 1: Kromsan Atk le Renklendirilmi Stoneware Bnyeye ait

Seilmi rnekler (1200 C)
Deneysel almalarda balangta 100 gr.

kuru madde ile allmtr. Bnye renklendirilmesinde kullanlan atk, % 2 oranndan balayarak % 20ye
kadar artan oranlarda ilave edilmitir. Kartrma ilemi el mikseri ile yaplm, 100 gr. kuru maddeye 40 gr.
su ilave edilerek amurlar hazrlanmtr. Hazrlanan
atk katkl amurlar, al kalp iinde dkm yntemiyle deney plakalar ekillendirilmitir. Atk miktar
dk oranlarda kullanldnda su miktar yeterli
olmakla birlikte, yksek oranlarda su miktarnn da
arttrlmas gerekmitir. Su oran 100 gr. kuru maddeye 60 gr. olacak ekilde ilave edilerek tiksotropi azaltlmtr. Toplam 20 adet deney plakas hazrlanmtr.
Elde edilen sonulara gre daha siyah renk tonu elde
edebilmek iin % 40 atk katkl deney plakas hazrlanmtr. Pimi deney plakalarndan ak ve koyu
siyah renk tonlarna sahip % 20 ve % 40 atk ieren
reeteler seilmitir.
Seilen reeteler, 1 kg kuru madde kapasiteli bilyeli deirmenlerde 1 saat tldkten sonra,
100 melik elekten elenmi, pime rengi, genleme,
dkme uygunluk, su emme, klme, mukavemet
zellikleri aratrlmtr. Klme, mukavemet ve su
emme zelliklerinin belirlenmesi iin numuneler,
200x200x15mm boyutlarndaki al kalplarda ekillendirilmitir. Farkl scaklklardaki zellikleri tespit
edilmek zere hazrlanan deney ubuklar, 1000 ve
0.412 Ca0
0.402 Na20
0.186 K20
4.396 Si02
1.031 B203
0.500 Al203
ekil 2: 1200 Clik effaf Srn Seger Forml

zellikler
Properties
Standart Stoneware
Bnye
% 20 Atk Katkl
Bnye
% 40 Atk
Katkl Bnye
Litre Arlklar (gr/lt)
1690
1510
1567
Viskozite(100 ml)
Viscosity (100ml)
35 sn.
19sn.
28 sn.
Kuru klme (%)

Dry shrinkage
Pime klme (%)
Firing shrinkage 1000oC
Pime klme (%)
Firing shrinkage 1200oC
2.65
7.4
6.8
8.53
0.43
0.32
11.10
10.75
11.12
Toplam klme (%)

o
Total shrinkage 1200 C
13.45
17.35
17.76
Su emme (%)
Water absorption 1200oC
1.00
0.40
0.29
Kuru mukavemet (kg/cm2)

Dry strength
24.63
20.90
17.70
Isl genleme katsays()

(600C) Thermal coefficient
69.50 x10-7
67.80 x10-7
69.16 x10-7
ekil 3: Atk Katkl Bnyeler ve Renklendirilmede Kullanlan Standart

Seramik Bnyenin zellikleri
1200Clerde piirilerek hazrlanmtr. Deneysel almalarn tamamlanmasndan sonra hazrlanan atk katkl amurlar al kalp iinde dkm yntemi ile ku
formlar ekillendirilmitir. Biskvi piirimi yaplan
ku formlar effaf sr ile srlanarak 1200 Cde piirilmitir.
Srlamada kullanlan effaf srn seger
forml izelge 2de verilmitir. Renklendirmede kullanlan stoneware bnye ve atk katkl reetelerin
zellikleri izelge 3de yer almaktadr.
Sonular
Yaplan deneysel almalar sonucunda, kromit atnn bileiminde yksek oranda Fe203, Cr203 bulunmas
nedeni ile piirim scaklna bal olarak pime renginin griden koyu siyaha kadar deiiklik gsterdii
belirlenmitir. Atk oran % 20den % 40a karldnda kuru mukavemet azalmtr. Biskvi piirimi yaplm ku formlar effaf sr ile srlanm ve renkli bnyelerde bir sorun olumamtr.
zellikle % 40 atk katkl bnye 1200
Cde piirildiinde pime klmesinin standart bnyeye oranla daha fazla olduu tespit edilmi ve sinterlemenin ok olduu grlmtr. Elde edilen bulgulara gre kromit cevheri ileme atnn sr yapsnda
kullanlabildii gibi seramik bnyenin renklendirilmesinde de kullanlabilecei tespit edilmitir.
(: 5 cm.)
(h:17x10x18 cm.)
Resim 2: % 20 Atk katkl, 12000Clik bnyeye ait deney plakas ve

form zerine uygulama
(: 5 cm.)
(h:17x10x18 cm.)
Resim 3: % 40 Atk katkl 12000Clik bnyeye ait deney plakas ve

form zerine uygulama
* Do., Anadolu niversitesi, Gzel Sanatlar

Fakltesi, Seramik Blm retim yesi
*Anadolu niversitesi, Gzel Sanatlar
Fakltesi, Seramik Blm yksek lisans rencisi
NOTLAR
1. A. Arcasoy, Seramik Teknolojisi, 1987, s: 145
2. S. obanl, Seramik Astarlar, 1996, s:2.
3. E. lenay, Bazalt seramikler, Anadolu Sanat Sreli Sanat Ve
Kltr Dergisi, Say:16, Bahar 2005, S:95.
4. S. Uluda Demirer, S. entregil, Elementel Demir zerinde
Krom (VI)'nn ndirgenmesi ve Yzey Oksitlerinin Reaksiyon Hzna
Etkileri, Anadolu niversitesi Bilimsel Aratrma Projesi, 2001,
s.9.
5. Emel lenay - Hande etiz, Kromit Cevheri leme Atnn
1200OCde Stoneware Sr Bnyelerinde Deerlendirilmesi, Seres
III. Uluslararas Katlml Seramik, Cam, Emaye, Sr ve Boya
Semineri, 2005, s.720-726.
30
31
Avrupa Dekoratif Sanatlarndaki

Chinoiserie Etkisinin
Tekstil Baskclndaki Yansmalar
Leyla YILDIRIM*, zlenen ERDEM MAL*
zet
Anahtar kelimeler: Tekstil bask tasarm, bakr plaka bask, chinoiserie, Avrupa dekoratif sanat.
Avrupann Dou ile ticaretinin olduka eskilere dayanan bir gemii bulunmaktadr. Bu ticaret, sadece ekonomik
boyutta kalmam, bilgiden teknie her trl kazanmlarn da paylalmasyla kltrel al veri eklinde gelimitir. Dou, srekli olarak Avrupa iin gizemli, kefedilmesi gereken byl bir ortam olmutur. Bu dsel lkelerle
ilgili yaratlan dnceler ve oradan getirilen mallarn ihtiam zaman zaman Avrupa dekoratif sanatlarn etkilemi
ve sanat tarihinde chinoiserie denilen, mobilyadan, duvar kdna, seramikten tekstile kadar uzanan deiik rn
gruplarnda etkisi grlen bir modann gelimesini salamtr.
Summary
Keywords: Textile printing design, copper plate printing, chinoiserie, European decorative art.
Europe and East have a trading history which dated back to ancient times. This trading had not only ecomomical
dimensions it also had been developed via cultural exchange by sharing knowledge and technical lore. East had
been continuously mysterious and magical place for Europe that needs to be discovered. Notions and the goods
imported from these magical countries had affected Europe's decorative arts and this process developed a fashion
known as chinoiserie which had effects on furniture to wall papers and ceramics to textiles.
Uzak Dou ile ticaret ok eskilere dayansa da, Portekizlilerin bu alandaki paylar olduka
byktr. zellikle Vasco da Gamann Hindistan
seferi ile Douya ait dekoratif rnler Avrupa pazarlarnda talep grm ve dekoratif sanatlar etkilemitir.
Doudan gelen rnler arasnda mavi-beyaz in porselenlerinin retilmeleri, Avrupallar iin olduka nemli olmutur. XIV. yydan itibaren Avrupaya ihra edilen bu rnlerin XVIII. yya kadar Avrupada retilememesi, talebin artmasna neden olmu ve mavi renk
de popler hale gelmitir (1). zellikle elence ve zevkin n plana kt Rokoko Dnemi Avrupa dekoratif
sanatlarnda chinoiserie etkisindeki rnlerin gelimesine uygun bir ortam yaratmtr. Her ne kadar Rokoko,
bir ssleme anlayn anlatyorsa da, zellikle
Fransada baka adlar altnda tannm ve Louis sluplar olarak gsterilmitir. Hatta Fransann bundan
nceki sanat da, XIV. Louis slubu ad altnda sanat
tarihine gemitir. Bunun gibi Rgence Devri denilen
dneme, XV. Louis slubu (1723-1774) denilir. Sonra,
XVI. Louis slubu (1774-1792) ve Napolyon dneminin Empire Sanat gelir (2).
Rokoko dneminin ressamlar almalarnda dounun gizemli, resimsel grntsn konu
edinmilerdir. Bu dnem boyunca, chinoiserie etkisi
tm Fransaya yaylm ve tekstil baskcln da etkilemitir.
Perdelik ve demelik kumalar olarak
kullanlan ve gnmze kadar karakterini koruyan
Toile de Jouy kumalar da Avrupa dekoratif sanatlarnda etkili olan chinoiserie modasndan etkiler yanstmaktadr. Bu durum, Franois Boucher ve Jean Baptiste
Pillement gibi ressamlarn 1755-1760 yllarnda yapt
chinoiserie etkili gravrlerine dayanmaktadr (3).
ngiliz Dou Hindistan irketi (The
English East India Company) 1789 ylnda Avrupaya
yapt ithalatta kavanoz, kse, kk heykelciklerden
32
33
Resim 3: William Kilburn (1745-1818); kat zerine sulu boya;

ngiltere, 1788-92, Victoria & Albert Museum
Resim 5: Duvar Kad. Laura Ashley Simple Pleasures Toile in
Crimson. (http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.edesigntrade.com/%255CPICS%255CIMAG-JKL%255CLA1188_91.
JPG&imgrefurl)
Resim 1: Chinoiserie, 1780, Morgaine le Faye

(http://trouvais.com/category/antique-fabric/)
Resim 6: "Folie Chinoise", Suzanne Rheinsteinin, Lee Jofa iin

tasarlad Fransz chinoiserie tasarmlarndan etkiler tayan pamuk
zerine basks (www.stylecourt.blogspot.com/2007_06_01_archive.
html)
Resim 2: Jean Baptiste Huet, 1783, Les Travaux de la Manufacturedetay

(http://trouvais.com/category/antique-fabric/)
Resim 4: Demelik kuma, bakr plaka bask, Robert Jones& Co,

1761, Victoria & Albert Museum
oluan zel sipari mallarn yannda perde, yatak asks ve sandalyelerde demelik olarak kullanlan in
tarznda (chinoiserie) baskl pamuklular da bulunmaktayd (4). XVII. yy. sonu ve XVIII. yy banda bu lgn
moda, ekonomik artlarn deimesine neden olmutur. Tekstil endstrisini zarara uratan Hindistandan
ithal edilmi tekstillere bir engel oluturmak iin
konulan koruyucu yasal nlemlere ramen, tketiciler
taleplerinden vazgememiler ve Avrupal baskclar
Dou kaynakl bu grsel zenginlii taklit etmek ve
pazar paylarn arttrmak iin byk gayret gstermilerdir. Hindistandan ve inden ithal edilen kumalar-
dan gelitirilen, keten ve pamuk basklar, orta snf ev

dekorasyonunda olduka fazla etkili olmu, hatta snf
atlamak iin bu kumalardan yaplan giysilerin oluturduu ikinci el pazarlar kurulmutur (5).
Fransada 1665 ylnda, dokuma ticaretini, alma usullerini ve kuma kalitesini etkileyen
dzenlemeleri yapan Ekonomi Bakan Jean Baptiste
Colbert tarafndan tekstil retiminin temel sistemi
gelitirilmi, ayn dnemde Fransaya saysz eitte
indienne denilen Hint chintzleri ithal edilmitir.
Resim 7: Robert Allenden yastk rnekleri (www.sohaute.typepad.

com/sohaute/haute-decor/ )
zgs ipek, atks pamuk olan eitli

izgili, dama desenli ve kk iekli dal desenleri
olan kumalar siamoise olarak adlandrlyordu. nk
bu desenler Fransay ziyaret eden Siyam byk elisinin giysisinde kullanlan desenlerin taklitlerinden oluuyordu. 1746 ylnda chintz kumalarnn retimine o
dnemde Fransa yasalar dnda kalan Moulhouseda
balanmtr. Dikey izgili, iekli desenler ve baz
chinoiserielerde olduu gibi, Fransz tekstilleri ince
sarmak dallar ile doluydu. Olduka beenilen,
ndienne tarz iekli kumalar 1770li yllarda
Oberkampf Fabrikasnda retilmitir (6).
1783 ylnda, XVI. Louis, Oberkampf fabrikasn Kraliyet Fabrikas (Manufacture Royal de
Jouy) olarak ilan etmitir. Ayrca Hindistandan gelen
pamuklu mallara olan youn ilgiden dolay, zellikle
de keten ve yn reticilerinin desteiyle 1701 ylnda
chintz kumalarn ithalat yasaklanmtr. 1720-1774
yllarnda ise tm pamuklularn ithalatna yasak getirilmitir. Fransann yaklak 70 yl sren yasa ise
1686 ylnda balamt (7). Yasaklamalar bu mallarn
ticaretinin yasad yollardan yaplmasna neden
olmutur. XVII. yyda bu moda, son derece sradan,
yerel retimle karlanmaya allyordu. Oysa
Hindistandan gelen kumalar olduka kaliteliydi (8).
1730 ylndan sonra Pinea ve Meissonnier gibi tasarmclarn etkisi altnda in Sanat dalgasnn da etkisinde
dekoratif sanatlarda asimetrik eilimler grlmekte(9)
ve 1730 yllarnda dekoratif sslemeler resimsel hale
dnmektedir (10). inden ithal edilen mallarn azalmas fiyatlarnn ar derecede artmasna yol aarak,
kk bir aznlk dnda bu mallara sahip olamayanlarn egzotizme olan zlemlerini dekoratif sanatlarda
yaratlan fantastik dou izlenimleriyle gidermeye
almalarna neden olmutur. XIX. yyda chinoiserie
diye adlandrlan modann ilk rnekleri XVII. yyda
tm dekoratif sanatlarda grlmtr. Franois
Boucher ve Jean-Baptiste Pillement gibi sanatlarn
34
35
Resim 10: in etkisi tayan panel

(http://www.gaitainteriors.com/blog/?p=1720)
Resim 9: Fishing Village-black, Pas dokulu duvar kad, Thibaut.

XVIII. yyn sonu ve XIX. yy. bandan itibaren in zerine bilgiler daha da belirginlemitir.
inlilerin yaamlar, giysileri, ev eyalar vb. bilgiler,
1757de William Chambers, George Staunton gibi
yazarlar tarafndan yaynlanmtr. Bunlar in ile ilgili olarak batnn gr asnn genilemesinde temel
kaynaklar olmulardr.
Resim 8: Eleria, Robert Allen (soldaki), Green Tea, (soldaki) Biscotti
(sadaki) (www.sohaute.typepad.com/sohaute/haute-decor/ )
iekli aalar arasnda kular tasvir eden Eleria deseni 18 ve 19 yy
Chinoiserie basklarn anmsatmaktadr.
yaptklar gravrler, dnemin tm yaptlarn etkilemi, XVII. yyn duvar ktlar da bundan nasibini
almtr. Fransada retilen duvar ktlar tekstillere
bal olarak retildiklerinden, zgn motiflerden ok,
ipeklilerin ve baskl kumalarn desenleri uygulanmtr.
Duvar kd fabrikas Reveillon de Paris,
Versay (Versaille) yaknlarndaki Jouy kuma bask
fabrikas ile i birlii iinde alarak kuma basksnda kullanlan desenleri, duvar kdna basyordu.
Bunlar ok renkli veya tek renkli basklar eklinde,
Hint ieklileri, fantastik kayalk desenleri olarak baslyordu. inlilerdeki gibi kvrk atl kk kkler
veya bahe kulbeleri, yakc havadan korunmak iin
emsiyeler vb. gerek ile dsel unsurlar birbirine
karm halde idi.
1815 ylnda Fransada yaratlan

Panoramik in tren alaynda tasvir edilen manzara
Avrupai bir havaya brnmt. Olduka neoklasik
stildeki kiilikler artk XVIII. yy sslemeci dnyann
grnn sunan, izlenecek ifadeler olmutu.
Aydnlanmaclarn rasyonalist grleri bu bak asn olduka etkilemi, in zerine olan bu dsel ifadeler daha gereki bir hal alarak, artk an insanlar ile
toplumun grnts rtmeye balamtr.
Etkisini yzyl boyunca srdren
chinoiseriein uzun bir aradan sonra, ilk rnekleri
1830'lu yllarda Rokoko ile tekrar grlmeye balanmtr. in tarz duvar ktlar 1860larn tekrar eden
motifleri iin bir esin kayna olmutur. Bu tasarmlarda konturlanm dallar, ieklenmi bambular kularla tamamlanm, vazolar kullanlm, XIX. yyn ikinci
yarsndan itibaren ise chinoiserie, Japonizm etkisi ile
rekabet etmek durumunda kalmtr. Aslnda, bandan itibaren baz karakterlerin giysilerinde olduu
gibi Japon ssleme unsurlarn da iinde barndracak
ekilde her iki ulusun etkisini tayordu. Bazen bitki
yorumlarnn nerden geldiini sylemek zordur.

Bununla birlikte 1860 ylndan itibaren duvar
ktlarnda Japon estamplarndan alnm unsurlar
grlr (11). XVII. yy sonunda Fransada endstrilemenin balangcndan itibaren, Hindistandan gelen
boyal baskl kumalar olabildiince taklit ediliyordu.
zgn tasarmlara ihtiya yoktu ve yetenekli gravrcler kopyalayp, deseni uyarlayabiliyordu. 1783 ylnda Jean Baptist Huet, Oberkampf bask fabrikasnda
almaya balam ve 1811deki lmne kadar bakr
gravr basklar iin kompozisyonlar oluturmutur
(12).
Avrupa plastik sanatlar ve dekoratif
sanatlarnda, Marko Polonun ine yapt seyahatlerini anlatan hikyelerinin ve oradan ithal edilen, sanat
objeleri, seramik, tekstil ve lake rnlerin yaratt
iirsel ve byleyici bir in etkisinin izleri grlmektedir. XVII.yyda in tarznn taklitleri eklinde retilen seramikler, lake ve tekstil rnleri modaya dnmtr. Louis Le Vau tarafndan, XIV. Louis iin
Versaydaki parkta yaplan Trianon porseleni bu modann bir rnei (1670) olup, XVII.yydan XVIII.yya
geerken saysz lde yaplan in pagodas ve kklerinin ilk rneini oluturmutur.
XVIII. yyda, ngiliz baskl kumalar
olduka eitli desenleri ieriyordu. Bunlardan biri
Pagodalarla sslenmi, inli figrleri, hayvanlar, kular ve tuhaf ekilli ta desenleri bulunan chinoiserie
tarz kumat. Chinoiserie tarz desenler, bakr plaka
bask teknii ile hayat bulmutu. Bunun yannda birok resimsel ifadeler, mimari ayrntlar, av sahneleri,
hayvanlar, eitli figrler, kular, aalar ve bazen
bunlarn in pagodalar ve kular ile olan bileiminden olumu desenler kullanlmaktayd. Bu desenler,
dokuma duvar resimlerinde (tapestry) olduu gibi
kumalarda da grlyordu.
Resim 11: mekan dekorasyonunda in etkileri

Hindistana zg iek desenlerinde

olduu gibi, kvrml iekler ve bitkisel uzantlar
dikey izgilerle kombine edilmi iek sslemeleri eklinde eitli iek desenleri Avrupa tekstillerine girmiti. Bu yenilikler, geleneksel ngiliz tekstil tasarmnn gidiine yn vermitir. William Kilburnn(*)
1790larda kulland dikey izgili bitkisel formlarnda
olduu gibi daha renkli ve daha fantastik olmasa da
1770 ve 1780lerin bitkisel formlar olabildiince renkli, parlak ve dinamikti. Buna ramen, ngiliz chintz
tasarm William Morrisin tasarmlaryla en iyi rneklerini vermitir.
in etkisi tayan kuma tasarmlarn
gnmzdeki koleksiyonlarda da grmek olasdr.
rnein XXI. yzyln en romantik markalarndan biri
olarak kabul edilen Laura Ashleyin 2005 k koleksiyonundaki duvar ktlar, XVIII. yzyln sonlarnda
tasarlanan ve Avrupaya ihra edilen, kavisli izgiler
ve fantastik ku motifleriyle sslenen el boyamas
duvar ktlarnn, etkilerini yanstmaktadr.
36
Sonu
Sanat ile tekniin bileimi olarak ele alnan tekstil baskcl, ilk kullanlndan gnmze kadar uzanan
srete iklimsel, corafi, kltrel vb. birok etmenin
yan sra hem sanatsal hem de teknik gelimelerden ve
bunlarn birbirleri ile olan etkileimlerinden fazlaca
etkilenmitir. El blok baskcl ile balayarak, bakr
plaka bask, rulo bask, dz ablon bask, rotasyon
bask teknolojilerine doru gelien ve gnmzde dijital (saysal) bask teknolojisine ulalan tarihsel sre
iinde, bunlarn kullanm ile yaplan tekstil retimlerinde sanat akmlarnn, toplumsal deiimlerin, ekonominin, dnya ticaretinin ve modaya bal eilimlerin etkilerini grmek olasdr. Uzak Dounun kefi ve
oraya zg rnlerin ok renkli grnts,
Avrupallarn srekli ilgisini ekmi ve in tarznn
sanat rnlerine yansmasna neden olmutur. in
mallarna olan ilgi eskilere dayanmakla birlikte
Rokoko dnemi chinoiserie etkisinin en belirgin olduu
bir dnemi ifade etmektedir. Bunda o dnemin ressamlarnn gravr teknii ile almalarnn etkisi ve
tekstil baskclnn o dnemde bu teknii kullanm
alanna katmas nemlidir. Ayrca bakr plaka ile bask
teknii in manzara resimlerinin pitoresk grntsnn de en iyi ekilde ifade edilmesini salamtr.
Gnmzdeki in etkisine benzer bir durum XVII.XVIII. yyda da yaanmtr. Sanat tarihinde belli bir iz
brakt gibi tekstil bask tarihinde de bunun etkilerini grmek mmkndr. Uzak Dounun gizemi, zellikle baskl tekstillerde ine ait motiflerle karakteristik bir tasarm tipine dnerek, tasarm tarihinde
yerini almtr ve gnmz tasarmlarnda da yeniden
yorumlanmaktadr.
* r. Gr., Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar
Fakltesi Tekstil ve Moda Tasarm Blm retim grevlisi,
* Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi Gzel
Sanatlar Fakltesi Tekstil ve Moda Tasarm Blm retim yesi
KAYNAKA
Cabot, Nancy Graves, Some Pattern Sources of 18th and 19th
Century Printed Cottons, http://www.cs.arizona.edu/patterns/weaving/articles/nb49_pat.pdf
Crawford, Rachel, The Global Influence on Interior Design and
the Impact on a Family and Consumer Sciences Professional,
Northwest Missouri State University, www.kon.org/urc/crawford.pdf
Cummings, James and Patricia, Quilters Museum Publication,
Concord, NH, www.quiltersmuse.com
Cummings, Patricia, A Fabric with Roots in the Eighteenth
Century http://www.quiltersmuse.com/toile.htm
Grant, Ian, Great Interior, Weidenfeld and Nicholson, London,
1967.
Gril-Mariotte, Aziza, Les Textiles en Meditarrane XVe-XIXe
sicle
Osborne, Harold, Marc Jordan, The Oxford Companion to the
Decorative Arts, Oxford University Press, New York, 1985, s.671
Osborne, Harold, Jordan, Marc, Chinoserie, Oxford University
Press 2001, http://www.mywire.com/a/Oxford-Companion-WesternArt/Chinoiserie/9598672/
Richards, Sarah, Eighteenth-Century Ceramics, Products for a
Civilised Society, Manchester University Press. 5. Les chinoiserie du
papier peint du XVIII. au XX. Sicle, www.mulhouseum.uha.fr
Tanaka, Yuko, A Comparative Study of Textile Production and
Trading from the Beginning of the 16th Century to the end of the 19th
Century. Hosei University Bulletin, February 1995
Turani, Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul,
1995, s.484
Les chinoiserie du papier peint du XVIII. au XX. Sicle http://www.
m u l h o u s e u m . u h a . f r / s i t e / _ s y s _ r e s s o u r c e s _ p r e v i e w.
php?docId=991985789
http://www.kapidergisi.com/dekorasyon-188-Hepburn_evlerin_
de_ilhami_oldu-kapi.html
http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.edesigntrade.com/%255CPICS%255CIMAG-JKL%255CLA1188_91.
JPG&imgrefurl
www.stylecourt.blogspot.com/2007_06_01_archive.html
http://www.gaitainteriors.com/blog/?p=1720
www.sohaute.typepad.com/sohaute/haute-decor/
NOTLAR
1. Rachel Crawford, The Global Influence on Interior Design and
The Impact on A Family and Consumer Sciences Professional,
Northwest Missouri State University, www.kon.org/urc/crawford.pdf
2. Adnan Turani, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul,
1995, s. 484.
3. James and Patricia Cummings, Quilters Museum Publication,
Concord, NH, www.quiltersmuse.com
4. Bkz. Sarah Richards, Eighteenth-Century Ceramics, Products for a
Civilised Society, Manchester University Press. s.59.
5. Bkz. A.g.y., s.190
6. Yuko Tanaka, A Comparative Study of Textile Production and
Trading from the Beginning of the 16th Century to the end of the 19th
Century, Hosei University Bulletin, February, 1995.
7. Patricia Cummings, a Fabric with Roots in the Eighteenth
Century http://www.quiltersmuse.com/toile.htm
8. Aziza Gril-Mariotte, Les Textiles en Meditarrane XVe-XIXe
sicle
9. Harold Osborne, The Oxford Companion to The Decorative Arts,
Oxford University Press, New York, 1985, s.671
10. Ian Grant, Great Interior, Weidenfeld and Nicolson, London, 1967,
s.58
11. Les chinoiserie du papier peint du XVIII. au XX. Sicle, http://
w w w. m u l h o u s e u m . u h a . f r / s i t e / _ s y s _ r e s s o u r c e s _ p r e v i e w.
php?docId=991985789
12. Nancy Graves Cabot, Some Pattern Sources of 18th And 19th
Century Printed Cottons, http://www.cs.arizona.edu/patterns/weaving/articles/nb49_pat.pdf Osborne, Harold, Jordan, Marc, Chinoserie,
Oxford University Press 2001, http://www.mywire.com/a/OxfordCompanion-Western-Art/Chinoiserie/9598672/
(*) William Kilburn (17451818) Bitki ilistrasyonlar ve kaliko tasarmlar yapan ngiliz sanat. Victoria and Albert Museumda Kilburn
Album ad altnda sulu boya desenleri koleksiyonu bulunmaktadr
13. http://www.kapidergisi.com/dekorasyon-188-Hepburn_evlerin_
de_ilhami_oldu-kapi.html
K AT K I L A R
38
39
Oyun evirisi ve Sahne Dili:
Shakespeare'in ngilizcesi zerine Baz pular

zdemir NUTKU*
Burada zetle sz konusu edeceim noktalar,
Shakespeare ile ilgilenen kiilere ve rencilere baz
basit, ama nemli nitelikleri anmsatmak, Shakespeare
oyunlarn evirme iine balayanlara yararl olacan
sandm baz ipular vermektir.
Ancak Shakespeare oyunlarn evirme
konusuna gemeden nce, genelde oyun evirme zerinde ksaca durmak istiyorum. Yaznsal eviri biimi,
oyuncunun sahne zerindeki sz-hareket dzenini
olumsuz ynde etkiledii gibi, sahne-seyirci etkileimindeki organik ba da zayflatr. Tiyatro ynetmenleri, bu gibi evirileri gzel ve doru bir Trkeyle de
evrilmi olsalar bir de bunlar sahne diline aktarma
iiyle urarlar.
Yazn dili, bildiriimi (communication)
salar. Oysa tiyatrodaki konuma dili daha ok bir
dncenin, bir duygunun, bir durumun, kiinin ya
da olayn belirlenmesine ve anlatmna (expression),
yani ifadesine yarayan bir aratr. Bir dili ortaya karan szckler, her eyden nce bir dncenin ya da
nesnenin ne olduunu gsterirler. Ama o dnce ya
da nesne ile zde deildirler. Konuann bir szc
kullan ile dinleyenin o sz doru olarak alglamasnda, yaklam ancak konuan ile dinleyenin ayn
deneyimlerden gemi olmalaryla salanabilir.
Konuan ile dinleyenin deneyimleri tmden apayr
eylerse, gerekli olan yaklam elde edilemez. Bu
olmaynca da, sahne seyirci organik ba kopar.
Oyundaki konuma dili, her eit seyirci
iin anlaml ve etkin olmak zorundadr. Bunu salayabilmek iin seyircinin kiisel ve konumsal armlarna kestirmeden ve kesin bir biimde ynelmek gerekir. Bunun iin de tiyatro bir yorum dilini gerektirir.
Yirminci yzyl tiyatrosunun nde gelen kiilerinden
Jerzy Grotowski, bir tiyatro adam iin nemli olan szckler deil, o szcklerle neler yapabildiidir; szlere nasl
can katlacan ve onlar sz yapan eyin ne olduunu
bulabilmektir, demitir.
Dramatik kiilikteki deiimleri, dzensizlikleri, tepkileri vb. konuma rgs belirler. Bu

yzden, konuma diliyle kiilerin ve bunlarn ilikilerinin tavrlar eviride belirgin olmaldr. Tavr asndan yanl olan ve nemsizmi gibi grnen bir ayrnt, oyun kiisinin seyirci tarafndan alglanmasnda
tutarszlk yaratabilir. rnein, bir tmce doru ve
gzel evrilmi bile olsa, eer szck, tavr ve vurgu
ynnden yanl yere konulmusa anlam deitirebilir. Oyuncunun doru bir biimde oynayabilmesi iin
Trkedeki vurgu szc tmcenin bana gelmelidir; nk oyuncu hareket dzenini bu vurgu szcne gre kurar. Vurgu szc yanl yere konulmusa o konumann anlamn deitirebilir. Buna bir
rnei Brecht verir: Galilenin Yaamnn 14.
Tablosunda, Galile, Andreaya yle der: Oy gzlerini, eer onlar sana sknt veriyorsa. Oysa, 1975 ylnda,
stanbul ehir Tiyatrosunda oynanan oyundaki eviri
yledir: Gzlerin sknt veriyorsa, oy gzlerini. Bu
yaznsal olarak doru ve gzel bir eviri, ancak
Brechtin kendisinin de bu tmceyi rnek alp belirttii gibi gestusu (temel tavr, eilim ve toplumsal
sorun) asndan vurgu szckleri olan oy gzlerini
tmcenin sonuna geldii iin tavr ve verilmek istenen anlam kaybolmaktadr. Burada hareketi balatan
oy gzlerini szckleridir. Bylece, eski eviride
oyuncunun vurgu gerektiren hareketi geciktirilmi ve
anlam zayflamtr.
lk olarak anmsatmak istediim ey,
Shakespearein ngilizce metinlerini, modern ngilizce
ile zmeye almamaktadr. Gerek grameri gerekse
deyimleri bugnk ngilizceden biraz farkldr. Yanl
yapan eer varsa Shakespeare deil, bizizdir. Onun
ngilizcesinde bize aykr gelebilecek eyler iki noktada zetlenebilir:
1. Elizabeth Dnemi ngilizcesi ile modern ngilizce
arasndaki fark;
2. Konuma ngilizcesi ile yazm ngilizcesi arasndaki fark.
40
41
1. Bugn kt ve yanl ngilizce olarak dnlen

kullanm, Shakespearein yaad dnemde doru ve
iyi ngilizceydi. Drt yz ksur yllk bir zaman dilimi
iinde, btn dillerde olduu gibi, ngilizce de byk
deiim geirmitir. Elizabeth dnemi ngilizcesi (yani
orta ngilizce), eski ngilizcenin birok esini kapsar
ve bir ynden onun biraz deitirilmi uzantsdr
(rn., znelerdeki ekim ekleri ve eylem fiil sonlar
vb. gibi). On altnc yzyln sonlarnda bu ekim
biimlerinin byk bir blm son bulmasna karn,
halka ynelen sahne dilinin bunlarn bir blmn
yaatt izlenir. Elizabeth dnemi deyimlerine bir gz
attmzda, bize garip gelen bu deyimlerin eski kullanmn bir kalnts olduunu anlarz.
Shakespearein birok oyununda, zne
oul olduu halde imdiki zaman kipindeki fiilin,
bugn tekilde kullanlan (-s) ekimi ile yazn grrz:
These high wild hills and rough uneven ways
Draws out our miles, and makes them wearisome.
(II. Richard, II.//3, 4-5)
zne oul olduuna gre, bugnk
dilde fiillerin (-s) almamas gerekir; oysa Shakespeare
ngilizcesinde bunlar, oul hills ve ways szcklerine
karn, draws ve makes fiilleriyle zne oul olduuna
gre, bugnk dilde fiillerin (-s) almamas gerekir;
oysa Shakespeare ngilizcesinde eletirilmitir.
imdiki zaman kipinin oul ekimi Eski ngilizcenin
kuzey lehesinde kullanlyordu. Gney lehesinde bu
ekim -eth; orta ngilterede endir. Shakespeare doduu zaman her de terk edilmiti; ama Shakespeare
her n de oyunlarnda kullanmtr. Bunu belki de,
kendi dnemi iin bir estetik uzaklk salamak iin de
yapm olabilir. Yazar, -eth(1) ve en(2)i seyrek, ama -es
ve syi ok sk kullanmtr. Shakespeare ayrca, fiilleri sfatlatrmay ok seviyordu: abhorred. untended, feared vb. gibi
2. Bilindii gibi, oyun yazar, yaznsal dili deil, konuulan dili, yani sahne dilini kullanr. Shakespeare de
kendi dneminde halkn konutuu dili kullanmtr,
hatta tavrlar verebilmek iin soylularn konumalar
ile sradan halkn konumalarndaki fark da gstermitir (3). Halkn yanl kullanmlar bile yazarn
oyunlarnda yer alr; Shakespeare bunu bilinli bir
biimde yapm ve tavrlar ortaya kartmtr. Bu
yzden, Shakespearein oyunlarndaki halkn konu-
tuu dil gramer yanllaryla doludur. Ayrca, gnlk

konumalarmzda sk sk tmceyi tamamlamadan
tekine geer, belli bir biimde baladmz tmceyi,
baka bir biimde de bitirebiliriz. Yazmda buna dk
tmce denir ve byle bir ey kabul edilemez bir eydir,
ama konuma dilinde, bu dk tmce gereklii salar. Sahne diline eit olan konuma dili, srekli deiken, dncede dnmleri olan, atlamal, ifadeyi
ortaya karan hareketleri getiren bir iletiim biimidir.
Her dilde olduu gibi, ngilizce konuma dili de yazn
dilinden daha dzensizdir. Shakespeare de yaamn
gerekliini salamak iin bu dzensiz ngilizceyi kullanmtr. te size gramer dzensizlikleri olan, V.
Henryden bir rnek:
Rather proclaim it
That he which hath no stomach to this fight,
Let him depart.
(IV/3, 34-36)
lk bakta dikkatimizi he which ile
That helet him depart eker. He which bugn
iin kt bir ngilizcedir. renci, bu kullanm
Elizabeth dnemi ngilizcesi iin doru kabul etmelidir. Bir dzyaz ustas That helet him depart,
dzenli bir duruma getirmek iin, bunu may depart
olarak dzeltirdi. Ancak V. Henry bu szleri sylerken
derinden sarslm durumdadr. Onun bu duygusal
durumu, konumasnda, nakledilen szden aniden
dorudan sze gemesine neden olmutur. Bu rnek,
hem Elizabeth dnemi ile bugnk ngilizce arasndaki fark gstermekte, hem de konuma ile yazn
ngilizcesi arasndaki ayrm belirlemektedir.
Shakespearein oyunlarn evirirken bu ayrmlar dikkate almak yararl olur.
Elizabeth dnemi ngilizcesinde genel
zellik dikkate alnmaldr:
(1) Ksal,
(2) Vurgusu,
(3) Konuma birimlerinin karlkl yer
deitirme eilimi.
Ksal: Elizabeth dnemi yazarlar ksa
ve etkili konumay seviyorlard. Troilos ile
Kressidadan u dizeleri ele alalm:
And may the soldier a mere recreant prove,
That means not, hath not, or is not in love!
(I./3, 287-88)
Eer ikinci dizeyi yaznsal bir biimde

dzenlemek isteseydik yle olabilirdi: That means
not to be , hath not been , or is not in love. Yine II.
Richarddaki u dizelere bir bakalm:
Who sitting in the stocks refuge their shame,
That may have and others must sit there;
(V/5, 26-7)
Yukardaki dizelerin dzenlemesi de syle
olabilirdi: console themselves with the thought that
many have sat there. Bu anlatm younluu
Shakespearein bir zelliidir. Yukardaki italik szcklerin yokluu, anlatm ksaltrken, anlam da belirsizletirmez; nk ierik szcklerin anlamn salar.
Shakespeare, tmcenin anlalmas iin zorunlu olmayan bir ya da birka szc karp ekonomik bir
anlatma gitmeyi seviyordu. Bu da ksal, duruluu
ve saydaml salyordu. Onun oyunlarnda sk sk
greceli adln (izafi zamirin) olmamas Shakespearein
nemli bir zelliidir.
Vurgusu: Shakespeare vurgu iin genellikle, iki olumsuzu ve iki karlatrmay, oranlamay
ve superlatifi ayn tmce iinde kullanr. rnein,
Remember not these garments; nor I know
not.
(Lear, IV/7, 67)
Nor no man else
(Lear, V/3, 291).
Thou losest here, a better where to find
(Lear, I/1, 256)
Bir de szcklerin ne amala kullanldklarn evirmenin doru saptamas gerekir. Hibir szck, oyunun anlamndan ve geliiminden soyutlanamaz. zellikle, tarihsel oyunlarda kullanlan argo szckleri de bilmek gerekir. Shakespearein birok oyunundan halkn kulland argo szckler vardr.
Shakespearein oyunlarn evirmeye soyunanlarn
buna dikkat etmeleri gerekir. Bir rnek verelim:
Elizabeth dnemi argosunda. Learn Soytarsnn
konumasndaki court holy water yaltaklanmak, dalkavukluk etmek, suyuna gitmek, anlamndadr. Oysa
buna dikkat etmeyen bir evirmen bu deyimi sarayn
kutsal suyu olarak evirebilir.
O nuncle, court holy water in a dry house better than this rain-water out o door. Good
nuncle. in, and ask thy daughters blessing:
heres a night pities neither wise men nor
fools
(Lear, II/1, 10-12).
Bu para tarafmzdan yle evrilmitir:
Amca, kuru bir evde, sahibinin suyuna gitmek, darda byle yamur sular altnda gitmekten iyidir. Hadi amcacm, dn de kzlarnn hayr dualarn iste: byle bir gece, ne
aklllara acr ne kaklara.
Ayrca Shakespeare evirirken dikkat edilecek bir baka nokta da sesli ve sessiz harflerin kullanldr. Elizabeth dneminde dekorsuz bir ykseltide
oynanan oyunlarda ses efektleri konuma rgs ile
salanyordu: rnein, Kral Learin III Perde, 2. sahnedeki
Blow, winds, and crack your cheeks! rage!
blow!
You cataracts and hurricanoes, spout
Till you have drencd our steeples, drownd
the cocks!
o, , , t harfleriyle rzgrn uultusunu, dallarn atrdamasn verir. O zaman olabildiince Trke eviride de bu ses efektlerini salamak
gerekir. nceki bir eviride bu, Esin rzgrlar, esin
yanaklarnz atlatncaya kadar frn Kudurun! Esin!
diye evrilmitir. Oysa bu dizelerin yle evrilmesi
daha doru olurdu:
Uuldayn rzgrlar, uuldayn!
atlayncaya kadar iirin yanaklarnz
Kudurun! Uurun dnyay!
Seller, kasrgalar tepemize boann,
Sulara gmn kuleleri rzgr honozlarna
kadar.
Bylece, olabildii kadar, ses efektleri de
salanm olurdu.
Gnlk konumada, tmceler, ou kez
tamamlanmaz; kiinin iinde bulunduu durum
tmce eksik sylenmi de olsa hareketlerle tamamlanm anlam salar. rnein, bir odadaki ak pence-
42
43
reyi gstererek onun kapatlmasn istemek iin, yalnzca pencere demek yeterlidir. Oysa tmcelerin
tamamlanml yaznsal eviri iin ne kadar gerekliyse, oyun evirisinin konuma dili iin o kadar yapay
ve sakncal olabilir.
zgn metinde, bir atasz, bir zdeyi,
bir deyim ayn anlam verdii halde, baka trl ifade
edilebilir. O zaman bunlar evirmede tam tamna bir
eviri doru olmaz; evirmenin kendi dilindeki bir
ataszn ya da zdeyii bunlarn yerine kurgulamas gerekir, baka deyile bir transpozisyon gerekir.
Tpk mzikte olduu gibi mziin esasna dokunmadan nasl baz alglar iin ses perdelerinde ton deitiriliyorsa, kalabalklara ynelen tiyatro oyununda da
sahne yaptnn aktarld dile transpoze edilmesi
gerekir. rnein, ngilizcedeki u deyimi ele alalm:
Tell that to the horse-marines! Bu deyimi olduu gibi
evirirsek Trkede fazla bir ey ifade etmez: Bunu
denizatna syle!. Horse-marine Elizabeth dnemi
argosunda budala, beceriksiz kii anlamnda.
yleyse, Bunu budala birine syle diye mi evireceiz. Hayr, bunu transpoze edeceiz ve kendi dilimizdeki anlam vereceiz ve Tell that to the horse-marines
tmcesi Sen onu klhma anlat! diye transpoze edilerek evrilecektir. Tpatp evirmeli diye, yabanc bir
deyimi, szck ve yap olarak aynen koruduumuzda,
bu kez kendi dilimizde garip bir tmce ortaya kabilir. Oysa sahne zerindeki btn konumalarn doal
ve seyirci iin inandrc olmas gerekir.
Her konuda olduu gibi, tiyatroda da
yaayabilen organik olandr. Organik olan ise, bir
btn tamamlayan uygun birimdir. eviri ii, yazmak kadar zorlu bir abay gerektirir. evirmen bir
yaptn ikinci yazardr. Hele oyun evirisi, eitli teknik ve sahne estetiine ilikin ilkelere bal olduundan, bir de yeterli sahne bilgisine ya da deneyimine
sahip olunmaldr. Oyun evirisi, tiyatro sahnesinde
baarl olacaksa, soluk almay, hareket etmeyi ve bir
yaam kesitini, bir dnyay canlandrmay gerekletirebilmelidir.
* Prof. Dr. Dokuz Eyll niversitesi, Gzel
Sanatlar Fakltesi, Sahne Sanatlar Blm retim yesi
NOTLAR
1. Hath ve doth oul olarak kullanlmtr.
2. Bir Yazdnm Gecesi Dndeki wax-en szc gibi; bkz. II.
P./1.
3. Bizdeki baz Shakespeare oyunlarnn evirilerinde, herkes, soylusu, soysuzu hepsi evirmenin azndan konuurlar, bu yzden de
karakter zellikleri zedelenir.
Cemal Reit Rey ile Yaynlanmas 37 Yl

Geciken Grme Notlar
Murat TUNCAY*
1972 ylnda Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya

Fakltesinin Tiyatro Blmnn son snfndaydm.
Dormen Tiyatrosunun Erol Gnaydnn yazd,
Cemal Reit Reyin besteledii Yaygara 70 mzikali iki
sezondur stanbulda kapal gie devam ediyordu.
Tiyatro Blm mezuniyet aamasndaki rencilerinden lisans tezi olarak oynanmakta olan bir oyunu semelerini, verilen a dorultusunda oyunla ilgili tm
aratrmalar tamamlayarak oyun metni, fotoraflar
dekor ve kostm eskizlerini ieren malzemeyle reji
defterini hazrlamalarn, bylece almay belgelemelerini istiyordu. Mzikli tiyatroya ilgi duyuyordum. Haziran dneminde lisans tezimi vererek mezun
olmay kafama koyduumdan iki kez seyretme frsat bulduum Yaygara 70i tez konusu olarak nermitim. Tez bal, Cemal Reit Reyin Mzikli
Trk Tiyatrosuna Getirdikleri Asndan Yaygara
70 olarak belirlenmiti.
Haldun Dormen ile metni yazan ve oyundaki mahalleyi birbirine dren trbe bekisi yal
kadn Ajans Bahriye roln byk bir baaryla oynayan Erol Gnaydnla, dekor ve kostmleri tasarlayan
Osman engezer ile orkestray yneten mzik direktr Ouz Zulikle, en nemlisi de Cemal Reit Rey ile
grmem gerekiyordu.
O yllarn iletiim koullarnda olabildiince youn bir mektup, telefon trafiinin ardndan
uygun zamanda grme szlerini alarak 1972 yl
ubat aynda stanbula gittim. Cemal Reit Reyin
davetini beklerken Haldun Dormen, Osman engezer
ve Ouz Zulik ile grmemi tamamladm. stanbul
Radyosunda o zamanlar sz ve temsil yaynlar ubesi mdrln yapan nl tarih yazar Feridun Fazl
Tlbenti stanbul radyosu arivlerinde bulunan eski
operetlerin ses kopyalarn edinmemi salad. Ouz
Bey, tiyatro kulisinde Orkestra partisyonunu birka
saatliine inceleme ve birka yerini kopyalamama izin
verdi. Osman engezer fotoraflar verdi. Yapt tasarmn nemli noktalarn aklad. Haldun Bey mzikalin oluum yksn, zellikle Cemal Reit Reyin
Operet demekte srar ettii mzikali bestelemeye
nasl ikna edildiini, mzikli blmlerin nasl alldn anlatt.
Btn bunlar ok gzeldi. Ama Cemal
Beyden bir trl Filanca gn buyurun haberi kmyordu. Dnmeye yakn, bir leden sonra Karaky alt
geidindeki jetonlu telefondan bir kez daha aradm.
Bu akam bete terif edin. Haldun Bey ile Erol Bey de
gelecekler hep beraber oturur konuuruz demez mi!
Tabii efendim, teekkr ederim efendim filan deyip telefonu kapattm ama bende de afak att. Saate baktm
on be dolaylar. Ben Karakydeyim. Kaldm ev
Caddebostanda. Btn notlarm, hazrlklarm, sorularm orada. Cemal Bey Beiktata Serencebey
Yokuunda bir apartmannn birinci katnda oturuyor.
Adresi mektup adresi olarak biliyorum. Beikta
Barbaros Heykelinin tesini bilmiyorum. Nasl olsa
bulurum diye frladm. Vapur, dolmu, otobs,
skdardan motorla karya gei saat 17.00de
Beiktaa ktm. Bir trafik polisine Serencebey
Yokuunu sordum. Artk o mu ters gsterdi ben mi
ters anladm Cemal Beyle grme heyecan iinde
yamurun ayazn altnda Serencebey Yokuu diye
Barbaros Bulvarn trmanmaya baladm. Daha sonra
yol sorduklarm da ii iyice kartrnca saat 19.00
dolaylarnda kaybolduumu; aylardr peinde kotuum grmenin de suya dtn anladm. Beikta
postanesini bulup zr dilemek iin tekrar telefon
ettim. Cemal Bey telefonu at. Sesi hiddetliydi.
Kendimi tantnca Neredesiniz! diye kt. Efendim
zr dilerim, ben stanbulu ok iyi bilmiyorum. Evinizi
bulamadm dedim. Nasl bulamazsnz efendim dedi.
Ben hani bir ans daha tanr belki diye. zin verirseniz
sizi yarn rahatsz edeyim dedim. Yarn Fransz Sefirine
yemee davetliyim olmaz dedi. Ben susup kalmtm.
44
45
Ksa bir sessizlik oldu. br gn be ayna terif edin

demez mi! Teekkrler ederek telefonu kapattm.
Derin bir nefes alp ar ar Serencebey yokuunu
arayp buldum. i salama almak iin Cemal Beyin
dairesinin kapsna kadar gidip yolu iyice rendim.
Nihayet o mehur br gn geldi. Ben de ne olur ne
olmaz diye daha buluma saatinden saat nce
Beiktaa gittim. Bir buket iek yaptrp saat tam
17.00de Cemal Reit Reyin kapsn aldm.
Cemal Bey bu kez gler yzlyd. Kapy
kendisi at. Duvarlarnda ereveli Osmanl hat
rneklerinin asl salonda, bykl bulunduumuz
yerin neredeyse yarsn kaplayan siyah kuyruklu
piyanosunun nnde iki saate yakn konutuk.
Sorularm kimi zaman bir Fransz aristokrat gibi kimi
zaman da byk bir Osmanl saray nezaketi iinde tek
tek yantlad. Cemal Beyin zgn kiilii birbirini
tamamlayan bu iki nezaket geleneiyle olumu gibiydi. Karmda, piyanosunun banda Lks Hayat operetinin bitirim arklarn besteleyen kvrak bir besteci
deil zaman zaman emekli bir Osmanl Paas, zaman
zaman Fransz d ileri protokolnde pimi bir
emekli diplomat oturuyor, benimle konuuyor gibiydi. Zaman akt geti. Benim sorularm, onun anlatmak
istedikleri tkendi. Sonra notlarm toparladm, izin
istedim, vedalatk. Apartman dairesinin kaps ben
sokak kapsndan kncaya kadar kapanmad. Bu onu
ilk ve son grm oldu.
Cemal Reit Rey bu konumann yapld 1972 ylnn ardndan 13 yl daha yaad. 1982de
Devlet Sanats olarak onurlandrld. 25.Ekim.1904de
balayan yaam 7.Ekim.1985te sona erdi. Grme
notlarnn baz blmlerinden lisans tezimi hazrlarken yararlandm. Dier blmleri ilerde yaynlanmak
zere bir tarafa ayrdm. Zaman iinde iki kez tanma
tela yaayan kitaplmda bu grmenin heyecan
iinde tutulmu el yazs notlar, dosyalarn arasnda
izlerini kaybettirdiler. Nihayet her zaman olduu gibi
baka bir belgenin aranmas srasnda onlar gizlendikleri yerden bulup kardm. Aada okuyacanz
grme notlarnn yks budur.
imdi 37 yl ncesinin heyecan iinde
Serencebey Yokuundaki salona dnyor, bu grmenin notlarn ieren sayfalar aralyoruz. Kimi szck ve ifadeleri okuma kolayl salamak adna sadeletirdim. Umarm okuyacaklarmz yeni almalarn
oluturulmasna birka tula da olsa katkda bulunur.
Cemal Reit Reyle ubat 1972de yaplan Grme

Notlar.
Cumhuriyet Devri Tiyatro hayat hakknda ne dnyorsunuz?
Tiyatro hayatnda da Mzik hayatnda da

muazzam bir gelime oldu. Hayallerin tesinde bir
gelime. lk senelerde buras l gibiydi. Tiyatro olarak
ortada doru drst bir tek Darlbedayi (stanbul ehir
Tiyatrosu) vard. yi artistler vard. . Galip gibi.
Cumhuriyetin kurulmasndan bu yana gelime muazzamdr. Mzik sahasnda mesel orkestralar kuruldu,
solistler kt, kompozitrler yetiti. Bunlar hep yarm
asr iinde oldu. Mzik tarihi iinde bu, baka hibir
lkede olmad. Avrupada bylesi gelimeler ancak
drt asrdan sonra meyvelerini verebildi. ngiltere
mesela Henry Purcellden beri ne verebildi? Ancak
Benjamin Britten. O da asr sonra. Arada hibir ey
yok. Bizde, elli senede Trk musikisini, Trk tiyatrosunu ortaya karan dehalar olabilmitir. mitvar olmak
yerindedir.
zninizle sz operetlere getirmek istiyorum. Bu devirde

oynanan oyunlar arasnda operetlerin yeri sizce ne olmutur?
Operetler ehir Tiyatrosunun altn devridir. Bizde tarihe geebilecek kudrete eriebilen ilk operet 3 Saatdir. Oynand ilk mevsimde ya yetmi ya da
seksen kere sahnelendi. O zamanlar en babayiit oyun
bir haftadan fazla oynanamazd. Bazen haftada sadece
iki oyun oynanabilirdi. Seyirci o kadar azd.
3 Saat opereti mzii ile oyunun mizanseniyle, balesiyle neesiyle, her eysiyle halkn arzusuna, itiyakna (zlemle beklediklerine) cevap veriyordu. Halk akn akn tiyatroya geldi. Bunun zerine bu
iin peini brakmadk. Braklamazd zaten. Ertesi yl
Cumhuriyetin onuncu ylnda Lks Hayat operetini
verdik. O daha da byk baar kazand. Sonra srasyla Delidolu, Saz Caz, Maskara oynand. ehir
Tiyatrosunun salonunu bu kadar seyirciyle dolup
taran, kasasn dolup taran oyunlar bir gn sebepsizce afiten kaldrld (1).
ehir Tiyatrosundan sonra Adalar
Gzelletirme Derneinin istei zerine hazrladmz Adalar Revs Adalar Yat Kulbnde oynand.
Yine zel teebbsn istei zerine Alabanda
Revsn hazrladk. stanbul Gazinosunda Aldrma
diye bir revmz oynand. Ak hava Tiyatrosunda
da bir baka revmz sahnelendi.
1959da biraderim Ekrem Reit ld.

Arada bir takm ahsi teebbsler (zel giriimler),
Muammer Karaca gibi topluluklar bir takm operetler
oynadlar. Ama hi biri Darlbedayide temsil edilenler kadar gzel, yksek dzeyde temsiller olamad.
Bunlar seyretmedim bile. Baka operet yazma ve
oynama giriimleri de oldu ama ilgilenmedim.
Haklarnda pek olumlu eyler de duymadm. Btn
bunlar seyircinin ilgisini devam ettirdiini ve bunu
karlamak iin operetler alannda bir eyler yapmak
gayretinin gndemde kaldn gstermekteydi.
1953te Dormen Tiyatrosu kuruldu.
Bundan birka sene nce de Haldun Dormen Lks
Hayat oynama isteinde bulundu. Oyunun zamanmza uygun bir ekilde deitirilmesini istedi. Ben bir
kelimesine dokunulmasna bile iddetle kar ktm.
Peki, Trk temaa sanatlar iinde Cumhuriyet Dnemi
mzikli oyunlarnn tadklar yenilikler nelerdi sizce?
Aslnda operet gelenei bizde eskidir.

Cemal Sahir Kumpanyas vard. Eskiden beri bu trden eserler oynanrd. Dikran uhacyann mzikli
tiyatrosu vard mesela. Ama o zamanlarn operet
mzikleri biraz incesaz erevesinde kalmtr. Her ne
kadar uhacyanda olduu gibi baz armonik eyler
grlse de ncesazn arl kendisini belli eder.
Birinci
Dnya
Sava
srasnda
Avrupadaydm. Viyana Opereti stanbula gelmi
Czarda, Kontes Maria oynam. Bu oyunlarn tesiri
olmu. Bizde de adaptasyonlar (uyarlamalar) km.
Fakat alaturka ile alafranga aras bir eyler. te ancak
3 Saatten itibaren dorudan doruya bat teknii ile
yaplm bir oyun ve mzik karsnda bulunuyoruz.
O zamanlar lkemizde dzenli opera almalar olmadna gre bu oyunlarn hep dzenli an eitimi almam tiyatro sanatlar tarafndan oynandn gz nne alrsak,
partisyonlarn ounlukla mzii ikinci plana alm sanatlar iin dzenlendii dncesi geliyor akla. Bu durum
bestelerken ve provalarda ne gibi problemler ortaya karyordu? Halledilmesi iin ne gibi areler bulunmutu?
Elde olan elemanlar neyse gerek oyun,

gerekse mzik onlara gre yazlyordu. Mesel biraderim Hazmn karakterini ok iyi gzlemlemiti.
Yazdklar onun btn kiiliini ortaya koymasna frsatlar yaratyordu. rnein Hazma melodiyi bir kere
almak yetiyordu. Btn sanatlar geceyi gndze
katarak alrlard. Bazlarnn kula iyiydi: Bunlarn
arasnda ses sahasnda ahsiyet gstermi, konservatuarda alm, Semiha Berksoy gibi sanatlar da
vard. Metni de besteleri de kendilerine gre oluturuyorduk.
ok sesli korolar zel bir eitim gerektirir. Biz giriimlerimizde bu trden almalara girimedik. Belki bir gn o da olacak. imdiki halde hep bir
azdan ayn eyi sylyorlar. Tercih ediyorum nk
daha tabii (doal) oluyor. Ses sanatmz daha geliince.
Korolar yalnz Devlet Operalarnn tekelinde olmaktan knca biz de bunu uygularz. Ama imdi bizim
yaptmz bu deil. Burada zorlama bir okseslilik
istemiyoruz. Mahalli, yerli damgasn tayan mzikli
oyunlar meydana getirmek. Amacmz bu. ok sesli
mzik sahneye girince buna hafif bir darbe vuruluyor.
Bunu istemiyoruz. Netice olarak hayatmzdan memnunuz.
Cumhuriyet dnemi boyunca ortaya atlan ve o yllarda tartmas epeyce sren bir konu olmut: Trk mziini mi
devam ettirelim, Bat mziini mi alalm. Yoksa teknii
batdan, z kendimizden katmak suretiyle yeni bir biim
mi bulalm. Siz o zamanlar bu konuda neler dnyordunuz. leri srdnz baka bir yol var myd?
Eserler meydanda. Malmz olan halk trklerini armonize etmek; modern mzik imknlar ne
ise hepsini kullanmak amacndayz. Bunu yaptk.
Gayet tad olan meyveler verdi. Batda da Trk
Mzii olarak bilinen bir ekol vardr. Onlar da bizim
yazm olduumuz eylerdir. Gemiten ne varsa alp,
o dehay en modern teknie koyup kendimize has bir
slp yarattk.
O devir bestecileri arasnda operet yolu ile halkn ok sesli

mzik alannda eitilmesi gr arlkta myd? Siz ilk
operetlerinizde byle bir dnce gttnz m?
Elbette. Bir insan cezbetmek (kendine

ekmek) iin o insana tebessm etmek icap eder
(glmsemek gerekir). Operet bir tebessmdr.
Operalar, g anlalr senfoniler halk kolay cezbetmez. Bunu bilerek, isteyerek yaptk.
Trk operetleri iinde bir takm yerli motiflerin kullanlmas, bunlarn dozu, arklara serpitirili biimleri hakknda
ne dnyorsunuz?
Bizim operetlerde mevcut motif hemen

hemen yoktur. Fakat mziini dileyecek olursanz
havada uuan, bilinen melodileri hatrlarsnz. Zira o
slupta yazlmlardr. Caz sitili vardr. Dorudan
46
47
doruya bir motifi alp koymak yoluna gitmedik.

Operetlerde kullanlan orkestralar nasl kuruluyordu? Ne
gibi glklerle karlalyordu?
Her ne hikmetse bu mzikli oyunlar

tiyatro yneticileri tarafndan vey evlt muamelesi
gryordu. Operetleri baltalamak iin tekrar tekrar
edilen bir terane vard. Operet pahal bir metadr
teranesi. Mesel :orkestra u kadar para tutuyor gibi
lflar. Bunun neticesi ne oldu? Turneleri de dnmek
mecburiyetinde kalarak orkestra gruplarn olabildii
kadar ufak yapmay tercih ettim ahsen. Mesel
Yaygara 70te, Uy Balon Dnyada daha eskilerden
Lks Hayatta alt kiiyi gemiyor. Fakat dolu bir
sonorite elde etmek iin tek piyano yerine iki piyano,
bir klarnet ve saksafon, bir trompet, bir keman, bir
kontrbas. imdilerde org elektronik diye bir ey kt.
kinci piyanoyu bu org elektrikle deitirdik. Elde edilen hamur doyurucudur. Orkestralarn kurulular
zellikle bu ekonomik endielere bal olmutur.
1932de 3 Saat ilk operet-revnz Darlbedayide oynanyor. Bunu dierleri izliyor. Bylece ksa bir sre iin de olsa
denekli bir tiyatroda eserlerinizi oynatma olanan bulmutunuz. Bu dnem iinde Darlbedayi size ne gibi
imknlar salad. Salanabilen koullar gz nnde bulundurarak temsillerde deiiklik yapld m?
Darlbedayi bir belediye tiyatrosu.

Ellerinde de ne imkn varsa onu bizden esirgemediler.
Btn eserleri biraderim sahneye koyduundan istediini kolayca elde ediyordu. Btn eski operetlerde
mizansen ve dekor uygulamalarndan ok memnunuz. O dnemin imknlar iinde deerlendirdiimizde eserlerimizin renk, izgi, k olarak gz en ok
tatmin edecek ekilde sunulduunu grrz. Sonuta
elde ettikleri baar da bunu gsteriyor.
Devlet Tiyatrosunun her biri ikier tiyatro sezonu devam

eden Broadway mzikalleri halk tarafndan ok tutuldu. Bu
oyunlarn hazrlanmasnda astronomik harcamalarda bulunuldu. Her trl imkna sahip bir orkestra kullanld.
Halkn gsterdii rabet gz nnde tutulacak olursa Devlet
Tiyatrosunun bu trl mzikallere devam edecei anlalyor. Ancak bu tutumlar baz evrelerce eletiriliyor.
Deniliyor ki milyonlar harcanarak, konusu, melodileri,
problemleri kiileri bizden olmayan; halkmza bir gsterinin tesinde bir ey vermeyen bu tr mzikallerin yan sra
Cemal Reit Reyden, Muhlis Sabahattinden operetler
neden oynanmyor? Bu trden eletiriler, sorular Devlet
Operasndan olsun, Devlet Tiyatrosundan olsun cevapsz
kalyor. Size operetlerinizin oynanmas iin bu evrelerden

bir teklif geldi mi? Bu konu hakkndaki dnceleriniz
nelerdir.
Devlet Operas ile hibir temasm olmad.

Hi bir teklif de gelmedi. Birka sene nce Cneyt
Gker rahmetli biraderimin vefatndan birka ay
sonra Devlet Tiyatrosu Umum Mdrl damgasn
tayan bir mektup gnderdi. O mektupta :
nmzdeki mevsim bir operet mevsimi yapmak istiyoruz. Sizin operetlerinizin bulunduunu rendik. Bunlar
bize gnderirseniz okuma kurulumuz bunlar tetkik eder ve
kabul ederse biz bunlar sahneye koyarz gibi bir eyler
yazyordu. Kplere bindim. Cneyt Gker radyoda
rahmetli biraderimin yannda alrd. Biraderimin
onu bana methettiini hatrlamtm. Mektuptaki bu
slbu beenmedim. Ben de sert bir mektup yazdm.
u, u, u isimli operetlerimizin var olduu herkese bilinir. Binaenaleyh bunlar varlklarn, baarlarn ispat etmi
eserlerdir. En mklpesent (zor beenen) komite halktr.
Halk ise bunlar byk bir tezahratla (cokuyla) izledi,
dinledi, alklad. Bunlar artk sizin okuma komitesine girecek deildir. Bakaca oynanmam operetimiz de yoktur
dedim.
Elbette dnyann her tarafnda oynanan
bir My Fair Ladynin bizde de oynanyor olmas
nemlidir. Ama o tr eserlere salanan olanaklar Trk
yazarlarnn, bestecilerinin emrine verilse ok daha
gzel eserler bizim tiyatromuzda da kabilir.
lk operetinizi 1919da on be yandayken Franszca yazmsnz. O zaman operet bestelemek nereden aklnza geldi.
u ilk operetinizin besteleni ve oynan hikyesini anlatr
msnz?
O zamanlar byk bir evimiz vard. Bu

operet bizim evimizde bir hususi (zel) akam toplantsnda, davetliler huzurunda. Rahmetli biraderim,
ablam, bir de o zamann elektrik irketi mdr bay
Hansenin kz tarafndan oynanmt. Bu Hansenin
kz Belikalyd. Bu krk be dakikalk kk opereti
bu yzden Franszca yazm, bestelemitik. Biraderim
Trk yazar olduu kadar Franszcada da iyi yazard.
lk byk operetiniz olan 3 Saatin de yazl yksn

anlatr msnz?
Zamann stanbul Valisi rahmetli

Muhittin stnda Parise yapm olduu bir seyahatinde Magador Tiyatrosunda Rosemarie operetine gitmi; meftun olmu (hayran kalm), stanbula avdet
eder etmez (dner dnmez) biraderimle beni Belediye
Riyasetine (bakanlna) davet ederek mzikli, dansl, zengin kostml bir temsil arzu ettiini syledi. Biz
bunu kabul edince hemen Erturul Muhsine telefon
etti. Onu da ard. Byle balayverdi ite.
dr. Halk tiyatroya asl ekecek eserler Trk eserleridir. Trk tiyatrosu dendi mi Trk eserleri kastedilir.
Buna iddetle ihtiya var. ster mzikli olsun ister
mziksiz.
Operetlerinizin metinlerini, ark szlerini hep Ekrem Reit

Rey yazm. Ayn evde yayordunuz. Nasl bir alma
ynteminiz vard?
Ama bugn de mzikli tiyatroya doru byk bir kayma var

seyircide. Bunun nedenleri ve gelecei nedir sizce?
Biraderim bir mevzu tasarlard. Bunu

blmlere ayrrd. Bu neye gre yaplrd? Sylenecek
olan mzikli ksmlara, arklara, detlere gre vs.
Daha eseri yazmadan bana bestelenecek ksmlar
yazard. Ben de onlara mzik kompoze etmeye koyulurdum. Ben bestelenecek her eyi besteledikten sonra
o oyunu yazp bitirirdi. Yani Oyunun gidiatna rehber
olan mzik notalar, mzikli blmlerdi.
Gzel nameler, elenceli melodiler

duyarak bir oyunu seyretmeyi halk tercih ediyor Bunu
ihmal etmemek lzm. Bu gayet nemli bir konu.
Mzikli oyunlar, operetleri kmsememek gerek.
Tam tersine bunlar bizde tiyatronun temelini oluturmaldr. Merak edecek bir ey yok. Halkn saduyusu
gayet kuvvetlidir. yiyi kty birbirinden ayrt etmesini ok iyi bilir. Ksa zamanda nne konulanlar
elekten geirecektir.
Bestelediiniz halde sahneye konulmam operetiniz var

m?
Sizce gnmz operetlerinde mziin bir nee ve canllk

unsuru olmann dnda grevleri de olmal m?
Hayr.
Yllar sonra Yaygara 70 ile tekrar operet dnyasna dndnzde Erol Gnaydnla yine ayn biimde mi altnz?
Evet biraderimle gelitirdiimiz metodu

aynen Erol Gnaydnla da tatbik ettik. O derece ileri
gittik ki Dormen bir mzikal sahneye koymay dnyordu. Ben operet diye srar ettim. Ben opereti kardelerden biriyim dedim. Tamamen eski tas eski
hamam gibi alp ortaya kardk. Bu ekilde operet
olarak ilan edildi.
Bir dnemlerin Operet Kral olarak ilan edilen Muhlis

Sabahattin Beyin eserleri ve mzii zerine ne dnyorsunuz?
Muhlis Sabahattin Beyin bir eserini ehir

Tiyatrosunda idare ettim. Eski bir stanbul efendisiydi. Mzie istidad (yetenei) vard, bilgisi yoktu.
Mzii sadan soldan, Viyana operetlerinden ald
melodilerle ilerdi. Armoni ve orkestrasyonu bakasna yaptrrd.
Bu tr mzikli oyunlarn gelimekte olan Trk Tiyatrosuna

ne gibi katklar olabilir?
Tiyatroyu yapan halktr. Dolaysyla tiyatroyu tutan bir halk zmresine ihtiya vardr. O halde
halk karmak yle dursun halk daimi ekilde cezbetmek lzm. Yunan klasikleri, Shakespeare, Alman,
Fransz klasikleri ok gzel. Fakat bunlar yabanc ananelerin (geleneklerin) eserleridir. Bunlar halk tiyatrodan uzaklatrmayacak ekilde dikkatle uygulanmal-
Mziin birinci grevi esere lirizm katmaktr. Bundan maksat kelimelerle ifade edilemeyen
duygular ifade etmek. Nee katt gibi ak duygular, nkte, dans etme ihtiyacn karlayan bir unsur,
canllk, renk kattndan dolay bir oyunda mziin
rol nemli. Tabii mziin de o tynette (yaradlta,
deerde) olmas artyla.
Sizce gnmzde tutulan, sevilen bir operet yazmak iin ne

gibi unsurlar gz nnde bulundurulmal? Biliyorsunuz
geen sezonunda dnya tiyatrosunda, mzikli tiyatro dnyasnda olduka tartlan bir oyun boy gsterdi. Hair. Bu
oyunun biz de de Glriz Sururi-Engin Cezzar Tiyatrosunda
sahneye konulacana dair haberler de kt. Provalar yaplyor sanyorum. Sizce dnya mzikli tiyatrosunun bylesi
bir oyuna doru kaymasn nasl deerlendiriyorsunuz? Bu
bir gerileme olarak nitelendirilebilir mi? Btn dnyada
olduu gibi bizde de genler arasnda pek salgn olan pop
mzik trnde, onlarn enstrmanlar ve eildikleri konuda
bir mzikal yazmak Trk mzikli tiyatrosu iin ne kadar
geerli? Hem seyirciyi tiyatroya ekmek hem de ona kaliteli
eyler sunmak istiyoruz. Ama eilim giderek pop mzie,
elenceye doru kayyor. ok sesli Trk mziinin sekin bir
sanats olarak bu eilimi siz nasl deerlendiriyorsunuz?
Hibir eyi reddeden bir insan deilim.

Pop mziini de kabul ederim. Bu tr mziin verilerini en ciddi bir mziin, bir senfoninin bir kesine
sktrlmas olanakldr. Haire gelince: Bu tr oyunlar bir takm insanlar zerinde alkol, esrar tesirinde
etki yapyor. inde halk azdrmak maksadyla konulmu bir takm maddi eyler var. Projektrler bunlarn
48
49
stne tutuluyor. Hair byk sanat merkezlerinde

oynanyor. Londrada New Yorkda. Buralarda gayet
muazzam imknlara sahip tiyatrolarda oynanyor.
Projektrler, elektronik cihazlar ve makinelerin her
trls kullanlyor. Gz kamatrc klar, kulaklar
sar edici grltler arasnda plak vcutlar sergileniyor. Hairin mziini dinledim. Aklmda bir ey kalmad dorusu. Bu imknlar olmadka bu trden temsilleri halka sunmakta hibir fayda olmayacaktr diye
dnyorum.
Zaman ayrdnz ve sorularm yantladnz iin
ok teekkr ederim efendim.
* Prof. Dr. Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar
Fakltesi, Sahne Sanatlar Blm retim yesi
NOTLAR
1. Rey kardelerin operet yazmas ve bestelemesi ve bunlarn ehir
Tiyatrosunda oynanmalar konusundaki gelimelerin arkasnda
stanbul Vali ve Belediye Bakan Muhittin stndan olduu
anlalmaktadr. Ekrem ve Cemal Reiti makamna ararak
Fransada izledii ve ok beendii trde operetler yazmaya tevik
edenin bizzat kendisi olduunu biliyoruz. Nitekim konumann
ilerdeki blmlerinde Cemal Reit Rey de bu gelimelere aklk
getirmektedir. O dnemde bir dizi mali ve idari sknt iinde bulunan Darlbedayiin bu skntlarna son veren stanbul Belediye
Meclisi kararlarnda yine Muhittin stndan etkisi olmas gerekir. Muhsin Erturul elenceyi n plana alan, seyircinin tiyatro
salonlarn doldurmasna ve tiyatro giesine nemli lde para
brakmasna yol aan bu tr oyunlara prensipte kar olmasna ramen Muhittin Beyin ehir Tiyatrolar'nn sorunlarna olumlu yaklamlar karsnda ses karmamas hem nezaket hem tiyatro seyircisinin ayan altrmas beklentileri asndan bir dn olarak nitelendirilebilir. Nitekim Muhittin stndan stanbul Vali ve
Belediye Bakanl'ndan ayrlmasndan hemen sonra ehir
Tiyatrolar'nn operet temsillerine son vermesi bu yargy glendirmektedir. Cemal Reit Rey bu konuda Muhsin Erturula kar duyduu fkeyi isim vermeden st kapal olarak gemekle yetinmektedir.
Muhsin Erturulun operetlerin ehir Tiyatrosu repertuarnda yer
almas konusundaki dncelerini Darlbedayi Dergisi No: 18,
1.10.1931 s. 1de Perdeci imzasyla kan: Mjde ile, yine
Darlbedayi Dergisi No: 33 1.11.1932 s. 1 ve 5te, Perdeci imzasyla
yaynlanan: Geriye Gidiyoruz ve hemen sonra No: 35 1.12.1932 s.
1de yine Perdeci imzasyla yaynlanan : Yaasn Para balkl yazlarndan karabiliyoruz. (M.T.)
Dil Dernei Bakan Sevgi zel ile

Sanat ve Dil zerine Sylei
Ceren OLPAK*
1980 darbesiyle, TDKnin ilevini yerine getiremeyen

bir kuruma dntrlmesinin ardndan Ali
Pskllolu, Haldun zen ve Sevgi zel, bu grevi
hakkyla yerine getirebilecek yeni bir oluuma imza
atar ve Dil Derneinin kurulmasn salarlar. Dil
Dernei kurulduu gnden bugne kadar, dilbilim
almalar ve yaynlarnn yan sra dilimizin gnden
gne smrgelemesinin bir gstergesi olarak niin,
merkezlerin centere, kargolarn cargoya,
ovlarn showa, ekstralarn extraya, kulplerin
clupa dnverdiini sorgular, yerli retimcilerimizin rnlerine made in Turkey yazmalarnn, Ankara
Esenboa Havaalannna Anatolia eklenmesinin
ardndaki mant arar. Halkn da bu konuda bilinlenmesi iin saysz syleiler ve etkinlikler dzenler.
Gen yazarlarmzn Trkeyi iyi kullanmalarna katkda bulunmak iin Trkeye emei geen ustalarn
adna yarmalar dzenler. mer Asm Aksoy, Beir
G (Dilbilim dl), Grkan Ukan (Ksa yk
Yarmas), Kerim Afar (Oyun yarmas), 2001den
beri zmir Trke Gnlerini dzenler.
Dil Kiri El Kiri kitabnda Bireyleri dili iyi
kullanma becerisi kazanan bir toplum, dilin d dnyay
yorumlama yntemi olduunu kavrayacak, gerekliin
kendine zg grnm almasn salayacaktr saptamasnda bulunan, dilbilim konusunda birok aratrma,
inceleme ve eletiri kitabnn yan sra, yk ve romanlaryla da tannan, Dil Derneinin bakan, Sevgi
zelle sanat ve dil ilikisi zerine bir sylei yaptk.
Gerek sanatla i ie oluunuz, gerekse dil ve dilbilim konularnda yapm olduunuz almalar balamnda sanat ve
dil ilikisi zerine neler syleyebilirsiniz?
Dilsiz sanat olmaz. Dil, dnceyi yanstan arasa bu arac ilkin doru, sonra albenili kullanma becerisi edinemeden sanatta iddial olmak olanakszdr. zellikle yaznsal alanlarda yazara, sanat
dedirten de budur; dili kullanmakta ustalk Kitap
yazanlar kendine yazar diyebilir; ama dili iyi kullanmakla, iiliiyle balayan serveninde ona sanat
sann ilkin okur verir. Zamanla yazn tarihi de bu
adlandrmay kukusuz deerlendirir.

Edebiyat kavramnn ierik ve tanm zellikle amzda
olduka farkl bir boyut kazanmtr. zellikle 17. ve 18.
yzyldan sonra edebiyatta dzyaz diline bir gei sz
konusu. Bu da doal olarak, gereki ve gndelik dilin edebiyata girmesiyle sanatl sz kullanmlarnn bakalamna yol amtr. Siz bu bakalam ve gnmz edebiyatdil ilikisini nasl deerlendirirsiniz?
Bir yazar ne yazacana, rnein roman

m, yk m, buna bilinli olarak karar verir. ykye
baladm, romana doru yol aldm, diyen yazar da var.
Bunu da yadrgamamak gerekir. Yazar, dilin tm olanaklarn kullanabilir, onu kimse snrlayamaz; lnl (standart) dilin szvarl iinde yer alan, senlibenli
dil, argo, svg de iinde olmak zere tm szckler,
yazarn altn, incisi gibidir. Her szck yazar iin
deerlidir; hatta yazar kendisi de dile yeni szckler
katma abasna girebilir. Birok yazar, rnein
Nurullah Ata, Emin zdemir, Tahsin Ycel gibi
yazarlar bize birok yeni szck kazandrdlar.
Gndelik dilin edebiyata girmesi eletirilemez; ancak
gnmzde kimi yazarlar, szcklerin en yaygn ilk
anlamlarndan tesine gidemedikleri iin, doallkla
sz sanatlarndan uzaa dyorlar. Trke okanlamlla yaslanan, birok szcnn benzetmeli
anlam olan anlam zellikleri gl bir dildir; aa
yukar her szn birden ok anlam vardr. Yazar da
bunlarla ili dl olmak durumundadr. Bir yazar szlklerle yatp kalkmay i edinmelidir. rnein ta
szcn, yalnzca kafamz yarabilecek sert madde
sanan birinden talamak eyleminin teki anlamlarn
bilmesini, kullanmasn bekleyebilir misiniz?
Dilbilim ve edebiyat biliminin edebiyata ve edebi retimlere katks nedir?
Dilin ve edebiyatn bilimsel yanyla ilgilenen bilimciler, metinleri inceleyerek kural koyarlar.
Dilin kurallar gkten inmemitir. Bilimciler, lnl
dilin yaygnlam, kabul grm kurallarn bozan
da uyarrlar. Hibir yazar, ben istersem dili bozarm
diyemez; ama kahramanlarn istedii gibi konutura-
50
51
bilir. Ne ki yazar anlatc konumunda olduu zaman,

her zaman dili doru ve albenili kullanmakla ykmldr. Albenili, salkl metinlerle dili oya gibi ileyen
yazarn oluturduu metin, bilimciler iin bulunmaz
hazinedir. Burada szn ettiim rnler, ok satmas
iin reklam gaz verilen metinler deil. Dilbilimle edebiyat ikiz karde gibidir; ancak bizim dilcilerle edebiyatn bilimini yapanlar bu ikizleri pek tanmyorlar.
Tanma abas iine girenler ok az; iyi ki onlar var da
an gerisine dmekten kurtuluyoruz.
Gnmz Trkiyesi'nde edebiyat ve dilbilim ilikisini nasl
deerlendirebilirsiniz?
Ne yazk ki bu iliki gnmzde ok salkl deil; zellikle niversitelerin edebiyat blmlerinin dilbilim blmleriyle yakn ilikisi olduunu syleyemeyeceim. Bu benim gzlemim. Az nce de syledim; edebiyat aratrmaclarnn ou hl yzyllar
ncesinin metinlerine taklm durumda; kukusuz bu
metinler de incelenmeli. Ama bugnk birikimimizle,
bugnk deneyimimizle Bu birikim ve deneyimi
edinmek iin de gerekten okuryazar olan edebiyat
aratrmacsna gereksinimiz var. Dilbilimin verilerini
de gz nne alan bir edebiyat aratrmacs ya da edebiyat aratrmacsnn verilerini deerlendiren bir dilbilimci, yazarlarn en yakn izleyicisi olmal. Ne yazk
ki bu adan baknca ok olumlu eyler syleyemeyeceim.
Sz sanatlarnn zellikle popler olan gnmz yaptlarndaki yeri nedir? Bu konuda olan ile olmas gereken
arasnda nasl bir ayrm sz konusu?
Bu konularda kesin bir yarg bildirmek

iin sylediiniz alanda aratrma yapmak gerekir. te
edebiyatn bilimsel yanyla ilgili olanlarn yapmas
gereken ilerden biri de budur. Gn kurtarmak, ok
satmak iin abalayan bir yazardan dil iilii yaparak
szcklere yeni ilevler kazandracak bir kvraklk
beklenebilir mi? Popler kavram bizim lkemizde
neredeyse tmden anlam deitirmi durumda; oklar bu kavram olumsuz anlamda tanyor. Neden?
nk dil, anlatm ve mantk yanlyla dolu yle
yaptlar var ki bunlar bayapt gibi sunuluyor. Bunlar
olmas gerekenmi gibi tantlyor. Bu durum, eletiri
denilen kuruma uzak oluumuzdan kaynaklanyor.
Yazardan, yayncdan, belli bir evreden deil, gerekten edebiyattan, bilimden, sanattan yana eletirmenlerimiz ounlukta olduu zaman bu skntlar alr.
Peki, gnmz Trk Tiyatrosu metinlerinin dille ilikisini

deerlendirebilir misiniz?
Gnmzn tiyatrosunu, daha dorusu

tiyatro metinlerini bu gzle incelemi deilim. Bu alann uzmanlarnn sylediklerine baklrsa ilkin ok az
oyun yazlyor, oyun yazar az. Var olanlar arasnda
ok gl olanlarn rnleri zaten sklkla sahneye
kyor. yk, roman gibi oyunlarn da iz brakmas
oyun yazarnn dili kullanma becerisiyle ilgili. stelik
tiyatro, bence dilin en gzel, en grkemli biimiyle
sunulduu, sergilendii alanlardan biridir.
zellikle cumhuriyetin ilk evrelerinde gerek edebiyat alannda, gerekse tiyatro alannda z Trke gndelik dil ikileminde ciddi tartmalar olagelmitir. Sizce z Trkenin
tiyatro metinlerindeki yeri nedir?
Bakn, bu lke cumhuriyetle birlikte her

paras birbirini tamamlayan bir devrim sreci balatmt. Ne yazk ki bu devrimler iinde Harf ve Dil
Devrimleri haksz yere ok tepki ald. Devrimin ilk yllarnda, devrime emek verenler, devrimi dn vermeden savunanlar, yabanc dillerin boyunduruundan
kurtarlan Trkeye, z Trke demek zorunda kaldlar. O zaman televizyon yoktu, radyo vard, tiyatro
vard. Dilin trl olanaklarnn en gzel sergilenecei,
duyurulaca alan tiyatroydu. Bence imdi de byle
olmal. Her yazar kendini en iyi bildii, en doru kulland dille anlatabilir. Bu dil, Trkiye Cumhuriyeti
yurttalar ve yazarlar iin ortak dil Trkedir. Trke
szckleri yazann da syleyenin de yanl yapma olasl azdr. Bu nedenle eski - yeni dil bu tartmas
eskiden gereksizdi, imdi de gereksiz.
Tiyatro sanat, roman ya da iir sanat gibi kendi hedef kitlelerini yaratmann aksine her trl alg dzeyinden oluan
bir kitleyle kar karyadr. Bunun getirisiyle olduka
anlalma kaygsn tayan bir sanat olmutur. Fakat bu da
gndelik dile yerleen szckler mi yoksa z Trkemiz mi
ikilemini beraberinde getirmektedir. Sizce burada orta yol
nedir?
Bence bu z Trke mi Trke mi tartmasnn bilimsel temeli yok. Bir lkenin sanatlar
kukusuz o lkenin ortak (resmi) diliyle yazacak ve
konuacaklar. imdi sknt baka. Trke yeniden
yabanc dillerin, zellikle de ngilizcenin saldrs
altnda. Bence sanatla uraan uramayan herkes bu
byk dertle ilgilenmeli. Oyun yazar neyi anlatyorsa, kiiler konusuyla rtecek biimde konuturacak.
Dil Devrimiyle kazanlan ve ok eletirilen szckleri,
eletirenler bile artk kr kr kullanyor. Ancak kimi
szcklerin eskisi yenisi hl yan yana yryor; rnein olanak ve imkn, yant ve cevap gibi ster oyun
yazsn ister baka bir ey, yazar szck seiminde
zgrdr.
Yine bununla ilgi olarak burada bir baka sknt daha ortaya kmaktadr. Tiyatro yazar, oyun kiilerinin yaayan,
canl karakterler olabilmesi iin; sosyoekonomik ve kltrel
evrelerine gre dil-tavr ilikisini yaratmak zorundadr.
rnein, taral bir gencin, k olduu kza, Sana gereksinimim var demesi ne kadar dorudur? Bu gencin Sana
ihtiyacm var demesi konumuyla daha fazla zdelemiyor
mu?
Bu soru bana zellikle 1970lerde sulamaya dnen yaayan Trke adlandrmasyla

Osmanlcay savunanlar anmsatt. Gnmzn taral genci, otuz krk yl nceki gen mi? Ankara ya da
zmirde yaayan genle Orta Anadoluda yaayan
gen bambaka kitaplarla m yetiiyor; baka TVler
mi izliyor? Tiyatro blgesel zelliklere gre mi yaplyor? Taral gen de artk rahatlkla Sana gereksinimim var diyebilir. Usta oyun yazarnn iine ok
karmamak gerekir. Yazar szckleri yerli yerine
ustaca koyan kiidir; szckleri yle bir kullanr ki,
izleyici tiyatrodan karken, bir oyunun birok szn
belleine yerletirmi olabilir.
Dil kullanmnda yazarlarn, tiyatroda olduu kadar edebiyatn dier dallarnda da olduka ciddi, bir o kadar da
dndrc hatalar sz konusu. rnein, Nobel dll
yazarmz Orhan Pamukun mam ikindi namaz saatinde
camiinin balkonuna karak ikindi namazn okudu.
Cmlesine, kendisi bir dil bilimci olmasa da lber Ortaylnn,
Namazn saati olmaz, vakti olur. Saat ayr, vakit ayr
kavramlardr. Camilerde balkon yoktur, erefesi vardr.
Ezan da imam okumaz, mezzin okur. O da erefeye kmaz, ieriden okur. Bu rnekle sabittir ki, kiiler iinden ktklar toplumu bilmeden bir eyler yapmaya altklarnda doru eyler yapmazlar, yapamazlar. Ve yine bestseller(!) listesinin ilk srasndaki bir yazarmzn Mevlanay
anlatt romannda karakterine kavanoz dipli dnya
dedirtmesi aklma geliyor. Siz, bu ve buna benzer rnekler
zerinden ne dersiniz?
Syleinin sonunda yle bir soru sordun

ki bama i aacaksn. Ho, ben doru bildiini sylemekten kanmayan biriyim. Keke bestseller diye
ayrt edilen kitaplar yazan arkadalar, gerekten hem
yaznsal alanda hem de dil kullanmnda ok usta
olsalard. Ben kitabn reklamnn yaplmasndan yanaym, ama suyu karlmadan... Anmsyorum, yllar
nce daha okur eli demeden tantm ayyuka kan

kitaplardan birinin daha ilk tmcesi yanlt. Yine bu
kitaplardan birindeki dil ve mantk yanllarn Prof.
Dr. Tahsin Ycel bir bir ortaya koydu; ama Prof. Ycel
gibi deerli bir dilbilimci ve yazarn eletirilerine pek
az insan kulak verdi. Bunu zamannda biz de yazp
syledik; kimse tnmad. Bir yazar kitabn nce
ngilizce yazyor, sonra Trkeye eviriyor; teki baka
dillere kolaycack evrilsin diye Trkenin szdizimini bozarak iki metrelik tmceler kuruyor; ee, bu yazarlarn yanl yapmas ok doal. Bu kiiler bir de gnmzn trendine uygun olarak ivedi davranmak
zorundalar. Sonra gelsin btn TVler, gitsin btn
gazete ve dergiler araf araf ilanlar Bu kitaplar alan ama sonuna dek okumayan, okuduunun haftasnda unutan ok insan tanyorum. Bize de dili iyi
kulland iin deil, ilkin edebiyatn ticaretini rendii ve uygulad, bu uygulama aamasnda maddimanevi byk destek grd iin her adan dllendirilen yazarlar kskanmak kalyor!
Son olarak, zellikle yazma sanatyla uraan ya da bu
ynde kendini yetitirmeyi amalayan kiilere ne gibi nerilerde bulunmak istersiniz?
ok okusunlar; ama doru seim yaparak

ok okusunlar. Kendi yazdklarna eletirel gzle bakabilme becerisini elbette zamanla kazanacaklar; ancak
hi acele etmesinler.
Sevgi zele bu gzel sylei iin bize zaman ayrd
iin ok teekkr ederiz
* Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi,
Sahne Sanatlar Blm yksek lisans rencisi
YED SANAT
Dokuz Eyll
niversitesi
Gzel
Sanatlar
Fakltesi
Dergisi Dergisi
YED Dokuz
Eyll
niversitesi
Gzel
Sanatlar
Fakltesi
niversitesi
Gzel
SanatlarFakltesi
Fakltesi yayndr
DokuzDokuz
Eyll Eyll
niversitesi
Gzel
Sanatlar
Dergisi DOSYA
YED
26
52
26
53
YED Dergisi,
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sanat Dergisinde
yaynlanmak zere gnderilecek makalelerle ilgili yazm kurallar
Tiyatromuzda kimlik sorunu

zerine dnceler
YED, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinin yayn organdr. Tm bilim insan, sanat ve sanatseverlerimizin, sanatla dorudan ya da dolayl olarak ilgili olan yazlar, dergimizde yaynlanabilir.
Dr. Aslhan nl*
Yedi Dergisi hakemli bir yayndr; her yl Temmuz ve Ocak aylarnda yaynlanr. Gnderilen makaleler
yayn kurulu tarafndan incelendikten sonra konunun uzman en az iki hakeme gnderilir. Makaleler hakemlerin
deerlendirmesiKsa
ve olumlu
raporlardan
sonragn
yaynlanr.
makaleler
sayda
hakemonun
deerlendirbir sessizlik
oldu. br
be ay- Gerekirse
di. Zaman
aktdaha
geti.fazla
Benim
sorularm,
anlatmak
mesine
tabi
tutulabilir
veya
raporlardan
biri
olumlu
dieri
olumsuz
ise
nc
hakem
deerlendirmesine
bavuruna terif edin demez mi! Teekkrler ederek telefonu
istedikleri tkendi. Sonra notlarm toparladm,
izin
lur.kapattm. Derin bir nefes alp ar ar Serencebey
yokuunu arayp buldum. i salama almak iin
Yazm
ileyi
kurallar:
Cemal
Beyin
dairesinin kapsna kadar gidip yolu
iyice rendim. Nihayet o mehur br gn geldi. Ben
ne olur ne
daha buluma saatinden
Cemal Reit Rey bu konumann yapld1. de
Makaleler
20 olmaz
sayfaydiye
gememelidir.
saat nce Beiktaa gittim. Bir buket iek yaptrp
1972 ylnn ardndan 13 yl daha yaad. 1982de
2. saat
Makaleler
bilgisayar
ortamnda
Microsoft
Word
programyla
hazrlanmaldr.
tam 17.00de
Cemal
Reit Reyin
kapsn
aldm.
Devlet
Sanats olarak onurlandrld. 25.Ekim.1904de
3. Makale metni,
A4 Bey
ktbukullanlarak
sayfa kenarlarndan
st
4 cm, alt baz
3 cm,blmlerinden
sol 4 cm, sa 2lisans
cm boluk
Cemal
kez gler yzlyd.
Kapy
notlarnn
tezimibraklahazrlarcak ekilde yazlmaldr.
4. Makale metni Times New Roman yaz karakteri kullanlarak 12 punto ve 1,5 satr aral kullanlarak, dipnotlar
yine Times New Roman yaz karakteri kullanlarak 10 punto byklnde ve 1 satr aral kullanlarak yazlmaldr.
5. Yazarn (yazarlarn) ad makalenin bal altna yazlmal, varsa akademik unvan(lar) ve alt kurum ad(lar)
belirtilmelidir.
6. Yazar (ya da yazarlarn) iletiim adresi, telefon numaras ve e-posta adresleri bulunmaldr. Birden fazla yazarn
olduu makalelerde iletiimin hangi yazarla srdrlecei ayrca belirtilmelidir. Yazar ve dergi arasndaki iletiim
arlkl olarak e-posta zerinden yrtlecektir.
7. Metnin iersinde tablo kullanlacaksa tablolar MCROSOFT Word kullanlarak hazrlanmaldr. Excel ya da baka
yazmlarda hazrlanan tablolar, Word ortamnda yeniden hazrlanarak yollanmaldr.
8. Yaz ierisinde resim, fotoraf ya da zel izimler varsa bu belgeler en ksa kenar 10 cm olacak ekilde 300 ppida
(300 pixel per inch kalitesinde) taranmal, JPEG formatnda kaydedilmeli; ayrca taranan belgelerin orijinallerinin
tamam da yollanmaldr. nternetten indirilen grsellerin de yukardaki 10 cm -300 ppi kurallarna uygun olmas
gerekmektedir. Dergi yayn kurulu, teknik olarak problemli ya da dk kaliteli resim dosyalarn yeniden talep
ken yararlandm. Dier blmleri ilerde yaynlanmak
edebilir ya da makaleden tmyle kartabilir. Kaynak olarak kullanlacak grntlerin kalitesinden ve yaymlanp
yaymlanmamasndan
yazar(lar)
sorumludur.
yerin neredeyse yarsn
kaplayan
siyah kuyruklu
nndeveiki
saate
yakn
konutuk. 200
iinde
tutulmu
9. piyanosunun
Makalelerin ngilizce
Trke
zeti
bulunmaldr.(100
szlk
aras) el yazs notlar, dosyalarn arasnda
10.zaman
Makalelere
en azbir
,Osmanl
en ok be
adet
Trkeiinde
ve ngilizce
anahtar
yazlmaldr.
da byk
saray
nezaketi
tek
bakaszlk
bir belgenin
aranmas srasnda onlar gizlentek yantlad. Cemal Beyin zgn kiilii birbirini
dikleri yerden bulup kardm. Aada okuyacanz
11. Kaynaklar makale sonunda bilimsel standartlara uygun ekilde verilmelidir.
tamamlayan bu iki nezaket geleneiyle olumu gibiygrme notlarnn yks budur.
di. Karmda, piyanosunun banda Lks Hayat operetinin bitirim arklarn besteleyen kvrak bir besteci
deil zaman zaman emekli bir Osmanl Paas, zaman
Serencebey Yokuundaki salona dnyor, bu grzaman Fransz d ileri protokolnde pimi bir
menin notlarn ieren sayfalar aralyoruz. Kimi szemekli diplomat oturuyor, benimle konuuyor gibiyck ve ifadeleri okuma kolayl salamak adna sade-
12. Referans kullanmnda seilen geerli yntem dipnot eklinde olmaldr. Dipnotlar makale metninin sonunda elle
numaralandrlarak eklenmelidir.
13. Yayn kurallarna uymayan ve byk deiiklik gerektiren yazlar, uyarlarla birlikte yazarlarna geri gnderilecektir. Yaynlanan yazlarn tm sorumluluu yazarlarna aittir. Yazlarn kesin yayn tarihi, dergi ierii gz nne
alnarak belirlenir. Yayn kuruluna ulama tarihi belirleyici deildir.
14. Dergide baslacak makalelere telif hakk denmeyecektir. Makalenin yaym aamasnda telif haklarnn YED
dergisine devredildiine dair bir szleme tarafmzdan yazara gnderilir.
15. Gnderilen yazlarn, zgn, daha nce yaynlanmam olmas, halen baka bir yayn organnda yayn aamasnda olmamas gerekmektedir.
16. Yukarda belirtilen koullara uygun olarak hazrlanan belgeler, bir arada dosyalanarak belirtilen adrese yollanacaktr.
Dosya ierisinde u belgeler bulunacaktr:

16a. ki kopya bilgisayar kts olarak makale(ilgili tablolar ve resim dosyalar etkili olduu halde k alnacaktr)
16b. Makalenin (kts alnan dokmann) Word belgesinin kaydedildii CD;
16c. Ayn CD ye kaydedilmi olarak(varsa)Microsoft Word formatnda tablolar ve (varsa) JPEG formatnda

resimler.
16d. Grnt kayna olarak kullanlan (taranan dokmanlarn asl) resim belgeleri (fotoraf, kitap/dergiden

kesilmi grseller).
niversiteler Yayn Ynetmeliinin 6. Maddesi uyarnca makalelerin bilim ve dil sorumluluu yazarlarna aittir.
Gnderi Adresi: YED Dergisi Yayn Koordinatrl
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Gldeste Sokak No: 4
Balova 35320-ZMR
YED SANAT
Dokuz Eyll
niversitesi
Gzel
Sanatlar
Fakltesi
Dergisi Dergisi
YED Dokuz
Eyll
niversitesi
Gzel
Sanatlar
Fakltesi
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi yayndr DOSYA
26
54
26
NOTLAR
Tiyatromuzda kimlik sorunu

zerine dnceler
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
Dr. Aslhan nl*

.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
Ksa bir sessizlik oldu. br gn be aydi. Zaman akt geti. Benim sorularm, onun anlatmak
na terif edin demez mi! Teekkrler ederek telefonu
istedikleri tkendi. Sonra notlarm toparladm, izin
.................................................................................................................................................................................................................................................................
kapattm. Derin bir nefes alp ar ar Serencebey
yokuunu arayp buldum. i salama almak iin
.................................................................................................................................................................................................................................................................
Cemal
Beyin
dairesinin
kapsna
kadar
gidip
yolu
.................................................................................................................................................................................................................................................................
iyice rendim. Nihayet o mehur br gn geldi. Ben
.................................................................................................................................................................................................................................................................
de ne olur ne olmaz diye daha buluma saatinden
Cemal Reit Rey bu konumann yapld.................................................................................................................................................................................................................................................................
saat nce Beiktaa gittim. Bir buket iek yaptrp
1972 ylnn ardndan 13 yl daha yaad. 1982de
saat tam 17.00de Cemal Reit Reyin kapsn aldm.
Devlet Sanats olarak onurlandrld. 25.Ekim.1904de
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
Cemal Bey bu kez gler yzlyd. Kapy
notlarnn baz blmlerinden lisans tezimi hazrlar.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................

ken yararlandm. Dier blmleri ilerde yaynlanmak
.................................................................................................................................................................................................................................................................

yerin neredeyse yarsn kaplayan siyah kuyruklu
.................................................................................................................................................................................................................................................................
piyanosunun nnde iki saate yakn konutuk.
iinde tutulmu el yazs notlar, dosyalarn arasnda
.................................................................................................................................................................................................................................................................
zaman
da
byk
bir
Osmanl
saray
nezaketi
iinde
tek
baka bir belgenin aranmas srasnda onlar gizlen.................................................................................................................................................................................................................................................................
tek yantlad. Cemal Beyin zgn kiilii birbirini
dikleri yerden bulup kardm. Aada okuyacanz
.................................................................................................................................................................................................................................................................
tamamlayan bu iki nezaket geleneiyle olumu gibiygrme notlarnn yks budur.
.................................................................................................................................................................................................................................................................
di. Karmda, piyanosunun banda Lks Hayat operetinin bitirim arklarn besteleyen kvrak bir besteci
.................................................................................................................................................................................................................................................................
deil
zaman
zaman
emekli
bir
Osmanl
Paas,
zaman
Serencebey
Yokuundaki
salona dnyor, bu gr.................................................................................................................................................................................................................................................................
zaman Fransz d ileri protokolnde pimi bir
menin notlarn ieren sayfalar aralyoruz. Kimi szemekli diplomat oturuyor, benimle konuuyor gibiyck ve ifadeleri okuma kolayl salamak adna sade.................................................................................................................................................................................................................................................................
letirdim. Umarm okuyacaklarmz yeni almalarn

oluturulmasna birka tula da olsa katkda bulunur.
Cemal Reit Reyle ubat 1972de yaplan Grme
Notlar.
Cumhuriyet Devri Tiyatro hayat hakknda ne dnyorsunuz?
Tiyatro hayatnda da Mzik hayatnda da

muazzam bir gelime oldu. Hayallerin tesinde bir
gelime. lk senelerde buras l gibiydi. Tiyatro olarak
ortada doru drst bir tek Darlbedayi (stanbul ehir
Tiyatrosu) vard. yi artistler vard. . Galip gibi.
Cumhuriyetin kurulmasndan bu yana gelime muazzamdr. Mzik sahasnda mesel orkestralar kuruldu,
solistler kt, kompozitrler yetiti. Bunlar hep yarm
asr iinde oldu. Mzik tarihi iinde bu, baka hibir
lkede olmad. Avrupada bylesi gelimeler ancak
drt asrdan sonra meyvelerini verebildi. ngiltere
mesela Henry Purcellden beri ne verebildi? Ancak
Benjamin Britten. O da asr sonra. Arada hibir ey
yok. Bizde, elli senede Trk musikisini, Trk tiyatrosunu ortaya karan dehalar olabilmitir. mitvar olmak
yerindedir.
zninizle sz operetlere getirmek istiyorum. Bu devirde

oynanan oyunlar arasnda operetlerin yeri sizce ne olmutur?
Operetler ehir Tiyatrosunun altn devridir. Bizde tarihe geebilecek kudrete eriebilen ilk operet 3 Saatdir. Oynand ilk mevsimde ya yetmi ya da
seksen kere sahnelendi. O zamanlar en babayiit oyun
bir haftadan fazla oynanamazd. Bazen haftada sadece
iki oyun oynanabilirdi. Seyirci o kadar azd.
3 Saat opereti mzii ile oyunun mizanseniyle, balesiyle neesiyle, her eysiyle halkn arzusuna, itiyakna (zlemle beklediklerine) cevap veriyordu. Halk akn akn tiyatroya geldi. Bunun zerine bu
iin peini brakmadk. Braklamazd zaten. Ertesi yl
Cumhuriyetin onuncu ylnda Lks Hayat operetini
verdik. O daha da byk baar kazand. Sonra srasyla Delidolu, Saz Caz, Maskara oynand. ehir
Tiyatrosunun salonunu bu kadar seyirciyle dolup
taran, kasasn dolup taran oyunlar bir gn sebepsizce afiten kaldrld (1).
ehir Tiyatrosundan sonra Adalar
Gzelletirme Derneinin istei zerine hazrladmz Adalar Revs Adalar Yat Kulbnde oynand.
Yine zel teebbsn istei zerine Alabanda
Revsn hazrladk. stanbul Gazinosunda Aldrma
diye bir revmz oynand. Ak hava Tiyatrosunda
da bir baka revmz sahnelendi.

1959da biraderim Ekrem Reit ld.
Arada bir takm ahsi teebbsler (zel giriimler),
Muammer Karaca gibi topluluklar bir takm operetler
oynadlar. Ama hi biri Darlbedayide temsil edilenler kadar gzel, yksek dzeyde temsiller olamad.
Bunlar seyretmedim bile. Baka operet yazma ve
oynama giriimleri de oldu ama ilgilenmedim.
Haklarnda pek olumlu eyler de duymadm. Btn
bunlar seyircinin ilgisini devam ettirdiini ve bunu
karlamak iin operetler alannda bir eyler yapmak
gayretinin gndemde kaldn gstermekteydi.
1953te Dormen Tiyatrosu kuruldu.
Bundan birka sene nce de Haldun Dormen Lks
Hayat oynama isteinde bulundu. Oyunun zamanmza uygun bir ekilde deitirilmesini istedi. Ben bir
kelimesine dokunulmasna bile iddetle kar ktm.
Peki, Trk temaa sanatlar iinde Cumhuriyet Dnemi
mzikli oyunlarnn tadklar yenilikler nelerdi sizce?
Aslnda operet gelenei bizde eskidir.

Cemal Sahir Kumpanyas vard. Eskiden beri bu trden eserler oynanrd. Dikran uhacyann mzikli
tiyatrosu vard mesela. Ama o zamanlarn operet
mzikleri biraz incesaz erevesinde kalmtr. Her ne
kadar uhacyanda olduu gibi baz armonik eyler
grlse de ncesazn arl kendisini belli eder.
Birinci
Dnya
Sava
srasnda
Avrupadaydm. Viyana Opereti stanbula gelmi
Czarda, Kontes Maria oynam. Bu oyunlarn tesiri
olmu. Bizde de adaptasyonlar (uyarlamalar) km.
Fakat alaturka ile alafranga aras bir eyler. te ancak
3 Saatten itibaren dorudan doruya bat teknii ile
yaplm bir oyun ve mzik karsnda bulunuyoruz.
O zamanlar lkemizde dzenli opera almalar olmadna gre bu oyunlarn hep dzenli an eitimi almam tiyatro sanatlar tarafndan oynandn gz nne alrsak,
partisyonlarn ounlukla mzii ikinci plana alm sanatlar iin dzenlendii dncesi geliyor akla. Bu durum
bestelerken ve provalarda ne gibi problemler ortaya karyordu? Halledilmesi iin ne gibi areler bulunmutu?
almak yetiyordu. Btn sanatlar geceyi gndze katarak alrlard. Bazlarnn kula
iyiydi: Bunlarn

Yedi 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yedi 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DOKUZ EYLL NVERSTES

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi

DE GSF Dekanl adna Prof. Dr. Semih ELENK

: YED Dergisi Yayn Koordinatrl

Prof. Dr. Lale AND

Prof. Dr. Ertan YILMAZ

Prof. M. Reat BAAR

Do. Dr. Ali M. BAYRAKTAROLU

Prof. efika ehvar BEROLU

Do. Dr. Hasan ERKEK

Prof. Gren BULUT

Do. Dr. R. Hakan ERTEP

Prof. Cengiz EKL

Do. Dr. Songl KARAHASANOLU

Prof. Suhendan ZAY DEMRKAN

Do. Dr. N. Selda NDL

Prof. Bekir DENZ

Do. Dr. Selda KULLUK YERDELEN

Prof. Dr. Adem GEN

Do. Dr. Orhan TEKELOLU

Prof. Barbaros GRSEL

Yrd. Do. Arzu ATIL

Prof. Bedri KARAYAMURLAR

Yrd. Do. Dr. Sadk TMAY

Prof. Meltem KAYA ERTL

Yrd. Do. Dr. brahim Yavuz YKSELSN

Prof. Hande KURA

Prof. Dr. H. Yakup ZTUNA

Prof. Dr. Semih ELENK

Prof. Dr. Murat TUNCAY

Dilin Dramatii Ya da Mahmud le Yezida

Kromit Cevheri leme Atnn 1200Cde Stoneware Bnyenin Renklendirilmesinde Kullanm

Avrupa Dekoratif Sanatlarndaki Chinoiserie Etkisinin Tekstil Baskclndaki Yansmalar

Cemal Reit Rey ile Yaynlanmas 37 Yl Geciken Grme Notlar

"Yedi" Dergisi Yazm Kurallar

YED Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi YED

Kayp Dlerin Trajedisi: Frtna zerine

Frtna; Pericles, Cymbeline ve K

leri anlatlr (1). Danslarla, pandomimalarla, mzikle,

Bu Blmdeki Yazlar Hakem Deerlendirmesinden Gemitir. YED

YED Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi YED

var ki Frtna bir yana, bu romancelarn Shakespearein

YED Bu Blmdeki Yazlar Hakem Deerlendirmesinden Gemitir.

uyutan alg sesleri, gzel arklar ve garip grltler

Olaylarn ateleyicisi olan temel eylem,

Gemite ezenler Kral Alonso, Antonio ve Sebastiandr.

Shakespeare oyunlarnda toplumsal

Bu Blmdeki Yazlar Hakem Deerlendirmesinden Gemitir. YED

YED Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi YED

n ettiimiz yineleme, ite bu deimezlikten kaynaklanmaktadr.

Pimanlk duyan Alonsonun Prospero ile

Nerede bulunur bu vicdan dediin?

YED Bu Blmdeki Yazlar Hakem Deerlendirmesinden Gemitir.

Ayn konuda Can Ycel unlar sylyor:

Prosperonun acmasz ve buyurgan tavr

Anlambirikcik Cde sz edilen ilikiler

ve arap grd Stephanoyu yeni efendisi olarak

Bu Blmdeki Yazlar Hakem Deerlendirmesinden Gemitir. YED

YED Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi YED