Seluklular Devrinde Tp Bilimi ve Hekimler Hakknda

Notlar
Notes on Medical Science and Medical Scientists Durng the Seljukids
Hseyin Kayhan*
zet
Gelime hzn kaybetmi olarak XI. yzyla ulaan slm medeniyeti Seluklularn orta-douya hkim
olmalar ile birlikte tekrar ivme kazanmt. Seluk ailesinin liderliinde slm dnyasnn liderliini stlenen
Trkler, byk bir dinamizm ile duraklayan bu medeniyeti tekrar canlandrdlar. Bilimde, sanatta, edebiyatta ve
medeniyete yn veren dier btn alanlarda hzl bir gelime gsterdiler. Gelien bilim dallarndan birisi de tp
oldu. nsanlarn yaadklar yerleim merkezlerinde hastaneleri yaygnlatrp, kurduklar tp medreseleri ile iyi ve
kaliteli ok sayda hekim yetitirdiler. Eskiden beri bilinen tedavi usullerinin yannda yeni yntemler belirlendi ve
bunlar sratle hayata geirildi.

Anahtar Kelimeler: Seluklular, tp bilimi, hekim, tedavi, slm.

Abstract
Islamic Civilization lost its momentum by 11th century. However, When the Seljukids established control
of the Middle East, it started to gain momentum again. The Turks began to lead the Muslim world and with their
relentless energy brought a new life to Islamic civilization. In arts and sciences they made advances. One of the
fields the Turks contributed was medicine. They founded large numbers of hospitals in many cities and established
medical schools. They also developed new treatments and revolutionized the medical science.

Key Words: Seljukids, Medical Science, Doctors, treatment, Islam

Seluklularn Orta ve Yakn-Douda hkim olmalar ile birlikte slm dnyasnda
bata siyas durum olmak zere, ekonomik, sosyal, din, kltrel ve demografik deiiklikler
meydana geldi. Duraklayarak, yava yava kmee yz tutmu 400 yllk bir medeniyet,
Ouz Trklerinin slmiyeti kabul edip, bu dinin yayld dnyaya hkim olmalar ile birlikte
tekrar canland, yeni ve daha gl filizler vermee balad. Bunun sonular siyas alanda
birlik ve bar salarken, her alanda byk ilerlemelerin yaanmasna ve slm Ronesans
diyebileceimiz bir devrin ortaya kmasna sebep oldu.
Bu gelimelerin tabii sonular etkilerini en ok ekonomik ve bilimsel alanlarda
gsterdi. Bilimi gelitirmek iin slm dnyasnda ilk defa devlet eli ve desteiyle yaygn
*

Yrd. Do. Dr; Onsekiz Mart niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm - anakkale

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Seluklular Devrinde Tp Bilimi ve Hekimler HakkndaNotlar

156

olarak medreseler kuruldu. Salanan huzur ve refah ortam sayesinde bu eitim kurumlarnda
etkili bilim yapld. Bu nemli evreyi iyi anlayabilmemiz iin dnemin bu alanda yetimi
bilim adamlarn tanmak ve eserlerini bilmek zorundayz. Bilimsel gelimeyi bu ekilde daha
iyi kavrayabiliriz.
slm dnyasnda tp bilimi Seluklulardan nce de ileri seviyedeydi. Abbaslerin
baehri Badadda 304/916-917 ylnda be tane hastanenin varl bilinmektedir. Bundan ki
yl sonra devrin byk hekimlerinden gayr Mslim Sinan b. Sbitin gayretleriyle iki byk
hastane daha almt. 311/923 ylnda vezir bnul-Furat kendi parasyla bir hastane daha ina
ettirmiti. 355/966 ve 371/981 yllarnda iki hastane daha yaplm ve faaliyete gemiti.
Bunlarn dnda sfahn ve Vst gibi byk ehirlerde birok hastaneler ina edilmiti.1
Turul Beyin 1055te ordusuyla Badada girip, Iraktaki Buveyh hkimiyetine son
vermesinden sonra her alanda byk bir hareketlenme ve canlanma balamt. Bu amala bir
ok yeni sosyal tesisler ina edilirken, bir yandan da eskiden yaplm olup, daha sonra
kullanlmad iin harabe haline dnen tesisler onarlmaya ve canlandrlmaya baland. Bu
cmleden olarak, Badadn nde gelen kiilerinden olan eyh Abdulmelik Eb Mansur b.
Ysuf (460/1067-68), 981 ylnda Diclenin batsnda hizmete alan ve sonradan terkedilerek
harabe haline gelen Bimaristn Addyi tamir ettirdi. Buray yeni batan dzenleyerek eitli
blmlere ayrd ve 3 hazinedar ile 28 tabip tayin etmek suretiyle tekrar canlandrd.2
Grnd kadaryla, slm dnyasnda tp bilimlerinin temeli Mslman olmayan
unsurlar (ounlukla Hristiyanlar ve ksmen Yahudiler) tarafndan atlm ve uzun bir sre
onlar tarafndan devam ettirilmiti. Bu durum Seluklular dneminde byk lde deimi,
tersine dnmt. Yani, hekimlerin ounluu Mslman idi. Bunlarn ierisinde sonradan
slmiyeti seenler de bulunmaktayd.
Sultan Melikah, byk hastaneler yaptrm, salgn hastalklarn zararlarndan
korunmak iin halk bedava tedavi edecek ve bunun iin gerekli ilalar temin edecek bir
salk tekilat kurdurmutu.3
Tp eitimi genellikle hastanede tatbiki olarak verilmekteydi. Hekimin etrafnda
toplanan renciler, onun anlattklarn dinleyip, hastalar ile kadavralar zerinde yapt
uygulamalar grerek hastalklar tanyor ve tedavileri konusunda bilgi ediniyorlard. Daha
sonralar medreselerde de tp eitimi verilmee baland. Bunun dnda zel tp okullar
kurularak buralarda bir yandan eitim, dier yandan da hastalara hizmet verilmee baland.
Buralarda ders veren hocalar, ayn zamanda dier hastanelerde de hekimlik yapmaktaydlar.4
Bunlara ramen, hastanenin medrese ile yakndan ilgili olduu grlmektedir. Bunun sebebi
olarak da medreselere bal bir tp okulunun bulunmas gsterilebilir.5
Seluklu devletini yneten hanedan ve onlardan esinlenerek yksek brokratlar ile
Trk komutanlar birbirleriyle yarrcasna bilimsel bir gayretkelik iine girmilerdi. Bu
cmleden olarak, vezir Muneddn Ahmed el-K, bata doduu yer Kn olmak zere,
Ebher, Zencn, Gence ve Arrn gibi ran ve Azerbaycann nemli ehirlerinde medreseler ve

el-Kft, hbrul-Ulem b Ahbril-Hukem, Nr. J. Lipper, Leipzig, 1903, 193; A. Mez, Onuncu Yzylda
slm Medeniyeti, slmn Rnesans, ev. S. aban, stanbul, 2000, 424; J. Pedersen, Mescid, A, VIII, 60.
2
Bundr, Zubdetun-Nusra ve Nuhbetul-Usra, ev. K. Burslan, stanbul, 1943, 32-33.
3
bnul-Cevz, el-Muntazam f Trhil- Mulk vel-Umem, Haydarabad, 1357, IX, 27.
4
bn Eb Useybia, Uynul-Enb f Tabaktil-Etibb, Kahire, 1299/1882, II, 266.
5
J. Pedersen, a.g.y.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Hseyin Kayhan

157

hastaneler ina ettirmi, lkenin ilmen ykselmesine katkda bulunmutu.6 Melik Tutuun
klelerinden Humar Tegin olduka varlklyd ve halk iin yararl birtakm sosyal tesisler,
hayr kurumlar yapmaktan holanrd. Bu amala Badadda Nizmiye Medresesi
yaknlarnda, Bbul-Ezcde, Tutuiyye Medresesinin yannda ayn isimle bir hastane ina
ettirmiti.7 Mustevf Azzeddn Eb Nasr b. Ahmed b. Hmid, Irak Seluklular Devleti
hkmdar Sultan Mahmudun karargh iin alt, edevt, adr, ila, tabib, hademe ve
hastalar iki yz deve tarafndan tanabilen ok byk bir gezici hastane ina ettirmiti.8 Fars
atabegi Ebbekir b. Sad (1226-1260), irazda Dru-if-i Muzaffer adnda bir hastane
ve birok hayr messesesi ina ettirmiti.9
Seluklu devlet adamlarnn bilimsel gayretkeliinden bahsederken zellikle
Nizmul-Mlk anmak gerekmektedir. nl tarihi bnul-Adm (1260), bu byk veziri u
cmlelerle ifade etmektedir: Nizmul-Mlk, ihsanlar, dller ve balar datmaa, vakf
gelirleriyle medreseler, mescidler, ribatlar ve binalar onartp, takviye etmee, en gzel, en
nefis kitaplar kapsayan kitaplklarla medreseleri sslemee balad. Daha sonra her ilim
alan ile ilgili hoca ve rencileri kalabilecekleri yerlere yerletirdi.... O, lkede medrese ina
eden ilk vezirdi. Mderrislere, fkihlere, ediplere, irlere, erf ve reislere aylk balard.10
Muahhar tarihilerden Subk (1370), bu Seluklu vezirinin bata Badad, Msul, sfahn,
Herat, Merv, Nibr gibi byk ehirler olmak zere, ran ve Irakn btn ehirlerinde
medreseler ina ettirdiini sylemektedir.11 Bu anlatlanlar Nizmul-Mlkn kendi
insiyatifiyle ortaya koyduu bir durum gibi grnmekle birlikte, phesiz Seluklu Devletinin
bilime bak asn da ortaya koymaktadr.
slm dnyasnda hekimlerin yetimeleri iin zel tp medreseleri bulunmaktayd.12
Hastanelerde hastalar zerinde pratikler yaplarak renilen bilgiler tatbikatla pekitirilmekte,
hekim adaylarnn renmeleri ve tecrbe kazanmalar salanmaktayd.
bn Cubeyr, 1182 ylnda geldii Dimakta 20 tane medrese ve eski bir hastanenin
bulunduundan bahsetmektedir. Nureddn Mahmud Zenginin 1154te ina ettirdii bu
hastanede, gelen kim olursa olsun btn hastalara hizmet sunulurdu. Ayrca bu hastalarn
ilalar parasz olarak verilirdi.13
1165-1173 yllar arasnda Orta-douyu gezen Yahudi seyyah Tudelal Benjamin,
Badad anlatrken, oradaki hastaneler ve ileyileri hakknda ok deerli bilgiler verir. Bu
seyyah, Abbas halifelerinin Badadn kenar semtlerinde bir hastane ve bir imret
yaptrdndan bahisle, fakir halkn burada bedava tedavi olduunu belirtir. Ayn zamanda bu
hastanenin yaps hakknda da bilgiler verir: Hastane bir ok bloklardan olumakta ve her
blokta odalar bulunmaktadr. Muhtemelen hastalardan ayr bir blokta, saylar 60 bulan
doktorlar iin zel brolar bulunmaktadr. Hastanenin btn giderleri bizzat halife tarafndan
karlanmaktadr. Anlald kadaryla, bu hastanenin bnyesinde akl hastalar iin de
6

Nsireddn Mun-i Kirmn, Nesmul-Eshr min Letmil-Ahbr, Nr. Mr Celleddn Huseyn-i Urmev,
Tahran, 1959, 65.
7
Ykt el-Hamev, Mucemul-Buldn, Nr. F. A. el-Cund, Beyrut, (Tarihsiz), II, 18.
8
Bundr, 129-130.
9
Devletah Semerkand, Tezkretu-uar, ev. N. Lugal, stanbul, 1977, II, 264.
10
bnul-Adm, Bugyetut-Taleb f Trhi Haleb, ev. A. Sevim, Biyografilerle Seluklular Tarihi, Ankara,
1982, 40, 58.
11
Subk, Tabakatu-fiyyetul-Kubr, Kahire, 1324, III, 137.
12
A. Sayl, Ortaa slm dnyasnda ilm alma temposundaki arlamann baz temel sebepleri (Avrupa ile
mukayese), Aratrma, I (1963), 38.
13
bn Cubeyr, Rihleti bn Cubeyr, Beyrut, (Tarihsiz), 219-220.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Seluklular Devrinde Tp Bilimi ve Hekimler HakkndaNotlar

158

Drul-Mristan adnda ayr bir blm bulunmakta ve aktif olarak grev yapmaktadr.
Yazn kavurucu scaklarndan dolay akln kaybeden hastalar buraya alnr ve eski salna
kavuuncaya kadar tedavi grrlerdi. evrelerine zarar vermelerini nlemek iin hastalarn
ayaklarna zincir vurulmakta idi. Salna kavuan hastalar taburcu edildikten sonra
kendilerine bir miktar para verilir ve evlerine gnderilirdi. Btn grevleri bu gibi kurumlar
denetlemek olan mfettiler her ay dzenli olarak tefti grevlerini yaparak, bahsi geen
hastanenin grevini aksatmadan yapmasn salarlard.14 phesiz ki Seluklu hastanelerinin
yaps ve ileyileri de ok farkl deildi.
XII. yzyl Suriyesinin nemli simalarndan olan Arap meliki Usme b. Munkiz
(1095-1188), Suriye sahil eridini elinde tutan Hal devletlerinde yaayan Hristiyanlarn
uyguladklar tedavi yntemleri hakknda bilgiler vermektedir. Onun anlattklarna gre,
uygulanan yntemler slm dnyasnda deneye ve bunun sonucunda uygulanan ilaca dayal
tedavinin ok gerisinde, olduka ilkel uygulamalar iermektedir.15
Tp medreselerinin says, dier medreselere gre azd. Bunun da sebebi bu bilimin
tatbiki olmas idi ve ancak ifahanelerde uygulamal olarak eitim verilebilmekteydi.
renciler hastanelerin eyvnlarnda (konferans salonlar) toplanarak hastalklar ve onlarn
tedavi ekilleri hakknda verilen dersleri dinlemekte, rendiklerinin hastalar zerindeki
uygulamalarn grerek eitim almakta idiler.16
Seluklular devrinde bir medrese balca u blmlerden olumaktayd:
Eyvn: Medresenin en nemli blmlerinden birisi olup, bugnk konferans
salonunun karldr.
Mescid: Eyvnn tam karsnda yaplm olup, ibadet eden herkese akt.
Mderris odas: Buras birden fazla odadan oluan, mderrisin istirahati iin ayrlm,
ona zel odalar idi.
Pansiyon odalar: Yatl rencilere ayrlan, birbirlerinden bamsz odalardan
olumaktadr.
Hademe lojman: Medresenin bakm ve temizlii ile megul olan hizmetinin
barnd mstakil bir evdir.
Tuvalet ve banyo.
Mutfak ve yemek salonu.
Btn malzemelerin muhafaza edildii genel depo.17
phesiz bunlarn yanna bir ifa-haneyi blmleriyle birlikte eklediimizde,
Seluklular devrinde bir tp medresesinin yaps ortaya km olacaktr.

14

Tudelal Benjamin ve Ratisbonlu Petachia, Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika
Gzlemleri, ev. N. Arslanta, stanbul, 2001, 64.
15
Usme b. Munkiz, Kitbul-tibar, ev. Y. Z. Cmert, stanbul, 1992, 180-185.
16
A. elebi, slmda Eitim retim Tarihi, ev. A. Yardm, stanbul, 1983, 120.
17
A. elebi, 126-129. Yazar burada Nureddn Mahmud Zenginin Dimakta yaptrd Nriye Medresesini rnek
olarak almtr.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Hseyin Kayhan

159

Seluklular Devrinde Yetien Baz Hekimler

Seluklularn hkim olduklar dnemlerde hekimlik meslei ile uraan ve
evrelerinde tannan bir ok tp limi bulunmaktayd. Kaynaklardan bulabildiimiz ve bazlar
pek bilinmeyen belli bal hekimler unlardr:
Filozof Evhduz-Zemn Ebl-Berekt b. Melikut-Tabb: Irakl filozoflardandr.
Czzam iyiletirici ila bulmutur. Sultan Muhammed Tapar zamannda yanl tehis ve
yanl ilalar verdii iin bir mddet hapsedilmiti. Irak Seluklu hkmdar Sultan Mesudun
kulun hastalnn tedavisi iin Badaddan Hemedana getirilmiti. Onun ayrlmas Badad
halkn olduka zmt.18
Ali b. Muhammed el-Hicz: Tbbn kurallarn iyi bilen ve bu konuda eitli risaleler
yazan bir hekimdir. Sultan Sancarn ve Harezmah Atszn iltifatlarna mazhar olmu ve
onlarn adlarna ithafen kitaplar yazmt. 546/1151-52 ylnda doksan yanda iken vefat
etmitir.19
mm Ebl-Hasan Ebrsem: Nisbrda tahsil alm, ulemdan Kuran hafzl ve
kraat renmiti. Gaznede hekimlerin kskanlklar ile karlamt. Olu Mahmd, bilgili
ve iyi bir hekim idi. O, Sultan Sancar dneminde Seluklu Devletinin hizmetinde hekimlik
yapm, matematik ve tp bilimleri ile de megul olmutu.20
el-Ecell el-zz Baheddn Muhammed b. Mahmd b. Ysuf bn el-Bed: Sultan
Sancar dneminin nl tabiblerinden idi. Tbb ve farmakalojik aratrmalar yapmt.21
Filozof Muhammed b. Ahmed el-Mamr el-Beyhak: Kendisi Beyhakda Musev
asll bir ailede dnyaya gelmiti. Zamannn en nemli bilim adamlarndan birsiydi. Filozof ve
hekimliinin yannda dier bilimlerle de yakndan ilgilenmiti. Bu cmleden olarak, rasat
almalar iin sfahna gitmi ve Sultan Melikehn emri dorultusunda mer Hayyam ile
birlikte almalar yapmt. sfahnda iken vezir Tcul-Mulkun hizmetinde de
bulunmutu. Melikahn lmnden sonra ise Sultan Muhammed Tapar zamannda
almalarna devam etmiti. Kendisi bir mddet sonra smillerin etkisine girmi ve daha
sonra da ldrlmt.22
Ebl-Feth Kek: Sultan Sancar dneminin hekimlerinden idi. Tp ve farmakoloji
alanlarnda aratrmalar yapmt. Beyhakta dnyaya gelmiti. Eitimini orada eitli
hocalardan alm, devrin bilimlerinin yannda tp bilimini de renmi, hekim olmu ve
medreselerde dersler vermiti. Olduka baaral ve tannm bir hekim idi.23
Ebl-Hatem el-Muzaffer el-sfizr: mer Hayyam ile ayn dnemlerde yaam bir
hekim ve filozof idi. Aralarnda bilimsel mnakaalar yaparlard ve her seferinde kendisi galip
gelirdi. Matematik ve dier bilimlerde ok baarlyd. Sultan Sancar dneminin byk bilim
adamlarndan birisiydi.24

18

Ali b. Zeyd el-Beyhak, Tetimme Sivnul-Hikme, Nr. M. af, Lahore, 1936, I, 150-153.
Ali b. Zeyd el-Beyhak, 134.
20
Ali b. Zeyd el-Beyhak, 133.
21
Ali b. Zeyd el-Beyhak, 156.
22
Ali b. Zeyd el-Beyhak, 162-164; Ykut el-Hamev, Kitbu rdul-Erb l Marifetil-Edb, Nr. D. S.
Margoliouth, London-Leyden, 1913, VI/6, 335 vd.
23
Ali b. Zeyd el-Beyhak, 99-100.
24
Ali b. Zeyd el-Beyhak, 119-120.
19

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Seluklular Devrinde Tp Bilimi ve Hekimler HakkndaNotlar

160

Mecdul-Efdil Abdurrezzak et-Trk: Edib Ebl-Abbasn rencisiydi. Sonradan

hendese rendi. Emr Seyyd erefuz-Zemn Muhammed el-lk ile ilmi mnakaalarda
bulunurdu. Medresede tp ve matematik dersleri verirdi.25
Cell Ebl-Hasan el-Esrad: Irak Seluklu Sultan Mesudun hekimi idi.26
Ebl-Feth Abdurrahman b. Hzan el-Mervez: Hendese, tp, astronomi bilimleriyle
urard. Ziyclerini Muteber es-Sencer adl eserinde toplamt. Sultan Sancar ona bin
dinar vermi ve maa balamt. Kendisi fi mezhebindendi. Enlem ve boylam hesaplar
yapm, Arimedin suyun kaldrma kuvveti prensibini gelitirmi, gzlemlerini Kitbu
Mznil-Hikme adl eserinde yazmt. Ayrca farmakolojik aratrmalarla da ilgilenmiti.27
Nizm-i Arz: Sultan Sancar devrinin nemli bilim adamlarndandr. Ayn zamanda
tannm bir hekimdir. ahar Makale adl eserinin drdnc ksmnda tp bilimi ve mehur
hekimlerden bahsederken, kendisinin lmcl bir hastasn kan alma yntemi ile nasl
iyiletirdiinden bahsetmektedir.28
Edb smil: Sultan Melikah zamannda ve Sultan Sancar devrinin bir ksmnda
Heratta yaam byk bir filozof idi. En ok hekimlii ile tannmaktayd. Tp alannda bir
ok aratrmalar yapmt. Kendisi din taasubdan dolay eyhul-slm Ensr tarafndan
saldrlara maruz kalm ve kitaplar yaklmt.29
el-Muhezzeb Ali b. Ahmed b. Hebel: 550/1155 ylnda dnyaya gelmiti. Seluklu
dnemi tabiblerinin en byk ve bilgililerinden birisiydi. Msulda yaam ve tm hayatn
orada geirmiti. Hadis rivyetleriyle de uramaktayd. Tp sahasnda yazlm bir ok
tannm eserleri vard. Mays-Haziran 1213 tarihinde vefat etti.30
Tabib Eb Ali Yahya b. sa b. Cezle: XI. yzyl Seluklu devrinin nemli
hekimlerinden birisiydi. Kendisi Hristiyanlktan dnerek slmiyeti semiti. el-Minhc ftTb adl ila ve gdalardan bahseden, devrinin hekimlerinin elinden drmedii nemli bir
eseri vardr. Herkesi cretsiz tedavi eder, hatta ilalarn bile kendisi hazrlard. Arap edebiyat
ve mantk bilimi ile de yakndan ilgilenmiti. 493/1099-1100 tarihinde vefat etti.31
Hibetullah b. Melik Ebl-Berekt Evhduz-Zemn: Badad'l tannm Yahudi bir
tabipdir. Tp bilimleri yannda mantk ve riyaziyye gibi eitli bilimlerle de megul olmutu.
Sultan Mahmud'un ve karsnn hizmetinde bulunmu, bu hizmetlerinden dolay onlarn
ihsanlaryla dllendirilmiti. Sonradan Mslman olan bu lim, "Mu'teber" isimli tp
bilimlerine ait tannm bir eser yazmt.32

25

Ali b. Zeyd el-Beyhak, 124-125.

Ali b. Zeyd el-Beyhak, 129-130.
27
Ali b. Zeyd el-Beyhak, 161-162.
28
Nizm-i Arz, ahar Makle, Nr. M. Kazvn, London, 1910, 87-88.
29
Nizm-i Arz, 84-85.
30
bnul-Esr, el-Kmil ft-Trh, Nr. C. J. Tornberg, Beyrut (Tarihsiz), XII, 302; A. Sheyl nver, Tb Tarihi,
stanbul, 1943, 97.
31
bnul-Esr, X, 302; Kad mdeddn, el-Bustnul-Cmi Tevrhuz-Zemn, Nr. C. Cahen, BEO, VII-VIII
(1937-38), 115; Abl-Farac, Abl-Farac Tarihi, ev. . R. Dorul, Ankara, 1987, II, 341; bn Kesr, el-Bidye
ven-Nihye, ev. M. Keskin, stanbul, 1995, XII, 309 vd.
32
Abl-Farac, Trhu Mutasarud-Duvel, Nr. A. Salhn, Beyrut, 1890, 364-365; bnul-Ezrak, Trhu
Meyyfrikn ve mid, Artuklularla ilgili ksmlar Nr. ve ev. A. Savran, Erzurum, 1992, 89; O. Turan,
Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul, 1980, 338.
26

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Hseyin Kayhan

161

Hibetullah b. Huseyn el-sfahn: 530/1135-36 ylnda vefat etmiti. Seluklu

dneminin tannm Mslman tabiplerinden birisiydi.33
Hibetullah b. Sd b. Tilmz: Badadl Nasrn bir bilim adam idi. Abbas halifelerine
hizmet etmi ve bu sayede ykselmiti. Tp bilimleri yannda edebiyat ve iirle de megul
olmutu. Halife Muktefnin hizmetinde iken Aralk 1164-Ocak 1165 tarihinde vefat etti.34
Fahreddn er-Rz: 544/1149 ylnda Reyde dnyaya geldi. bnul-Htib adyla
mehurdur. eitli bilim dallaryla uram ve deerli eserler yazmtr. Tp ile de megul
olmu ve aratrmalarda bulunmutur. Felsefe ve tp bilimleri ile ilgili olarak medreselerde
dersler vermitir. 606/1209 tarihinde vefat etmitir. Seluklu dneminde yetien en nemli
hekimlerden birisi olarak n salmtr.35
Abdulltif Badad: Seluklu devrinin nemli bilim adamlarndan birisidir. 557/1161
ylnda Badaddaki Nizmiye Medresesinde edebiyat, felsefe ve kimya dersleri okutmutur.
Daha sonra tp bilimleri ile megul olmu 585/1189 ylnda Msula, bir sene sonra davet
zerine ama, oradan da Kahireye Salheddn Eyybnin nezdine gitmitir. amda tp
dersleri vermitir. 629/1231 ylnda Badadda vefat etmitir. 165 tane bilimsel eseri mevcut
olup, bunlarn 134 tanesi tbb makalelerdir.36
Necbeddn Semerkand: Seluklular devrinin hekimlerinden birisidir. XII. yzyln
ikinci yarsnda yaam ve 619/1222 ylnda Moollarn Herat igali srasnda ldrlmtr.
Esbb ve Almt adl bir eseri bulunmaktadr. Bu eser, kendisinden nce yaplan
almalardan meydana getirilmi bir derlemedir.37
bdullah Emnud-Devle Ebl-Hasan b. Said b. Telmis: Retorik sanatnda, Arap
grameri ve iiri gibi birok ilimlerin yannda, zellikle tabiplii ile tannmt. Hastalklarn
tedavisinde olduka baarlyd ve bu haliyle Seluklular devrinin en byk tabiplerinden
birisiydi. Devrin hkmdarlarnn ilgisi ve himyeleri sonucu madd ynden olduka rahat bir
hayat geiren Hristiyan asll hekim, 90 yanda olduu halde ubat 1165 tarihinde Badadda
vefat etti.38
Ebl-Hekim el-Magrib: Endlsde domu ve sonradan Iraka gelerek orada
bilimsel faaliyetlerini devam ettirmi Yahudi bir hekimdi. Genlere Oklidesin kitabn
okuturdu. Devlet adamlaryla aras iyiydi. Bu sayede ksa srede tannd ve ykseldi. Daha
sonra Irak terk ederek Dimaka gitti.39
Sonu olarak, Seluklulardan birka asr nce balayan slm medeniyetinin yksek
hamlesi X. yzylda bir duraklama dnemine girmi ise de Seluklular dneminde etkinliini
devam ettirmiti. Baz bilimlerde, zellikle de tp bilimlerindeki gelimeler bu dnemde ayn
hzla devam etmiti. Bu alanda slm dnyasnn her yerinde saysz tabipler yetiti. Bunlar
deneysel aratrmalar yaparak, ok sayda eserler verdiler ve renciler yetitirdiler. slm tbb
33

Abl-Farac, Trhu Mutasarud-Duvel, 366.

Abl-Farac, Trhu Mutasarud-Duvel, 364.
35
bn Eb Useybia, II, 23-30; Abl-Farac, Trhu Mutasarud-Duvel, 493; A. Sheyl nver, 96.
36
A. Sheyl nver, 97.
37
A. Sheyl nver, a.g.y.
38
Sryani Mihael, Vekayinme-kinci Ksm (1042-1195), ev. H. D. Andreasyan, 1944 (TTK Ktphanesinde
bulunan baslmam tercme), 200; Abl-Farac, Tarih, II, 402-403; ayn. mlf., Trhu Mutasarud-Duvel, 364;
bnul-Esr, X, 234. Bu son tarihi, taht mcadeleleri srasnda bir ara Sultan Berkiyarukun iek hastalna
yakalanan kardei Mahmudun askerleri tarafndan ele geirildiini ve gzlerine mil ekilip, bylece saltanat
mcadelelerinin dna itilmek zereyken, bu tabibin araya girerek onu kurtardndan bahsetmektedir.
39
Abl-Farac, Trhu Mutasarud-Duvel, 366-367.
34

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Seluklular Devrinde Tp Bilimi ve Hekimler HakkndaNotlar

162

byk bir gelime gstererek, gnmzn modern tbbna nclk etti. Bu gelimede Trk
hkmdarlarnn zel gayretlerinin de byk etkisi bulunmaktadr. Her ne kadar mezhebi
gayretlerle yaplm olsalar da devlet eliyle yrtlen gl medreseleme gayretleri ana
grevini yerine getirmekle kalmam, bu arada pozitif bilimlerin gelimesine katklarda da
bulunmutur. Bu devirde ok sayda hekim yetimesi ve bunlarn devrin entelektel yapsnda
etkili roller stlenmesi Seluklu devrinin baarsn ortaya koyan en nemli gsterge olmutur.
Bibliyografya
Abl-Farac, Abl-Farac Tarihi, ev. . R. Dorul, Ankara, 1987.
Abl-Farac, Trhu Mutasarud-Duvel, Nr. A. Salhn, Beyrut, 1890.
Ali b. Zeyd el-Beyhak, Tetimme Sivnul-Hikme, Nr. M. af, Lahore, 1936.
Bundr, Zubdetun-Nusra ve Nuhbetul-Usra, ev. K. Burslan, Irak ve Horasan
Seluklular Tarihi, stanbul, 1943.
elebi, A., slmda Eitim retim Tarihi, ev. A. Yardm, stanbul, 1983.
Devletah Semerkand, Tezkretu-uar, ev. N. Lugal, stanbul, 1977.
bn Cubeyr, Rihleti bn Cubeyr, Beyrut, (Tarihsiz).
bn Eb Useybia, Uynul-Enb f Tabaktil-Etibb, Kahire, 1299/1882.
bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, ev. M. Keskin, stanbul, 1995.
bnul-Adm, Bugyetut-Taleb f Trhi Haleb, ev. A. Sevim, Biyografilerle
Seluklular Tarihi, Ankara, 1982.
bnul-Cevz, el-Muntazam f Trhil- Mulk vel-Umem, Haydarabad, 1357.
bnul-Esr, el-Kmil ft-Trh, Nr. C. J. Tornberg, Beyrut (Tarihsiz).
bnul-Ezrak, Trhu Meyyfrikn ve mid, Artuklularla ilgili ksmlar Nr. ve ev. A.
Savran, Erzurum, 1992.
Kad mdeddn, el-Bustnul-Cmi Tevrhuz-Zemn, Nr. C. Cahen, BEO, VII-VIII
(1937-38).
Kft, hbrul-Ulem b Ahbril-Hukem, Nr. J. Lipper, Leipzig, 1903.
Mez, A., Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, slmn Rnesans, ev. S. aban,
stanbul, 2000.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Hseyin Kayhan

163

Nsireddn Mun-i Kirmn, Nesmul-Eshr min Letmil-Ahbr, Nr. Mr Celleddn

Huseyn-i Urmev, Tahran, 1959.
Nizm-i Arz, ahar Makle, Nr. M. Kazvn, London, 1910.
Pedersen, J., Mescid, A, VIII.
Sayl, A., Ortaa slm dnyasnda ilm alma temposundaki arlamann baz temel
sebepleri (Avrupa ile mukayese), Aratrma, I (1963).
Subk, Tabakatu-fiyyetul-Kubr, Kahire, 1324.
Sryani Mihael, Vekayi-nme - kinci Ksm (1042-1195), ev. H. D. Andreasyan, 1944
(TTK Ktphanesinde bulunan baslmam tercme).
Tudelal Benjamin ve Ratisbonlu Petachia, Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa,
Asya ve Afrika Gzlemleri, ev. N. Arslanta, stanbul, 2001.
Turan, O., Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul, 1980.
Usme b. Munkiz, Kitbul-tibar, ev. Y. Z. Cmert, bretler Kitab, stanbul, 1992.
Ykut el-Hamev, Kitbu rdul-Erb ila Marifetil-Edb, Nr. D. S. Margoliouth,
London-Leyden, 1913.
Ykt el-Hamev, Mucemul-Buldn, Nr. F. A. el-Cund, Beyrut, (Tarihsiz).

History Studies
Volume 3 / 1 2011