Aleksandar Radovi

Izvorita poezije i proze Mihaila Lalia

U knjizi Prutom po vodi[1] Mihailo Lali istie da se prezime Dabeti, (a

pseudonimom Dabeti potpisuje svoje prve literarne radove) vezuje za Nikolu
Hotaeva Dabetia iji je otac Hota rodonaelnik dinastije koja se spominje u
narodnoj pesmi ta osveta ini (koju belei Vuk Stefanovi Karadi). U spisu
Marijana Belice iz 1614. godine pod nazivom Opis skadarskog
sandakata (Relatione et descrittione del Sangiacato di Scutari), spominje se
knez Hota Dabeti, a Hotaev sin Nikola sa Kamena u Lijevoj Rijeci, navodi dalje
autor Lelejske gore, uestvovao je u Kandijskom i Morejskom ratu zajedno sa
junacima: Ivanom Ilikoviem, Drakom Popoviem i Vukom Miunoviem (lik
Njegoevog Gorskog vijenca). Naslednici Nikole Hotaa Dabetia, sin Ruslan i
unuk Stanoje (poznati Selak od Vasojevia) borili su se protiv Turaka, a prilikom
jedne od turskih opsada skadarskog sandakata, zapisuje, podsea i opominje
tvorac Hajke, stvoren je grad Kolain (1651. godine) koji e biti pozornica
istorije u mnogim pripovetkama i romanima Mihaila Lalia.

Prvo pominjanje imena Savo Dabeti u Lalievoj prozi zabeleeno je u prii

Pobjeda na ancu u knjizi pripovedaka Izvidnica (1948. godine), a ista se

linost, tri godine kasnije, pojavljuje u zbirci Prvi snijeg kao glavni junak
pripovetke U Palju. Istovremeno sa Savom Dabetiem, Lali stvara knjievnog
junaka koji ubrzo postaje brand name njegove proze: u zbirci Staze slobode
(1948. godine) po prvi put pojavljuje se Lado Tajovi kojeg e Lali proslaviti u
nizu romana, a ponajpre u Lelejskoj gori.
Ishodita imena Lalievih likova
Ako je Lado Tajovi centralna linost pripovednog sveta Mihaila Lalia, istorijska i
mitska linost Hota Dabeti i njegov prezimenjak, komandir prve ete Savo,
uokviruju Lalievu narativnu umetnost. Jer, pseudonim Dabeti Lali koristi na
poetku knjievne karijere (u zbirkama pria objavljenih u meuratnoj knjievnoj
periodici okupljenoj u knjizi Meuratno knjievno stvaralatvo:poezija, proza i
kritika (1935-1941) i na kraju knjievnog i stvaralakog puta, u knjigama Prelazni
period i Prutom po vodi. Prema implicitnom stavu njihovog tvorca, Dabeti i
Hotaevi nisu nita manje znaajni od Lada Tajovia, Tadije emerkia i Nika
Doselia. lanove porodice Nikole Hotaeva Dabetia, iz Vukovih zbirki znani kao
Stanoje i Ruslan Nikolin, Mihailo Lali je zaklonio likovima Lada Tajovia i Tadije
emerkia stvorivi epopeju o toku Drugog svetskog rata na prostorima severne
Crne Gore. Meutim, link koji autor Zlog proljea na poetku pripovedakog,
pesnikog i knjievno-kritikog stvaralatva (vidljivog u knjizi Meuratno
knjievno stvaralatvo:poezija, proza i kritika (1935-1941) otvara prema Hotau
Dabetiu ostaje primetan do kraja knjievnog rada Mihaila Lalia.

[1] Mihailo Lali, Prutom po vodi, Novi Sad, Dnevnik, 1992.

Na stranicama epistolarne i dnevnike proze, pisac navodi da se porodica Nikole

Hotaeva Dabetia ugasila i nestala tokom Malog ledenog doba koje se zbilo od
1645. do 1715. godine. Meutim, objavljivanje knjige meuratnih tekstova
Mihaila Lalia (u kojima je radove potpisivao i pseudonimom Dabeti) i
obnovljeno itanje Lalievih pesama, pripovedaka i tekstova o knjigama kolega
pisaca, pokazuje da se loza Dabetia nije ugasila u prvoj polovini 18. veka ve
poetkom devete decenije 20. stolea, tek smru Mihaila Lalia. Lali je jedini od
Hotaevia preiveo istorijske bure, deobe, seobe plemena i nacija i smestio se
u krvavi 20. vek.
Jer, realni i mitsko-poetski junaci, istorijske i literarne linosti, lanovi plemena
Dabetia (o kojima je etnolokom graom svedoio Radoslav-Jago Veovi u
knjizi Pleme Vasojevia iz 1935. godine), poznati iz narodnih pesama, (p)ostaju
jedna od brojnih odrednica Lalieve proze. ak i danas nedovoljno istraeni 17.
vek (u linostima Andrije Zmajevia i drugih junaka baroknog razdoblja) i linosti
ovog perioda balkanske istorije u Crnoj Gori, postaju za autora Raskida dovoljan
izazov da tokom decenija proznog knjievnog rada, u pripovetkama i romanima,
provlai Dabetie, Otaevie, Hotae. ak i kao protagonist, uesnik i svedok
proleterske revolucije sa sredine prologa veka o kojima je ispisao angaovane
romaneskne tvorevine (Lelejska gora, Hajka, Zlo proljee) Lali se
samoreflektuje i kao batinik tradicija epskih junaka sa krevitih predela Kolaina
i Mojkovca. Tu, u linostima istorije i mita, u borcima za slobodu junoslovenskih

plemena protiv austrougarskih trupa i turskih aga i begova, Mihailo Lali trai
stvaralaki podsticaj za borbu iji je i sam bio uesnik u Drugom svetskom ratu.
U svesti italake publike Lali ostaje upamen kao autor niza romana o Drugom
svetskom ratu na slian nain na koji je Dobrica osi pisao o periodu
oslobodilakih ratova pre junoslovenskog ujedinjenja. Bez obzira na globalnu
prepoznatljivost Mihaila Lalia kao partizanskog borca i slikara revolucije od
1941. do 1945. godine, tvorac Pramena tame u istoriji jugoslovenske knjievnosti
ne ostaje zabeleen samo kao hroniar istorijskih zbivanja od vremena vladavine
knjaza Nikole u Crnoj Gori do kraja osamdesetih godina 20. veka u bivoj
Jugoslaviji.
Objavljena knjiga tandema Mila Medigovi Stefanovi-Radomir V.
Ivanovi Meuratno knjievno stvaralatvo: poezija, proza i kritika (2014) i
prethodna istraivanja iste tematike koje je u knjigamaNepoznati Lali (1999)
i Pjesme (2000) sproveo Krsto Piurica omoguuju saznanje da Lado Tajovi nije
samo usamljenik u gori Lelejskoj, da Tadija emerki nije samo zatvorenik
kolainskog kazamata. Jer, pre njih dvojice i tolikih drugih pobunjenika i
revolucionara, sa stranica Lalieve proze javljaju se slavni Vasojevii, Dabetii,
Hotaevii. Nemirnoga duha, ba kao i Laliev pradeda Todor-Lala koji se kretao
od rodnog sela Vinicke do Toplice i nazad, Dabetii, slino Isakoviima Crnjanskog,
vode bitke sa fantomima.[2] Nekada davno, u vremenu Nikole Hotaeva
Dabetia, te su bitke bile protiv Porte, a u vremenu Lalieve mladosti Dabeti
pie o socijalnim prilikama i bedi u rodnom polimskom kraju, o tamonjim
uiteljima u Rogozni, o umama svud naokolo i drugovima.
U izboru meuratne knjievne aktivnosti Mihaila Lalia, prireivai su uspeli da
itaocima prue pregled literarnih anrova u kojima se Dabeti ogledao.
Gradirana je romansijerova knjievna aktivnost od poetnih pripovedaka u kojima
je socijalna kritika pod velom literarnih konvencija, dok je u poeziji drutveni stav
otriji, oporiji, direktniji. U knjievno kritikom i esejistikom radu (prikazi knjiga),
Lali otkriva stav angaovanog umetnika, najslobodnije iznosi stavove po kojima
e biti poznat kao romansijer (borba protiv nacionalista i desniara u seriji
tekstova o Novoj Srbadiji i o knjievnom ivotu).
Dolaskom u Beograd Dabeti sree Lada Tajovia na Beogradskom univerzitetu
to je Lali prikazao u romanu Ratna srea. Maskirajui se likom Dabetia, pisac
Svadbe u pesmama izrie sudove o socijalnom angamanu svojih prijatelja
(pesme Reportaa iz Beograda 1939. godine i Sa procesa), u priama varira teme
koje su bile bliske i Isidori Sekuli (Samoa, Strah). Ve od sredine tridesetih
godina 20. veka, mladi Lali bei od hajki, presuda i sumnji knjievne arije
uskomeanog Beograda, vodi bitku za socijalnu literaturu nasuprot artistikim
projekcijama knjievnika bliskih politikoj desnici (Milo Crnjanski, Svetislav
Stefanovi). Ove hajke i potere maestralno e ovekoveiti u svom delu na slian
nain kako je prikazao reku Lim. Paradoks je potpun: imago Dabeti, pozajmljen
iz duboke istorijske prolosti Crne Gore godinu za godinu u meuratnoj periodici
ispisuje tekstove o samoi, samom samcitom, strahu dok njegov tvorac Mihailo
Lali ivi pun drutveni ivot, kree se meu beogradskim intelektualcima, pie
o meuratnoj drutvenoj stvarnosti relativno skriven od pogleda brojnih
kontrolora, dravnih i paradravnih organa nenaklonjenih literarnim kruocima
na Beogradskom univerzitetu izmeu dva svetska rata. Pievi prijatelji Mirko
Srzenti i arko Marinovi stradali su nemajui ispred sebe taj kiobran literarne

i istorijske tradicije koju oko sebe formira Mihailo Lali. Jer, ko u uzavrelom
Beogradu obraa panju na Dabetia, ko se interesuje za tekstove o Ljubavi
Vuleta Petrova i Jasikovicu ?
Vie je nego interesantno da je Dabeti literarni glas mladog, ranog Lalia
(1935-1941), a (H)ota Otaevi narator Lalieve putopisne, dnevnikomemoarske proze i esejistike. Dva pseudonima, dva genealoka odredita, dva
putokaza na poetku i kraju literarne karijere Mihaila Lalia. Jer, Dabeti je
narator pripovetki, pesama, knjievnokritikih radova i eseja (1935-1941), dok je
(H)ota Otaevi pripoveda Lalieve zavrne deonice: putopisa, dnevnika,
memoara u poznom periodu stvaralatva (osamdesete godine-1992). Jer, ne
zaboravimo: najuspelije romane (po kojima je i poznat kod nae italake publike)
Lali pie

[2] Naslov intervjua koji je Mihailo Lali dao novinarki asopisa Selo Gordani
Majstorovi (Beograd, novembar, 1978)

svojeruno decenijama ih preraujui, doraujui, objavljujui nove verzije

proznih dela (Lelejska Gora i drugi romani).
U meuratnom knjievnom stvaralatvu Mihaila Lalia (o kojim su znalaki
progovorili Mila Medigovi Stefanovi i Radomir V. Ivanovi u knjizi Meuratno
knjievno stvaralatvo: poezija, proza i kritika: (1935-1941) primetno je da pisac
romana Gledajui dolje na drumove izlazi na knjievni megdan literatama i
kritiarima koji nisu primeivali gladne radnike i teke socijalne prilike u kojima su
isti iveli. Pseudonim koristi nedovoljno afirmisani stvaralac, sve dok pokuava da
serijom pesama i pria u duhu estetike socijalne literature progovori o oporoj
realnosti, najteim drutvenim i politikim pitanjima epohe. Prvu fazu drutvene i
literarne skepse obeleava Dabeti, kada preci, mitske figure istorijske prolosti
pozicioniraju Mihaila Lalia u knjievnom ivotu glavnog grada Kraljevine
Jugoslavije. Pri tom, Dabeti pie oporo, otro, bez rukavica o svom zaviaju i
ljudima pod Komovima. Bez ulepavanja, naprotiv, sa sveu da predmet
literature postaju radnici, uitelji, seljaci ime Lali bitno proiruje registar
proznog iskaza.
U posleratnoj Jugoslaviji imenom i prezimenom Mihailo Lali potpisuje tekstove o
temama i drutvenim prilikama u kojima se lino angauje. To je poznati niz
romana partizanskog ciklusa u kojima je udruen literarni dar stvaraoca na
umetnikoj obradi teme i lino uverenje pisca o uspehu revolucionarnih ideja
generacije kojoj pripada. Sam Lali je stekao knjievnu reputaciju kao tvorac
romana o narodnooslobodilakoj borbi na Balkanu tokom Drugog svetskog rata.
Nakon osloboenja Jugoslavije, Lali je kao Lali ostvario ciklus pripovedaka i
romana u kojima se fokus pripovedanja pomerio sa socijalnih i zaviajnih motiva
ka opisu oveka u ratu i reakcijama na svetsku katastrofu. Mesto pripovedanje je
ostalo isto (Komovi, severna Crna Gora), a umesto slika predratne socijalne bede,
Lali romanima prua nadu oveku i revolucionaru u borbi protiv stihije prirodnih
sila. Sumnja u revolucionarne domete ponovo proziva fikciju: Lali preuzima

masku Hotaevia da bi u nizu dnevnika, eseja, starakih poslanica pred kraj

ivota iznova govorio o sumnji kao drutvenom i politikom principu u koji veruje.
Slino postupa i Laliev prijatelj edomir Minderovi kada neposredno pred
Drugi svetski rat zbirku pripovedaka Uska ulica tampa u Zagrebu (1941) pod
pseudonimom I. Kati. Istu zbirku pria posle rata objavljuje pod svojim imenom
(1959. i u kasnijim izdanjima). O zbirci pria Uska ulica edomira Minderovia
pisao je Mihailo Lali u prvom broju knjievnog asopisa Mlada literatura (1941), a
Mila Medigovi Stefanovi i Radomir V. Ivanovi su tekst uvrstili u
knjigu Meuratno knjievno stvaralatvo:poezija, proza i kritika (1935-1941).
Borba za slobodu je odlika knjievnog dela Mihaila Lalia, to ga (ve je
primeeno u literaturi), vezuje za Njegoa i Marka Miljanova Popovia. Pre rata, to
je bila borba stihom i priama protiv monarhistikog ureenja i kraljevske elite,
posle rata se iskazuje borba za ostvarenje revolucionarnih zanosa. Kada ta borba
u ratu nije opravdala rezultate (kao ni borba za socijalnu pravdu), Lali se vratio
istorijsko-mitskim linostima zaviaja piui pod pseudonimom (H)otaa
Hotaevia.
Lalieva lina i knjievna pria odnosi se na snano oseanje povesnog hoda jer
su njegovi preci Vasojevii, aprii, Hotaevii, Todorovii zapravo iva i danas
aktuelna tradicija severa Crne Gore. Lali je priao o Ostoji Lalinu i pradedi
Todoru-Lali kao o bitnim rodovskim i porodinim linostima koji su, nemirnog duha
i sa sveu o poreklu, zapravo omoguili Mihailu Laliu da ba u tim genealokim
koordinatama potrai dragocenu grau i motivsku osnovu svoje literature. Jer i
Lado Tajovi, Niko Doseli, Tadija emerki vode poreklo od Ostoje Lalina (LalinLali) i od Todora-Lale (Todorovi-Lali).
Transformacije likova i imena
Poetak pripovedake umetnosti Lalieve u znaku je Sava Dabetia kojeg slede
zatitni znaci Lalieve romansijerske umetnosti: Tadija emerki i Lado Tajovi.
Dabeti sa poetka Lalieve epopeje iz pripovetka i romana transformie se u
Nika Doselia, Tadiju i Lada. Nisu li junaci romanaZlo
proljee, Raskid, Hajka, Lelejska Gora tek odjeci i odblesci ovih mitsko-poetskih
Hotaa-Dabetia ? Da li se refleks Hotaa-Dabetia javlja i u znatno stilski
razvijenijim, i po procenama knjievne kritike uspenije literatno oblikovanim
romanesknim junacima nego to je poetni Savo Dabeti koji je uvao
zemunicu u mestu Palj (u istoimenoj propoveci?) Nisu li junaci najpoznatijih
romana Mihaila Lalia tek uspeno finalizovani rezultati stvaralake avanture
autora Lelejske Gore ? Ako je pisanje reima samog Lalia, podnoljiv oblik
nesavrenstva, Lado Tajovi, Tadija emerki i niz Hotaa-Dabetia ine
nerazmrsivo klupko Lalievog romanesknog sveta. Igre identiteta i igre
identitetom itaocima pesama, pripovedaka i romana decenijama je prezentovao
Mihailo Lali. Od prvih reenica pripovetke Ljubav Vulete Petrova iz 1935. godine
do zavrnih poglavlja poslednjeg Lalievog romana Tamara iz 1992. godine, ne
prestaje slaganje varke na varku o kojoj je svedoio Ivo Andri.
Povodom potrage oveka dananjice za zlatnim runom u vidu bankarskih
zlatnih poluga, modnih ukrasa, (zlatnih zuba i prstenja), Lali primeuje da su i
njegovi preci (u koje ponosno ubraja Hotaevie-Dabetie) tragali za istim.
Privatne nesree svog daljeg roaka Milisava sa Oraova i drugih junaka istorije i
mita, Mihaila Lalia su podstakle da izrekne: Pa ni porodica Nikole i Ruslana

Hotaeva nije se ba usreila sa zlatnicima iz Mletaka u vrijeme Morejskog

rata.[3]

[3] Mihailo Lali, Prutom po vodi, Novi Sad, Dnevnik, 1992, str. 322.

Polemian po najdubljem karakteru svoga bia, Mihailo Lali u esejistikim

pasaima replicira naunicima i sa njima vodi decenijski, plodan dijalog. Jednom
prilikom, reagujui na tekst Milana Nikolajevia objavljenog u Letopisu Matice
srpske odbacuje tvrdnje naunika da se imen Hacon (voa slovenske opsade
Soluna) i Hota vezuju za ovjeka koji zna ta hoe: volja moi,
vlastoljubac[4] Naprotiv, obimno i vieslojno delo Mihaila Lalia, osvedoeno
pesmama, pripovetkama, knjievno-kritikim i esejistikim zapisima pokazuje da
je delo tog pisca zapravo knjievnost sumnje u mogunosti oveka da iskae
svoje kreativne potencijale.
Pisac u godini jubileja
Ono to sam pisac slavnih romana objavljenih u socijalistikoj Jugoslaviji nije
dovoljno cenio, odnosno nije smatrao za shodno da objavi (pre svega pesme iz
meuratnog perioda), uinili su prireivanjem knjige Meuratno knjievno
stvaralatvo: poezija, proza i kritika (1935-1941) Mila Medigovi Stefanovi i
Radomir V. Ivanovi. Poznavaoci knjievnog dela Mihaila Lalia, skrupulozni
istraivai arhivskih ustanova u potrazi za graom o piscu, kao i pievi
viedecenijski odani tumai, skrenuli su, kao i Krsto Piurica pre njih, panju
srpske i crnogorske javnosti na delo Mihaila Lalia u godini jubileja (1914-2014).
Bez obzira na razloge zbog kojih je u meuratnom razdoblju tvorac
pesme Urlanov most napravio knjievnu mimikriju sa pseudonimom Dabeti,
ili je, u poznim stvaralakim godinama, pozvao Hotaevia da svedoi u
njegovo ime, Mihailo Lali se knjigom koju su priredili Mila Medigovi Stefanovi i
Radomir V. Ivanovi, povodom stogodinjice roenja, vratio itaocima i
potovaocima svoga dela. Strog i temeljit u vrednovanju stvorenog opusa koje je
objavio (verzije Lelejske Gore), preradama i dopunama pripovedaka (nekoliko
izdanja pria), Mihailo Lali je, sa osam decenija duge distance posmatrano,
preotro sudio svojim prvim pesmama, priama i knjievno-kritikim tekstovima.
Naporima prireivaa knjige, meuratno knjievno stvaralatvo Mihaila Lalia
nastavlja da traje i u treem milenijumu. elei da prikae irinu istorijskih
zbivanja u vremenskom rasponu od 19. do kraja 20. veka, Lali je s pravom
smatrao da je roman najpogodniji oblik za pisanje literarizovane verzije
balkanske istorije.
Pesme i pripovetke napisane pre Drugog svetskog rata legitimiu sud da je Lali u
posleratnoj knjievnoj klimi prestrogo sudio i svojim junacima: Vladimiru
Stipoviu, Obradu i Maju i drugima. Savremenom itaocu moe da se uini da je
Mihailo Lali zaboravio na literarnog pretka Dabetia: tek ponegde u
romanima i naknadno objavljenim pripovetkama provejava rani Lali. Jer,
romane je pisac bazirao na doivljaju Drugog svetskog rata i na ponaanju ljudi
tokom 1941-1945. godine, a ne na posmatranju socijalnih nejednakosti i
drutvene bede crnogorskog severa. Sa pozicija romanesknog sveta Mihaila
Lalia veoma je teko uoiti motive koje pominje Dabeti u est godina dugoj

predratnoj karijeri. Hajke, muenja i boravci u zatvorima koje oekuju Lado

Tajovi, Niko Doseli, Pejo Grujovi (brendovi Lalieve proze) ni malo ne lie na
socijalne razlike izmeu sela i grada meuratne Crne Gore, kao ni tumaranja po
rodnom kraju koji doivljavaju ginjenici.
Ili je istina sasvim drugaija. Da li je mogue da je Mihailo Lali u mlaim danima
pozajmio literarni identitet Dabetiu (i kasnije Hotaeviu) da bi sebe
odbranio od hajke kojoj su podvrgnuti Lado Tajovi, Niko Doseli i Pejo Grujovi ?
Pojednostavljeno tumaenje je

[4] Mihailo Lali, Prutom po vodi, Novi Sad, Dnevnik, 1992, str. 266.

da se u svakom od brendiranih junaka nalazi Lali ponaosob, da on ide umom

sam, da njega lino gone etnike jedinice, da se upravo on sm suprotstavlja
tiraniji kralja Nikole. Ako je ova konstatacija makar i delimino tana, u kojem se
personalnom Lalievom pretincu kriju Dabeti i Hotaevi otkriva nam
knjiga Meuratno knjievno stvaralatvo: poezija, proza i kritika (1935-1941).
Posthumno objavljena Lalieva knjiga Opratanja nije bilo vraa panju na ovoga
pisca koji se priama nalik arhivskim dokumentima tematikom vezuje za bolne
uspomene iz zatvora u Kolainu.
Jer ako je Dabeti istorija rodoslova ( deo porodinog stabla plemena
Vasojevii), ako je romaneskni Lali istorija revolucija i buna, da li je tek pojava
(H)otaa Otaevia autentini Mihailo Lali ? Odnosno, da li tek u putopisima i
dnevnicima progovara ovek po sebi i zato te injenice otkriva tek pred kraj
svog stvaralakog veka i ivota ? Pitanje je zato Mihailo Lali ima stvaralaku
potrebu da sebe maskira kao Hotaa-Dabetia ? U ranim pripovetkama, jo
neizdiferenciranih knjievnih i drutvenopolitikih stavova, Lali se vezuje za
mitsko doba balkanske istorije i odatle uzlee ka svojim umetnikim vrhovima.
Narodna, epska tradicija s jedne i istorijska stvarnost Crne Gore sa druge strane
posluili su Dabetiu, meuratnom Laliu kao tit, kao kiobran kao odbrana od
hajki, presuda, sumnji i podvala koji su itavoj generaciji leviarski orijentisanih
intelektualaca (Erihu Kou, Duanu Kostiu i drugima) namenili pristalice
drugaijih estetikih i knjievnih orijentacija.
Jednostavno, Lali nije mogao niti smeo da ostane nem na socijalnu nepravdu,
nerazvijenost sredine iz koje potie, na porodine lomove u
duama Uitelja u Rogozni, a nije hteo (niti je trebalo) da zbog literarnih vizija
o Drugovima (pria iz 1939. godine) izgubi ivot u borbi sa viestruko
nadmonijim politikim i ideolokim protivnikom. Predratna generacijska
knjievna borba za socijalnu literaturu Mihaila Lalia je povela u socijalistiki
realizam posleratne jugoslovenske knjievnosti i naknadno stvaranje umetnikih
vizija o toku Drugog svetskog rata na prostorima severne Crne Gore.
U knjizi Meuratno knjievno stvaralatvo: poezija, proza i kritika (1935-1941),
ba kao i u dominantnom sloju Lalieve proze povlaeno mesto pripada, kako je
ve u tekstovima knjievnih kritiara naglaavano, opisima prirodnih lepota.
Karakteristine su za Lalievo stvaralatvo reenice poput: Pseto je i dalje

cviljelo okrenuto put zatamnjenih volujnikih dolina.[5] Lepote krajolika literarno

je iskazao Mihailo Lali, a potvrdio Bogdan Labovi reima: Plijene duu
potkomske bujne ume, zelena brda, lijepe doline.[6] Knjiga Meuratno
knjievno stvaralatvo Mihaila Lalia (1935-1941) poetak je pievog putovanja
rodnim krajem, ali u priama i pesmama mesto zbivanja jeste i Beograd (u
prii Ljubav Vulete Petrova, dok se pripovetka ume svud naokolo zbiva u
srednjoevropskom velegradu).

[5] Mihailo Lali, Opratanja nije bilo, Beograd, Srpska knjievna zadruga, 1994.
[6] Mihailo Lali, pripovetka Samoa, U: Meuratno knjievno stvaralatvo,
Kragujevac, Udruenje pisaca Kragujevca; Zaviajno udruenje Komovi, 2014,
str. 129.

Meutim, gro proznog izraza Mihaila Lalia odnosi se na prostore po kojima se od

potera skrivaju Lado Tajovi i Tadija emerki, tu gde se Ivana kroz Berane
eta.[7]
Poznato je i vie puta ponovljeno da se Lali vraao tekstovima koje je napisao, a
pripovetke i pesme koje su Mila Medigovi Stefanovi i Radomir V. Ivanovi sabrali
u knjigu Meuratno knjievnostvaralatvo potvruju ovu injenicu. Istraivakim
naporima Krsta Piurice objavljenim u knjiziuborna kazivanja[8] dugujemo
informacije o verzijama pesama (zbirke Staze slobode, 1948) i verzijama
pripovedaka (Izvidnica, 1948, Prvi snijeg, 1951). Tekstovi iz knjige prireivaa
(Medigovi Stefanovi, Ivanovi) sadre nukleuse pesnikog i pripovedakog
zamaha Mihaila Lalia, ali ih pisac sm nigde eksplicitno ne pominje. Rano dobivi
i iskoristivi priliku da tekstove poetnikih pesama i pripovedaka objavljuje u
crnogorskoj knjievnoj periodici i beogradskoj Politici, nije puno tekstova iz prve
faze rada uneo u Sabrana dela[9].
Prireivanje i objavljivanje knjige Meuratno knjievno stvaralatvo (1935-1941)
Mihaila Lalia znaajan je datum jer knjievnim znalcima i iroj italakoj publici
omoguuje da stekne uvid u nepoznatog Lalia kako je to naslovom svoje knjige
o autoru romana Odluan ovjek iskazao Krsto Piurica. Ovom knjigom i kritikom
aparaturom pokazuje se da istraivanja Lalievog dela tek predstoje. Knjiga pred
nama vraa pisca knjievnim poecima, ukazuje na prvence Mihaila Lalia, koji
nisu u vodu baeni. Do sada vezivan za nastavljaa Njegoevih i tradicija
pripovedanja Marka Miljanova Popovia, rani Lali dokumentuje da su mu
literarni oevi i oci jo iz baroknog doba. Slavno pleme Vasojevia uva
uspomene na (H)otaa Hotaevia, Dabetia, Ostoju Lalina i Todora-Lalu kada
god proitamo pesmu, priu ili roman Mihaila Lalia.
Pria Sm samcit je jedina iji se naslov ponovio u verzijama teksta iz 1939. i
1948. godine. Poznat kao prepravlja pripovedaka i romana, Mihailo Lali devet
godina od prvog izdanja tematski znaajno proiruje tek jednu svoju pripovetku o
samoi.
U knjizi Prvi snijeg (1951) ne nalazi se niti jedna pria sa naslovom
iz Meuratnog knjievnogstvaralatva (1935-1941). Mada prema naslovima

tekstova nema informacija da su to prie iz meuratnog razdoblja i sa poetka

knjievne karijere Mihaila Lalia, motivski krug je dovoljno prepoznatljiv da
ukazuje na ovog crnogorskog i jugoslovenskog pisca. Verzije pripovedaka
uporeivao je i motive pria tumaio Krsto Piurica, koji je kao i Mila Medigovi
Stefanovi i Radomir V. Ivanovi dobro upoznat sa obema fazama Lalievog
stvaralatva (pre Drugog svetskog rata i nakon osloboenja).

[7] https://www.youtube.com/watch?v=GG2qp2qadbE
[8] Krsto Piurica, uborna kazivanja, Beograd, Struna knjiga, 1992.
[9] Sabrana dela Mihaila Lalia, Beograd, Nolit; Pobjeda, Pobjeda, 1979.

Prireivai knjige Meuratno knjievno stvaralatvo (1935-1941) Mihaila Lalia,

Mila Medigovi Stefanovi i Radomir V. Ivanovi, u izbor Lalievog poetskog,
proznog i esejistikog izraza pre Drugog svetskog rata uvrstili su trinaest pesama.
Od poetne Selo u dolini (1937) do zavrne Pjesme o rukama (1941) protekle su
nepune etiri godine. Izbor koji su objavili prireivai knjige Meuratno knjievno
stvaralatvo (1935-1941) i izdanje pesama koje je objavio Mihailo Lali preklapa
se u samo u jednom naslovu: Reportaa iz Beograda 1939 godine.
Ipak, u Napomeni na kraju izdanja zbirke Staze slobode (1948) pisac naglaava:
Pjesme prva tri ciklusa ove zbirke pisane su izmeu 1936. i 1940. godine i neke
od njih su objavljene u Studentu, Zeti, Mladoj kulturi, ivotu i radu i
Naoj stvarnosti, dok se vei broj njih sada prvi put objavljuje.[10]
Mihailo Lali u Matici srpskoj i Biblioteci Matice srpske
Prema informacijama koje prua elektronski katalog Biblioteke Matice srpske, ime
i prezimena pisca Hajke javlja se 490 puta. Podaci na osnovu pretraivanja prema
knjievnim rodovima i vrstama pokazuju da su romani Mihaila Lalia prevedeni na
sve jezike kojima se govorilo u bivoj Jugoslaviji, ali i van njenih nekadanjih
granica. O pripovetkama Mihaila Lalia pisali su, izmeu ostalih, Aleksandar
Tima i Borislav Mihajlovi Mihiz. O pesmama Selo u dolini, Mojkovac i mnogim
drugim zapise ostavie Krsto Piurica[11]i prireivai knjige Meuratno knjievno
stvaralatvo Mihaila Lalia(1935-1941).
Nekadanje Izdavako preduzee Matice srpske objavilo je tri naslova sa
potpisom Mihaila Lalia. Kratka proza Na mjeseini izala je 1956. godine,
roman Zlo proljee je objavljeno kao 86. knjiga znamenite edicije Srpska
knjievnost u sto knjiga (1964), a najpoznatiji roman Mihaila LaliaLelejska
Gora kao 91. knjiga iste kolekcije (zajedniko izdanje Matice srpske i Srpske
knjievne zadruge iz Beograda). U godini jubileja, sto godina od roenja Mihaila
Lalia (1914-1992), Lidija Tomi je za Izdavaki centar Matice srpske iz Novog
Sada priredila izbor iz Lalievog stvaralatva (uvrteni romani Lelejska
Gora i Ratna srea). Knjiga je objavljena kao knj. 68 u Antologijskoj ediciji Deset
vekova srpske knjievnosti

U Letopisu Matice srpske knjievni rad Mihaila Lalia praen je od 1940. godine
kada je tu objavljena pesma Urlanov most. Sedamdeset i etiri godine kasnije,
prireivai knjige Meuratno knjievno stvaralatvo (1935-1941) objavili su
pesmu Mihaila Lalia koja poinju stihovima Slap vode modre/me stijenjem
U Letopisu Matice srpske pisano je o svim fazama stvaralatva autora Lelejske
Gore, a o romanima Svadba, Hajka, Ratna srea, Gledajui dolje na
drumove, Tamara pisali su Milo Bandi, Zoran Gavrilovi, Pavle Zori. O zbirkama
pripovedaka autora Prelaznog periodaizjasnili su se Radojica Tautovi i piev
prezimenjak, pesnik Ivan V. Lali. Srbske letopisi objavljuje tekstove tumaenja
Lalievog sveta koje decenijama ispisuju Radomir V. Ivanovi i Branko Popovi.
Pre svih, Mihailo Lali, sm samcit, stie poverenje urednitva Letopisa Matice
srpske u kojem objavljuje prie Prvi snijeg (1951), uma (1965) i odlomke iz
romana Dokle gora zazeleni (1982).

[10] M. L.: Napomena, u: Mihailo Lali, Staze slobode, Cetinje, Narodna knjiga,
str. [85].
[11] Krsto Piurica, Pjesme, Podgorica, Kulturno-prosvjetna zajednica, 2000