VII RAZNA OBLIKOVANJA

VII 1. Suiav8nje

Suzavanje je prOCe5 kod kojega se mijenJaJu oblik i dimenz.ije jednog

kraja komada. Obieno se na ovaj naNn obl'aduju dijelovi nakon procesa dubokog izvla~e.n.ja, a ~e5to kao polufabrikat sluze i cijevi. NaJwn suiavanja dijelova' rotaciono simetri~nih oblika (tabela br. 68), uocavaj'll se tri tipa profila
suzimog dijela i to: presj~eni konus (tip-a), konus i cilindar (tip-b) i sfera
(tip-c).
Deformacija polufabrikata pri suzavanju se reali2:Uje na taj nacin da
se cilindricno tijelQ utislruje u prsten za suiavanje, ili se prsten za suzavanje
nabija na doticni komad, Oblik radnog diiela prstena za suzavanje se izvodi
prema konfiguraciji gotovog komada. Teoretsku razradu problema' suiavanja
je dao E. A . Popov.
Na s1. 242 su prikazane seme alata za. pomenuta tri tipa suzavanja.
Najprootija konstrukcija alata je za suiavanje komada sa konusrum zavrsetkom (tip-a). Ovi alati se izvode u dvije varijante. Alto se u toku procesa
suiavanja vrSi. redukcija (suzavanje) cilindra sa veeeg na manji preCnik (kao
npr, za operaciju 3 i 4 po s1. 243 p), tad a se primjenjuje alat sa nepokretnim prstenom (I). Komad 2 se utiskuje u prsten za sui3vanje 1 (uevdcen u donjem
nosacu alata) p0mocu pokretnog tiskaca 3 (u~vrscenog u gornjem dijelu alata),
Po zaVTsenom suzavanju se komad iz prst~a za suZavanje izbija izbijacem 5.
Aka se cilindrieni komad suzava tako, da na jednom kraju irna oblik
presjecenog konusa, a stepen suzavanja je mali, koristi se alat sa pokretnim
prste.n.om za suiavanje (II). U ovom slucaju se komad postavlja na nasIon 4, a
prsten za suzavanje 1 (pricvrscen u gornjem dijelu alata) se nabija na njega.
Glavni nedostatak opisanih alata je u tome, sto u njima nisu predvideni
e~emerrti za vodenje komada. Uz vece odnose visine i precnika i vece stepene
deformacije moze da do de do izvijanja komada, stvaranja ispupeenja i obrazoval1'lj-a nabora.
Ovi nedostaci su otklonjeni kod alata sa vodenjem {tip-b).
Radni komad 2 se pootavlja na naslOl1'l 4, U toku radinog hoda pritiskiva~a prese caura za vodenje 7 pribliiava u radijalIiom pravcu dvije polutke
dvodijelne ca:ure 6, jednu k drugoj, sahijajuci pri tome opruge. Dvodijelna
caura vrsi funkcij'1l vanjskog naslona - driaca. Osim toga ' cilindriwi suzeni
dio se sa unutra.snje strane naslanja na plivajuci oslonac 8.

7
9
11

10

,
TlP -g
t. Prs

t." za

~_:/":L.I: ~'/ '

l

TlP-b
slIla"anj.

TlP-
6. D"odlj.lna tallra
7. taura za "od.n).
. : Unu.traln); oslonac
9,10. 0pruge
J1. Spojnice

1. Rad,, 1 Iromad
J. Tlskat
, . Va"jsk i os/opal
S. Izbljat Iromada

51.2'2 $EME ALATA ZA 5UJAVAtOE

a. fA ZE SUlAVANJA
1.
2.
J.
,.

Prs t.n z a
p r s t . n za
O"odijefna
Rufica za

pr"o s u!a"anj.
dru go sufa"anj .
zg lobna fat/ r a za tlod.nje
otvaranj. f allre

S. Oso"ina zgloba
6. Kl i zaf

b. PRIMJER

51.2'3 TEHNOLOGIJA
5UtAVANJA

7.
8.
9.
10.
11.

Rllfica kllzafa
LollOC ot"ora faur.
Iz blja~ kom ada
Gorn)1 nosat a lata
Donji no s ll l a /ata

51.2"

KONSTRUKCIJA ALATA ZA
5U2AVANJE ( TIP -g )

Sigurno vot1enje komada se obezbjeduje i alatima za subvanje tipa-c.

Ukoliko se kao polufabrikat uzima posuda sa dnom (1), tada se OIla postavlj a
na vanjski nasIon 4 i u tom slu~aju nexpa unutra~njeg naslona. Caura za vodenje 7, je preko spojnica 11 vezana sa pneumatskim uret1ajem za ddanj e l un a,
iii sa gumenim jastukom. Pri sufavanju cijevi (II) izvedba alata je analogna
prethodnoj, s tim ~to u ovom slu~aju postoji moguen06t i unutraSnjeg oslanjanja, jer se cijev navlaci na cilindrieni oslonac 8.
Kao polufabrikat za dalju preradu suzavanjem sluzi prethodno izvu~ en
komad, iii cijev premika D i visine H (s1. 243 a). Visina polufabrikata se od ret1uje iz uslova jedna~osti volumena suzenog komada i polufabrikata. Za proracun ovih visina, zavisno od tipa suzenog dijela se mogu koristiti obrasci iz
ta hele br. 68.
Posljedica procesa suzavanja je zadel>ljanje zida suzenog dijela. Najveea
del>ljina zida (na kraju suzenog dijela) se odreduje po ol>rascu :

s' sVf
=

gdje je:
s
D
d
s

mm
mm
mm
mm

debljina zida polufabrikata

srednji precnik polufabrikata
srednji preenik suzenog dijela
naj veea del>ljina stilenog dijela.

Faze suzavanja se projektuju na osnovu srednjeg ocm06a sUZavanja :

dl

m s = -- .- =
D

dt
-

dJ

= .... -

koji zavisi od vrste mate r ijala

debljine zida i kreee se u granicama :

Debljina zids s mm
0,5 +- 1
0,80 ..;.- 0,70
0,75

._-_.

Materijal
Mesing
CeIik

do 0,5
0,85
0,80

.iznad 1
0,70 ..;.- 0,65
0,70 +- 0,65

S obzirom da su u tabeli date srednje vrijednosti odnosa suzavanja,

obieno se za prvu operaciju bira odnos za 100/0 niZi, a za ostale operacije
5 ..;.- 10% veei od ovih vrijednosti.
Preenici suzc-nih dijelova po fazama suzavanja se odreduju na osnovu
izal>ranog odnosa po obrascima:
dl

= msl . D, d2 = m s 2 . dl

. d n = msn . d n-

Ako se ope rise sa srednjim odn06om 5uzavanja, tada je preCnik nakon zadnje
operacije
dn

m~

.D

odakle sHjedi broj potrebnih operaQja suzavanja:

Na primjer, komad prikazan na s1. 243 b se radi sa dvije O'pe racije izvlatenja
i dvije suiavanja. P oeetni oblik je platina od mesinganog lima precnika
D = 41 mm i debljiJne s = 0,5 mm.
Redoslijed operacija:
1. Prvo izvlacerij e
d l = m! D =; 0,51 . 41 "'" 21 mm
2. Drugo izvlacenj e

d z = m2 d l = 0,7521

= 16 mm

3. Prvo suiavanje

d3 = m ,! . d2 = 0,8'10 = 12,8 mm
4. Drugo suzavanje
dn =

m ,~'

d3

0,8612,8

11 mm

SiJe sUZavanja se pro ra cunavaju na os n ovu ravn otpznih uslova ei em e nta na pregnutog tijela, analogno ka o i kod operacija izvlacenja .
Obrasci za pl'oracun si la suz avanja p'J E. P opovu za tri tipa suz.enih komada su navedeni u tabe Ji br. 68 .
Kod obrade u hladnom stanju sc operise -sa s rednj im s pecificnim de(o r m acioni m otpororn k" = D,S (k o T k'j pri cemu je:
ko

k (0 ) za

za

E ~

specificni d e formacio ni ot por n es uzen og dijela i

1 -

d
D specifitni defo rma cio ni olpor suienog dijela.

Primj e r savremene konstrukcije alata za suiavanje ko mada lipa-a j e prikazan na sl. 244. Ovim a latom se islovremeno vrSe dvij e O'pc ra cij.c ito: prvo
i drugo sui.avanje. Caura za vod enje 1 pridrzavanj e komada 3 izved e n a je iz
dva dijela, koji se skJapaju p om ocli zglcl>a 5. Kad a jt: pritiskivat prese u gornjem poloiaju, lada se rucic om 4 otvara dvodijelna ca ura 3 i kl'izac 6 se pom otu m oe' 7 p ovlaci ';an radnc zone alala. Nakon toga se iz drugog gni jezda
vadl gotov ko m ad, a na njegovo mj csto pre mj esta komad sa prvog suZ.avanja.
U prvo gnijezdo se umece polufabrikat (cilindricna posuda , iii cijev). KJizac
se zalim polis kuJ e u radnu zon ll alala i dvodijelna ca ura se zatvara. U toku
radnog hoda pritiskivaca prese lo vac ol\'ora 8 blok ira dvodijelnu cauru, koj a
sigumo i cvrst o stei
l>a kom ada. SuZ.avanj e se vrsi p om oCu prstena za prvo
1 i drugo sulavanje 2. Nakon zav.rSe ne operacij e komad se iz ovih prstenova
izbija izhijatem 9.
Veei stepen mehanizacij e j e p o V. F . Mosinu primijenjen k od analogne
izvedbe alata za zatvara n je cijevi (sl. 245). Prije poeetka rada (dol< je pritiskiac prese u gornjern poloZaju) k ilzac 6 sa WlutraSn j im osJoncem 5 se pomoc u
poluge 7 pomj e ra van racine zone ala ta. PosJije na vlacenja cijevi n a cilindl'icn i
nasion 5. isti se zajedno sa klizatem vraea u radnu zonu alata. Blokiranje klizata u od r e(1e n o m polozaj u se o bezbj eduje fiksa lo ro m 8. U prvoj operaciji se

1. Pr5 f~n zo 5u/ovonj.

6. Klizac
7. Po/ugo "Za pomj~ronj.
klizato
8. Fiksotor
9. Lovoe otvoro
10. Donji nosoc a/ata
11. Gornj/ nos oc ' o/ata

1. Novrfka zu prifuonj. prsf.no

3. Dvodlj.lno taura zo
vod.n}.
.
, . Kiln zo pokrtton}.
dvod ij.ln. lour.
5. UnutroJn}1 os/onae

SUiAVANJ

OJI

(Tip-C)

a b c

SI. 2~6 RAZNI OBLlel KOMADA KOJI S OBRADUJU THNOLOGIJOM PROSIRIVANJA

D 1

1. S.gm.ntl pro~lrlvoto

1. Ko nus

3. P~lporno plo!o
,. P/o~o skidoca
5. Spojnico skldoco

o. SA SEGHENTNIH PRO~/RIVACEH

1. J~dnodlje/nl projir;voc
1. Skldot komodo
J. Po~~tnj obllk (dj . v)
I.. Galov komod

5. Prst. n zo

pro~irivonj .

b. SA JEDNODIJELNIM PRO~/RIVACEH

SI.2~7 SM ALATA I DJDSTVA SILA KOD PROSIRIVANJA

komad IU!av a na konusan obli pod uglom (1 = 3r,

u tretoj dobiva zavtW Iferian ob' . Za e tri
I tim Ito Ie miJenja pnte.n za uta anje. Da bl
lu!avanje 1 bez demontale aiata, lzvedena j jedJilOII:ta1na
utem alata pomoeu DAvrtke 2. U radnom h
pn
i
gomlim dijelom alata 11
pomjeraju i linov 4, koji
~auru 3. Ovom konstrukcij
al ta
obezbj uje I
Anje v.odenje komada pa se a njIm .rnogu postie i
nom hodu pritiskiva~a prese klinovi 4 razdvajaju dv
d a juci kornad.

VII 2. Pro 'rivanje

Proorivanje je proces kod kOJega s poveeavaJu pop~e dimenzije komada. Ka() p<ilufabrikat slufi P9Suda Izradena tehnologijom dubokog i.zvla~e
nja (51. 246 a), iil' cijev (81. 246 b, c), a ce.o;to se za izradu pr tena.stih dijelova
slofeoog profila 'k-orist; prethodno savijen i zavaren cilindriOti pT1lten ( l. 246 d).
Ova operadja e moie okvahfikovati i kao kalibriranje, jer se ovvn lUIIlinom
obrade dobivaju komadi ta~njh dimenzlja i oblika. Glavna prednoet ovog procesa se ogleda u ekOnomi~osb lSkoriAtenja materijala. Tako, na primjer, za
obradu pntenastog komada (81 . 246 d) proiinvanjem (uz prethodno savljanje i
zavarivanje) gtepen iskoriitenja materiJala je 55 ...:.. 60'/., dolt kOO izrade . to(
komada tehnologijom centrifugalnog livenja lznosi 10 -:- 20'/..
Najveeu primjenu ima ovaj proces u vazduhoplovnoj industrlji, a njegov
razvitak je iSao u korak lIB razvojem konstNkcija mlazsnih aVlon& i guruh
turbina, gdje se mnogo prirojenjuju profllni prstEnasti elementi. Protrlvanje
kao vld tehnoloskog pracesa je ekonorni~le i od razvlacenla (poglavlje VI S. 4.
3), jer se kod ovo~). gubitak materijala javija uglavnom pri odsijecanju komad
iz table lima, dok su kOO razvlacenja ovi gubict matno veei i dostUu do 30'/.,
radi same prirode procesa (dodaci za obrezivanje).
Proirivanje se vrsl na hidraulierrirn i knvajnim presama pr06tog i dvostrukog djejstva, sa alatima koji imaju jednodijelne iIi segmentne proSiriva~.
Ce.o;to se za proirivanje upotrebljava guma i teenost pod pritiskom.
Alati sa segmentnim proirivaeem (s1. 247 a) se primje1\juju za obliltuvanje konusnih i iazonskih prsteoova, za kalibriranje ciiindriCnih prstenova,
kao i za p ~irivanje cijevi i posuda. Ovaj alat nema kalupa, a poiwabrlkat se
navlaN na segmentni prO&irivae I, obhkovan prema konflgu raciji radn
dljela.
Sila se sa prit1sk iva~a prenosi preko polporne ploce 3, na segmente I , leoji kHze
po konusu 2 ~vrsto oslon jenom u donjem nosaeu alata. Uslijed ovog p ritiska
segmenti se razmi~u u radijalnqm p r avcu, pr oSirujul::!. k omad.
U povratnom hodu pritiskiva~a p rese plOCa akidata 4 (vezana spojnicama
5 sa pneumatskim uredajem r:a ddanje lima, iIi oslonjena na gumen! j_tuk)
podiie segmente vertikalno navie. Na segmentni protiriva~ se navIae! rumeni
praten debljine 3 -:- 5 mm, ili spiralna opruga savljena u kNg i na taj naMn
se ostvaruje veza izmedu segmenata i konusa.

Po E. Unksovu sila prese za ovaj proccs se racuna po obrascu:

F-

1,1 k (tg a. + !J.l) 7t. d . b

-- - 1 - (l~1 + !J.2) tg a. - !J.l JJ 2

[n

a.

gdje je:

d, D mm
b mm !J.l,' !J,~ -

~g 2 -

mm

(163)

kg

polovina centralnog ugla nagiba konusa 2

urrutrasnji i vanjski precnik prstena
sirina prstena
koeficijenti trenja izmedu segmenata proSirivaca 1 i konusa 2 i izmedu ceOO1ih povrsina segmenata i potporne ploce.
specificni defoI1macioni otpor.

Na ovom principu se po V. F . Mosinu izvode alati za proSirivanje cijevi, iii

posuda na otvorenom kraju (s1. 248 a). Nosaci, koji nose elemente alata zavareni su na d onjoj ploci. K,omad se navlal:i na segmentni prosirivac 1 do nasl{)l1a. U radnom hodu pritiskivaca prese, tiskac '3 promjera vertikalno nanize
klin-prenosnik 5, a ovaj potiskuj e kJin za prosirivanje 2, koji razm~ce segmente
prosirivaca u radijalnom pravcu. Polufabrikat precnika d se na odredenoj duZini prosiruje tako da mu se precnlk povecava na vrijednost D > d. Oslonci ~
primaju reakciju sile prosirivanja. U povratnom hodu pritiskivaca prese, prenosnik 5 povlaci klin 2, a segmenti se p od pritiskom opruga vracaju u poeetn:
polozaj.
Za prosirivanje posu'd a pri dnu koristi se korustrukcija alata prikazana
na sl. 248 b. lako bi se ovakav komad mogao raditi na maSinama strugarskog
ti.pa, metod om izvlacenja pritiskivanjem (tabela br. 1 red. br. 15), prednost
ovog alata u serijskoj proizvodnji je u njegovoj ve<:oj proouktivnosti, taCnijoj
obradi, a sem toga se iskljucuje i tezak fizicki rad. Segmenti pritiJSkivaca 1
su povezani medusobno zavojnom oprugom 7 i pod pritiskom tiskaca 3 klize
po klinu (konusu za proSi:rivanje) pomjerajuci se u radijaLnom pravcu. Nakon
zavrsene operacije izhij.a ci 4 vracaju segmente u pocetni poloZaj.
Drugi tip alata sa jednodijelnim pro-sirivacem (sl. 247 b) se najceSte koristi za .proSirivalllje cijevi i posuda, tako da se na jednom kraju dohiva presj eeeni konus preenika diD sa polovinom centralnog ugla a.. Cijev 3, iii posuda
se umece u prsten za proSinivalllje 5 do naslona. Nakon zavrsene operacije prosirivanja (konusnim pr.oSirivacem 1) gotov komad 4 se sa prosirivaea skid a
p omocu skidaca 3.
D ozvoljeni step en proSirivanja K = Did zavisi od vrste m a terijala, relativne debljme lima i termicke obrade. Orijen tacione vrijednosti ovog stepena
su sIijede<:e:
.

I
I

__

R elativna debl jin a

Materij al

0,45 -:- 0,35

Za!I'en

Celik (sa 0,1'0/0 C)

A:lumin'ij

1,20

1,25

n eZaren

1:~~_ _
1,20

I
I
1

5 . 100%
0,32 -:- 0,28
--zaren .
nefaren

1,15
.-- 1,20

1,05
1,15

1. S. gm.ntl
proilrll'oto
l Kiln za proi/r/I'on}.

3. Tlska~
I.. Iz bijat
5. Kiln -pr.nosnlk
6.0s/onoc
7. 0pruga

a.

b.

51.2'8 KON5TRUKCIJ ALATA 5A 5GMNTNIM PROSIRtyAH

5

2
CI)...,

Cij.1'

,
1. Donjl

a.

noso~ alata
2, Ko(up za proi/r/l'onj.
3. Don)/ /zb/)a~
I.. Tiskol

b.
5. Gorn)l izbl)al
6. Gorn)/ nosol olata
7. Potuga za /zbl)an).
8. GotOI' komod

51.2'9 ALATI ZA PROSIRIVANJE CIJVI

1. Dvodij.ln/ "'a/up
2. Gum.,,' prst.n

J.

Tisko~

I., Urn.tok

b.
1. Dvodl).lnl kolup
2. Tlskal
3.lzbl)al
I.. Nos/on

51.250 ALATI ZA PROSIRIVANJ POMOCU GUM 1 TCNOSTI

I
I

t. Prosij.canj.
pia tin.

2.lzvlat.n).

,. Probljanj.
dna

3.0bruivanj.
I

leD
5. Sulavonj'

VARIJANTA

$B$cD
t. Odsij.canJ~
trak.

2. Sovijonj. pr.ko
volJoko
1/

, Zavrlno
oblikovonj.

3.Zovarlvonj.

VARIJANTA

51. 251 TEHNOLO~KE MOGU~N05TIIZRADE KOMADA PRS TEs==:- -

57 -

TIT

:;=r

NASTOG
OBLIKA SA 15PuptENIM
OMOTAtEM
=
.

i.

D onjl nos at a 10 to
2. S~ktori botnih 1<1 izoco
3. S~gm~n ti pro~lrtvoco
,. Oprugo
5. Prs t.n zo prosirlvon}. I sulovonj~

6. Tiskac
7. Prst.n za sulavan}.
a Gornjl nosac ala t o'
9. Radnl kamad
TO. Gronicnik

SI.252 KOMe/NOVANI ALAr z~ ISrOVRMfjO PROSIRIVANJ I SutAVANJ

PrGAirlvanjem se smanjuje debljina zida i to tim vie, eim je veei stepcn

proliirivanja. Mjerenja izvmena na proirenim fazonskim, stepenastim i konusni.m komadima pokazuju da debljina zida varira u razni.m presjecima.
Debljdna zida u roni koja je pretrpjela najveCu deformaciju se moze izra&.nati po obrascu

gdje je:
s rom s'mm -

debUina zida polufabrikata

najmanja debljina zida (u zoni najveee deformacije)
srednji preOnik polufabrikata
srednji preenik prOOirenog dijela.

d mm D mm -

Sila prooirivanja po E. Popovu za ovaj proces se racuna po obrascu:

F = 3

1tdsk
2

IJ. -

cos

(l

D
d

(In -

V-

~ sin a)
D

(164)

Za obradu u hla.dn<>m stanju se uzima

k = k., = 0,5 (ko + kl) pri cemu je:

ko

k (0) za IP

=9

kl

k (IP) za IPI = In -

D
d

Za izradu ispupeenja na cijevirna, ili poouda.ma primjenJuJu se pooebne konstrukcije alata (s1. 249). Da bi se dobilo ispupeanje na pravom mjestu pot'rebno
je polufabrikat (cijev, Hi po6Udu) odsjeC.i taeno, tako da maksimalno odstupanje
po visini ne premal 0,2 mm. Nakon postavljanja alata na presu (51. 249 a)
hod pritiskivata p rese treba podesiti tako da u krajnjem donjem polo!aju izmedu kalupa za pr<>8:irJvanje 2 i tiskaea 4 bude od~eni zazor h, koji odgovara
visini ispupeenog mjesta. Polufabrikat se postavlja u kalup za prOOirivanje 2,
te pod pritiskom gornjeg dijell! alata 6 dolazi do formiranja iLSpupeenja. U
povratnom hodu pritJskivaca prese donji izbijat 3, naslonjen na gurneni jastuk
izbacuje komad iz kalupa 2. Gornji izbijae 5, pomOOu mehanizma za izbijanje
montiranog u gornjem d ijelu alata izbija komad iz t:i$kaea 4.
.
Izrada veoma sl~enih profila (kao npr. po 51. 249 b) vrsi se obradom Sipkastog materijala na alatnim m~nama sa skidanjem siru~tine. Ovakav vid
tehnologije je neekonomiean, .jer se veliki dio m.aterijala gubi u samoj strugotini, a i vrijeme obrade je priliCino dugu i pod pretpost'avkoro da ce se za
obradu koriBtiti profilni noZevi, mehanizmi za lropiranje i 05tali uredaji, koji
olakAavaju i ubrzavaju proizvodnju. Izrada ovakvih profila metodom obrade
deformacijom u hladnom stanju je moguca, ukoliko se kao polufabrik8lt korlsti
cijev ociredene visine. Ova cijev se p05tavlja iuned\.! kalup~ za proirivanje 2
i tiskaca 4, koji se nalaze u donjem . l, odnosno gornjem nosaeu alata 6. Profil
kalupa i tiBJ.tata odgovara konfiguraciji gotovog komada. Nakon zavrenog
oblikovanja komad iz gQmJeg dijela alata izbija izbijac 5, a iz donjeg di1ela
se izbijan'je vrlli poaru>Cu poluge 7 i donjeg izbijaca 3. Ova operacija se moze
vriitJ na krivajll'im, iii frikcionim presama.

Cesto se za izradu ispupcenja na posudama koristi i gumeni prsten (5

250 a). Pod pritisk om tiskaca 3 g umeni prsten 2 se siri, obi iku juCi radni k omad
prerna profilu ka lupa 1. Kalup se radi iz dva dijeia, da bi se nakon zavr"ene
operacije gotov k orna d mogao izvaditi iz kalupa.
Za prosirivanje dDn jeg dijeia izvucene pooude sl. 250 b se koristi teenost.
Prethodno izvucen koma d se postavlja u dvodijelni . kaJup 1 do naslona 4. U
radnom hodu pritis k ivaca prese kreee se ve rtikal no nanize tiskac 2 i konusn i
prsten, koji potisku je dijelove k alupa 1 u radijalnom pravcu . Zatvorena teenost pod pritiskom tiska ca prooiruJe dno komad a. U povra tn om hodu pntisk ivaea prese izhija c 3, koji lezi na oprugama v a~' a dvodijelni kalup u pocetni
pohlzaj.
Kak o je vee r a nije nagla.seno, primjenom nlp. tode oblikovanja proSirivanjem, u izradi komada prstenastog oblika raznih profila postlZU se 7.natne
uAtede u ma te rijalu. To i lustruje i pnmjer izrade k omada u dv ije tehnoloskc
varijante (s1. 251 ). Po ptvoj varijanti se platina prosijeca iz trake, zatim se
izvlaci, ohrezuj e, p robija dno i na kraju suzava. U drugoj varijanti izrade su
gub ici mate rijaJa svedeni na minimum, je.r se komad odsijeca iz trake, savija
na masini za savijallje preko valjaka, vari i tako oblikovan prsten cilindr.icnog
obIika se u zadnjoj operaciji obraduje kombinovanom metodom istovremenog
suzavanja i proSirivanj a.
Konstrukcija k ombinovanog alata po E. N. Mosninu za izr adu veeih prstenastih dijelova sa profilisanim omotaeem (kao po s1. 246 d) je prikazana na
s1. 252. U donj em nooacu 1 je smjesteno dvanaest sektora boenog klizaca 2 sa
izmjenljivim segmentimn prosirivaca 3. Ovi sektori se nalaze .pod p ritisk um
opruga 4, koj e ih uvijek potiskuju u radijaJSlom pravcu ka centru alata. Osim
toga u d onjem d ijelu alata je monti r an i prsten za proSirivanje 5 sa unutrasnjom radnom p ovrsinom, koja odgovara vanjskim di.menzijama donjeg konus a
gotovog k omada. Tiskac 6 i izmjenljivi prsten za suzavanje 7 su ucvrscem u
gornjem nosac.u alata 8. R ad:ni komad (prsten) 9 se postavlja na nasIon - g r anicnik 10. Pri kre tanj u tisk aea 6 vertikalno nanize sektori kli zaca 2 sa segmentima proSirivaea 3 se razmicu radija lno od centra alata proSiruj uci p rsten, odnosno oblikujuci danj i k onus na isiom . Istovrernen o pod p ritiskom prstena Z<l
su zavanje 7 se obLikuj e (suZava) i gornji konus kornada. Na kraj u radilog hoda
komad se kalibrira izmedu odgova r a jucih dijelova ' a1ata. Da bi se obezbijedio
potreban specifieni p ritisak n a d vje m a p ovrsinama, t o jest izmedu p roSirivaca
i prstena za prosir.ivanj e, te izm edu prstena 5 i prstena za suZa vanj e 7, p ros irivac je elastieno vezan sa gornj,im n osacem al ata (izmedu oba je p osta v lj en a
gumena podloska).
Ovaj alat je predviden za r ad na hidraulienim presama.
L
VII 3. Provlacenje
P od provlacenjem' se podrazumijeva proces oorade kod kojega se pove cava opseg' p relhodno izradenog otvora na racun obrazovanja grla.
Da bi se izradi lo grio odredenih dim enzija (sl. 253 a) u ravnom k omadu,
treba preth odno izraditi (btiSenj em na bu.silicama, iIi probijanjem alatima na
presama) otvo r precnika d. Provlacenjem ovog otvora dobiva se grlo srednjeg
precnika D .i visine H.

nakon

Preatik otvora se racuna iz uslova jednakosti volumena komada prije i

provlacenja~ Ovai precnik se moze izracunati po pribliznom obrascu :
d = DI -

ill :ulmjenom
DI = D

[1t (rM

+ 2 rM + s

+ 0,5 s) + 2 h]
h

H-

rM -

te nas,taje:
d = D-

(2 H -

0,86 rM -

1,43 s)

gdje je:
d rom
H mm
rM mm
s mm

preenik pre thodno izradenog otvora

ukupna visina grla
radijus prstena za provlacenje
debljina lima prije provlacenja.

Na (}S!}()vu prethodnog obrasca se maZe izraounati i ukupna visina provucenog

grla:
D-d
H =
2
+ 0,43 rM + 0,715s
Provlae:enje je pcoces obrade koji se primjenjuje za izradu dijelova u
vrlo !H.rokom dijapazoow dimen.zija, tako da preanik otvora moze da varira u
granicaina d = 3 + 1 GOt) mm, a debljina lima 5 = 0,25 + 30 mm.
Radijus prstena za provlacenje se bira u zavisnosti od debljine lima ito:
za limove debljine do 2 mIn
za timove debljine iznad 2 mm

rM = (4
rM = (2

+ 5) s
+ 3) s

SUa pravlaOenja okruglih otvora se moze proraeunati po pribliZnom obrascu:

F = 1,1 . 11:

a:m

.(D

d) kg

I.

(165)

Id;e je:
O"m

x.
toca
' rnat 'I"IJa
" Ia na 15
. t ezanJe.
.
- kg
- z -. "vrs
III!!Il

Tehnologlj-om provlarenja se mogu raditi i prstenovi (s1. 253 b) na taj

nacin, to se u dnu izV'lltenog komada visine HI probija otvor preenika d, koji
se zatim provlaci i taka nastaje prsten visine. lli > HI.
Analognim postupkom se proizvode i Caure sa vijencem (51. 253 c). Provlacenje se ce.sto primjenjuje i kao metod obrade za spajanje dv.a komada
(s!. 253 d).
U prvoj fatZi provlacenja (lSI. 254 I) provlakac nalijeze na prstenasti dio
100mada SiriIle (D + s) - d. Pod pritiskam provlak.a~a dijelovi materijala, koji
leZe na .i.vicama prstena za provlacenje (pod ra<iijusom 'rM) su izlozem..i s!ozenim
naponima, uslijed optereeenja na savijanje i istezanje (s1. 254 II). Proces provl~enja Be zavxSava u momentu kada se ceona poVrsina pwvlakaca (preOnika
D~s) spusti za iznos radijusa izvlakaca (r,) ispod visine grla (H).

"'I '

I'

wi.-

l:! ~[\~1i~
1

~ ~4~M

"'J
r

"

\t1

~ --~~-/.

L _D_ -.:

"-

C~:::J 1~

lidCd JJ! sr
l

l:/

L-1

0/

( ,i

'EEF

51.253 RAZNI 08L1CI KOMADA KOJI 5E RADE THNOLOGIJOM PROVLACENJA

E

III

/I

51.251, FAZE PRQVLACENJA

RAoNI KOMAo

a
1. Prsten za provlat en}e

1. Prsten zo provlacenje

2. Provlokac
3. Lovac otvoro

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

-t.

Dria~ komoda

5. Spojn/co drioca
6. Izbi}ot
7. Gornji no sac aloto
8. Donji nosac olata

Provlakac
Stubna vod/ca
Drz9t komoda
Oprugo drZo~a
Izbljac
Gornji nosoc olota
Donjl nosot ala to

51.255 KON5TRUKCIJE ALATA ZA PROVL!4CNJE

Pri provlacenju dolazi do izduzivanja (istezanja) viakana u tangencijalnom

pravcu i smanjenja prvobitne debijine lima (s). Najveee smanjenje ce biti u
zoni na;vece deformacije, to jest na kraj'll provuCerwg grla.
Ako se provlace okrugli k.omadi, najmanja debljina zida se moZe odrediti po obraseu:

Alat za provlacenje grla i.z prethodno izraden.og otvora u ravn()!Il komadu

(s!. 255 a) izvodi se pokretm.im prstenom za provlacenje 1, uCvnScenim u gornjem
nosacu alata 7. Komad se postavlja na ploeu ddaca 4 i eentrira POIDoeU lovea
owora 3 (precnika d), koji je zavrtnjem vezan sa provlakaeem 2. Nakon zavrsene operacije izbijac 6 ~bija k()!Ilsd iz prstena za provlaeenje, a drZac 4 ga
sviaci sa provlakaca.
Potpuno analogno funkcioniSe i alat za prov~aeenje grla u dnu izvucenog
komada (s1. 255 b), s tom razb!rom sto je !rod ove konstrukeije prste,n za provlacenje 1 ucvrScen u donjem nepokretnom nooaou alata 8, a provlakac 2 .U
gornjem pokretnom nooae'll alata 7. DrzaC 4 po zavrSenom provlacenju svlaci
komad sa provlakaca, a izbijac 6 ga izbija iz pI"Stena za provlaCenje.
Kod projektovanja tehnologije provlacanja . jedan od najvamijih parametara je odnos provlacenja
d
m=
D
gdje je:
d mm - preenik. prethodno izradenog otvora
D rom - srednji preenik provueen.og . grla
Ve1icina dozvoljen.og odnosa provlaeenja zavisi od vrsie materijala i relativne deblji:ne lima (si d). Iz tabele br. 69 se moze uoeiti da sa povecanjem
relativne debljine opada vrijednost ovog odnosa, sto znaci da su dozvoljene
vece deform.acije. Osim toga i kvalitet prethodno iuadenog otvora utice na
ve1iCinu odnosa provlacenja. Ukoliko je otvor izraden bu.senjem, a zatim jos i
obraden tako da je grat (igle) odstranjen, dozvoljeni odnos provlacenja je
manji, nego ako se isti otvor probija alat()!Il na presi.

VII 4. Ispravljanje
Procesi ispravljanja (peglanja) i kalibriranja limenih dijelova raznim
alatima na presama su vee razmoireni kod obrade savijanjem (V poglavlje).
Da bi se smanjili transportni trookovJ, trake se najceSCe isporucu j u savijene u koturovima. Prije pocetka dalje prerade trake treba ispraviti. Osim
toga eeste se deilava da i table limova IDsU potpuno raYne sio otezava n jihovu
dalju obradu. U ovom poglavlj'll ce se razmotriti naCiln ispravljanja traka i tabli
limova na mailinama za ispravljanje valjeima.
Na s1. 256 je prikazana jedna od niza konstruktivnih varijanti' masine
za ispravljanje traka i tabli 1i.mova. Lim se propu.sta ~edu g.ornjih 1 i donjih

TABELA br:69
GDNGS! PROVLAtENJA ZA NISKOUGLJ!tN! CELIK
Relotivno debljino moterijolo sid 100 "
/0 12 /5 20 3D 70
8
3
2
5

No~in

irrode
otvoro

Bubn i igl. odstronjene

0.75 0.57

o.~8

no presi

0.80 0..60

0.52 0.50 0.50 0.50

Probij."

010 tom

O.ll

0.~0

0.36

O.J~

100
0.32 0.26 ~22 0.19

o.~ 0,~6 o.~5

- -

POGLD A .

....

~2

!l/
~

5
)

.
. .,

_L~1.

1. Gornli vollei

12

zo

ispravljanje

10. Totok

2. Donji voljei ra isprovljanje

3. Gorffji potporn; valje;

11. Zavrtan} ro visinsko pode-

~.

/2 Pos tolje ma!.in.

Donji potporni voljei

savanje gornjih valjaka

5. L ezaj gornjeg valjk{J

13. Gornji blok

6. Leta} donjeg valjko

7. Puz
8. Puini tocak

". Pogonski elek fromofor

9. Vretena

15. Spojnica
16. Redukfor
17. Prenosna vra filo

SI.256 MASINA ZA !SPRAVLJANJ

L/MOVA I TRAKA
z
U HLADNOM STANJU (A.Celikov)

valjaka za ispravljanje 2. Da bi se smanjio progib valjaka za ispr Ijanje, naro~ito kod veCih sirina tabli limova, oni se oslanjaju na ornje 3 1 donje po p orne valjke 4. U ovoj izvedbi maSina ima trinaest valjaka za ispra Ijanje,
a svaki se oslanja na ~etiri potporna valjka. Cijeli gornji blok 13 se moze po
visini podesavati pomocu to~ka 10, pu~ 7, pumog toeka 8 i vretena 9. Lez"ta
donjih valjaka 6 su ucvrScena u postolju maSine 12, a lefiAta gornjih valjaka
5 se mogu pojedinacno podesavati po visini pomocu zavrtnjeva za podmvanJe
11. Gomji i donji valjci dobivaju pogon sa elektromotora 14, preko spojnice 15,
reduktora 16 i prenosnih vratila 17. Valjci se okreeu sa odredenom obodnom
brzinom koja odgovara brzini ispravljanja.
Metodologiju projektovanja tehnologije ispravljanja, kao i na~in prora~una osnovnih parametara nuZnih za konstrukciju maSine je razradio A. Celikov.
Da bi se mogla dimenzionirati maSina za ispravljanje, potrebno je odrediti sUe na pojedinim valjcima:
FI, Ft, F3 . . . . F, . . . . Fn prema s1. 257. Kroz valjke se propuSta traka (tabla) lima debljine s i sirine b. MaSina ima n komada valjaka pre~ruka D sa
korakom (rastojanjem izmedu centra) valjaka x. Obodna brzina valjaka (v) je
ujedno i brzina ispravljanja.
Ako se iz ukrivljene trake (table) izdvoji element male duzine (s1. 258 a),
tad a se moze uceiti da ce on biti ukrivljen pod nekim radijusom krivine r . S
obzirom da je svaka plasticna deformacija pracena elasticnom, da bi se doti~ni
element ispravio treba ga ukriviti na drugu stranu. Radijus krivine ovog elasticnog savijanja se oznacava sa p. Nakon rasterecenja element ce se uslijed
zaostalih elasticnih deformacija ispraviti.
Jedinicna deformacija nekog vlakna na rastojanju z od neutralrie ose
se moze izracunati ako se p05matra polozaj dvaju presjeka, koji se nalaze na
rastojanju dl i koj( su prije opterecenja bili paralelni. Nakon ukrivljenja te
se ta dva pre5jeka zakrenuti za ugao d cp, a poslije 5avijanja na obratnu stranu
za d <Ill.
Jedinicna deformacija u vlaknu z:

-..

Be

z (d cp

+ d <Ill)

AB

(r -

z) d cp

E = --..
S

Clhzirom da je
dl = r . d cp = p . d cpt

ill

d cpt = -

d cp

to se zanemarivsi u im eniocu rastojanje z, kao veama malo u odnosu na radijus

krivine r, jedinicna deformacija dobiva u obliku:

(166)

Granicno vlakno izmedu ela5ticnog i plasticnog p odrucja (51. 113 a) se

moze izracunati prema postavkama u p oglavlju V 2.1. iz
En =

~
E

= Zo

(~ +~)
r

= Zo r

+ p
r'p

. -~

SI.257 SILE DJEJSTVA LIMA NA VALJKE ZA ISPRAVLJANJE

b.

SI.25

PROCES OBRADE 1 FAZE ISPRAVLJANJA

TABELA br. 70
KORAK VALJAKA IBRZINA ISPRAVLJANJA U
ZAVISNOSTI 00 DEBLJINE I SIRJNE TRAKE
.s

.s

.s

.s

4.25- 46

30

0,9- 3.0

80

, - 16

2011

to- ,

500 - 2000

0,3 - 1,5

1, 0- 1,,0 100

6-25

25fJ

-10

500 - 1500

0,15 -

320 10 -20

1500 - 2500

Q.3 - 1,0 '5

0,1, - 1,5 50

2 -8
3 -12

125 8-30
160 10-'0

I,

b.

~3

l?,1 - 0,15

0,06 - l?,1
'00 ~O -50 2000 - 1,000
b mm - slrlno trok
V mlS", - brzlno l.sprovljonjo

0,6 - 2,5 65
.s "'1ft - debljlno trok.
x mm - korok (ro.stojonj. J voljoko

f77/l/I
o.

b.

C.

SI.259 UZ PRORAtUN OBRTNOG MOMENTA

odakle je:

Zo = -

r .p
---,-'-

fl.

(166 a)

+p

Moment savijanja u elasticno-pJasticnom podrucju (obrazac 87 a)

M

Pri ispravJjanju jako ukrivJjene trake (r malo) se radi pojednostavljenja proratuna moze uzeti da su naponi konstantni po cijelom presjeku i jednaki naponu na granici razvJacenja u. (51. 113 c). To je slucaj Ciste linearno plastiene
deformacije, pa se, uz uslov zo ~ 0, dobiva maksimalni rrwment 15pravl)anja
b. S2
Mrnax=u y
4
=uy'S
Ako je traka veoma malo ukrivljena (r veliko), ili je gotovo prava, tada se
ispravljanje vrSi sa veoma malom pJastienom deformacijom, koja je zanernarIjiva u Odn05U na elastienu wnu, pa se moze pretpostaviti da se eJastJtno jezgro
proteze kroz cijeli presjek (51. 113 b) . U tom slucaju ce za ispravljanje (za
Zo = s/2) biti potreban minimalni moment ispravljanja
M min =

Uy

b S2
=
6

Uv '

W.

To maci da se sa promjenom kriv.i.ne trake iduci 00 prvog do n-tog valjka

(00 rl = rmin do rn = no) potreban moment ispravljanja Iroleba u granicama od
U y ' S do U V ' W.
Valjd masme za ispravljanje su kod montaZe podeileni tako da se u
pocetku traka prl ispravldanju najvise deformiSe, a zatim se deformacija pos.tepeno smallljuje, dok se na kraju ne dobije ravna traka (s!. 258 b).
Najveci moment savdjanja ce biti na drugom i treeern valjku jer je na
njima i deformacija najveea. Radi toga se za drugi i treei valjak moie pretpootaviti da rade u linearno plastien()ffi podrucju sa momentom savijanja:
b . S2

M2 = M3 = Mmax = u. - - - = (Iy . S
4

, Najmanji moment savijanja ce 1>iti na predzadnjem valjku, jer se traka

vee prilicno ravna nalazi u wni elastJiene deforrnacije:
b

S2

M n_ 1 = !l1min = U y - - = uv W

Moment savijanja ostalih valjaka, iskljucujuCi prvi i posljednji, na kojima su ovi momenti jednaki nuli (MI = Mn = 0), ce se n alaziti negdje izmedu

uv S i

UV

'

W.

S obzirom da su zone Cisto plastiCine defornlaoije, poCcvSi. 00 cetvrtog

valjka nadalj e veoma male u odnosu na elastiene (zo "" 5/2), to se radi upro-

~~vanja proracuna, bez vece greske moie uzeti da su momenti savijanja od

cetvrtog do pretposljednjeg valjka medusobnD jedna.lci, to jest da Je:

M n-

b S2
= rr. W.
6

rr. - -

Rezimirajuci ove rezultate, moie se konstatovati da se momenti savijanj a n a pojedinim valjcima proracunavaju po obrascima:

Ml = M. = 0
M4 = Ms =

= Ma = rr.

M2

= Mn _

. . ..

b S2
4

--,--- =

rr. S
(167),

b . S2

rr. - -

rr. W

gd je je:
Mi kg mm -

moment savijanja i-tog valjka

kg

rr. --.,-- granica razvlacenja

rom-

b, s mm S man~ W rom:1 -

sirina i debljina trake

staticku lllDment presjeka
otporni moment presjeka.

Sile savijanja na pojedinim valjcima se dobivaju iz ravnoteinih uslova.

S obzirom na to da se maSina sastoji od n komada valjaka sa korak.om x potrebno je izracuna ti isto toliko sila: FI, F2, F3 . . . FI . . . F n-I , F n' Iz uslova
x

ravn oteie mQmenata u presjek.u II-II: FI T

M2

= 0 dobiva se sila na prvom

vaIjku:
2M2

FI = - X

U presjeku III-III djeluje moment M3 po predznaku suprotan mom.entu M2

Fl x- F2 -

+ M3 =
2 M2

zamjenom vrijednooti F l =

0
i Ms = M2

dobiva se sila dru gog valjka:

Presjek IV-IV:
Fl -

3x

- F2 X

+ Fs

2M2
uvrstavaju6i za FI = - X

- M4 = 0

oj

F2

6M2

==~--

slijedi da je sila treceg valjka:

Fa = (3 M:!

+ M4)- 2X

Presjek V-V:
Fl 2x-F2 -

2 X + F3X-F4 -2

+ M a.. =

s obz.irom d.a je M, = Ms = Mn _

tada je sila cetvrtog valjka:

Presjek VI-VI:
Fl ~ X 2

F2 . 2 X + F a ~ x 2

F4 . X + Fs

~2

Mu = 0

Sile od petog do (n-2)-og valjka ce biti iste:

Fs = Fa = F7 = .

8M,

. . = F n _ 2= - -

Za predzadnji i zadnji valjak se uslovi ravnoteze postavljaju pocev od izlazne

strane masine pa su sile :
F

6 M4
X

2M4
Fn = - -

Na osnovu izvoda, moze se rezimirati da se sile pojedinih valjaka racunaju po

obrascima:

F4 = (M2

+ 3lVl4)- X
6M4

Fn 1 = - - x

Fn

; Fs = F6 = .

8M4

. = F n ._2= - -

(168).

2M4

= --

Korak valjaka (x-rastojanje izmedu centara) utice na tacnost ispravljanja. Ukoliko je korak suviSe velik, tacnost ispravljanja se smanjuje, a kod malih koraka
povecavaju se sile djejstva na valjke, sto otezava konstrukciju maSine i utrosak
energije. Kod maSina za ispravljanje traka i limova korak varira u veoma sirokom dijapawnu, koji se u zavisnosti od debljine lima krece u granicama:
x = (10 -+- 120) s.

U tabeli br. 70 su date uobicajene vrijednosti koraka valjaka za ispravljanje.

Da bi se ostvarila plasticna deformacija mora i kod ispravljanja biti
ispunjen uslov po obrascu (104)
D

-< -0". + 1
s
gdje je:
D nun .- precnik valjaka za ispravljanje

s mm -

debljina lima

E kg, _ modul elasticnosti

mm
kg
.,
mm

O"v -

.
1
granICa razv acenJa
v

PreCnik valjka se uzima nesto manji od koraka:

D = (0,9 -;- 0,95) x.

Broj valjaka zavisi od tacnosti koja se zeli postici ispravljanjem. Kod ispravIjanja srednjih i debljih limova broj valjaka .. se krece u granicama n = 7 -;- 11,
a kod tanjih n = 9 -;- 17 (u nekim slucajevima i do 21).
Brzina ispravljanja zavisi od debljine lima i sirine trake (tabela br. 70).
Za proracun snage pogonskog elektromotora, potrebno je odrediti ukupan obrtni moment, kojim se okrecu valjd, a taj se sastoji iz tr.i dijela:
Mu = Md

+ M + MI
t

gdje je:
Md Mt

MI -

moment koji je potreban za izvrsenje plasticne deformacije pri ispravljanju trak e.

moment sila trenja kotrljanja izmedu vaIjaka za ispravljanje i trake.
moment sila trenja klizanja u lezistima
potpornih valjaka (ako ovih nema, onda u
leziStima valjaka za ispravljanje) .

Pod pretpootavkom da je element trake duzine A L (sl. 259 a) ukrivljen

sa radijusom krivine neutralne linije r, tada se rad za ispravljanje ovog dijela
moze odrediti pribliwo po obrascu:

AL

AW"",MAcp=M -

Moment M je u stvari moment savijanja potreban za izvrSenje Ciste plasticne

<ieformacije (obrazac 167)
b S2
M = M2 = 0". - - = cr. S pa je

AL

AW = M2 - r

Radijus krivine neutralne Linije table liana, iIi trake, se po duiini. ispravljanja mijenja od pocetne (minimalne) vtijednosti r = rmln do konatne vrijedn<lsti
r = 00, kada je traka potpuno ravna. Srednj.i utrooak energije ce odgovarati
srednjem poluprecniku krivine
1

00

2 rmin

(- + - ) :2= - rmio

Na osnovu toga mwe se odred.iti i deformaciooti rad potreban za iJSpravIjanje cijele trake duiine L pribliino po obrascu:
W=M2L

2 rmin
Ako se sa <p oznaCi uk,UpalIl ugao zakretaJnja valjka preCnika D, pr.i ispravIjanju trake dunne L, a sa Md obrtni moment potreban za izvrsenje plastiene
deformacije, tada se delioomaci<JalJ. rad m<>.Ze predOOtli. i u obliku
2L

W = ~'<p=~

odakle je
D
M2D
Md = W - - - = .
k,gm

2L

(a)

4 rmin

Na nekOllll (i-tom) valjku ce se usLijed normal ne sUe Fi na kraku kotrlj.anja f

(sL 4!$9 b) javiti moment trenja
Mti = Fi . f kg em

-Rezultantni moment tretn.ja (z,a sve valjke)

n

M t = 0,01 1:: FI . f kg m

. .

. .

. . .

. . . .

. .

. . .

(b)

1=1

gdje je:
n

1:: F; kg 1=1

f em -

ukupna sila ispravljanja, kojom svi valjci

djeluju na traku
krak momenta trenja kotrljanja. Kod ispravljanja tabli limova i traka u hladnOllll
stanju moze se uzeti f = 0,08 em.

lzmedu rukavaca potpor:rrih valjaka i njtihovih leZi.Sta (sl. 259 c) ce se javiti

moment trenja

gdje je:
dl mm !1 -

preC.nik rukavoa potpoTnog valjka

koeficijent trenja
!J. = 0,05 -:- 0,075 za klizne lezaje
!1 = 0,03 -:- 0,005 za lrotdjajuce lezaje

Ako s e nadalje

ozna~i

sa:
Dl rom D rom -

preCnik potpomog valjka

preCnik. valjka za ispravljanje!

ta,da je m<JaIlent klizanja redukovan na valjke z.a ispravljanje

. . .

..

. .

. .

(c).

Snaga p ogQnskog elektromotora

_ M
N -

2v

(169),

0,001 D 75 . 1,36 . 1') kW

gdje je:
Mu kg rn v m/s~ D rom 1') -

ulwpn i abrtnli moment

brzina dspravljanja
preC!n.ik valjaka za ispravljanje
koeficijent korisnog djejstva prenosa od
elektromotoca do valjaka.

Primjer:
Odred:i:ti sile na valjoima i snagu elek.tromotora maSine za isp r avljanje
Hmova u hladnom stanju kon.stru.kaije prikazane na s1. 256 (konstrukcija masine i prorai'un p o A. Celikovu)
a. P odaci

rnaterijalu koji se .i spravlja:

1. Ispravlja se lim deblj'm e s = 0,4 + 1,5 man i Sirme b = 1 000 man

2. Materij al: ~elik C. 1431 (Ck 35) s a granicom NlZiVla~enja
(t abela uz sl. 18)
3. Naj veca ukrivlj eno.st
rmin = 100 man.
b. Poda ci

.0

lima,

odnosn.o

najm anji

Uv =

32 kg/mm2

polupreCn.i.k

krivine

ma.sini :

1. Ma.SiJna ima n = 13 valjaka za ispr avljanje preCn.ika D = 51 lOrn, sa rukavcem pr~nika d = 32 man i korakom valjaka x = 57 man
2. Valjci za ispravljanje su oslotnjen.i na potpome valj.ke preCn.ika Dl
= 76 mm, sa ' rukavcem dl = 45 mm.

3. Brzina ispravljanja se kreee u grarricarna v = 0,3 + 1,2 m /sec.

MaSina ce se proracunavati za debljinu lima s = 1,5 mm i brnnu ispravIjanja v = 0,5 m/s~.

Momenti savija n j a n a p ojedinim valj cima (obrasci 167)

MI =
M2 = Ma =

b 52

CT v - -

M4 = Ms = . . .. = MI2 =

= 32

CT v -

52

1 000 . 1 52
'
= 18000 kgmm = 18kgm

1 000 . 1 52
- ' -= 12000kgmm = 12kg m
6

= 32 -

MI3 =

Sile valjaka (obra5ci 168)

2 M2

FI =

6M2

F2 =

F a = (3 M2

+ M4) -2

F4 = (M2 + 3 M4) -

2
x

= 2

18
= 630 kg
0,057

18
= 6 0,057
= (3 . 18

= (18

= 1900 kg

+ 12)

2
= 2 320 kg
0,057
2

+ 312) 0,057

Fs = F6 = F7 = . . . . = Fll =

8 M4
X

= 1900 kg

12
= 8 0,057 = 1 680 kg

6 M4
12
F12 = F n _ 1 = - - = 6 - - = 1 260kg
x
0,057

12
2 M4
F13 = F n = - - = 2 - - = 420 kg
x
0,05 7
n

11

L Fl = L F i = Fl
i= l

+ F2 +

. . + Fi + . ... . + F12 + F 13 =

20 230 kg

i=l

Obrtni mom ent p otreban za izvrsen je plasticn e deformacije

18 51 = 23 k m
- 4100
' g
Moment trenja k otrljanja izmedu valjaka i lima
HI

M, = 0,01 L F i . f = 0,01 20230 0,08 = 16,3 kg m

i= l

Moment trenja

it

lezi~tima potpornih valjaka

13

MI = 0,001 L F, -

0'=1

M,

dl
2

Dl

IJ. -

45

51

2,3

+ 16,3 + 1,52 =

= 0,001 . 20 230 . """2 . 0,005 76 = 1,52 kg m

o

Ukupni obrtni moment

Mu = Me!

+ M, + , =

20,12 kg m

Snaga pogpnskog elektromotora (obrazac 163)

N = Mu

2v
0,001 D

~:-:-:-=-

1
75 . 1,36 T}

2012
0

'

2 0,5
0,001 . 51

1
75 1,36 0,8

4.8kW.

VIII PRESOVANJE ISTISKIVANJEM

VIII 1. Proces obrsde metals presovanjem istiskivanjem

Princip ovog naCina obrade je u tome da se materijal, najceSce u hladnom stanju (pri soJ:moj temperatucl), usLijed djejstva visokog pritiska dovodi
u stanje plastienog terenja. Pl1i tome se metal istiskwje kroz ZawT izmedu tiskaea. i kalupa (protusmjemo istiskivanje), ill kroz otvor u kalupu (istosmjerno
istiskivanje). Plastieno tecenje metala u hladnom :;ltall1.ju je potpuno analo~o
p1'lOticanju viskozne tecnooti i podJijeZe zakonima hidromehanike, to jest, metal
kao i tecnost t1 dijelovi.ma gdje se rnijenjaju popreCni presjeci nailazi na veci,
iIi manji atpor. Na taj naein se u jednom radnom hodu pritiskivaea prese (u
jedIlDj operacij.i), sa pravilno konstruisanim alatom mogu izraditi dijelovi za
koje bi, kod prerade tehnologijom dubokog izvlacenja trebalo viSe ' radnih '
operacija.
U pocetrum fazama razvoja ovog procesa preradivali su se sarno meksi
metal!i (olovo i kalaj), a zatim je osvojena pro.izvodinja cinka, aluminija i nekih
aluminijskih legura. Najprostija serna alata za prera<iu ovih materi jala je prik .azall1.a na s1. 260 a. Polufabrika-t (platina 6) se umece u ka1up za presovanje 2
i centrira prstenorn 4. Pod pritiskorn, kojim tiskac 1 djeluje n a pla-tinu materijal se iBtiskuje u zazor izmedu prstena i tiskaea. Pravac istiskri.valI1ja materijala (sm) je suprotan praveu kretanja tiskaca (s,). Zato je ovaj postupak oznacen kao protusmjerni. Zavisno od obLika platine i radnih dijelova alat a mogu
se Proizvoditi p06ude rotaci<m.a simetric.nog oblika, elipsastog, pravougaonog,
iIi bilo kojeg presjeka. Ovaj postupak je bio poznat u Francuskoj 1886. godine i
pr.imjenjivao se u proizvodnji caura i cijevi.
Neke legure cinka i aluminija koje se ne mogu obradivati u hladnom
.s tanju se pri je prerade zagrijavaj u do temperature neSta mze od temperature
l1ekristalizacije (nepotpUlia hladna deformacija -'- poglavlje II 3.3). Zagrijavanjem se poveeava mOg1UCnost preoblikovanja, a specifiOni deformacioni otpor
se smanjuje.
Metod obrade presovall1.jem istisk!j.vaIl1.jem je naiiao veltiku primjenu u
proizvo<Lnji dijelova za automobilsku, radio i telev.i.z.ijskJu industr.iju, a posebno
mjesto zauzima u vojnoj industriji (dijelovi raketa, proj~ktila i ostalog nao ruzall1.j a).

1I.lst~k/'Iaflje

I . UbacivGl'li- plat/lie

III. Sk/danje kama'*'

a. PROTUSHJERNO ISTISKIVANJE LAKIH HETALA

L U~ac/'lflttje "....,.

6.

. 1I./I1/slti'lflnje

III. IZbljanje komada

PROTUSHJERNO ISTfSKIVANE ~ELIKA

I. Ubacl'lanje ,redlce

1I.lst/sld'lanje

III. /zbijallje IromadG

c. ISTOSHJERNO ISTISKIVANJE PUNIH PROFILA

1. Kalup za preso.,a"je
3. Goto., komad (otpr..ak)
4. Prst." za 'P,...o.,anj.
5. SlrIda~ Itomoda
"Po~etnl Obl/k materijaill-plot#no

1. Po~etn/ obllk mat.r/jala gretllCo

I. OonJl "osot olato
9. Izb;jo~ Itomatla
~, .Pro.,oc kreta"ja tl.ko~a .
S-Pra.,ac Itretanja matenjala
(pro'IGC Ist/sfd.,anja)

SI.260 PRINe/PI IZRAQE KOMADA RAZNIH METOOAMA

PRESOVANJA ISTISKIVANJEM

Docnije se r azvio i postup ak protu smjernog istiskivanj a celika (s1. 260 b).
Kod presovanja celika u hlad n om stanj u, dolazi do veli kih radmh pritisaka na
kontaktnim povriiinama komada i alata (1 00 -7 250 k g/mm2) i to u uslovi ma
velikih stepena deform acije presjeka ('1' do 0,8)'. Da bi se sile trenj a svele na
sto je moguce manju mjeru, a time produzio vijek trajanj a alata, celicni k omadi se prije prel'ade fosfatiraju, a u toku prerade podmazuju , t ako da je
maksimalna vrijednost koeficijenta trenja iJ. = 0,05 -7 0,1. Principijelno se razlikuju tri postupka prerade ito :
1. Protusmjerno istiskivanje
2. Istosmjerno istiski vanje
3. Kombinovano istiskivanje

Protusmjerno istiskivanje se primjenjuje za izradu posuda kod ko jih je:

a. Debljina zida posude mala u odnosu . na precnik (s1. 260 a). Zbog toga i
pocetni oblik materijala (platina 6) ima malu debljinu u odnosu n a precnik.
Po zavrSenoj operaciji komad se zaddava na tiskacu pa se skida skidacem
5. Ovakvi dijelovi se gotovo iskljucivo preraduju u hladnom stanju.
b. Debljina zida je srazmjerna precniku i znatno veca nego u prethodnom slucaju (s1. 260 b). Pocetni oblik materijala je gre.dica 7 sa debljinom jednak om
ili neSto manjom od precnika. Gotov komad se zadrzava u kalupu za presovanje pa se zbog toga izbija izbijacem 9. Ovaj proces se cesto oznacava
i kao ubadanje, a u stvari predstavlja jednu kovacku operaciju ko ja se
najcesce vrSi na hidraulicnim presama. Ovakvi dijelovi manjih dimenzija
se obraduju u hladnom stanju, a komade vecih climenzija treba zagrijati do
temperature kovanja.
Kod presovanja istosmjernim istiskivanjem smjer kretanja tiskaca (s,) je
istovjetan smjeru istiskivanja (s.,.). S obzirom na oblik otpreska razlikuju se
dvije metode.
a. Istos.mjerno istiskivanje punih profila (s1. 260 c). Gredica 7 se umece u kalup
za presovanje 2 i pod pritiskom tiskaca 1 istiskuje kroz otvor u k alupu, a
nakon zavrsene operacije gotov komad se izbija izbijacem 9. Ovim nacinom
obrade se mogu mijenjati i oblici poprecnog presjeka. Tako se npr. iz gredice
okruglog presjeka moze istiskivanjem izraditi svornjak sa okruglom glavom
i cetvrtastim stablom (s1. 261 a), iIi iz gredice sestougaon og p resjeka, zavrtanj
sa okruglim stablom i sestougaonom glavom (s1. 261 b).
b. Istosmjerno istiskivanje posuda (s1. 262).
Razlika u odnosu na prethodni postupak je u t om e 5tO se kao polufabrikat
za dalju prel'adu koristi cance 6. POlufabrikat se m oze izraru ti tehnologijomdubokog izvlacenja, iii metodom protusmjernog istiskivanj a. Cance se postavlja u kalup 2 i oslanja na cauru za presovanj e 3. P od pritiskom tiskaca
1, cance se istiskuje tako da m u se debljina zida smanjuj e (de bljin a dna
ostaje neprornijenjena), a duzina povecava. Ovim n acinom prerad e se u pocetku preradivao sarno bakar i alumin ij, ol ovo i cink (postupak pa tentiran
u SAD 1909. g. kao L. E. Hooker postup ak), zatim m esing i na kraju celik
(postupak patentiran u Njemackoj 1934. g. kao Nevmeyerov m et od).

r. Po~tnI obIlt
mat.rijalag~dlca

2.lspr.sovanl
komad

a.

b.

51.261 HOGUCN05T1 PROMJENE OeLiKA POPREtNOG PRESJEKA KOMADA KOD PRESOVANJA ISTISKIVAN.EM

I. U8ACIVANJE GREDICE

1 Tiskat!
2. Ka/up za
pr.sovanj.

II. IS TlSKIVANJE

tauro za
pr.SfJ tlanj.
Hzbijat

III. IZ8ACIVANJE KOHADA

5. Donjl nosa(!

3.

a/ata

6. tafl~.

2 Goto"

Itomad
(otprualt)

I. Tlslta(!
2. Protutlsltat
3. Ka/up za
pr.sotlanj
.( Izbljat

d.

SI.263 KOMe/NOVAN! PROCES/ PRESOVANJA ISTISKIVANJEM

Kombinacijom p'w tusmjernog i 1stosmjernog istiskivanja, mogu se, sa

vtisokom tacnoocu, u .jednoj ope~aciji izraditi komadi veama slozeruh oblika.
Gredica se postavlja u kalup za presovanje 3 i pod istovremenim dj ejstvom
tiskaca 1 i protutiskaea 2 oblikuje na razne naCtine (sJ. 263 a do e).
Ilustraciju raznih moguenosti izrade dijelova od lakih metal a p o bpisanim metodama presovanja isti.skjvanjem daje pregled u tabelri. br. 71.
Presovanje istiskivanjem metala u hladnom stanj u je metod masovnog
tipa proizvodnje. Sa povecanjem proizvodne serije raste i opravdanost primjene ovog nacina obrade. Zavisno od prOtizvocLnih uslova. velicine i snage presa
za istiskivanje danas se u hladrwm stanju preraduju najsi1lniji dij elov'i tezine
6 do 20 g i krupni komadi teZine do 35 kg.
Minimalni broj komada, koji opravdava pI'limjenu ave m etode krece se
u granicama:
za
za
za
za

dijelove
dijelove
dijelove
dij elove

10.000 kom.
5.000
"
3.000
"
10.000

od 1 do
20 g
od 20 do 500 g .
od 0,5 do
10 kg
iznad 10 do
35 kg

"

Ovo su svakako orijentaci.one vrijednosti, jer na rezultat tehnicko-ekonomskih proracuna minimalno rentahilne senije utice jos niz faktora kao 5tO
su: dimenzije i slo.renost oblika komada, zahtjev u pogledu mi.knadne mehanicke abrade, kvalitet obradene povrSine, cijelIla komanja i vijek trajanja
alata itd.
Da hi se proces prerade olaksao, vee kod koostrukcije dijelova treba vo diti raeuna 0 mogucnosti izra de ist1skivanjem. Na s1. 264 (A do F) je dana
klasifikacija komada rotaciono simetri.Cnih oblika, kojil se mogu proizvoditi razrum metodama presovam.ja istilskivanjem (po H. FeLdmann-u).
Teoretski se na ovaj nacin mogu preradivat!i. komadi proizv.o ljno veliRih
dimenzija. Medutim u praksi su dimelIlZli.je komada og;ranicell1e specifiCnim pritiskom. koji anat moze da podnese (najviSe 250 kg/mm2 za alatni celi!<), a takoth!
i raspolozivom nominalnom silom,OOnOlSno deformacionim radom prese.
Svakako je od svih materijala najteza prerada celika u hladnom stanju.
U SR NjemaCkoj je od nislrougljicnog celika u hladnom stanju izraden komad
najveceg preCnika 120 mm i duzine 150 rom, odnosnd preooika 80 mm i duiine
600 rom. U SAD je izraden ciliooaJr precnika 160 rom i duiine 1500 mm.
Minimalna debljill1a zida otpreska se krece u granicama za:
olovo, cink i alumjlIlij
celik
mesing
bakar

0,05
0,1

-7-7-

0,1 mm
0,5 mm
0,3 mm
0,5 mm

dok je gornja granica (maksimaJlrul debljina zida kod hladne obrade) do 15 mm.
Kvalitet obradene povrSine se naJazi unutar kriterija 6. i 7. klase tacnasti
(klasifikacija po tabeli br. 37).
Sve vrste <':1:!lika koje kad presovanja istiskivanjem zahtijevaju yeti radni
pI"litisak ad 250 kg/mm2, ili ne trpe veCu deforma.ciju presjeka od 25% u jednoj
operaciji n e dolaze u obm za preradu ov.im metodama.
Najveci uticaj na proces abrade istiskiv'a njem ima sadrZaj ugljika u celiku. Povecanje sadi"zaja ugljika za 0,1 0/0, uslovljava povecanje specifienog de-

TMi.~LlLbr.

71

BAZM OBLICI OTPRESAKA 00 LAKIH METALA KOJI SE B&

DE PRESOVANJEM IS.IISKIVANJM
JEDNOSTAVNI KOMADI
KOJI SE RADE METODOM PRESOVANJA
PROTUSMJERNIM
ISTISKIVANJEM

SLoiENI KOMADI
SA VANJSKIM I UNUTRA!;NJIM ZIDOVIMA

KOMADI RAZNIH
08LIKA KOJ" SE RADE
KOM81NO VANIM
METODAMA PRESOVANJA ISTISKIVANJEM

A . KOl<AOI SA eILiNoRltNII<
"JELOl< I GLAVOl<
.
RAZLltlTOG OBLIKA

" 'Y' Wf"

a

II

B. KOl<AOI SA STEPENAST/I<
TUELOI<

"
d

C. K014SINACIJE OBLIKA
A I B

~~~~~GJ~GJGJGJ'

~mijJijJ~GJ~mrnffi~
m

stu

."

O. CILINDRI '(!AURE SA ISPRESOVANI14, UTlS"UTI14, ILl

PROBIJENI14 DN014

fVllIlITtllWllrwmmy,
"

bed

11

It

E. CILINORI(!NA TIJELA SA, ILl BEZ DNA I SA STEPENASTI14

0140TA(;E14

F. K014BINACIJE OBLIKA E I 0

SI.26' KLASIFIKACIJA ROTACIONO-SIMETRICNIH KOMADA

KG)I SE RADE RAZNIM METOOAMA PRESOVANJA.
IST/Sf(IVANJEM

fonnacionog otpora prosjeeno za 10 + 20 kg/mm2. Gornja graniea sadriaja

ugljika u ~eliku kod prerade plasti~nom deformacijom u hladnom stanju izn06i
1,GG/o, dok iskustvo pokazuje da se istiskivati u hlaclnom stanju mogu celici kod
kojib sadrzaj ugljika ne prelazi 0,45'10.
Isto tako negativno djeluje na proees istiskivanja i poveeanje legirajuCih
elernenata u ~e1iku kao to su: silicij, mangan, aluminij, molibden, nikl, vanadij,
volfram i krom. Uticaj ovih elemenata na mehani~ka svojstva ~elika je manji
od utieaja ugljika. Aproksimativno se moze uzeti da povecanje sadrbja pomenutih elem.enata u konstruktivnom celiku za 10/0, uti~e isto kao povecanje
ugljika za 0,05 + 0,1 % Sadr!aj fosfora i sumpora smanjuje plasti~nost celika.
Zato se kao gorn]a graniea, dozvoljenog saddaja uzinIa 0,03 ...;- 0,035 0/0 P i
0,030 .,. 0,035'10 S.

VIII 2. Slobodno .abijanje

Pod slobodnim sabijanjem se podrazumijeva proees, kod kojega se komad

(valjak, paralelepiped, Hi' tijelo bilo kojeg oblika) sabija izmedu gornjeg i
donjeg dijela alata (s1. 265 a) 'pod djejstvom odgovarajuce sile masine za obradu
deformacijom (prese iii kovackog celtica). Rezultat s.bijanj. (sl. 265 b) se ogled.
u tome da se visina tijela smanjuje (od ~etne ho do konacne hl < ho), a popreene dimenzije komad.a se povee8vaju (dl > do), To zna~i da se materijal u
zonama, neometanim povrsIDama alata, slobodno (neometano) Siri. Sila sabijanja se kao funkcija hoda pritisk.i.va~a mijenja ad vrijednosti F = Fo = 0 u
poeetku sabijanja, do 'vrijednosti F = Fl = FU).U na kraju sabijanja.
S obzirom da slobodno sabijanje predstavlja prvi stadij, kako presovanja
istiskivanjem, tako i kod kovanja u ukovnjima (sve dok materijal ne popuni
kalup za presovanje, odnosno gravuru kova~kog uJrovnja), to ovaj proces sIuXi
kao osnova za analizu istiskivanja i kovanja.
SUa sabijanja se izracunava na osnovu ravnote2m.ih uslova za neku fazu
sabijanja, kada. valjak ima pre~nik d i viSinu h, pri ~emu je:
do

<

<

di

hi

<

<

ho

Iz valjka (s1. 265 a) se izdvaja elementarni volumen debljine dx, ograsa dvije radijalne ravni, koje se sijeku pod uglom d a i visinom h. Posmatrani clement se nalazi na rastojanj~ x od rotaeione ose valjka.
Na teonim povrSinama ovog elementa djeluju nonnalni naponi pritiska
(7'1 i napoli kontaktnog trenja ~k (izJnedu dodimih. povrSina komada i alata)
usmjereni ka eentru valjka. U radijalnom pravcu djeluju naponi d2 i CT! + d 0"2,
a u tangencijalnom norm.alni naponi eT3.
Uslov ravnoteZe svih elementarn.ih sUa projektovanih na pravae x moze
se predo~iti j~acinom:
ni~en

d
cr, xh d -(cr, + dcr,) (x + ' d x) hd +.2cr3h dxsinT -2~. x dxd ~ 0

~60

b. FAZE SA8IJANlA

r~~L.

""

, . NAPONSKO-DEFORHACIONO S TANlE

d 2

c. DIJA GRA H
NAPONA

<.ZONE DEFORHAc/lE

51.265 SLOBOoNO SABIJANJE

TABELA br. 72
CVR5TOCA tELlKA PRJ VJ~/M TEMPERATURAMA
eVRSToCA CEUKA U
HLAD~~~ STANJU

tc

TEHPERATURA

600

700

800

900

1000

1100

I}OO

1300

~1.0

I}

6;5

},5

}.Q

1,5

}5

',5
7,5

Sre<ioji lel/k. so G"",. 60

45
15
}5

5,5

~5

},5

}.O

7,5

5,0

3,5

},O

mm 1

kOi

Heki celik so G"m

Tvrd, celik

50

Gm ~ 80

37.S

"

16,S

"

TABELA
br. 73
.
ZAVI5NOST KOEFJCIJENTA
TRENJA 00 TEMPERATURE
.
.,.".

-.

"

... -

HATER/JAL

TEHPERA T U R A
I roo

I }OO

Autorl
podotoko

700

800

900

Cellk so Q.20 % C

0.'0

0,37

~}5

Celik so 0,28

"C

0,"

0,}6

~}7

o,},

telik 50 O,I.J

"C

0,'0
0.38

0,3'
0,36

0,36

0.30
0.]3

o.}7

o.}7

Lue g
POl//ov

O, J]

O,J]

o.}9

o.}7

G.t

Cf!lik so 0.50-0,80" C

1000

t'e

PO,mp
/

Ov-a diferencijalna jednal:ma se Ill.OCZe pojednostaviti ako se:

~,
.
. d a.
radi m alog ug la ..
IZvJ..::u, zatnJena SID -

d a.
2

~-

zanemari proizvoo d at dx ,.". 0, kao bes.kona.6no mala veNeina viSeg reda

odnosu na ostale clanove jednacine

cijela jednaNna.. krati sa d a i srew taka da je
era

dX-U2hdx-du2 h

X-2'tkX

dx

Pod pretpostavkOO1 aksialno simetricru. deformaclje jednaCina se svodi na obIik

dx
2'Tk}l

dO's = -

Nadal je iz uslova plasti.Cnog t~en.ja 0'1" as = k more se diferenciranjem dobiti

d a je dO"l - d as = 0, i.Jli dO'l = d cr3
dx
h

dU1 = -2~.-

Dalje rJesenje zav:i5i od naCina tretmana napona kQntaktnog trenja za ovaj

s1ucaj (poglavlje II 7).
Po E. Siebelu najrealnij.i uslovi za ovaJ proces se d()bivaju ako se napon
k ontaktnog trenja uzme proporciooalan lroeficijentu trenja i deformacionom
otporu (obrazac 32 b), to jest:
~.

~ d 17' =

-2(.< k

~ ~dx +

= (.<k
C

iii 17. = -2(.<k

X
11
+

C.

Vrijednost integracione kQnsta.nte se odreduje iz granienog uslova po kome je

za

X= -

d
2

CT!=k

d
C=k+2(.<k2h

U vrStavaju6i ovu vrijednost U opSti ' i.nJtegral, dobiva se partikulax:n i integral ,

odnosn o napon 0'1 kao funkci ja 'MbTciinate x.
17. = f (x) = k [ 1

+ -2(.< ( -d h

x )

(a)

Odmah se moze uoCiti da se predooona funk cija (a) mijenja po zalronu

prave lindje (sl. 265 c) U !l1'anicama:
j e CTl = k i za x = 0 j e 17. = k (1
Defonna~ona

(.<d
. h

+ -)

sUa (obrazac 30).

F =

~O"Dd A

pri cemu je an

= e11 i

dA = 21t x dx

F = 27tk

'"~[ 1 + 2~L( ~

-xl] xdx

,
~~

F = hk

d'

rlp

[~XdX + ~hd ~ xdx- 2: ~ x'dxJ

,

F = hk [

dn

d'

d' ]

1t

d'

8+ h ' -S- -h' 12 =T k

(I+T'

~)
h

F =Ak (I +~
' ~)
3
h
Rad!>i pritisak (obrazac 31)

~ 0", d A
p=

F
u
= - = k (I + A
3

d
.- )
h

~)

(170)

Analognim nacinom bi se mogao izvesti i obrazac za radni pritisak sloOodnog

sabijanja paralelepipeda kvadratnog presjeka:
p = k(1 +~. ~)

(170 a)

odnosno za pravougao-ni presjek:

p=k( l +

3b-a
6b

~a )

(170 b)

gdie ie:
pkg
- -

nun'

kg
--

mm'

d mm b mm -

a mm -

i ' isak
ra d npot
-'
Specl'f-'
lUll

deformacion.i. otpor

koeficijent kon taktnog trenj a

precnik sabij enog valjka
dul8 straruca pravougaonika
kraea stranica p ravougaonika (stranica
kvadrata)

h mm -

visina sabije nog valjk a (paralelepipeda)

SUa potrebna za sabijanje se odreduje po obrascu:

F=pA kg
gdie ie:
P -

kg

mm'

A mm 2

radni pritisak

povrSina na koju djeluje radni pritisak

A= -" d'

za k.ruZni presjek

A = a2
A= ab

za kvadratni presjek
za pravougaoni presjek.

Iz izvedenih obrazaca se moze uociti. da je za idealne uswve (bez trenja lJ. = 0),
radni pritisak, bez obzira na oblik presjeka komada, jednak specificnom deformacionom otporu pri zadanim uslovima stepena, temperature i brzine deformaciie (p = k).
Specificni deformacioni otpor sabijanja u hlad.n.om stanju se nadomjeStava sa srednjom vrijednoStu k = ku = 0,5, (ko + kt) pri cernu je:
ho

ko = k (0) za cp = 0 i ki = k (cpi) za fPl = I n hi

Ukoliko se komad sabija u vrucem stabju, tada se specilicni deormaci.oni otpor

odred:uje na principima obrad:enim u poglavlju II 3.3. S obzirom da su obrascl
za radni pritisak sabijanja izvedeni na osnovu nekoliko pretpostavki bo Ato
su: 0 naponu kontaktnog trenja ("til: = IJ. k), nadalje da valjak zadriava oblik
i nakon sabijanja (to jest da nema karakteristiCnih ispupcenja po s1. 32 b), da
je deformacija simetricna (odnosno a2 = 0:3) itd., to se isti mogu smatrati pribliiniru.. Stoga se i speciiicni deformacioni otpor moze odrediti po priblimom
obrascu.
(171)

Koeficijentom Cv se u:z.ima u obzir uticaj brzine deformacije na specifieni deformacioni otpor. Ovaj koeficijent zavisi od vrste maAine za obradu deformacijom, i kreee se u granicama:
za hidrauliene prese
za krivajne (koljenaste i ekscentar) prese
za frikcione prese
za ~arovazduSne kovacke cekice

c., =
c., =

1,0
1,1
Cv = 1,3
c., = 2,0

+
+
+
+

1,1
1,3
1,5
3,0

Kod vruce obrade se istovremeno odigravaju oCvclcavajuCi i razoevrscavajuci

procesi (poglavlje II 3.3), tako da se moze zanemariti uticaj stepena deormacije.
Zato se ~vrstoCa (am) uzima sarno u zavasnosti od temperature deformacije
(tabela br. 72).
lspitivania koeficiienta kontaktnog trenia ([' po tabell br. 73) pokazuju
da on raste sa pove6anjem temperature do 7000 C, a nakon toga postepeno
opada i to naroeito kod niskougljicnih celika.

Uticaj trenja na radni napon sabijanja se mo:ie prema obrascu (170) predociti fakt orom
m --' l + "'
- . -d

em

Uv.i jek treba teziti da se proces sto viSe pribliii idealnim uslovima
= 1).
Prvi faktor je svakako koeticijent trenja, a drugi odnos preCnika i visine sabij enog komada. Ukoliko su radne (kontaktne) povrsine alata saUdno obrad.ene,
a komad se u toku procesa obrade dobro podmazuje, uticaj sila trenja ce se
svesti na n ajrnanju mogucu mjeru. Us.lijed Slita trenja, usmjerenih ka centru
predmeta (s1. 265). valjkasto tijelo nakon sabljanja nece zadrzati oalik valjka,
nego Ce se na sredini ispupCiti (51. 265 d). To znaCi da se u zonama neometanim
povrsinama alata, poprecne dimenzije komada viSe poveeavaju nego na mjesuma rontakta sa alatom. Ova pojava se maze uoCiti i iz deformacije koordinatne mreze ucrtane na valjku prije defarmacijc. Ako se na valjku (prccnika
do = 66,7 i visine ho = 100 mm) l.lgravira kvadratIlla koordinatna mreZa (sa stranicom kvadrata a = 10 nun - 51. 265 d 1), tada ce se naken sabijanja na nek:u
visinu (h = 66 mm), ova mreia deformisati, a tijelo na sredini ispupciti (51.
265 d 2). Pri dalj em sahijanju (na visinu hi = 57 rom) ovi efekti p.ostaju j as
i:z.r:azajniji (51. 265 d 3). Detaljnijlm promatranjem defonnisanog tijela mogu
se na istom uoCiti tri zone.
Na mjestima kontakta komada sa ala tom nastaje zona ometaJ'lA:)g sirenja
(.I). U unutra.snjosti tijela se rasprostire zona glavnog deformisanja (II). Prva
wna pastepeno prelazi u drugu, tako da boCno Sirenje raste iduci od dodirnih
povrSina ka sredin.i tijeLa. U zorn ne6metanog sirenja (III) 5abijanje po vi&i ni
je dosta ravnomjerno, medutim, u spoljasnjim vlaknima se mogu javiti velihi
naponi istezanja. Zbog toga kod velikog stepena sabijanja mogu na boenim pov.rsinama n a5tati prskotine. Iz 51. 265 d se rnoze jasno uoeLti uticaj odnosa dlh
na . radni pritisak. Kod poveCanja ovog odnosa zone ometanog Sirenja se priblizavaju jedna cirugoj, taka da se povecava i njlhov uticaj na os tale zone i
potreban radni pritisak raste (ove opite je izvrSio A. Tresca).
Defo rmacioru rad sabijanja (poglavlje II 4)

pri cemu je sila sahijanja (koristeCi obrazac 170 za radnl pritisak)

F

A p

d'- k ( 1
4

~ -7t

"' _d )
+_.

Sila sabij anja se po metodolog.iji M. V. Storozeva moze izraziti

m ena tijela, vodeCi racuna 0 tome da isti astaje konstantan.

7td5
ho
4

~ --

7t d 2
~ -4

1t d~

~--

hI

.
coost

preko volu-

(b)

V
h

F ~- k(

I-'
d
+ _._
)
3

h,

W - Vk

r\(1 + _.
I-'
d dh
)-

Na

OBIlOVU

obrasca (b) mogu se postawti relacije:

V4;

-0.'

do

odnOllJlO:

~=y4V h-I~
h

1t

~= y4 V
ho

4V'

--;- ho -0,5

hO- I ,5

(e)

1t

pa se zamjenom ovih vrijednosti mole rije.siti i2;raz pod integralom za delormacioni rad

W = V k[ In

~o_ ~

t"v . ~(hO-'"

- h-, I.') ]

koristeCi obrasce (e) dobiva se obrazac za defonnaoioni rad u konacnorn obliku:

(172)

U lC1ea:lnil;n uslovima (1-1 = 0) ovaJ iz..raz se svodi na obrazac (25 a) za deformaciani rad sabijanja bez trenja
. ho
W=Vkln- = Vk<p.
n

KovaCki ~ekJic se dimenzionira na osnovu zadnjeg udara malja l:ek.ica. Deformacija zadnjeg udara (eJ ne smije hiti jednaka kri:tri.cnoj deformaciji (En). KritiOti stepen deformacije zavisi od vrste materijala i temperature kovanja (poglavlje II 3.1).
Deformacioni ' rad za zadnji udarac malja

reldc.a

S obzlrom na male vrijednoet1 deformaclje zadnjeg udara, prltisak ae mote

smatrati prlbli!no konstantn!m, tako da ae mole rabmati bllo za pOCetni, iii zavrtnI moment deformaclje :
p - k(1

+~
. --'!.. ) ~ k ( 1 + ~ .
3
h
3
W. -

VPln~
h.

U poglavliu n 1. je dokazano da se za male stepene defonnaclie mole

glavna logarltamska defonnaclia aproksimirati stepenom defonnaclje
~

h _ Ea
In-=-

h.

tako da je deformacWol -rad za zadnii udar malia kovai>kog cakio..:

. . . . . .

..

(173)

Cjelokupna energija kovafkog fekio.. ae ne trolti samo za izvrienie korisne

deformaclie. Dio energiie se gubl u elastifnom sudaru malia (sa gornjim dije10m alata} I nakovnia fekiea (8a dooJim dijelom alata), te nakovani odskace.
Dalji gubicl nastaiu usllied potr... postolia fekica I ternelia, elasti1!nih deformacija konstruktivnih elemenata fekita. itd. Ovi gubici se uzimaju U obm sa
koeficljentom korlanog djejstva udara (TJ), pa ie potrebna energija zadnieg
udarca malja fekio..
W.
E=-
T)

Ovu energiju treba cia ostvari

po obrascu:

~ekil:

sopstveoom kinetiCk.om energijom kOja se

ra~a

gdie ie:
G' kg -

v mJsec'g = -9;81 mise<:' 1} -

tef;ina padajuOih diielova cekle. (to ie ukupn,; tem. gornieg diiela alata, malja, kllpa i k.lipnj a~e, koji nose malj)
brzina u momentu udara. Kod savrem.enih
kovaClcih cakiea v = 6,5 mise<;
ubrzanje zemliine tere
'k.oeficijecl t kor.isnog djejs.tva udara. Kocl
parovazdu.!nlh celdea T) = 0,8

G 6,5
E =2 , 9,81 = 2,15G

Tefula padajutih dijek>va

~eki~a

E
Wz
WI
G = -2,15 = """'"'~
2,15 . 1] -- 1,72

. .

..

. . .

(174)

Na osnovu prora~unate teline padajuCih dijelova ~ekica odrec1uje se energija

zadnjeg udara ;

E= 2,15G kgm

I.

(1740)

Potreban broj udara se dobiva kao kVQcijent ukupnog deformacionog rada

(obrazac 172) i korisne energije jednoi udara.
W
E1]

n= - -

. . .

. .

(174 b)

Dozvoljeni stepen deformacije kod sabijanja u hladnom stanju zavisi od vrste

materijala' i prethodne tenniCke abrade (stanja) istog.
Vrijednosti dozvoljenog stepena deformacije se krecu u granicama;
Stepen deformacije

Materijal
stanje

vrsta
Celik sa 0,1 + 0,15'10 C
Legirani ~elik
Nen1ajuCi ~elik
Aluminij .i bakar

E=

ho-ht
100</.
ho
60.,. 70
60 + 65
75 +80
75 .,. 80

zaren
poboljian

zaren
zaren

Najveca visina cilindra pri]e sabijanja ne smije da prema.si vrijednost

hoCl(IIIIX)

= (2,5 ...;- 3) Do

Ukoliko ovaj uslov nije ,ispunjen, postoji opasnost od izvijanja komada.

Primjeri:
1. Odrediti silu sabijanja ~eli~nog valjka (materijal C.0545-St. 50) u vrucem
stanju (temperatura sabijanja t = 1200 C) na hidrau!icnoj kovackoj presi.
Dimenzije cilindra prije sabijanja (s1. 265 b)
d.

160 mm i ho

300 mm

a visina nakon sabijanja

hi = 100mm

S obzirom da je ispunjen uslov

ho = 300 rom < 2,5 do = 2,5'160 = 400 mIn ne pootoji opasnost izvijanja.

SIepeG aabljanja (obrazac 7)

E

Pre(:nik

h.-h,
300-100
h.
~
300
= 0,61 - 67'/.

sabijenog ciUndr. (obrazac 16)

dJ

~ d,

h. = 160
bI

300
= 277mm
100

Za materijal C. 0545 i.z !abele hr. 4.

~",tOC. u hladnom stanju

11m

pO -+- 60 kg
mm'

saddaj ugljik. C = 0,35'/.

Z. ove vrijednost.i i temperatuxu t = 1200"C iz labele br. 72 i br. 73 se
oMtavaju vrijednooti:
2,5

0"111 =

kg
!
mm

Po

0,25

Spedfimi deformacion:i ()tpor (obr"".c 171)

k =

c,.l1m ~

1,1 2,5

2,75

kg

mm

Radni pritisak (obrazac 170)

0,25 277
-IL3 -dl
)
~ 275{1 + - - )
hI'
3 100

P =k( 1 +

p = " 2,75 . 1,33

Silasabijanja
It

d,

F ~ p'A ~ p'4=3,38

It

kg

3,38 mm'

277'
4
=204000kg

~204 t

S . bijanlie se vdi na hidraulienoj kov.awj presi 00 = 200 t

2. Odrediti lezinu padajul:ih dijelova kova&og f eki.6a, energ.iju i potreban broj

udara, aka se isti k.omad kao u prethodnom primjeru sabija na

fekicu.
k

~ c,. 11m ~

3 . 2,5

IL d,
P ~ k (1 + - -) = 7 5{ 1
3 hl'

kova~kom

kg
7,5 nun'
277
+ _0,25
.
)
3
100

kg
7,5 1,23 = 9,23 mm'

Valumen valjka
1t

d;
4

1t

V = - - ho =

160'
300 = 603210' mm'
4

Stepen deformacije zadnjeg udara

EI. = 0,05

Deformacioni .rad zadnjeg udara (obrazac 173)

W,

= V P . E, =

6032 . 10' . 9,23 . 0,05

W, = 2784 ,10' kg mm = 2784 kg III = 2,784 t m

TeZina padajucih dijelova

Cekic. (obrazac 174)

WI.
2784
G = '172 = 172 = 1620 kg

Kovanje ce se vrliti na kovackom cekicu sa tdinom padajucih dijelolja

G = 1600 kg = 1,6 t

Energija udara (obrazac 174 a)

E = 2,1 5 G = 2,15 . 1600 -" 3440 kg

Ukupan deformacioni rad (obra'zae 172)

W = 6032 . 10' . 7 5 . 3 10 300

,
2,
g 100

+ 2 90,25

(277 _ 160
100
300

>]

W = 55193 10' kgmm = 55193 kgm = 55,2 tm

Potreban broj udara kovackog cekica (.o.br. 174 b)

h =

vm

3.

w.

E . 11

55 193 = 20 udara
3440 . 0,8

Pl'OraCUD sila i deformacionog rada

VIII 3.1. Presovanje metodom protusmjemog istiskivanja

Pocetni ablik materijala je platina (prelmika Do .i visine ho) sa povrSinom
(po sl. 267):
1t Do
Ao= - -

Karakter.isticno je da je VlSlna plat.ine manja od pre6ni.ka. Istiskivanjem se

proizvodi ()tpresak (vanjsiq)g preCnika DI ~ Do) i re1atlVno male debl jine (,)
u odnosu na pr~. Visina (}tpreska {rll) .je jednaka, ill ne.to veea od preCnika
(a feslo ie hi < DI). P<>vr&na popremog presieka ()tpreska:

......

Defor maclja
prtsj.ka " " _
Radnl prltlsolt p
Prlmj.db.:/5-,o-S:ttl AU AI-I,g.Jr.; /5-7"-9 Za toll/t.
AI i AI-Itgurt liZ podrnaz/ ..nj a t,l/lt fQJIrot/ran i podrnazvn pr/jf proso ..nja.

/!!!;;. -

51.261 NOMOGRAM ZA ODREDIVANJE RADNOG PRITISKA

ZA PRESOVANJE KOMADA METODOM PROTUSMJERNOG ISTISKIVANJA (Po H Q/eldmgnnv J

ID 70 rDlII.

fl.";;,.

Delormaclja
prt!l~ka ., "

ne

N.I'ltIJlDDJetJ

La,. d,'ormaclja ,." -

51.268

JJO

Radnl prltlsalt p
Prlmjtdba, All AI If!1urt liZ podmaz/'IG1t~. a Cellk IosfatirT1n I podmazon prj). pruo""nja.

ODF./FEJI ~~

1t(Do- d ', )
4

Stepen deformaclje presieka I glavna logaritamska delonnaclj. (tabela br. 74)

se za ovaj proces odred.uj u po obrasci.ma:

All
CPI = I n - """ In
Al

DII

Do-dl

-0,16

)ladni pritisak se lOO!e kod brzih proraeuna odredi!ti (po H. F eldmannu) po nomogr amu (s!. 267) za rame materijale. Za odrederu stepen delonnacije, se u
pre&jeku ordinate sa krivom za zadani mater.ijal ootava vrijednost:

gdj e j e :

k"" - stvami srednji speci!im i deformaclon.i

otlpor

idealni Chez trenja) srednji specifiau d.,.

fonnacion.i otpor
stepen korisnog djejstva p rocesa istiski-

ku T)d -

vanja.

Na osnovu dobijene vrijednosti za razne adnose hoi! na apscisi se o~ita v a radni

pritisak.
Radni pr.itisak se po H. Feldmannu rnoU! proral:unom odrediti na slijedeci na&!. U pOCetku se pod pritisk.om tiskaca (51. 270) platina slobodno sawia,
sve dok ne popuni kaJup za presova.nje. Ij>io priiliska, pottreban za .izvrienje oye
defonnacije, odreduje se analDgno kao i za slobodno sabijanje to jest po obraseu (170)
I-'

dl

ho

po =ko(l + - - )
Nakon toga iz.medu zidova kalupa i tiskata poCinje istiskivanje otpreska
(sa debljmom uda 5) i za ova1 proce6 potreban je dodatni pritisak :
PI = kl

+ kl

ho

-s- ( 0,25

+ TI-' )

Radni pritisak protusmjernog istisk.i.vanja:

P = PO+Pl
P ="O( 1 +

1:...'!.o. ) +
3ho

k l + kl

~( 0, 25 + 1:.. )
s

kg,
2mm

(175)

D"''' $." f(J"'.

lRfotm.pt'eSjMJ . , , , -

Rodn/ prm$ak p l!.JL

mm'

t"WiiiatiU

u,g._trrK:Ija ,." -

51.269

TABLA be. 74
DEFORMAClJE KOMADA KO/) PRESOVANJA ISnSKlVANJEM
VEL/bNA

ISTOSH.ERNO ISTIS- Pft1IIJSH.ERNO ISTIS- PR01ISI>IEIKJ ISTlSKN4NE~

KlVANJE P05UJA
KlVANE PlJNIH KOH.

_4 -

P.~/na

povrilna
'f.redlce In
a~a)

A.
Konatna
porrs/na
rpovrs/na
otpr.sovQf)og

komada)
A,

lRformac/ja
pruj";,.""-A,

y.

';;1;'::!:c1j:

"1'.,. -t

1Dl

fa:

D. ...

... 11.

I~

W/~

'~

;/'-,

i (D/-Iff)

T d

~
D.i

~
"'~

... 1. 11,_g,d, -11./6

1!.
ra: -d)
4

t-'

..

Do
I

.
:I

- f rot- d,' )
1-

ol-'"
Dl-<t1

I~
It

,._

gdje je:
- kg
ko "rom-

k
1

kg
nun'

'I'

specifi~n.i deforrnacioni otpor . za ip = 0

specifi<!:ni deformacionJ otpor za

~

'1'1

Do, ho mm dl nun -

In

Do
- 0,16
Do-D, .

preCn.ik i Vl6ma platine

unutralinii pre<!nlk otpresk.a (prOOn.ik ti.ka~a)

s nun -

debljina zida otpreska

Sila istiskivanJa:

~ A .P ~

1t

d1

'4

P k.g

I . . . . . .. . .

'.

. .

(175 a)

Defonnacioni rad ,istiskivanja se mc:>1.e, smatrajuQ silu pribllim.o konstantnom

(Ato su potvrctili i eksperimenti), odrediti po obras,cu:

F H
W = 1 000 kgm

.. ...

. . . . .

. . .

...

(176)

gdie i e :
F kg H mm -

maksimalna aila _vanja (obraiac

175 a)
hod tiskal!a, kod protusmjemog istiskivanja (sl. 270)
H~ht-lu

Primjer:
Odredtti sHu J. deformacioni rad za presova,nJe komada metodom. prQtusmjemog istiskivanja po cWnenztjama prem.a 81. 270. Rad se vr.i u hladnoni
stahiu. Materijal C. 1121 (Ck 10).
Glavna logad,tamska deformacija

Do
30
<1'1 ~ In Do
dl - 0,16 ~ 2,3 log 73_0o-"-~2=-4:- - 0,16 ~ 1,35 ~ 135'/,
Iz dijagrama po sl. 18 za zadahi materijal

ko

~ 25

,:.

za 't'

~0

S obziorQln da se prerad:uje ~eli.k.

procesa podmazivati "(p. - 0,1) ..

kl

~ 69

OIl ~e

se

, :.
P.fij~

za <I'

~ <1'1 =

135'/,

obrade fosfatirati, a u toku

O'Rt .solt
Platina

SI.710 PROTUSMJERNO 1ST7SKJVAN.

It

..

:to

...

",7

.c

51.212 ISTOSHJERNO ISTISKJVANJE PUNIH TUELA

iii

.
.'"

U!

~~~.~~ o'~r~.="~k~~~~

t.n~.

046
Gredlco

SI.271 UBAOANJE

50

WlO....~-!

SI.273 ISTOSMJERNO ISTISKIVANjE /PUH nJELA

Radni pritisak (olirazoe 175)

pO

= ko

p = 25 (!

~ ~:) + kd k1 ~o (0,25+ ~)

(1+

+ 03,1

+ 69 + 69~(O,25 +!0.)

24
10 )

165~
non'

Sila istiBkivanja (obrazae 175 a)

2

_ 1td, P _ ",24'
F 4
4

165 = 74600 kg = 75 t

Oelormacioni rad (obrazac 176)

W _ F(ho-h,) _ 74600(10-4)_
1 000
1 000
- 448 kg m

VIII 3.2. U bad

nje

Ubadanje je tipicna kovacka operacija, kQja je potpuno analogna presovanju metodom protusmjernog istiskivanja. Razlika je u tome ~to je U ovom
sluCaju polufabrikat grediea sa visinom (hoJ jednaJrom, ill veeom od precruka
(Do). Otkovak ima debljinu zida u odnosu na pr~nik, matna veCu nego kad
prethodnog procesa. Ukoliko
radi 0 komadima vel:ih dim.enzija, tada se ubadanje vcli u vrucem stanju, a kod manjih u hladnom. Najt~l:e se z.a ubadanje
koriste hidraulicne lrovatke prese, ili horizontalne kovacke maSine.
Brema 51. 271 pOEimatra se elemen.t ABeD kojci. se sab1ja ispod tiskaca
(pr~nika dl). Na elementarnom volwnenu debljine d x, viSline h2, koji se nala.z.i na rastojanju x od rotacione ose predmeta, u vertikalnom pravcu ce djelovati normalni naponi pritiska 0"1 a u radijalnom naponi (12 i (12 + d (12, Naponi
kontaktnog trenja ('t'k = IJ.' k) su usmjereni ka centru predmeta. Difer_~cij~lna
jednaCina ravnoteze je analogna kao i za slobodno sabijmje (poglavlje VIII 2),
tako da je njen opffi integral:

se

Razlika u odnosu na swbodno sabijanje je u tretmanu granicnih uslova

nuZnih za odrec!ivanje konstante C. Ovdje j~ potrebno ureti u obzir i dodatni
pritisak PI, potreban za istiskivanje prstenastog e1ementa AEFG, tako da je:

za x =

d1
7:

(7'1 =

IT1

k ;-

PI

= k [1

21ld1 +-(h, 2

x)

+ PI

De1ormac!ona oIla po obrascu (30)

dl/2

F=

~aDdA =~Cn21tXdX
A

"

d~

dl/2

F~21tlol[1+~~( ~'_X)]

xdx+2"PI }XdX

F~

"d: k (I + ~~)+ "d:

4
3 h,
4

pl ~A

[k(1

+~~)
3 h,

+Pl]

Radni pritisak po ohrascu (31)

p~..!:.
~k(l+ ~~)
+PI ~ PO+PI
A
3 h,
gdje ie:
po -

Pl -

pr.itisak sabijanja materijala .ispod ti.9kaca

(u :wni sabijanja ABeD)
pritisak istiskivanja materijala izmedu ka
lupa i tisk~a (u :wni isti&ki.vanja AEHG).

Da hi se o.dredW pritisak PI, poonll>\ra se prstena&ti el.eon..,.t ~iI1ine (D I - d,) i

debljine dz u zorn .istJskd'Vanja. Na ovaj element djeluju normalni naponi C"l.
l:IoOlIO prri:trisci: ti&ka~a i kalupa q, a u pravcu supratn.om istiskivanj u naponi
kontak1zlog Ironia "<k ~ II- . k.
Dierenoijalna jednacrn8 ravnoteze ovog elementa glasi
(cr,

1t221t22
+ dcrJ4"(DI
- dl) -cr'T(D,-d )-"<k,,(D, + dl)dz ~ 0

o.dakJe je
d cr,
ill nakon iontegriran,ja

Integraciona konstanta se odred:uje iz graniCnog uslova:

za z

0 je

U1 =

0 i C = 0 ta.k:o da je

Iz uslova plasti&tog teeenja:

q - 0'1 = k, iIi q =

C"z

+ k,

odnO&llo

De!ormaclona slla po obraacu (30)

F = ~cr"dA

'fcrl2"XdX

Hl+ ~~(

dl/2

F = hk

dJf2

:l_ X

)]

xdx + 2"Pl

F= "4dik (1 +

~ xdx
0

~ ~)+"4dipl=A[k(1+~ ~)+Pl]

Radni pritisak po obrascu (31)

~'
I-' dl
p = A =k(l+Sh.)+Pl=PO+Pl

gdje ie:

po -

pnitisak sabijanja materijala .ispod tiskaca

PI -

(u wnj sabijanja ABCD)

pIitisak istiskivanja materijala izmedu kalupa i tiakata (u wnj istisk.ivanja AEHG).

Da hi se adredW pI'itisak PI, posmatra se prstena&t:i element irine (Dl- dl) i

debljine dz u zoni. ~tislci'Va.nja. Na ovaj element djeluju normalni napon:i. 0"1,
boCno pribisei' tiska~a i kalupa q, a u pravcu su.protnom istiskivanju naponi
kontaktnog trenja .... = I-' . k.
DUerencijalna jednafina ravnotefe ovog elementa glasi
(cr, + dcrJ

n22

'2t22

(D l-d,)-cr'"4(Dl-d ) - .... "(Dl + dl)dz = 0

odakJe je

ill nakon Integriran,ja

(lr.

= 4 P. k Dl

dl

+C

Integraciona konstanta se odreduje iz granienog uslova:

z.a z = 0 je

0'1 =

0 i C

0 tako da je

z
cr, = 41-'k D1 - d 1
Iz uslova plast:itnog tetenja:
q-IJr.

k, Ui q =

(fr.

+ k, odnosno

N. uaju tlakaea (ravan

AEJ,

ill z.a _ 1 je

q = p. - k (I

41' 1

+ D.- dJ

Radni prit.isak ubadanja

P = k(1

11 d.
4 I' 1
+-)
+
k(1 +
)
3 Iu
D.-d.

. . .

. .

. . . . . . .

(177)

Primjer:
Na hidrauli~k o j kova&Dj preoi ubada Be komad dimeruija po 01. 271.
Mater.ijal je telik C. 4321 (EC 100) sa <1m = 59 kg/mm' (u hladoom otanju) i
sadrf.ajem ugljilca C _ 0,19.' . Tempera.tura na zavcletku ubadanja t '""" goooC.
Pror~Wl8 ti

silu prese.

Za zadoni mater.ijal i temperaturu iz "'bele hr. 72 I br. 73

am

kg
7,5 mml

i lJ. - 0,37

Speci!irni deformacioni otpoc (obrazac 171)

k = C. <1m

1,1 . 7,5

kg
8,25 - ,

mm

I>utina glove tiskoto

I

== dl

::ell

120 mm

Radni pritisak (obrazac 177)

p = k(1

+ ~ ~) + k(1 +D.4~~.)
0,37 120

P = 8,25(1 + - 3 5 0)
p = 8,25 . 1,296

Sila ubadan,ja (sila prese F =

+ 8,25( 1 +

+ 8,25' 3.22 -

4 0,37 120
200-120 )
37,3

kg

='

ohrazac 176 a)

'It. 120!
. P = -"--;-- . 37,3 = 422000 kg - 422 t

Vlll 3.S. PrMOvanjo motodom btoomjomo, iatbkivanja

a. btbldvaaje pUDih tijela
~etnom

Iz gredi.ce (pre<!:nika D. i visine h.) sa

AlJ =

,
Do

'7t.

povriinom (,I. 272)

4
istiskuje se komad sa glavom (preCnika Dl
Al =

Do) i tijelom. (preCnika dt) povdine

nd l
4

Stepen deform.clje presjeka i glavna logaritamska de!ormacija (tabel. br. 74)

'I'

~ A.-A! ~ 1 - (~)'
Ao
'l't

Do

in -

AJJ

AI

n!

In - ,
dl

2ln

Do
dt

Da hi se odredi]a sila istiskivuja, posmatra se element napregnutog Ujela u

roni de!ormacije (sl. 272). U konusnom dijelil. kalupa (sa poloWwm centralnog
ugla a) vr.ti se redukcija presjeka od vrijed..n<l6ti Ao na AI. U prvom momentu

se zanemaruju sile trenja, taka da je element debljine dz izlozen naponima pritiska IT, (na povclini A) i IT, + d <1, (na povrlini A + d A), dok na bOCn.im povrtinama djeluje norrnalni otpor kalupa q.
ProjektujuCi sve sil.e na pravac istiskivanja nastaje diferencijalna jednaCina:
(IT,

+ d <1J (A + d A) -

IT,

A -

dz

2" x - ' qsina =O

cos IX

Ova jednafuna uz adekvatnu zamjenu:

1tX2

A =

i dA

xtga i dz

2'Ttxdx
dxtgCt

i dO',' d A = 0 kao beskonacno male veliCine vieg reda, svodi se na oblik

1t

x 2 d a"

+ 2 1t X dx (fJ. -

iii

x d '<1,

2 1t X dx q

+ 2 dx (0', -

q)

Iz usJova plastitnog tel!enj':

<1, - q = k

CdIT,

Jk

(fz

~- 2
=

Cdx + c

Jx

-2lnx

+C

Integra~ona

konstanta se odreduje iz grani~nog uslova:

za x = RI je f1~ = 0 i C -= 2ln RI , pa je

R:

a, = kIn - -

x'

Za x = n se dobiva najve6a vrijednost napona istezanja

Rf

at = kIn ---z
r I

Idealna sila ~a J.zvr!ieonje Ci.ste plastiCne deformaeije (bez gubitaka trenjil) pri
istiskivanju u hladnom stanju:
Ft = Ao

Ao ksr In

t71 =

R~

-'2 =
r I

Di
Ao kif In - ,
dl

Ao

1" 1

= Ao k sr In At = Ao ksr qJl

(aJ

S ila trenja u k onusnom dijelu kalupa za presavanje (usIjed napona kantaktnog trenja 'tk = iJ.' k) po E, &iebelu je upravo proporcionaJna idealnoj sili
i koeficijentu kontaktnog trenja, a obrnuto uglu Gt (u radijanirna)
F2 = Fl ' IJ.
-

"

IJ.
Ao ksr qJI-

(bJ

"

Dak su silom F2 obuhvaceni gubici usljed vanjskog tr enja (izmed.u m aterijala

i konusnog dijela kalupa) po A. Eichingeru, PQtrebno je uzeti u obzir i unutr a~ nje gubit ke usljed toga ta se vlakna materijala p ri istiskivanju moraj u,
u zoni deformacije,.ukriv.1ti (pod uglom a) , a za,tlim panova ispraviti.. SUa za
pokr;vanje ovih gubitaka;
Fs = -

2
3

a.

FI - ~

q)I

(c)

Ao ksr qJlCP I

N q haju treba uzeti u ohm

cilind rJan.om dijelu k alupa:

joo i silu trenja (izmed.u materij ala i kalupa) u

.

1t
:~.:.:D
::-=o "h.::.
o,,1J.:..:k.:..:o
'It Do ho iJ. k .
F4 = ATk = 1tDohoiJ..ko = Ao - . Ao
= Ao
1tD;_

F,

ho
Ao4lJ. k o.
Do

(dl

Uklupna sila lstisldvanj a (suma a do d) :

F ~ 1: F, ~ Aok" CP l (1
1= 1

+-. IJ.ex. + -32

'"
- )
qJl

+ Ao 41J.k. -ho
D0

Radnl prltlsak prot.u.smjemog la_lvanja punlh tljela :

p= -

F
AD

= k"q>l(1

I-'
2
+-+
- -) +
a.
3 !pI

4 l-' ko-

ho
Do

(178)

SUa .iBtiskivanj a:

D,
Aop = - 4- P
1t

..... ..

. . .

(178 a)

Radni pritisak se moze na osnovu zadanog stepena deformacij e 'i' 04rediti i iz

nomograma po 51. 268.
Deformacioni fad istiskivanja se odreduje po pribliinom obrascu (176),
s tim da je hod tiskatB. u ovom slucaju H = ho - h,.
Primjeri:
1. Odrediti silu i deformacion.i. rad istiskivanja komada po dimenzijama prema

sl. 272. Materijal C. 1221 (Ck 15). Precnik gredice se uWna jednak preCniku
glave atpreeka
Do = Dl

46mm

a visina gredice se proraeun8va na osnovu jednakosti volumena otpre:Jka i

gredice.
Pocetna i kona6na povrsina
2

A6

11:'

Do

= 1t..

46

2
=

1662 mml

'It'd,1t'23!
Al = - - = - - = 41 5 mm2
4
4

Volwnen otpreska

V = Ao h.

V = 1882 15

1(;'8
'2
'2
+ 12
(DI + d l + DI dl) +

+ 1t . 5,75
12

(46'

AI [hl -

(h,

+ 23' + 46 23) + 415 [55 -

+ aJ)
(12

+ 5,75)J

V = 46040mm'

Visina gredice
V
46040
ho = - = - - = 27,7 ..... 28mm

A.

1662

Glavna logarita.m.ska defonnacija

Ao

1662

1,38 ~ 138'/.

'1'1 - In AI = 2,3 log 415

Za zadani materijal po sl. 18

ko - 27

kg

mm'

za

ksr =

q>~O

ko

+ k.

i kl

70

+ 70

27

za 'I' = '1" = 138'/.

nun'
= 48 ,5

2
11:'rJ,0

IJ. = 0,1

kg

a. = - - =

180

11:60

kg

rrun'
= 1

180

Radni pritisak (obrazac 178)

p ~ k,,'I" (I
P = 485 138(1

"

J,l

++
a.

-3

ho

<X

-)+
4J,lko O0
q>!

+ ~ + -~ . 1

1
28
\+ 4 . 0 1 . 27 1,38
'
46

~ 112 -

kg
mm'

Sila istiskivanja (obrazac 178 a)

F

Ao P

1662 112

186000 kg

186 t

Deformacioni rad (obrazac 176)

W ~ F (ho - h,)
",18~6...:0-,0.:,
0 ,;;
(2",8,--1:.:.2-,)
- -1 000
~ 2 976 kg m = 3 t
1000

2. Odrediti silu istiskivanja za izradu komada jstih dimenzija kao

hodnom primjeru.
Materijal: cisti bakar

u pret-

Deform acija presjeka

'l' ~ 1 -

AI
= 1Ao

415
-1662

0,75

Za zad ani materijal (eu) i qr = O/l5 iz nomograma po 51. 268 radni pritisak
p~ 72 kg
mm2
Sila istiskivanja
F = Ao P

1 662 . 72 = 120000 kg = 120 I

b. Istisklvanje lupljih tijcla

Razlika U odnosu na isttiskivanje pu.nih tijela je u tome ~to kao polu fabrikat ne sluii gredica, nego prethodno izradeno fanee (>51. 273) sa visinom
Ho i povrSioom poprefnog presjeka:

Ao = -

1t

(Do -do)

Pri lstiskivanju se debljina z.ida smanjuje, taka da se dobiva otpresa k

manje debljine zida Sl < so, a vece visine HI > Ho, sa povrsinom poprefnog
presjeka:

AI

1t

= -

(D,-dtl

Deformacija pres.jcka i glavna logar.itamska deformacija (tabela br. 74) odreduju se po obrascbna:

Ao
cpl = 1.n = In
AI

'I' = Ao-AI

Ao

Redoshljed izvoda sile istWkri.vanja je isti kao i kod punih tijela.

Idealna sUa z~ :zvrsenje Ciste iplastiCne deformacije:

Ao
Ft = Ao ksr In = Ao ksr <PI
AI

(a)

SUa uslijed kontaktnog trenja je u ovom'slu~aju dva puta veea nego kod punih
tijela , jer se sa istam obuhvata trenje ~ medu vanjslci.h povrsina otpreska i
kalupa i trenje izmedu unutraSnjih pomina otpreska i tiskaca:

F, = 2 FI

J::..

= 2 Ao k,,'P1

'"

(b)

'"

Tangencija1ni naponi na granici zone deformacije, po H. FeldmaIll'lu, poveeavaju silu istiskivanja za iulos:
Fa = - 1 FI -'" = - 1 Ao

'PI

k ~r

CPI -'"
'PI

(e)

SUa trenja u ciIindricnom dijelu kalupa:

F4

A"t'k = 'JtDol~ko

. .

.. .

. .

(d)

Ukupna si1a istiski vanja (suma a do d) :

4
I-'
l' I-'
F = 1: F; = Ao k ,,'P1 (1 + 2 - + - -- +
1=1
a.
2 CPl

Radni

1ti.sak:

1t

Do II-' k

r
~
1 a
it Do IJ..l. ko
~P__~A~o___k_._''P__I _(1__+__2_-",~-~,~+~
~2~-'P~I~)_+____~A.~o~__~ . . . . .

(179)

Sila IstJiskivanja :

, ,

~ (Do - d o) P
F = Ao P = -4-

. .
,

. .

...

. .

(179 a)

Radni pritisak se moze odrediti i na osnOVll proracunatog ste-pena deCormacije

'IT iz nomograma po 51. 269.

Deforrnacioni rad se odreduje po pribliznom obra5cu (176), s tim da sc

za hod tiskaca uvrstava vrijednost H = Ho - !.
Primjer:
Odrediti sUu i deIocmacioru rad ,istiskJvanja otpreska iz prethodno izradenog
canceta po dimenzijama na sl. 273. Materijai C. 4120 (Ee 60).
Pocetna i konat.'1la povrSina otpreska.
A, =
AI

l4

(Di -

= -2'4... (D l -

d ~ ) = -2'... (50' - 40') = 706,9 mm'

4

d l)

= -2'4...

(43,5' - 40') = 229,5 mm'

Stepen deformacije presjeka i glavna logaritamska de[ormacija:

'I' = 1 -

AI
229,5
- - 1 = - - = 0,68
A,
706,9

Ao = 23
' log 706,9
'1' 1 = In Al
'
2.29,5

= 1'12 = 112'1,

Za zadani materijal iz krive oCvrscavanja (kriva IV na 51. 18)

ko

kg
33 ---:;- za q> = 0 i kL
mm- '

_ ko
Sf -

75

~
mm 2

za cp

cpt = 112%

+2 kl

Ostali podaci potrebni za proracun:

!J. = 0,1 ,

6 mm,

IX.

= 60, IX. = 1, Do = 50 mm

Radni pritJisak (obrazac 179)

!J.
1 a
1tDol!J. ko
A,
p = k"q>l (1 + 2 -;,;-+ 2q;; ) +

0,111
1,12) +

= 54' 1,12 (1 + 2 - [ + 2

~506 0, 1 33

706,9

kg

= 103,6 mm'

Za za<!ani maleriJ.1 (Ee 60) i slepen delonnaciJe '" = 0,68 iz nomograma

51. 269 !e otitava vrijedn06t za ra,d ru pritisak
P ""'" 105

po

kg
mm:!

SUa isliskivanja (obrazac 179 a)

F = A. P = 706,9 103,6 = 73200 kg _ 73,2 t

Deformacioni Tad (obrazac 176)
W =

F (H.-I)

1000

.3 200 (30 - 6)
I 000

1757 kg m _ 1,76 tm

VIII 4. Projcktovanje tehnoJogije istiskivanja

Prva faza projektovanja tehnol~kog procesa presovanja istiskivanjem je
odredivanje obJika i dimenzija polufabrikata (platine, ill gredice).
Kod isliskivanja komada r otaciono simetricnih oblika (sl. 270) preenik
pIa line se uzima pribl..J.Zno jednak vanjskom pre~niku otpreska Do,.",. DI, a
visina platine se odreduje iz uslova jednak06tf volumena platine (Vp) lotpreska
(V).
2

222

"Do h
V
1t D, h
V p",,",~
0=
=
4:?:

+"

(D, - d "(h
4 - - l-ht)

Na osnovu prednjeg slijedi da je visina pIa tine (gredi.ce):

ho = h2

ll-< -~'o) ]

(h,-h,)

PIa tine manjih deblj ina se prosijecaju alatima na pre6am.a, dok se gredice (veCih v.isd.n.a) rezll iz sipkastog materijala na pilama, ili odsijecaj u (lame)
na makazama. Kod rczanja na pilama se predvit1a dodatak {gubi tak materijala i
od 10 -:- 20 0/0, a kod ods:ijecanja na makazarna do 5% P omine gredica odsj e~
~enih (Iomlj enih) na makazama su vrlo neravne pa se ovakve gredice, prije
dalje obrade presovanjem, sabiJjaju slobodno (kalibriranje ~eonih povrnina).
Nakon toga se platine i gredice iare, a poo.lije zarenja se vrSi dezoksi dacija povrSine (potapanjem u kadarna sa kiselinama i pranjem). Komadi se prije
prerade istiskiivanjem podmazuju, a kod pre rade eelika se prethodno i fosfatira.
Izradne tolerancije otpresaka dobivenih metodom presovanja istiskivanjem u hladnom stanju zavise od. dimenzija komada (labela br. 75). UkDliko
se zahtijeva naro e:ita taClost otpresaka, tada se uvode dodatne operacije (kao
k.a.libriranje), sa k-o jima se postize ta~nost izrade u kvaliltetama IT 8 - IT 7,
a u n ekim slue:ajevi!lTl.a i do IT 6.
Pri projektovanju tehn.oJ.oskog redosli jeda operacija (aza izrade) razlikuju se operacij e kod kojib se mijenj aju oblik i tii.menzlje komada (kao sto su

TA
I

N(l11<

Nazivni
pr.tnik

o mm

I",

Tob./a vall zo
odnos vis/lie;

vonjskog pr.t-

30
'0
50
60
70

70 - 80

'mm

mm

0.1

I f 0. 020

t 0,1
! 0.1

ttl1
:t 0.1
t 0,2
! 0,2

1,3

to., I

to, 0

. ~~~

: 0, 080 I t 0.30 do to,'"

t 0.120 I tO,'O do t 0,50

I 0,080 do t
I f 0,100 cb f

0,10
0.12

VN'

Nozimo
debljino
rido

mm

i5pod 2 1: 0,15
2 -10 t 0,<0 cb f 0,30
10- 15 ! 0,25 cb ! 0,35
15 - 25 1: 0,30 do r 0,,(0
25-~ t 0,35 do :t 0,50
'0 - 50 t 0,1,() do t. {),5O
50 - 70 :t 0,"'5 do t. 0, 60

'm'm ..,'

-",n; '

abracb

abrada
mm

Sa

t 0.05
I t 0,020
f O~020 It 0,05 dat 0,07 I t 0,020 cb t 0,0'
' ~ 0,020 It 0,08 do OJ!. I t 0.020 cb t 0,0<
to:025l to.10 dot 0,12 It 0.025 do t 0,0'
f 0. 030 I 0.12 do to, " I ~do ~
t o;oJ5 0, 15 do t 0,/6 I t 0,1l35 do t o,05
,0<0' 0,1. do
'0
""'" ' t 0.05

,2

It

lN/~~

~
, ,iSliS-

Sg

Noz(vno O:isluDani. ad h
d.bljlno Nor ma /no
Oodalna
dna
h mm

lnRR~UQill

1-~80)-=:-' ~
'90t~12
~~~

90 -100
I 100 -/2(/
I 120 -UO

tl llto:

br 71;

~,06,0i:

10 30 '0 50 60 -

~ELA

Odstuponj. od 5
Norma/no
Dodolno
abrada
obrodo
mm
mm

S mtn

tlllO
t. 0, 12

0,05 dot0;10

:t Q,D20

:t 0.1S

aB-1, 2 t 0, 07cbto,lO

t 0,020

0.20

1, 2-2,0 'f (VO ciJt:0,15

t q025

ispodO.6

t 0,25
1:.

0.30

:t

0, 35

1.0-3,5

t:.

3,5-6,0 ~ 0,15 cbt. 0,20

0,0(0

1. Rezr:mj_ gtl!dice
2. Protusmjerno

:!!ill

! 0,010

0,12 dotG,15

istlslm10nje
3. Is fosmjerno

ffi,n

istiskivonje
.l.Obrerlvonje
5.Duboko izvfo -

lenj.
1

_41

6, Kolibrlronje i

porovnovonje

W
.6

"~'
J.
...

*-

dna

7. PresovonJe
J ~ Q.5

~a

Zore"je

A,Fos fatiran} _

SI,:m FAZE IZRADE tAURE ZA VILJUSKU MOTOCIIfLA

Cpo H. F eldmannu)

presovan jc ist o - iii protusm.jernlm isliski vanjem, izviacenje, kalibnranje i Ld.}

i m eCluopc r acijc u kojim a se kom ad priprema za neku od ope-racija pJastiene
a brade (kao sto su termicka obr ada, priprema pov l~ina komada itd.).
Da Ii ce za p r eradu b iti potrebn a jedna iii vi.Se uzastopnih operaci ja
presovanj-a istiskivan jern, zavisi od granjenog stepena deformacije.
U n.ize da nam pl'egledu su navedene vri jed nosli dozvoljenog stepena deform adje prC*ijeka eft) i glavne logaritamske deformaci.je (<pI) kod abrade u
hladnom stanju. Niie vrijednosti se <>dnose na visokougljicne legirane celLkc,
a vi se vrijednosti na niskougljlCne celike.

1. Protusmjerno isli.skivanje

40

75

51

140

2. lstosmjerno istiskivanje

60

90

92

300

Ako ukupni stepen deformacije komada prema.suje dozvoljeni stepen

deformac ije za jednu operaciju, lada se uvode dvije, ill vise operacija istiskivanja. Meduoperacijska (termicka obrada iarenjem) je potrebna uvijek kada
se iscrp1 sposobnost mater ijala za dalju plasticnu obradu (us Jijed hladnog ocvrscavanja).
Pr.ojektovanje lehnoloskog procesa izradc se moze sagledati iz redoslijeda operacija za izradu vodece caure viljuske motocikla (s1. 274).
1. Na osnovu dimenzija komada i njegovog volumena (V = 174.070 rom:!) adrcdene su climenzije gredice (Do = 60 mm i Ho = 62 rom). Gredica se rei e na
p ili , a zatim termick i obractuje (iari) i nakon toga vrSi se priprema povrsin e (dezoksidacija, pranje, fosfatiran je i podmazivanje),
2. P rotusm jerno istiskivanje (sa 'I' = 49010 i tp = 67%), Termicka i pov rsinsk a
obrad a .
3. Istosmjerno istiskiva n je ('I' = 72% i tp = 128%),
4. O brezivanje ostatka od is.tiskivanja na gornjem dijelu otpreska.
Termicka i povrsinska obrada.
5. D uboko izvlacenje: a) sa redukcijom debl j ine z.id a (ad Sl = 2,87 mm na
S2 = 2,45 nun . sa """ 0, 15) i b) sa redukcijom preCnika (od dl = 47, 6 rnm na
d 2 = 43 m m sa rn = 0,9).
6. Kallbriran je, k oje u stvari predstavlja precizn o izvlacenj e gornjeg di jela
ko m ada po p reeniku (m = 0, 95) i debl jini zida (E = 0,3). Nakcm toga se pora vna va dno i obrezuj e kom a d po visini.
7. Presovan je d n a kom a d a (n a dimenzi ju 23 + 0,5 mm).

Primjeri:
1. P ro.jeik.o ovati t ehnol oski proces izrade komada od mat erija la C. 1121 (Ck 10)
p o dlimenzij am a pr ikazanlm na s1. 270
Precnik i visina platine :
Do = D I = 30 mm
ho

~ h, + [ 1 -

~~ ). ]
ho

(h . ~

9,76

h,)

~ 4+

10mm

[1-

(~~ ). ]

(20 -

4)

Platina se prosijeca alatom na presi. (iz lima debljine 10 mm) i nakon

toga termicki i povrsinski obraduje.
G1B:vna logaritamska deformacija:

Do
Do-dl

30

cp l = In - - - - - 0,16 = 2,3 log 30 _ 24 - 0,16 = 1,35 = 135'1,

Deforrnacija presjeka:

d~

'I' =

Do

24~
= 30' = 064

S obzirom da je celik sa manj.irn sadriajem ugljika, deforrnacije 'It i q'H

se nalaze unutar dozvoljenih, pa se komad moze izraditi u jed.noj radnoj operaciji metod om protusmjernog isLiskivanja.
2. Projektovati tehnoloSki proces izrade otI,Jreska dimenzi.ja po s1. 275 c. Materijal C. 4320 (Ee 80)
Volumen otpreska :
VI = ~ D

v, =
V3

i hI =

(D; -

~ 3010
4

di) h, = ;

7068 mm:l

(30' - 25') 80 = 17272 mm'

= ~ (Di -d;) h3 = ~ (40 2 -25 2) 8 = 6125,6mm'

4
4
3

V = 1: V; = V,

+ V, + V,

= 30 465,6 mm'

[=::: 1

Dimenzije greclice (s1. 275 a)

D, = Do = 40 mm

H,

1tn; =

A, = - 4-

.:!.. =
A

7t 40

"

= 1256,6 mm-

30466,6 = 243 mm
12566
'
'

Greclica se reie na pili pa su bruto volumen i teZina:

V" = 1,2 V = 36558,7 mm'

G, = 286 g

Ako bi se otpresak pokuSao raditi direktno iz gredice, U jednoj operaciji

metodom istosmjernog istiskivanja, tad a bi glavna logaritamska deformacija
bila:
Ao

Ag

cp, = In Al = In 0,785 (Di- d;)

= 2,3 log

cp, = 1,76 = 176'1,

1256,6
0,785 (30' - 25')

RKOSIiI . d ... 'oeli!

,. Ruonj_ ,r~iu

roJ "0

pUi

1 Joren) o g,..dic.
J Pflpromo poy,lm. (doro/u".clio.. pratt)e, lO$foti,o,.)o. po. -

mOL,.,o,,)_ J
" P,o'(Jsm,orno ,,"sluroni_
lon(.to fbJ
S. 10ron}. (ont.to

6 Pr,prwno potttfrllM (Itoo pod J)

1. Istosm} e rno isUsltl""n}_ 0'"
pr.Jlto (c)

51.275 PROJEKTOVANJE TEHNOLOGIJE 15TISKIVANJA

I. Gor,,}, nosol oloto
1. No."t." Zo throttJo t/sltola

J. KOIH,Isl'tO Nntllno st.,no lOlita

~. T;s kat

S. Skidol lIomodo
6. Pokr.ttto piola skldalo
1. Op'lIgo ,It/dolo .
t ~o~/co s"'data
J. Donji nasol oloto
to. HOJol ko /upo

:~l!~~~~~~~

pr.'."

8"'...1..

II. Ollodi}
Stunl_In' ~ko/lip (11 11,11.
IJ-dno lto/upoJ

prst.n,

51.276 ALAT ZA PRE50VANJE LAKIH "':TALA METODOM

PROTUSMJERNOG 15T1SKIVAN.JA

o
J

d-

1. Ovotlljo 'n' k o /up zo pr.

l ovonj a
2.. Jod"od ;) . ,,,; ko l up 10 pr. Jovanj . (o h or uU ST/wt u
hlodnom sto nju )

J . ' /skot
'" Platino
5. 0tprosok

51.277 DIMENZIJE ALATA ZA PRESOVANJE LAKIH f'TALA

Za zadani materijal je ova deformacija isuv:ise velika pa se procee dijeli

na dvije operacije i to:
- protusmjerno istiskivanje sa !p1 = 500/0 i
- i.stosmjerno isbisk.ivanje sa <P~ = !p,- <PI = 176 - 50 = 1260/0
Dimenzije ~ance<ta (51. 275)

D, ~ Do ~ 40 mm,

d, ~ d, ~ 25 rom,

D,-d,
2

So! = -''-;;-'-- ~

40-25
2

h, ~ hI ~ 10 mm
7,5mm

Ukupna vlsina canceta se dobiva na osnovu jednakosti volumena gredica i

canceta:
H. = h,+

24,3

) (H.-h,)
[ 1-(-D~d;2]'
_

~ 10 +

11_(25)'] (H,-IO)
.
40

H, ~ 20,4 = 335 mm
061
'
,
Redoslijed operacija kod kojih se mijenja oblik komada:
I Presovanj e metod0m protusmjernog i5tiskivanja sa:
25 2
d,
= = 0 39 = 39'10
'
D'g -i0 2

'l'1= -

'"1

~ In ,_D.....-:;- _ 0 16 ~ 2310g
D,

d,

'

40
_ 0,16
40 - 25

~ 0,86

= 80'10

II Presovanje metod om istosmjemog istiskivanja sa:

'l'2 = 1

CfJ2 = In

2
'
2
2
D,-d i =1_ 30 _ 25
2
2
402
25 2
D , -d,

= 0,72

72'10

40' - 25'
30 2
25~

= 1,27

127'10

D;-d;
2

2 ~

D,-d,

2,3 log

Deformacija po debljini zida:

E

Sc - S1 = 7;5 - 2,5 = 068 = 680/0

7,5
'
s,

Otpresak ce i!l\ati izradne tolerancije (tabela br, 75)

Dl
5

30 + 0,1 mm;

dl = 25 0,05 rom

= 2,5 0,12 nun; h1

10 + 0,20 mm

Dve tolerancirje se mogu posti.Ci sa nonnalnLm alatom za presovanje istiskivanjem, a ak o se zahtijeva joo veca taOno6t otpreska, tada se uvodi joo i
operacija kalibriranja.
Red.05li.jed svih operacija izrade zadanog komada po tehnolookom procesu je prikazan uz s1. 275.

VIU 5. KOllstrukcije alata za presovanje istiskivanjem.

Vlll 5.1. Opstc smjernice

Granicu ekonornicnos-li pr~ene metode presovanja istiskJvanje-m izmedu ostalih, odred.uje ~ najvaZn.ija komponenta, a to je slat. Iako Fa ovim
na.l::inom mog:u prerad.1vati 5vi metali, ipak je S obzirom na V'ijek trajanja alata

ogranicen broj vrsta celika, kojt dalaze U obzir za preradu. Zbog toga posebnu
painju treba obratiti na izbor alatnog celika, njegovu obradu, te nc:. proracun
i konstrukciju alata. Treba voditj racuna 0 tome da aLati nisu optereeeni sarno
statickim opterecenjima i da se u njima ne javljaju sarno jed.n.ostavni napOiLi
na pritisak, iJ.i istezanje, nego da su oni il..lozeni sloZen1m dinamiCkim opterecenjima, koja se u toku radnog procesa mi.jenjaju od nule do maksjrnalne vrijednosti. Ova dinam.i.cka optereeenja su cesto pracena savijanjem, i dodatnim
termickim naprezanjirna, usljed neprekidnog zagrijavanja i hladenja alata u
toku rada.
Kvarovi alata l}1ogu da nastupe usljed istrooenosti, preopterecenj a i zamora m.a.terijala. Rod presovanja .i.stiskivanjem do lorna alata najceSce do1a.zi
usljed zamora materijala. Lorn alata u51jed preopter ecenja moze nastati sarno
kod nepravilne konstrukci je alata ill, ako siLe potrebne za deformaciju k.o.mada
izazivaju u alatu napone iznad dozvoljenih. Do neupotreb1jivosti alata usljed
.istroSenooti radnih povrSina dolazi. rjede, a uzrok ove pojave leii uglavnorn u
nepravilnorn (ili nik3.kvom) podmazivanju kornada u toku presovanja .
Legirani alatni celici za izradu alata za presovanje moraju ispunj avati
razlicirte zahtjeve kao .to su: ~"'Oka o1..pornost na pri..tisa.k i udaama op.terecenja,
velika zilavost, vremenska pootojanoot, otpomoot p rotiv povrSinsk-og tro.senj a
(abanja), a pored toga ovi celici moraju biti sposobni za obradu .
Prve probe presovanja lak.ih metala isbislc!ivanjem su vrsene sa al3ltima
izradenim od legiranog celika sa viso.k.i.m procentom krama. U toku drugog
svjetskog r ata, usljed pomanJkanja k ompon enata za legir anj e, alati su rad.eni
od uglj icnog a latnog celika. Nakon rata se razvila tehnologij a izra de n ajkvalitetrujih alatnih celika, sa r.az.J.i citim legirajucim komponentama, lroja j e naSJa
pr-imjenu k od ovih vrsta .alata.
Od. doma Cih leg:i.ranih ala.t nili celika za rad u hlarlnom stanju (tabela
br. 10) za iz:.rad u radnih dijelova al ata za p resovanj e (tiskaea, kalupa, p rotutiskaca itd. c!olaze u obzir n ajkvalitetni.j e vrste kao ! to su:
C. 41 50 (OCR 12), C. 4650 (OCR 12 specijal) i C. 4750 (OCR 12 ekslra).

Izbor vrste alatnog celika zavisi od konstrukcije alata, opterecenja, na~

ponskih odnosa, komplikovanosti ohlika komada koji se istiskuje, kao i veliNne proizvodne serije,
Da bi se povecao vijek trajanja alata, u posljednje vnijeme sc kalupi za
presovanje i tiskaci rade od tvrdog metala,
Kod vecih dimenzija kalupa za presovanje, ili tiskaca preporucljivo je
nakon metalurskog kovanja, ill valjanja izvrSiti jos jedno pretkivanje, kako bi
se odstran.ile greske nastale prelhodnom obradom. Radi dobivanja povolj n e
strukture materijala operacije pripreme moraju bi.U pracene odgQvarajueom
termickom ob.radom (zarenjem i norrnalizacijorn).
Nakon kaljenja alata postiie se tvrdoca od oko 63 -+- 65 R e, uz znatna
l.Ulutrasnja naprezanja. Zato se nakon k.aljenja vrSi termiCko napu~tanje, da hi
se 3ilavnst povecala, a termicka naprezanjla smanjila.
Vijek trajanja radnih dij elova alata, koji se danas postiZe u Evropi se
krece u granicama :
a, Za protusmjerno i5ti5kivanjc:

tiskac za presovanje 3.000 do 30.0UO kom

kalup za presovanje 5.000 do 50.000 korn
b. Za istosrnjerno istisk.ivanje:
tiskac za presovanje 10.000 do 60.000 korn
kalup za presovanje 5.000 do 50.00 0 korn
glava tiskaca
7.000 do 50.000 korn
produinik tiskaca 15.000 do 100.000 korn
U SAD je postignut zna.tno duzi vijek trajanj.a alata za presovanje lStiskivanjem (300.000 do 500.000 k~rn). To je zbog toga sto se radi sa manjim
stepenom .. deforrnacije u jednoj operaciji. U cilju produienja vjjeka trajanja
alata proces se povecava za jednu, ili vise operacija, sto znaOi da se deformacija
dijeli na vise faza.
Kod konstrukcije alata treba teziti da se trenje izrnedu radnog komada i
alata svede na najmanju rnogucu rnjeru . Osim toga konst:m.tk:ciju treba tako
izvesbi da svi dijelovi alata podJozni trooenju budu lak.o izmj enljivi.

VilI 5.2. Alati za protusmjerno istiskivanje lakih meta la

Tjpican alat za presovanje lakih rnebala rnetodorn prOitusmjernog isti'Skivanja je veorna p roste konstrukcije (51. 276) i sas.tojli se iz univerza410g bloka,
u kome su smjesteni izmjenljivi radni di jelovi alata: tiskac, kalup za presovanje i skidac, iIi Lzbijac.
Alat se sastoji iz gornjeg n 05aCa 1 u kome je, pornoeu navrtke 2 i konusne elasticne caure 3 (cau ra je prorezana do odredene visine) pricv,rscen ti~
ska c 4. Cijeli gornj i sklop alata je vezan sa prirtisk.i.vacem prese. U donjem n o-

alata 9 (postavljenim na stolu prese) su smjestene yodice skidal!a 8, po

kOjima kI.i2.i pokretna p10ca 6 sa skldacem 5. Ploca 6 l~i na oprugama 7. Pored
toga u donjem nosacu alata se nalazi i nosal! kalupa 10 sa kaluporn za presovanjc u CvrSCerUm pomocu steznog prstena 11. U ovoj izved.bi se kalup sastoji iz
dva dijela ito: prstena 12 i dna kalupa 13.
Kod konstntkoije radnih clijelova alata za presovanje (s1. 277) treba naracitu paznju obratiti na one elemente koji olalcSavaju plasticno tecenje metala.
RadiJjus tiskaca (r) se uzima jednak unutrasnjem radijuSu otpreska, a
radijus kalupa (R) van.jsk.om. Prelazni radijusi znatno o.lakSavaju proces istiskivanja, pa kod presovanja lakih metal a mora btti ispunjen uslov

sa~u

r ~ rmin = 0,8 rom

~ Rmin =

(0,8 -+- 1,5) nun

Isto tako da bi se olakSalo tccenje materijala ispod tiskaca, glava tiskaca se

sa coone strane brusi pod konusom sa uglom, koji za istisk.ivanje alurninija

ima vrijedn.ost:
Precn.ik glave tiskaca (d) je jednak unutraSnjem preeniku canceta. Da hi se
smanjlilo trenje i.z.medu tiskaea i materijala, glava tiskaca je reJativIlD male
<lebljine (1,5 r), a stablo je za (0,1 + 0,2) mm oslabljeno.
Dvodijelni kalup za presovanje se sastoji iz prstena i dna kalupa. U dnu
kalupa je izraden krater prec,o.ika D (koji odgovara vanjskom precniku o.tpreska), a precnik prstena je za 0,1 mm uvecan, da bi se mogia plabina (g-redica)
umetati U kalup. Vtisina prstena se uzima za 1,5 do 2 puta veca od vis1ne plaline. U praksi se pokazalo da se prsten n<Jjvise tro&i pm dnu (na visini 1 -+- 2 mm
od dna), racli najvet e k oncentrac ije naprezanja na tim JIlIjestima. Zbog toga
se kalup i izvodi iz d va dijela, da bi se, u slucaju istrosenja ili lorna, rnijenj ac
samo jedan dio kalupa.
Dvodijelni ka]up je veoma osjetljlv u radu. Prsten i dno kalupa se rade
n.a masinama za obradu sa . skidanjem strugotine, tako da s e k'Ontinuitet vlakana materiJala prekida. Isprekidana vlakna su naroOito nepovoJjna na mjestima najveCih opterecenja, gdje dol azi do koncentracije naprezanja, cime' se
sk,l'acuje vijek trajanja alata.
Zbog toga se u posljednje vrij eme razvila pO'sebna metoda izrade jedn odijelnih kalupa, koja se sastoji u tome da se leziste platine ne obraduje r ezanjem, nego se uliskuje u hladnom stanju. Najcesce se za materijal kalu pa po
ovoj tehnologiji bira neki boJJi celik za cementaciju (npr. C 43 21 - EC 100).
Ploca .se poravnava na odredcnu debljinu (debljina kalupa), a zatim se u hI adnom stanju utiskuje otvor precnika D + 0,1 mm na dubinu (1,5 -+- 2) H. Radni
pl"itisak utiskivanja se moze odrcditi po pribliznom obrascu p = 30'm (gdje je
U rn cvrstocfl materijala kalupa). Na taj naem Be dobiva kont inu.iran tok vlakana u kalupu. Na najoptcrecenijim mjestirna (prelaz pod radi jusom R) vlakna
se salJ.ijaju i mate-rijal postaje homoge niji, sto povecava moe nosenj a ka lupa.
Nakon utisk ivanja lezista platine kalu p se kali u solnoj }c.upki i ne p odlij eze
vjSe nikakvo j mehanickoj obradi. Vijek trajanja ova!w izradenog kalupa se
produiava za 2 do 3 p u ta.
Ala t za istiski vanje cilindra sa dvostrukim zidom (s1. 278) se sastojJ iT.
ka iupa za p resovan je 2, monti ranog u clriac u 3, prstenastog tiskaca 4 i izbijaca
1, sa opr ug.om 6. Cijeli ovaj sklop nosi gornj.i nosac alata 8. Hod gornjeg di je-la
alata se ogra n.ica va prstenov im a za otl r l.avanje d istance 11 nav ucenim na s.tubne

Inl
PtA UNA
I, Izbijot

} Ko/up 10 presovonje

3.

Drlar /fo /u po

' ,s kot

I.. Prste"osl,

5,

Protutlsko{

6. Oprugo Izb/j ato

7 Stubno vod Ko
8 Gartl)1 nasal oloto
9 Donll nosaf oloto
10. Cllmdritnl

rUKOVOC

11. Prsten 10 odrlovonje

d is tance

SI. 2 78 ALAT ZA IST/SKIVANJE elL/NORA SA

OVOSTRUKIM ZIOOM

IT.J;--r-~~-~~':":':":::::':_
~]~~~G~.~r Ii

~------=~h~~
~

IJ

16

no soc 010 to

Iostllno stezno

~olJro

J Hovrtko 10 5t~zon)e tlskofo

~

liskoc

5. Donji nasal oloto

6 Ko/up zo pruovonj.
7. Nosot Nolup o

I}

8 Sf,un; p rst en

9
6

9, Nosae m ehanizmo zo da tur

p/otin a ( g r edico)

10. Magacin plati na (gr.dic o )

11. KOzol

fl , VorIic o skid ot.o

13. Pokretno plot o ski doco

U . Sk l doc

15. Fiksotor
16. 050'll no n050co magoeino

17. ZO'lrtonj

10

centriron}.

18. Volj~i{

F -'

19. Opr ugo kUzat o

SI.279 ALAr ZA ISTiSKIVANJE SA AUTOMATSKIM POSLUtNAN.EH

-

D -'

vodice 7. To je nu!no ukoJ.ik.o je potrebno da debljina v.iJenca ci.li.ndra isuviJe

ne odstupa od nominalne vrilednosti (2,6 rnm). Prethodno izrac.1ena platina sa
otvorom u sredini se 'navlaCi na protutislCac 5, tako da u radnom hodu ispuni
sve zazor.e iz.met1u kalup a za presovanje 2, prstenastog tiskaea 4 i protutiskata
5. U povr atpom hodu pritiskiv.aca prese otpresak se iz kalupa za presovanje
izbij a izbij acem 1.
Kod veCih pr oizvodruih seI1ija veliku primjenu imaju alati sa automat.sk.im
posluZivanjem (s1. 279), koj i se koriste za presovanje metodom prOltusmjemog
i komhinovanog istiskivanja.
Gornj i sklop alata se sastoji iz gomjeg nosa6a 1, elastiCne stezne fuure
2, navrtke 3 i tiska~a 4. U donjem nosacu alata 5 sa smjes.teni kalup za presovanje 6, sa nosarem 7 i s~ prstenom 8, te n.o.sac meh.anizma z.a dotur platina (gredica) 9. Na nosaeu mehanizma je montiran magactn 10. To je u s.tvari
oluk po kome iz bunkera klize gredice (pIa tine), padajuCi ispred klizata 11,
k ojJ ih zatim potiskuje u radnu zonu alata, odnosno u otvor .kalupa za presovanje. Nosac 9 moze da se zakrece oko osovine 16. Tat-an polouj nooaea u
odnosu na radne dijelove alata utvrduje fwator 15 monbiran na nosatu. Sist.em
uredaja za skidanje je isti kao kod ranije opisanih konstrukcija. Pokre'tna p.loca
skidaa 13sa skidaeem 14, skida otpresak sa tiskaca 4 u povratnom hodu prese.
Ovaj t.u'eda j nose yodice 12 uCvrScene takode u nosa6u 9.
Donj.i skiop alata (kalup za presovanje 6 i nasac kalupa 7) se centrira u
odnosu na gornji dio alata pomocu zavrtnjeva za ..centriranje 17.
Alat radi na sljedecem principu. Platina iz bunkera (koji na slici nije
prikazan), klizi po magacinu (oluku) 10 i pad a do klizaca 11, a ovaj je pod
priti.sk om opruge 19 potiskuje u otvor kalupa za pre50vanje 6. U radnom hodu
pr1tiskivaca p r ese ti5kac istiskuje otpresak, a klin vezan sa pniti&k.ivacem (nije
na slici prikazan) preko valjCica 18 pomjera klizac u poeetni polozaj, tako da
se
. oslobada prostor za sljedeeu platinu, koja pada
. ispred klizaca. U povra tnom
hodu skidac 14 skida otprasak sa tiskata 4, a ski.nuti kmnad se iz alata odstr anjuje (oduvava) komprimiranim zrakom. Klizac 11 ponovo pom jera platinu u
otvor kalupa i ciklus rada se ponavlja.
Opisana konstrukcija alarta je univerzalnog karaktera i primjen juj e se za
izradu komada preCnika 14 -7- 50 mm. Kod promjene dimen.zitie komada treba
u.mijeniti : tiskac 4, skidac 14, pokretnu ploCti 13, kalup za p resovanje 6, magaem 10 i klizac 11, dok ostali dijelovi ostaju isti za odredeni dilap azon climenz.ija
otpre8aka.

VIII 5.3. Alati za protusmjerno istiskivanj e ceJika

Gornj.i n.o6ac alata 9 (51. , 280) je .cilindrirnim rukavcem 14 i popreenim

klinom 15 vezan sa pr.Lt.i.s.k.ivacem prese 16, a u nj emu je pomoctl konusne
nav.rtke 8 uvrSCeJ1 tiskac 1.
PreCnici g4ve i vra ta 'biskal:.a se odreduj u n a osnovu UlIl utra.sn jeg precnilta ~an~eta (d, - po 51. 275 b)
d

d,;

d. ~

d-

(0,1 -;. 0,2) mm

16

I. riSHoe za presovanJe
2. Ka/up Ze preso vonj e
3. Protutiskac
~. Sham prs ten (prv;)
5. Stezn ; prsten (drug ;)
6. Ploco (za pr enos priti ska sa kolupo )
7. Ploca (za p r enos pri t fska sa t i skaca)
8. Navr tko za s tezan}.
9, Gornj; nosa~ a/at a
10. Donji nosaE aloto
11. Po dlolno ploca
12. /zbijot
13. S fo pres e
14. Cifin dricni r ukovac
IS . Poprecni k im
16 . Pritlskivac prese
17. Plato ze s tezonj e aJato
18. Za vr tonj ze centrironj e ala t o

SI.280 ALAr ZA PRESOVANJE CELIKA METODOM PROTUSMJERNOG IS TISKI VANJA

Da hi se olakalo istiskivanje materLjala ispod tiskata, glava tiskata (visine .", 4 rom) se sa l:eone strane brusi pod konusom, sa uglam neSte veCim n ego
kod laitih metal, (~ ~ 5 -+- 7), , prelaz n, vrhu ie z,oblien (R ~ 50 rom). Isto
tako prelazni radijus glave oogavara unutr~njem ra<4iusu otpreska, i mora
zadovoljav.ati \.ISlov r ~ rmiu = 0,5 -+ 1 nun.
U donjem dijelu alata se nalazi. kalu.p u presovanje 2, protutisk.ac 3,
donji nosac alata 10, podtoina ploca 11 i izbijac 12. Sve zajedno se pomocu
poklopca 17 sa zavrtnjima stei.e u sto1u prese 13. Donji dio alata u odnosu na
go.rn.ji se centrJra pomocu zavrtnjeva 18.
UnutraSnji preCnik kalupa (Do) uz.ima se jednak vanjskom preCniku gredice (Dil po s1. 275 a) uveeanim za .iznos kOjim se obezbjedu.j e :nesmetano wnetanje gredice u kalup:

Do ~ D, +

(0,05 -+- 0,1) mm

Kalup za presovanje je u radu i2;1ozen visokjm radnim pritiscirna, tako

da nj egove dimenzije moraJu biti dosta velike da hi izdrzao te p-ritiske. Medutim, kompenziranje nastalih pritisaka kroz poveCanje dj menzija kalupa za presovanje je moguce sarno do odred.ene granice. Daleko boJji efekti u tom cilj u
se posbizu nabijanjem steznih prstenova (4 i 5) na kaJup za presovanj e. Da je
ovo tacno pokazuju i sljedece tri varijante izvedbe alata.
1. Kalup za presovanj e 2 je . dire!<Jtno utvrSccn u donjem nosacu alata (bez
steznih prstenova). Ako se odnos vanjskog (DI) i unutra snjeg precnika kalupa ~Do) oznal':i sa a = DI/Do, tada se, usljed djejsLva radnog pntiska nol'malnog na zidove kalupa, u njemu javljaju radijalni naponi pritiska (J r ) i
tangencijalni naponi istezanja (0",), koji, kako je pozna to iz otpornosti materijala (naprezanje cijevi pod unutrasnjim pritiskom), imaju najvece vr ij ednosti na unutrasnj em precniku (Do) ito:
O"r =

-p

0"1

<12 + 1
p = c' p
a 2 _1

Ukupni napon po hipotezi piasticnog tecenja (obrazac 29 b)

0" r O"t

= P

V1 + c

+ c2

S a odnosom a = 4, iii DI = 4 Do je:

17

~- ~

15

113
'

0', ~

Y 1+

1,13 + 1,28 - 1,85p

Smanj enj e u kupnog napona kroz dalje povecanje vanjskog p recnika kalupa
ne da je ieljenc rczultate. Takb npr.: za a = 10, iIi DI = 10 Do' (sto je za
realnu izvedbu alata pretjerano) je c = 1,02 i O"u = 1,75 p. Vi di se da se
ukupni napon smanji o za svega 9,50/0, ia ko su dimenzije u odnosu na prvi
slucaj poveca ne za 2,5 puta.
S obzil'om na to da ukupni napon ne smije pl'ernasiti vrij cdnos t na pona na granici elaslicnosti (CT < CT~), moze sc proracunati naj veca vrijednost l'adn og pritiska za kalup izraden od ieg jranog alatnog celika i kaljen:
II

(cr,
O"u

Pmu. = ~ =

200~,)
(fr:
200
185
~,
1,85

=:J

110

kg
mm'

Na osnovu iz!oienog slijedi da se kalup za presQvanje sa dimenzijama

DI = 4 po (bez sleznih prstenova) moze primijeniti sarno u $lu~ajevirna kada
radni pritisak ne prelazi vrijednost p ~ lJO kg/mm 2 ,
2. Kalup za presovanje 2 ima dimenzije Dt,= 1,5 Do, a na njega je navucen
jedan stezni prsten 4 sa vanjskirn preCnikom D2 :::;; 2,65 Dl = 4 Do. DozvoIjeni radni pritisnk U ovom slueaju (po K. Sieberu) izn05i p ~ 160 kg/mm:.
3. Kalup za presovanje 2 ima vanjski precnik Dl = 1,5 Do, a na njega se nabijaju dva stezna prstena (4 i 5) sa vanjskim precrucima
D, = 1,665 Dl

2,5 Do i D, = 1,5D2 = 3,75 Do

Za ovaj slucaj dozvoljeni radni pdtisak ima VTijednost p :(; 200 kg/rom!,
Iz Dvm prirnj cra se maze uoCili cia poveeanje ilimenzija kalupa ne daje
zeljene rezultate (Dl = 4 Do, Pm<ll!; = 110 kg/mm2). Dvostrukim armiranjem kalupa (manjjh dimenzija Dl = 1,5 Do) sa dva stezna prstena, dozvolJeni radni
pr.i.tisak se skoro udvostrucava. To je zbog toga sto se nabijanjem steznih prstenova na kalup za presovanje 'u kalupu stvaraju prednaprezanja, odnosno tangencijalni napom pritlska koji u toku rada djelimitno, iIi potpuno, kompenziraju tangencijaJne napone istezanja izazvane radnim pritiskoin.
Stezn.i prsten se moze nabijati na kalup u hladnom stanju, a da hi se
ostvarila cVrSca veza. kalup Lma vanjsku povrSinu izvedenu pod malim l)agiborn (1 -:- 2). Unutrasnji precnik steznog prstena je za oko 0,3 -:- 0,4 mm manji
od vanjskog precnika kalupa (da bi se nabijanjem ostvarila potrebna prednaprezanja u kalupu). Stczni prsten se nekada navlaN i u toplom stanju (zagrijan
na temperaturu 350 -:- 400C). U taku hladenja stezni prsten se suzava i steze
kalup za presovanje. Postoji i posLupak specijalnog dubokog hladenja kalupa
(na temperaturu - aoC) koji se zatim ubacuje u prsten. Prl zagrijavanju kalupa (do sobne temperature) njegove dimenzije se po~ecavaju, a kako nema
moguCnost sirenja (jer jt' sprijecen steznim prstenom), u njemu se postepeno
stvaraju prednaprezanja.
Na vij ek trajanja alata znalno utice i kvalitet povrSina rad.rii.h dijelova
alata. Stoga povrSine tiskaca i kalupa moraju biti bru..sene i sjajno ispolirane.

VIII 5.4. Alati za jstosmjcnlo istiskivanjc

Funkcionalni dije10vi alata za istiskivanje supljih tijela (sl. 28 1 a) su
kalup za presovan je 4 i tiskac 1. Konus u zom deformacije kalupa se izvodi
pod ugJom 2 CI. = 90 -:- 126.. jer s u u tom podrucju trenje i gj la istiskivanja
najmanji. Radni (kalibrirajuci) dio kalupa, je radi smanjenja trenja dosta uz~k
(4 -:- 6 mm) i sa bla gim konusom to jest u pocetku sa precnikom d (vanjski

.L. ___d,,-I

.1..

,/

13

"7

I. Tiskat za prflSorotlje

2. Produ/",k tisJtota za pr.soranje

J. Glen'a tiskofa

zo pruoroni-

, . Ka/up zo pruovanj.

S. Prst.n za vod.nj. /tornado

6. St.rn; prst.n (prviJ
7. Stun! prston (drugd
S. Gorn); nosac a/ala
9. Urn.Iok
10. Zavrtonj za $pajonj.
11. Poprn ; /t/in
12. Izbijol /tornado
13. Donj; nosae a/ata

" . Sio pr.st

a. KOMADI vn:EG PREtHIKA

1. Tiska{

za pr,sovonj.

] . Glava tiskata Zo pruovanj.

3. Produlnik Uskota za pr,sovanj.

1

~.

Ka/up za pr.sovanj.

5. St.zn; prst." (prvj)

6. Sternl prst.n (drug;)

7. Couro

za rod.nj. komado

e. Izbijal komado
9. Donji

noso~

glo/a

10. Podlo/na plota

13

II. Po11oJ na plo ~a

11. Gornji nasal ala ta

13. Sio p rese

b. DUGI KOMADI MALOG PRECHIKA

51. 281 K.ONS.[B..I./JSCIJCALATA ZA PRESOVANJEjfOMAO/'o

METtJtJOM
ISroSMJERNOG
ISTISKIVANJA
=-=
m=
-== v -

precruk otprcska), a na kraju sa d +- 0,05 nun. Donji dio kalupa (preCnika

d + 0,1) sluZi za vodenje otpreska. Iz ranije opisanih razi oga na kalup se n a~
bijaju dva stcma prstcna (6 i 7). Cijeli donji sklop aJat..l jc smjcsten u slOiu
prese 14.
Glava liskaca 3, jc radi lak.seg svlaccnja kumadn ~a tiskaca izvedcna
konusno i to u gornjcm dijelu sa prccnikom dl (unullasnji precnik otprcska)
a u donj em sa dl - (0,1 +- 0,2) mm.
Alati za prcsovanjc istosmjcrnim istiskivanjem duzih komada manjcg
preCnika (sl. 231 b) imaju doda t ne eaure za vodt!nje 7, da bi se spriJeciio savijanje k omada u loku prucesa i:i:"isklvanja, Ui prilikom izbi ja nj a (izbljacem 8)
po za v r~etku presovanja.
Na sl. 282 a jc prikazan lI.niverzalni blok alala Z3 istosmjerno istiskivunje otpresaka raznih obli.ka. Don}i sklop aJata se sastoji iz kaiupa za presovanj e 5, koji je sa dva stczna prstcna (6 i 7) pricvl-8ccn u donjcm nooaeu alata
1. U gornjem nosaeu alala 13 se naIaZJ nosac tiskaca 8, sa tiskaccm 12 i nosad
izbijai::a 15 pomocu kojih se 1I povralnom hodu prilisk.ivaca prese, prcko traverze 3 i izbijaca 4 otpre3ak izbija iz kaJupa za presovanjc. Alat je rad.I sigurmjeg centri ran j!l snabdjeven stu bn im vodicama 15.
Izmj enom radnih dije lova alata (kalupa i tiskaca) se sa ovakvim alatom
mogu proizvoditi razni otpl'esci.
Kalup i tiskac prika7..a. ni na s1. 282 c I sluze za istiskivanjc punih profila
obli.ka tijela sa glav om (51. 282 b J).
Izmjenom radnih dijelova alata (kalup i liskae po s1. 282 c II) presuju
se metodom ist05mjcl'nvg istiskivanja komadl razliCitih oblika poprecnog presjeka sa otvorom u sredini (s1. 282 b II).
Presovanjem istiskivanje-m u hladnom stanju mogu se sa odgovarajucim
alatom (kalup i tiskac po s1. 282 c III) proizvoditi i ozubljena vratila i zupcanici (s!. 282 b III).
A lat za izra du plocice sa ispus.tima i sliCnih eleme nata, metodo.m protusmjernog istisltivanja je prikazan na s1. 283.
Kao poluproizvod sluii platina koja se prethodno prosij eca u kombinov&nom alatu za prosijecanje i probijanje ol vora.
Platina se postavlja na tiskai:: 3 i centrira pomoeu dva cllindricna granion.ika 2 u c:vrscena u tisk3eu. Ovi granicnici upadaju u prethodno probijene
olvore u platini. U proccsu presovanja isliskivanjem, pod pritiskom kalupa za
presovanje 1, llcvrscenog u gornjem nosacu aJata 6, ma tedjaJ teee navise ispun javajuci zazore izmedu tiskaca i kalupa . U povratnom hodu pritisklVaea presc
komad se iz kalupa za presovanje izbija izbijaCima 4, koji su preko ploee :>
spojeni sa mehanizmom za izbijanje.
Istiskivanje materija la iz p Ia tine u kalup za presovanje teee vrlo nc ravnomjerno i to n a sredini vise nego na krajevima. Zbog toga se k ontu ra platine razliku je od k onture vijenca olpreska, pa se tacan oblik moze odrediti
lek na knn i.,vrspnih oroba.

1. Donji nasal
al ato
2. Potporno plo

fa
3. rrov.rza jz bijo eD
'.lzbiJot
5. Kolup ZQ pr. ~
sovon}e

.~ .
rlillllP.
$
o. KONSTRUKCIJA ALATA

6. Stezni prsten
(prY;)
7. Stezni prsten
(drugi)
8. Nosac tisko-

~-

III

b. TiPOVI OTPRESAKA

lo
9, Novrtko

,"

'/Q Stezno ~Quro

I" '.

11. Ploca

_- I

ZQ

pr.-

nos pritisko
1~

riskat

13. Garrt); nosoe

aloto

". Stubna vodico

IS, Nosol izbijo-

co
11/

II

c. IZVEDBE TISKACA I KALUPA ZA PRESOVANJE

51282 ALATI 'A I?.T05Md..ERNQ 15P5KIVANJE OTPRE5AKA

RAZNIH OBLIKA

r:a j V2/d ,]2[~

,. Ko /up z o p re so vonje
2. Granicnie; platintl

3. Ti 5ko ~
.( Izbijaci
5. Ploco izbijoco

.6 . Gornji noso t 01010

7. Don); nosoe oloto

I! 1

OrPRESAK

fl.

Stubno lIodico
9. Ci/indritni fu kaVQc
_

51.283 KON5TRUKCIJA ALATA ZA ;jRADU PLOCICE 5A

IspusfiMA

IX -

KOVANJE U UKOVNJlMA

IX 1. Konstrukcija otkovka
1. Elem enti otkovka i alata za kov8nje

Kovanj e u ukovnjima je proces k.od kOjega metal, pod djejstvom udara

malja kov a~kog ewea, ill pod prlt.iskom pr.it.iskivaca prese (krlv.ajI\4:;, frikciom"
hidraulicne). iii neke druge InaSine za kovanje (npr.: horizontalne kovacke
Il1.3.Sinc) isp unjava prof.ilisa.n.i prostor izraden u kovat.kom alatu (ukovnJu). Za
raz.liku od slobodnog kovanja gdje je Sirenje metal a u pravcirna normalrum na
pravac kretanj a malja cekica neometano (slobodno), kod kovanja u ukovnjima
ovo sirenj e je ornetan o zidovima gravure ukovnja.
Gornji dio ala ta za kovanje (s1. 284 a) se sastoji iz gornjeg ukovnja 1,
k oji je pomocu klina 5 i zavrSetka U obliku lastinog repa vezan sa maljem
cekica 3. U donj em dijelu ala ta se nalazi donji ukovanj 2, koji se takode spaja
sa donj.im nosacem alata 9 p reko lastinog repa i klina 6. Centriranje alata u
pr avcu normalnom na p ravac kretanja malja se vrSi boCnim gornjim 7 i bol:nirn donjim centniracem 8. Donji nosac alala 9 je klinom 10 ul:vrscen u nakovnju l:ek.ica 4.
S obzi r9m da n akovanj prima udarce njegova tezin.a je kod normalnih
cekica za kovanjc u uk ovnjima oko 20 puta veca od teZine malj a.
U gornj em i donjem u.k.ovnju su izradene gravure prema obliku i kootiguraciji otkovka. P oeetni obl ik ma teri jala se stavlja u gravuru donjeg ukovnja, a zatim p od udarcima gornj eg ukovnj a metal se razliva i dobiva oblik
gravure. P otpuno ispunj a vanj e gravure se kod rada na koval:kim ccki.cima
postize sa nekoliko udaraca malj a l:eki ca, dok se kod rada na kovackim presarna isto moroa pos1lii:..i u jednom radnom hodu pritislcival:a p rese.
Volumen poeetnog oblJka materijala je veei od volumena got ovog otko vka
12, koji ide na dalju ob radu sa skidanj em strugot.ille.
jc zbog toga jer se
jedan d io matc rijala troSi n a obraz.ov anj ~ vijenca 13 i plaCice 14.
Vijenac otkovka je n uzan radi boljeg popunjavanj a g ravure ukovnj a i
r adi pravilnije eksploatacije alata. S obzirom da je vrlo tesko odredl ti tal:nu
koli.l::inu materijala, k ojl treba da popWli zavrsnu gravuru , to se kod p roracuna
uzllna izvjestan voiSak materijala, 6ime se obezbjeduje sigurno popunjavanje
gcavu r e. SuviAni dio materija la ohrazuj e vijcnac otkovka....

To

~
OtkOYOH flak on zoYrl~
nag kOYf)ja

OtkoYok f)okon krzQnia vijenca i probijo -

nie plac;ce

CI9-1!
G.

ELEMENTI ALArA

1. Gornji ukovonj

6. Klio donjeg ukomjo

7. Bo ( - { centrlro~ gor-

2. Donji ukovonj

1. Malj k~ya~kog ~ek7cQ

,. NokovanJ kovQckog

b. HEMEN" OTKOVKA
10. Kim nosolo

11. Otkovak flakon kova ,nja

I}. btk';yo),(99~OY Ho mad)

nje ~ ukovnja

8. Bacn;

cefitr;roc'dO""Jeg

ukovnjo

cekJr!o

S. I(lln gornjeg ukovnjo

13. Vijenoc

9. N05a~ donjeg ukovnio

, It. Plo tico

SI.281, KDVANJEa U ZAVR~NOJ KOVACKOJ GRAVURI

p=;

~
I

~Ii
o.

b.

e.

c.

I il

d.

iY~:= ~3
g.

h.

"-

S/.285 RAVAN PODJELE 1 LlNIJA SASTAVA OTKOVAKA

,
I ", I~

<fo12

rf. 12

rf. 2

-),/2

+ x/.

'ti

J:

.:::.

/;

~I

--

o.

o :'

d :}'

b.

c.

SI.286 DODACI ZA OBRADU 1 TOLERANClJE OTKOVAKA

Presjek kanala za vijenac je manji od najrnanj cg presjcka gravure, stoga

su u kanalu najvel:i olpori tecenja, tako da m aterija l sigurno l prvo popunjava
gravuru, a zatim otice u vtijenac. Osim toga vijenac sIuzl za amorlizaciju udara
- p.ri suda.f u ' gornjeg i donjeg ukovnja.
U cilju u.slede materijala kovanjem Se pored vanjskog oblikovanja mogu
~ iuaditi j otvori eija jc osa paralelna sa..pravcem kretanja gornjeg dijela alata.
, Za izradu otvora sluze odgovarajuCa .ispupcenja u gravuri. UkoUko su U pltanju slijepa udubljenja tada ispupCcnje ima sarno gornji ukovanj. a kod obostranih otvora oba ukovnja, da bi se olaksalo vadenje otkovka iz gravure. Rastojanje izmedu ispupcen.ja gornje i donje gravure u zavrSnoj fazi kovanja
odgovara debljini ploCice 14.

Nakan zavrsnog kovanja. otkovak !}einilivnc gravure 11 se obraduje na

presama i to:
a. Obrezuje se vije-nac 13 (ova operacija se oznacava kao krzanje vijenca)
b. Probija se p)oCica 14.
/

Cesto se ove dvije operacije vrse u jednom komblnovanom alatu. Zbog

toga se oblik otkovka definitivne gravure 11 razlikujc od olkovka pripremljenag za dalju obradu 12.
Pored zavrSne kovacke gravure pri.mjenjuju se i razne druge pripremne
gr-a vure, gra'vure z~ razdvajanje otkovka od sipke (ako se ne radi od pojcdinacnih komada~ n ego iz's.ipkastog m atenjaJa), gra~ur~ za ispravljanje, kalibriranje itd.
Pocetni oblik malerijala za dalju preraciu kovanjem u ukovnjima maze
hiti pripremljen slobodnim kovanjem. Ovaj metod je niskoproizvodan i primjenjuje se samo u maloserijskoj proizvodnji. U velikoserijskoj i masovnoj proizvodnji se kao poluproizvod koristi valjani i vuceni materijal raznih profila,
koji se cesta prije kQvanj.a. u ukovnjima priprema na specijalnim kovack.im
masinama (kao sto su np.r. kovaCki valjci). Ukoliko je poc~tni materijal manje
pripremljen to jest tim viSe se njegov obltik i dimenzije razlikuju od oblika i
dimenzija otkovka zavrSne gravure, utoliko ce vise trebati pripremnih gravura
U kovaCkom ukovnju.

2. Ravan podjele i linija sastava ukovnja

Da hi se-otkovak nakon kovanj;!. mogao izvadUi iz ukovnja !:adi Sf' iz
dva dijcla (gornjeg i donjeg), lito zoaCi da ravan podjele dijeli olkovak na d~a
dijela. Presjek ~avni podjele ili podione povrsine i otkov~a def.mise konturu
linije sastava ~ukovnja (podiona ....~ija).
. 'X
. .
Podiona r~van zavisi. od konLiguracije otkovka i ana treba da,-8ude odredena tako da olakSava razlivanje materijala u gravuri, a istovr'emeno ne smije
da oteZava konstrukciju alcita. lako se izbor padione ravni rjesava ad slucaJa
do slucaja, mogu se postaviti odredeni prinoipi.

a. Oblikovanjc otkovka treba da se izvrsi po m.ogucnosti plasticnom deformacijom sabijanja, a nc istisk..ivanjem, iLi utiskivnnjem oblLka. Da bi se ovaj

princip ,odda<>, podionu ravan treba postaviti u podrucju veee dimenzLje

otkovka, to jest ootkovak se ru,jeti po dlmenzij.i. a (a > b), pri cemu su a i b
dvij e m.edusobno upravne najvece dimen2';i.je otkovka (51. 285 a , b, c, d).
h. ~ predn~~g pravila se odstup~ k~a dolazi u. ob~ znatna uSteda u materl}alu, kO}l otpada kod krzanJa Vl!Jenca. Pod)ela lzvedena po 51. 285 e bi
bila pravi1llJi.ja kada bi. se izvela kao na sl. 285 a, ali je u tom slueaju radi
veee duZine podione l1nije veti i otpadak materijala koj.i. otice u vi jenac,

c. Kod odredi,vanja ravni podjele treba vod.iJtli rae-una i 0 kornpLikovanosti alata

za krz.anje vijenca, Kod podDele prema s1. 285 f n.ije ispunjen osnovn.i zahtjev
(iz taOke a), ali je alat za krz.anje daleko jednostavnij.i nego po izvedbi prema
81. 285 b.
d. Od pravila se odistLlrpa i kad>3 neka pov rsina otlvovka (P na sl. 285 g) nerna
kovaCkIih nagiba, taOO da mor.a blti smjestP.na u ravni normalnoj na pravac
kretanja gornjeg alata,

e . Br{)j potrebnih
sc, na primjer,
sav.i janja (koja
udarcem v:rS:i Ii

operacija kovanja tak-ode utice na izbor podion.e ravru. Ako

podjela izyede prcma s1. 285 h, tada se izbjeg,a va openacija
je l1iUZna k.od podjele prema s1. 285 d), tako da se sa 1stirr.
5avij,a nJe .i. oblik..ovanje.

Ravan podjele i linrija sastava ukovnja se odreduje nakon izrade crlezil

otk-ovka, na osnovu proracunatih dodataka za obradu i kovaCkih nagJba.

3. Dodaci za obradu i izradne tolerancije otkovaka

Kanstrukcija otkovka se r adiona osncwu konstruktivnog crteza defiIllitivno
0br,a denog komada i potrebnih dodataka za obradu. Doda:tak za obr,a du je u
stvari de.bljina sLoja marterti.jala, koj.i se skida naknadnom mehanitkom obra do m.
Prema tome dodata.k za obradu se dodajc samo .arum povrS:i.nama komada, k<>d
kojih se predvida naknadna obrada sa skidanjem stl"1.Lg.OltJ,i:ne,
Kovacke dirnenzije (s1. 286 a) , ill dimen.z.i je otkovka se odreduj u na o.:onOVll
d&1nenzij'a obradenog komada po obrascu:
(IBO)

gdje su:
D k, d k, Hk mm -

D, d, H rum So, ad, ()H mm -

vanjski pr.eCnik, U'llutr.asnji precOOk i vi

sina otkovka
vanjski precnik, unutrasnji precnik i visina
obradenog komada
(non1finialne dianenzije)
dooaoi za obradu

Dodatak za obradu sadrzi u sebi sloj ruaterijala sa greSka:ma nastaUm

pri kovanju. Usljed nepotpunog ispunjavanja zavrsn e gravure (nedovoljno
otkovanog komada) nastaju razne neravrune (udwbljenja i ispupeenja). Na na-

lale greS~e ut<te I istrcx!enje alala (gravure kovatiulg u!<Qvnja). ",I&m okadni
sLoj maLerijala koji nastaje izgaranjem (okujma) ltd. Osim toga, otklanjanjem
ovog sloJa naknadnom obradom treba otJtloni1.i. i ostale gr~ke prouuok.ovane
usljed krivljenja komada, ekscentri~nosti i neperpedikulamoa:ti povrilna, kao
1 ovalnosU i deformacije presjeka. Vafno Je da i negat.i.vna vnjedna;t izradne
tolerancijc oLk{"Vka \reba da padne u podru~je dodatka za obradu.
Najvete vrJjednosli dodalaka za obradu k.od VTUCeg kovanja celika u
uioovnj.una, u zaVlisno6ti od. vrste kovaCke makne (kovaClU fek.il:. presa, ill hori~
zontalna kovaeka r:naSina) 9U dane u ta~1i br. 76. Iz pnkaza se rl1IOi.e uOOtl cia
su dodaci za obradu rada na presama manjj od O1II.h kod rada n.a tekvime, Ito
zna~i da prese daju precizn.ije otkovke. Dodaai z.a obradu rastu &a pove6anjem
_ lezme i kvalileta obradene pov~ine. Tabelom su obuhvacene tri kla6e tacnosti 1 to:
Klasa 1. Otkovci masOvne proizvodnje, koji se obraduju na speci,jaloi.m ma~
nama . 53 spedj:alnim uredajiJna i alatima.
Klasa 2. Olkovci vel.ik.o5erijske prouvodnje, koji se obrnduju na ~a un.:verzalnijeg karaktera, sa specijaLnim, Hi unive.rzalnirn uredajima.
Klasa 3. OLkovci. maJosenijske proizvodnje, koji se obrac!luju na univenalnim
J11.aAinama 6B. univerzaJnim alatima.
Ako se za neke dim enzije oLkovaka zahtijeva veca kJasa tatn06ti, tada
se vrijedrl.o&tima iz tabele prdbrojavaju posebni dodaai (primjedba u tabeli
br. 76).
Izradne tolerancije otlwvaka (tabela br. 77) zavise od kvaliteta povrMe
i tefine otkovaka (A a i A b) i ad duneruriJja otkovaka (4 c) i odreduju se po
ob rascu:

= A

+6

c;

y= Ab + A c

(180 a)

Izradne tole ranci je un utr a~njih dlmen :z:ija (s1. 286 c) se uzimaju sa suprotnim
predzna kom, od izradnih tolera n.cija van jsklih dimenzija (811. 286 b).
Kovack e dim en zije sa izradnim tolerancij ama se prema tome racunaju
po obrascu :

D, = (D

+ ;
+ 1i D) -y

(180 b )

4. Kovacki nagibi i zaobljenja

. Sve povrSi ne g ravure kovacloog ukovnja u ravnima paralelnim sa pra vcern kret.anja gornjeg dijela alata se izvode pod izvjetmim na.gli.bom u odnosu
na te ravni (51. 287). Na taj nacin se omogucava vac!lenje otkovka iz alata bez
posebnih uredaja za izbj,j anje. Velicina ugla nagiba zav.isi od ob1ika konturc
i odnosa dh"llenzija pojedinih dijelova otkovka. kvalJ.teta povrSine gravure,
temperature kavan-ja, m-azanja i niza ostalih fa.k.1:ora . Kod ve1ikih kovat:kih
nagiba se poveeavaju dodaai za obradu. a tlrne i otpadak materijala, dok mali
,n agibi oteiavaju vadenje o:tkovka iz gravure,

TA8ELA br. 76
oODACI ZA 08RAoU (u/2mm) U ZAVISNOSTI OooIMENZIJA, TEllNE I KVALITETA OTKOVAKA (GOST 7505-55)
Dimflnzij. (dulino.lirin o.tdsina) otkovoko u mm

r.lino
otkovoko
u
kg

'J I 45 47 47 0.8 lj9

q}5

d.

fv

115 q,5 a7 a8 0,9 1,0 0,9 lj9 I) I) I,' (5

!l

'J) (0 (1 I) (' (6 -

0.9 10

(3 1.5 -

'" (5, (7 2P 2.J -

'J 3 () (' (5 1,8 2,1 -

I,) 1,' 1,5 U},1 -

1,8 2,1 1,l 1,7 ,} -

'J I 0.8 0.8 0.9 (0 (I tl q7 0,8 0.8 0,9 1,0 I.) 1,1 1,1 I.} I,' I,S 1,8
qlS - 0,53

'J} () 1,3 1,' (5 (82,1 1,1 I,l 1,' (5 1,7}P 1,7 (9},o}.J 1ft 3,0

'V 3 1,5 1,7 (9 ~I 1,' ~,9 I,' 1,5 1,8 1,0 2,3~,7 },1 1,' },7 3,0 3,5 '/
'J I 0.9 1,0
0.53 - (50

to

(I 1,1 1,'

0.9 0,9 ID 1,1 1,1

(3 I,' I,' 1,5

'7

1,8 1.0

'V) I,' 1.5 (5 1,8 1,0 },3 1,3 I,' 1,5 1,7 (9~,}},D 1,) 2,3 },5 2,9 3.J
'V 3

~O

},} 1,' 1,5 },9 3,' 1,7 1,91,1 1,3 },5 3,0 },5 },9 3,} 3,5 ',0 ',5,

\II 1,1 1,1 I,} I.J I,' 1,5 1,0 1,1 1,1 11 1,3 1,5 1,5 (7 1,7 1,8 },o ./,3
1,50 - },50

'V) 1,5 1,7 I,B./,O },1 },5 I,S 1,5 I,B 1,9},1 ~" },3 ~5 1ft 1,9 3,13,5
'J 3 1.J ./,5 ./,7 2,9 3,13,7 1,0 1,1 },' 2,5 ,9 ~,3 3,0 3,3 3.5 3,9 '.' ~o
'J I I,} I,J 1,' ,.' I,S

1,50 -

',00

'7

1,1 I,} 1,3 I,' I,S 1,5 I.B I,B },O 1,1 1,3 1,'

'V} 1,9 1,0 1,1 }.3 1,5 },B 1,7 I,B 1,0}) .J 1,5 1,5 1,8 },9 1.1 3,5 3,9
'V 3 },S },7 ./,93,1 1.' 3,92,1 },' },51,B 3,1 3,5 J,3 3,53,",1',75,3
'V I 1,5 (5 1,5 1,7 (8 },O 1,5 1,5 1,5 1,7 I,B 1,91,3 2.J }f, },5 },7 },9

4,00 - 6,30

'V ) }.I 1,} 1,3./,5 1,7~0 1,9 },O 1.} 1,U,SI2,8 1,93,1 3,13,5 3,8 ',1
'J 3 },8 3,0 ,13,' 3,7 ';} l,S },7 1,9 3,1 3,< ~,8 3,B ',I '.' ',7 S,} U

'V I (7 1,7 (B 1,9 1,01, 1 1,5 1,7 I,B 1,8 1:9~1 ./,' 1,5 },7 1,7 1,9 3,2
6,30 -10,00

'V ) }]
r-'
' l,' 15}7 } ~D 3(2)'1
I

1.12.' 1,S

'V 3 3,1 1.' 3,5 3,B ',I ',5./,8 3,0 J,1 3,'

n l"o
t-',' 3,1 3,< 3,5 3,B ',I ',S
,7 '.I ',2 ',5 ',8 5,1 5,5 6,2
,

'V I 1,9 1,9 2,01,1 1,2 1,3 1,8 I,B '1,9./,01, I i;>,2 ./,7 1,7 1,9 3.0 3,2 3,3
10,00 -16,00

'V 2 1,51,51,71,93,1 3,' 1,3 2,' 1,6}.7 1,9 3,1 3,5 ~7 3,B ',I '.' ',B
'V 3 3,' 3,5 3,8 '.0 ',1 ',B 3,0 3,2 3,' 3,5 1.8 ~3 ~5 48 S.}S,S ~O 6,'

PRlHJDBA: Kod v.(ih kllO/it.to obrodW'l. povrU,.,. (toM/a br:37) uv.cavaju

doJioe; zo obrodu no j.dnu stronu ZQ,
o. Kvolitet povriineV' do 9 6 zo iznos 0,3-05 mm
b. K va/itet povlin. V 7 ,. v.b zo iznos liS 48 mm

TABELA br 77
/ZRADNE TOLERANCIJE (Ll mm) I VANJSKI RADWSI ZAOBLJENJA (Rmm) OTKOVAKA (GOST
7505-55)
-s =
r=c
'
c
!.

rdina

+.do mm

otkovoko
ko

-.db mm

Dimenz~e
athovo 0

R mm

VI V} V] VI V} V] V I V} V]

mm

do l!25 0,<0 0,5

1,0 O,}O 0,]

0.5

o.S

to

1.0

l!25 - 0,6] 0,50 O,S

1,5 0,}5 0,<

0,7

,0

1,5

t5
},O

f .1c ' mm

V} V]

VI

,do 50 0,05 0,10 0.15

50 - 120

0,12 O,}< 0-35

0,5] -

~60

0,6] I,}

}jJ

0,32 0,5

1,0

1,5

2,0

1,50 -

2~0

0,80 1,<

},5 0,<0 0.6

t.1

(5

2,5 2,5

180- 250 0,}5 a,S) 0.7S

I}O - ISO 0,.18

0,]5 0,5"

,OS

},50 - ,jJO 0,90 1,5

2,7

0,<5 0,7

1,<

2,0

],0

],0

250- ]50 0,35 0,72

1-7

],0

0,50

a,s

1,6

2.5

3,0

~O

]50- 500

O?O 1,00 1,50

UO I,S ],5 0,55 0,9

(9

2,5 ],5

],5

500- 6]0

0,53

2,0

25
,

],5

6]0- SOO 0,80 ~60 2,<0

<,00 - 6-30 1,00

6,]0 -IOflO

10-00 -)5,00 1,20 },O

R,

-1+-

1,7 0,50

~~

to

L.

3,5

~ !!)u:
~~
~T~.
/ v:.. Js.tl \.B. _ I

_ .;..

\L

iC'

o. ROTACIONO

I,S9

~
<"' i

Ii .~
~,L

/(

1~5

L/~
J1

,1R

...j l.-

I'

b. POLUGA

SIMETRICNO WELO

,$/,287 KOVACK/ NAGIB/ (UGLOVIi

I ZAOBLJENJA
(RADIJUs/)
=
,,=
,~

<m ~

~~ ~i~~ :L{~.

~J!;:~= ~ ?'

SI288 TlPOVI PLOCICA ZA PROBIJANJE

"'-

PRORACUNSKA TABELA UZ PRIMJER P O 51.282Obroden. dimenrijf D"H mm

Kvolil . t abrade
Dodorok 70 obrodu if/2 mm

0190

16D

V,

'\1 2
2,5 'f' Q3 -

<t> 80

'1 2
-

rt>i.D H
'1 7

]0

12

'V 2

'12

V)

}) +Q,S

2.1

2)

Dif -D+d'p, H. "'H+rf.. mm

ctl I95,& 0160

<1> SO

cb3{8

H.}

]1,.}

D., H. mm (zookru l e no )

> 160

(080

<1>]5

0,36

0,1'

0, 1

<5
0)

J<

mm
x -.do+4c - 1.7+.dc mm

rb195
O,5}

I}
I)

0.1

0)

+2,2

-2)

+1,9

- 1,8

+1,8

+1,8

+1,8

y..db+.dc-Q8+.dc m m

.-I, ]

+ I,}

-1,0

4{).$

-0,9

-0.9

- 0,9

.'
e e

e~:
o .!:I _u

~c

Najveee vrijednosti vanjsk.ih (a.) i unutra~nj ih ugLova (a.I) k.ovacloih n agiba, zavisno od vrste k,ovacke maSine, ne treba da premas.uju vnijed.n.oshi niz(;
danQg pregleda.
MaSina za k ov,a n je
1. K ovaCki cekic {bez jzb.ijraca)
2. Krivaj.na presa sa .i~bijacem
bez izbij aea
" kovacka mama
"
3. Honizonta!Jla

0.

0.,

7'

1O'

3+ 5'

7'

7'

1O'
i'

5'

Vanjski radijus lJaobljenj:a otkovka R (odn05l1O radi jus zao:bljenja udubljenja gravure) i unutrasnji radijus zaobljenja otkovka r (odnosno radijus
ispupCenja gravure) su veoJna vazne veliCiIne, jer se sa njihoviim povecanjem
olaksava tecenje metala i bolje popunjavanje gravure. 0sJm toga radlhjlllSi zaobljenja produzavaju vijek trajanja kDvackag alata, jer kod malih radijusa dolazi do brzog istrosenja, a cesto, usljed koncentracije naprezanja i do lorna

aJala.
V,anjsloi radijusi (R) se biraju zavilisno od leiine i kvaliteta otloovaka po
tabeli br. 77 a unutrasnji radijusi. (r) se izracunav;aju po obrascu:

(2,5 + 3,5) R

+ 0,5 mm

(181)

5. P loeice za probijanje
Kod kavanja kamada, koji nakun mE'hanicke abrade treba da .iJnaj u
otv,ore .sa osom paralelnom sa pravcem kiretanja gornjeg Wwvnja , otvolli sc
uthskuju u alatu za !tJov3ll1je, da hi se smanjio otpadak kod obrade sa sk.idanJem
strugotillne. RacLi toga su u kovaCkoj gravuri predvidena posebna ispupeenja,
koja odgov:ar,a ju pronlu utisnUrtog otvora. Otvor se ne ,izvooi po cijelaj v:isini
otkovka, jer hi to otezalo njegovo vadenje iz gravure. U stvari gornja i donja
ispupcenja u gravurama ubiskuju slLijepa udubljenja. Materij al kio}i raz,d vaja
g.onnjli i donji otvor oznaeava se 1<:ao ploei;ca i ona se u posebnom alatu naknadna probija.
Zavisno od. dimenzija otlwvka primjenjuju se razLicit1i tip ovi pioCiea.
a . Floaiea sa istom debljinom (s.1. 288 a).

PD:mjenjuje se u uslovima d ..:- 1,25

f1

<

26 II1ID

gd je je:

d mm -

pre&ti.k otv.ora n.a gornjUlj p ovrsin i

rl mm -

r adij us zaoblj enj a plociee.

oikovka

Deblj.ina p ioClee se odreduje po obrascu :

I~
s

0,45 v' d -

0,25 h -

0,6 v' h mm

. ,

(182)

gdje je:

h mm -

.rast.ojanje od srediSta plooce do

povrSine otkiovka,

gornJ~

Radijus zaobljenja placice:

n = r

+ 0,1 h + 2 mm

gdie ie:
r rom -

.......

. .

(182 a)

unutrasnjli ,radtjus Q'tkovka (obrazac 181)

b. P lOCica za otkovke male debliine (.1. 288 b).

Primjenjuje se u uslovWma kada je:
~-1 ,2 5 f)

>

26 mm

Da hi se olaks.alo potiskri.vanje matel'lijaJa u straillU ploCica je u sredini tanja,

sa deblj1nom Smin = 0,65 IS (pri l:emu se sracuna po obrascu 182). Sa debljinom
smln se plOOica ILzvOdJi do pre&rika dl = 0,12 + 3 mm, a dalje se debljina povecava do maksimalne vr:i.jednosti na preenilku d, koja iZl'1OlSii. Sm:l.x = 1,35 s.
c. PloCica sa ispupeeniem (s1. 288 c).
Aka se utiskivande otvora vrSi u prethodnoj gravuri sa p1OCicom prika.za.norn
na s1. 288 b, onda se kovanje u defi.n:irtiVl1oj graiVuri zootno olakSava. Ukoliko
se zeli olaksati i probijanj e placice ona se moze u zavrsnoj gravuri otkovati na
oblik po s1. 288 a, Hi sa ispupCenjem (magaainiom) po s1 288 c. Dimenzije
c i b se odred'llju na isti naem kao i ckirrneD..Zltje kamala za vijenac.
d. PloCioa za niske otk.ovke (s1. 288 d)
Kod veoma niskih otkovaka (d ~ 15 h) ploCica se izv.od:i sa ispupcenjima..
Debljina ploeioea na klfoajevUma iznoo.i s = 0,4 V d, a u sredtni 51 = 5 s. Radijus
zaobljenja Ri = 5 h, a R2 se odreduje grafiC!lti.

Primjer:
Konstfluisati. otklOvak na oonorvu crteza obradenog komada (zupeanika) po
,1. 289 a.
Otkovak je za velik.06erijsku pr.olzvodnju i kuje se na kovaOlrom cekieu po
drugoj klasi taCnooti ( \l 2). P osehni zah tjeV'j u pogledu kvaliteta se postavljaju
za dri.mcnZlije 0 190 ( \l 4) i 0 40 H7 ( V 7.) .
Odrec1ivaalje lrovackih dimenz.i.ja i izradarih oolenancija za k.otu 0190.
VOilumen obraden.og k.omada:

v, =

(190' ;- 160') 30 = 247401 mm' = 0,247 dm'

80') 12 ~ 180995 mm' = 0,1&1 dm'

v, = -'C. (160' 4

V3 =

-'C.
4

(80' -

V = 1: Vi = V I
1= 1

40') 42 ~ 158340 rom' = 0,158 dm'

V'!

-I""

Va = 0,:586 dm a

.. ,'0

,.,
:)

'" 80

::

/'
~

/ '77 ~
1

""0 Hz

e~

<1>160

o.CRTf} 08RAD.NOG KOMADA

b. CRT.l OTKOVKA

SI.l89 PRIMJER KONSTRUKCIJE OTKOVKA

I, Mol} teki(o
2. Nokovonj 'flJf/CO

3. Rodn; citindor

,. Rodn; hlip

5, Klipnjo{o
6. Nosot c ilindro

7. Stub

~ek ito

8, Poddhlfl

vorlice ma-

fja (lffizoc j)
9. Gornji uNovonj
10. Donji uNovonj

11. Nosol donJeg ukov-

nja
12. Ci lindor ro zvo dn ik a

(pore, zrok o J

13. ROlvodniH ( p or . ~

zroko)
". Hoino pldoio
IS. Prenosno polugo
16. Okre t no p o/ugo

17. Klizn o po / ugo (s ob Ijo) meh onizma 1 0

vpro v!jon je

SI.l90 KOVACKI CEKIC DVOSTRUKOGDJEJST

VA IEumuco)
"
=
=

Teiina obradenog komada

G = V Y = 0,586' 7,85 = 4,6 kg

Ot..KOV::l k

ce bi ti za ok.o 25 -7- 35'11/0 teZi, pa je

Go

(1,25 + 1,35) G = (1,25 + 1,35) 4,6

5,75 + 6,2 kg

= 4 + 6,3 kg i D = 180 + 260 mm i drugu k1asu taenosti ( 'V 2), dodatak

za obradu 1Z tabele br. 76 iznosi 0/2 = 2,5 mm.
S obzirom da sc za dimenz.iju 121 190 postavlja poseban zahtje v ('l 4), dodatak
za obradu se povet.':ava za iznos 0,3 -7- 0,5 nun.

Za Go

= 2 (2,5 + 0.3) = 5,6 mm

Ii

Kovacka dime.nzija (ohrazac 180)

Dk = D

+ Ii =

190

+ 5,6 =

195,6 = <l> 196 mm

Izradne tolerancije po tabeli br. 77

"a

1,7 mm,

"b = 0,8 mm - (za G = 4 + 6,3 kg

"C 0,52 mm

(za D = 180 + 260 mm i

'V 21

'V 2)

Po obrascu (180 a)

+ "c =
b + "c =

x= " a
y = "

+ 0,52 =
0,8 + 0,52 =
1,7

2,22

= 2,2 mm

1,3 2 = 1,3 mm

Di-mell.lija otkovka sa v.radnim tolerancijama (obrazac 180 b)

D + l = Cl> 196 +
k_y

,2

1,3

Ostale kovacke dimenzije sa izradrUm tolerancij ama su navedene u proracun.skoj

tabeli uz 51. 289.

Vanjski radijus zaobljenja otkovka (po tabeli be 77)

R = 3mm

Unutrasnji radijus (obrazac 181)

r

= 2,5 R + 0,5 = 2,5 . 3 + 0,5

Kovacki nagibi se izvooe sa uglovima: vanjskim

8 10)

8 mm

Ct =

5"

7") i unutra.snjim

,tl =

Da bi se odredio obl\k plocice za probijsnje racuna se radijus zaobljenja (obrazac 182 a)

46
n = r + 01
, h + 2 ,~ 8 + 0,1 - 2 + 2 = 12,3 = 12 mm

d -1,25 n

= 35 -

1,25 . 12

= 20 mm <

26 mm

Odgovara ploOka jednake debljine (51. 288 a)

Deblj in a ploeice (obrazac 182)

s = 0,45vd-O,25h-5
s = 0,45

+ 0,6vh

V 35- 0,25 . 23 - 5 + 0,6 v23 = 5,1

= 5 rom

Otkovak, sa proracunatim dimenz..ijama, tolerancijama, nagibima, zaobljenjima

i ploercom za probijanje je prikazan na 61. 289 b.

IX 2. KOiVanje na"'kovackim cekicima

IX 2.1. Vrstc kovackih cekica i otkovaka, koji se kuju na njima.
Kovack.i cekiCi imaju naJslru primdenu u tehnolDgi}.i vruceg k.ovanja u
uloovnjima. Danas oni Cline ok.o 600/!) ukupnog maSLnskrog parka kovaCnica. Ovo
se objasnjava njihovom velikom univerzalnoscu, veoma prostom konstrukcijom
i jednostavnom eksploatacijom.
Za kovanj e u ukovnjima se primjenjuju cekiCi prostog i dvostrukog djej-stva kao i protuudarni cekici (cekicj bez nakovnja).
Najvecu pnimjenu .i maju parovazduSni cekici dv-ostrukog djejstva (51. 290).
Gonnji ukovanj 9 je klinom vezan sa maljem cekii.6a 1, a donji ukovanj 10, leii
u nosacu 11 , k'Oji je pni.cvrscen na nakovnju cekiea 2.
K:ao pogonsk-o sredstvo sluli pregrij3llla para pr.i.tiska 9 kg/em:?, iIi komp-rimirani vazduh pritiska 7 kg/cm 2 . Fritisak pare (vazduha) se prenosi iz radnog
dlindra 3 preko klipa 4 i kUpn ja.ce 5 na malj cek.ica 1, koji klizi po vodicama 8
ucvrscenim U stubovima cekiea 7. Dvootruko djejstvol se ogleda u tome sto :;e
para (vazduh) pod prin;(5kom preko dlindra razvodnika 12 pomocu razvodnika
13, dovodi naizrnjenicno u donju (ispod klipa), iIi gornju (iznad klipa ) kom oru
radnog cilindra 3. To znaci da se pogonsko sredstvo koristi kako za podizanje
padajucih dijelova cekica (gornjeg ukovnja 9, malja cekica 1, klipa 4 i klipnjace
5), tako i za pojacanje udara kod slobodnog pada padajucih dijeloy a (usljed
pritiska pare, iIi vazduha na gornju povrsinu klipa). UpI1avljan je cekicem se
vrSi poluautomatski preko poluga 15, 16 i 17, a jacina udara se regulise j aCinom
pritiska na noznu pedalu 14.
Parovazdus.ni cekici dvostrukog djej.9tva se grade sa tez,inom padajucih
dijelova oct 0,5 do 16 ton'a, R jede se up'Otrebljavaju cekiCi d vostru kog djejstva
sa tezin om pada'ju6ih dijelova 16 -;-- 25 tona (pOtnekad Ii dQ 30 tonal. Eksploatacija ' ovak.o veLikih eekica normalne konstrukcije je dosta teska, jer p05toj i opasnoot lorn a pojedinih elemenata cekica. Stogra se z.a kovan.je vecih oLkovaka
prirojenjuj u jake hid raulicn e prese, dJ i poo tuudami celkici.
Protuudarni cek.ici n em aj u nakovnj a . Gor.njoi dio uk.ovnja se na lazi ' n a
g.or.nj em m alju a do.nji na don jem. Oba m alja se k reeu jedan prema drugom
sve do m om en ta sudara, kada se vrsi proces deo.rma aij e (kovanja) komada .
.Ovakvi cekiOi. se g r ade sa energijom udalfa cd. 40 000 do 100 000 kg m Ii vise, sto

je ekvivalenlno energiji parovaz.ciusnog cekica dV'OStrukog djejstva, sa teunom

,padajutih dijelova od 16 do 40 tona i vis~.
- Glavni nedos lalak profuudarl).ih cekica je u borne to se n a njlJn.a ne mogu
kovati komadti 11. sipke (koju na drugom kraju pomocu k.lijeSta drii kovac),
nego same pojedinacni k.omadL Poeetni materijal se stavlja u donji ukovanj,
i on se drize zajedna sa lljim sve do sudan sa gomjirn ukovnjem. Ravan po~
djele ukovnja se u zilvrsnoj fazi kovanja nalazi dosta visoko, taka da je rad
nepregledan i olezaJ1, . .?bog toga se prO'tuudarni celoi,Ci koru.le za kovanje otko~
vaka koji zahtijevaju sarno jednu gravuru. Tezina malja o:vog celtica je oko
dva puta veca od obi~nog. Protuudarni ceki6i ianaju manji broj udaraea u minulli, zato je njihova proizvodnost n.iia ad parovazduSnih cekica dvostrukog
djejstva.
P-a.rovazduni cekici prostog djejstva se grade sa manjoan tezinom padajuCih dijelova od cekica dvostrulrog djejstva. RazlJi.ka u odnosu na cckice dvoslrukog djejstva je u tome slo se para, iii vazduh pod prit.i~kom kor:sti kao
sredStvo sarno za dizanj e padajuoih dijeloNa (znaci da ~e dovodi sarno u donju
k6moru cihndra), dok se cnergJija udara ostvaruje slobodnim padom padajuCih
dijelova. S obzirom na njlihovu nizu proizvodnost ovi l:eklCi ifQaju ma.nju primjenu od celdca dvostrukog djejstva. Kod iste tezine padajucih cLijelova cekiCi
prostog djej90tva imaju energlju udara za 3S -+- 40!)/o manju od energije udara
cekica dvostrukog dJejstva. Jacina udara se kod ovih cekica' podesava promjenom vti.sine pada pada.juCih dijelova.
testa za pogon cekica prostog djejstva sIu:bi j elektr:IDloo.or. Podizanje
malja se vrSt na rame nacine leaD npr.: malj cekica je vezan sa daskom koju
podiiu frikcioni toe-kovi , ili se za podizanje k.oriste gllpkl elementi (remen, lanae
itd.), koji se namotavaju na valjak. U odredenom momentu se i'SlkljuCivanjem
spojnicej jsldjucuje i elektrornotor, pa ma lj sa gornjlim ukovnjem s lobodno pada.
Ako sc za podiz-anjc malja koristi para ili vazduh p~d pntiskom, cekiCi
. prostog djejstva se grade sa teiinom padajucih dijelova do 10 tona, cek!ioi sa
lancern do 8 tona, sa daskom do 5 l. i sa remenom do 3 t.
Otkovci koji dolaze Li obzir za kovanje na kovac.kim cekiCima mogu so
na osnovu njihovog oblik.a, konfiguracije ,j odnO?a dlmeIlZlija svrslati 1.::1 tri
osnovne grupe (tabela bI'. 78) i to:
I grupa: To su otkovci izduzeno.g oblika sa velikim odnosam du zine i mak,simaI n e, iLl srednj e sirine projekcije otkovka u horiwntalnoj ravl'1li. U
ovu grupu uglavnom spadaju razne poduge, ,OSOVline, vratila, v-i ljuske,
sa raznim izdanctma i oblicim a (ravnim, ili ukrivljenim). Ovi otkovci
su svrstani u 4 podgrupe, od kojih svaka ima po 3 karakteni:sticna

predstavnika (tip a).

II grupa,,: U ovu grupu spadaju otk.ovci .okruglog, kvad ratnog, iLi kl1Sta5tog
Qblika u r avni horizonl.al ne prOljekcije. Ovi otkovci su karakteristicni
po priblizno jednakim medusobno upravnim dimefiZl~jama u hor!zontaln oj ra vni. Ovu grupu sa6injavaju otkovci za razn e ele mente kao
sto su: zup(:anici, p r.irubnice, &lure raznih oblika, p rofilisaJ'lli prste>n ovi, kucist a, poklopci, di jelolv i zvjezdastog i krstastog obbiJka i td.
Svi ow elementi se mogu svrstati u 3 podgrupe,
svaka je pred-_
stavlj e ria sa tri tipa.

---

rABELA Ilr, 78

KLASf"KAC/~ O~VAKA KG)I SE KWU

,
fo:l.'
l~

KOVA~M EKI IMA (Po A, ~!l.iUC2YU l

G

I -

P
TIP 0 Y I

lCarakf.risf ,ka

Otko."c;

so

proltfOtn po-

f---'-

Ocd",o otkovko ,. \II'6a

ad l ir",, ;

-t>,

OtkoV(1

,I,

limp sostavo (t,pS)

kr,vuljo
I

so IZdonclmo
' ;'dnostrono smJesr.nlm osnovmm ,,.-

Otko'l'''

~r--

~!

/I - a

- .--

~: r,;,:~~~:!. :;::!~-

I
,

--

so razli~ito sm~nim
I zrlOnclmo ( c

C -O~

84-'ll:l

-.
~

A -,

I
~
-

_ ...J

R
-

0 V A K A

T "

~@

-C

J[

(91

'"

dth

U
P
T I P 0 Y I

~~

~ .~-

~1P
- ,-

i a:~, ~

pr.~jeko

OlkovC/ ifrstostog ob" lto,otlcovcloknJglog j

Itvadratnog pr uj.lto,

.-

~J I.If'tlJO

Q:2=J

Otko'l'ci kvodrotnog

I-

CJ:C:t

lih !.!'I.!.J?nICO ,si. _

tlpO : k vadrotnih p nrubnlC'O, k ut ifta,
pohlopoco I oslolill JIIinill obliko ft - 0 )

' ,..'

i.-""~

~~a

n ova, zupi-eJlllka. Okrvg-

,.

.,

F ~ ,~; I.

in,.

RozIH otkOlfCI okrug-

Y A K A

. _ , _.I

- ,G

Korokt.flst /h a

T K

~f!UlB

fiZ5
--~.--

otko",; vifjujkostog
obliko. kojl ,.. no jJnom kroju ratvojU .

tCO:> J ""'':CII

m.ntlfno Glavna OSO

j. ukrlvl)MO.

so uknv/ j.nom

osom, kad kopll ~, If I

glavno oso (t,p A),

L_~fflEiBAA

deonom IIn/Jom i proW"om glavnom osom

tttt ~

.-

-~

-"

~O

~~

NAsrAVAK rAocLE be 78
/I -

i~

Ko r d

..:o_-r_G
riP 0

/ or l stika

V I

0 r Y A K A --=

, :

~=~-=----==~== .==..
Olkol/d. koji se pf'emc
obllku I dim.nrl/a '"0

~--~--i

'=1

n o /oze

n. gdJ.

.0

,zm ~

otlJO't'olro prll t ; drug .

grup .

--

rAELA br.79
ZAVISNOSr VRSrE I VELICINE KOVA CKIH CEKICA 00
rEliNE orKovKA I NJIHOVA PROIZ VOONosr
A.
G

E K I ( I

PROS

kglh

0,5

do 1, 0

100

1,0

'-0 -1,!J

100

0 G

0 E J 5

G /

Go

v A

kg

kg /h

&_-,3",0
,-+_.::
~0
_- 11
_
~_O_

100

11 -15

IIO
",O_

-j

1"-,0
=--..:5,,
,0,--,--_ _': :0:;:0_ - , , -,,,
8,:.:0_-,-.::.15 - 51), ---"-_-,1.,600
= _-1
PAROVAZDU~NI

Go kg

~EKI(I

kg/h

ovosrR UKOG OJ EJ SrVA

G /

1-_
.-:.0'----+-_d"O_1c:.,.:..
5 _j-_-'3..:0_0_ _I-~'-0

G.

kg

50 - 80

kg/h

1500

r--=~~0'-~:::~~5~~
7.~
0 _r-_:::~~0'-_~-='~
0 -~ ro -W:::0_'r---=3-=0:::0~
0 _-j
3,0
',0

7.0-11
17 -30

1000
1500

11
15

100 - 110
180 - 3~

t 000

6,

3D

1 000

10

3~ - 700

6 000

-51)

5 000

G t

- t.lIno

G. kg

- moksimofna t.l/na olkol/kG (ad sr.dnJ.ug ljJ~nog t.lika tlrojl

kgA -

PQdaju~/h

d lje/otlo

u molt koyoti no

~.k/~o

dotJ~nom l.~u

proirvodnosf ~.ki(a (kolilino otkovoka no ~a$

III grupa: Ova grupa se sastQj,i od 3 podgrupe u ko je spadaju: I) OlkovCI, koji

se prema obliku Ii climenzijama nalaze negdj e izmedu otlGovdka prvc
i druge grupe, 2) Olk.ovci, !rojl se sastoje iz k.ombinacije elemenatn
raznih Qj:'lika prethodnih grupa i podgrupa. 3) Olkol/ci. kojl 2a 17.rad u
deIinibivnog oblika, odnosno njliliovih pojedinih elemenata zahtijevaju pored kovanja na kovalk.im cekic.ima jos dodalne opcraClje na
drugim kovackim maSinama (npr.: na presama, na horizontalnim kovatkim m "'~irl.ama, na kovackim val jcima itd.).
Or.ijentacione vrijednosti velicine 'kovaokih ee.kica (teiine padajutih dije10va) u zavisnosti od tei.iDe otk..ovka za cekice prostog i dvostrukog djejstva su
dane u tabeLi br, 79. Iz isle tabele -se mogu korisliti i orijenlacio ne vnjcdnosli
pr.odzvodnosti ceki6a (ko1i6~ne 'o:tkovaka na cas) ,
Udar.ni karakter kovackih cekica uslovljava rjesenj e triju vaznih fakLol'a
kod kovalTlj.a i to: ciScenje alkovaka od okujjne (oksidnog sJoja nastalog izgara-njem materi jala), ispunjavanje gravu l e kovackog ukovnja i konstrukciju a lata ,
K.od udaraca okujina lako spada sa JlOvrSine otkovka i nakon t.oga se

oduvava ' sa ukovnja strujom kompruniranog vazduha pritiska 4 -+- 6 kg/cm 2

Stog.a je povrS.ina otkovka Cisla i pokrjvena O!k.ujinom nastalom sarno za vrijeme, iIi poslije kovanja.
~
....
Velika brzoina malja u momenlu udara (do 8 m/sec) uslovljava <.Ia materijal tece navHle intenzivnije (brZe) n ego nanize, i taka lakse ispnnjavi'J gravur u
g.orn jeg nego donjeg ukovnja. OViD se ob ja.snJava znatrum inercionim silama.
kOtje se javljaju u melalu pm vei:im brvinama def ormacije. S obzirom da se
la1cle ispunjava gornja gravura, sve komplikovanije oblike, koji l:ahtijevaj u
vecu deformac iju, treba smjeStati u gornjern ukovnju (gornjoj gravuri). avo
svakako vazi za otkovke kO'ji su n~metFiCni u odnosu na podionu ravan.
Radi udarnog djejSltva malja cek!ica', gomji i d onji ukovanj se vezu sa
maSin ~ m i.skljuci vo preko lastinog repa i pomoeu klina..
l ako se pojedlni tipovi otkovaka mogu kovati i na kovack om cekjcu i na
loovackoj presi, za odlucbvanje koja je ad ovih masina pogodnija, najpresudnija
je sarna kontiguracija otkovka , Svi eksperimemti pokazuju da defo rmaci j a met ala ko:::l kovanja na kovack'irn cekicima te~e intenz.ivnije u ravnima k Ole s u
paoolel:ne sa pravcem kre tarnja malj,a n egtl u ravn:i norma.lrwj n.a pravac kretanja
malja (horizontaina ravan), dok je kod kovanja na presama efckat potpUJ'lO
obrnut, to jest, malerijal se lakse razliva nego sto popunjava rcljef g ravure.

St:c,ga

kovacki cekiCi upotrebljavaju za k.ovanje otkovaka sa

v~cim

ispupce

njJma i udubljenjima, odnosno sa jako izrarenim reljefom na gornjod i donjoj

pov,r Sini otkovka. Kovacke prese su pog.od.n:Lje z.a ko.v.anjl? ot.kovaka veCih p ovrSina u hori,zont.a1noj ravni, a sa manjim ispupl:enjima i udubljen jima.

IX 2.2. ProjcktOlVanje tehnoloskog proceSB kovanja na kovackim cekicima

I X 2.2.1. Klasifikacija kovackih gravura

Tehnologija ,abrade metala kovanjem u uk.o-vnjima, k ao i ostale teh noloeke d iscipUne obrade plastiC-nom d eforunacijom, zah tijeva p ostupnost p,r omj ene
oblika k can ada ko ji se obrad uje od poeetnog, rnaterijala do gotovog otkovka.

Ova promjena oblika (faze 1iz.rade) se vrSi u raz.n.lm g.ravurama alata za kovanje
(kovaOkog ukovnja). U svakoj gravuri, sa nekoliko udara malja cekica. komad
se po oblik.u sve viSe pr.iblifava zavrsnom obliku i dimenzlijama.
Gravure Irovackih alata se konstnmsu na osnovu razradene tehnoJ.ogije
kovanja po fazama izrade.
Sve vrste kovatkJ:.h gravura se mogu klasificirati u tra. osnovne kateg.o rije i to:
,. Zavrsno-kova cke ~ravure
b. Pripremno-kovacke gravure
c. GraV'Ura za odsijecanje.
U zavrsno-kovackim gravurama otkovak dobiva obUk i dimenzije, koji
odgovaraju zadanim.
U pripremni.m graVlhrama se pocetni matCTijal prllprema za koval'lje u
zavrsni.m gravurama.
Gravura (nai.) za odsijecanje se primjenjuje kada se otkovak radl iz sipkastog materijala, pa se po zavrSetku kovanja razdvaj.a ad sipke.

a. ZavrSno-kovacke gravure
RazlUkuju se 3 tipa ovih gravura ita.:
1. Zavrsna (definitivna) gravura (s1. 291 a)

SluZi za dobiva.nje gotovog otkovka sa vijencem. Ova gravura u stvarJ pred stavlja tacan otisak otkovka u vrucem stanJu oko kojega je izraden kanal
za vijenac. Stogra se J k,onstruise na osnovu.. vrucih ~imenztija defin1tivnog
otko,v ka. Olkovak u zavrSnoj gravuri se kuje sa jednirn ili neko.liko udara.
Broj udara zavisi ad slozenosti otk.ovka, pravilnosoli abrade u . prLpremnim
gravurama, kao :i u prethodnoj gravuri r ad teUme pa.daj'llcih dijeLova cekica.
Na prav.ilno odnbranom kovackom cekicu i dobr.o prdpremljenom komadu u
pr;iprc."l1n rn i prethoinoj gravuri, broj udara se krece u g.ranicama 2 ...;-. 4.
2. Prethodna gravura (sl. 291 b).
U ovoj gr.avuri se kuje oblik veorna blizak zavrSnom obliku. Zato ova

gra~

vura J sluzi za 51tnanjenje stepena defiormacije otkovka u zavrsnoj gtavuri..

Cime se pr.oduzava vijek trajanja iste.
Osim toga komad otkovan u prethodnoj gravuri ce kod kovanja u zavrsnoj
gl'avuri ima,ti bolje uslove tecen.ja i manju mo,gucnoot lijepljenJa uz zidove
gr avure. PrethOOna gravuTa se razl'ikuje od lav.rIDe po tome sto nema katlala za vijenac, zatim se izvodi sa veCim zaobljenjima i vecim..kovackim nagibima. Vijenac koji nastaje pri kovanju razliva se lPo povrsinama uk ovnja.
Gornji i donji ukovan j se zate ne suda.raju, pa je komad po visini nedoo1jno
otkovan. Bmj udara je u prethadnoj gravuri ohicno za 1,5 ...;-. 2 puta veci
nego u zavrSnoj.
3. Pripremno-prethodna gravura (s1. 291 c)
Priomjenjuje se umjesto prethodn e gravure kod kovanja k()'IDada sl.ozenog
oblika, koji bi se u zavrsnoj grav ur i tesko otkovao na zadani oblik , ia ko j e
nj avanje gravure visi p r etezno u tiskivanjem.

L...-"";"

VfI!;NA

b PflfJHO()NA

flnltivno

.U

SA~E

t . PfI!Pf/(~rvo

d ZI! VUStrTYANJ(
08L1KA

-PflE1HOCNI<

f. ZA SHANJENJE
PflESJEKA

---

g ZA VVAUIVA NJE h,IA VIIIIoU/l'NUE

08L1KA (0 t var. no ) 06L fl(A{l!MN1Ind

:::.=--

I.V. IZOVtIVANJE (of'fofWIO )

1,1

,"

j.v. IZDut IVANJ(zafvorrnaJ

k . ZA 5A81JANJE

I. V. 0051./ECAN./E

51.291 VAtN!J~ VRSTE QRAVYR~ ALArA ZA tCQVAN.IE

NA KOVACK"" EKltlMd
GNlvuro ra

TZtfiiflvonj.

a . 01KOVAK POWG /i

~t

/,

Poc.tnJ oblik

Iz dul lvanj.
obUka

Uvoljlvanj.
oblilu

SaY/Jan}.
~

Pr.thodno
kovanj.

~
~

Zavrjno

~_
PI O U _

",,"ru

~
b. I<LA1 Z A KOVANJE

.
ZV - " , I f

c. TEHNOLO!;KI

(d.flnlflvno)

kovan}.

PflOCES
KOVANJA

51.292 THNOLO~KI PROC,S I a'tkfJ~r!:JE

kRN, POLUG, NA KOV'-_____
h .

U ovoj g.ravuri se k ujc oblik blizak za v l~nom, a istovremeno na nekim dijelovima ova gravura ima ulogu pripre mne, j er obezbjeejuje znafno uzdui:no i
po p re~n o teee nj e metala. Komad se U ovoj gravuri k uj e sa 2 +- 5 udara.
b. Pripremnokovacke grav ure
Ima 6 osnovnih tipova ovih gravu r a i to:

1. Gravur.a za utiskivan je oblika (s1. 291 d)

Slu zi zate da se mater.ijalu da cbUk, k.oji odgovara obliku o1kovka u podion oj ram , ukoliko sc pri tome ne zahUjevaju veee promjene poprec!nog presjska, nib. znatna poonjeranja m etala uzd:u1 ose komada. U ovoj gravuri se
komad po pravilu kuje sa jednim udarom (rjede 2 + 3) i to be z zakreLanj a.
Kovanje p:Xinje najcesce od poce t.n.og obiika, a r jede se komad prethodno
k u je u gravuri za izduiiva.nje. Pri pre bacivanju na sUedecu gravuru komad
se zakreec za 90 oko uzduzn e .ose.
2. Gravuna za savijanje (s1. 291 e )

Ova gravura se primj e njuje za savJjanje komada u cilju dobivanja oblika,

koji odgovara obliku otkovka u pod ionoj F8.vn.i, p r i neznatnim pomj eranjim a
metala uzduz ose komada Ii sa neznatnim smanjenjern popremog presjeka.
Savijanje se vrSi sa jednim udaro rn (rjec.1e 2 -+- 3) bez zakretanja komada. U
grav uru se umece pocetni matenijal, i11 komad prethodno otkovan u gravu ri
za izduZivanjc i gravu,r.i za uv-alj.i.vanje oblika. Iz ave gra vure komad se
prebacu je u neku od zavrsno-kovackih iravura.
3. Gravura za.smanjenje presj eka (s1. 291 I) \..
U ov.oj gravuni se na nekim mjesli.ma materijal su.zava (smanjuje mu se po-

precru pre5:jek) uz newatno uzduino pcunjeranje. Kovanje se vrSi sa 1 -+- 3

udara bez zakretanja. U gravuri za smanjenje presjeka se naj ceSi:e kuje
pocetni oblik materijala, a rjerte komad prethodno otkovan u gravu ri za
-izduzivanje. 1z ove gravure se komad, bez zakretanj.a, prebacuj e u neku od
zavr!n o- k ova~kih gravura.
4. Gravura za uvaljiv anje obh k.a (s1. 291 i, h)
U ovoj gravuri se vrSi zn.artJljO poveca.n.je jednih, n a raOun sananjenja drug ih
popremih presjeka, S:a preraspodjelom v.olwnena matemjala uzd.ui 05e, shodno konfiguraciji g.otovol otkovk a. Kov.anj e se v.rii sa najrnanje 3 udara
(maksimum 8 -+- 10), a pMlije svakog uda ra se kmnad zakreee oko OBe za 90".
Kod manje intenzivno, u val j ivanja obl ika pr.imjenjuje se otvorena gravura
(51. 291 g). Ako se zahtij e va zn a tno poveeanj e popre6nog presjeka na poj edinim mjestima, uz neznatno izduienj e, tada 5e pnimj enjuje zatvorena gravura (s!. 291 h). Kova nje u ovo; c.ravuri se vIii sa ~etnim obliikom m a teroijala, ill sa komadom o tloovanim u &ra vu.ri z.a oouiivanje. Iz oye gr a vure
se kom ad prebacuje u gravuru za savijanje, lili neku zaYclno-lrova c!:ku graVUTU.

5. Gravura za izduiivanja (-81. 291 i, j)

Ova gravura sluii za poveca.nje duZin e poeetnog .oblika rna terijala, n a r a~un
smanj enj a pop reen oe- predlj eka, na mjestima e-dje se to zahtJ. jeva prerna konfigura ciji o tkovka. Dbiano ~ pri.mjenjuju otvor ene gravure za izd:uiI~vanj e
(s1. 291 i) , a za veca izduienja, zatvorene (51. 291 j ). U ovu gravuru se un1ecc

pOCetni oblik materijala, pa se kuj c ~a nekoliko udara, sa istovrernenim zakretanjem i po.rn!jera:njem uzduz ose, Nakon toga se komad prebacuj e u neku
od r anije opisanih gravura .

6, Gra"""" za sabijanje (s1. 291 k)

SluZi za sahLjanje pocctnog oblika materijala prije njegovog kovanj a u
z8vrlno.j gravuri. Prethodno sabijanje zahtijevaju otkovai II grupe (tabela
hr. 78). Aka se kao pocetni materijai uzme .ipka okruglog presjeka (pre~nika
d p i visine hpJ, tada se ona sabija na ohlik diska (preenika dl > d p i visine
hi < hpJ. Isto taka se maze i sipka kvadratnog presjeka (str anice kvadrata 81'1
i visine hpJ sabiti na oblik place (sa dimenzijama 81> a p i hi < hpJ, Sabijanje
otkovaka (okruglog i kvadratnog presjcka u podionoj ravni) se vrsi prije ko van ja u zavrsnoj gravuri, da hi se smanjilo zagriJava n je, lprekomjerno tro~enje zavrsne gravure, a isto tako da sc izbjegne i lijepljenje otkovka, do
kojega dolazi ako se sabijanje vrsi u zavrsnoj gravuri. Komad se sabija sa
nekoliko udara.
c. Gravura (Iloz) za odsijecanje (s1. 291 e)

, Ova gravura sluii za razdvajanje otkovka od Sipke po zavdel(;k,u kovanj a.

0.018zi U obzir tada, kada se iz sipke odredene dui1iln.e kuju jedan za drugim
nekoliko atkovaka. Sipka se postavlja na noZ Ii sa jedn.ian udarom se otkovak
odsijeca, odnosno razdvaja od sipke.
Pored Qpisa.nih pojeclinaOnaih gravura mogu 5e primijenJ1ti njihove kombinacije.
Na lSI. 292 b je prilmz.an alat za kovanje sa vtiBe ~a.vura. Ovaj ukovanj
sl~i za kovanje kJIi.ve poluge (s!. 292 a) iz valjane Sipke rpreCnika d p i duzine Ip
za jedan otkovak. TehnoloSki proces kovanja (s1. 292 c) se odvija po sljedecem
redoslijedu. Sipka se na jednom kr'aju zagri java na tempemtnrn kovanja i zatim
wneee u gr-avuru za dzeiuzivanje, u kojO'j se duiJina poveCava na r-atun srnanjenja
popreanog presjeka na mjestu krak-a poluge. Komad se zatim prebacuje u gravuru za uvaljivanje oblika, gdje ISe vrsi bolja prera.s;podjela voLumena materi,1ala, tako da se na oba la'aja u valj uj u sfere, iz ko;iili ce se formir,a.ti glave
poluge. Nak.on toga se vrSi savijanje kraka poluge (ova operacija hi otpala aka
bi krak hio ravan). Komad se dalje prebacuje u gravuru za prethodno kOV'8llje,
a iz ove U Z8vr&n.U gravuru. Nakon ods1jecanja od sipke (ria nozu z.a odsijecanje),
vijenac se krza ala tom na krivajnoj presi.
Za izradu ovakve poluge moguce je pnimijenitti. 3 metode:
I Sve k ovaoke operacije (izuzev rorzanja vijenca) se vr.se u jednom kovackom
alatu. T o je kovackll ukovanj prethodno opisan (51. 292 b).
II IzduZivanje i uvalj'ilvanje oblika se vrSi na cekicu za sl0.boeIno kovanje, a
ostale kovacke opel'8cije (98\rijanje, prethodno, zavrsno k ovanje i odsijeca-

nj e) u kovackom ukovnju . Ova varri janta bi se pI1imjenjival'8 kod malo:se

rijske proLzvodnje, radii niske proizvodnostli operaai.1a slobodnog kovanj a.
III Operacije pripremno g kov.mja (izduZivanje 0. uvaljivanje obUka) se vrSe na
kovackim valjcima, a savijanje i zavrSno-kovacke operacije na cekicu sa
kovackim ukov.n.jem. Ova v8ll'lijanta je sa telmolo6kog sta.noviSta najbolja, ali
dolazi u obzir sarno kod masovne p roizvo dnje, jer je parbrebna dodatna skupa
i visokoprodu ktivna maSina (kovaliki valjci).

IX 2. 2. 2.

K~

1a vijenac

Oko kOllitun """""" (definHivne) kav.IKe gr.""", ed ~ meI&I.

se obrazuje vijenac otkov.lta. VeMina vijSlca z.a."'Visi od. s.lofoeno8ta kOl'WguraciJe
otk.ovk:a i praVi.l.nofJl:i msporeda metala u ra.znm presjedma otkovka Vtjenac
otkovka ublaf.ava udar malja ~ita i produfuje vijek trajanja zaV'1"!lle graYUrt"
Vijena.c Be obra.z.uje u kan.a]u koji je- iznU'ec ako kOflture zavrine gravure.
Kanal za vijenac (61. 293) se sastoji lZ dva dJjela .. to: lIlIOEIta menjEo visin4!, ltoji
nalaZii nepas.redllo u..z grav\a1.l i rnagaoWla veCe vane.
NajveCu pJimjenu imaju k.anaJIt I tipa, sa mostom v.iane c i Srine b i
ma.gacinom viBlne 0,5 c + CI i !.trti.ne bl. Dublji dio magaClna (vUJine el) .sot.f.ava
otpornoe;t Ziidova gravure, zaw se po pravilu smje6ta u gtnljem uk(lil'VJlju, tako
da je u kraeem vr&nel'l6kom razdoblju u dodi:ru sa vrutun meta1om. Kanal II
tipa se pr.i.mjen.juJe u slueaju ka.d18 se krzanje vijenca vr:ti. nakOll okr-etanJ8
otkovaka u polcdaj , supiotan njegovom pol oiaju u zaV'l'iooj gravuri. To dol.ui
u obzir kod kovania kompWwvanih otkovaka. ked kojlh .. slol_ji dto postavlja u gomjoj grnvuri. Kod k.rz:lll1JOI. \/iJenea O'tkovak z.a.k..n>oCe za 18<f, pa se
sa rayne strane postavlja na plow z.a krzanje, a pro8jekat z.a krzanje se lZvodoo
"po d<>nioj povrtin.i otkovka, koja je iednostavnija.
K:anal III tipe. se prjznjenjuje 'fla p<)edinim dijelovimra k.anala I i II upa
i to na onim mjestima gdje je poveCan odliv matemjaJa u vijenac, da hi otkovak
patpuno ispunio z.avrinu gravW"U.
Kanal IV tips se koristli kao Z8J1l.jerJ:a zs In tip u cilju poveeanja otpornosti Mow graVlJ:l'e dcmjeg ukovnja, ka.o i lalcleg }Xl6tavlja.n,j:a otkovka n.a pLotu
za k.rzanje.
Kanal V tipa se primdenjuje kada je potrebno obezl:i.jedi1i popunjavilllJe
dubokih i sloUnih g.ravura. On se ne JX)Stavl)a po oijelom op6egtt gravure, nego
sarno na onim dijeloVlirna, gdje treba poveeati otpor aticanja meta1a U vljenac.
OptirnaJ.na vrijed.noot ~ mosta se odreduje po obrasou:
ge

c - 0,0 15

vA

rom

I.

(IS3)

gdje ie:
A mm! -

povrllina otkovka u hooi.z.ontalnoj ravni (normalnoj na

pravac kretan.ja malja cek.ita)

Ukoliko je visina c suvite velika, tada metal slobodno oti6e u kanal. tako da
gravura OBtaje nepopu.njena. Rod male V'isine c poveeava se ot por oacanja kr..d
posljednjeg udara, p a je p o.treban veei utroAak energ.i:je za kovanje, proizvodnost je manja, a komad ostaje nedovoijno atkovan.
Radi unifikaaije reznog alata za iz radu kanala korisno je primij e n iti
standardne dimE'!Ui:i.je kanala c,

Cl

i R (tabeJa br. 80) .

Sto god je sloienirji oblik gravure, teze je njeno popun.javanje i tim vecc
C~

bitri. oticanje metala u vijenac. Zadrt.avajul:i vt1si.nu vijenca konstantnorn (po

ohrascu 183), povooanje otpora otioanja metala u vijenac 6e maZe po6m.Ci poveeanjem &rine mosta h . Volumen vtijenca prj tom e raste pa tlreba poveeabi ,i irtitnu
magacina b,. Zbog toga (kako se iz tabele br. SO vidi) svakbi vrii ednooti vtisine
roosts c, odgovaraju 3 vrijedl'lQ5'ti Silrine moota i magaaina b i bJ i to Ni 1 za
uski, N, 2 za srednii i N, 3 za ru.roki k8ll1al.

K e l,J

-I.

IV t ip

K. (6-2,5
/I tip

V tip

K>2,s

e.

b.

S/. 29~ NACtN POPUNJAVANJA= GRAVURA

x

S/.293 rlPovl
KANALA
ZA
.
" " .
VIJENAC
e%""

TABELA br. 80
DIMENZIJE KANALA ZA VIJENAC (I tip, 51293)

... ""

.

. ~

Red. e
br. mm

e,

,
5

6
7
8

5
6
8
10

6
7
8
10
12

2
3

10

"

a_

mm
I
6
I
6
I
7
I
8
1,5
9
1,5 10
2
2
12
},5 13
3
3
IS

"

"

1<1# I (s /. 29' 0)

mm mm

((6 . 3
((8 3
1, 0 3
1,6 3,5

b,

mm
18

20
22
}2
}5
}8
30
32
)5
38
'0

NI} 151. 29' bJ

b, eN A,

A, b
mm mm' mm
2) 52
6
2, 6 69
7
},7 80
8
9
3,' 10}
' ,0 136 10
5,3 201 12
6,5 }68
7,8 30 IS
9,7 ' 35 16
11,6 601
18
11.,0 768 20
eN

"

mm
20
22
}5
25
28
J}

NI3 Is/ ~ 9' e

b
b, e" A,

mm mm' mm
2,5 61
8
2,6 77 9
2,7 91 10
3,3 113 /I
' ,0 153
5,3 201

mm mm mm'
22

2,5

25
28
30

26

7,
88

)~

10'

3,8 ISS
',0 177

I}

J}

""

38
'2
'6

5,3 27t
6,8 385
7,9 505

SO

9,2 6'}
11,7 9a3

38 6,6 3U
'0 7,9 0' 18
9," 530 }O
1(6
'6
7'5 }}
SO U,I 988 }s

"

55
60 ",}

}(B

rABELA br. 81
VRIJEDNOST!
'P
. =-c r KOEFICIJENTA
~

ZT V --

-=0

11/'
I.},),

Broj ..irine kanala se racuna na osnovu koeficijenta, kOjirn se uzima u

obZll:r nacin popunjaVlanja gravure:

K = 1,5

H
+ 0,3 ( _
.)

(183 a)

B~r

gdie ie:
dubina g:ravure (sl. 294)
srednja Sirtina gravure na dotienom mjestu, to jest
Bsr = 0,5 (BJ + B2)

H mm B sr nun -

S obtirom na vrijednosti K dobivaju se tri sirine kanala i to:

1. Za K

1,6 kanal NQ 1 (151. 294 a).

U ovom slucaju je ulvzLni matertiljal manji od proil1Ja gravure, pa se kovanje
vrs.l preteino sabijanjem (na sl. 294 a su priXazana trn slueaja sa
K = 1,3; K = 1,4 i K = 1,5).
2. Za K ~ 1,6 -0- 2,5 kanal N, 2 (sl. 294 a)
Ulozak je veCi od otvOTa gravure pa se kovanje vrSi kombinacijom sabijanja
i utisJ:civanja.
3. Za K > 2,5 kanal N, 3 (sl. 294 b) .
Ovaj slucaj doJazri U obziT kod ve-oma slo~enli.h otkovaka, kod kojih se popunjavanje gravure vrSi preteino utiskivanjem.

Ze svaki broj kanala su u tabeli hr. 80 dane vrijednosti sirina b d bl, povrSine
poprecnog presjeka kanala Av i srednje visine Cn = Av/b + bJ.
Volumen VlLjenca otkovka se rae una po pribl'iinom obrascu :

V. =

~ A,. lP + q> (b + b,)]

mm 3

(183 bi

gdie ie:
~ -

A,.

mm~

P mm b, bl mm -

cp -

koeficijent kojim sc uz.una u obzir stepen popunjavanja kanala za vij0nac. Pre-rna klasifikaciji po tabeli
br. 78:
Za otkovke r g rupe (sve podgrupe)
~ _. 0,7
Za otkovke II grupe (podgrupa 1, 2)
~ = 0,5
Za otkovke II gmpe (podgrup a 3)
~ - 0,7
povrsina poprecnog pre,s jeka kanala (za kanaJ I tipa
se koriste vrl:jednosti liz tabele br. 80, a za ostale tipo
ve se proracunava).
opseg otkovka u pocLionoj ravni (d uzina posUone liruje)
SlrlTIe m05ta i magacina ki3.nala (label a br. 80)
koeficijent kojim se uz!!/Tna U obzir obhi.k otkovk a (grupa, p odgrupa i tip) shod no klasifikaciji po tabeli
br. 78.
Vnijednosti ovog koefiioijenta su dane u tabeli bI. 81.

Stvarni volumen vij enca k.od novih alata je neMo vea od rac!-unek.og (po
oOrBIIC'U 183 b) , a sa troSen.jem zavrne g ravure se postepeno smanj uje (radi
poveeanja volumena gravure) .

Primler:
Odrediti sve dirnenzije kanala za vdj enac, kao a. vo lumen vijenoa otkovka .
Kuj e se poluga s a loova&im d'"1!menzijama po s1. 295.
Volumen otkovka (bez vtiIjenoa).
Radi kovaCkih nagiba glave poluge (a. = a l = 7) proraeun volumena se
r.adi na osnovu srednj eg preCnika (vel ike i male glave).

+ 01

dl

Du l =

<h + n.

D u2 =

36,3 + 40
"'" 38,2 mm
2

18

20

= 19 mm

1t
VI = - 1t D',,' , hi = - 38,2' . 30 = 34 480
4
4

V2
1t . Ls
V, = -;'
12;:-" (d;

2
=~
4 D;r2 . h., = 2:.
4 . 19 ,

D;

d. D,) =

70
12 (10'

1t .

nun'

16 = 4560 mm3

14'

14 10)

= 7978 mrn'

Vo

1: VI = 46994 mm3

"'"

0,047 dm 3

i- I

TeZiina btkovka (bez vijenca)

Go

Vo . y

0,047 . 7,85 = 0,3689 = 0,37 kg

PovrSina otkovka u horizontalnoj ravni

1tD~
4

7tD~
4

A = - - + --+
it

40 2

...... it

A =--:4- '

20 2

d3+D3
2

h,

+ 10 + 14
2

Visina mosta kanala (obrazac 183)

c _ 0,015

A = 0,015

y 2410,8 = 0,736 mm

koefici jent za ociredli'v anje broja Sirine kanala (obrazac 183 a)

K = 1,5

+ 0,3 (BH
"

-If-

- --It :!!
6

"

51.295 KON5TRUKCIJA REDUCIRANOG OTKOVKA

(plava sa j ednim kr akom)

./
9. leONA GLAVA SA Q!'A KRA KA

~
\. J

r-~III III IIIB

b. f91AK SA DVlJe GLAVE

/.0''''''''

1. Konturo reduc:lronog 0 tkovJro

J . Kontura sr-.ln/eg pm/eko
t. Korlgovono konturo
A-A. Gralll<o podje/e

c. KORKCIJA /j/,AV
.
51.296 KON5TRUKCIJE REDUCIRANIH OTKOVAKA ZA
RAZNE 08L1KE

Za vcliku glavu poluge

~

,...
H
38 2 'him (---)
,
'B

"

15
382

--

0 39
'

Za malu glavu poluge

H ~ h, _ 16 ~ 8 mm

'

D ~ r'! =

Bu =

19 mm,

) 0'

B"

8
19 ~ 0,42

Racuna sc sa vecim odnosom

J(

= 1,5

0,30,42

1.626

S obzirom na dobivene vlijedn osti c i K. oog ovara po tabeli br. 80 kanal ~2 2

pod red. hr, 2 sa dimNl zijama:
(' = 0,8 mm:

CI

b = 7

bl = 22mm;

mm;

3 mm;

=.

R -

Imm

A~

= 77 mm~

Volumen vijenca otkovka (obrazac 183 b)

v " ~ A,

IP

+ cp (b + bill

Prema klasifikacij ~ u tabeLi br. 78 mkovak spada u I grupu

po tabeli br. 81 koefic;ij e nt t:p = 4
Opseg otkovka u ravn.:i podjele

+ D,) -

~ 1t

(D,

~ 1t

(40 f 20) -

V, '

(d,
(10

+ D3) + 2 L,
+ 14) + 2 70

0,7' 77 1304 -!- 4 (7 -I- 22)J

podgrupu 1, pa je

304 mm

22638 mm"

IX 2. 2. 3. Fstze izrude otkovaka prve grupc

O lkovci prve grupe (tabela br. 78) se po pravilu kuju u uk ovnjima sa
vise gravura. Pl'irnj e r takvog kovanja i faza liz-rade je pnikazan na sl. 292.
Kod kovanja otkovaka iizduie nog oblika (otkovci I grupe) sa jednim, ili
ne koliko zadebljanja u zavrSno-kovacktim gravurama, metal se znatno pomjera
uzduz ose. Teeenje metala u zavrSno-k ovackim gravwrama treba da bude prvenstveno u poprecnim pravcima (no rmalno na uzduinu osu). Da bi ovaj uslov bio
lispunj en, potrebno je komad, prije kovanja u ilavcino-kovaCkim gravurama,
prethodno pripremiti, tak.o da se presjeci uzduz njegove ose Iillj enjaju shodno
kQnfigura ai1~ otkovka , a duzina mora bi,tj jednaka duz.ini otkovka, iii razvijeno j
duziI1li, kod ukrivlj enih o tkova ka (kao po s1. 292 b). Ovo se poetize sa pripremnun gravurama.

I
graVU1'8 ZA

5 obzirom na VTSte
stavlti Op.w prJnaipi.

kovanje CJtk.ovaka I grupe mogu

Be

po-

a. Zavrino-kovacke gravure.
ob~ra 0

Bez

kakvom ISe otkovku radi, alat za kovanje IDQf<Cl imati zavdnu

gravuru. Prethodna gravura je pcl!!e1jna u.svtiln slu&ljevima, ali
nije obavezna. Pripremno-prethodna gravu.r-a je po:tIrebna sarno kod otkovaka slozenih oblika, koj:i. teSko popunjavaju gcavure.
(d~finitivnu)

b. Priprernne graVUJ"e.

Da Ii ce se otktOvak kovati bez pripremne gravure, i.J!i sa njom, i koja vrsta

pripremne gravure ce se upo1n1l.jebiti, zavisi. od slo0en06ti i d.i.menzija otkovaka. Metod odredivanja ~ pripremne gravure ce se u ovom poglavlju
detaljnije .razmatraVit.
J

c. Gravura za odsijecanje.
Nacin kovanja odred:uje cIa Ii ce se pl"!in1ajeniti. g.rarvura (n<:l"!) za odsijecanje.
Ova gravura dolazi u obzir kOO kovanja komada iz ~Plmstog materijala.
Da bi se odredila wsta prtipremno-kovackfih gravura u koji.ma. se vr.si
raspored:iv8il1.je metala uzduZ njegove ose, potrebno je, na osnovu obli.ka i dimenzija otkovka, kanstruisati red~di:rani (raeunsld) otkovak (s1. 295).
Reducirani (raeunski) o-tkovak je komad okruglog presjelc>a iste duiriJne kao
i zadani otloovak (1 0 ), a1i sa povrSinom popreefiOg presjeka jedna.kom sumi povrSine popreenog presjeka otkovka i V'ijenca na dotliimom mjestu, tako da je:

gdie ie:
A,

povrlina popreenog presjeka reduci'r.anog otkovka na

proizvoljn.om mjestu.

Avo -

A., Ra~unajuCi sa stepenom

povrSina poprecnog presjeka vijenca (sa obje strane

otkovka) na iB1.om mjes'tu
povrSina poprecnog presjeka kanala za vijenac (tabela 00-. 80)

popunjav8ll1ja kanala ~

0,7 red.uairn.na pov,rSina ot-

kovka j e:
A,

A.

+ 1,4A.

(184)

Dobivena povrsina odgovar a povr si ni kruga Ar == '7td~ 14, odakJe slijedi da ie

p recnik reduciI1anog otkavka na proizvoljnom mjestu:

d, ~

-n
V
4

A, ~ 1,13

V A,

(184 a)

Proracunavaju6i. ni:z vriljednosti d r za karakter~st..lCne i'e6Jeke otkovka, .i nanosea iste U odredenoj razmJeri na linliljama ovih presgeka, simetriCno od ooe dobiva se niz taeaka. Tacke se sjedinjuju pravim i krivim llinljama i tako nastaje
kontura reduciranog otkovka.
Da bi se odredi.la vrsta pripremne gravure (po dijagTamu na s1. 298),
prethodno treba iZI'acunartli. tI'i velioilne (cx., ~, K), kojima je iz.raien odnos odgovaraju6ih dimenzija, odnosno geometrijska ka.rakteristi!k:a otlkovka.
d max
<t = - - '
dsr

K=

'

(185)

Koeficijent a. predstavlja odnOlS makSimalnog i Slrednjeg preCnika reduciran-og otkovka. Sa por31Sotom v:rfujednosti ovog kDeficijenta raste i slozenost priprenme gravure, kotiu treba koristiti kod loovanja.
Maksimalrui preOnik reduciranog otkovka se nalazi u ram maksimalnog
presieka otkovka (presiek II na sJ. 295),
Ar(mu) = Ao{max)

+ 1,4

Av

odakle je dm:u: = 1,13 V Ar(mu)

Alto se sa V o+v ozmaci volwnen otkovka sa vijoocem, tada je povrsina scednjeg

presjek-a reduciranog otkovka:
(186)

i srednj.i preCnrl!k :

d sr = 1,13

V A sr

(186 a)

gdie ie :
Vu -

Vv l(o -

volwnen otkovka (bez vijenca)

volumen vijenca
duZiina oukovka

Kontura srednjeg presjeka (dsr) sijece k()ll1.turu redudilranog otko'Vka, dijeleei i.3ti
na dva dJijela i to:
a. Dio reduciranog otkovka za looji je d r
Zinom Is'

>

dsr se naziNa gJava otkovka, sa du-

RazHka dzmedu volumena glave redudranog obkovka (Va) i volumena otkovka

sa srednj.iJn presjekom u predjelu gIave se ozn!aOava kraD nedostajuci voIwnen (V.).
1td 2

Vn =

V' - 4- "

l,

b Dio reducil'anog olkovka za koji je d r < dJr se n9ziva krak sa dutinom lk.
Razlika Ozme~u volwnena otkovka sa srednj;m p ....Jei<om u podrufJu kraka
i volumena kraka reduciranog otkovka (V ..) se ozn.ab.va kao suvUni wIu...

men (V.).

Oblik reduoiranog otkovka pri.kaz.an na 51. 295 se hretira kao glava sa jed...
n1m krakom, iako stvamni otk:ovak (poluga) ama k.rak sa dvije glave.
Koeficijent ~ (obNlZac 185) predstavlja odn.oo ukupne duiJine otkovka
(to = Ia + lli.) i srednjeg precnika. Iz dijagrama na 51. 298 se vidi da sa porastom ~ raste i slozenost pripremne grnvure.
Treea vafna karakleIilstika za odredivanj~ vrste prii'premne gravure je
konusnost krak-a. K (obrazac 185), koji ,pl'e<istavlja odnos razlike pre~n.i.ka kIaka
na najdebljem ~ najtanjem mjestu i duZine kraka.
Sa porastom konusnooti .raste i sl&enost pripremne gravua-e.
PreCnik k1ra1ca 'na najdebljem ffijestu (akQ krak lima oblik presjecenog
konusa presjek II na sl. 295) Ige odreduje po obrascu:

dk = 1,13

Y A,k

a preenik na najtanjem mjestu (pl'esjek VI na sl. 295) predstavlja u stvani vri:'

jednost reduciranog pre6n.ika za ~ = 0 i Ar = 1,4 Av

d min 1,13

V Ar(m in)

= 1,13

V 1,4 A v = 1,34 V A~

Ako oSe krak sastoji iz dijelova sa izlomljeJ'llim linijama, ill ima izd-anke. Hi je
1lIjegova k.O!n.tura neka krivulja, tada se dk odreduje d.z 'USlova da volumen kraka
proizvoljnog obli-ka (Vk), bude jednak volumenu kJraka obllika presjeeene kupe,
to jest dl3. je:
V .. = 1t.
121k (d'k

+ d'mi n + d Ir.' d min)

sic se svodi na kvadratnu jednacinu

Cije rjesen je pO dk daje vrijednost:

-

0,75 d~ ln -

0,5 d m1n

Reducirani otkovak, kojd se sastojli sarno i:z jedne glave i jed.nog k raka smjestenog sa jedne, iii druge strane glave se naZlivQ elementarn:i reduoirani otkovak

(.z.

295) .

Reducirnni otkovak sa jednom ghi.vom i dva krakia (51. 296 a) ill sa jednim
krakom i dVlije glave (s!. 296 b), kao i razne druge kombilnacije, oznacava!!le kao
slozeni reduClilrani otkovak.
Svakti slozeni reducirani otkovak se m02e 5Vestli na. elemerrtarni reducirami omkovak. Na oonovu OIpisane m E'tode i dirrnenzJ1ja otkovka (1), proM.cunavaju
se preC.nli.ci reduciranog obloovka (d r ) Ii sreciJn.ji preCnik reduciranog otkovka (dsr),
pa se komstrUJi.Se kiollJ.bura sJ.02erlOg reduciranog otkovka (2) i !rontUlI'a srednjeg
presjeka reduciranog o1llrovka (3). SloZeni reduai['ani otkovak se zatim dijeli na
dVla elementalI'11.a reduciraoo obkoovka. Gran:ica po.dje1e (A - A) se odreduje iz
uslova da nedootaju6i volumen (u podrucju g1l.ave) moca bilti jednak suV1isnom
vOilumenu (u podrucju krak,a), to jest Vnl = V,I
.
a. Za s.1ozeni redJucirarui otkovak, !roji dana glavu sa dva kraka (51. 296 a).
d2

1t.

Vnl

Vg l -

sr
---=::-

VoJUIIIlerl glave VgI se odreduje po metodlama iznalazenja volumena cI'otaciono

simetricnih tijeJa sa klrivuljruim p!OOfidom izvodnJi.ce (najbdQ metod- je graficlci). Kao rezultat izjednacavanja Vnl = V,I dobiva se dio duZiine glave
x = 19lo cime je odredena granica podjele (A - A). Na taj nacin se slozeni
reducirarui otko~ dijeli l'Ila dva elernel!1tarna cI'ed'llciorana otkovka duZine
lOI

1.81

+ hi

i-

loz

19z

+ lk2

b. Za ISloZe.nrl. redoucirani OJtk&v~k, koji se sastoji. ad kJralka sa dvije glave

(511. 296 b)
i

Gra:nli:oa podjelle (A - A) se dobiva iz USilova Vnl

x =

= V,I kao duZina krnka

lkl

Koeficijenti
(A-A):

(1"

.~ i K se raeunaju za oha dijeda izm.edu ~~n.i.ce padje1e

~I

~z

Kod a..z.n.ala.Zen.ja VTste pripremne .g ravure {dijagram po sl. 298) uzima se ona
kombi.nacija koeficijenata (1,10 ~1o ilJ1 (1,z, ~z) koja zahtijeva slmenaju priopl'emnu
gl'avu:ru. To znaOi. da s e cijeli otkovak kuje prema 51ozerli-jem postupku za
elementa.rn:i ['educirani otkovak.
Aka glava o.tkovka (1 na 51. 296 c) imoa slij epo udJu:bljenje, dJi obootIani
otvOlI' sa ploc.icama za pl'Obijanje, tada kontUJra reducironog o,t kovka 2 ima
veoma nagJe prelaze ('sa oizraziltim. promjel!1= pop['ec'Il.o-g pll'esjeka). S obz:k om
da se ovakva udub1jenja ne rnde u pI'iJpremnim nego 'lI zavrSno-kovackim graVU:l'ama, (najceSce u zavrSnoj a ponekad i u prethodnoj), to se kontUlI'a reduciJ1anog otkovka koriguje (Ii's prelci.d ane J.illJ.ije). Korigovalll.a kOlIlirura 4 se odreduje 12 us!ova da oduzetli voliumen bude jednak dodatom.

Kod vamih obllka ukrivljeIlJih otkovaka (51. 297), ill otkovaka sa li.zdancima i viljuSkastllm elementima, kojJ pocLlijeiu operac!lJji savijanja, bUo u pOsebnoj gravuri za savijanje, ili u prethodno.j graVUJrli, reducil'ani otl{Qvak se
raeuna na osnovu prethodno razVlijenog obkovka. UkrivljenJi otkovak I (s1. 297 a)
se prvo razvija .i tako se dohlva razvdjeni, ill 1Sip1I"UZeni o:tkovak II. DuiJIDa razvijenog otkovk.a se odreduje na osnovu duZine neutralne linije savli:jenog otkovka
(poglavlje V 5.). Ako je visina o1lk.ovka h, tada se radi pOtjednootavljenja proracuna moze smatrati da se neutralna J.inija pomJern 1m cen<tru krivine, ta.k.o da
je od unU!bvaSnjih ",lakana (optereeeruih na priJ1li.sak) udaljeoo 'za iznoo 1/3 h. Na
osnovu razw.jenog otkoVika izmalazi se po opri&noj metodi korlJtll!ra .reduciranog
otlwvka I~rimjeri na 51. 297 a, b, c). Ukoliko se u graVUil'i za savijanje vrsi
sarno savijanje, bez prom.jene popreenog presje.ka Ii i.zdJui.d.vanja komada, tada je
duZina Jsprtdenog otkovlm jednaka duZinli. neuJtralne .linije saVJLjenog otlkovka.
Ako se sa saVlijanjem kombiJl1uje i izduZi.vanJe na xaOun. pIlOOIljene popreenog
presjeka komada, tada je duZina rusprUZel1iOg (nzvijelll.Og) atk.ovka jednaka sumi
du.Zi:ne neut,I'alne 1i.n.ije savijeno~ olb\{ovka .i vellcdne izduZenja u graVUIi za savijanje (metOd A:.. N. BrjuhaJnova).
.
Na osnovu proracuna,tih v.rij6d.rostli (1., B Ii K, kao i te7ine otkovka Go
~ dijagrama po 1Sl. 298 oCi~v,a se u kom podiruC)U se VII"Si pripTemn.o kovanje;
Svalro ppdrucje je <XlInaeeno brQjem (1 + 8) i svakom broju odgova.ra Qdredena
prlipremnJa gravll!I1a, ill kombtnaaija dVliju prip.remnlili gravura. Sa porastom
broj,a p,odrucja raste Ii: slozenost pQtrebnih pripremnih g;ravura.
'Kakav nacin ' kovanja ce se odabrati zavisi od duzine (to) i tezine (Go)
otkovka. Otkovci manje duZLne i manje- te71i.ne se kuju tLz' sipkastog materlijala ,
'{zona A na dijagramu po sl. 299). Po zavrsetku kovanja komad se odsijeca (odnoBnO razdvaja od sipke) na gravuri (nozu) za Qd\siojecanje. SLpka ne treba da
bude duZa Old 1 200 mIn, niti sa ve60m telJi.nom Old 3,5 + 4,5 kg, Sipka se zagrijava na jednom krnju, ,a kod kovanja je koy,ac prlidriava rukama na drugom
k.raju, premjeJitajuCi je po tehnoloskOllll pr:ocesu liz jed:ne u drugu gravuru, sve
dok se na nozu ne r'a zdvoji IOd ,CJltkovka. Zatian se slpka pOlIlO'VQ na jednom k1"aju
zag,rijava i proces se ponavlja. K,ada se duZina Mpke SIIJrulIji. kovac je pridrzava
klijeiltima. Predzadnjli otJrovak se ne oo5>ijeca negQ se klijeStlima prlidrzava kod
kovanja zadnjeg otkovka.
Otlwvci srednjlih dime-nzija se kltju iz pocetnog mateI1i.jala za dva otk.ovka
.sa jednim zagrijavanjem (zona B na 81. 299). Kod kQ,v anja prvog atk(}vk.a komad
se pridrlava klijeS1lima na dnlgom kl'81ju, a Z8l1rian pre(}kre<:e, pa se pridrzava na
otkovanom kraju !rod kovanja dru,gog ~omada.
KQvanje tezih otkovaka, Iili otkovaka vecih duZina se vu-m. iz pojedinacnih
komada (zona C na aI. 299). Gubitak mate.rijala je lood oDg naC:i.na kovanja vea
je'f je potrebno predvddjebi i dodaltak za pridrZaV'all.je kovaCklim klije5tima (dl,l;zilla ovog dodatka je Lk, a presjek AJ. Ostatak za kovaOka k1ijesta se odsijeca
u alatu za krzanj-e istovremeno sa krzanjem Vlijenca.
U p.relaznim podrucji,ma (P na 51. 299) IS mog,u pr:lmiOffiiti namllii kovanja
iz dva susjedna podrucja.
Volumen pocetnog materijala se odreduje po obrascu:
"

Vp

(Vo

+ Vv) (1 + .!l)

Vo+v (1

+ ~)

(187)

.o

5
3

...... i

/I

'

'h ,==

;}

~. . ~

~!W
c.

~~
o.
I. Otkovook (sovij.n),

II. Otkovok (razvlJen)

III. Reducfronl otkovak

51.297 KONTURE REDUCIRANIH OTKOVAKA ZA 5AVIJENE

OTKOVKE I OTKOVKE 5A IZDANCIMA

1 6

5.5

J.50 2.0 1.5

.u5

5' J
'.5

1.0

t'

~15

11

IJS

,2)

16 I.l

J,5 2,)5 U
I

>~

K~o.a: 11/ : ~ 6

tJ 115

IS

'

1.5 (25

K d.-dm/n

1.' 1.2

V'5

I.

~I!~W~

~5

Hill

19 1.'5

I.

2.
3.
~.

5.
' 6.

."

7.

II I.O!

.qas Q0'tl1/VG1 a.H

>11rg 1

1
Teiino otkovko Go kg

(3-= fold.,

10

e.

Grqvure u P.9!1rutjfIM1
Kovan}e bez prlpremne gravure
Grovura za sman}enj. pres}eko
Grovura za uvafjivanje
obl/ka (otvarena)
Grovuro za uvaljlvanje
obflko I za tvorena)
Grovuro za Izdulivanje
Grovure za Izduiivanje
i smonjenje presjeko
Gravure za Izduiivanje i uvaljivanje oblika (otvorena)
Gravure za izdulivanje i uvafjlvanje obllka (zotvorenq)

51.298 DIJAGRAM ZA ODREOIVANJE VR5TE PRIPREMNIH

GRAVURA NA 05NOVU REDUCIRANOG OTKOVKA
(p.o op'itima A. Rebeljskog)
A. Kavanje iz slpke nekolika otkovoka 5 0 od sijecanjem no no1u (grovuri za odsijeconje
8. Kovanje dva otkovka
50 prekretonjem
C. Kovanle jednog otkay.
ko iz sipke odredene
duline
P. Pre lazne zone

SI.2~9 DIJAGRAM ZA ODREDIVANJE NAC~N.A KOVANJA (A.RebelJ$j)

gdie ie :

volwnen otkovka sa vijencem

-- dodJatak mat"';jal. predviden

1;

ZQ

izgaranje. Ovaj do-

datak se lore(:e u g;ranl<lQ1rla:

.,. 0,03 -

ked zagriiav<lllja u p lamenim peilima

6. = 0,005 -:- 0,01 -

kod zagIDi.jaV'8l1ja u peC.ima sa zasti:tnom atmOBferom

1; = 0,02

Povrlina poprecnog presjeka poeetnog materi}ala se proracunava po obrascu:

(187 a)
gdie ie:

A" C

srednja povrSina reduciranog o:tkov:k:a (obrazac laG)

koefioijent koji zawai od WlSrte pripremne gravure.

Zavisno ad vrste pripremne graVUJI'e ovaj

koef~cijent

ima vri jednosti za.:

l. Kovanje se vrsi bez pripremne gravure ill sarno u

C = 1,02 .,. 1,05

graVUJli za saVtijanje

2. Ako se kuje u gravuri za utiskivanje o.blika, iIi gravu.ri za smanjenje p.r~jeka .

3. Pripremno kovanje se viI'Si sa gravurom za uvalj~vanje obljka

C -

1,05 .,. 1,3

C -

1,02 -7 1,2

Vece vr.i.jednosti koeficijenta C se bli..raju za krnce otllrovke, a manje ,vdjednosti

za srednje i duge otkovke.
Aka se priprenmo kOfV'allje vrSi u g!favuni za izduZivanje obLika) tada se
presjek poeetnog materijala ra.cuna po obrascu:

_
I
A, ~

V''-'(1",+---=
<1.)

(187 b)

I,

gdje su:
Va i II 1; -

volumen i duZina glave redudranog otkovka

doda,tak za li2garanje

Du.Zllna pOCetnog ma!terijala (za jedan CYtloovak) se odreduje kao kvooijent

volumena i presjeka poeetnog materijala:

(187 c)

Da 1i ce p.es.jek poeetnog obltka materijala bjti okruglog oblika (preenika

d p = 1,13 V Ap), hli kvadratnog (sa stranicom a p = ~) zavisi Old ohLika ootkovka. Oblik presjeka pocetnog matel'ijala treba po moguenoo1li da bude sllean obliku presjeka otkovka.
Primjer:

Projektovati tehno1og'i ju kovanja poluge sa kovackim dimenzajama po

sl .29~.
Iz prri.mJjern u pogLavlju IX 2. 2. se koiI1i&te p'rorncunati podaci za O'Vaj
otkovak:

~ina otklovka bez' viJjenca

volrumen ot kovka bez viijenca
povrlina koanala za yI~jenac
vooumen vijenca

Go Vo Av
Vv -

0,37 kg
46974 mm s
77 mm 2
22638 romS

PovrSina presjeka recLuciranog otkovka (obrazac 184)

AT

Ao

+ 1,4 77 =

Ao

+ 107,8 mm 2

P,roolJJik reduciranog otkovka (obrazac 184 a)

...;p:; rom

d, = 1,13 =

P:roraeun se izvodJi tabelarno Da 6 karakteristicnih presjeka otkovka.

Presjek
I
II

ill
IV
V
VI

0
38,230 1t 14~/4
1t 102 /4

1916 0

+ 107,8

A, = Ao

Ao mm 2

mm 2

dT

107,8 ,
1253,8
261,7
186,3
411,8
107,8

1146
153,9
78,5
304

1,13

VAT

dmin dmax dk
di
l
1
d+
dmi n -

mm

11,7
40,0
18,3
15,4
22,8
11,7

VoJrumen otkovka sa Vlijencem

V o+v = Vo + V v

46 944

+ 22 638 =

69 632 mm s

PovrSilla s.rednjeg presjeka reduciralIl.og otkoV'ka (Qbrazac 186)

A

Vo~

s,

69632
130

= - - = - - = 535 mm 2

Lo

(obrazac 186 a)
SrecLnj-i prec!llik
,
d s , = 1,13 V Asr

1,13

V 535

26,1 mm

Koeflicijonti za odrct1ivanje vrste pripremnc gravure (obrazae 185)

_

a --

dno:u( _ 40 _ I 53
- ,
d sr
~6, 1

Za ove vrijednostrl i lczinu otJoovl~a 0,1 < Gu = 0,37 < 0,5 kg iz dijagrama po
51. 298 slijedi da se kovanje vrsi 1I podrucju 4, sa pripremnom gravurom <'.8 uvaIj~vanjc oblika zatvorenog tipa.
Na osnovu tC:tinc Gu = 0,37 kg i duiine otkovka lo = 130 mm iz dijagrama
po 51. 299 se moze uuci ti da najbolje odgovura naCin kovanja iz sipke za ods ijecanje na noiu (zona A).
Sipka se zagrijava u plamenoj peci na tempe raturu 1150C.
VolUll'I1en pocetnog materijala (obrazac 187)
V, ~ V " , (1

+ l:.)

= 69032 (1 ;. 0,03) ~ 71720

mm'.

PovrSina popreonog prC'Sjeka poeetnog materijala (obrazac 187 a)

Ap

C A"

1,1' 535

615,25 mm'

Dui.ina pocetnog materijaia za jedan otkovak (obrazac 187 c)

lp = -

V.

71720
= 117 mm
615,25

- = -_.

Ap

Za kovanje poluge zadanog oblika odgovara okrugla sipka precnika

d p ~ 1,13

y A,

= 1,13

Y 615,25

= 28 mm.

Oimenzije pocetnog materdjala (za jedan otkovak)

d p X Ip = <!> 28 X 117 mm.

Redoslijed operacija izrade:

\

I Zagrijavanje Sipke u plamenoj p eci

II Kovanje na kovackom cekicu u alatu sa sljedecim gravurama :

1.
2.
3.
4.

Gravura za uvaljlivanje oblika (zatvorena)

Prethodna gravura
Zavrsna (definitivna) g,ravura
Gravura (noz) za odsi.jecanje

ill Krzanje vti:jenca ala tom za krzanje na krivajnoj prcsi.

IX 2. 2. 4. Faze izrade otkovaka druge grupc

Principijelna razlika izmedu olkovaka I i II grupe (tabela hr. 78) je u
tome ~ta otkovci I grupe imaju glavnu uzduznu osu paralelnu sa podianom ravni,
dak je kad otkovaka II grupe glavna osa (to je kod okruglih otkovaka rotaciona
osa} nonnalna na podioou ravan.

Karakteristien.o ~ ovu gil"'UpU otkovaka je da se kov.a.nj e vri sabijanjem,

istiskiva.njem n ubadanjem, Iidi kombilOOcijom ovih procesa (svakli Old ovih procesa
je detaljnije analiziran u pDglavlju VIII).
Otlrovai dnuge gl'llpe se l!lajceS~e kuju u jedn.O<j, dvije, ill rjede u tni operacije. P.rti.je projekrovanja faza izmde odreduju se dianearziije poeetnog obllLka
mater:ijala (dp i hp - s1. 300).
Volumen poeetnog materij-aLa je def'i nisan OIbra:scem (187)
Vp = (Vo

+ Vv) (1 + A)

ZavisnD Old obhlka otkDvka (da Ii je kru.Z.n.og, dIli kvadIratnog presjeka),

pDcetni Dblik materijala mDze biti valjak (precnika d p i vi sine hpj, iii prizma
k:vadrartnog presjeka (sa snranicom a p i visinom hpj. PIri-je pocatka proraeuna
dimenzija bira se DdnDs visine i precnika (stranice kvadrata) pDcetIj.Dg materija1a:

(188)

Ovaj odnoo se k.reCe u gu-anIicama m = 1,5 -:- 2,8. AkD se raCUIIl-a sa doInjoOm granicom (m = 1,5), taQ.a je stepen 5a bija nja najmal!ljli, kOV'iwje se ZIlaitno olakSava,
ali se dDbiva pDcetni materijal vece debljine (vece d p i ap), takD da se Dtezava
~jeC'ai11lje poeetnog mater1iijaLa (I!la viSliaw hpj. Sa stanOlViSta pripreme materija1a povOtljnija je gmnja gu-anIica (m = 2,8). IZilllaQ. V'I1i1jedru>sti m > 2,8 se ne
smri.je radirtIi, jer postDj.i opa=ost izvijanja kvmada pm sabijanju.
PreCruik, odnosn{) strtanJica kvadrata pOiCetnog matemjaJ-a se odreduju na
osnovu obr=ca (187) i (188).
1

Vp =
m

1,08V Vp
m

(188 a)

Ovalro proracunate vrijeclnosti. d p .il!i. ap se zatiJIn zaokruZujlU na prve vece standame vrtijednooti. valjanih il!i. vucenUh Siiipki (na d~ ill a~).
Vasina pocetnog Dblikta materti.aala ISe odIeduje po obrascu:
h _ Vp _
Vp
p
A'p - 0 , 785 d'2
P

ill

(188 b)

Faze kovanja se odreduju na OSIlOVU proraeuna,t ih d:imanzija pocetnog oblika

materijala, te dimenzija i oblika Ziadanog otkovka. Da 1i ce se kovanje vditi
saroD u jednoj operacijli. (zavrSnoj gravu:ni) , u dvije opero.C!ije (pIiipremna gravura

F~

-,

g.

d.

rT

,:

:1

,-

b.

I~

do.

d.

.c

'"

\:

c.

d.

-,----,

SI.3QO FAZE IlRADE OTKOVAKA QRUg GBVPE

I. Po~.t ni

mat.rilal

1. Komod oakon pr.thodnog

kovonJo

.t

Otkovvk

zovr!n.

I.

gravure

51.301 KOM8INN:1.JA SA81JANJA

I PRETHODNOG KOVANJA

,3.

1.

51.302 FAZE IZRADE KRSTASTlH OTKOVAKA

b

~
b,

'~~

Sl.303 UZ PRORAtUN rEtlNE PADAJUCIH DIJELOVA

KOVAtKIH tEKlCA

za sabijanje i ;z.avrSina gravura) , 11i u 1mi operncije (pr1premna, prethodna 1 zavrsna gravura), odreduje se upor.ediivanjem zadanog otJrovka sa ispitanJian tipovinnJa po A. BrjubanJOVu (s1. 300).
Karakteristicni tipovi otkovaka koji se kuju po niZe danim smjernicama su:
a. Otkovak u o.bl.!i.ku diska (glatke ploce), preCnika D i visiale H (:.sJ.. 300 a)
OV'aj otlrovak se kuje u jednoj operacij[ u zaVTSnoj giravul1i. Zag<rijani pocetni
matedjal (d p, h p) se ValIl IoovaCkog ukovnja prije ulaganja u zavrsl1Ju gravuru
Cisti od okujine (udaJrcem cekci6a). Alat za kovanje lima s.amo zavr.sn.u gravuru.
b. Otkov;ak u obllku di!skia sa obostl'anom glav&nom {Sll: 300 b), uz uslov da je
precnik pocetnog materijala veci od precnika glavcine (dp > d). Kovanje je
poltpUl1JO indeIl!ticno kao i lood tJ1pa a, Slio znaCi. da alat .irma sarno ~avrSnu
gravuru.
c. OtkO'Vak u obl:ilru dtiJskia sa oboi5'br,alThom g,lavifulJmn (sJ.: 300 c), uz uslOlV da je
pTeCnik pocetnog oblik!a matel'i-jaloa malIljli od pI'ecnliik:! glavCine (dp < d).
Zavis.l1Jo ad oc1nosa visiJn.a glavaine fj, diska razlijok!l.\jru se dva siucaja i to:
1. H < 2 h. Otkovak se kuje u je<inoj o,per.acijli. Poeetni obllik mater.lijala se
van lrova&og ukoiVJlja oslobada od okuj'iine, zatim se u1aie u alat
koji ima sarno zavrSnu gr:av.u-ru i kuje na de:ililnri.lI1van OIbllik 2.
2. H > 2 h. OtkiOlVak se kuje u dvije operacije. Nialron oolobaaanja poce<tn.og
oblika od o k!ujJJne u Pil'Voj operacijli se 'sabija. Valjak precnika
d p .i VlisiJn.e hp se sabija na Qblik cl.!i.skla 1 sa pTeCnikom d l > dp i
hi < d p. P~ecnik dlisk.a se brira u granJiOOlma ne.sto iz-nad pTeC.nika
glavOine, alii il>pod preOnika otkovllla (D > d l > dp). Obicno se
uzlima d l = d + (15 -;- 20)=. 1z diska se za:tJim u zavrsnoj g~a
vuri kuje defiiJnJ~tivan otkovak 2. Prema tome oovack;i ukov;anj
ima grav,uriU za sabUU'aIIlje i zaVTSnu glr:aV'UI'iU.
d., Otkoval<: u obliku diska sa jednostraIl'lo postavljen:om glavCtiJrrom zna,t ne v1sine
H (s1. 300 d). U ovom slucaju je potrebno pocetni oblik (d p, h p) u pripremnoj
gravuri prethodno djelJiJmJieno kov;anjem .is1Ji'snutri. ~to je u s,tvari. 'i stosmjerno
iSltiskivanje obraaeno u pogJavlju VIII 3. 3), tako da naJjrnanji precnik istiJs.nubog konusa bude d l = d - (2 -;- 3) IIlIlll. Kornad iz preJthJodne gravur.e 1 i5e z.atim u zavrSnoj gravlll'1i. kuje na defurilJiivrn oblri.k 2. Kovackli. ukovanj se sastoji
iz prethodne (u donjem ukovnjru) i zaVPSne (u gornjem uloovnju) gravure.
Slicna varij,a nta izrade otkovka ovakvog ob1i:ka je priJkazlanJa na s1. 301. Kovacki ukovanj ima pripremnu - prethodnu gravuru (sa dubljim dijelom u
donjem uk.ovnju) i zavr.mu giraVUII'!U (sa dubljdirn d['jelom u gornjem ukovnju).
U pripremno - prethodnoj gravuri se pocetni oblik materijala 1 (valjak
precll'ika d p i v~S1ine h p ) sabiija -na d!isk (preCinJika DI i Vlii9iJn.e hi), a istov.remeno
se is,t Wkuje k.onusni dio - glavoIDa (vdSine HI). OV'a!ko otkov,arn komad 2
se zatim u zavrSnoj gravul1i kuje na zadani obllik 3.
e. Otkovak u ohl.!i.kudiska sa ohodmn (lSI. 300 e).
Zavlisno od odnosa ,isine oboda H:i. diska h mQlgu nastupirtli ce<tiri s,]ucaja ito:

< 1,3 h
Ukovanj ima samo zamnu gravuru, soo maci da se kovalIlje vrSi u jeclnoj
operaciji. Pocetrn materijal (d p, h p) se oslobaaa od olllujine i odman kuje
na zadani oblik 3.

1. H

2. H = (1,3 + 4) h
Proces kovanja se sastoji dz dV'ije operaoije. Nakon zagrijavanja, pocetni
ob1iJk se oolobada od okujine, a 2)8:1lim se u graV'UI1i za sabijanje sabija na
obLik diska 1 (preanika d l i vlis<im.e hi)'
Precnik sabijenog diska se odreduje po obrascu:

gdje je:
D - najveCri. precntitk obo<ia
c '= 1,15 + 1,25

Vi-sina hi se odreduje iz uslova

Joonstantnoobi volumena:

Sabijeni komad se ulaze u zavrsnu gravuru, gdje se kuje na definitivni.

oblik 3. Kovack,i ukovanj irna gravuiI'u za sabijanje i zavrlnu gravuru.

3. H

>

4 hid

<

350 rom

Tehnoloski proces za ovaj slucaj je isti kao i pod 2.

4. I-I > 4 h i d > 350 mm

Nakon zagrijavanja pocetnog oblika (d p , hpj i oo1obadanja od otkujine 0)1

se sabija na oblik diska 1. (precndka d l i V1isine hi)' SabtijeIlli dJisk se zatiin
ulaze 'u prelhodnu gravuru gdje se kuje na oblIi.k 2, a zatim se u zavrsnoj
gravuri kuje definitivni obldk 3. Proce.s JooV'anj'a se sastoji jz tri operaoije,
a kovacki ukovanj ima gravure za sabijanje, piI'ethodno i zavrsIliO Joovanje.
f. Otkovak ima oblik diJ~ka sa obodom u glavCinom (sl. 300 f). Odredtivan.je faza

izrade otkovka (lvakvog oblika (otJoovak zupcanika i sliCniihelemenata)

se vrsi njegovim uporedenjem sa prethcdnim tjp<>vima. Otkovak se sastoji iz
tJ.-i dijela: oboda (precnika D ,i viS!im.e H), diska (deblj:im.e h) i glavCine (precnika d imine H').
Otkovak se prvo ispituje kao d~sk sa oboohranom glavc~nom, upoTeduju6i ga
's a otlwvk(lm po sl. 300 c, a zabim kao disk sa obodom J uplO'I'edenjen:i sa mpQm
otkovka po sl. 300 e.
Faze izrade za cijelJ. otkovak se odreduju na osnovu nepovoljn.ijeg -rezulbata,
to jest prema onom ispitivanju na osnov.u kojegla se dOlbtiVla ve6i broj gravura.
Otkovci ramog krst.astog o,bJiik>a, looI.ii iJrn.ajlU glavOi.nu sa Jzdancirn;a (grupa II,
podgrupa 3 po tabeli br. 78) se najcesce rade u dv.ije operaoije (s1. 302). Pocetni oblik materijala 1 (valjak precnika d p i visine hpj se prethodno sabiia
na rotacioni disk, kome se poravnavaju strane i tako se dobiva kvadratna
prizma 2 sa zaobljeIllim prelaZlima izrnedu stranica kV'adirnlta. Prethoooo pripremljcn komad se ulaze u zavrsnu gravuru s tim da se dijagonale kvadrata
poklapaju sa pravcima izdanaka, i OImia se kuje na zavrSIlli. oblik 3.

Primjer:
Projektovati tehnol:05ki proces kovanja Qtlrovka zupcanika. Crtez obradenog komada je prikazan na s1. 289 a,' a crtez otkiolvka sa tOileranaijama na
s1. 289 b.
DJmenzije otkovka sa izradntim tolermcijama loode daju najveCi volumen
oUwvk,a, (najnepovoljnije dJim.enzije) 00:
Obod:

+ 2,2 = 198,2 mm
34 + 1,8 = 35,8 rom

DI = 196
HI =

D2 = 160 - 2,1 =

157 , ~

mm

VI = ~ (D~ - D ~ ) HI = ~ (198,22 -157,9 2) 35,8 = 400000 mma

Dlisk:

Da = 80

+ 1,9 =

81,9 mm

+ 1,8 =

H2 = 12

V2 = ~ (iD~ - D~) H2 = ~ (157,9 2 -

Glavcina:

81,9 2) 13,8 = 184000 rom3

D4 = 35 - 1,8 = 33,2 mm

+ 1,8 =

H3 = 46

Va = ~ (D23 - D ~) Ha = ~ (81,9 2 -

Plocica:

13,8 rom

47,8 mm

33,22) 47,8 = 210000 mm s

V4 = ~ D 2 . S = ~ . 33 22 . 5 = 4 325 romS
4

'

VoJumen otkovkR
4

Vo = L Vi = 798385 romS
i= l

VisiinJa mosta kanala za vijenac (ob:razac 183)

c = 0,015

vA

Povrnina otkovka u horiwlIltalnoj ravni se raCUIlla

Dma. = Dl

HI tg a. = 198,2

'7t

A = - D2
4

= -

mo x

'7t

ZJa

na.jvem precl)llik otkovkac

35,8 tg 5 = 201,3 rom

2013 2 =31800mm 2
'

V 31 800 = 2,67 rom

80 kanal NQ 2 pod rd. br. 6
c = 0,015

Oclgovatra po tabe1i. Or.

c = 3 rom,

b = 12 mm,

bl = 32 mm,

Av = 233 'm m2

Volumen v.ijenca (obr-azac 183 b)

Vv = ; Av [P
Vv = 0,5 . 233

<p (b

['7t.

201,3

bl)) = 0,5 Av

['7t

+ 2 (12 + 32))

DOl..

2 (b

= 83 800 mm S

bl))

,Volumen pocetnog materijala (obrazac 187)

v, ~ (V,

+ V.) (1 + 6)

Usvajajuc; ociruJ5 m

(798385

+ 83880) (1 + 0,03) ~ 907732

2,3 pc_mik poCetnog materijala (obrazac 188 a)

3

d,

mm'

1,08

- ,
m

1,08 VI07732
2,3

79,3 mm.

Zaokruzuje se na standardnu vrijednost dp = 80 mm.

Vii.6ina po~etmog mateTijala (-obrazae 188 b)
h _ Vp _

, - A, -

V,
_ 907732
0,785 d; - 0,785 - 80'

180mm.

Provjera odnosa visine i ptreC:nika poeetnog matenijala (obrazac 188)

m ~-

h,
dp

180
80

- - = 2,25

(zadovoljava jer se nalam unutar dozvoljenih graniea).

Zadani otkovak se moze prema s1. 300 klasificirati kao tip f sa dimenzijama

II

d = 81 ,9 mm,

Dmu

h = 13,8 mm,

35,8 mm,

201,3 rom
H' = 47,8 mm

Uporedenje sa otkovkorn u obillru dillska sa o.bostranom glavcinorn (51. 300 e)

S obzirom da je dp = 80 nun < d = 81,9 rom i H' = 47,8 < 2 H = 71,6 mm,
potrebna bi bila samo jedna operacija i to zawSno kovanje.
Uporedenj e sa otkovkom u oblik:u di,ska sa obodom (s1. 300 e)

S obzirom da je H = 2,6 h, to je drugi slutaj 'p a su potrebne dvije operacije

i to sahijanje.i zavrSno krovanje.
Ovim Jispitivanjem se dobivaju nepoV'Oljn1i!ji uslovi (dvije operacije), pa se
zata u.svaja za oijeJi otJrovak ovaklav postupak wade.
Pretnik sabijenog diska
dt =
Usvaja se d1

~ =

201,3
1,15 + 1,25

(174 + 161) mm.

170 mm

Visina sabijenog diska

Rcdoslijed Iaza

~zrade

1. OdsLjeeanje pocelInag ob1ik,a matel1ijala iz sipke precnika d p

Z:ial.u h p = 180 nun.

80 rom na du-

2. Zagrijavanje pocetnog materijala u peCi na temperaturu kovanja (= 1150C).

3. Oslo,b adanje zagnijanog komada od okujill1.e.

4. SabiijaD'lje pocetnog materijala na disk proonika d1 = 170 rom i VlSme

h1 = 38 rom. Sabijanje se vrsi u pnipremnOlj gravuni na kovackom celclcu.

5. Kovanje u zavrSnoj gravuri na kovaclcom eekiicu, na oblik i climeIlZ!iJe otkovka po s1. 289 b.
6. Krzanje wjenea alaoom za krzanje na pretsi.
7. Probijanje plocice alatom za probijanje na presi (operacija 6 i 7 se moze
vrSim istoVremeno sa kombinovanim al'altom za krzanje i probijaJrlje).

IX 2. 2. 5. Faze izrade otkovaka trece grupe

S ob~rom da otkovoi III grupe (klasilikaoUj,a po tabeli hr. 78) u stvari
predstavljaju prelazni oblik izmedu o.tkoVlSlka prve i druge grupe (podgrupa 1),
iIi se sastotie iz Iwmbinacije elemenata prve i d:ruge grupe (podgrupa 2), odnosno
iz k{)lIIlbinaClije elemenata, koj'i se kiuju na kovaclcirm ceki6im.a i elemenata, koji
se kuju na ostalJi.m kovackim masim.ama (podg.rupa 3), 1x> 5e za ove atko,v ke tehnOilOOkoi procels pI10jektuj e razliCito od slucaja do slucaja.
Kada se otkovak po svome obliJku i dimenzijama pribliZava otkovcima
prve grupe pI1ipremne gravure se odreduju na osnovu proiJnClipa postavljenih u
poglavlju IX 2. 2. 3. Ukoliko su OItkovci ave grope slicIlli. otkiovcima druge grupe,
tada se kod odredivanja tehnoloskog procesa kovanja vrsi uporedenje sa ispitanim tipovima (51. 300 - p oglavlje IX 2. 2. 4).
Za otkovke prelaznog obl'ioka, odnosno oUkovke, kOlji se po svojim obllicima
dimemlijama
na1aze negdje iz;medu otkovaka prve i druge grupe 5e kao prii
premne graVUJre koriste: gravura za sabijan.je, ill kOimbinacija gravure za smanjenje presjeka i. ubiskivanje oblika. Od zavrSno-lwvackih gravura oobavezno
dolazi u obziJr zavrsna (defilnillivna), a vrk> cesto i prethodna. Pnipremno-prethodna graV'UJ!18 se pr.i.m,jenjuje samo u slucajevima kada oblwvak ima visoka i
tanka rebm, iE tanke zidove ci. kod ostali'h komplilwvanih ooblika koj~ tesko
popunjavaju zavrsnu gravuru.
Kod otkovaka koji 5e ne mogu u zav:ri;nom obliku otkovati na Irova,Ckol1l
cek!i.cu, negoO su poltrebne i ostale k,ovacke mamm.e (horizontalne kovacke maSine,
lwvacke prese" looi\nacki valjci, 19pecijalne maSiine za savijanje oiitcl.) pod4ebno je
anallizirati kojli ce se dijelovi otkoV'ka lrovati na loovaOloom cekicu. Za ove elemente se tehIlJOl.ogij,a ko'va,n,ja odreduje na osnovu obradenih metoda.

IX 2. 3. Odredivanje teiine padajufih dijelova kovackih cekica

DefonnaClioni rad kovanja za po51jednji udar malja cekica je odredcn
obrascem (173).
Wo = Vo Eo Po

gd1e je:
Vo Eo -

Po -

volumen otkiovka
step en deformacije posljednjeg udara
radni pritisak posljednjeg udara.

Radni pritisak Po se pO S. Gubkinu moze izraziti jednacinom:

Po = C" . Cn C, . k

(a)

gdje je:
C" -

Cn

C, k

Po -

koefiaijent kOljim se uzima u obziJr brma derormacije

kioefiaijent nejednQrodnootti (nejednakomjeroosbi) napona. Usljed toga s to svi dijelovi otkovka nisu ravnomjerll'o zagrijani na istu temperaturu, IlIiti su deformacij ravnomjerne u raznim dijelovima otkovka ce
biti i naponi nejednaklOmjerni.
koeficijent kojim : se uzimaju u obzir gubici usljed
kolIltaktnog t.renja izmedu matenjala otkovklll i gravure kovackog ukovnja.
specifiOni de](N"!IIlacioni otpor za zadani stepen deformacilije i za tempeTatUlI'U na kraju klOvan.ja u ukovnju.
radni priitisak predstavlja u stvari deformaoionu silL!
redukovanu sa pOVTSilIlom otlw;vka u hoil1i21ontalnoj
ravni (A).

Dalj ~

izvod obralSca za od:reddvanje tezLne padaju6ih dijelova kovackih

cekica ba21Lra na metod~ kioju je teoretskd i e~erimentJaJll() razradiio A. TIebeljSki.
Cideli izvod vazi za otklOvke (sl. 300 a) sa najvecim precIlliJrom u horiwntalnoj il'avni D ~ 60 em = 600 mm.
Koe<iiaijent brz.i.ne defornnacije kod kovanja u uko;vnjima se krece u
gtI'a.IlJicama C" = 2,5 -;- 3,5. Vece vrijednosbi do1aze u obzir za otkovke mlllnjih
dimeruJijlll, a manje vrijednosJ;i za vece otkiovke.
U2limaju6i. u obzilr ovu korekaijru k>oefiai1ent C" se moze izrazli,ti u obllku:

=-.

3,2 (1 -

(b)

0,005 D)

Racunajuci sa koeiiioij en;tom kontalobnog trenja lJ. = 0,3 mogu se koeficij.c nti
i e, u krajnjim fa zama pr.ocesa kov anja predooitti obra's cima:
.
Cn = 1

+ 0,15

HHsr

C, = 2

+ 0,1

ell

.
Hsr

gdje je:
D em -

najveei preCn.ik okrU&log otkovka (&1. 303 a) u horizontalnoj ravni

H em -

najvee3 visi.na otkovka

Vo em 3

volumen otloovka

1tD'
om2
4

povrSina projekcije otkovka u hQniwntalru>1 ravrui

Hit =

~o

em -

srednja visina otkovka.

Racunajuci sa prosjecnim vrijednostima kod kovanja u ukovnjima na kovackom

cek:i.cu: H =::: 2 H st i D .= 4 H sr .m.og.u se izraeunatli. vrirjednostli koe:6ioijenta Co i C t
C n = 1,2

C t = 2,4

(e)

Specifieni deromnacWni ootpoor k k g/mm' u podrucju temperatura kovanja

(750 -i- I 250'C) se m.o.re u prvoj aprokshnacijf nadomjestliti sa cvrstotom materijala O'm pri zada.nnj tempera.tu.iii:
(d)

Vrijednosti CTm za I'a.zne vrste celika, Iood najni.Ze dozvoljene temperature u zavdnoj fazi kovanja u ukovnju (tabela br. 82) zavise od vrste kovacke ffiaAine
kDja se kQristi za kovanje. Toplotn/i efekti koji u1ri.eu na vrijedn.osti am zav.ise
bimo od brzri.ne defucrmaoije. Radi tioga je kod loovanj'3 na ko'wCkim cek!iCima rIm
najniZa, na krivajnim presama je veta, a na horizontalnim kovackim ma.sinaII)3
jos veta. Najvete vmijednootii. Cv'TstoCe materijala I9U kod krzanja vijenca u vruCern stanju, jer se otkovak hladi u vremenskom in:terva1u kada se p.rebacuje sa
kova~kog ukovnja i smjesta u alat za krzanje.
Ako se oobiven.i "'ran (b), (e) i (d) uW1Ste u obrazae (a), tada se radni prit.i.sa k s vodi na. 0 blik :
P.

3,2 (1- 0,005 D) 1,2 2,4'

P.

9,2 (1 - 0,005 D) O"m

O"m

(e)

Po ispitivanj;ima A. Rebeljskog, srednja v.nijedn'a:rt stepena d.efonnacije posljednjeg udara..u z.avisnosti od prefuriJoa otkovka D i srednle visine H. r 5e moze
Pl'edcXruti obrascem:

to. H

E =-=

Hsr

2,5 (0,75 + 0,001 1)2)

DHsr

(I)

i v.o lwnen otkovka

1t D'
-4 - H u

(g)

TABELA br: 82
CVRSTOCA CELIKA (G'm kglmm 2 ) PRJ TEMPERATURAMA
NA ZAVRSE TKU KOVANJA
.~~
1
~

,
5

V R 5

T A

L I

K A

Ugljicnl konstrukeioni eelik so sodriajem

ug(jiko do 0.25 "
Ugljicnl konstrvkcioni eelik so sodriajem ugljiko
iznod 425 ", iii nisko/egironi kons trukeloni telik so sodrlojem ugljiko do 0,25"
Niskolegirani konstru.kcioni eelik so sodrlojem
I!glj;ko iznod Cl25 "
Visoko/egirani konstrukeioni telik

Legironi o/otni (elik

Kl. - Kovonje no kovockim tek;cimo
K.P. - Kovonje no krivojnim kovo~kim presomo

K.C.

K.P.

5,5

6,5

12

6,5

15

7,5

10

20

H.K.H. K.II.

9 - 10 10-12 12-U. 25
H.K.M.- Kovonje no horizontolnim
kovockim molinomo
K.V. - Krzonje vijeneo u vru6~
stonju

o. OTKOVAK (HLADNE KOTE)

q, 81, 9
q,156,2
200,7
1. Gom]1 ukovonJ
~ Donjl ukovonj

3. Gravuro gomjeg ukovnjo

,. Gravuro donjeg ukovnjo

5. Konol zo vljenoe
6. Otvor zo kovotko kQeJta

c.ZAVRSNA GRAVURA

S/.30~ KONSTRUKCIJA ZAVR~NE (DEFINITIVNE JKOVACKE

GRAVURE

pa se zamjenom dobiveruih vrijeoooobi (e), (f) Ii (g) u obrascu (173), defocmac:i.on.i

rad p osljednjeg ud al'a svodi na:

W - V
0-

p -

0'-00-

1t

D~ H

sr

2, 5 (0,75 + 0,001 D2) . 9,2 (1 _ 0,005 D)

D Hsr

IJ"rn

ocInOSlll.O :

Wo = 18 (I -

0,005 D)

~0 ,75

+ 0,001 D 2) D . C1"rn

(h)

UJrupan deformacioni rad pastljednjeg udal'a (W) se sastoj:i iz d eformacioalog

rada za kovanje otkovka (Wo) i deformacionog rada za kovan je vijenea (Wv)

W= Wo+Wv
J:>efJoo1rn!ac:i.onli orad za lIDvanje V\ijenca se moie po.mo6u oci:redetllOg koe.f1icijenta
(y > 1) izraziti kao funkcija deformadonog rada potrebnog za kovanj e ot k ovk a

Wv = (y-l)Wo
tak.o da je ukupnJi defonnacioni rad mdnjeg uda.ra:

W = Wo

+ (y-l)Wo =

(i)

yWo .

Kioeficijent y predstavlja u S1tvari odnoo ~ povrSine OItkIOvka Ii. vijenea i povrsine ~ov~a u horizontalnoj ravni.
(j)

V:nijednost b o je 5linina vijenea u zoni defOTmacije. Za o.knJ.gle .oltkovke je

bo = 1

+ 0,05 D.

Ova VI1ljednoot je nesto manja od stvarne Si.rii.ne V'isjenca by = 0,7 (b

su b i bJ Sirine m.osta i magaaina kanala za v.ijenae.
Zamjenom bo u izrazu u obraseu (j) nastaje:
y = (1,1

+ bl),

gd je

+ ~)!

(k)

Ako se dobij ene vrijednosti po obraseima (h) i (kl uvrste u ob razae (i), dobija
SIe obrazae za ukupan defO!I"lIlsoionri. rad posljed!njeg uda.ra za kovanje otkovk a
sa vijeneem:
W = 18 (1- 0,005 D) (1,1

+ ~)2 (0,75 + 0,001 D2) D IJ"rn

(1)

gdje je:
D em
IJ"rn

~g2

rom

najveOi precr.i.k otkovka u horiwntalnoj ravni

cVl'S1:.oCa materijala u kraj:njoj fam procesa kovanja

W kg m -

ukupan deormaci.onl rad posJjednjeg udal'a (posebnu

pafnju treba obratiti na dirnenzije pojedi.ni.h veloicina).

Za parovazduAne fekil:e dvostrukog djejstva, kod kojih je te!tna nakovnja

edto 18 + 25 put.a vee.. od telJine padajuCih dijeJova <!eIdea rnD!e se ra~ti sa
st.epenorn lro:nisnog djejstva udare. 11 = 0,8, i. sa srednjim Uldich'anim pritiakom
pare (vazduha) PI ~ 2,5 kg/em', pa je defonnacioo.i rad

W =

1,44Gh~

kgm

g<lje je:
G kg h illax

m -

lelina padajuCih dijelova

~1dta

najveea vi&in.a pada malja fekiea.

Uz.imajuCi proojecnu vrijednost h mn

defonnaciooi rad celciea je:

1,25 IQ.

W = 1,44' 1,25 G = 1,8 G . odnoono G= -

1,8

KoristeOi "brazae (I), leoma padajuCih di,je\ova <!ekiCa dvostrukog djejstva

(G kg), za Irovanje u uko""<i,ma otlroyaka al<rugJog oblika u hoI1izon.taln.oj ravni
(sa najveCim preanikom D em i cvrstoCom O'm kg/rrun 2 ) se mnfe pl"Ol'acunati po

ohrasou:
G = 10 (1

7""

0,005 D) (1,1

+ ~ )' (0,75 + o,OOlIi') D O"ro

(189)

Obrazac vaZi. za D < 60 em..

Za otk<>vke neo.k.rugil.og oblika u hori.mntalnoj ravni (51. 303 b), teiina padajucih
dijelova 00k.ie.. dv=\rukog djejstva se odreduje po obresou:

G. = G (I

+ 0,1

L )

(190)

B"

VeliOina G iz "brasea (190) ... odireduje po obrascu (189), S tim sto se umjesto
precrri:ka D uvr5tava vrijednost svedenog preenika Dn. Svedeni 'preenik predstavlja preCnik rucr-uglog o.tkovka sa isoom powSinom A, koju ima i zadani neokrugLi otknvak. u hor1i.w.ntalnOfj ravni:

D. = 1,1 3

vA I.

(190 a)

S ob21imm da je opseg neokruglog otkovk.a u hioTlizonta1n<>d rravni veOi od opsega

akiruglog otkovka sa istom povrSi.nom A, to je i utlicaj vijenca vea nego kad

okruglih ot.ltt>vaka.
Kod neokruglili o:1lk!ovaka se operiSesa pajlITlDm srednje mrine Bar Sr ednja
Sirina odgovara sirini pl'laviOuga:oniIloa .iste duZline L i p.o!VT'Sine u horizontalnoj
l'avni A, kao i kod zadanog neoloruglog CIilkpvlq:
(190 b)

Povecani uticaj vijenca neok.rugllih otkovaka se odPaZava kroo: faktor Yn, koji
je veCi od oag<Jv8>I1ajuceg f>aJkI1loo-a kod. okruglih atkOVlaka Y (po obrascu k)
Yn = Y (1

+ 0,1

n
-

Bn

i.

Uiroliko iSle za kovanje koril5lli. cektic prootog djejst\na tada, je te:w.na padaJucih
cliJj e1oV'a :
a. Za Joovanje okrug1ih otlmvaka:
G p = (1,5 -:- 1,8) G

I.

(191)

b. Za kovanje neok.ruglih ot.Jrov.aka:

G p = (1,5 -:- 1,8) G n

I.

(191 a)

g>dje su:

G i Gn

teZim.e ;p>adajucih dli,jelova lmvaOkih ce.k:ica dvostrulrog djejstva za kovanje okJr:ugllih (o hrazac 189). i
neokl'UglJih otkovaka iobrazac 190)

Primjeri:

1. Odrediti teiinu padaju6ih dfuje10va kovaClrog Cek!i6a za ko.vanje Qtk.ovka :rupcarrika sa kovaCkim dimenzziljama po 51. 289 h. Materij1al C. 4321 (EC 100).
S ObZ1rom da se radi 0 IliisI{Q)legiranom konstrukoiJonom CeJri,ku sa sadriajem
ugljika C = 0,17 -:- 0,22%, iz t"bele br. 82 se ocitava vrijednost

Najve6i preC:nii.k otkovka u

D = Dmax = (196

ravni

+ 2,2) + (34 + 1,8) tg 5 =

201,3 rom = 20,13 em

Te:w.na padajuCih dijelova cekica dvosbruJk<>g djejstva (<lIbrwac 189)

G = 10 (1- 0,005 D) (1,1

+ ~)2 (0,75 + 0,001 D2) D C1m

G = 10 (1- 0,00520,13) (1,1

G

2
20,13)2 (0,75

= 10 . 0,899 . 1,438 . 1,154 . 20,13 . 6 =

+ 0,001 20,13 2) 20,136

1 800 kg.

Tez.ina ipadajuCih dllijelova OOk1i.ca prostog djejstva (0Ibmza.c 191)

G p = (1,5 -:- 1,8) G = (1,5 -:- 1,8) 1 800 = 2 700 -:- 3 240 kg.

2. Odrediti te~nu padaju6ih dlijelova kovaOkog 0ekJr0a. za Ioovanje poluge po

61. 303 e.
Materijl8.1: C.3830 (VMV 175). KovaCkii ulrovanrj je izveden taJoo da se istovremeno kuju dvije poJ.f\.Lge. PovrSima u hori2lOl1ltaJmlJoj raVl'lli za dva ()tkovka
A = 87 cm 2
Svedeni precnik otlwvka (obrazae 190 e).

"';87 =

Do = 1,13 y ' A = 1,13

10,6 om

S obziiom da se radii 0 Il!iskolegli:ralIl'Om klOlIl:StJrukahonom celJiku sa sadrzajem

ugljika C = 0,38 -;- 0,44 0/0, po tabel~ br. 82
Urn

6,5

kg
-

- 2'

rn.rn

Sada se u obrazae (189) uVrStavaju vrijednosti za

Dn = 10,6 em

G = 10 (1- 0,005' 10,6) (1 ,1

kg

+ 1~,6

O'rn

)2

(0,75

= 6,5 rom 2

+ 0,001 . 10,62) 10,6 . 6,5

G = 10 O,9fi . 1,7 . 0,86 . 10,6 6,5 = 942 kg.

DuZina dva otloovka
L = 2 (122

28

40

+ -2 + -2 ) =

312 mm = 31,2 em.

S~ja 5'.iriiI1a otkovka (obrazae 190 b)

Bsr =

A
87
= -L
31,2

= 2,8 em.

Temna padajuCih dijelova Cek1i6a dvoolruikog djejstva (obrazae 190)

Gn = G (1

+ O,~

VB~)

= 942 (1

+ 0,1

V3;'~)

G n = 942 . 1,33 = 1 250 kg.

Te!ina padaJu6ih dJjelova cek!L6a -prostog OjejstVia (obrnzQe 191 a)

Gp = (1,5 -;- 1,8) Gn = (1,5 -;- 1,8) 1 250 = 1 880 -;- 2250 kg.

IX 2. 4. Proracun i kOllstrukcija olata za lcovonje

IX 2. 4. 1. Konstrukcijc kovackih gravura
Zavrina (dcfinitivna) gravura
Zavrs.na gravura predstavl.ja oo.can o1li.sak o.t kovka u vrucem stanju u
gJOlI1Il.jem:i. donjem UJ!oovn.ju kovackog aJata (.1znad i ispod podwne I a vni otkovka).
Baza za konstrukcij-u zavrsne graV'Ul'e je ortez oJtkovka sa kovaCkim dimenzijama (nominalne dimenzije uvecane za lznoo dodaJtaka za ohradu). Kovacke dimeIl21ije odredene na RrinaipiJ!Ila o.bradem~rn u ppglavljlU IX 1 se oznacavaju kao
hladne kote (s1. 304). S obzirOJIl da se lrovanje vrSi. u vr.ucem stanju potrebno
je izvrSiti korekciju hladnih lrota radi skenja pr1i zaglI'j,java:I1ju. Ova kOlr ekcija
se vrSi po obrascu:
Dl = D (1

(J.

t) = n . D

gdje je:
Dl D (J.

t
n

vanjski preOn.ik otkovka u vrucem stanju

vanjski. preenik o.tk.o.vka u hladIwm stanju
oop1otn!i koef.icijent lilneamog B~anja, koji zavisi od
vrste rnaterijala Ii temper3JtUl"IlX)g intervala istezanja
tempe!l'atura kovanj a
kOll'ekci.ooll koeficijent povecanja dimenz.i.ja. Vrijednost
ovoga koeficijenta raste sa pove.c:anjem temperature
kovanja ttabela br. 83).

Vanjske diJ!Ileruije otkovka (D na s1. 286 a) se pri t.o.me povecavaju a

unutra.snje (d) se umanjuju, tako da je:
Dl = nD;

dl = d-(nd-d) = d{2-n).

Sve dimenzije (Dl i dl) unesene u crtez otkovka predstavljaju otkovak u vrucern stanju (s1. 304 b)
Zavrsna gravura (s!. 304 c) je po svoine obLiku i diJ!Ilenzijama potpuno
indentiena otkovku u vrucem st3Jnju. Oko z~vrsne gravure je izraden kanal za
vijenac (dimenzije i oblik kanala za vijenac su obrademe u poglavlju IX 2. 2.).
Otvor za kovacka klijesta se odreduje prerna s1. 308 i tabeli uz istu sliku.
Podiona ravan otkovka je u stva<ri povrSina po kojoj se sudaraju gornji 1
i donji ukovanj 2. Kovacki nagibi i radijusi zaobljenja zavrsne gravure se uzimaju isti ka:o i na otkovku Gpoglavlje IX 1).
Raw bolje preglednosbi i lilleg rada ko.mplilrovanije dijelove otkovka
treba smjestiiti sa predtnje strane alata.
Dubljli. .dijciov;i otkovka sa lizrazitij.im relJeom se rade u gravuri 3 gOl'njeg ukovnja, a dijelovi ortJkovka pov.oljnije konfiguradi.je u gravuri 4 donjeg
uk.ovn.ja.
Da bi se smanjUo 1lrenje, graVUll'a i kanaJ za Vlijenac se nakon kaljenja
bruse, a kod kovanja tacnlih otkovaIDa j.o s i po.liraju. Kvalitet obrademe povrSine
treba da ispunjava zahbjeve od 7. do 8. kl3JSe (po tabeli hr. 37).
Pol.ozaj 'otkovka u graV'Url treba da bude takav, da se kovacka klijcita
mogu drZabi ravno, a ne pod uglom.

Na 51. 304 c je prikazana k.oosWlikcija taVTApe gravure t a otJrovak zupfanika sa kovatkirn dime=jama (hladne k<>le) proRleunatim u primjeru p oglavlJ a
IX 1 (51. 304 a). Vruce _
(s!. 3~4 b) 9U I'afunate za temperaturu kovanja
t' := U50oe, 5W prema taheli hr. 83 da.j e vrijecinost koefiClijent, n =- 1,024.
VanjSke kote DI = n' D = 1,024 D
Unutra! Qje kote dl = d (2 - n) ' d. (2 -1 ,024) . 0,976 d. )limenzije kanala za
vijenac su odredene u primjeru poglavlja IX 2. 2. 4.
5 obzirom da se otkovak pre1ihodno sabija, oitvor za kovaCka klijeita
(prema tab~li uz 81. 308) se odxeduje ala OSllQ,\,U V'isitle preth~ sabi.jenog diska
hI = 38 pun.
Dimenzije ovog otvora BU:

B = 60 mm;

A = 37 mm

R = 15 mm

Prcthodna gravurs

U prethodnu gravuru-se UDl.:ee komad 'koji je pcije toga otJwvan u ,nekoj

pripremnOoj gravuri, i u njoj se kuje na oblik veoma blizak obliku otkovka
zavTme g.ravure.
Ko;'a~k.i uglow. preth~e gravure O:p su neStn vea. od kova&..ih uglova
zavdne gravure a.z (tabela 'Uz '51. 305), da hi" se olakSalo t:.e()e.nje materijala i popunjavanje gravu re.
Prelazni radijus prethodne goravure rp je talrode vea od prela..znog radijusa
zawsne gT8VUIe Tl. na istom mjestu.
'rp =

1,2 r z

+ 3 mm

Kod manjih i srednjih otkovaka se pre:thodna gravura SI'TlIje6ta u listom kovat

kom ..ukoynj u do zavrlne gravure. Za velike i teSke otk.ovke svaka od ovih gra-'
VUl'a (pr~thodn.a i zavrsna) se radi u posebnom ukovnju .
. Dalja razw izpledu prethodne i zav;n!;ne gravure (s!. 30.5) ' je u tome
Ato se ,oKo zavriri.e gr.avure.izvodi kanal za vijenac, dok pre:hodna gravura nema
kanala. Iviea gravu-re 'u linijli. sastava se izvodi zaobljena sa radij1..LSOti'l:

fl,, = R+Cmm
gdle je:
-R mm -

prelaZoni rarujus 'izmedu zavrine gravure i mosta kanala za vijen..c (tabeia br. 80)

C rom -

dodatak koj; zavlsi od du.bdne gravure (tal>!!le

uz sl. 305)

Sirlna gravw-e ria najuiem mjestu !reba da bude veea od 20 do 25 mm

~ 20 :: 25 mm), jer u pI'O!tivnom zavrina gravura neee biotzi. potpuno ispunj ena, a osiI~ t"oga ;dolazi do jat.eg lij epljenja otk.ovka u gravuri.
K.od lrovan]a ot.lrovka . v, ilj.USk~; ratvastog t slliimog obl4ka potrebno je
materilal" na mjes.tu gdje se, otkovak racva rasjecL Za tu svrhu slufe posebni
ras jekati ~oji se izvode u prethodrioj, ill pripremno-prethodnoj 'gravuri (s1. 306).
Dimenzije Tas.jeka~~ se odret1uju poobrascima: .
,

(B, BI

a = 0,25 A s tim da je amin ~ 8 rom i a illu

h: -'- (0,4 -;- 0,7) H i h' = (0,4 -;- 0,7) H'
a. = 10" -:- 50" za visn6 od visine h
r = 10 -;- 20 nUn

30 mm

TABELA br.83
KOEFICIJENT n KOJIM SE UZIMA U OBZIR PoYECANJE LINEARNIH DIMENZIJA CELIKA PRI ZAGR,JJA,yANLI..I.
I'C

650

700

750

800

850

900

950

1000

1050 1/00

1,009

1, 010

toI2

llJI3

1,015

/,DI6

~018

1,019

1,021

0("
z

12

1O

ct'
p

IS

12

10

mm

< 10

10-25
3

25-SO
t

> 50

I . Gorn}; ukovonj

2. Don)l ukovonj

3 Pre/hoelno grov.
~ ZovrSno groVuro

I/SO

1200

1,022 IJ)2t

1.D25

mm

Si. 305 KOVACKI NAGIBII RADIUSI ?AQBLJENJA U PRETHODNOJ I

ZAVRSNOJ
GRAVURI
s:c:
r
PRES). H PRESJ. II-II
'~

0,

PRESJEK 1/1-11/

PRESJEK /V-IV

"
~

A' A
j-'->-,
~.

qr
,

1...1,

'

J
'--

S/.305 RASJEKAt U PRETHODNlM GRAVURAMA

b.

.
~~

'--;;

.l- -...t-;

8pr

8.
b.

'"""

1. Pripremnoprethodno
grol'uro
2. ZOl'dno
(de fini'i,/no}gro'Iura

51.307 PROFILI PRIPREMNO .....

PRETHODNE GRAVURE

Olvor zd ko'l. k/Jdto

8
A
R
dt ,op
i i h, mm mm mm
dO 'I5 ' 30 20
8
16- 2'1. 40 16 10
1.' Ulivni , 25 :> 33 5'0 31 1~5
31.-42 60 37 15
konol
1..3.50 70 1.3 15,
.' 2. Olvar za
kljdto _ 51- 59 80 48 20
.60- 68 90 55 10
3. Dodolok
69-76 100 60 10
za klJdto 77~ 85 '110 ,65 25
,I.. Kovatko 86- 95 120 70 25
96-110 11.0 80 15
kljdlo

Uli'lni kana I
',f
s
Go kg
mm mm
C; 0,1 , 5 I
q2-2
6 1,5
1 - '],5 7 1 ,

8 )5
3
45-8 , 11 3..5

Il5'- 5

5 -ti5
8-10.

10

11. , I.
KonoIje

I'

>10

kru1nog~

iii kvodrot
0, pres).

51.308 OTVOR ZA KOVAtKA KLlJ5TA I KANAL ZA ULiVANJE

Pripremno~p ret h od n a

gravura

Pripremno-prethodna gravura se razlikuj e od prethodne n a onim mdestirna gdje otlk.ovak 1ma visoke izb:oCine, rebra, izdankc, ral:ve d ootale elemente,
lroj'i teSloo popunjavaju zaVlrsnu gravuI'IU ukovnja. Kako se konsbrwe pripremno-prethodna gravura kod otkovaka raevastog, Hi vil juskastog oblika vel:. je
l'anije objasnjen.o (&I. 306).
Sada ce se pTomatrati O'ttlrovalk sa presjekom u obliku I profila, d.li sli.Cnog
obl'ika (sl. 307). Kod otko.vaka ovakv.og pres-jeka se ne primjenjuj e prethodna
g.ravura (CijJi je presjek s liean pr ~jekl1.l zaV'J"sne gra vure), nego prjpremn~pret
h,odna grcwura sa preGjeloo.m, koji se razl<i!kuje. od. presjeka zavrsne gravure.
Profil pr.ipremno-preth.o<iQ.e glI'avur-e za 'Otkovke ovak.vog obLika se konstruiSe razlibito, u zaV"isnosti od wnosa V'~.ne h z i si,nine rebra bz zavrSne gravure.
Tu se razJikuju dva slueaja i to:
1. Aka zav.rtna g1'8VUr8 2 iIna \1lisinu lI'ebr.a. h t < 2 b z onda pniip remno-prethodna
gra'iur.a 1 ima .oblik sLican dv.CiStrukom 'brapezu (s1. 307 a).

Sii-illa pr~premno-prethodne gravure ' Brr se odred uje zaV'isno od sirine zavrlm.e gravure Bz po obrascima:
,
Bpr

,.

~pr

~z + (1
2) mm,- za niie Wr<;i~
= B z + (~ .. ;. . ~O) mm .- za gravure vece visine.
=

ViSina priprenmo-prethodne grav,ure h pr se odreouje iz uslova jednakosti

POVI"Sina :
'.

I.

Ai = A2

pov.rSil!la: popre61.Dg p~jeka ~O'tk.Q.vka u pr.ipremn<rpr et.hOdnoj g.rayuni 1 (povrSina dva trapeza)
.
A~ - .pO'V'I'Sin-a popre.cnog presjeka otko.vka u zavrs.noj gra. _yurt 2.
Al-'

Prelazni radijusi R p i kovacki uglovi

prethodnu gravuru.

"

(X.p

se odreo.u ju na isH n arin

k ~o

i za

'

2. Ako zavr.sna gravura a.iffia visi.n!u .rebra hz > 2 b ZI tada p:r;ipremno-pr~thodna

gravura oima oblik kojli se sestoti'i od k r ivuija (,1. 307 b).
.
Dimenzije pripremno-prenhodne .glfavure se ' u poiCetk.u odreduju ,pod p r etpostavkom . da se i sta ,d2vodi kap pravougaonik- .%fine B pr i WSine h pr Si.r~i1a~
prip.r.emno-preth:odne g.r:avure se pdreduje u za~n.ooti o.d Sirial.e zavrSn e grav.ure BZI po.istim obr.asci.ma kao ii u prvom slucaju, Ako ..se povciina pop.r:ecnag pres.jek.a otlwvka u zamnoj g.ravur.i omaCi sa A2 tada iz uslova;

Da hi se' oblik pclpremno-pr.e.th.o<Ja{e ~a,;wre. l' "liSe pri.pl~io ob~u ~avr_sne

gravure 2, 'izvodi se korekcija ' pravougaonika, taka da se visina rebra pri.preJll!l1o--,prethodne 'grav..u re piOveCava z~ izn6s:
.
..

x = 0,25 (H z-

h pr)

rom '

gdje je:
H. m.m -

visina rebra zavdne gravure.

Na OSIlOVU prednjeg sLi.jedi da je najveca vlisina pripremno-prethodne gravure

(visina rebra)
h'pr = h pr

2x

a najmanja Vlisina

" = h pr -2y
hpr
Krivuljni proi.l pcipreIDiIliO-preilhodne gravure i velil:ina y se odreduju iz
uslova da je dcdata povdilIla A' jednaka ocLuzetoj.
Otvor za kovacka klijesta i ulivni kanal
Oivor za koval:ka kli.jeSta se nalazi sa prednjE! strane loovaOkog ukovnja
u produietkJu zavrme (pozicija 6 na lSI. 304), pre<t.hodne i pripremno-preihodne
gravure. Ovaj otvor, kako se sa s1. 308 a vidi je potreban za priddavanje ~ipke
Iood otkovaka koji se rade cd Sipkastog materli.jala (otkovci I gcupe). Kada se
duZina sipke znatno =anj~, Si.pka se pri kovanju prUrllrzava kova&4m klije.stima.
Isto tako je po:tceban i k.od otkovaka Oikrug,iog, Hi kv.adim1lnPg presjeka u horizcm.taln()j ravni (otkovci II gnlpe) da bi se Iisti nakon zavclnog kovanja mogli
pomoeu loovaClci.h lclrijeSt.a Iizvaditi :i;z g.rav;ure lrovaOkog Uikorvnja, ill prebacivati
iz prJ,premn.e (gravure za sabijanje) u zavmnu gll"aV'llnl.
ObLik d dimenzije otvora za kovaOka kl:ijeSta (51. 308. b) zavise od dimeIl2li.ja poeetno.g oblika matea1ijala, kao i cd V1I"Ste kovaCkih klijeMa. Otvor mora
biti dimenzionisan tako da omogucava nesmetanu manipulaciju kovackim
klij~tima. Za CYt:lrovke I gr.upe, kojli se rade .od Sipk.astog materijala dimenzije
otvoca za kovacka klijeSta (B, A' i R po tabeld uz 51. 308) Be biraju u zavilmosti
od dimenziJja ~pke (prel:nika d p za oMugle, odn<mv> straru.ce kvadrata a p za
sipke kvadratnog presjeka). Za otkoVike II g.rupe iIDd&odavna lrota za dim.enzioniranje otvora za kovacka klij~ta je visina sabijenog diska h1 (nakon kovanja
u pripremnoj gravuni).
TaenOlSt oblika Ii dilInenzija ~vU!re se provjerava uJivanjem probnog
ma.ter,bjala (olovo, su:mpor ii. sl.), koj:i nakon hladentia treba da U na obHk i dimenzije otkovka u hladno.m stanju. Da bi se omog.uooo u.li!vanje, u kovaCkom ukovnju se predvida po.seban tilivni kanal, koji vere dno IOIIlvora za kovatka klijeMa
sa graVUll"OIn. Kod uliv;mja otvlor za kovaOka kliljeMa slum kao lijevak.
Za otkovke tezillle Go ~ 10 kg kanal je estougaonog ipre5jeka (dimenzije
tis po tabeli uz s1. 308), a za otkovke sa teZinom Go ~ 10 kg ulivni kanal je
okruglog presj,eka (s1. 308 c).
K.od kovanja otkovaka od j,pkastog materijaJa Qbraz.uje se cvr~ ve:.;a
izmedu Qtkovka i ostatka za kovaCk-a klijesta 00 IlIl.alterlLjaU.a, k()ji popunjava ka~
nal. Sto je veca tezina oikovka bice potrebna d veca k~ina ulivnog ma.teri,jala
i ~ca veza d2l!l1edu otk.ovka Ii ostatka za kova~ka k1ije6ta. Zato sa porastom
teZine otkovka rastu i dimenzije ulivn'Og kanala.
Ako su prethodna i zavrma graVUll"a bHru jedna druge, tako da su ivice
otvoca za kovatka klijeMalIl.et1usohno l,l.dalj e za mande od 10 -:- 15 rom, tada
se izvodd zajednHiki otv()r za kovaCka k1ijeSta :a obje graVUll"e.

Gravura u utbkivanje obUka

Gravura za utiskivanje obllJta 2.JHl konstrume na 0SIl0lVU konture otkovka
u pocHonoj ravni 1 (lSI. 309 Ii). KOll6trukcija graVUl'e se vdi na osnovu definicija
elave i .k.raka reduciranog otkovka (s1. 295) preOOlika d rr odnosno konture Sl'E'dnjeg presjeka red.uc!ilranog otkOVlka d ... i to:
a. U pod,rutju ' glave reduoiiranog otkovka, gdje je d r > d l ... kontUll'a gravure 2
je dBpod konture,otkovka I, za iZlDl 7Il'a~ z = (1 + 2) mm.
b. U pod~ju kraka redueiranog otkovka, gdje je d r < d .... kontura gravure 2
je ispod konflur.e otkovka 1 za limos Zl'a~n06ti f = (3 + 5) rom.
Rre1az izme~ oba .dijela se izvodi pod uglom 'Y = 3 + 5 i sa prelaznlim radijusam R3 = (1,5 + 3) f.
gravuru za uotlskd.vailije ob]1ka se naj~~e ulale paten ma.terijal (pomine presjeka A p , ita sbrllllllicom kvadrata ap , OOnOlSIlO p.reOnIilrom d p). Nakon
kovanja u ovoj gravuri ,(81. 309 b) Jromad se zak.reCe za 90 oiro 06d. :i prebacuje u
preth.odnsu, illi zavnmu kova.Cku graVUll"U (s!. 309 e). To m~ da je 1rlna komada
Br u zavr!no-kova~koj gravuri visina, a najmanja visina komada hmln..Je sada
irina. Da hi se spr.ilje~j~o lizvajanje komada u zavdnoj ~aV'llr:i. mora bUd ispunjen uSlov:

:u

Br

TaJro

<

3 hmln

se dobiva uslov za najroanju vrlBinu graVUlI'e za utiskivanje oblika:

Swina gravure se uz,irila ne&to veea od .i,rine komada

B

> Br =

Ap
h m1n

i odreduje se po obraseu:

--

~ = ~ + -CI0 +

20)mm.

hmln

Dodatak je potreban da hi se i~bjeglo prelivan.je materi.jala preko iviea gravure

Za utrskivanje oblika (s1. 3Q9 b), ito bi vearna oteblo kOlTanje u zavdno-kov~k oj
gravuri ~sl. 309 e), jer se 'poveeava ]1jepljenje materija,la uz gravuru.
Pl'elaZ.ni dio za ' dodatak za kovaCka k.1i.jeita se izV'Odi na prednjo.j sbrani
gravure za utiskivanje oblika sa dimenzijama:
1 = (0,2 ~ 0,3) d p

0,2 d p

+ 5 mm

Sve oSt.re prel~ 'na O\7oj grasvuri otreba ublatiti. Vrijednost'i prela7lJlli.h racl!ijusa
kOje nisu dane nil s1,;369 odreduju se konstruktivno.

~
'_"

1i~~~~1:tJ~

<:':. _

, .

..

Vrlj.dnost/:

.'

~
c.

b.

I.

1. :::uro graVU("f 10 ut/sklVOfI)4 aill/ka

z.(1-!-1}rrm; '.(J+SJmm; 1..:1'+5"

R,.Smm; R2 (S+IO}mm
R,-(t.S+J}f; R..- (S+tOJmm

SI.309 KONSTRUKClJA GRAVURE ZA UTISK/VANJE

r
,
[ ?

I~
.
1. Konturo

I. : : : : ; :

'--'-_ _---!_ _ _--'

Zoon~~'!t=

grayu,.

SI.310 KONSTRUKCIJA GRAVUR ZA SAVIJANJ

PBLiKA

[[
SI.311 GRAVURA ZA SMANJNJ PRSJKA

~
I.

PRSJK Q--o

prUj.k
otkovka u

ot'lOr.noj
. grovurl

PRSJK _ .

Pruj.k
otkavka u

zotvor.noj
groYUrl
d.

Zatvar.na gravuro

,.

SI.312 KONSTRUKCIJ GR/lVURA ZA .. UVALJIVANJ OBLIKA

Gravura z. ..vIJ.nje
Gravura za savijanje (61. 310) se kons1lrui!e po .istim prinClplma kao i
gravure Zl utisltivanje ob1:ika. Rezlika je u tome ~ se saVlijanje moze vrsiti 58
pofetnim oblikom materijala, ill se savija komad prethodno otkovan u gravuri za i.zdutLvanje, ili grav:uri za uvaljivanje oblika, taka da poVTsina poprernog
presjeka komada rritje ilsta na svlim mjestima.
ProfiJ. gravure za savijanje 2 se konsLru1Se na ()ISl'l()VU konture otk()vka u
podionoj ravni I , S trim Sto se izrnedu ,?ba profila predvi<1a zraCn06t u granic'a ma
2.,. 5mm.
V.isina g;ravure za savijanje h treba da zadovolji nejedna6inu:
h '" (0,9 .,. 1,0) h.
gdie ie:
h. -

V'lisina otkovka na posmatranom mjestu.

Od ovoga principa se odstJupa na mjestu gdje obkovak ima najveCu visinu.

Rad.i boljeg popunjavanja l'hateJ1irjalom, gravura za savijanje na tom mj estu

ima visinu H veCu od oQgovarajuce visine otkovka Ro.

Dubina K se odreduje po obrascu:
K = (0,1 .,. 0,2) H.

Si.ri.na gravure za sav.iJjanje se proracunava po obrasc!ima:

a. Aka se saVlija pocetni oblik materijala
B

'-

+ (10 .,.

20)mm.

hmlD

b. Aka se ~vija loomad prethodno okovan u nelroj prdprem.noj graVUIii. (za izduZivanje, ill uvaljlivanje ablika)

Ao
B = -hmin

+ (10

.,. 20) mm

+ (10

uz uslov

.,. 20) mm

gdje ie:
A,

hm in

An

povrSina poc.etnog obl:ika ma~jala

najmanda Wsina gravure za savijanje
presjek komada pretbodno otkovanog u nekoj pripremnoj g.rav.uri, i to na 'm jestu gdje je visina gravure

za saVlij~e h
.'

An(mu(-

hn

hm ln

najveci presjek pretho<ino otkovanog komada

vis-ina gravure za savijanje na mjestu An(mn.)

Radijus zaobljenja R3:

za B

80 nun

R" = 3 mm

L za . B

80 nun

Ra = 5 mm.

BoCna ZiTaCnost alata f Ii ra.d:iIjusi Rl i R2 se biraau u zawsnosti od te!ine pada-

iui:ih ruielova kovackog cekiea (G - , 0,5 .,. 15 t) u granicama:

t

(4 . .,. 10) mm;

RI

(10 .,. 16) mm;

R,

(16 .,. 20) mm.

Gravura za smanjenje presjeka

U ovoj gravuri se llltijEIDj,a presjek po~etm.og ()Ib~ama.teritlala (8i.pke) tako
da, se 'n a nekim Illljestrima sipka suiava, 111 nil druglim se stvara.j'U ispu~ja,
Visina ~~a gravure za smanjenje pI"e!5jeik.a , (si..311) 'Be ,odreciuje na
oonovu ,prethodniO pr.oracUIIlatog reduciranog abk<JiVIka po dbrasc'ima:
a. ViJsina grav:ure u
u granJ.cama:

podru~ju

kraka reduoiranog , o1lk<JiVIka za d T <

se bira

(0,6 -;- 0,75) d r mm

Manja vrijednost (0,6) se uzima za cl p

dp

d~r

< 50mm.

>

50 mm, a veea vrijednost (0,75) za

b. V:isina gravure u podl'UOju glave reducilranog gtkovka za d T > dsr se bira

u gran!kama:
H = (1,05 -;- 1,10) d" m

gaje je:
dT -

preenfuk reduckanog otlkovka na mjestu gdje se odre-

dST dp -

duje visina gravure za smanjenje presjeka.

preCruk srednjeg presjeka reciuciranog otIooVlka.
preeIllik poOOtnog oblika' ma.terijaJ.'a (dp = 1,13 ..; Ap)

Gravura se sa obje strane od najmanjeg presjeka (hmin) izvodi pod uglom nagiba
prema podionoj rraVlni y = 3 -;- 5 Ii sa ,prelaznim ra.dJi.jU5OIll R = (1,5 -;- 3) f, cia
hi se olakSalo tecenje ma'te.rijala (u pravcima N).
Siqina g'r avure se proraeunava po obrm:
B =

A
ph min

+ (10

-;- 20) mm

gd,je je:
Ap h min -

presjek pocetlnog obliika matemiOaJla

vi!Si.na graV1llre na nllljuZem m;jestu.

Na prednjlOj strailii se gravura piOOSiiruje za dodatak materijala za kovacka

klljeSta. Dimenzije proSirenog dijela gravure:
1 = (0,2 -;- 0,3) d p;

g = (1,5 -;- 2,0) 1;

= 0,2 d p

+ 5 mm

Na suprotnoj stram je u prodcle'tku gl'avure wraden kanal za o.tkanje suv:iSnog

materijala, sa dimeruajua:

a '= 0,1 dp + 3 mm;

= 0,3 dp

+ 15 mm

Gravura za uvaljivanje oblika

")
U g,ravuri za uva1iivan.je oblika (si. 312) posbLZu se v~e promjene presjeka
nego u g:x-avwi za smanJenje presjeoka.

UIIm toea u ovoj lJl"aYUrl .. vrAi l znatn'ilja prer_odjela volumena matedjaIe uzdu! """ kIomada. Zatl:> se ""a gcavura prlmjenjuje za pI1lpremno kovanje otkovaka kojl u reduciranom ohliku imaju veCu dulinu kraka. Kad atka
vaka aalZ4"azlto dugim krakom so ma.terijal pre1llmdno !ruje u gnvuri za I?rlu!ivanje, a zatim u gravuri za llvaljivanje oblika. Iz gr-a.vure za uvaljivan.je obUka
.. komad prebacuje u prelhodnu, ill zawinu lJl"avuru.
a.-avura za uvaijliv""je mote b1'bi atvorena (sl. 312 e), iii za\varena (al.
312 d). KakD fie iz alike vidi, (pres;jek D -D) pOCeGl4 oblilt materii.la fie.u otvorenoj gravuni sabija na obbk pravougaolllika sa ispI..qXenian bo011m stranama,
a u zatvorenoj ~aV'Uori (presjek E - E) !Ie uvalji.vanje vrii IDte.r:ulivnije, pa se
dDobtva presiek otitovka slican elipsi <~a vellkom 080rn b i mal.,." h) .
Na O5IlOVU dirnenzija zadanog otkovka (s!. 312 a) se prora~unavaju presjeci reduciranog otkovka Arlo Arl Ad ... . Ar (poglavlje IX 2, 2, 3) odnosno prel:nici d r = 1,13 " At
Profil g.ravure za uva1j:iNanje oblika (s!. 312 b) .se konstruiAe na sli.~an
naan kao i kad gravure za smanjenje presje.ka.
Rrvi prora~un je predloiio M. Bore, poo!a>di od toga da se u gravuri za

uvaljivanje oblika dobiva presjek otkovka sli~an elipsi, tako da mora biti ispunjen uslov, da je presjek reduciranog otkovka n'S. rloticnom m1estu:
b
A r = 1 t - 2h

ill sa naJ'ce""
cun odnorom b

3
h =2

Ispitivanja su pokazala da je ova postavka ispravna.

V'isine profila gravure za uvaljivanj e oblika se odreduju na pojedinim
mjestima po sljedeeim obrascima:
a. U podru~ju kraka reduciranog otkovka d r < d u vrli se smanjenje potetnog
obllka materijala dp (Ui 8p) i visina gravure iznos:i:
h ~ (0,7 .,. 0,8) d,
Manja vrijednost -(0,7) dolazi u obzir za d p > 60 mm.
b. Na mjestima gdje je d r = dsr llZiima se

h ~ (0,9 .,. 1,0) d"

c. U pod-r utju glave red.uciranog otkovka d r > d sr, vrSi se poveeanje presjeka
pOCemog oblika, pa je visina gravure H "'" d r
d .. U podrutju glave (d r> dsr) koja se nalazli. na prednjem kraju kovackog
ukovnja, dio ma terijala iz glave "O'tkovka otite u dod-atak za kovatka klijeSta,

pa je visina gravure na tom mjestu:

Ii. = 1,05 d,
gdje ie:
h,H, 1i.

d,

vJsine proma gravure za uvaljivanje oblika

odgIovarajuce vrijednosti preCnika reduci:ranog otkovka (na mieWm. h, H, Ii. .td.)
s.rednii pretnik reduciora.nDg otkovka
preenik (stranie. kvadrata) poeetnog oblika (sl. 312 g)

Od najmanJeg pre5(Jelta (sa visiJMm hml n) pro1iil je ;izveden pod uglom nagiha .p rema pocli.OnCllj l:in!ijd 'y = 2 + 5 i sa prelazn1ro raddjillSOOl R = (1,5 + 3) f
(gdje je f polovina I'azliike visine prof.iJa gra\TUlre U ~ju glave i kl'aka otkwka). .'
Na prednjoj stralOli !toIva&i>g tlkovnja je iimd~ otVOlf za dodatak za .kova&a lcl'ije5ta sa dimen.zija.ma~ ..

(0,2 + 0,3) d p ;

g = (1,5

+ 2,0) l i

0,2 d p

+ 5min.

Prednji kraj sipke, naiklGn ' razdv8tjanja Qltk()IVka od Sipke (odsijecanja u

gravu.ni - nozuza oosijecaarje) osiaje 'neravan i zgnje<!en. 'Ra4i toga Be kod MiJedeeeg :kovanja u gr avufli za uvaljivan.je obWka 'ovaj ~.aj Slipke. statnO,u je, kako bi
kod .lrovg,nja u .zav rSnoj graV'Utri ;ovaj mat(}I1ij.al .~eSa() \1 ' V'i.~enac, kCliji Be krza.
Radi toga je na suprotnom kraju ruata u gravuri za uvaljivanj'e (st 312 b) Pl'edvid,e n kl8Ilal dimlllZHa:

C = 0,3 d p

+ ~5 mn:J. uz uslpv C~h; ~

25~. i Cmax :::;; .~o IIUl)

a . 0,1 lip' , uz u.sLov

Rl

= 5 + 10 rom i R2 = a

1. Sirina otvorene gravure (Sil. 312 c).

Sirina ko.mada se odreduje za najmanji pre,sjek b = Ap/h min
Sirina gravure treba da bude ne.fuJ veGa; da ne bii doolo do istlicanja metala
van gravure.
a. Ak'O B.e U gJravul'li za ,uvaljivanje '~uje J;l'OC.tni materi.jal presjeka Ap (pre~
. nika 'd p , 1,13 Y A p , odn'OlSno stranice kV'adirata a p' -:- ' Y 1\P)" slima grllvure je:

b. Ako je komad prethodno otkovan u gravuri za, izdu~iv~nje obiik~ sa sred:nj om povrs.mom kraka
., '

..

'gdje su: '

.
. ..' Vk, l.k' - ' volurrien 1- duzina krak1~
Sirina gravure se odreduje po obrascu:
A

B ,=

_P

'hk'

+.10
m.ml,lZ.
'
.
:

gdje je:
.'

,~

'-

'

Ak
usLov . Bmln ~,: h":...
_

.d

'

+ 1.0 rom
.
'

""', , :-

. -' .
hk :,.;... 'v.isin~i- grav'lire za tivaljivanje oblika na mjestu pre. laza kiraika ll glav'li O'tkOV-ka .

'2. Sinn. za:vorene gravure (51. 312 d)

a. U gravuri se kuje poeetni materijal :
B = 1,15 -

Ap

hmin

uz uslov BIUAJ:

1,7 d p

b. U gravuri za uvaljivanje oblika se kuje komad prethodno 9bkovan u gravuri za ci,zduzivanje:

B = 1,15 Ap uz uslov

h,

A,

BmiD ~

1,25 - ' h
.
moo

Prevelika sirina zatvorene gravure za uvaljivanje oblika smanjuje tntenz.ivnost

uvaljivanja, a .premala sirina uslovljava stvaranje vijen<;a, Sto oteuv'a kovanjc
u zamnoj gravuri.
Popreeni presjeci zaWorene gravure se izvode na dva na~ Ii to:
1. Aka je precnik poce1mog oblika materijala d p < 80 nun profil popreenog prcsjeka gravure se izvodi pod ".radijusom (s1. 312 e). Velicina -lI:adijusa Roo sc
proracunava na oonovu geometrijsk'ih odn05a sirine gr3VUl'e B i polovine

dubine h /2.
2. Aka}e d ll
pri Thu:

>

"

80 nun profiJ gravure se izvodi konusb..o sa

'.

.r~ij1;lSOOl

zaobljenja

,.I

R., ~ . (l,O .,. 1,5) h.

Gravu ra za izduzivanjc
U gravuri "Za izduZivan1e (s1. 313) se povecava du1ina poeetn.<;Jg oblika mai:erijala na racun smanjenja nijegovih popretJ'liih pra5jeka, i -to .na oo:im mjest'ima
gdj~ se to zahtijeva prema konfiguraciji gotovog atkovk a.
U gravuru za izduzivanje se uvijek ulaZe pocetni oblik- materijala _(sipka)
presjeka A p (sa preeniko m d p = 1,13 . " A p, ".ili sa str~com kyadrata 3 p = V Ap).
Izduiivanje iiipke se vdi n a odredenoj duiini k Pri tome se za.visno. od
oblika otkovka (prema 51. 313 a) moguca dva slucaja ito:
1. Na cijeloj duz!ni ti s~ VI:si redukcija presjeka i 'to sa vrijednosti a p na ak
(krak bez glave na kraju),
2. Izduzivanje se vrsi na duzini II (sa redukcijom a p na ak), a n a kraj u izduzenog" dijell3. ostaje glava duzine la sa' stranicom a, > ak, .Ukoliko j~ 11 < 15 3 k primfenjuje -se otvorena gravura za izduzivan je (sL
313 a). dok pe kad odnosa Ii > "15 a" koristi zatvorena gravura za izduzi-

vanje (s1. 313 b).

Visina gravure:
. 1. A.ku:"Be nakon" izduzivanja ne vrs-i uva.ljivanje oblika:

h = (0,8 .,. 0,9) d , mOO

o. OTVORENA

b,ZArVORENA

51.313 GRAVURA ZA IZDU21VANJE

51.3" ,GRAVURA ZA QDSUECANJE

o. KONSTRUKC/JA

o. ALAr 8fZKONVSA
ZA VOOENJE

b./lLAr SA KOHVSOH
11. vobENJ

51.315 GRAVURE ZA SA8IJAN.E ,

VRSNO KOW4HJE

Zk

6. PROfI I!OM,e

51.376 I(QNUS ZA

VODEN.E

2. Ako se nakon izdufivanja

VT~i

uvaljivanje oblika:

h = (0,8 + 0,9)
i to manje vrijednosti za l,

>

V,
I,

500 mm, a vece za l, < 200 mm.

gdje je:
d""in Vii II -

najrnanji pretnik reduciranog otkovka (pri cemu se

iskljueuju krajevi. Npr. po st. 295 je d ml1n = 15 mm)
volumc-n i duiina izduferrog dijela.

Duiina gravure za izduiivanje se odreduje po obrascu:

1,5 dp

+ (5

+ 10) mm

gdje ie:
d p rom -

pr~nik

pocetnog oblika materijala (Sipke)

Dubma gravure:
hi = 2 h (bez glave na drugom kraju)
hI = 1,2 8. uz uslov hJ ~ 2 h (sa glavom na dTu-gom kraju).

Sirina gravure:
B = (1,25 + 1,5) d p -+ 20 nun, prj femu 50 uzimaiu
vel:e vrijednosti za d p < 40 mm a manje za d p > 80 mm.
Radijus zaobljenja:

RI

= (6 +

32) mm; R,

(6 + 16) mm; R

0,25 C; r

2,5 c.

Radijus r' se bira na osnovu ostalih...d..imenzija gravure.

Gravura (noi) za ocisijecanje

'

Ova gravura- do1aZ'i. u ob.z.ir kada) se iz ~ipke odredene _duzine klfje vie
od. dva komada i to svaki pojedina~o. Nakon kovanja u za~n.oj g:ravuri Sipka
se postavl ja na ivicu gravure (noZa) za OOsijecanje (sl. 314). Sa jednim udarom
malja ~ekica otkovak se razdvaja od sipke. Ov_a gravura se mote -posta viti u
jednom ad fetiri ugla kova~kog ukovnja, zavisno cxl'f"as~ ootalib gravura.
Aka se gravura za odsijecanje p03taV'ija na prednjem uglu kovaCkog
~~vnja (s1. 314, presjek A - A), tada se njene dirnenzije odrec1uju ~ obzi.rom na
Ln..nU otkovka u podionoj rawri uzete sa vijencem (b.i bl su Sirine
i magacma kanala za vi.jen3c, po tabeli br. 80). Za dimenzi.oniranje gravure- za odsijecanje smjeStene na zadnjem uaju
kovafkog ukovnia (sl. 314, presiek B - B) su mjerodavne dimenzide pOCetnog
materijaJa (!ipke), pr~nik d p (ill a p ).
Gravufa za odsijecanje se ' u 00n0lS1l na srednju osu kova.&.og ukovnja
postavlja pod uglom a. = 15 + 30. Debljina ~avure (nola) se krete u granicama a = (3 + 5)mm

m06ta

Gravura za sabijanje

Kod kovanja otirovaka II-e grupe (poglavlje IX 2. 2. 4), Jroji se prdje

kovanja u zavrsnoj gravuri sabijaju, od dimenzija pocetnog oblika Vlaljka
(preenika d p i visine hpj na oblik ;. dimell2li.je diska (preCmka dl > d p i vi.sinc
hi < hpj, potrebno je \l koV'aCirom uJrovnju, pored zavrsne gravure, predvidjeti
i mjesto na lrome ce se v.rsiti ~ sahijanje (s!. 315.).
Izved.ba gravure za sabijanje zavlsi od kllll!Sllrukc:ije kovaCkog ukovnja.
Ukoliko tSe alat izvOOi bez lronusa za v.odenje, tada Sa gcraVIUra za sabijanje
predvida . u ravni kovackog UJIrovnja, a jednim dije1am obtilivata i kanal za vijenac {s1. 315 a). Ako je najveCh precnik otkovka podiolno.j Ialvnli ukovnj.a D, tada
je najveCi. preCn.ik sa kanalom za vijem.ac D + 2 (b + bl), pri- cemu su bib.
si-rine mosta d magacina kanala.
Ravrun za sabijanje preonika dl treha predvidjeti u jedruYj cetvrtini kova&og ukovnja na rastojanju t == (25 -:- 45) mm. od lVTice zavrSine gravure. Prc1azni dio od krola1a za vijenac na ravan za sabijanje se izvOOi pod b1ag'im. konusom u gornjern i dontjern di!je1u uJoovnja. Sirina ovog prelaza odgova.ra sirini
magacina kaatala bl. BIagi prelaz se ~zvodi zato da hi ISe ublaZiJla ootr.im.a otiska
kanala za 'lijenac na s'l!Jbijenom disku (preenika dl i vi5iine hI). Ravan za sabijanje koristi i predvideni prostor kanaJa za vijenac da Se ne bi us1jed nje
m.orale dimenzije kQ,vaCkog UJkovnja znatnije povecav.a1li.
Rastojanj~ - ceritra' zavrlne gravu~e od ivice kovaCkog ukovnja se racuna
po obrascu:
e =

~ +

(b.+ b1)

+ 15 m.rp.

a ootale diroenz.Lje se odreduju konsrtruktivno.

KOO .a1ata sa kODusom za vodenje se radi otvorem.a gravura 'za sabijahje
(s1. 315 b). ~o se sa D .000000aci najveCi. precni..\t >01llrovk~ u honizoruta1no<j ravni, a
sa b i bl sirine 'm osta i magacina kana1a za Vijenac, tada je po1uprecnik vodeceg
konusa:

Rl = -

+ (b + bl) + 10 mm

Gravura kovackog ukovnJa se zasi.jeca od tangente poV'Ucene na krug po1upl'eenika:

o

.'

R2
gdj~

je:

= ___. + 6

."
tOO

.'

s -

"

deblj.ina zida gravtJ!r.e na cWtJiCnOiffi mjestu (ne sm-ije

biti 'manja od dozvoijene) .

Od 'pomenute tangente se Ii jednoj ce-tvrt.iJni kova&:og UJ1covnja radiognivura za sa'b'ijalIl(je sa vislinom hI, koja odgovM:a viSini- sab'idenog dliska.
.
..
Odstoja.nje oct centIa .zavrSne gravure dO' M ce lrovack0g- uku;VIll~a se odreduje-p6ohra5cu:
J'
,.
- '
"
f~
!

"
c = Rl + h
..
,
gdje je:
h, - v.isina Jronusa za voden.je gornjern dijel'U kova.-Okog
ukovnja (81. 316 b).

estale d1menzije kova~kog ukovnja se odreduju preana njegovoj kOJlw

strukciji,
Konus za vodenje (s1. 316) sluii. za centrLranje gO'rnjeg u .odnosu na donji
clio kova&og ukovnia, Kod Ioovanja "tko,v aka oloruglog ob1i.ka (51. 316 a) "pupl:eni dio se izvodi naj&?sce u gornj~ dijelu a.lata. Svakako jc na taj naein
otetano val1enje otlkovka liz do.njeg ukovnja, a takode i C!iSCenje (oduvavanje:
okujine. Da bi se olaksalo ciScenje okujine sa 5.. ~rane kont1S8 za vodenje se :izvodi
prorez Airine l = (50 + 80) ~m, zavisno od d~menzija otkovka, lspupceni. dio
konusa za vodenje moze se iz\'esti i u donjem dijelu alata,. ali tada posto)i opasnost od zaJci-injavanja oba dijela alata. Donji ukovanj je vremensJci dute, u dodiru sa vrucim -otkovkom, pa se rOOi toga viSe zagrijava i ~ri. Prema 81. 316 b
visina profila konusa za vodenje je jednaka debljini zida h = t == (25+40) nun.
Izm.ed.u gomjeg i donjeg dijela kovackog ukovnja u po<k;u~ju konusa za
vodenje se predviCla zraen06t .f = (0,2 + 0,8) rom. Vel-ieina z.racnost:i. zavisi od
dimenzija otkov.ka i dozvoljenog odstupanja alata u podionoj rawri u pravcu
normalnom oa prava..c kretanja malja cekica, kao i ad razlike temperatura gOl'nJeg i donjeg ukOvnja.
.
'
1
Kod kovanja oknlglih lromada sudarne povrSine .kovackog, ukovnja su
va.IJ.j~ke l:eone povrSine kanusa za vodenje (debljine t = h). Zbog toga kod
donjeg polofaja alata jzmedu Ulnutt:a&njah povrsillla. mora biti takode odredena
~raOlost z = 2 -:- 3 mm. Da bi se izbjegla prelivanje vijenca otlrovka U ovaj
dib kova~kog ukbvnja, Silina magaaina kanala za wjenac (bt) Be uzima ' za
6 -:- 10 mm veea. od proracunate.
"
Izrada konusa za vodenje znatno poskupljuje kovatki alat, a osim" toga
oni se dosta brio "trose, a cesto dolazi i do lomova. Stoga primjena konusa za
vodenje dolazL u omr sarno k.od kovanja preCiznih otkovaka sa velikLm '"Zahtjevirna u "pogledu taCnosti oblriika i dimenz.ida.
",
Primjeri: .
,

Primje:re iz ovog poglavlja su razradili 'A. Brjuhanqv i A. Rebeljeski.

,
I., Kovanie wnetka (51. 317)
,

Umetak oblika i diroenzija po s1. 317 a se kuje na kovackom c"ek.ieu dvostrukog djeistva sa tezinom padaju&h dijeLova G n = 750 kg.
Pocetni oblik mateiijala je- Sipka preenika d p = 40 mm, sa dui.inbm
I = 669 nun, iz koje se pojedinacno kuje <6 otkovaka, Nakoo zavdeoog kovanja otkovak. se razdvaja od Aipke (naCin kovanja A po sl. 299).
.
. '"

Alat za kovanje (51. 317 b) jma cetLri gravure. "'

. " Sipka zag.rijana na jednQrn kraju, na ocigovaraju6u temperaturu kova'Ilja se 'prvo ruje'"U proiprern.JlOlj gravuIl za utiskivanje - oblika 1, a zabim se
prebacuje u prethodnu 2, a iz ave u zavr~nu gravuru 3. KOillstrukcija gravure
(nofa) za odsijecanje je izvedena prema 61. 314 (presjek B -S). Nakon od5ijecanja gotovog otkovka na noZu 4, ~ipka se ponov.o zagrijava na odsjeeenbm
kraju 1 proces kovanja se ponavlja, a otkovak se umece u alat za krzanje
vijenca.

.k--'>,,-- - ----, PRESJEIf

A-A
Po6.tnl obl/k I dlm.,,-

!fl.

motlflja/a,

q."L-~ ~o. 669mm

za 6 otkovaka

PRESJEIf 8-8

a. OTJ(OVA I( YHETI!A

!!.!!.P.. om

.n.:

- N.oznat" nl
radijusl- 2 m m
- N.oznai:.nl

kova~ki

ug/ovl-7

PRESJEIf A-A
I. Grav.u ra za utlskiva-

nj. obI/ita

2. Pr.thocna gravura
PRESJEK 8-8

3. Zavrfna (d,lInitiv-

na) gravura
'. Gravvra (nof) za
od s ij.can}.
a-a.Osa last/nog ",a
b-b.Osa botnog c.ntrlra~a

PRES/Elf

c-c
"'af/na za kovanj.
Kova~kl ~.ltlc

dVo-

.trultog d}rjstvo sa

t.l/nom padajUUh
dij.lova G,.- 750",
6. AL AT ZA KOVAN)E

51.317 KOVANJE UMErKA NA KOVA~KOM ts<ICU

( A. N. Brjuhano'l )

2. Kovanje vi}juske karda nskog zgloba (s1. 318).

Vi ljuska kardanskog zgloba rae va ,tog oblika i dimenzi ja po sl. 318. a se
kujc na kovacl om cekiCu dvostrukog djejstva sa tez inom padajucli1 dljelova.
Gn

1 t.

P ocetni ma terijal jc okrugla sipka precnika d p = 65 mm lSa duzinom L = 278

mm. Iz ove sipke se ku ju poj cdinacn o dva otkovka sa prekretanjem (na1:in
kovanja B po 51. ~!Jg).
Zagl'ljana sipka se um ece u gravuru za smanjenje presj eka 1 kovackog uk ov nj a (51. 318 b), a zatim se p rebacuje u gravuru za prethodno kovanje 2. U ovoj gravuri je izvcde n 1 ras jekac za rm; ij ecanj e glave viljuske
(konstruk cij a rasjekaca prem a sl. 306) . Nakon k ovanja u zavrs noj gravuri 3,
otkovak se preokrecc i priddava kJijestima na otkovanom kraju, a drugi
kraj sipke se kuje po op.ilsanom redoshjedu (gravura 1, 2, 3). U ovom alatu
nema gravure (noza) za odsijecanj e, jer se razdvajanje o,t kovaka vrsl u alatu
za krzanje istovrem eno sa krzanj em vijenca.
3. Kovanj e klipnjace motora (51. 319).
Klipnjaca motora (dimen zi ja i oblik po 51. 319 a) se ku je na kovaekom cekicu
dVOtilrukog dj ejs tva sa te zinom padajucih dij elova
G n = 1 t.

P ocetni materijal je okrugla $i pka precnika d p = 45 mm sa duzinom L = 245

mm za dva otkovka. 1z sipke se poj edinacno kuju dva otkovka sa prekretanj em (nacin kovanja B po sl. 299).
.
A lat za kovan je (~l. 319 b) ima dvije pripremnq-kovacke i dvije zavrSno-kovacke gravure.
Zagrijana sipka se ulaze u gravuru za izdtiZivanje otvorenog tipa 1, a zatim
se prebacuje u gravuru za u va ljivanj e oblika otvorenog tipa 2. U gravuri za
prethodno kovanj e 3 se istovr emeno vr5i i rasijecanje glave klipnjace (izvedba rasjekaca po 51. 306). Nakon kovanja u zavrsnoj gravuri 4 komad se
prekrece i drugi kraj sipke se kuje po istom r edoslijedu.
Otkovci se r azdvajaju u alatu za krzanje vi jenca, zato kovacki uk')vanj
nema gravuru (no2:) za odsijecanje.
4. Kovanje klipnjace purnpe (s1. 320).
Klipnjaea pumpe (51. 320 a) se kuje na kovaekom cekicu dvostrukog djejstva
sa teZinom pada juCih dijelo,v a G n = 750 kg. Da bi se raspo,loZivi cekic p olpuno
iskoristio i p ovee ala nj egova p ro izvodnos t istovremeno se kuju dva otkovka:
l z sipke preenika d p = 28 man sa du2linom L = 1144 mm se m oze otkovati ukupno 8 otkovaka.
Zagrijani kraj sipke se umeee u gravuru za uvaljivanje oblika zatvor enog tipa 1 (k9vackog ukovnja po 51. 320 b), u kojoj se istovremen o uvaljuj e
oblik za dv a otkovka. 1z ove gravure se komad prebacuje u prethodnu 2
i na kr'aju u zavrsnu gravuru 3. Nakon zavrsenog kovanja sipka se od otkovka ra zdvaja na gravuri (no2:u) za odsijecanje 4. Nakon toga se kraj sipke
ponovo zagrijava i proces kovanja se p onavlja. Odsj ecena d va otkovka se
urn ee u u alat za krzanje, tako da se razdvajanje otkovaka vrsi istovremeno
sa krzanjem vij enca.

----------------

a. OrKOVAK Vn.JU~KE KARDANSKOG ZGL08A

o'L

~
&I
(- .

....

on

51

~ r'~'" . .,\
XI

!
I:

ii

11211 ' lfr~

. L

, ,r

I
as

t. Grol'ura za smanjenje presjeka

IL_ J

.
...

1. Gral'ura za prethodno kovaflie

oY---

P ' .-

1 Zavrlna (dlltfinitivna) gravura

Cl-a. Osa lostinog rlfpa

b-b. Osa 4olnog centrirata

~~
0

PRESJEI< A-A

.. 'A
1

I rosJ.conJe glove vlljuJke

'"

PRESJEI< 8-8
,

b. ALAr ZA KOVANJE

51.318 KOVANJ VIU~K KARDAN5KOG ZGLOBA

NA KOVACKOM t::KICU

A.N. Br'uhanov

'

PRESJEK A-A

...
...

POGLED Z

PRESJEI( H

.m.
"I
~

ISO

... PRESJEK C-C

ff;~

dp ~L = (j) i 5)( ]1, 5 mm

za dva otkovka
Napom ene: - Neoznaceni radijusi - ] mm
-Neoznateni kovacki uglo vi - 7"
Ma~ina za kovanje - Kovacki tekic dvos t ruk og dp j s h"G so
tellnom podoju(!ih dl)eloro G~ " 1 t
.
Poce tni oblik i dl menz ije ma terija/a:

a. OTKOVAK KLlPNJAtE f10TORA

a

PRESJEK C-C

PRfSJEK D-O

-;. ~~

3Q~
PRESJEK E -E

iii

PRESJEK E'-B

PRESJEI< A-A

1. Gravura za izdu2iva nje (0 t voreno)

]. Gravura za uva/jivonje oblika(ot'loreno)
~ Prethodno grovura so rasjekocem

i. Zavdna (defin ivna) gravura

Osa last/nog repa
b-b. Osa botnog cenlriraca
0-0.

b ALAT ZA KOVANJE

51.319

NA

PO~lftnl

obllk i

dim.nzIJ~

mat.rijala :
11~~

dpIfL-q,281f

mm za

8otkovaka
Napomlff).:
-Nlfozna~.ni

radiusi -fmm

-Nflozna~.ni kova~ki

uglovi 70

a. OrKOVAK KLlPNJACE PUMPE

PRESJEK D-D

PRESJEK C-C

PRESJEK 8-8

PRESJEK A-A

L Gravura za uvaljivanjlf

4 Gravura (not) za

oblika (zatvorena)

odsijecanje

2. Pr.thodna gravura

a-a. Osa lastinog r.pa

l Zavrlna (definitfvna) gravura

b-b. Osa

bo~nog centrira~a

Ma!iina za kovanjfl: Kova~ki ~ekic dvostrukog djejstva sa t.lfnom padaJu~fh dij.'ova Gn -750kg
b . ALAr ZA KOVANJE

51.320 KOVANJE KLlPNJAGE PUMPE NA K'JVAGKOM

GEKICU
(A. N. Br 'uhanov )

IX 2. 4. 2. Konstrukcija i eksploatacija kovackog ukovnja

Dok se kod alata za obradu deforrnacijorn u hladnorn stanju centriranj e
gornjeg, u odnosu na donji alat postize dodatnim elem~ntima za centriranje (na
primjer stubnirn vodicama), kod kovackih alata za kovanje na kovackirn cekiCirna se to najcesce postiie posebnim razmjestajem i konstrukcijom gravura. Na
ovaj ?foblem treba obratiti posj:!bnu paznju kod kovanja dijelova sa ukrivlje..,,: . glavnom ooom, jer tada dolazi do pojava horizontalnih sila, koje nastoje
da pornjere gornji u odnosu na donji dio ukovnja.
Ukoliko se lhnija sastava na suprot.nim stranama otkovka nalazi na istoj
visini, odnosno lezi u istoj horizontalnoj ravni (kao po s1. 321 a), tada sanla
gravura vrsi funkciju yodice i horizontalne sile se ponistavaju. Kod ovakvog
alata nema opasnosti pomjeranja gornjeg u odnosu na donji ukovanj.
Medutim, ako se linija sastava na suprotnim stranama otkovka nalazi na
razlicitim vis.inama, odnosno u raznim horizontalnim ravnirna (s1. 321 b), tada
dolazi do pojave horizonLalnih s.ila (pravac i smjer njihovog djejstva je odreden
strelicama). Sa ovako konstruisamm alatom se ne mogu dobiti taeni otkovci, jer
dolazl do pomjeranja uko-v nja u horizontalnoj ravni.
Kompenzacija horizontalnih sila se moze izvrSiti na nekoLiko nacina ito:
1. Kod manjih otko-v aka kovacki ukovanj se kOl1l5truiSe tako da se i5tovremeno

kuju po dva otkovka (s1. 321 c), i to tako da se na suprotnim stranama otkovaka linija sastava nalaz'i na istoj visini. Ovaj naCin uravnotezavanja horizontalnih sila se najcesce primjenjuje kod kovanja krivlh poluga.
2. Gravura se u gornjem i donjem ukovnju izv-o di pod odredenim uglom y,
tako da se linija sastava na krajevima otkovka nalazi na istoj viJ&in.i. (s!. 321 d).
Ugao nagiba gravure y se odreauje iz uslova:

tgy

h
l

=-

gdje je:
h l -

razlika visine prednjeg i zadnjeg kraja atkovka

duZina otkovka

Usljed nagiba gravure dolazi do promjene kovackih uglova /I, lito lliilovljava
povecanje teiine otkovka oj deformaciju njegovog olJlika. Radi toga ovaj
naciln uravnotezavanja_.horizontalnih sila nije preporucljiv za uglove
y > 7.
3. Na jednom kraju kovackog ukovnja se postavlja nasion (N) na istoj vi.:.-ini,

na kojoj se nalazi i linija sastava na suprotnom kraju otkovka (s1. 321 e).
Visina naslona h se odreduje na osnovu dimellZiija i konfiguracije otkovka. Da bi se izbjegao lorn naslona debljina rida mora hiti t ~ 1,5 h.
Ugao nagLba Ii se bira u ~avisinosti od visine nasIollla, kako slijedi:
hmm =

Ii

<

20
7

20 +- 50
5

50 +- 100
3

iznad 100
1

Zracnost f = (0,2 +- 0,4) mm, ne smije da bude veca od polovine dozvoljenog odstupanja atkovka u hOO1izontalnoj ravni.

o. Dij.fovi fin ij.

b. POjollo horizonto fnih silo (neprollifna konstruk

cijo)

5115-

tovo suprotnih
stra no su no istoj
vis in i

d. Grolfuro iZl'ed.no
pod ugfom zo U('QI'notd.nje silo

c. urollnotelolfon)e

rizontofnih silo ko,

n jem d 1'0 0 tkol'ko

If 0

II.Ukol'onj so nos/onom zo urolfnotlllenjll silo

f. Kombinocijo uglo
zo urotlnotelenjll
(d) i nasion a (.)

51.321 PO..l4VA HOR/ZONTALNtH 5/LA KOD KOVANJA / NAt/Nt

NJIHOVOG URAVNOTEtAVANJA
,----:- .

~ I I

PRES}, C-C

._

PRESJ. D-D

PRESJ. E-E

I'

PRESJEK A-A
i

PRESJEKB-B

I
1

I. Gral'uro zo u tla/jivon}.
obfiko (zot"oreno)
2. Prethodno gro "uro so
rosjekocem

3. ..z a "rlno (definitimo) gro "uro

z a odsijllconje
(t-o. Oso fosfinog r epa
b-b. Oso bol:nClg centriraco
1,. Grovuro (no z )

SI.322 'dKOVANJuZA . KOVAt./JE DVAJU OTKOVAJ(A, U C/LJU

URAVNOTEtAVANJA HOR/ZONTALNtH S/LA

Radijusi zaobljenja: unutrasnji r "" 0,15 h, vanjski R = (r + 2) mm. Kod

manjili visina naslOJ'la (h < 15 mm) ne dolazi u obzilr ovaj nal:in uravnotezenja. U tom slucaju se Ce5ee izvodi gravura pod nagibom (s1. 321 d).
4. Ukoliko je v:isina naslona h isuviBe velika tada se primjenjuje kombinacija
izvedbe gravure pod uglom y = 7 i naslona (51. 321 f).
Na s1. 322 je prikazan primjer konstrukcUe koval:kog ukovnja za kovanje
kIlive poluge, kod kojega je cilju uravnotezavanja hori:/lOntalnih sila primij enj en
siste:.. sparivanja (51. 321 c).
U gravuri za uvalj-ivanje oblika zatvol'eI!log tipa 1 se istovremeno uvaljuje
obJik za dva otkovka. Zatim se komad prebacuje u prethodnu gravuru 2 u kojoj
se istovremeno sa preth~ kovanjem vrsi i rasijecanje glava oba oLkovka
(to se vidi iz presjeka C - C i D - D). Osim toga, prethodno kovanje je kombinovano i sa savijanjem krakova poJ.uga. Nakon kovanja u zavrsnoj gravuri 3,
dva otkovka s'e razdvajaju od sipke na gravuri (nozu) za odsijecanje 4. Razdvajanje otkovaka se vrSl istovremeno sa operacijom krzanja vijenca.
Alat za kovanje ' se sastoji iz gocnjeg 1 ii. donjeg uko'V'llja 2 u koj ,im ~ je
izradena gravura 3 (s1. 323 I). Veza sa maljem cekiea, odnosno sa donjim dijelom
alata, koji se nalaui na kovackom nakovnju se ostvaruje preko zavrse,Ka u
obliku lastinog repa 4 i pomoCu uzduznih klinova. U gornjem ! donj em lastinom
repu su 1zradena gnijezda 5 u koja upadaju bocni centriraci, koji su drugim
krajem ucvrSeel!li u ,malju, odnosno. donjem nosacu alata kovackog cekica. Na
taj nac.n. se alat centr.1ra u uzdul!:nom pravcu. CeI!ltriranje alata se moie u
'nekim slucajevima izvesti i sa cilindricnim rukavcima, kao i kod preserskih
alata.
.
Minimalna !lirina kovackog ukov.n ja (B) se odreduje u zavisnootl od najveee sirine gravure (b) po obrascu:

B = Cbb rom
Koeficijent Cb se bira u granicama za:
iznad 250

do 250
2,5 -:- 3

b rom = do 50
Cb
= 3 -:- 3,5

2 -:- 2,5

Visina ukovnja (H) treba da bude dovoljno velika da bi se izbjegao 10m alata,
a i radi lakSeg odvodenja toplote. Sa povecanjem visine raste i tezina ukovnja,
Mo znaCi da se poveeava i tez.ina padajuCih dijelova kovackog cekiea, a time i
dinamiCko djejstvo malja cekiea (udar). Osim toga sa dovoljnom visinom se
obezbjeduje i naknadno produbljivanje gravure posLije istroiienja.
Visina kovackog ukovnja se odreduje u zavLsno.sti od duoine gravure (h)
po obrascu:
H = Cn hrom

pri cemu koeficijent Cn ima vrijednosti za:

hmm CD

10
10

20
7

30
5,5

40
4,7

,50
4

60

80

3,5

lOO
2,7

>

100
2,5

Miniroalna visina koval:kog ukovnja u zavumooti od dubine graVW'e se

moze dobiti i iz podataka po tabeli uz 51. 234.

t. l19rnl IIlrollOn}

1. Don)l lI11vonJ
.1 Grol'lIro

"Lostln r.p
5. Gn)udo bo~"og

c.ntt/ro~o

I. 0 '"or ro tron sport ukovnJo

'4==f-=f~;o-a. Oso

lostlnog
r.po
b-b. 050 bofnog ClMtrlro&J

51.323 ELEMENTIKOVA~KOG UKOVNJA,

o.blj zldo aIM> ~

~;
oQ'"

vunj. Ivlc.

Ot

tJ
JO
3J

6
10
16

JS

~O

~o

56
80
110

63
100

115
160

d.

grovur .

f.c:

c.

grol'ur.'

groVtn i

""n/m. v/sino ukovnjo

Hmm

1M3

JS
3J

100
100
115
160

~O

JOO

56
80
100

150
315
355

110

~ OO

16

130
160

SI. 32~ O8LJINA ZIOA I VI51NA KOVACKOG UKOVNJA

0 - 0.

Oso lo s-

tlnog ,.po

b-b. Os o bocnag centr!rolo

Zo teklc
G_ t

as
75- 1
15 - 6
8 -'5

b
mm

"

mm

5
5 5

k
mm

160
100
300

~5

~5

5~5

50
75

~OO

80 5

100

51.325 KONSTRUKCIJA LAST1NOG REPA

Zo cekic
G_ t

as
75- 1
15 - 6
8 -15

f
mm

"

mm

I,
mm

mm m,"

90 t6 ~/, 9
80 50 97 ~9 I. 9
110 65 113 61.5 70
'31 80 11.8 75 99
71

~5

51.325 KONSTRUKCIJA 80CNOG CNrRIRACd .

Ovako pror ac un ate dime nzije sjrin e i V'lSm e kova~kog ukovnja (13 X R
se zatim zaokr uzu j u n a prve vece standardne vrijednosti blokova, koje i5pOrU
~uju ze ljezare. N orm a ln e d imenzije blokova se povecavaju u inte rvalu od
B X H = 1('0 X 100 mm d o 300 X 300 mm po 25 mm, a iwad toga po 50 mOl.
Duzina kovackog ukovn ja (L) se od redu je u zavisnosti od duzine (I) i
dubine gravure (h) p o obrascu:
L

= I + 3 h mm,

u z uslov da bude L min

+ (40

..;.. 80) mm

Isto tako proracunata duzin a se zaokruz uje na prvu vecu normalnu vrijednost, koj e do L = 51)0 mm rastu po 50 mrn, a iznad toga po 100 mm.
Centar k ova ckog u kovnj a se nalazi u presjeku ose lastinog repa (a-a) i
ose botnog cen t rira ca (b-b po s1. 323 II).
Centar bloka B X H X L je u odnosu n a cen ta r ukovnj a pomjeren :
-

od ose lastinog rep a (a-a ) za izn os C2 ~ 0,1 B

od ose bocnog cen triraca (b-b) za iznos Cl ~ 0, 1 L.

Kako se iz 51. 323 II V'idi diD ukovnja a = (50 ..;.. 100) mrn (zavisn o od tczine pa daj ucih dijelova cekica) je sa ceone i sa jedne b ocne stran e skracen za
iznos od 5 mm. Ove povrs ine sluze za kon trolu p oklapanja gravure u gornjem
i donj em u k ovnj u.
Kod ovako projek't ovanog ukov nj a potrebno j e pl'ovjerit i m inim alno d ozvolj enu d ebljinu zida (a), k oja zavisi ocj. dubine. gravure (h) . Na s l. 324 su pl'ikazani karakteristicni tipovi otkovaka i mj esta ll<1 kojima se vrsi p r ovjerava nj c
ove debljine (s1. 324 a, otkovak sa ravnom izduiel'lom OSoID, b - otkovak krutastog oblika, e - otkovak sa u kl'ivljenom glavnom osom). U tabeH u z s1. 324 su
dane vrijednosti m in im alne deblji ne zida u zavisnosti od n ajvece dubine gravure, i to kako za r astojanj e izm edu ivice gravure i vanjske ivice kov'ack og
ukovnja, tako i za rastojan je izm edu iviea gravura.
OS'im toga p otrebno je p r ovjerit i i velicinu povrsin e sudara gorn jeg i
donj eg ukovnja. Suda m a povrsina, to jest on aj diD povrsme na kOl oJ neOla
gravu re (ukrstena srafu ra na sl. 324 d) mora da ispunjava uslov :
A

(300 ..;.. 500) G cm 2

gd je je:
A em 2 - p ovrsm a sudal'a
G t - teiina p a da jucih dij elova ko vackog cekica.
Ako se s udarna povrsina nalaz'i ispod d ozvolj enih v rij ednosti postoji opasn ost
od gnjecen ja u kovnj a. P ovecanje sudarne povrSine je moguce jed.ino na rat un
poveeanja dim enzij a' k ovackog uk.ovnja.
P nicvrscenj e ukovn j?- se vrsi pom ocu zavrset ka sa las"tiruim r epom (konstrukeija i dimenz~j e po 101. 324) i uzduznim klinovima. Alati se oslanJ~Ju n a
m al j k ovackog eek iea, odnoono na d on ji nosac alata u nakovnj u .po povrsm ama
lastinog r epa. Da bi se izbjeglo gn jecen je, k on takna p ovrsina lastmog r epa m ore
ispunjavati uslov :
gdje je:
Gt -

t ezina p ad a jucih dij elova kovaekog cekica.

Boeni centr i ra~ (kons trukcija i dimenz.ije po s1. 326) uzim krajem (sirine
k) upada u ~jezdo izradeno u lastinom r epu kovackog ukovnja, a s'irim konusnim dijelom (sirine !) se uti.skuje u malj, odnosno u danji nosac alata kovackog
~ekica.

Materijal za izradu kovackog ukovnja mora da ispunjava sljedece uslove:

da iroa dobra mehanicka svo jstva kod normalne ,i povecane temperature, da je
tflLporan na dilllamicka opterecenja i udare (vasoka udarna zilavost), da je otporan
na abanje, a osim toga da je prokaljiv i s.p05oban za m ehanick u obl'adu.
U tabeli br. 84 je dat pregled legiranih alatnih celika za rad u vrucem
stanju, koji se najceilce prri.mjenjuju za izl'adu kovackih ukovnja.
U toku rada kovacki ukovanj je u dodiru sa vrucim metalom otkovka, pa
se i sam grije. Vremenski interval u zajamnog dodira treba svesti na sto je moguce manju .roj eru, jer se kod duzeg dodira otkovak hladi cime lSe otezavaju
uslovi kovanja, a ukovanj se su viSe zagrijava pa mu se smanjuje otpornost i
vijek trajanja. Temperatura kovaekog ukovnja u podionoj ravni ne smije biU
veca od 150 ..;- 250'C. Da u pocetku rada ne bi vruci otkovak dosao u dodir sa
hlaooim ukovnjem (sto bi izazvalo velike koncentracije napona u ukovnju),
pO'trebno je pr.ije pocetka rada ukovanj predgrijati na pomenutu temperaturu.
Predgrijavanje kova~kog ukovnja se vrsi sa gasnim plamenikom, ill indukcionim
nacinom.
Temperatura kovaCkog ukO'vnja se u toku rada odrzava u dozvoljenim
granicama hladenjem. Naj bolj e je kombinovati hladenj e sa podmazivanj em kovackog ukovnja.
Vijek trajanja kova~kih alata zavisi 00: materijala Qhlwvka, dimenzija i
koh:tiguracije otkovka, vrste alatnog celika od kojega je napravlj en kovacki
ukov/mj, kvaliteta obrade ukO'vnja, hladenja, podmazivanja oj ootalih eksploatacionih uslova.
Po ispitJivanjima A. Brjuhanova vijek trajanja kovack.ih alata izrazen u
loomad~ma otkovc.ka, u zavisnosti 00 tezine padajucih dij elova kovackog cekica
krece se u granicama vrijednosti iz niZe dane tabele:
Gn t

kom. O'tkovaka

Gnt

kom. otkovaka

0,6
1
2
3

6.500 ..;- 14.500

6.000 ..;- 12.000
5.000 ..;- 9.500
4.100..;- 7.500

4
6
8
10

3.400
2.300
1.400
1.000

..;..;..;..;-

6.500
4.500
3.200
2.300

Manj e vr.i.jednosti iz prilkazalllog pregleda se odnose na kovanje otkovaka okruglog oblika {tipa zupcanika) sa tankim z.idovima i dubokim uduQ)jenjima (za
ploCiou za probijanje), nadalje OItkovke sa tankim rebrima i otkovke sloiene
konfigllJl'acije koji teSko popunjavaju gravuru kovaclrog ukovnja.
Duzi vijek trajanja (veci broj k omada otkovaka) iroaju kovaCki ukovnji
za kovanje otkovaka tip a poluga, ili otkovaka jeci.nostavnijih oblika.
A.lro se zavrsno kovanje vrsi gravurom koja je smjeiltena u posebnom
al-aJtu, tada se vijek traja nja kovackog ukovnja za pripremno kovanje povecava
za 1,5 ..;- 2 puta (nekad i 3 ..;- 5 p.uta) u odnosu na vijek trajanja kovackog ukovnja sa zavrsnom gravurom.

rABELe
LEGIRANI ALArNI

I,

OZNAIC A

J.US

c.mo

Shlfo

domolo
J

utop

o.Uo

DIN

,
5<NICn<oV'

"GS-'

CELIel ZA RAD U VRUCEM SrANJ'J,

NH OSICI
SASTAV
H

TVROOc'A

1,10Cr
',ION;
O,SOH.
O,}OV

HR,

150

"

t. USD

t.

6<5.)

Ufopl

U top
.p.cljol

JOwervIs

1.0(151

',OOW
0, }OV

},SD Ct

JOWCrVSJ

.....

'"

"
"

Io kovol.. II/tO"tIj. ".dnjlh "o/il/fllI, 1I0/lIpo

II/,/tlllo :10 .orljs/ro pruo"OIIjo .rodllj,h 1_
II;lh dlj"O"11 II "rucom "lInju.NI}. po,o/lOlllf/
"Ioto /toji so Mod. I'OGIom .

41'0 V

tUNI.}fHt

2JS

$,OOCr

lnl

UtopHeI JKrHoVS/

',00 51
I,JOH.
0,'0 V

'"

ZO kovol.. u},OVtl/o ""';kih d /tntliJq kO d ".,/kourl/sh, prOilVOGII,O, kIlo /10 ko/llpo It..,.
~o 10 pro,o"oll/o ~O/llIO II "rll~m $lOlljll.
Prlm/oll;U'o n ',0 oloto ZlI .lrsJr/tlollJo &11110
II "ruc'_ 6/0fl;lI.
Zo mOfljo kovotko IllIovtljo 10 01010 ko}/ SO ,...
do, I/oIIIPO I tlslt"to 10 vrut. pro.mlll;o hU11'0 I obo}OIIIh motolo, /ro/llpo:lo IIvon/o pod
p"".kp"u boltro, "'/rl" I "llImlnl,,,, 11010.,. I.
malnrzo III rod II "rucom SIIlIl;II,

1,00er

POD RutJE PRIHJEHE

.,

Io /tohlpo I tI./to~. lQ pt'Os-JIIOII}O h/;Ito,o 1111rol.to ohlm/llijo I mosJngIJ,pro'" plot-oza,.,.

b/]ofl,o I 1101.". :10 moko,., kolvpo 10 II"...;.
pod prltl.kam oIl1mlfll}o, mo,,..,,"o I cllllf'f'lQ
0101. ko}; n mar"}11 II row hlotHtf.

IX 3. Kovallje lla krivlljnim kovackim pl'esama

IX 3. l. Proces obrade i karakteristike kovnckih presa
Krivajne kovacke prase radi svoje vece proizvodnooti i kvalit.ebnijih otkovaka (kako po obliku, tako i po di.menzijama) u danasnje vrijeme sve vise zamjenjuju kovacke cekice. Savremene krivajne kovaCke prese se grade sa silom
pritiskivaca do 10000 tona. Izgradnja veCih presa (izuze1mo sa 14000 ..;- 16000 t)
je povezana sa nizom konstruktivnih poteskoea radi ve1ilcih dimenzija kucista
prese, glavnog vratila i ostalih elemenata. Stoga se otkovci, koji za kovanje
zahtijevaju sHu iznad .10000 tona kuju na l:>rzohodim hidraulicnim presama.
Na 51. 327 je prikazana krivajna (koljenasta) kovacka presa od 1600 t.
Glavno (koljenasto) vratilo prese 1 (sa dva koljena) dobiva pogon od
elektromotora preko frikcione spo>jnice 9 i zamajca 10. Rotaciono kretanje glavnog vratila se preko dvostruke klipnjace 2 i osovine 3 pretvara u translatorno
kretanje pritiskivaca prese 4. KuCiste prese 5 se steze stubovima za pricvrscenje
(ankerima) 7. U povratnom hodu pritiskivaca prese, prenosna poluga 13 podize
okretnu polugu 11, a ova donji izbijac 12 (montiran u stolu prase 6), koji izbija
komad iz donjeg ukovnja. Istovremeno i gornji izbijac pod djejstvom poJuge 1';
izb.1ja komad iz gornjeg ukovnja.
Na krivajnim kovackiim presama se mogu kovati ntko>vci razne konfiguracije sa tezinom do 100 kg. Karakter deformacije metala kod kovanja na presarna se razlikuje 00 kovanja na cekicima.
Proces sabijanja m etala i popunjavanja gravura alata u vertikalnom
pravcu kod presa je manje intenzlvno nego kod celdca i obrnuto, teeenje metala
u horizontalnoj ravnl je kOO p['esa bolje i bde nego na cekicima.
Dok se kod kovackih cekica gravura kovackog ukovnja popunjava sa nekoliko udara malja cekica, kod kovanja na pres am a gravura mora biti popunjena u jednom radnom hodu pritiskivaca prese.
Brzina kretanja pritiskivaca prese u momentu kontakta gornjeg ukovnja
sa metalom otkovka ked kovanja na krivajnim kovackim presama iznosi
0,3 ..;- 0,8 m7sec, sto je za 6 ..;- 25 puta manje od brzine malja kovackog celcica. u
momentu udara. Zbog toga prese rade sa neudarnim efektom. Posljedica neudarnog djejstva presa se ogleda u tome da u metalu otkovka nema pojave inercionih sila. tako da se slo~eniji reljef gravure teze popunjava nego kod kovanja
na cekicima. Ovaj moment treba uzeti u obw kod razrade tehnoloskog proce;sa
i konstrukcije alata za kovanje na presama. Brej pripremnlih faza kovanja ce
ked kovackih presa biti veCi. nego kod kovackih cekica, jer se definitivnom obliku otkovka u zavrsnoj gravuri treba pwtepeno pribHzavaiti. U protivnom m etal
OJtice u kanal za vijenac, a gravura ootaje nepopunjel1a.
Ukoliko se kovanje izvodi sa vise gravu.ra tada se prepo'l'Ucuje da se cijeIi
proces obavi sa jednim zagrijavanjem komada. Izvodenje pripremnih operaci]"
i zduZivanja i uvalj,ivanja 'oblika bj na krivajnim kovaCkim presama bilo veoma
tesko. S obzirom da je hod pnitiskivaca prese kOlIllstantan trebalo bi niz pripremnih gravura u kojlma bi se vrsilo postepeno pr.Lblizavanje profiiu uvalj enog, ili
izduienog oblika. Radi povecanja proizvodnosti presa, operacije izduiivanja i
uvaljivanja oblika se izvode na specijalnim masinama - kovackim valjcima.
Ove ma1iine rade u bateriji sa kovackom presom. Nakon valjanja (sa profilisarUm valjcima) komad se kuje u zavrSnoj gravuri na kovackoj presi.

t. Ko /j .nos 10 "rotifo
(so dllo , koli.no J
2. Oli OS Irv/(o ItllpnjobJ

3. OJoII,na.kl,pnjol.
,. Prit islt ,.ro t pres.
5. KuliH. pres.
6. Sto pres.
7. Slubolli zo ul",Il..
flj. (onklri J
8. Pn.vmotsko kof..
nico
9. Frlltciono spojnit<II

10. Zomo} oc
II. Po It/go donj.g

IZ-

b ;Jo ~ o

11. Don j,

IZ bljoe

13. Pr.nosno po/ugo

don}.g IZbljofo
fl. Po/ugo gomj..g IZbijofo

SI.327 KRIVAJNA (KOLJNASrA) KOVAlKA PRSA

1 600 t ( l.Iml.lco)
9

I. Ci/",driffli don}i
izb ijo~

2. Prs/.nosti gorn}i
izbi}o~

3. Spojllico do nJ. 9
,.

5.
6.
7.
8.

9.

izbijofo
Spojn/co gorn}.g
,zbijol:o
Donj i vkovo nj
Gornji ukollonj
r,skot zo ubo don}.
Don}i no sot D 10to
Gornj; nosot 0-

foto
o. /Z8IJANJE NA JEDNOH HJESru

1Jl1...
1. Cilindrifni izbl)ol
1. Pr.nosnik
3. Ok,.tno po/vgo
,. Spojnico izb ijabJ
5. Oprugo
b. /Z8. NA V/~E H.ESrA

51.328 KONSTRUKCIJ IZ8IJA~A

Ako se ne raJ9polaie sa kovackim valjcima, tad a kovacka pres a moie da

radi u baterijj sa kovaCkim cekicem. Na kovackom cekieu se nalazi alat sa
prtprern.nim gravurama (za izduiivanje 'i uvaljivanje oblika), a na kovaCkoj presi
se obavljaj u zavrsno- kovacke operacije (prelhodno i zavrsno kovanje).
Ponekad se operacije izduiivanja i uvaljivanja oblika zamjenjuju operacijom smanjenja presjeka, tako da kov acki alat na presi ima .gravuru za smanjenje presjeka, prethodnu -i zavrSnu gravuru.
Praksa je pokazala da je svakih 1 000 tona sile pritiskivaca krivajne prese
priblizno, po efektu kovanja ekv1valentno jednoj tDni te~ne padajucih dijelova
parovazduiinDg cekica dvostrukog djejstva.
Usljed neudarnDg karaktera rada krivajnih presa, okujina se teie Ddvaja
od povrsine otko vka n egD kod kovalIlja na cekicima, tako da poSJtoji opasnost
utiskivanja dijela okujine u otkovak. Odstranjivanje okujine u toku procesa kovanja je oteiano, jer se svaka operaci.ja kovanja vrsi s amo sa jednim hodom
pritiskivaca prese Zato kod kovanja na kovackim presama s<i- <Il<tkovka treba
prethodno o'd strar:ibi okujinu. Za tu svrhu se primj~njuju specijalni hldrauliCni
urreda ji, koji se m cmtiraju uz presu, ill se otkovak zagrijava u pecima sa zastitnom atmosferom.
Miran rad kovackih presa Dmogucava primjenu bolj~h veza alata sa pr':!som (kao i kod Dbrade u hladnom stanju), umjesto veze sa las.tiJnim repom i kli
nO'm. Osim toga prirnjoojuju se n ajceSce konstrukcije blDk alata, kod kojih se
radni dijelovi sa gravurama (umeci) montiraju u zajedniCkom bloku. Ovakva
Joonstrukci ja je laksa za montazu i demontazu, kao i zamjenu pO'jedffiih umetaka sa istrosenim gravurama. KO'd kovanja na presama se lakse negD kod kova nj a na cekicima -mogu primijeniti. savremena dostignuca u mehanizaciji i
automatizaoiji za dO'vod mate-rijala i njegovo premjestanje iz gravure u gravur u.
S Dbzirom na stalan h od pr.i:tiskivaca prese dimenzije otkovka su po visini
tacnije nego kDd kovanja na kDvackim cekicima .. Osim toga kod kDvamja na
presama se postiZe i veca tacnost dimenzija DtkDvaka u homontaln.oj ravni, jer
se mDgu primLjeniti alati sa stubnim vouicama, kDjima se obezbjeduje najbolje
centriTanje gornjeg u odnosu na dOlIlji diD alata. Radi lS,v ega tDga su i dDdaci
za obradu mal}ii nego kDd rada na kDvaclcim cekicima (tabela br. 76), pa je i
utrosak osnovnDg materijala za kDvanje istih otkovaka manji kod kovanja na
presama.
Kovacki alati za rad na kDvackim presanna su sna;bdjevenU izbijacima za
izbijanje Dtkovka iz gravure ukovnja (s1. 328).
KO'd kovanja. otkovaka tipa zupcanik.a d slicnih .oblika izbijanje se. vrs~
na jednom mjestu, to jest glavcini (s1. 328 a). 1z dDnjeg ukDvnja 5 se otkovak
izbija p omocu donjeg cilindricnog izbijaca 1, koji dDbiva udar od mehanizma za
izbijanje ugraden og u presi, prekD ISpOjnice 3. Prstenasti izbijac 2 izbija otkDvak
iz gomjeg ukovnja 6. Udarac se prenosi sa gorn,jeg mehanizma za i zbijanje preko
spojruce 4.
Alati za kDvanje o-Lkov aka izduZenog oblika (poluge, koljenasta vrati-la i
s1.) imaju izbijace na vise mjesta (zavisno oct konfiguracije otkovka). Jedna od
niza takvih kDnstrukcija je prikazana na s1. 328 b. Spojnica izhijaca 4 dDbiva
pogDn sa mehanizma za izbijanje, tako da zakrece okreme poluge 3, koje pDdizu
prenosnik 2. Na prenosniku je montirano vise izbijaca 1. Prenosnici, izbijaci
okretne poluge se vracaju u pocetni polozaj pod pritiskom 'o pruge 5.
S Dbzirom da se kod kovanja na presama primjenjuju jakJ izbija1:i kova1:lci
uglovi su za 2 -;- 3 puta manjl nego kod kovanja na IoovaCkim cekiCima. Manji

kova~ki

uglovi uslovljavaju manji utroSak materijala i manji stepen naknadne

mehanicke obrade otkovaka. U mnogim slucajevima kod kovanja metodorp ubadanja i istisklivanja u vrucem slanju (otkovci u tabeli hr. 85 red. br. V) bOCne
pomine otkovka se izvode bez kova&og nagiba.
Normalni procesi kovanja se vrSe u otvorenim gravurama: To su u stvan
vee opisane gravure oko kojih je izraden kanal za vijenac. Kovanje u ovakvim
gravurama je teze na kovaC.Jtim presama nego na ceki6ima. Za ilustraciju mogu
da posluZe otkovci okruglog oblika u horizontalnoj ravni (tabela br. 85. red.
br. 1). Kod kovanlia na kovackim cekicima ovakvi otkovci najcece zahhjevaju
jedno pripremno kovanje (sabijanj e), a nakon toga se kuju u zavrAnoj gravuri.
Medutim, ist.i otkovoi kod lrovanja na kovack1m presama se prije zavrsnog kovanja kuju sa dvlje, ill tri priprernne operacije, u Kojima se po<!etni oblik materijala postepeno pribliZ.a va obliku otkovka zavrsne gravure.
Kovanje u alatima sa zatvorenim gravurama, to jest u gravurama bez kanala za vijenac se daleko LakSe ~ kvalitetnlje obavlja na presama nego na ~e
kiCima. Na ovaj n aoin se Jruju otIrovci V grupe (tabela hr. 85), kod kojih se
pored operacija lSabijanja deformacija vr.i preteZno ubadanjem i istiskivanjem
(VIII poglavlje).
Otkovci koji se najce8ee kuju na krivajnd.m kQvaatim presama mogu se u
zavisnosti od njihove konfiguracije klasiiicirati u pet osnovnih grupa (tabela
br. 85). Svakako da se u praksi javljaju cesto i obkovci koji predstavljaju kombinaci:je oVlih grupa i podg.rupa.
U tabeli br. 86 je d ana zavisnost veliCine krivajnlh kava~kih presa (maksimalna rua pritiskivaea) od teZilne otkolVaka, kao i njihova praizvodnost. Ovi
podaai su orijentacionog karaktera.

IX 3. 2. Konstrukcije kovaCkih gravura

KoruItrukciji kovack.iJh gravura se pristupa' nalron izJrade crteza otkovka
(poglavlj e IX. 1) i odredenog tehnolookag procesa kovanja.
Pripremne gravure alaJta za kovanje na kovaCklim presama su:
-

gravura za
~ravura za
gravura za
gravura za

smanjenje presjeka
sabijanje
obllkovanje komb'iJnovano sa ubadanjem
savijanje.

~istiski.vanjem)

Gr avura za smanjenje presjeka (s1. 329) sluZi za preraspocijelu metala

uzduz ose loomada. Ova preraspodjela se vrsi na taj namn 5to se duma p'OCetnog
oblika povecava uz mjestimi~o smanjenje presjeka. Uglavnom se primjenjuje
kod kova.nja otkovaka sa d.zduZenom (r::.vnom, ili ukrivljenC?IIl) glavnom osom
(otkovci LI, III i IV grupe po tabeli br. 85), kod kojih hl se inace u slucaju kovanja na kovacklin cekiCima primijenila gravura za izduZilvanje, Hi uvaljivanje
oblika. Ova gravur a ee se primijeniti u on-im slucajevima kada kovacka presa
ne radi u bateriji sa kovaCkinn valjcima, k oj i obavljaju funkciju pripremnih
gravura.

rABELA br. 85
KLASIFIKACIJA OrKOVAI(A KOJ( SE KUJU NA KRIVAJNIM KOVACKIM PBSAMA (Po A Mansurovu )

I~
1.3

PodgruDa

0",

0 tkoYei n rod. sabijanjem,

iii kombinaeijom sabijanja i
IsliskiranjD. Pod~rupe 1,2 i
3 pr..tslavljaju I,pov. olkovako,koji se kuju u jldnoj. dvlje,
ill IN rodne operaeij.

o /koYci
I

/I

1/1

imoju izdulen obllk

sa n.znolnim promj.nomo
pop"~no!J pruj.ka. Podgrup.
I, ;; I ] kuju s. u j.dnoj, dvlj I,
iii Ir/ rodn(! 0plrocij.
O/kaYci sa iZduz.nim oblikom
I zno/nlm promj.nomo popr.~nog ptfSj.ko Rod. $I u komb,noelji so norizonla/nlm kaval kim mo~inomo (I I, so koYotkim
..oljei mo (2) i 51.

Olkove/ sa ukriYlj.nom g/ovnom osom A/ali za kovanj.,

V imoju pored os/alin i gravur. za sovijonj. olkovoko OYI
grup .
Ovi otkovei n rode postupkom isliskiyanja u vrut.m
s/an.ju. Istisk/vanj. mttola
V Sf vrii iii u proveu os. otXDlfko (tl, iii p.rp.diku/arno ncJ i~
lu (2). Otkavei podgrup.(3) s. kuju po metodamo ubadanjo i pro/usmjernog is tiskivanja.

[ABELA be: 86
ZAVISNOST VLI~/NE KRIVAJNlH KOVA~KIH PRSA
OD rElINE OrKOVKA I NJIHOVA PROfZVODNOST
:
F t

G. kg

630

P kg""

F t

G. kg

P kg""

I,D

' 0 0- 500

3150

/2 - /8

/600 - 2 000

tODD

'-0 - 1,5

500- 600

t 8 - 3D

1 000 - 3000

/600

1,S - ',0

60 0 -

800

'000
6300

30- 50

3000- ,000

1000

'-0 - 7,0
1,0 - t1

8 00- / 200

8000

SO- 80

, 000-5000

t1 00 -t600

to 000

80 -tOO

5000- 6000

do

1500

Ft
G.kg

- silo kr'",,},.. Iroya~kt pres.

- molrs'malfIG tdiM olk ovka (od srednj. ug/jllnog l . /lk o), k OJi
mole Iro""" fIG do ti~noj pres I
proizrodnost pr... ( k o/Wno otkoYako no (as)

Sf

1'""" -

Gravura za sabijanje se primjenjuje u procesu pIlipremnog kovanja OtkO'va.k:a razgranatijih oblika u ho.rizOIIltaJnO'j ravni. Tq su pretei.np otkO'vei okruglog, iii kvadratnog presjeka (otlwvei I grope pO' tabeli br. 85). U OVO'j gravuri
se poeetni oblilk matemjaJa (precnika d p i visine h p ) sabija oblik \Sa veCim precnikom a manjO'm vilSinOllll (d! > d p i hi < h p ). Na primjer, u prO'eesu made kon usnog zupeanika {sl. 339 a) prva faza kO'vanja je sabijanje. Gtavura za sabijanj e se radi u pO'sebnO'm umetku alata (pozieija 5 na s1. 339 b), koji se zatim
zajednO' sa ostalim. umecima 'monfira u zajedniCki blok.
Gravura za oblikova'n je, kombinovana sa ubadanjem i istisk.i.vanjem se
pr.imj'eIljuje kod kovanja otkwka V grupe (tabela br. 85). OVako_ pnipremljen
otkO'vak se zatim lake eentrira u prethodnoj, ill zavrSnoj kO'vackO'j gravuri:
Primjer primjene O'vakve pz:.i,premne gravure je ,pr.iJkazan na sl. 330. U prVO'j
operacijoi se u pripremnO'j gravuri gredica oblikuje po ,prikazanO'j sk.i.ai (I) i .i:stO'vremenO' \Se VJ:si ubadanje {protJusrntienlO istislcivaaije). OvakD ob1ikovan komad
re zatim u prethodnO'j gravuri (II) kuje na O'l:ilik kO'jj je vrlo bliizak ob1iku otkO'vka zavns.ne glI'avure (III).
GTavura za savijanje (s1. 331) sluiJi. za saviojanje komada SagiasnO' njegovO'J
konfigrt.llraciji (to su otkovci IV grupe pO' taboo br. 85) uz IIleZnatnO' pomjeranjEi
meta'l a uzdui njegove ose.
U zavrsno-kDvacke gravure alata za kDvanje na krivajnim kDvackim
ptesama spadaju:
- graVUlI'a za prethodno !cO'vanje
- g,r avura za prethodnO' istilSlkivanje
- gr avura za zav.snO' kovanje i
- gravu ra za zavrsno isti&k.ivanje.
Si.riaJ.a prethO'dne gra,v ure (Bp) u hDrizOlll!talnoj raVllli je ma:nja od adekvatne fume zavrsne gravure (B7.) '
Bp

<

Bz

P rem a s1. 332 visina prethodne gJravure (Hp) je neSto veea <id Vlisine zavrsne
gravure (Hz).
Hp

(1,04

-i-

1,05) Hz

S obmlI1Oi!Il da pritiskivac p r ese ima k onstantan hod, to' se kod k ovanja na ko~
vaCkim p resama, za razliku od k O'vanja na kO'vacldm cekiiCima, golmji i donj !
diD alata n e s ud araj u u Tavni sastava ukovnja, jer' bi to moglo izazvati IDm
p rese. Stoga su k anali za v ij en ae k O'd preser skih alata otvO'renO'g tipa. MO',st
kanala za vijemae je sltCan k a O' i kod kO'vanja na ceki6ima, cIok je: magacin . ka~
nala o tvoren (tabela b r. 87).
.
P rillnjenjuju se 3 tip a k anala za yj jenae i tO':
I tip. Ovakva konstrukoija ilma najSi.ru p r:im.jenu .
Magacin k anala je s a jedne strane o tvoren i p ostavlja \Se na gOl1'njoj, iii
dO'njoj strani aJata, zavisnO' Dd polozaj a p ro5lj ekaca u alatti za krzanje
vijenea otkovka.
II tip. Magac.iJn _kanala je poluotvoren. Ova jzvedba dOlazi u obzilI' kada je ivlea
gravure doota udaljena od i viee umetk a kovac kDg alata, tako da se sa
O'VakVlim kanalom smanjuje potr ebna m eh anicka obrada alata.

"

I. Otkol'Ok posl/j. ubodonjo

I protllsmj"i,og istlsklvonjo
II. Otkol'Ok posl/j. koYonjo II prt~thrxkloj gra'Nl'l
III. Otkovok posl/j. zovrJnog
kovanjo
.

SI.329 UHErAK ALArA

SA GRAVUROM ZA
SHANJENJE PRESJ.

51.330 FAZE IZRADE orKOVKA SA

PRIMJENOM GRAVURE ZA
OBUKOVANJE I UBADANJE

1. Kontura prtthodn. gravur.

}. Konturo zovdnt gravure

51.331lt1ErAK ALArA
SA GRAVUROM
ZA SAVIJANJE

SI.332 KONTURE PRETHODNE I

ZAVR!,NE GRAVURE

'ABELA br. 87
rlPOVllDIMENZIJE KANALA ZA VIJENAC

~2a

Silo
prvs.
F t

DlrMnzlj. konolo

"''"

Rod/Jus r,"," za dubinu

~ravvrt

c,

R,

'10 "30

IS

0,5

~ rII

630 1-{5 5-6

1000 1-} 6-7

15

0,5

1600 }-1.5 6-7

}O

~~

} 000 J.5-J 6-8 6-8

} 500 }f>-J 6- 8 6-8

}O

1,5
1,5

,~

Ci

3 ISO ~ 8-10

~u

I. 000 .l.S-I.

~u

6300 I. -5 9-11 10
8000 5-6 II-I} I}

'-

11/ tIp

8-10

10000 6-7 1}-1I.

15

}O
}5

}5
}5
30
30

H ,"In

tf.6()

~6()

1.5
1,5

1,5.

}.5

2,5

},5

1,5
1,5

I.

I.

- - I.
- - 5
- - -

,
6

tip. Magacin je otvoren sa abje strane. Ovaj tip kanala za vijenac se primjenjuje kod k ova nj a otkovaka kod kojih se zahtijeva da se na pojedinirn mjestima veea koliCina metala 1stl:i.511e u vijenac.

Konstrukciju prethodne gravure otkovka sa v.isokom glav&om treba

izvesti taloo da se olalclaju us16vi popunjavanja gravure, kojom se formi.ra glav&a (81. 333 a).
Dirnent.i.je prethoo.ne gravure (d., RI, hi ~ HI) se odreduju na osnovu odgovarajuCih dimenzija zavmne g.ravure (d, R, h i H) taka da 'ispunjavaju u.slove:
dl = d - (0,5 .,. 1) mm;
hI = h + (1,5 .,. 5) rnm;

RI = (1,5 .,. 2) R
HI = H + (3 .,. 10) nun

Kako se iz sli.ke vldi u prethodnoj i zavrlnoj gravuri za kovanje otkovaka

ovakog oblika treba izbuSiitIi atvore za odvod sagorjelih gasova.
Na 51. 333 b i c su prikazane konstrukcije prethodne i zavrsne gravure za
kavanje otkovaka sa dubok.im slijepim otvorima (obootJrana udubljenja sa plo~icom za probijanje). Da bi se obezbijedilo dobro popunjavanje zavdne gravure
prethodna gravura se izvodi sa vecim zaobIjenjifna (veei prelazni radijusi), veCirn kova~kim uglovima d lSa manj<{m dubinom slijepih otvora.
D:i.inenZiije prethodne gravure (51. 333 b) se odre<1uju u zavis nosti od
dimenzija zavr.sne gravwre (31. 333 c) po obrascima :
HI = H + (2 .,. 5) mm;
hI = h-(2 .,. 51=;

R, = (2 .,. 3) R ;
R" = (1,5 .,. 2) RI
= a + (2' .,. 3')

al

Na 51. 334 je prikazan UImetak alata sa zavIi.nom goravurom za kovanje

otkovaka tip3 poluga. Iz s1ike se moze uoHti kako konswukcija i pol.o.Zaj gravure,
tako ob1i.k: kcm.a.la za v'ljenac, otvor za kovacka klijetta, a i konstrukcija umetka
alata za kovanje.
Otkovci koji se rade kombinacijom kovanja sa ra.z.nim metodama istiskivanja i ubadanja (otkovci V grupe po tarbe1i hr. 85) iroaju dosta slozenu prethodnu i zav.rSnu gravuru. Ovakvi tipovJ otkcwaka (s1. 335) se najceSce k uju od
po~etnog materijala V\a1.jkastog oblika 1, koji se u pripremnoj gravuri sabija
n a oblik 2. U prethodnoj gravuri (s!. 335 a) se vrli kombinaci.ja istosmjernog
iBtiskivanja vretena (driaca) otkovka Sa istov.remenim bOCnim :iStiskivanjem
glave (prirubnice) otkovka. Tako se dobiva predotkovak oblika 3, koji se zatim
u zavrSnoj gravuri (51. 335 b) kuje na definitivan oblitK, a vi~ak materijala sc
istiskud e u vijenac otkovka.
Otkovci tipa vretena sa prirubrucom (zadebljanjem) na jednom kraju kao
sto su razni tipovi ventila, zavrtnjeva, osovina sa zadebljanjem na k.raju .i 51.
kuju se po metodi istosmjernog istikivanja (poglavlje VIII). Radni proces se
ctijeLi na operacije kojima se obez-bjeduje kvalitetan otkovak i produiava v~jek
trajanja alata.
U g;raV'llni za prethodno kovaonje (s!. 336 a) se vrSi veoma malo sab.i.janje
poeetnog oblika materijala na mjestu gdje ce se formirati glava ventila, (Ui
zavrtnja, tiJ.i zadebljanje osovine), a pretezna deformacija otpad a na istiskivanje
wetena (81. 343 d). Nakon prethodnog kovanja otkovak se p;rebacuje u . gravuru
za zavrsno kovanje (51. 336 b) u kojoj se vrsi definitivn.o sabijanje Ii. k alibriranj e
glave i za vrSno istiskiv8nje vretena ventila (51. 343 e).

o. Prethodno gravuro
otkovko so visa kom glavtlnom

b. Pretholklo groVUfT1

c. Zcwrlno grvvuro

otkovko so dubokim udubljenjem

otkwko 50 dubokim udubljenjem

SU33 KONSTRUKCIJE PRETHODNE I ZAVRSNE GRAVURE OTKOVAKA OKRUGLOG OBLIKA U HORIZONTALNOJ RAVNI
I. Pote1nl
oblik mater/jola

}.Komad
nokon sob/jonjo
3. Otko vok
nokonpret
hodnog It!>vonjo

..

OJ

Sl.~ UMETAK SA ZAVRSNOM GRAVUROM

.PRETHODNA GRAIl:

51.335 GRAVURE ZA KOVANJE

I ISTISKIVANJE
PRESJEK A-A

A '+-IH I+-'-S!Q

PRETHODNA
GRAVURA

I-'

b ZAVRSNA
GRAVURA

51.336 ?RETHOONA I iAVRSNA GRAYURA

ZA ISTISKNANJE OTKOVAKA

SI.3:17 OTVOR ZA KOVACKA

KLIJESTA
r

a. Dimenzije prethodne g.ravure (m. 336 a).

preauk otvora kalupa za sabij3lllje se ocLreduje na
oblika mateIijala (dp ), tako da je:
Do. = d p

+ (1

O9IlOVU

preCnika po~etcog

+ 2) mIn

V'isLna ikalupa na tom mjestu mOO'a biti takva da se nakon ubacivanja pocetrrg materijala Wsine (hp), obezbijedi joS 2 + 3 mm za vodenje tiskaca u ot,oru kalupa, te je:
Ha = h p + (2 -t 3) rom
PreCnik cilindrirnog tijela kalupa za istiskivanje se odreduje po obrascu:
da=nd'
gdje je:
n d -

ko.rekcioni koeficijent toplotnog istezanja (tabela

.b r.83)
preOn.ik vretena otkovka (s1. 343 b).

Da hi se smanjiJ.o .t renje izmedu metala i zidova ka1upa vmi.na ovog

dijela ne treba da bude yeea 00:
h.

= (0,8 +

1) d a,

Oba ailindrirna dijela kalupa (pr~nika D. i do) su spojena konusn.im prelazorn za olaksavanje uslova istiskivanja metala. Ugao konusa se kreee u
granicama:

a = 30 + 45 a radijusi zaobljenja r = 2 rom i R

3 mm.

Izlazni cLio kalupa ima dimeD.z.ije

dl
Izmedu

=da + (0,15 + 0,25)

tiska~a

hI = (1 + 1,2) dl.

i kalupa se predvida zraenost

f = (0,025 +

take da je

mIn

0,04~)

rom

pre~nik tiska~a

D'. = D.-2f
Veea zralmoot dovodi do obrazovanja vijenca i ,UISlovljava nekvalitetan O'tkova:k. U stvari kod veee zraenosti dolazi do protusmjernog :iStislcivanja metala
izmedu :z:idova kalupa i tiskaea.
Vrh tiska~a se izvodi u obliku kupe (s1. 343 f) pod uglom y = 155 i sa
zaobljenjem R = 5 mm.
b. Dimenzije zavr1me graVUJre (sl, 336 b).
Precrrik o<tvora kalupa za zavclno sabijanje i kal:1brilranJje gJave, se odreduje
. na, ~OVU preCnika glave otkwka D (S!. 343 b), u21iimajuCi u obzir poYeeanje
Qsljed toplotnog efekta:
Db = nD

Vislina ovog dij ela kalupa se odreduje na osnovu VlliLlle glave otkovka sa
prethodnog kovanja (H1) vodeci raCUilla {) tome da u poeetku rada tiskac
mora biti u kalupu voden na v.isini koja iznosi najmanje (3 -;- 5) mm, tako da
je:
Hb = HI + (3 -;- 5) mm
Ovu v1sinu nije pozeljno poveeavati van naveden.ih gramea, jer se time otezava izbijanje otkovka, a usljed velikog trenja moze se i glava otkovka pri
izbij anj u ukri vi ti.
PreOnik ci.lJindrien'Og dijela kalupa za istiskivanje se uzima jednak odgovarajucem precniku iz prethodne gravure, uvecanim za iznos, kojim se
obezbjeduje lako urnetanje otkovka ,iz prethOOni! u zavrSnu gravuru.
Ovaj precnik se moze izracunati po obraseu:
db = d a

+ (0,06

-;- 0,1) mm

a v1sina ovog dijela

PreIazni radijus R2 = 2 R
Dimenzije izIaznog dijela kalupa
d2 = db

+ (0,1 -;-

0,15) mm;

h2 = (1 -;- 1,3) d2

Pretnik tiskaca

Primjer konstrukcije kalupa Ii tiskaea za prethodno (prva operaci.ja) i zavrSno kovanje (druga operacija) je prukazan na sl. 343 f.
Kxxi kovanja otkovaka maJ,.,ih i srednJ:ih dimemzija pri njihovom premjestanju iz gravure u gravuru, oni se obicno hvataju kIijeStima za vijenac (jasno
uk.oliko se kovaJIlje v.rSi u otvorenim ukovnjlima). Zbog toga se kod kovaCkih
g.ravura za kovanje takvih CYtkovaka predvidaju u alatu otvori za lrovaCka klijeSta (s1. 337), analogno kao i okod kovanja na kovack:im cekiCima. TeSki oikovci
se hvataju nep05redno za 't ijelo otkovka, tako da za premjeSianje istih Iiliru potrebn.i. oivori za kovaCka klijeSta.

IX 3. 3. Tehnoloski procesi i alati za kovanje oa kovackim presama

a. Otkovci razgranatih oblika u horizoutalnoj ravni

Tipicni predstavnici ove grupe otkovaka su otkovci pria'ubil1lLca, prntenova, zupcanika i njima slicni elementi (tabela br. 85 red. br. I).
OsnoWli oblik materijala se odreduje po obrascima (188 a) Ii (188 b), a za
odredivanje tehnoloskog procesa kovanja i faza dzrade vaie m.t i prmcip.i kao i
za kovanje otkovaka II grupe na kovackim cekiCima (poglavlje IX 2. 2. 4).
Glavna razlika u odnosu na Irovanje na kovack.im cekiCima je ta, Sto se kod

kovanja na kova~kirn preeama ohi~o ubacuje i operacija prethodnog kovanja

da bi se obliku zavrSnog otkovka, pastepeno pribl:itavalo. Vel..ihl dio otkovaka
se. 'na kova&im ~eki<:ima lmje u dvije operacije, to jest pnLpremna o.peracija je
sa.hi~anje, a Z8JIlim odanah sli1~ zavdno kovanje. Na kovaOltim presama Be isti
otkovci rjJetko kuju samo. u dvije operacij~, a ~~ce u tri operaditie i to su:. sabijanje, prethodno i zavrrno kovaI1je. Ukol'iko je ob1ik otlk.ovka Silozeru.je konfligurac:i!" sa Zllatnitn udubljenjirna i ispu,p~enjdrna, tada se uvodi joo jedna prill' ~,nna operacija.
Prirnjer. tehnoloSkog procesa kovanja aidind.ri.Onog z;u,~anika sa relativno
t8lIlkirn <fu;kom, koji se kuje na krtv ...jl}oj kovackoj presi., je po A. N. Brjuhanovu
prikazan na sIc 33B.
a. p.ocetnJ. oblik rnaterijala.
Pr~nik po~etnog .materijala se odreduje po obras<;u (lBB ai '
3

dp

1,08

V
m
p

= 76,1 mrn

gdje je:
Vp V. Vv -

A -

m = --.!C -

ap

volu.men pocetnog oblika, po olbraseu (lB7)

Vp = (V. + V v) (1 + A)
volumen otkO'Yka
vo~umen wjenca
dodatak za izgaranje
'

koeficijent (po obrascu 18B)

m = 1,5' -+- 2,B

Vdsina pOCetnog oblika (obrazac 18B b).

Vp

h = - - - - = 121 8 mm
p
0785
d'P
,
,

1. Operacija. U prvoj operadji se vrS'i sahijanje otloovka, ali za razliku od kovanja na kova~klim cekiCima, kod kovanja na presi pIli sabijanju se vrsi i
djellmiono obLikavanje otlkovka.
2. o.peracdja. Ovo je operacija pripremno-prethodlwg kovanja u kojoj se .lWmad
kuje na oblik koj,i ce olakSati p:opuinjavanje za\Tl"Sare graV1UJl'e. Kod kovanja
na kovaOkirn ce'kiciana' ova se operaci.ja prinlljE:njuje sarno u posebnim slucajevdma (s1. 300 e), dOik je kod kovanja na pres~ma gotovo redovna.

3. Operaclja. DeLirn.iJtivan oblik otkOiVka se dohiva n<clron kavanja u zavrSnoj

gravuri.

Konusni zu~a.nik (s!. 339 a) se takode kJUje

tri radne operacije. PocetIli

= 112 mm u
prvaj Be operaaidd sabija na vismu hI = 41,4 mm. Istovremeno se istisk'llje ispust'
vmm.e 4,8 mm sa pre6ni.kom 38,1 nUn, kojli sluzi za ceaJJtriranje vtkovka u gravuri
za p'rethodlw kovanje. Druga i trees operadja SU, kako se-iz' slike vidi, pretbodno i zayrsno kovanje.
.
.
III

oilindri~ni oblik materijala preCnika d p = 70 rom sa V'isiD.om hp

.AS

.,

I '"f "~~

...l. -~

I~

J
t.

'----'''''''''....
' _ _ -'

-.10

'"

;
i

.IOU
~ ""7

Ito

Po~etnl

obl/k materl}ola
2. Komad pos/I}e fazonskog
sabija nja
J. Otkavak paslijfl pripremna-p~thodnag kovanja
~. Otkovak pos/ije zavdnog
kovanjo

51.338 FAZE IZRADE OTKOVKA CILlNDRltNOG ZUptANIKA SA

TANKIM DISKOM I VISOKOM GLAVCINOM

!I
! "

'" 127
_91

J
.~
Iii! 0.! ~
~J
< ..
10.

..

. .,

t. Sab/jan}e

."15

2. Prethadno kovan}e

J.

Zavr~no

.I ' ll 1__

kovanje

a. FAZE IZRADE
t. Donjl nosot a/ata
2. Gornj/ nosat a/a to
J. Stubna vodlca
~. (!aura vodlce
5, Umetok so gravurom zo
sab"ijanj
. 6. Umetok so gralfurom zo
prethodno kalfanje

7. Um.tak so grovurom za.

zalfr~no kovanje

4- Podmetat
9. Stezaljka
10. Gornji izbljac.

t t. Donj; izbijac
b. ALAr ZA KOVANJE

51.339 FAZE IZRADE I ALAr ZA KOVANJE KONUSNOG

ZUP&NlKA NA KRIVAJNO) KOVACKOJ PRESI

5 obzlrom da krlvajne kovatke prese ile rade sa dinamitkim efektom za

kiovanje se prim1enjuju blak alati (s!. 339 a), kO<ji su -d&leko 8!IN~eniji cd ukovnja za kova&e cekdl:e.
U z.ajeci.ni.Okom donjem nrualm &lata 1 (donjem bloku) i gomjem nooalm
alata 2 (gornjem bloku) su moniirallli umeci: &a grllV'lllI'<ml za sabijanje 5, gravurom za prethodno lrovBlllje 6;i graV<Uil'Om za zavrSno kovanje 7. Umoci sa gravurama J.ef.e ona podmetabima 8 j priJteZu se 9tezaljkama 9. NajikraCi vijek trajanja Ima umetak sa zavrSnom gravurom. Kod ovakve Ironstrukci'je alata se i&ti
mme Iako demontkati i zamljenLti tie diraj-uci ootale umetke. Osim t6ga sarno
wneci se rade cd 1.eg:i.ranog alatnog ~eLika, dok su OIStahl elementi ala.ta "izralieni
cd ohlCnog k,qootrukcionog celJika.
NosaCi. alata (bI()kovi) &e rade po standardiima, tako da 1st! blokovi mogu
po.sHje izmje:ne umetaka da sLtde za kovanje otkovaka IaZJitili oblika ~ diJllen~
z:ija. Centriranje gornjeg u oc:lin.o5u na donji dio alata je veoma gjgurno (azvcxij se
sa stubnim voliicama 3, kotie kJtize po ~aui-ama 4), sto se odrazava kroz povecanje kvali.teta otkovka. Alat je snabdjeven gornjim 10 d donj.un izhljaOima 11,
koji dobivaju pogon sa meha.n.izma za izbdjanje ugiI"adenog na presi.
Sila potrebna za kovanje okruglih otkovaka se izvoo.i analo,gno kao i
te2rlIna 'padajuCih dijeiova kova~kog ~kJ(:a (pOglavlje IX 2. 3).
KI1i.vajne kovaCke pre!Se imaju najvecu sUu na kraju hoda prltiski'va~n
p<rese.
Maksimalna mla je potrebna u zadnjem momentu defol1!Ilaci.je metala,
karla otkovak ima najv~ce dimerulije u horizontalnoj ravni, a vliSak materijala
obrazuje vijenae. Prema .tome za prorarun sUe ~ovanja su mjerodavne dimenzije otkovka zamne Oiperacije.
SUa prese se odreliuje po obrascu:
F=pAy

gdje je:
p -

specif,ifui pritisak na o.tkovak u zavrsnoj fazi kovanja.

A - projekoija povdine' otkovka na podi.onu ravan (po~na u horizontalnoj ravni).
y _ koeficijent kojim se uzima 1,1 obzir povecanje sUe
kovanja usljed obrazovanja vijenea otkovka.

Speci.fiW pritisak kovanj-a zav.isl cd pojedin:i!h faktora !isto kao i kod kovanja
na kovackim cekiCima (obrazae a - pog)avlje IX 2. 3)
p

= C. . Cn C, . k

Koeficijent brme za kqvanje na krivajnim ko'Vaoom presama se maZe i.zracunati po obraseu:

Cv = 2,8 (1 - 0,001 D)
gdje je:
D mm -

naj-veQi pre&riJk ok:rluglog .ortlkovka u horlzontaJ.noj

,
Iravnl (treba ohra,tli,ti paim.ju da se kod kovanja na
cekicima ova vrijednost uvrStava u em, a na presarna 1,1 mm).

Izraz u zagradli mora ispunjavati uslov:

(1- 0,001 D)

0,7

8to znal!i da se za otkovke sa D

300 mm uvri:tava

C"

2,8' 0,7 = 1,96,

Koeficijen.t netiedno.rodnosbi. napona (C n) i koeficijent kojim se uz.i.maju u

obzir gubici usljed trenja (C t ) imaju iste vrijednosti kao i kod kovanja na kovackim I!ek.iCima, to jest":
C n = 1,2 i C t = 2,4
Specificni deformac:iOllli otJpor k se moze' za temperaturni 'ial.terval kovanja zamijeni<ti sa cVI'Sltoeom materijala pri zadanJim uslovima kovanja k = <Tm (za kovanje na krlvaj.ri.im kovaCkim presama po tabe1i hr, 82),
Specificni pritisak:

2,8 (1-0,001 D) 1,2 ' 2,4 <Tm

8 (1-0,001 D)

<Tm

Koefi.cijent "( ima istu vrijednost kDO i kod kovanj'a na kovackim cekiciima, sarno
treba voctiti raOuma "da Be pree.nik D uvrStava u mrn, twko da je:
.

"( = (1,1

20

+ 12

UzimajuCi pre<inje u obzia", obrazac za silu se moze zapiBati u obLiku:

F = 8 (1- O,OOI 'D) (1,1

20

+ J)2 <Tm A

(192)

gdje je:
F kg D mm <Trn

A =

kg 2"
mrn

-;--mm2 D2

silla krivajne kovacke prese za kovanje otkovaka okruglog oblika

najveCi. precnik otkovka u horizonta1noj ravni
cvrstoea materijala pr.i zadanoj temperaturi kovanja
povrSina projekcije otkovka u hoI'izontalinoj ravni

Primjer:
OdrediJtli silu krivajne kovaeke prese, potrebnu za kovanje ciJindrtienog :wpCanika po sL 338. Matenijal otkovka: C. 4321'(EC 100).
Rre5a se dunenzionira -na osnovu crteZa otkovka zavrSne gravure.
Najv~i precnik otkovka u horJwn:talnoj ravni

D = 180mm
(1- 0,001 D) = 0,82

0,7

Povreina otkovka u hori zontalnoj ravni

7t D2
7t . 180 2
A = - - = - - - = 25447mm 2
4 4 '

Matenijal otkovka je niskolegirani konstrukcionJ ceLik sa sadrzajem ugljika

C = 0,17 -:- 0,22a/o, pa je za kovanje na krivajnirn kovaCkim presama po tabeli
br. 82.

Sila prese (obrazac 192)

}<'

= 8 (1-- 0,001 D) (1,1

+ ~ J2 O'm A

F = 8 (1- 0,001 . 180) (1,1

+ ~J2 6,525447
180

F = 80,821,476,525447 = 1596000 kg = 1596 t

Chlindrieni zupcanik ce ,s e kovati na krivajnoj kovaCkOlj p~esi od 1 600 tOiI1a.
b. Otkovci sa izduzenom glavnom osom
Jednos tavn i otkovci sa izduzenom glavnorn osom (Olilkovai II gru.pe po tabeli
br. 85) se rnogu kovati u jednoj, dvije, iii tri operacije. U jednoj, iIi dvije operadje se kuju ositni otkovci sa neznatnom razlikom u popreCruim presjecirna.
Obieno se u zavrsnoj ~avuri kuje isto,v remeno po nekOiliko otkovaka. Kod otkovaka kOlji se kuju u tni operacije kao pripremna gravura sIuZi g,ravura za oblikovanje, a od zaVlrsno-kovaOkih gravura se koristi prethodna i zavrSna gra'vura.
Otkovci sa z,natnom razlikom ,Lzmedu povrsi.na poprel!:nog presjeka uzduz
osi (<l'tkovci III grupe po tabeli hr. 85) zahtijevaj u primjelllJu pripremaJlih gravura
za izduzivanje i uvaljivanje oblika (prema dijagrarnu po s1. 298). Primjena ovih
vrsta priprernnih gravura na kovackim presama znatno snizava njihovu proiz
vodnost i otezava preraspodjelu metala. Zato se kod otkovaka ovakvih oblika
operacije izduzivanja i uvaljivanja oblika vrse najcesce na nekim drugim kovackirn masinama (kovackim valjcirna, iIi kovackim cekicima) a zavrsno-kovacke operacije ukljucujuci i savijanje IlIa: kovackim presama.
Otkovci sa uk.rivljenom glavnom osom (grupa IV po tabe1i br. 85), ukoliko na njima nerna znatnih razHka, odnosno izrazi.tiljih promjena povrSina poprecnog presjeka uzduz ose kuju se u tri operacije i to su: savijaillje, prethodno
kovanje i zavrsno kovanje.
Ukoliko su promjene povrSina popreenih presj e'ka znatinije, faze kova)lja
su iste kao i u prethodnom slucaju, aLi se kovanje u gravuri za savijanje ne vr~i
sa pocebIrim obJ.i.kom materijala, nego sa komadom koj'i se prethodno ob1.iJkuje
na kovackim valjcima.
Na 51. 340 de prilkazan tehnoIoSki proces kovanja koljenostog vratila. Pocebni materi jal preC!n.ika d p = 64 mm i duzine lp = 575 mm se u gravuni za savijanje savija uz istovremenu mjestimdcl1Ju promjenu obl.iJka popreenDg presjeka.
1z ove gravure kornad se prebacuje u prethodnu grav.uru, u kojoj se kuje na
oblik veoma blizak obLiku otkoV'ka zavr!ine gravure.

/I PRHHODNO KOVAN.

11 ZAVRSNO KOVANJE

51.340 rEHNOLO~KI PROtES KOVANJA KOLJENASTOG VRATILA

6

3c

I. Donjl nosat. alata

2. Gornji nosat alato
3. Umeci alata sa gravurama
a.Za savijanje
b. Za prethodno kovanje
c. Zo zavr!no kovanje
t. Driat donjih umetaka
5. Driat gornjih umt!taka
6. Steza.ljka
7. Letva- oslonac
8. Poluga mehanizma donjeg izbija~o
9. Gornji izbijac
10. Spojnica gornjeg iz.bijrI~a

51. 341 ALAr ZA KOVANJE KOLJENASTOG VRATILA NA

KRIVAJNOJ PRESI (-ad 3640 tona) =

PRESJEK A-A

PRESJEK E-E
,3 ,
~

.7

PRESJEK

C~C ZOJ.~RESJEK

D-D

;i~9 ;'I ~J
.' " ~

, . :-".

~I

.;/

~1

O. UMECI

~
_ _-'-'
1'""'"_ _ _ _--'

__

_.1~6

PRESJEK erG

~.

~.~~

?."'-L - 1it.

S A GR AVUR OM ZA SAV/JANJE

PRESJEK A-A PRESJEK B-B

PRESJEK C-C

PRESJEK D-D

c
E

--

PRESJEK E-E

_ ___ ~

.r

i~

I-

:1
,:
,

-I~:J.f!.--('-T~T------r

"

J9
c"--l-'-

- --,

PRESJEK F-F

w~
.." ~f,

~~
b. UMECI

SA GRAVUROM ZA PRHHODNO KOVANJE

SI.31.2 KONSTRUKCIJE UMETAKA SA GRAVURAMA

ALATA ZA KOVANJE KOLJENASTOG VRATILA

Alat za kovanje koljenastog vratila (51. 341) je izveden po blok-sistemu.

Umeci sa gravurama za: sawjanje 3 a, prethodno kovanje 3 b i zawSno kavanje
3 c su montirani u drzaCima donjih 4 ~ gornjlih UJI'IletaIka 5. KonstrukciDe urn.etaka sa gravurama za savijanje i prethodno kovanje 5U prikazane na 51. 342.
Gornji n{)Sa~ alata 1 (gornji bl~) se veie sa pni.tisldvaeem prese, a dooji
..
nooae aJata 2 (dOll1tjli blok) lezi na stoau prese.
.Ollkovak se ~z gravure donjih umetaka izbija meh8ll1lizmom za izbijanje 8
(opJ.,sanim na &I. 328 b), a iz gravure gornjili umetaka poano6u gornjeg izhija~a 9.
Da hi se odredila sUa k,ri vajne kovaCke prese za kovan.je O'tkovSlka neokrugLih Qblika (&I. 303 b) p<l'lazi se od obl'ssca za si.1u kovSJnja ~rugilll otkovaka
(192), kojega treba ikor.iJg01vati. sa faIktorom, kojim se 'lIZima u . olma- da otkovci
llliLSu okruglQg obl:iika (ohrazac 190). Osim toga ,u mjesto preCruka ok.rugJog se uvrstava svedeni preonik neokruglog obaka (obrazac 190 a). Ovako korigovani
obrazac za siJ.u kova.nja se zatian svocLi na obUk:

(193)

gdje je:
'F kg

-- sUa k.rivajne kOiVaCke prese za kovanje otkovaka neokrugllh otkovaka

A mm 2 - povrsina otlmvka u hOlI'.izoo1talnoj ravni
Dn rom - svedeni pr~nik neolcrugJog otkovka u ho.rizontaJnoj
ravnJi. Po obrascu (190 a)
Dn = 1,13 VA
L mm -. duzina otkovka
Bsr mm - srednja siMa neoikruglog otkovka u hori:rontalnoj
raV'l1i Po obrascu (190 b)
A
Bsr= L

CTm

kg 2
mm

cv,rstoea metala pra zadano.j temperaturi kovanja na

kIiivajnim kovaCkim plI'esama (tabela br. 82).

Primjer:
Odrediti silu k,rivajne klovaCke prese za KovSJnje ollkOVlka prikazanog na 81. 295.
U zavrSnoj kovaekoj g.ravuri. lSe kuju i5tOiVremeno dvi~e poluge (analogno kao u
aJatu po sl. 320 b). Materijal otkovka je C. 3830 (VMM 175).
PovrSina otkovka u horuontalnoj ravni (po podacima primjera iz po~av1ja IX 2. 2).
'A

2'2'410,8

482.1,6 mm 2

Svedeni preOOlik neokruglQg ollkoVlka (ohrazac 190 a)

Dn

1,13

VA =

1,13

1 - 0,001 Dn = 0,922

V 4 821,6 =

> 0,7.

78,4 rom

DuZina dva otkovka (s1. 295)

L = 2 10 = 2130 = 260 mm.

Srednja SilI'iona otkovka (obrazae 190 b)

B"

4821,6
= 18,5 mm .
260

=L.

Ma.terijal otkovka je .niekoJegirani konstrukcioni ce11k sa sadrZajem ugJjika

C = 0,38 + 0,44, pa je po tabel.i br. 82 za kovanje na krivajnim kovackJim pre-sarna
kg

m1m2

(Jm = 7
Sila prese (obrazae 193)

F = 8 (1 -

0,001 D,,) (1,1

F = 8 (1 -

0001 . 784) (1 1
,
"

20 )~
Dn

(1' + 0,1

20 ,
(1
784
,

--- )~

F = 80,9221,841,37574821,6

VL
V
-

B,,:

) CT m A

+ 0' 1

631000 kg

260
.- - ) 7 . 4 821 6
185
'
,

631 t

e. Otkovci koji se kuju pretezno metodom istiskivanja (ubadanja)

Otkovci V grupe (tabe'l a br. 85) se rade metodom .istoomjernog, protusmjernog, .Hi kombi!llovanog istiskivanja (ovi proccs.i su ob!'adeni u poglavlJu
VIII). Kovanje metod om ,j'stiskivanja u vrucem 5tanju ~pada u najprogresivnije
tehnoloske discipline kovanja.
U pocedenju sa kovanjem u ~.tvorenim kovackim ukovnj.ima (ukovnj~ koji
oko gravure imaju kanal za vijenae) na parovazdusnim kovackim cekicima' ovaj
metod ima niz prednosti. S obzirom na karakter defol1macije metala, ovim nacinom prerade su olaksani uslovi plasticnog tecenja, tako da se mogu pre,raclivati metali visoke otpocnosti i sa malim pJasticnim svojstvima . Sam proeeiS kovanja se vrs.i u zatvorenim kovackim a.latima (kalupima) tako da oko otkovka
nema vijenea. Gubici materijala se na taj n&cin svode na mUm.imum, a kvalitet
i taenost dimenzija otkovaka je veca u odnosu na ostale nacine kovanja.
Metod-om istosmjernog istiskivanja iSe oboraduju otkovei vTetenastog obl.ika
sa zadebljanjem na je-dnom krajll (ventiJi, zavrtnji, osovine is!.).
Na osnovu erteza abradenog komada (abraden verutil na sl. 343 a) i dodataka za mehanicku obradu konstruise se ertez otkovka (otkovak ventila po
51. 343 b). Precnik pocetnog oblika mater.ijala se odreduje po obraseu:

V.::
3

d p = 1,08

Poteln/ obl/k ;
d/menz/j. moler/ja/a
I, 115

IOU
O/kovak /
I~

operac/j.

- 111

e
R6

O/kovak "

a. o eRADEN

c. rEHNOLO~KI PROCES
KOVA NJA VENTlLd

b. OTKOVAK

VNTIL

ope rac Ij

VENT/LA
<b 11

I. P o ~e lak procflSa
2. Zovr~e lak sablj anja
3. Zavd.tak Is/Isk /vanja

Kalup za
prvu operaciju

Kalup za
drugu opllrociju

d. FAZE PRDCESA PRVE

<.

OPERACIJE

"

:q!'"

....Q:

1. Po~e/ak procesa
2. Zavr~e/ok is /lskivanja i
kalib'r iranja g/avII

e. FAZE PROCESA DRUGE

OPERACIJE

lA:
tf>J

1 tf>J 5

~( 115

I~

d i,trfi

t\

T1ska~ za
prvu operaciju

T1ska~ zo
drugu op.rac/ju

f. DIMENZIJE RADNIH DIJELOVA ALArA

ZA KOVANJE

51.31.3 TEHNOLOGIJA KOVANJA VENT/LA MALOLlTRAtNOG

AUTOMOBILA

PRES)EK AA-88

POGLED NA GORN)I 010I

ALMA

POGLED NA DON)I 010 ALATA

PRES)EK 0-0 POGLED U PRAVCU C

I. Donji nosat alata

". Tiskoc zo drugu operaciju

l. Stualjka

15. Kalup za drugu operaciju

3.

16. Zovrtanj

Podlo~ko

17. Umetok za stezanje

1.., Zavrtanj

5. Stezni prsten

18. Drlo !! tiskaco

6. Stubna vodica
7. Tiskat za prvu operaciju

19. Novrtko tiskoca

lO. Konusni prsten

8. Kolup za prvu operociju

9. Couro vodice

l l. Navrtka

IQ Drioc

l3. Zavrtanj

11. Gornji nosac alata

Lt. Podlozna ploea

12 Meduploco

l5. Izbijac
16. Caura izbijoea

13. Klin

Priktjucak zo vodu zo h1adMje)

SI.31.1. UN/VER,ZALNI ova-paZ/CIaNI ALAr ZA KOVANJ~

NA KR/VAJNIM PRESAI'1A
(Kovanje ventila rnalolitraznog .autornopila )

gdje je:
Vp Vo A m

volumen pocmnog oblika materijala

Vp = Vo (1 + A)
volumen otkovka (s1. 343 b)
dodataJ, za izgaranje

= hp _ odrnos v1JSline i precnika pocetnog oblika

dp

m = 1,5 -;- 2,8

Visina poeetnog ohlika:

hp

Vp
0,785 d~

(Na osnovu navede-nih obirazaca proracunavaju se dimenzije poce,tnog oblika

d p = 19 mm oi hp = 31 rom po s1. 343 c).
U prvoj operaciji (s1. 343 d) vrSi. se vrlo malo sabijanje na mjestu gdj e
ce se formiTatIi glava olkovka (p're<:nika dl = 20,7 mm i visine hi = 8mm), a pretewa defonnacija je istiskivanje vretena ventila (preOnika d = 7,8 rom sa ukUJlnom duzinom otkovka !t = 115 mm). Volumen glave otkovka prve operacije
mora birti. jednak volumenu glave otkovka druge operacije uvecanom za iznos
dijela volumena vretena koji se i.s>tiskuje u drugoj operaciji.
U drugoj operaciji (51. 343 e) vr5.i se zavrSno 's abijanje, odnosno' kah briranje gJave otkovka (na prefuik d2 = 29,5 mm i visinu hz = 5 mm), kao i dalje
istiskivanje vretena (precnika d = 7,8 mm) na konacnu uku pnu duzinu 12 =
= 122 mm),
Radni dijelovi alata (kaJ1up i tiskac) za prvu i dr.ug'u operaciju su pr,ikazarJ
na sl. 343 f. Dimenzije radnih dijelova alata se odred.uju po obrascima za dimenzioni;ranje prethodne i za vfSne g,ravure (poglavlje IX 3. 2. 51. 136 a i b).
Na st 344 je proikazan univerzalan dvo-pozkiOini alat za kovanje na krivajnim kovaCkim presama po metodama ilSitosm jernog, iWi protusmjernwg istiskivanja. Ala,t je graden po blok sistemu, a njegova univerzalnost se ogleda u tome
5tO Be izmjenom radnih diijelova (kalupa i tiskaca) na nje-mu mogu kova,ti otkovci raz.noih obtika i dimenz.ija.
Blok aJata se sastoji iz nepokretrnog donjeg nosaca aJata 1, koji se mootira na stolu prese i pokretnog gornjeg nosaca alata 11, vezanog sa p ritiskivacem
prese. Dobro centriJranje gOlfIljeg u odnosu na donjii blok alata se pasmze sa
stubnim vonicama 6, koje klize u caurama 9 upresovaniJrn u nasac alata.
Kalupi za prvu 8 i drugu operaciju 18 su priC\l!J'sceru u dOilljem nosacu
aJa,ta pomocu steznih prstenova 15 i .siezaljlti 2 sa zavrtnj:ima 4. Vanjske povrsinl! kalupa su izoruiiene konusno radii boljeg naLilieganja steznog prstenp.
Tiskaci za prvu 7 i drugu operaciju 14 su spojeni sa drzacem ,tiskaca 13
p!Teko navrtki 19. DrZac tiskaca je montiran u gnIijezdu 10 i prLcvrscen pomocu
umetka za stezanje 17 i zavrtnjeva 16. Ispod tiskaca se nala7li klin 13, koji se
moze pomjerati u go.rnjem nosaCu ala,ta pom06u zaVI'l1m.jeva. Na taJ naem se vrlli
podesavanje VoiSUlSkog poloiaja tiskaca. Nakon izvnsene regulacije klin se u odgovarajucem poJozaj u fiks.ira navrtkama.
Radni pritisak se p!Tenooi sa tiskaca preko medupd'oce 13 n a klin za regulaciju, a.sa ovog na gornji nooac alata.

Za izbijanje o.tko.vaka iz kalupa prve i druge operaci je su predvideni

izhijal:i 25, ko.ji klize u caurama 26, a po.g on dohiva ju sa pneumatskog mehani2ma za izbijanj e ugradenog u presi.
.
Kalup se hladi vo.dom. Zbo.g to.ga je stemn prsten 5 izraden iz dva dijela
(o.ba dijela su zava rena medu so.bo.m). Po. o.eo.du unutrasnj eg ko.nusno.g prstena
20 je izraden kanal kro.z kOljj c1rkuhlse voda za hladenje. Prikljucci 2i sluze za
do.vo.d hladne ~ o.dvo.d zagnijane vode.
Alat o.pisane kons1lrukcije irna veo.rn a siro.ku pJ'.imjenu, S o.bzirom na univerzalnoot bl oka, kao. i l aku zamjenjljivoot ra dnih dijelo.va.

IX 4. Kovanje na frikcionim kovackim presama

Friko.io.ne k o.va&e prese po. pr.i.ncipu rada i ko.nstrukciji predslav'lja ju
rnailtne prelazno.g tipa izmedu kv vackih cekica i krivajnili ko.vackili presa. Ove
prese rade sa udarnim karaktero.rn djejstva (svakako. slabijirn n ege kod k o.vac\d:.h cekica), a po. pritisku s u sLime krivajnirn presam a (same .se grade sa
manjim silama. pritiskivaca). Pri11iskivac frikcio.n e prese na kraju radno.g ho.da
ima brzJJn.u do. 1,5 m /sec, sto. je DIke 4 -;- 8 puta manj e o.d adekvatne brz.i.ne udara
malja k o.vacko.g cek.i.ca. Za ll'azLiku o.d krivajn ih kovackih presa, elektro.motorni
po.gon frikcionih presa se prije ud ara auto.niatski iskljucutie, take da n e prima
dodatna opterecenja u rnomentu udara.
Na sJ . 345 je prikazana serna frikcione pre.se. Go.rnj[ popreCni nosac p o.gonsko.g mehanizma je izliven iz jedno.g dijela sa ku6iStem prese 10. P o.go.n se
sa elektro.moto.ra prenosi preko. remena na horizontalno vTatilo., keje n o.si dva
frikcio.na to.cka 1. Sa jedno.g frikcio.no.g to.cka (lij evo.g, iii desno.g zavisno. od
to.ga da 1i je radni, ili povratni ho.d) kretanje se prenosl na h orizontalni to.cak 2,
ko.ji je dosta masjvan .tako. da im a ulo.gu zamajca. Da hi se smanj.iJl.o kUzanje
izmedu to.ckova 1 i 2 o.bimo. .se zamajac 2 o.blaze koio.m i ll nekim drugim mater.ijalom kO(jim se po.veCava ko.eficijent trenja. U gornjem popreeno.m n osacu je
ucv:rscena bro.nzana navrtka (sa kvadratnim, jJi trapeznim nave jem) zavoj no.g
vretena 3. R()tacija zamajca 2 se preko. zavo.j n o.g vretena 3 sa nav.rtko.m pretvara
u translaciju pritiskivaca prese 4. Zavisno. o.d smjell'a o.Jtkretanja zavo.jno.g v retena pritiskivac prese kliM po vo.dicama ugradenirn u kucisw prese, vertikalno.
naviSe, ;i~i naniZe, bez m o.gucn osti zakretanja.
Go.rnji dto alata za kevanje j e montiran na pritis:kivaeu prese 4, a donji
die se nalaZii. !lla sto.lu prese 11.
Sa povecanjem hoda pritLskivaca (vertikalno. naniZe) raste i .ras to.janje
iz.medu to.cka 2 j centra horizo.ntalno.g vratila, tako da se poveCava o.bo.dna brzina. Zbog to.ga ce i brz.i.na pritiskivaca biti najveta u mornentu sudara go.rnjeg
dij ela alata sa rnaterijalom koji se kuje.
Presa se ukljucuj e urad pritisko.rn na po.lugu pedale 9, usljed cega se
preko. sLsterna prenosnih p oluga 6, 7 i 8 p o.mj era ho.rizon:talno. vratilo. uLijevo.,
take da des.ni frikcioni tocak 1 d olazi u ko.ntakt sa holl'izontalnim toekom 2.
Ked po.vratnog h o.da po.luga pedala se po.pusta, aped djejstvo.m pro.tutega
(iii epruge) ona po.vlaci prenoSll1u po.lugu 6 naniZe, take da 5istern poluga 7 i 8
po.vlaci ho.rizo.ntalno. vraiilo. ulij evo. i desni frikcio.ni to.cak 1 do.lazi u ko.ntakt
sa ho.rizo.ntalnirn to.cko.m 2. Na taj 'naNn se rnijenja srnjer o.kretanja zavo.jno.g
vretena, ko.je podiZe pri tLskivac prese.

U~

I. Frlkclonl tolkovl
}. Zomo}oc
3. ZovoJno vreteno

'- Pl'ltlsklvoc prese

5. Gronltnici hodo

prltisklvoi!o
6. Prenosno polugo
7. Ugoono polugo

e.

Dvokroko polugo
9. Pedo/o

la

Kuciste prese

SI.31.6 [JPOV( OTKOM

:::
'"~

...
~

.~

-.c

I \

10

"'I

~I

1'1> 5'

~t

l,-~,... _ ~ .

I:; 3

.c<:l

;.

\ ~I
-Cj
<:>

",.,
"

e.... d;;. 07

rlL:75 l-

~Jl

~t

<1>7'

W
I~ ,

11. S to pre se

SI.3"5 fRIKCIONA KOVA~KA PRESA

UW

~_=5.Q.
c.

rJe.Q

o.

I.
}.
3.
,.
5.

b.
o. Poletnl molerijol
b. Pr.lhodno kovonje (sobljon}e glove)
c. Zovrsno kovon}e (konbriron}e glove)

Donji nosoc 01010

Podmetoc
Sternl prs/en
Slerno plo~o
Gornji nosol oloto

SI.31.8 TlPSKI NOSA~

ALATA

SI.31.7 FAZE KOVANJA KONUSNOG

ZUP~ANIKA

rABELA br. 88
KOEFICIJENT b ZA PRORA~UN SILE KOVANJA
odnos pre.cnlko I
v/s/n. sob/ionia d/h
Koeflc/jent b

0,8

1,5

:1

I.

Q8 0,9

1,1

t2

1,1.

'-6

t9

2,3

~Q7

Presa se moie ukIljue1ti. i na automatski rad. Zato su na pr.itiskivacu prese

predvideni pooebni lispusti koj~ udaraju u gomjd, iJi donji granienik 5. Ovi graniCnic.i .su monfuani na prenosnoj poluzi 6, tako da se preko sistema pooluga vdi
pr{)ffijena smjera Oikretanja zavojnog vretena, a time se podeSava d veJ.iOina radnog:i povratnog hoda priti..s:k1i.vaca prese.
N a frikcionim kovackian presama se mogu kova ti. OItkovci razl.i.C.ite konfigtUracije sa teZinom do 20 kg. Veliika prednost fl1i.kcione prese leZi baS J u sirokoj
mogucno-sti pramjene hoda pritis!mJvaca. NajceSce se za kmranje primjenjuju
prese sa silom 80 -;- 350 t dok u posebnim slucajema dolaze u obzir i jace
prese sa silom 500 -;- 2 000 t. .
Vehlmna frikcione ko,v acke prese i .njen.a pr~zvodnoSJt (kotlicina otkovaka
na cas), zav.ise od teZine otkovka koji se kuje. Podac.i u niZe danoj tabeli su
OIrijen tacionog karaktera.
Sila fr'i.Jtcione
kovaCke prese
F t
do 100

100
200
300
500
800
1000
1500

-;-;-;-;-;-;-;-

200
300
500
800
1000
1500
2000

TeZina Oibkovka (od

srednje ugltidenog
celtka)
Go kg

do 0,3
0,3 -;- 0;8
0,8 -;- 2,0
2
5
5
8
8 -;- 12
12 -;- 15
15 -;- 20

Kolicina otkovaka na cas

P kg/h

60
80
200
400
550
700
800
1000

N a fr.ikai'o nim presama se mogu kova ti. goto'Vo sVii ttpovi otkOlVaka, koj i
se kuju i na kovaCkim ceki6ima. Tez.it.i treba da se teZiSte gravure za kovanje
poklapa sa sredlStem pritisla.vaca prese, jsr u protiWlom dolazi do veoma brzog
trosenja k11i.zaca i velik.ih hOlizontrulnih odstupanja. Iz toga slijedi da se na
frikcionimpr esarna kuju otkovci, koji zahtijevaju sarno jednJu (zavrsnu) gravuru. Sloien:l oblici kovaCkih gravura se popunjavaju teZe nego na kovaok-:im
cekicima, ali bolje nego kod kovanja 'Oa kr.ivajnim kovaCJdm presama. Otko'Vci
slozenih tipova (koji zahtijevaju vise pl1i.premnih grav,wra) obiOOo 5e profiliraju
na kovackim valjcima, a zatim se u zavrsnoj gravuri kuju na triikc.ionim presarna. Alati za kovanje ovakvih otkovaka su otvOirenog ti,pa (sa kanalom Z3
vijenac).
Medutim, na fnikcioIrim presama 5e mnogo cesce lruju oltkovci vretenastog
oblika sa zadebljanjem na jednom kraju (s!. 346). Ovi UipoVii ot-kovaka se kuju
u zatvOTenim kovackim alatima (bez kanala za Viijenac). PO.c etni ob1ik materijala
je sipka precnika, jednakog pre/:nika vretena otkovka. Duzina pocetnog oblika
~atel1i.jala se odreduje po obrascu:

gdje je:
Vp Vo A -

vOilumen poeetnog abLika materijrula

Vp = Vo (1 + A)
valumen atkovka
dodatak za izgaranje

Otkovak se zavisno od dimeru.lija zadebl janja kluje u jednoj , :ill dvije operacije.
.
U prvoj operaoiji se poce.tni oblik materijala (Si.pka preCm.ka d p = 50 mm
i duzine I" = 412 mm po sl. 34'/i \all prethodno sabija na mjestu gdje ce se formirati glava otkovka, visina sabijenog dijela (ho = 233 mm) se odreduje iz uslova
ho =

Vg
2

0,785 d p

gdje je :
Vg - volumen gla.ve atkovka sa dodatkom za izgaranje
(sl. 347 b)
U drugoj o.peracijd (s!. 347 c) se vrsi zavrSno obJ.ikovanje (ka!hi.briranje)

g.lave o1lkovka.
PO!!lekad frlkciOille prese rade u bateriQi sa m~ama za elektrootporno
sabijanje. Na ov'im m aSinarna se zagrijava sarno onaj dio Viisine poeetnog mateI1i.jala (ho = 233 mm) koji ce .s e defonn.isati. Na i.s;toj ma~ se zatim komad prethodno sabija (51. 347 b). Nakon toga se bez dodatnog zagrijavanja komad umece
u alai na frikcionoj pre&i gdje se vrSi d efinitivno kovanje (s:!. 347 c).
Ovim nacinom se obraduju osovine sa zadebljanjima, ventili, svornjaci,
zavrtnji i slicni elementi. Principijelna razlika izmectu kovanja ventila na krivajll10j i frikciO!Iloj presi je u tome 5tO se na krivajnim presama ventil kuje metodom istosmjernog istliskivanja, a na frikeiOll1.1m presama po metodi sabijanja.
Sila kovanja na frikcionoj presi se odreduje po obrascu A. Angervaksa:
F = a . b . O"m A . A h

(194)

gdje je:

F kg
a

kg

A mm 2

O"m

mm o

A h mm -

sila jednog udara frikcione prese

koefidjen:t koj,j zaviSl od vellieme prase i kreee se u
granicarna za:
F t ~ 60
60 -;- 180
180 -;- 300
300 -;- 500
a
0,27
0,22
0,20
0,18
koeficijent kO<ji zaV'.isi od odnosa preCnika i visine dijeia komada koji se kuje (odnos dt/hl po 51. 347 b).
Vri.jednosti ovog koeficije<nta su dane u tabeli br. 8a.
cV1I"stoea materijala pIli zada'l1.oj temperatur'i kovanja
(tebela br. 82).
povdina pr01ekcije obkovka u ho.rizontalnoj ravni
(Illonmalnoj na pravac kretanja pritliSk'ivaca .prese)
apsoLutna vrijednost sabijanja
(A h = h, - hi po sl. 374 b).

Otkovci vl'etenastog tipa sa zad bljaJ1j~ma (51. 346) se kuju na frikciorum kova&irn presama u oruim slucajevima kada se n zahliijeva veti step en
sabijanja od 0i110g, koji s moze posUti podj 10m t hn oloskog procesa na dvije
operacije. Ukoliko su potrebne tri, ill vise operacija tada se otkovci ovakvog
~pa najceSce kuju na hOlriZO'ntalruim kovackim maSinama.
Za kO'Vanje na frikcionim presama se koriste tip ki [losaca alata (blok
alat po s1. 348). Dcmji radni dio alata (kadup) se S'teie u donjem nosacu alata 1
poonocu stemog prstena 3, stezne pJ.oee 4 i zavrtnjeva. Gcmn ji radni dio alata
(tiska<: ili gornji kaLuPJ se m ontira u gornjem nosaou alilta 5. Zamjenom radnih
dijelova alata (tiskaca i kalupa) sa istim blokom alarta se mogu kovati otkovci
raznih ob1i.ka ~ dimenzija.
Na s1. 349 su po A. 1. Angenraksu prikaza:n.i tehnoloSki proces i alati za
kovanje konusnog zupcanika na frikcionoj presi. U P'I'voj Qperaaiji se pocetni
materijrul (sipka preOn.i.ka d p = 50 mm i duzine Ip = 412 mm) umece u cauru 3
do izb.'i jaca 1, koji luZi. kao granhCnik, a zat.im se vrsi prethodino sabijanJe glave
otkovka (s!. 349 a). Doruji nepo ebni dio kaJupa 5 je pomoeu steznog prstena 4
i stezne ploce 6 spojen sa donjim nosacem aJata. Tiskac, odnosno gornji kalup 9
se nalazi u gornjem pokretnom dijeLu alata. Vooa za hladenje oba kalupa se
dovodi i oovodi PI'eko prikljucka 7.
U drugod operacij'i se vrSi zavrsnc kovanje (kaJ:j,br~raJ!l.je) glave otkovka.
Cijeli sklop ala ta (s1. 349 b) izuzev radn.ih dijelOlVa: donjeg 5 j gornjeg ka.1upa 9.
je isti kao i za prvu operacij'u. S obzirom na laku zam jeruu radnih dijelova alat
za pTVU operaciju se maZe koristi ti i za drugu operaciju k ovanja.
P otpuno analogua je d konstrukoija alata za prethodno i zavrsno kovanje
svOtl'lI1jaka sa specijalnom glavom (s1. 350). U prvoj operaciji se vrSi prethodno
sabijanje i krivljenae dijela poeetnog obli'ka na mjestu gdje se u zavrSinoj operaciji fo.r:mira glava o.tkovka (A. 1. AngelI'vaks).
Otkovci tipa 5vornjaka sa zadebljanjem na ()Iba k,raja kuju S u alatu sa
dvodijeln.im kadupom (st 351). U prvoj operacija (prethodino kovanje po s1. 351 a)
se ~uje jedna glava, au drugO<j se kuje glava na SUipI'ortmoj s.trani otkovka. S vornjak se kuje sa jednim zagrijavanjem i u istom alatu na sl jedeci nacin.
P ocetni oblik materijaJa (S:i.pka precnika d p = 32 rom i duzme Ip = 224
mm) se umece u dvod.i.jelru kalup 10 do izbijaca 3, koji ima funkciju granienika
i protu1liskaca. Potre bna visina alata se postize podmetanjem klina 12 (s1. 351 b).
Gornju glavu otkoV'ka formlira u radnom hodu pritil9k'ivaca prese tiskac 11. U
povratnom h odu pritiskivaca p-rcs.e izbijac 1 zajedno sa o~J{Q>vkom izbija i dvodijelni kalup vertikalno navase. Oba dijela kalupa 's u spojena sa pokd'etnom caurom 7, tako da se istovl'emeno pod!ize i pokreotna caUTa sve do graniOnika 6.
Veza izmedu poklretne caure 7 .i stezn.e ploce 4 (plI'icvrScene u donjem nosacu
aIlaJta) je izvedena elastieno preko opruga 5 i zavrtnjeva 8. S obzirom da su
povrS:i..ne nalijegan ja dvodJiJjelnog kalupa 10 d poklI'etne came 7 konume, kod
kretanja vertika~ no navise, po}utke dvodi.jelnog kalupa se razmicu rawjalno i
OStlobadaju otkovak.
Kod kovanja sljedeceg komada dvodijel ni kalup sa pokretnom caurom
SIC vraea u donji poloilaj.
Sa rstim alatom se vrsi i zavrsno kovanje (kovanje donje glave svornjaka
po sl. 351 c), same SIC prethodno iz alata odstranjuje podmetac 12. Donja glava
se obllkuje u izbijacu 3, kOlji u ovoj o:pe l'aciji ima fU!Il!kciju protutiskaca.

1. Irbljot
1. Omoto~
3. touro
10

I.. St.rnl prst.n

5. Donji ko/up
6.

S tun~

plato

7. Prlk lj utak

10

dovod vod. ro
hiad.nj.
8.0motat
9. Ti.skat - gornji
ka(up
10. Otkavak (nakon

prv. op.r oc lj.

kovan/a)
.0. PRVA OPERACiJA -SABIJANJE
VIJENCA ZUPCANIKA
.

/. Irbi/ac
1.0motat
3. ~aura
I.. St.rn; prsl.n

5. Donj l kalup

~
~

~ 101
tb7'

~.

10:

j
,r::,
":1

I I,

I[ U '"

.
."

7. Prlkl)utak ra

r ' ----.~
~r

........

6. S t.rna plota
dovad vod. ra
hlad.n).

B. Omotat
9. Tlskat - garn};
ka/up
10. Otkovak 'lupta-

nlko (nokon ro
vdn. op.roclj
kovdnjo)

b. DRUGA OPERAC/JA-ZAVR~NO' KOVANJE ZUPCANIKA

SI.3'9 TEHNOLOSKI PROCES I ALATI ZA KOVANJE VODECEG

KONUSNOG ZUP'tANlKA, NA FRIKCIONOJ PRESI

..L ~, ":lI

12
I. PRETHODNO KOVANJE
I. n IzblJot
'- St~zno ploeo
2. Caura
5.8. Ka/up
3,9. 0motat
6,7. Tlskot

It ZAVR~NO KOVANJE
10. Izboclvo~
I I. Otkovok (pr~thodnog kovonjo)
12. Otkovok f zuvdnog kovonjo}

51.350 KOVANJE SVORNJAKA SA SPECIJALNOM GLAVOM,

NA FRIKCIONOJ PRESI

~~I~~22~.~~~I/. Po~~tnl obl/k

, Elf

(}f

-Pl Kovan)e gof7ll. g/o~

-=---1i-'l

Kl:NOn~ do()~ glove

o. TEHNOLO~KI PROCES

5
8

12

b. PRETHODNO KOVANJE
I. Podlogo
2. Tlje/o kolupo
3. IzbIJo(-protutlskal
'. Sterno ploeo

c. ZAVRSNO KOVANJE

5.
6.
7.
8.

Oprugo
Kiln - gran/enik
Pokretno loura
Zavrtonj

9.
10.
II.
12.

UJlc.
Dvod'}./ni kolup
Tisko(
Klin - podm.tol

51.357 KOVANJE SVORNJAKA SA ZADE8LJANJIMA NA

- ,
OBA KRAJA, NA., FRIKC.IONOJ PRESI

Stepenaste osovine, kao i osovine sa zadebljanjima na kojima se narezuju

zubi se najccJte kuju n8 horizontalnim kovack'im maA:inama. UkoUkose nc
raspoJafe sa ovi.m veoma skupim masinama, lad a se ovakvi elemenlt mogu po
A. I. Angervaklsu kovati j na frikcionirn presama (s1. 352).
U prvoj operacih (prethodno kovan je po 51. 352 a) se kuje prva stepenica
osovine. Kovanj e se vrSi u alatu sa jednodijelnim kalupom, koji je po kon~
slrukciji potpuno ~ndentican rani1e opisanim konstrukcijama (alat po s1. 349 a).
U drugo-j operaciji se kuje druga slepenica OSOViine. Da bi se omogucilo
vat1enje otkovk.a iz alata pMmjenjuje se d\'oooiielni kalup za kovanj e (sJ. 352 b).
OLkovak sa prethodne 'Operacije se urnece u caure 3 i 6. Zatim se ubacuj e dvuclijelni kalup 4. Nakon zavrSenog kovanja (tiskacern 7) iz.bjjac 1 iz:bija otkovak
zajedno sa dvodijelnim kalupom 4.
Primjcr:

Odrediti si.!u f.ri.kcione kovacke prese za prvu i drugu operaciju kovanja

otkovka konusnog zupcanika po telU1ol1ookom procesu prikazanom na s1. 347.
Materijal je zareni relik C. 1220 (C 15) sa cvrstocom u hladnom stanju
am = 37

-7-

kg

45 - -:;
rom-

1. SUa kovanja za prvu operaciju.

Na osnovu dimenzija pocetnog obLika maleri.jala <Po s1. 347 a ).

d p = 50 mm
i dimenzija

~tkovka

lp = 112 mm

nakon prve operacije kovanja (po s1. 347 b)

dl = 75 mm,

It = 340mm

hl = 161 mm

slijedi da je visiJn.a pocetnog obUka, koja ce bit; podvrgnuta sahijanju:

h,,~

l, - Lr

+ hI

412-340

+ 160 ~233 mm.

Iz tabele hr. 88 za odnos u pocetku prve operacije

d p : ho = 50 : 233 = 0,14 se ooitava vr.ijednost bl;! = 0,8.

Povclina poeetnog oblika

'it

d!

A,,~ 4 -~

50 2
4
~ I 963mm'.

'it .

Vro jednosti na kraju prve operacije:

za d, : hI

75 : 161
'it

A1

d~

=--=
{

0,465
'it .

je

752
=

b, ~ 0,8

4418mm2.

I. Izbl}al
Omata~

"

J . (aura

-.

c66j1

t.

dovod
I

vod~

za

hfod~n j ~

5 Don}1 ha/up

-- --

,"

--,

6 Stezn i prsten

~ LI

za

Prihl}utah

7. Omotac

fI

Navrtho

9. P rihlj utoh

za

dovod vode za hfar!e n)~

10. Tiskat - gorn}J

he/up
11. Otkovak (nahon

'ou

pr ve operaclj.
kovanja)

a . PRVA OPERACIJA-PRE:THODND KDVANJE

I. fzbijac

r ~'"
~6;'il
-[r~..,

-"

,I

f}.;.,=;t1
: <6'2.'""C"

g ""

I,

} . Omoloe

., -"
I

"

., "I

.,_.I
~

.,.

DVOdi}tln i ka l up

5 Stezni prsren
6. Konusna (-au r o
7. ri skac - gorn} ,

."

J . Caura

,.

ka/up

Orkovak (n a -

kan zavrs n e
op e r oc ije ko v anja)

b. DRUGA OPERACJ)A - ZAVR~ N O I<O VA NJE

SI.352

TEHNOLOSKI PROCES 1 ALATI ZA KOVANJE STEPENASTE OSOVINE NA FRIKCIONOJ PRESI

-

tt

Srednja vrijednost za prvu operaciju :

b ~ b. + bl ~ 0,3 + 0,8 ~ 0 8
22'
A

A. + AI

--

1963 + 4418
= 3 190 mm'.
2

Apso1utna vrijedn05t sabidanja prve operacije:

d hI = h. - hI

233 - 161

72 mm.

Cvrstoca zadanog materjala pri t&mperaturi kovanja

t = 1 OOOC (iz labele br. 82)

Sila frikcione prese (obrazae 194)

F = a ' b . Cfm A . d h ~ 0,22'0,8' 3 . 3 190 . 72 ~ 121200 kg = 121 l
Ako se raspol.ze sa fnikcionoan pr5Olll jaCine FM = 160 t,
tada je za kovanje otkovka u prvoj <>peraciJi polreban jedan udar pritiskl.
vaca prese.
2. Sila kovanja za drugu operaciju.
U drugoj operaciji (s!. 347 b) .., iz prelhodno samjenog diJjela glave dlmenzila:

dl = 75mm

h; = 106mm

kuje definitivan ob1ik glave otkovka dimenzaja:

d,

107 mm

h, = 43 mm.

Za pocetak druge operacije vaZe odnosi:

dl :h;

75: 106 = 0,7

b;

0,8

AI = 4418mm'

a za zavrletak:
d, : h, = 107 : 43 = 2,5

A,, =
-

"'di

,,107'

b,
~

1,3

8992mm'.

Srednje ViriUednosti za drugu Qpel'aciju:

b =

l> 'l + b ,
2

08
, + 1,3
'2

1,1

A = A I + A, = 4418 + 8 992 ~ 670511111l".

~
2

__________~

Visina sabijanja:

uh

h; -h,

= 106 -

43 = 63 mm.

SUa prese (obrazac 194)

F = 0,22 . I , I . 3 . 6 705 . 63 = 306 700 kg = 307 t.

Aka se k omad kuj e na istoj frikcionoj presi sa FM =- 160 t, kao i za prvu
'operaciju, tada ce za drugu operaciju biti potrebno
n =

F
F"

307
160

- - = - - """

..
2 udara pntlskivaca prese.

IX 5. Kovanje no hidraulicnim kovackim presama

Hidraulicna kovatka presa racti po ncudarnom pnincipu djejstva. Pritiskivac prese u radnom hodu se krece sa relativno maloon brzinom (obiCno se
brz:ina nalazi u granicama 0,15 -;- 0,2 m/sec). Ako se kompar.i.ra hidraulicna kovatka presa sa kovackiro cek.ieem ekvivalentne tezi.ne padaju6ih dijeiova, maie
se konstatovati da je pn.'Sa skuplja, sporahodnija i da ima manju proizvodnlJBt
od ko-vackog cekica. Radi toga se wnjesto kovackih cekica prirnjenjuju hldrauliCne prese po pravilu same onda, kada se ne moie konistiti kovaCki cekic, kao
u sljedeeim slucajevima:
1. Kod kovanja otkovaka velikih dimenzija, za koje hi .billa nedovolj na teiina
padajucih dijelova normalno gradenih cekica.
2. Za kovanje rnaterij a la sa n iskirn plalSticnim svojstvima koji ne dozvoljavaju
vece brzline deonnacije.
3. Ukoliko ' otkovci po svom obli..k.u zahtUjcvaju prirotjenu kovanja po metodama
istiskivanja, tada je daJeko povoljnija hid rauhena kovaCka presa.
4. Hidraulitne prese se upotrebljavaju pretemo za kovanje otkavaka kod kojih
je potreban veJoiki hod ptitisk ivaca, kao sto, je slucaj kod ubadanja ~ izvlacenja u vrucem stanj u.

Alati za hidraulien.e prese, kod kovanja sloZerrih O1lkovaka, se rade sa dvodijelnim (raz.dvajajucim kailupiroa). Gravure alata su preteZ.no zatvorenog tipa (bez
ka.na:la za vijCl'\ac). Popunjavall1je gravura je podjednako u svim smjerovima
(navise, nanize i u stranu). Stoga se na hidraulicnim kovackim presama mogu
kovati otkovci veorna koonpWtovanih oblika. Gotov otkovak se vadi liz alata
relativno lak.o jer se kalupi rade iz dva dijela.
Za ilustraoiju moze posluziti specijalni alat (s1. 353 a) za kovanje trok.rakog razvodnika (s!, 353 b) na i>idraulicnoj presi. Pocelini konusni oblik 10
se umeee u donji kalup 2, koji je ucvrscen u donj em nosacu alata 1. Oblikovanje
otkovka se vrli pod djejstvom gornjeg kaJupa 4, tri boCna tiskaca 3 i gornjeg
tiskaca 7. Prije poeetka povratnog hoda pr-Ltiskivaca prese izbijaju se uzduini
klinovri 6, tako da u povratnom hodu goo-nji n03ac alata 9 podilZe drZac 8 sa gor-

PRrSJE:K A-A

b. CRT.l OTKOVKA
,. Don)1

nasal

6. Uzdu#nl kiln

oloto

7. Goro}1 tisltot

8. Orlol gornJ.~
t I skala
9. GQrnji no sol

1. Donjl ko/u p
~

Bolnl tlskot

.. ~. Gornj; kolup

oloto

5. Stezni

o.

lQ Po~.tnl oblik

Pf"$-

t.n

ALA T ZA KOVANJE

moterijo/o

51.353 KCNANJE TROKRAKOG RAZVODNIKA NA HIORAUUC. PRE5I

rI ./

'1

'&

51$4 TIPQ\I/ OTKPI64J(A

o.

51.356 CRTZ
OYKOVKA

IIII
1.
],
J.
.(

riskol
Pohlnl obl/k
Ko(up 10 ubod.
Otkovok

o. UBA DANJE

b. !IJ.~m'!&

SI.355 ~EM UBAQANJA l/ZYLAt...NJA

b.

c.

d.

t.

51.357 ALATI ZA UBADANJ IIZVLACNJE

NA HIDRAuUtNiM PRSAMA

njim tiskacem 7 i gornji kalup 4 sa steznim prstenom 5, a zajedno sa otkovkonL

i bOCne tiskace 3. U gornjem polofaju se vadi olkovak iz alata i hOCni t.lskaci i1otkovka. Donji ilio alata se p o novo montira j stere klinovima 6, pa se proces
kovanja slijedeccg atkovka pOinavlja.
Hiw'aulicne prese se danas naj.:esce grade sa silom pritiskivaca do
5000 -:- 6000 t, a u lzuzetm.i.m slucajevima za kovanj e veJilcih otkovaka i do
80000 t. Niskoplasllcni matenijali se kuju na presama sa silom 400 -:- 500 t, a
ubadanje i izvlacenje sc 'lrSi na presama sa sHorn 150 -:- 3000 t. Za jzvlacenje s~
koriste i hodzontalne hidraulicnc prese. S obzirom oa neudami karakter djejstva hidraullcnc pn~se tecenje matenijala 1 popunjavanje gravure je istog intenz.itela u gornjem i donjcm dijelu a lata. Skldanje okujine u toku kovanja je ncmogu ce, zata otkovak prije kovanja tre ba ocistiti od okujine.
HidrauJiene kovacke p'rese se preteino koriste za kovanje otkovaka tipa
cilindara, caura, cijevi, prirubnica i raznih drugih oblika, koji SIC kuju po metodam a ubadanja i .i.zvlacenja (51. 354).
PoceLni oblik materijala je najceM:e vruce valjani profil okruglog, iii
kvadratnog presjeka. lz sip ki duzinc 1 -:- 2 m se rezu gredice potrebne duzine.
Rezanje se moze vrsili ,oa maSinskim pllama. iii odsijecanjem na motornim makazama. Ponekad .se grcdice dobivaju na laj nacin Ato se prethodno nasijcku
autogenim plam enoikom il.i elek1.rodom, a zatl m se po nasjeeenom mJestu lome
na lomilicama . Ugljicni cehci se reiu, iii lome u hladnom stanj u, a legiTani se
prethodno zagrijavaju.
K ovanje se preteino v rsi sarno sa jednim zagrijavanjem. Poeelni oblik
- gredica 2 se umece u kalup za L1badanje 3, tako da se pod djejstvom tiskaca
1 oblikuje otkovak 4 (51. 355 a).
S.ila ubadanja se odreduje po obrascima obradenim u poglavl ju VB 3. 2.
Za brzi kalkulativni proracun moze se koristtli i jc<inostavniji obrazac L. Schneidera.
it d~
F = -4- C

(195)

'O"m

gdje je;

F kg d u mm C
Su

mm
kg

Urn - - ., -

mm-

s ila hidraulicne kovacke prese potrebna za ubadanje

precn:k tiska~a za ubadanje
koefic.ij ent koji zavisJ. ad odnOlSa du/~u i odreduje se po
dijagramu uz 51. 355 a.
debljina zida o tk ovka nakon ubadanja
cvrstoca materijala PI; zadanoj temperaturi kovanja
(tabeJa br. 82).

PretJ1odno ubodenoi komad se zatim izvlaCi da bi se dobio cilind rican oblik

povecane duZillle sa stanjenim zidovlma. (sl 355 b).
Izvlacenje m oze da bude kombincwano tako da se vrSi redukcija preWka
(sa p-reenika ubodenog Du na preenik izvucenog komada D j ) sa redukcijom deblj.i ne rida (sa debljine zida ubodenog Su na debJjinu z.ida izyucenog komada 51),
ill 5e VTsi sarno redukcija debJji.ne zida.

Ako se povdina poprecnog presjeka komada

'it

(D'2-d'l
'
,

1t

(D'I _d 2, ,

nakOD

ubadanja oZllaCi sa'

a nakon izvlal:enja sa:

AI ~ -

gdje suo

vanjski i unuttra.snji preCnik ubodenog komada

vanjski i unutras.nji preCnik i:zNuCenog komada

D u , du Dh d j tada razlika povnSina

mora l.spunjavati slijedeee uslove:

1. Da ne bi doolo do trganja dna pri izvlacenju, mora him ispWljen uslov da je:
d~

T'
1t

/.).A:S;;; 0,4

Au-Ai:S;;; 0,1 'rrd~

ili

2. Da hi se i.z.bjeglo trganje zidova komada, mora biti ispunjen uslov:

AA:S;;; 0,7 AI,

iIi

Au-Ai ~ 0,7 Ai

odnosno

Au ~ 1,7 Ai

K or.i5te6. ove odnose, kao i ci1menzJ.je gredice i konacnog ot:kovka moZe se 00rediti potreban broj prstenova za 'i zvlacenje i njihove dimenzije. Precrtik posljednjeg prstena za -izvlacenje mora odgovarati vanjskom prebliku izvueenog
komada ,u vrueem stanju.
Povrsina izvlacenja (A A) se dijeli taka da
prvi prsten o..tpada 2/3 a
na drugi 1/3 ove povrSine. Uko-liko se izvlacenje vrSi sa tri prstena posljednji
shlfi iskljuCivo za ka.l1briranje izvueenog dijela. ViSe od tIi. prstena za jednu
operaciju izvlacenja se ne prirojenjuje.
Sila izvlacenja se moZe pr:oracunati po o-brascim.a iz poglavlja VI 6. 2,
pri cemu treba voditi racuna 0 tome da se radi sa mateI'liljalom u vrucem stanju.
Otkovak. za kovanje Da hldraulienim presama (s1. 356) se konstruise Da
osnovu CTteZa obradenog komada. Dodac:i. za obradu'i iz.radne tolerancije otkovka su 1,5 + 2 puta veee nego kovanja na kovaC-kim cekicima.
Na sl. 357 su prikazani radni dijelovi slata za ubadanje ~ :izvlacenje n a
hidraoulicnim presama.
PreCn.ici izvlakaca Da pojedinim mjestima (DI , D2, D3, Do/. i D5 po s1.
357 a) se maeunavaju na O5IlOVU preen'ika otvora lizvucenog komada na dotiCnim m jestima (cit, d2, cia, itd.) po obrascu:

na

D ~d

1 + a. t
1

+a

+ Cl + C:?

gdje je:

D mm d mm a

tOe

hoe

Cl

e2

precnik izvlakaca
precnik olvora izvutenog komada
koeicijent l incarnog top lotnog istezanja materijala.
Za celik sa O,lP/o e vrijednosti ovog . koeilcijcnta su:
u podrucju
o .;- 100C .. ~ 1,2 . 1()-5
o .;- 500C .. ~ 1,411 . 10- '
temperatura otkvvka na kraju izvlatcnja. Obicno se
ova tempera lura krece u granicama:
t ~ 350 .;- 900'C
temperatura do koje se izvlakac zagrijc u toku izvla cenja vruceg komada (ll = 200C)
popravni koet!cijcnt uslijcd hladcnja i ovalnosti otkovka (el = 0,4 mm)
apsolutna vr.ijednost izradne tolerancije .1zvJakaca.

Visine izvlakaca (HI, H:!, H3 i Hoi) zavise od visine izvucenog komada na

doticl'J!m mjesLima (hI, h2 itd.) j odreduju se po obrascu:
H = h l -l- at
1 -I- a. tl

Radijus prelaza omotaea u dno izvJakaca (R) je jednak odgovarajucem radijusu

otkQvka.
Dimenzije tiskaca za ubadanj e (s1. 357 b) se od reduju na osnovu dimcnzija .izvlakaca.
PreCnik tiskaca za ubadan je D3 je za 1,0 -7- 3,5 mm (zavisno od dimenzija
oLkovka) veei od odgovarajuceg preenika izvlakaca, a preenik D4 je za 1,5 -:- 2.0
rom manji ad preenika D3. Pre6n.ik Ds se uzima jeQnak odgovarajucem preeJliku izvlakaea.
V.isina liskaca za ubadanje H!! je :la 7 -:- 15 mm veea od odgovarajuce
visine izvlakaca, a viffina H3 je za 7 ...;- 15 rom manja od mine izvlakaea. Visina Hoi se odreduje proracunom i zavisi od dubine ubodenog komada. Tiskac
za ubadanje se radi iz dva di jcla i to glave od bolj e vrste leg.iran og alatnog
celika za rad u vrucem stanju j drzaca od slabijeg ma terijaJa. Oba dijela su
vezana navojem. Tiskae za ubadan je je kroz sredinu izbu.sen da hi se omogucila
intenzivnJja C'i rkulacija vode za hladenje.
Na osnovu dimenzija tiskaca za ubadanje, gredice i izvucenog komada
odreduju se dimenzij e komada nakon ubadanja (lSI. 357 e), koje slu ze kao baza
za proracun dimenzija kalupa za ubadanje (sl. 357 d).
Preenici kalupa za ubadanj e (dJ, d2, d3 i d4) odgovaraju vanjskim precnJicima ubodenog kornada u vrucem stanj u, a preenik ds se odrcduje konstrukLivno. Visine kalupa za ubadan je H 'l i H: se b.iraju u granLcama 20 ...;- 30 mm
a ostale visine (H~ ) H~ i H:) odgovaraju visinama u bodenog komada.
Ukupna vJsina prst.ena za J.zvlacenje (lSI. 357 e) se krece u granicama
50 -:- 70 mm. Radni (ciLindI"icm) diD prstena visine 5 -:- 7 mm se izvodi sa precnikom d, koji odgovara vanjskom preCniku bwucenog komada u vrucem stanju.
Ov.aj dio sluzi u stvari za kalibriranje vanjskog cilindra otkovka . Polovina
centralnog ugla izvlacenja se uz;ima najcesce a = 15.

Ubadanje se vcli preteino na hidraulJCn.im presama vertikalne izvedbe

(51. 358 a). Moguce su dvije komtruk"je i to:
I. Sa -pokrclnim tiskacem. Gredica 5 se wnete u kalup za ubadanj e 4 ~ ubada
t.lskatem 1. Nakon z8menog ubadanJa otkovak 3 se i.z kalupa lzbija izblJatem S.
II. Sa pokretnim kaJupom. U ovom slut.aju se gredica 5 po6tavlja na llOISaC 7
i nak on zavdenog ubadanja izbij a iz gornjeg dijela aJata izbijatem 6.
Analogno prednjem i proces izvlacenja (51. 358 b) se mote '\'rSlU sa pokrelnim izvlakacem (I), ili sa pokretnirn pmenom za lzvJacenje. U oba sluCS)8
sc nakon zav~og lzvlacenja loomad 5v1a o. sa izvlakaea 10 skidat.em 13.
Na s1. 358 c je prikazana serna ko-mbinovanog alata za ubadanje i izvl al:enje. Rad s moze ochrijati taka da se prvo vr~ ubadanje a zatim izvlaeenje, a
ako je prcsa dovoljno jaka mogu se oba procesa vr&11i istovremeoo. Isto tako
stati se mogu proj ektovati i za ~vremeno izvlacenje dva komada (s1. 358 d).
Primjer projektovanja tehool05kog proccsa kovanja zaptivn og p rstena na
hidraulii:noj )wvatkoj presi od 150 t je prikazan na st. 359 8. F aze izrade se
sastoje 1Z pet operacija, od kojih su dvije c..sto kova&e. U prvoj operacij.i se iz
~pke (pretnika 125 rrun ) re:iu u hladnorn stanju gredice 1. Nakon zagrijavanja i
fiscenja od okujine gredica se sLavlja u kalup. Na tiska~ za ubad anje se poslavlja produlnik (prenosni k pntiska) tako da se pod djejstvom tiskaca cilindricna gredica sabija na konusni oblik 3. Zatim se prenosnik pritiska skida sa
tiskaca i u istom alatu (sa istim kalupom i tiska~em) vdi se ubadanje komada
4. Probijanje dna komada 5 se maze vditi odmah nakon operacije ubadanja
sa a latom na drugoj presi, ill nakon zavdenog ubadanja cijele serije, na istoj
p resi. Svakako se u alatu lada tiskat. zamjenjuje sa probojcem, a kalup sa prstenom za probijanje.
Po slienom poo-tupku se kuje i ci1indar sa vijencem (51. 359 b).
Poklopac sa mtougacmom glavom se raw sa retiri operacijP, od kojib je
samo JOOna kovat.ka (51. 359 c):' Tipiene konstrukcije alata za ubadanje su pt lkazane na sJ. 360. U prvoj izvedbi (51. 360 a) tiskac za ubadanje 1 sc pncvrscu je
u drZa~ tiskaca 2 por11otu konusne navrlke 3. Kal up za ubadanje 5 se nalazi u
eauri 6, a oba dijela su pomocu stezne plot.e 7 i zavrtnjeva spojena sa don jim
nosa cem alats 6. Ubodeni komad se iz kalupa .i.zbija izbijaeem 9. Voda za hladenje se dovodi preko prikljucka 10 i cirkulise kroz tiskac. Preko pnkljucka 1 t
donji dio alala se takode hladi vodom. U <!rugoj izvedbi (51. 360 b) tisk at 1 se
navojem steie u drzac 2.Kod OYe konstrukcije je precl\!ft1en i graniCnik hoda
tiskaea 8.
Ainli za izv lacenje na hidraulierum presama najectee imaju samocentri
rajuce prstenove za izvlacenje (51. 361). Prvi 4 i d.rugi prst.en za izvla~n je 5 'SU
montiranj na n058fu 3, a .izmedu nj ih se nal sti prsten za odtfavan je r astoj anja
2. Cijeli ovaj sklop se u donjem nosaeu alata moZe pornjeratli u radijalnom pravcu, jer se u lc ZiStu predvida j u odredeni zazori. Pod pritiskom izylakaca 7 prsten ovi za izvlacenje se u toku samog procesa postave u centrian po.iotaj u odnosu
na izvlakac.
Kod alata za istovrem.eno izvlaeen je dv a k om ada (51. 362 a) na statu prese
5 se naJazi specij.urri donj i n.osat. a la ta 1: Na ovom n05aeu su utvrlCen1 prstenov i
z.a izvJacenje 2. IzvlakaCi 3 s u postavljeni u zajed.nj Ckom drfacu 4, ko ji je vezan
sa prJt iLski vatcm prese 6.

r--~----

- - - -~ . - - - - -_ _ _ _-=;

I. SA POf(RHNlM

II. SA POKRETNIM

rlSKA~EM

KAlUPOH

I. SA POKRETNIH
IZVLA KAtEM

a. UBADA NJE

c. KOMBINACIJA

II. SA POI<RETNIM
PRsrENOVIMA

b . IZ VLAtENJE

U8ADANJA SA

d . ISTOVREMENO IZVLAtENJE
OVA KOMADA

IZ VL ACEN) EH
I, ',sko( z a ubodo fl,e

8, Garnf l noso( aloto

}. Prsten Ie cenfrironje

9. Prsten zo Ddr /ovon)! distance

1. Komod f'I okon ubodonjo

10. Iz"/oko~

'- Ko/up

ze

11. Pr sten zo in/oltnj.

ubadoflje

5, Po ce l" i m oterljot . gredico

fl, Kom od nakan Iz vlotfnj o

6. Izb /joc komodo

11 Skldo{ kom ado

7. No sac g r edice

It. Donjl nasal oloto

S/.358 SEMATSKI, PRIKAZI PROCESA KOVANJA

--= ", ' . NA HIDRAULiCNIM
PRESAMA
;
=

R~ do s lij' rJ oe.raeiio~

L Rftzan,e gr edic. I

no pill (u hfadnom
s tonju

It Zagrijov onj. grtdic:.

~i~.nJ.

ad okuj in.

III. Sob/j anie cilindra (no

/tonusn i oblik J )
IV. Ubadanj . ( obllk I.)

V. Pro bi/oni' dna ( go tov

komad 5 )
. KOVAN JE ZA PTlVNOG PRSTENA
R.doslijed op. rocijo:

I. Rezonj' gr. dic. I no pili

(v hfodnom stan/v)

II. Zag rijollonj' gr. dic. i

el~~.nj.

od ollui;'"

HI. Sobijanj' (no oblilt J)

IV. Ubadanj. (ob lik ~

V. Kofibriro nj. ( gotov

komod 5 )

b. KOVANJE CILlNDRltNOG K.()MA DA . 5)0 V/JENCEM

R.doslij.d 0p.foci/a :
I R.zonj . grfiJic. 1
1/ Zagrijavonj. gf.dic. i

tift enj. ad ohuiio.

1/1 Kavanj. ( z avrlnl

oblik J )
IV Cis~.nj. (pjeskartnjeJ

c. KOVANJE POKLOPCA SA SESTOUGAONOM GL AVOM

51.359 THNOLO~KI PROCSI KOVANJA NA

/jIQRAUL/eJJiit PR,-SAMA

_1-

b.

o
1. Tiskaf EO ubad.anje

2.

D,.fq~ tiska~a

3, N.qvctkq.(Cl! sttqonje

7. Poklopac ~st.zno ploco

8.

Gronicnik hodo pritislOvQco

So Izbijot

t ~o.uro kolupo
S. Ko lup EO ubodanje

10,

Priklju~ci

odvod lIode

6, Doni; nos ae alota

".

zo Modenj. tiskoco
Prikljucci zo dOllod i

od'lod vode

EO dovod

zo Moden;e ko/upo

51.360 ALATI ZA UBADANJE

NA HIDRAUUCNlM
-PRESAMA
1. Donji

noso~

2. Prsten

EO

oloto

odrz.olrfonje

rostojonjo

l Nasac prs lena zo

izvfa~en~

.(. Pry; prsten zo jzv/atenje

S. Drug; prsten zo izv/o fe" j_

&: Gran i lnik hoda

priUskivofo
7. l rv/akat

It lXI/ ute" komod

51.361 ALAr ZA IZVLAtENJE NA HIDRAUUtNiM

PRESAMA

I. Donji nosat a/olft

2. Prst.nov/ ZG uat/at.n,.

l/n/.kat
.( Drlal Izrlalttata

5. Sto pr.s.
,. Pritiivot pr ...

t. Ko/up zo'ubadanj'
2. Caura kolupo

J. Nosaf kalupo '

"Doni; nosa, olofa

5.. Noso( prsienovo za

;zvlocenj.
6.. 7. Prst",ov; za izvlo~enj.

a Tiskaf

zo ubadonj

.i Izvlokaf

10. Izbijaf ubod.nog komada

11, Skidof izvufenog komada
11, Vboden komad
13. Izvuf-en kom od
b . KOMfJlNOVANO VfJADANJE I IZVLACENJE

1. Tiskae zo sabiianj.
2. Tiskac za ubadanj.

3./zvlokac
l. Kalup ' zo sabijanjt

. Ka/up zo ubodanJ'
&,7. Prsteno v; za izvtacenj'

8. Donj; n osae alafo

<.KOMeINOVANO SABIJANJE,UBADANJE I IZVLAt.ENJE

51.362 ALATI ZA KOMBINOVAN PROC5 KOVANJA NA

HIDRAUL/CNIM PR5AMA

Nn s1. 362 b je pni!k:azan kombinovani alat za ubadanje i izvlai!enjc. No

stoJu prese 4 je montiran .nosac 5 sa prstenovima za izvla~enje 6 i 7. KaJup
za ubadanje 1 se nalazi u ~ur.i 2 nosaea 3. Mehanicki izbijae 10 dobiva pogon
preko prenosnika u povratnom hodu pritiskivaea prese.
Moguca je ,i veta kombinacija operacija. U kombinovanom alatu za sabijanje, ubadanje i izvlaeenje (s1. 362 c) se u gornjern dij el u alata nalay.e tlSkaci
za sabijanje I, ubadan je 2 i izvlakac 3. a u donjem nosaeu alata k alupi za sabijanje 4, ubadanje 5 i prstenovi za izvlacenje 6 i 7.

IX 6. Krzanje vijenca i probijanje plocica nn otkovcima

Kovanje na kovac kim cekicima i krivajnim kovackim presama se vrSI

p retezno sa otvorenim alatima (koji oko zavrsne gravure iroaju izraden kanal
za vijena.c), talm da se kao posljedica ovog naCina obrade oka otkovka obrazuje
vijenac. Osim toga, ako otkovak ima otvore cija se osa poklapa sa pravcem kretanja malja kovackog ce.k.ica (odnosno pritiskivai::a prese), to se pri kovanju sa
obje strane otkovka utiskuju slijepa udubljenja koja razdvaja plocica.
Obrezivanje otkovka po konturi, to jest krzanje vijenca i probijanje ploCiee se vrSi u posebnim alatima rul presama za krzanje i probijanje. Dve opeTacije se mogu vrSi!ti u hladnom ill vrucem stanju.
Ako se krzanje vijenca i probijanje plolJice vIii u hladnom sLanju, tada
ovi procesi ne mvise cd tempa rada maSina za kovanje. Proizvodnost prese kod
obrade u hladnom stanju je veca nego kod obrade u vrucem stanju, stoga je
pcrtreban manji broj presa. Tako, na primjer, dvije prese za krzanje i probjjanje
u hladnom stanju mQgu da prate rad hi kovacka cekica. Osim toga d konstrukcija alata za rad u hladnom stanju je jednostavnija i jeftinija.
Krzanje vij enca i probijanje ploCiea na otkovcima u vrucem stanju se vrsi u
slrij ed. e6im 51 uc aj evima :

1. Aka materi jal otk.ovka ima slaba piastlii::na svojstva u hladnom stanju, tada
se krzanje i probijanje mor a vditi u vrucem stanju. Kod krzanja i probijanja
u hladnam stanju po51:oji Opasn05t pojave pr5kotina kod ugljicnih celika sa
saddajem ugljika iz,nad O , 45~/o, ili niskolegiranih celika sa sadrbjem ugljika
iznad 0,250/0. Kod oViih vrsta ce1ika pri hladenju na vazduhu poslije kovanja,
dolazi do povecanja tvrdoce i krtostli.. Ukoliko se ove vrste celika I obraduju
u hladThOIn stanJu, tada ih treba prije krzanja i probijanja term.i.cki obraditi
(noronalizQvati).
2. SUa prese za krzanje i probijanje u hladnom stanju je ?matno veca od one
k oja je potrebna za istu obradu u vrucem stanj u. Racti toga otkovci veCih
dimenzija, k oji se kuj u na loovacklim i::ekicima sa tezinom pa.dajucih dijelova
iznad 1,5 t, ili k l"ivajnim kovack im presama sa sHorn pri tiskivai::a iznad
1 600 t, isklju c.iNO se krzaju i probijaju u vrucem stanju.

a.

Krzanje i p robijanje >se v rSi u vrucem stanju, uvijek, kada se iza ovih oper acija p r edvHia neka kovacka operacija, ill ka1ibriran je i ispravljanje otkovka. Teziti treha tome da $;e cijpJj proces obrade izvrli po mogucnosti sarno
sa jed.nim zagrijavaJ'ldem komada (~e tnog materijala).

4. Nekada sc i iz konstr uktiV1'li.h razloga mora priCi obradi u vrueern stanju.

A ka je, na primjer, debljma plocice za probijanje :;ma tna u odn.o6u na njcn
opseg, tad,a bi kod rada u hladnom sta nju u proboljcu nastala velika napre7.an ja iznad dozvoljenih. Da OJ se izbjegao 10m alata, potrebno je probJ.jati
komad u vruc'e m stanju, jer ce zagrijan komad firma1li manja spectti~ni deformaci.oni otpor,
E>rese za krzanje i probijanje u hladnom stanju se izdvajaju iz vruCih
pogona (kovacniea), dok se prese koje rade u vrucem stanju postavljaju u kovacnicama i rade u bateriji sa kovackim ~eki6ima, odnosno kovacklim presama.
Za rad u hladnom stanju se primjenjuju kdvajnc prese sa worn pritiskiva~a od 25 do 200 t, a za rad u vrucem stan j u krivajne prese sa silorn 160 do
1600 t. Otkovci koj~ z~ h tijevaju veee s ite za krzanje i probD.janje obraduju se
na hidrauLi6nim presama.
Krivajne p rese za manje i probijanje mogu da imaju sarno centralni pdtiskiva~. ill pored cen t raln og joS i bocni pritiskivac.
Na 91. 363 je prikazana krivajna presa od 400 t za kIrzanje ~ pI'?bijanje
otkovaka u vrucem stanj u. 'Poog,o nski mehanizam je momtiran na glavJ prese 2,
koja je zavrtnjima i stezrm .navrtkama 3 vezan~ sa ku6iStem. prese 1. Pogon se
prenosi sa eIlektramotora 5 preko pren06nika na zamajac 4, a sa ovog na glavno
vratilo prese 5. Cen.tralna klJipnjaca 7 pretvara rotaoiono iuetanje glavnog vr atila u trans1atomo 1cretanje eentralnog pci~kivaca 8, koj!i. klizi po vodicama
- kl izaaima 9, pricvrSce.nJim na kuCiStu prese. Na pritilsk!ival:u pr~e se pril:vr ~
SCava g.omji dio alata za krzanje, a .na stolu prese 10 donji rlW. BoCna klipnjaea
11 prenosi kretanje sa vrat.i.la prese na boCni pritriskIiv.ac. lIla kojj se monti1"a alat
za probijanje ploCiea.
Pooebnu painju treba obrati'b.i na kvalitet otkrzanog otkovka. UkoLiko se
na otk ovku primjecuju 06ta.ci vijenc;a (nakon krzanja), tada je potrebna. doda Lna
mehanicka obrada otkovka i na onim mjestima, lroja lliisu predvidena za dalju
obradu.
Rezna k.ont ur ~ ploce za krzanje se raW na osnovu konture otkwka u
podionoj ravru, is tim sto se predVlida dodatak za dotjenivanje na mderu. Definitivna 'Obrada ploce za krza.nje se vrSti. na OGnovu gotlovog atkovka. Kod nepr avilno obrat.1ene ploee za krzanje lll.OOe se desiti da se neotkrzani <lijelovi vi jenca
o.t kovka uvuk.u u zazor izmedu pr06j ekaea i plaCe za klrzanje, -.to u vecini slucajeva dovodi do l orna rctdnih dijelova alata.
Izmedu rezne ivice pl oce za k.rz.an.je .i prosjekata se predvida zraCno6t (f.)
na rafun smanjenja dimell2ija prosjekaca. Velifula zraCn06ti zavisi UikljuOWo ad
oblika i dimeIl2iLja popreenog presjek.a otkovka u .ravni nOlfmalno~ na r eznu
konturu (a ne zav.isi od temperature).
.
Za otk.ovke sa ravnim presjekom (I bip po s1. 364) zraenost (f) se 'o dreduje
na osnovu visine atkovka od podione ravni (h). a kad otkovk a okruglog pr esjeka
(II tip po s1. 364) u zavi.snoslli od preCnika otkovka (D).
ViBina H se mme odredilbi po ,obrascu:
H

(O,2D

+ I)mm

Profil prosjekaca se raw po crtezu ot.kovka sa vruCim k otama, odnosno.po

iBtom crtezu po kome se raw i zavrSna gravura kova &.og ukovn,ja. P r6Sjeka se
na m jero dotjeruje na osnovu gptovog ()t;kov~a .

,. Ku(iJte pres.
}. G/ovo pr.s.
l. SI.zlIo lIovrtko
~.

Zomojoc
5. EI.ktromotor
6. Gfovno vrotito

pr.s.
7. KflpnJolo
8. Prltlsk/vot p r . u
9. Klizn. vodle.

10. Stezno plota do"j.9 dJj./o 0/0-

to
H.

'<)" KRIVAJNA

~I .

80~no

PRESA ZA KRZANJE I PR08IJANJE

h

mm

mm

<5
~3
5 10 0,5
10-10 ~,
10-1' to
1'-30 t1
1, 5
"30

SI.~
IU.
~

kfipnjoto

I. TIP

mm

mm

<10
10-30
30-"
'8 - 59
59-70
>70

0,3
0,5
0,8
1,0
1,1
1,5

II. TIP

ZRACNOST IZMEOU PROSJEKACAI PLatE ZA KRZANJE

..IlL.

<:t

..

~ f, ~
+

;:

. y~
Oeb/JIM

1101

zo Itr zon)e

otltorllo Hmo 0

-~ I

Olm. nzlj. plol.

vl}en co

Cmm
oC

1,6

.,

1, 6 - ,

b,

blnin

10

35

11

'0
50

30
35

mm mm mm mm
50
55

6 0 . 15

'0

SI.365 KONSTRUKCIJA SEGMENTNE

PLOCE ZA KRZANJE

t. Olkovoll
2 VU~noc ollt o vk o
1 Ploiico z o p ro bijonj.

51.366 STVARNA DE8LJlNA

VIJENCA I PLOCICE

,
Ploce za krzanje mogu bili jednodjelne, ill sastavljene iz segmcnata
(51. 365). Segmentne ploce su lak!e za izradu i jeftinije. Jednodj elne plo~ dolue
u obm sarno za k.rz.anje otkovaka okruglih obHka, dok se goLovo kod svih slo1enijili oblika olkovaka koriste segmentne plo~e za krzanje. Rewa kontura
pJote se radi sa unutrasnjim nagibom od 5 da bi se olakta1o prot~klvanJe otkovka kraz alat. Na gornJoj strani plote z,a krzsJlje se izvodi pojas iIlne h,
na koji se postlavlja olkovak.. Sirina ovog pojasa odgovara irini mosta kanala
za vljenac (s1. 293}f a visina h je za 1 ..,. 1,5 puta veCa od debljine vijenca otkovka. Na taj naCin je 06tavljena mogutnast hnlienja ploCe nakon zatupljenja reznih ivica. Dimeruije plate za krzanje se odred:uju na osnovu debljine vijenca.
otkovka u proojelu mosta (el,
Prosjekat kod krzania ne vrSi u utero smlshl iBtu funkciiu kao proojekaf
kod ala ta za prosijecanje. Proojekac za krzanje u toku radnog procesa protiskuje
otkovak kroz olvor ploce za krzanje.
Sila prese potrebna za krzanje vijenca se odret1uje po obrCISCU:
F = p . t . ~m . K kg

gdje je :

P rom
t nun
kg
"t'1II ---""i
rom
K

opseg otkovka
stvarna debljina vijenca otkovka

I,:vrs lAJ\,;a

.koeficijent kojim se uzima U obzir zatupljenje reznih

<ivica alata. Ovaj koeicijent se kret:e u granicama
K = 1,5 ... 2

. _~

SIIllcanj a

Stvarna debl}ina vijenca

l=U+X

mm

gdje ie:
u mm -

x nun -

debljina vijenca U biniji smicanja.

Ova veliCina se odreduje grafi&.; (.J. 366)
izradna. to1erancija otkovka uzeta sa pozitivnlrn predznakom. Po obrascu (180 a)
x=Aa+Ac.

Cvrsto(:a SJfficanja se ..mole izraziti i pornoCu ~v.rstoCe istezanja relacijom:

"till

= D,S.

frill.

Ako se krzanje otkovka vrii u h1adnom stanju, frm se odreduje' po tabeli 4.

K.od krzanja u vrucem stanju treba uzeti u obili tempe.ra,turu otkovka, koj a Be
kod krzanja kreee u granica.ma 750 -+- 800C. Zavtisno od vrste matenjala krzanja crm se odreduje po tabeLi br. 82.
' . . Uvrltavanjem oViih v.rijedn.ostD. u obrazac za silu manja nastaje
F = (1,5 ... 2) . 0,8 . P (u

+ x) am =

(1,2 ... 1,6) P (u

+ x) Cfm

Ra.CunajuCi s a s rednj om vrijednooeu kDebci.jenta 1,4, dobiva se obn.zac za silu

kirivajne prese za krzanje otkovka:

1,4 P (u

+ x) O"rn

kg

(196)

Alati za krzanje u hladnom stanju se razlikuju od alata za kqanje u vrucem

st..anju, uglavnom po viSlmi donjeg nosaea alats. Kod alata za krzanje u vrucem
stanju ovaj n osac je znatno viSi nego kad alata za rad u hladnom stanju.
Na s1. 366 a pdkazan je alat za krzanje u hladnom stanju, sa plocom za
lcrzanj e 1, ue"rScenom pomocu kdina 9. Ovakve konstrukc-i.je se prumjenjuju
kada je pLoca za krzanjc izradena ~z jednog dijela, iIi .se sastavlja iz sarno dva
segmenta, a zracnost izmedu prosjekaca 2 i ploec za krzanje je f ~ 0,5 mm.
Ako se krza otkovak slofenijeg ob1i1 ka, tada se plota za krzanje 1 sastoji
iz vise segm enata, llc:vrscenih pomocll zavrtnjeva za stezanje 10 i zavrtnjeva za
podesavanje 11 (51. 366 b). I ova konstrukcija dolazi U obzir za vece z,racnosli
i:mledu pr{ASjekaca i place za krzanje (f ~ 0,5 nun).
Kod preciznih alata sa manjom zracnoscu (f < 0,5 mm) treba obezbijediti
balje centPiranj e gornj eg u odnoou na donj.i dio a1ata. To se najbolje postiie sa
slubnim v odicama.
Alati za krzanj e u vrucem s tanju 5e takode i~vade na razne naclne. I kod
ovih ala t a ploca za krzanje se pricvrscuje pomocu klina ako je zracnost f ;;::. 0,5
mm. Kod lacnij ih al ata (sa f < 0,5 !TIm) ploca za krZllnje se spaja sa donjim
nosacem alata pom ocu zavrtnj eva .. Ovakv.i alati redovito dmaju stubne yodice.
Na s1. 367 je prikazana k onstrukcija alata za istovremeno krzanJe dva
otkov ka u v rucem stanju. Ploea za krzanje I$ C sastoji iz segmenata 1 ucvrsecnih
pom ocll zavr tnj eva. U ploci za k rzanje su izradene rezne konture. Polozaj i dlmenzij e ov.i. h k.ontura od govaraju polozaju i d.imen~jama zavrSne kovacke gravure alata za istov remeno kovanjc dva .ot!>;.ovka, 1z slike se moze uoCim da je
alat snabdj ev en stubnim vodicama 8 i da je visina donj~g nosaea alata 6 znatno
veea n ego k ad alata za rad u hladnom stanju (po 51. 306). Skidac 5 sluli za
skldanj e lJli je nca sa prosjekaca za krzanje i primjenjuje se u slucajev,:ma kada
prosjekac n e ul azi U otvor ploee za krzanje i kad alata koji imaju malu zracllDst izm edu prosjckaca i ploce za krzanje. 1zrada ovih alata je dosta teska, ali
kod veCih proizvodJ'llill serija je potpuno ekonomslci opravdana.
Alat. za probijanje (s1. 368 a) sluzi za udaljavanje plOOice sa otkovka, U
cilju dobivanja otvora po cijeloj visLni otkovka. VeliCina zracnosti lizmedu probojca 1 i ploee za probijanje 2 zavi.s:i. od kOlliitrukoiij e otk"ovka ~ plocice z~ probijanje. Na primje.r, koc;l probijanja al'l.tom po semi pr.i..kazanoj na s1. 368 a
zracn05t se odreduje po obrascu:
f = (h . tg

Cl-

0,5) mm

s tim da se nalazi u granicama: f = (0,5 -+ 3) mm

Probijanje ploeica se IIl()ze kombinov8Illi .i. 's a ispravljanjem (kad'i.brJranjem).
Otkovak 6 se umece u gnijezdo ploce za probijanje 2, koja se raill po crtei:u
otkovka (61. 368 b). Nakon probijanja probojcem 1, pritisak \Se prenosi sa gornjeg
nosaca alata 4, preko skidaca 5, na otkovak, koji se ispravlja. U povrat.norn hodu
pribisk,j,vaea prese, sklidac 5, pod djejstvom opruga skida komad sa probojca.
Ovakav a lat se moze primii.jeniti za rad kako u hladnom , tako i u vrucem stan.ju.

---,
,,
I
5
b. SA PLato" ZA KRZANJE
utVRSCENO" po"oCu ZAVRTNJEVA

o. SA PLoeo" ZA KRZANJE
utVRSCENO" po"ocu KL INA
r. Segment; plote za krzonje
2. Prosjekor za kr zan}e
J. Drzet prosjekata
I.. Klin pro sjekota

7. Sio prese

8. Stezaljka
9, Klin plo~e zo JeI" zan)e

10. Zav r ton/za s tezonje

11. Zovrtanj zo pOde~o\lanje

5. Oonji flo sae afoto

6, Pri tiskivat prese

51.366 KON5TRUKCIJE ALATA ZA KRZANJE OTKOVKA

.

1. Segment; plo~e za krzonj e

2. Prosjekot za krzanje
3, Oriot prosjekata
I.. Ski dot vijenco otkollok o

5. Gornji nosot olot o

6, Donji nosat ala to

7, Zavrtonj

20

po"defa vonje

8. S tub na vodi ca

.9:

Couto stubn. vodice

5/.367 ALAT ZA /5TOVREMENO KRZANJE DVAJU OTKOVAt<A

,
/

_ -L

'

,
5
6

o. PRO BIJANJE

b. PROBIJANJE SA ISPRAVU ANJEM

10 pro bojoc

3. Orioe probojco

S. Skidoc komoao

2. P loca Za pro bi janj e

~. Gornji oosec aloto

6.0lkovok

SI.368 PROBtJANJE SLiJEPIH OTVORA

c-

10

, ..

..

o. SA KRU TIN SKIDA~M

b. SA EL AS Tj{~NIM SKIOACE M

1. P r oboj o c

6. Gor nji nosac ol oto

2. Ploco zo p rob ijonj e

7. Op r ug o

J. Skidoc komodo

8.

I.. NOS O ~ s kidoeo

9. Stubno YOdica

5. Oon j; oosoc ofo ro

10. Kfin

Cji v~i co

51.369 . KON5TRUKCtJE ALMA ZA PROBtJANJE

5LtJEPIH OTVORA U OTKOVCIMA

Za probijanjc olkovak!l sa Jcdnim o1vorom i ba zranoocu [ > 1.5 mm e

p rimjcnjuju jcdoostavrujc konslrukcijc alata (51. 369 0). U donjem nosaru a lala
5 je pricvrscena ploca za probijanje 2 pomocu klina 10. Krut.i skida 3 se nal,azi
na nosatima 4 spojcnim sa donJim ncl6aem alala. U gornjem wJclu ala La je
monLiran probojac l.
Ako jc kod probtjanja jednog, Ui vi.e o.tvora zracrv:.;t f < 1,5 m.m kori.slese a lati 50. stubnim vodicam a (s!. 369 b). Kod ovih alala su ploec za prob.i JanJ ~
2 i probojci 1 privrsceni pornocu zavrt.njeva, a skida 3 jc elast.ian (lci i na
zavojniro oprugama 7).
Sua prob:ijanja se odrcduje po obrascu:
F - P . t' . ~m K kg

SLvarna debljina ploCice za prohijanje (po sl. 366).

l

u'

Vclicma u' se odreduje gralicki u zavisnosti od debljine plocke s, raclijusa rl i

unutraSnjeg ugla nagiba 0.1 (sl. 366). Dodalkom v se predvic1a lroSen je !Spusla
u gravuri alata za kovanje. Ovaj dio gravure jc u radu jako opterecen , ta ko da
se veorna brw ~i, a time se povctava .stvama debljina plOCice koju trcba probiti. Obino se uzima v = (5 -+- 10) mm. Sve ostale velifinc imaju isLo znacenjc
kao U obrascu (196).
SUa krlvajne prose za probijanje ploCice mofe se, na 05ll0VU izloZenog.
izracunati po obrascu:
(197)

Opcracije krzanja vijenca i probijanja ploCica se mogu kombinovaLi, taka da

sc vrSe isLovremeno u jednom radnom hodu pritiskivaa prese.
Princ.ip-ijeina serna alata za istovremeno krzanje Vijenca i p robi janje pl o(:ica otkovaka okruglog oblika u horizontalnoj ra vru j e prikazana na s1. 370 a.
U poeetku procesa se pod pPit:iskom prosjekaca 4 sa otkovka 1 krza vijenac, a
zatim se probojcem 6 probija ploCica.
Alati za istovremeno krzanje i probijanje (s1. 370 b) rade po slije decem
principu. Olkovak ] sc postavlja u odgovarajuce gni j ezd o prosjekaca za krzanje
4, pa se u radnom hodu pritiskivaca prcsc vjjenac krza pomoCu ploee za krzanje
5. U toku da lj eg radnog hoda gomjeg d.i jela ala ta probojac 6 probija plOCicu.
Vij cnac se sa p ros jekaca skida pomocu skidaa 10, koj.i leu na oprugama, Hi
d obiva pogon sa pneumatskog uredaja za skid anje k oji je ugraden u prOOi'i. U
povratnom hodu pritiskivaca prese plata za krzanje 6 podife ploeu izbijaca sve
d o o ne visine, koju dopu.staju n osaCi izbijaca 9, a zatirn se priUsak prenosi Da
izbi jac 7, koji izbij a korna d iz p loe za krzanj e 5. .
Za O'lkovke o kruglog oblika (iii oblika koji je blizak okruglom) u horizonta lnoj ravni, sa prcDikom plocice za probijanje do 60 mm, kada se postavljaju veci zah tjevi u pogled.u centricnos li probij enog otvora i vanjskih dimenzija otkovka , p r imj enjuj e se kombinovani alat specijalne konstrukcije (s1. 371).
Ovaka v a1at ra w po prethodno opisanom pnincipu (po semi oa sl. 370 b).
Prosj eka za krzanj e 1 je uevr?icen u donjem nosa~u alaia 2, a probojac 3 1

1
Q .

lq

~,MA PROC'5A

\i. "-.L

\.1..

_,

b. ~EMA ALMA

1.0tkovalt

6. Probojac

2. Vijenac otkovko

7. Izbijac komada

J. Plot/co zo pr obijonj.

8. Plala izbijota

L Prosjeltac to krzenj.

9. Hosot izb ij ofa

5. Plala ZO

krzanj~

10. Sk/dot vi).nco

51.370 K OMB/NOVANI PROC.S/ KRZAt:l.JILVIJ.N...Ct.

5A PROBI)!lNJEM .SLlJEPIH OT~ORA

t, Prosjekot

zo

krzanj.

2. Donji nasal alata

J, Probojoc

zo probi j anj.

slli e plh otvoro

~.

P l ato t o /trzon}.

5, Go r fl}i nas a l

olo to

6. Izbijat koma d o

7. Ploca izbijoc o
8. Nosac iz b ij ato

9, P o dlo /na p l oc o
10. S tub n o yoefi co

5/.371 KOMB/NOVAN/ AL,AL ZA KRZANJE / PROB1JANJ 5L1JP/H OTVOREL (JDJJ..njih ad 60mm)

ploca za krzanje 4 u go mjem nc.sacu alaLa 5. 1(od ovakve konsLrukclj c ~u probojac i ploca za krzanje u ko nLakLu sa vl'utim oLloovkom sarno u pcriodu krzanj a i pJ'obijanja. 8Loga je vijek trnjanj'l ovakvog alata duii.
Konstl'ukcij c kombLnovan ih alata za krzanje i probijanjc s u veoma raznolike u zavisnosti od konliguracijc i dirocnzija ot!~ovaka .
Za krzanje i probijanje otkovaka sa vanjskim preCnikom 100 -7- 500 mm,
odnosno sa prccn ikom ol.vora 60 -7- 400 mm p nimj enjuje se kombinovaru a lat
pntkaza n na 51. 372. U ovoj izvcdbi jc pl'osjekac za krzanjc 6 pricvrscen u gornjcm nosaCli alaLa 5, a ploca za krza nj e 8 j probojac 7 se nalaze u donjcm n osaclt
alata 1. Ot.!~ovak se postavlja na plcCu za krzanj e i nakon zavl'scnog krzanja
vijenca i probijanja ploticc, otkovak pl"opada na izbijac 11. U p ovratnom h od u
priLiskivaca prese, gornji n osac o.l aLa povlaci z.a sohom nosac izbjjaca 9 sa
plocom 12. Na ovoj ploei se naJazsi izbijac 11, Lalto da isLj podize (ri zhija) otkovak.
Ukoliko se 7.aht.ijeva krzanje otkovka i probrijanje vlise otvora, tada se
primjcnjuju kombLnovani a lati postupnog djejstva. 811. 373 prJ.kazujc ovakav
alat, koji sluzi za pl'obijanje i krzanjc dva otkovka veza na medu soborn zajedrucklim vijencem. U prvom radnom hodu pniJtiskJvaca prese se u otkovcima probijaju olvori (prohojcima 4 i ploeom za probijanje 2). Zatim se otkovak prebacuje u dio alata za krzanje, pa se u drugom radnom hodu pl;tiskivaca prcs;:'
prosjckaccm 3 j ploeom za krzanje 1, krza zajcdniCki vJjenac oba otkovkn.
Primjcr:

Proracunati silu kl'ivajne prese za kl'zanjc vijcnca i probijanje plocice otkovkr:.

prikazanog na 51. 289 b.
1. Sila potl'ebna za krzanje vijenca.

U primjeru iz poglavlja IX 2. 2. 4 su proracunate dimenzije vijcnca oLkovka'

debljina Vlijenca (visina mosta)

prelazni l'adLjus
najveCi preenik otkovka .

R
D ,"~~

3 mm
=
1,5 mm
=
= 201,3 mm

S obzirom na podat.ke iz primjcra u poglavlju IX. 1, izradna tolerancij a za

otkovak tezinc Go = (4 -7- 6,3) kg, sa debljinom vijenca c = 3 mm , iz tlbelc
br. 77 za kvalitet '\l 3

x =

I::J..

+ I::J.. c =

1,7

+ 0,1

= 1,8

mm

Van j:sk.i ugao nagJ;ba a. = 5

MatcI'lijal otloovka je C.3830 (VMV 175), pa je po tabelti br. 82 za krzanje u
vrucem stanju

O'rn= t 5

kg

.~

mm-

Ako se na osnovu zadanih podataka (c, Ria.) prema 51. 366 u povecanoj
razmjeri nacrta prelazn.i WO otkovka u vijenac, tad a se iz graficke konstrukcije oCi tava vrijednost
u = 4,5 mm.

PRES)EK orKOVKA
GORN)I POLO!A)

DON)I POLO}A)

1 Donji nasaloloto
~. S/uoljlfo
J. Stubna .,oc!ieD
l.. taufO vodie.

S, Gornj; flosot alota

6. ProsJ~kOC zo krzonje

9. Nosot Iz bijofo
10. Pr . nosnik
I f. Iz b'J0T: If amado
/1. Plata jZ b/joto

7. Probojac
8. Plata 10 krzanj.

SI.372 KOMBINOVANI ALAr ZA KRZANJE 1 PROBIJANJE

SL,(.!EPI'1 OT..'t..QRA (Olkovdka do"

500ini."pre(!nikQ)

SE",A ALArA
to Plata 10 kfzonJ.

1.

!t";"Jj":"~'i.

5
1

P{o~o 10

probijonj.

J. Pros)rkot 10
krzonjr

.(. Probojoc
5. Skidot vljrnco

so

proSjekaCO

6. Skidof
komodo so
probojC'o

1. Garoj; nasal
a/ata

4 Don); nasal
oloto

.S I.373 KOMBINOVANI ALAr POSTUPNOG QJJTVA ZA KR.Z,Al:l/E.

( PR08JJANJE SLIJEPIH OTVORA QVAJU OTK01I4KA

Opseg otkovka

P -= 1t . Dmu = 1t . 201 ,3 """ 632 mm

UvrtavanJem ovih vrijecinosti

trebna za krzanje vijenca
F = 1,4 P (u
F =

2. Sila za probijanje

ij~

obrazac (198) dobLja

+ x) (1m -

1,4,632 (4,5

S8

sUa prese po-

= 5 rom
= 12 mm
= So

+ 1,8)

600 kg

plo~ice.

Prema podacima iz poglavlja IX. 1 slijedi:

-

debljina ploCice za probijanje

prl'lazrti radijus
unutram ji ugao nagiba .

r1

al

Iz graieke konstrukcije za zadane podatke

u' =

16 mm

Dodatak za trosenje gravure za kovanje

v=6rrun
Pr e~n.ik
OOIlOVU

konture otvora po kojoj se vIii probijanje plOOice rafuna se n a

dimenzija otkovka i izradnih tolerancija, koje daju najveee dimen-

zlje.

d = (35

+ 0,9) -

(46 - 0,9) tg (1,

d = 34,1- 45,1 ' tg 8 = 27,8 mm

Opseg otvora
P =

7t .

d =

7t.

27,S = 87.3 mm

Sila probijanja (obrazac 197)

+ v + x) O'IJI
1,4,87,3 (16 + 6 + 1,8) 15 =

F = 1,4' P (u'

F =

4a 600 kg

3. Sila krivajne prese za u.stovremeno (komtinovano) krzanje i p r obijan je

F

= 83 600 + 43 600 = 127 200 kg = 127,2

h.bor krivaj ne prese se vrSi na osnovu Ukupne sile potrebne za krzanjc

p robija nje sa koeficijentom sigurn06ti od 1,25.
FM = 1,25 F - 1,25 ' 127,2 = 159 t = 160 t

Za kornbinovanu operaciju krzanja vijenca otkovka III urobijanjem plotice

tlotrebna. je kn~v'ajn a prMa ad 160 't

LITERATURA

AxaoAeWMR

Hayx

06paOoTKa MeTBnJfOB AaBnCHHeM. MHCTUTYT W8WMHaaeJJ;eHHII. ,nOKJIaAbl. MocKBa, 1958.

2. AK8AewMIl

HaYK

HORble npoQeccbl 06pa6oTIOi MeTaJinOB .u:aaneHHew.

CCCP
CCCP

HHCTHT)'T w8WHHoae,n,eHHII. MOCKBB, 1962.

3. AHrepBaKc A. H.
HAIl
4. ATpoweHKO A . n.

5. AorpoweHKo A.
CanoB
XeCMH

C. M.

6. Bauder

U.

7.

Bo!i~

n.,

C. H .,

Be306J1olbtaR WT8wnOBKa.

Mawr"3. MoclQra -

JIeHHHrpa,ll;, 1956.

MeXaH1ll3aQ11R H aBTOMaT3aLl~IR rOpJl'feH WTaMnOBR:}{.

MalIDfHOCTpoelUte. MocKsa - JIeHHHrpa.n;, 1963.

CoapeMeHHe WTaMnH ,llnR o6pe3JOt o6noJl.
MaWHHOCTpoeHHC. MocKsa -

Tlefzieher von Ht)hlkorpern

Stahl und Eisen 71. S. 500 Fi.zi~ka
Nau~na

B.

JIeHHHI'paA. 1968.

dicken Stahl'>lechen.
5 12, 1951.

8US

metalurgija.

knjlga. Beograd, 1955.

KOBK, H o&beMHaR' WTaMIlOSKa.
Mawm3. MocKBa. 1960.
9. B r u C han 0 w N. un d Gesenkshmieden und Warmpressen.
Reb e I ski W .
VEB Verla, Technlk. Berlin, 1955.
MeX8HM3MK npoK8THbIX CTaHOB.
10. LJ;enMKoB A . H.
.'
Mawno. MOCltB8, 1946.
11. EAHepan n. n.,
TeopHR JIJlaC'm'fecKoA .D:e<PoPMa4WI '" 06pa6oTJta lIeKOHcTaHTMHoB H. II. TannOB A8BneHHew.
M8llIl'H3. MOCKB8 - KMeB, 1960.
Das TieWehblech.
12. E isenko lb F.
Akademlsche Verlagsgesellschat. Leipzig, 1951.
Impact and Cold Extrusion of Metals.
13. Everhart L.
Metal1urglcal Engineer Chemical Publishing Company
Inc. New York, 1964.
XOnOAH811 WTawnOBKa BbJAaBnHBaHHev.
14. 4aBopCKM A B . E .
MalllHHQCTPOeKHe. MocJtBa - JIeKHlu'PM. 1988'.
Flesspressen von Stahl.
15. Feldmann N . D .
Springer Verlag. Berlin - Gottingen - Heldelber"
1959.
16. . tKJlHMOH OB 10. t.; UUTaMnOBKa ~COB8HKeK.
MawHHOCTpoeHlte. MocKBa, 1964.
n03Hax JI. A.
Dislocations,
1'1. Fridel J.
P ergamon Press. Oxford - Lon don - New York, 1964:.
BUdsame Formung der Metalle In RechnUllJ und
18. ao1e!1 A.
Versuch.
Akademie Verlag. Berlin, 1961.

8. BplO'XaHoB

A. H.