ABBASILER

ncenin Hulefa-yi Raidin devrinde yin'in ehid edilmesiyle sonulanan Ker-

ABBASILER
( .:.r.- l.JI ) evi halifeleri, islam 'n n grd dev-
Hz. Peygamber'in amcas
Abbas'n soyundan gelen
ve 750-1258 yllar arasnda
hkm sren hanedan
1. SiYASI TARH
Il. MEDENiYET TARH
A. dari ve Siyasi TekilAt.
B. Askeri Tekililt.
C. Adli Tekil<'lt.
D. ilim ve Kltr Hayat.
E. timai ve ktisadi Hayat.
uyguland grlmektedir. Ancak Em-
let reislii yerine, Arap asil snfna da-
yanan hkmdarl getirdiler; bylece
cihanmul islam devleti yava yava
etnik unsura dayal bir devlet halini al-
d. Emeviler zamannda giderek imti-
yazl bir sosyal snf durumuna gelen
Araplar arazi vergisinden muaftlar ve
ordugah ehirlerini meydana getirmek
iin yalnz onlar silah altna almyorlar
d. Divana kaydedilen askerlerin byk
bir ksm Araplar'dan meydana geliyor.
her trl tazminat ile fethedilen blge-
bela facias . iktidara kar yaplan m-
cadeleleri daha da sertletirdi. ii pro-
pagandas ksa srede etkili oldu ve
dou eyaletlerinde ka laba lk bir taraf-
tar kitlesi meydana getirdi. Mevaii,
iiler'in grleri dorultusunda Hz.
Peygamber'in neslinden gelen meru
bir halife fikrini benimsedi. Bylece
mevaii ile iiler arasnda Emevi iktidar
na kar bir ittifak kurulmu oluyordu.
Bu arada Sffin Sava ' ndan sonra orta-
ya kan Hariciler, devaml isyan halinde
idiler ve az da olsa devlet otoritesinin
zayflamasna sebep olmu lardr.

L F. Sanat. _j lerden gelen ganimet ve pa ra dnda Emevi hilafetinin balca zaaflarndan

1. SiYASI TARH.
ismini Hz. Muhammed'in amcas Ab-
bas b. Abdlmuttalib b. Haim'den alan
bu hanedana ilk atalarna nisbetle
"Haimiler" de denilmektedir.
islam dnyasnda Emeviler'in yerine
Abbasiler'in ynetimi ele geirmesiyle
idari, askeri. siyasi ve ilmi sahalarda
ok byk deiiklikler olmu, Ab-
basiler'in iktidara geldikleri 750 yl.
islam tarihinin en nemli dnm nok-
talarndan birini tekil etmitir. Ab-
basiler'in iktidara gelmesi, Emevi idare-
sinden memnun olmayan gruplarn li-
der kadrolarnn temsil ettii ve nc-
ln yapt youn bir propaganda
ve tekilatianan byk bir kitlenin faa-
liyeti neticesinde mmkn olmutur.
Emevi halifelerinin bir asr kadar de-
vam eden idarelerinde benimsedikleri
siyasi grler ve yaptklar uygulama-
lar. geni bir sahaya yaylm bulunan
islam toplumu iinde eitli gayri mem-
nun unsurlarn ortaya kmasna ve so-
nunda Emevi hanedannn yklmasna
yol amtr.
Hz. Muhammed'in kurduu islam
Devleti'nin asli unsurunu Araplar mey-
dana getiriyor ve devletin kurulduu
Arabistan'da pek az gayri mslim ya-
yordu. Hulefa-yi Raidin devrinde ya-
plan fetihlerle Msr. Suriye, Irak ve
ran lke topraklarna katld. Emeviler
devrinde de devam eden bu fetihler sa-
yesinde devletin snrlar Endls'ten
Orta Asya ilerine kadar uzanmt.
Arap fatihler. fethettikleri lkelerin sa-
kinlerine. cizye demek artyla eski
dinlerine bal kalma hakkn tandklar
gibi. islamiyet'i kabul edenlere de ken-
dileriyle eit haklar tanyorlard. islam'n
bizzat kend i bnyesinde bulunan bu d-
ayrca aylk ve yllk alyorlard. birisi de Arap kabileleri a rasnda ard
arkas kesilmeyen mcadeleleri nle-
Fethedilen yerlerde islamiyet'i kabul
memi olmas ve hatta bizzat bu mca-
eden Arap olmayan unsurlara (meva-
delelerin iine girmi bulunmasdr. Arap
li" ) gelince. bunlar idari. iktisadi ve
an' anesi, kabileleri kuzey ve gney Arap-
sosyal bakmlardan ikinci snf vatan-
lar olmak zere iki ksma ayryordu.
da muamelesi gryorlard. Genellikle
Kabileler arasnda islam'dan nce gr-
ehirlerde bulunan mevaii, teoride
len rekabet ve savalar slamiyet'le bir-
Araplar'la eit haklara sahipti. fakat
likte byk apta ortadan kalkmt.
uygulamada hi de byle deildi.
Ancak fetihlerden sonra siyasi ve ikti-
Mslman olmalarna ramen. devletin
sadi menfaatler eski dmanlklar ye-
gelirlerinin arttrlmas maksadyla ken-
niden krkledi. Yeni kurulan ordugah
dilerinden her trl vergi. hatta gayri
ehirlerinde bu kabileler belirli yr.elere
mslimlerin dedikleri bir vergi olan
yerletirildiler. islami devirde kuzey ve
cizye bile alnyordu. Fetihlere piyade gney Araplar arasndaki ilk srtme
olarak katlyor, buna kar lk Arap ye Muaviye zamannda rastlanmakta-
svarilerinden daha az aylk ve gani- dr. Bu mcadeleler devlet otoritesinin
metten daha az pay alyorlard. Emevi zayf olduu dnemlerde ok kanl
halifelerinin mevaiiye kar takip ettik- mecralara srklenmekteydi.
leri bu siyaset. Halife mer b. Abdla-
Yezid'in lmnden sonra ortaya
ziz tarafndan terkedildi ise de onun
kan hilafet mcadelesinde, gney
lm ile tekrar eski duruma dnld.
Araplar'ndan Kelb kabilesi Emevi aile-
Bu tutum iktidara kar kuwetli bir mu-
sinden Mervan b. Hakem'i, kuzey Arap-
halefetin domasna zemin hazrlad.
lar'ndan Kays kabilesi de Abdullah b.
Hz. Osman'n ehid edilmesinden Zbeyr'i destekliyordu. Bu iki kabilenin
sonra meydana gelen hadiseler. islam 684 ylnda Mercirahit'teki kanl sava ,
dnyasnda asrlarca devam edecek ka- Beni Kelb'in yani Emeviler'in galibiyeti
rklklarn kmasna sebep olmutur. ile sonuland. Bu savala Emevi halife-
Emeviler ve bu ailenin reisi durumunda leri tarafszlklarn kaybederek kabile-
olan Suriye Valisi Muaviye b. EbO ler arasndaki mcadeleye bizzat katl
Sfyan. Hz. Osman'n ldrlmesini ba- m oluyorlard. Halife 1. Velid zamann
hane ederek Hz. Ali'nin halifeliini ka- da (705-715) Haccac'n destekledii Kays
bul etmedi. Bunun zerine meydana kabilesi glenirken. buna karlk Ve-
gelen gelimeler sonucu Cemel ve Sffin IId'in kardei Sleyman da Yemenliler'i
savalarnda mslmanlar kar karya destekliyordu. ll. Velid'in tahttan indiril-
gelmi ve karde kan dklmt. 661 mesinde en nemli rol oynayan ve on-
ylnda Hz. Ali'nin de ldrlmesi ve o dan sonra halife olan lll. Yezid de Ye-
lu Hasan'n halifelikten feragat etme- menliler'in desteini salamt. Halife-
siyle Muaviye'nin halifelii kesinleti. lerin bu yola ba vurmalar, birlik ve
Ancak Hz. Ali taraftarlar Irak'ta iktida- btnlk iinde bir imparatorluun ha-
ra kar sert bir muhalefet balattlar. lifesi olmaktan ok, belli bir zmrenin
Muaviye'nin Irak Valisi Ziyad b. Ebih'in temsilcisi haline gelmeleri sonucunu
kat tutumu. aradaki gerginlii daha da dourdu. Bu ise Emeviler'in dn
arttrd. Bilhassa 680 ylnda Hz. Hse- hzlandrmtr.
ABBASlLER

Emevi hanedannn zayflama sebep-
leri arasnda, ll. Velid'in halifelikten
haredilmesinde aile arasnda ortaya
kan i mcadeleyi de belirtmek gere-
kir. Bu olayla, yllardan beri Emeviler'in
hakim olduu Suriye ikiye blnm
oluyordu. Bu ihtilaf o hale geldi ki. son
halife ll. Mervan Dmak' terkederek
kendisine hilafet merkezi olarak Har-
ran seti. Bu arada, son Emevi halife-
lerinin ok beceriksiz oldu klar da unu-
tulmamaldr.
Btn bunlarn yannda d ier bir yp bas lm, yerine olu Muhammed b.
ratc g de Abbasiler idi. Abbasiler hi-
lafet makamn ele geirmek iin btn
bu artlar kendi lehlerine ustaca kul-
lanmasn bilmile r. yava ve emin
admlarla hedeflerine doru ilerl emi
lerdir. lke apnda yaygn olan mem-
nuniyetsizlikten faydalanan Abbasiler.
ksa zamanda Emeviler'e kar balat
lan harekete yn verir hale geldiler. Hz.
Peygamber'in amcas Abbas ve olu
Abdullah siyasi olaylara katlmam,
ilimle megul olmulardr. Abdullah 'n
olu Ali de babasnn siyasetini takip
etmi, ancak 1. Velid tarafndan baskya
maruz kalnca Dmak" terkederek 714
ylnda, Suriye hac yolu zerinde bulu-
nan Humeymeye gitmek zorunda kal-
mt. te burada, slam'daki siyasi
mcadelenin belki en eski ve en ince
propaganda hareketi balam oldu.
Abbasiler daha harekete gemeden
nce Horasan'da kuwetli bir g olan
iiler faaliyet halinde idiler. iiler Hz.
Muhammed'in ailesinden birinin halife
olmasn istiyorlard. Bu devirde iiler ' in
byk bir ksm Hz. Ali'nin olu Mu-
hammed b. Hanefiyye'nin olu Eb
Haim'in etrafnda toplanmt. Eb
Haim ikametgahn Humeyme'ye nak-
ketini on iki nakib ve bunlara bal
yetmi da* byk bir gizlilik iinde
yrtyordu.
Horasan'da ilk baarl admlar atan,
Hida adl bir propagandacdr. Ar fi-
kirlere sahip olan Hida, etrafna ksa
srede kalabalk bir grup toplad.
Merv'deki iiler de ona katldlar. Hida
balangta baz baarlar kazanmasna
ramen 736 yln da yakalanarak idam
edildi. Ayn yl, Hida'n isyanndan nce
Abbasi ailesinden Ali b. Abdullah b. Ab-
bib, Ts yaknlarnda Nasr b. Seyyar'
Ali gemiti. Muhammed, Abbasi hare-
ketinin kuwetlenmesinde babasndan
ok daha fazla gayret sarfetti. Muham-
med Hida tanmad ve btn kt- merkezini oraya nakletti.
lkleri onun s rtna ykteyerek davay
ayakta tutmasn bildi. Abbasi nakib ve
daileri kendilerini bir iktidar isteklisi ol-
maktan ok, Allah ta rafndan istenilen
deiikliin a raclar olarak tantyorlar
d. leri srdkleri dava, hakkn haksz
la kar yapt mcadele idi. Biat
kendileri iin deil, ileride Peygamber
ailesinden, zerinde sonradan ittifak
edilecek bir ahs adna alnyordu.
26 Austos 743 tarihinde imam Mu-
hammed b. Ali b. Abdullah vefat edin-
ce, yerine vasiyeti zer ine olu brahim
geti. Horasan'da gelimekte olan ihti-
lal faaliyetinin dizginlerini eline alan
brahim 745 ylnda Eb Mslim"i. mu-
kaddes ailenin vekili sfatyle Horasan'a
gnderdi. Eb Mslim'in milliyeti kesin
olarak bilinmemekle beraber Arap ol-
mad muhakkaktr. O, Abbasi ailesine
intisap etmeden nce Kfe'de kle ve-
ya mevla* olarak yayordu. Gen yata
olmasna ramen Abbasi hareketini
ynetenlerin dikkatini ekti ve imam
bra him b. Muhammed'e onu kazanma-
siyah bayrak ald. Bir mddet Sife-
zen'te kalan Eb Mslim buradan
Alin'e, oradan da Mahiyan'a geti. Eb
Mslim, Horasan'daki Emevi taraftarla-
rnn toplanmasna frsat vermeden bu
eyaletin baehri Merv'i igal etti. Ho-
rasan Valisi Nasr b. Seyyar, Nisabur'a
ekilmek zorunda kald. Merv, Mervr-
rz, Herat. Nesa ve Ebiverd ehirleri
zaptedildi. Bu srada brahim'in yann
dan dnen ve onun tarafndan baku
mandanla tayin edilen Kahtabe b. e
malp etti. Artk Horasan'daki Emevi
kuwetleri kmt . Haziran 748'de
Nasr Nisabur'u terketti ve Eb Mslim
Nasr ve onun etrafnda toplanan
Arap kabileleri Kumis ehrinde tutun-
maya altlar. Horasan'daki bu geli
meler zerine Halife ll. Mervan, Irak
Valisi Yezid b. mer b. Hubeyre'ye Ho-
rasan'a yardmc kuwetler gndermesi-
ni emretti ; ancak gnderilen kuwetler
Nasr ile birlemeden malp edildi.
Kahtabe ve olu Hasan. Kumis'i zaptet-
tikten sonra batya doru ilerlemeleri-
ne devam ederek Rey ve Hemedan' ele
geirdiler. 749 ilkbaharnda sfahan ci-
varnda yaplan sava kaybeden Nasr"n
artk tutunabiiecei yer kalmam, Kah-
tabe'ye Irak yolu almt. Olu Hasan'
nden gndererek kendisi de onu takip
ediyordu. Hasan Cella'da karargah
kurmu olan bn Hubeyre'den syrlarak
Dicle'yi geti ve Kfe'ye doru ilerleme-
ye balad. Kahtabe ise 27 Austos 749
tarihinde bn Hubeyre'nin karargahna
ani bir baskn yaparak onu malp et-
ti; bn Hubeyre mstahkem ehir
Vast'a ekildi. Bu gece savalar arasn

letti ve Abbasiler ile temasa geti. Hat- s tavsiye edildi. brahim Eb Mslim'i da, Abbasilere ilk askeri baarlar ka-
ta bir rivayete gre. 98 !716-17) ylnda yanna alarak kendi fikirleri istikame- zandrm olan Kahta be ldrld; ku-

vefat srasnda imameti Muhammed b. tinde yetitirdi ve kendi vekili olarak manday olu Hasan ald ve 2 Eyll'de

Ali b. Abdullah'a vasiyet etmiti. Byle-
ce Abbasiler daha balangta iiler'in
desteini salam oldular.
Abbasi propagandas ve yer alt faali-
yetlerinin merkezi Kfe olup bu faali-
yetleri yrten tekilat 718 ylnda ku-
rulmutu . Kaynaklar ilk nce Arap'tan
Arapa yaplan propagandann balad
tarihi 100 (718) yl olarak ver mektedir-
Horasana gnderdi. Kfe'yi zaptetmeye muvaffak oldu.
Artk Abbasiler"in Kfe'deki gizli idare-
Eb Mslim"in Horasan'a giderek ha-
reketin idaresini ele almas, ihtilal faali- si ortaya kabilirdi. Peygamber ailesi-
yetinin bir dnm noktas olmutur. Bu nin veziri unvann tayan Eb Selerne
srada Horasan'daki Arap kabileleri ara- ei-Hallal, gizlendii yerden karak ida-
sndaki mcadele had safhaya varmt. reyi ele ald. Abbasiler de artk n pla-
Ksa srede ihtilal faa liyetlerinin geliti na geme zamannn geldiine karar
i Horasan ehirlerini dolaan ve ii verdiler. Horasan'da ihtilal hareketi
ler"in ba daisi Sleyman b. Kesir ei-Hu- hzla gelitii srada Halife Mervan,

ler. Ancak bu konuda kesin bir ey
sylemek olduka gtr. Zaten ilk faa-
liyetler hakknda verilen bilgiler de ka-
rktr. lk zamanlar Abbasi taraftarlar
ar darbeler yemiler. fakat faaliyetle-
r inden vazgememilerdir. Abbasi hare-
zafnin yerine liderlie geen Eb
Mslim, mam brahim ile devaml te-
mas halinde idi. Nihayet 15 Haziran
747 tarihinde Sleyman b. Kesir"in ta-
raftarlarnn toplu halde bulunduklar
Sifezen"te mam brahim 'i n gnderdii
brahim'i Harran'a gtrerek hapset-
ti. Rivayete gre brahim, kendi yeri-
ne kardei Eb'I-Abbasn gemesini
vasiyet etmiti. Abbasi ailesi Kfe'nin
zaptndan sonra oraya gitti, fakat pek
iyi karlanmad.

32
 o 30' 4'5" 60"

45"

:::
V)
:::
z
"\;,l
("-:J,Q

: o .
~
BUHARA TA~
~
o o
o 0
SEMERKANT
V)

:
-
h
:

....~...
.Y.Ye
o s!cl lJAA.sE
30'

o HAYBEA
-<
o MEFCZUK
<"

11

J') '

)>
a

D Abbasll~r'in en gen i snrlar

a
)>
(f)
i='
lN m
lN Al
ABBASILER
Eb Seleme, Ali eviadn tuttuu iin
onlar oyalamaya alyordu. Bunu far-
keden Horasanllar bir emrivaki ile
Eb'I-Abbasa biat ettiler. 28 Kasm
749 Cuma gn Kfe Camii'nde Eb'I-
Abbas'a biat edildi. Eb'I-Abbas, halife
olarak okuduu ilk hutbede hakimiyet
hakknn Abbasiler"e ait olduunu eit
li deliller ileri srerek ispat etmeye
alt. Abbasiler, ihtilal hazrlklarnn koymutur. ihtilal hareketi her ne ka-
balad ilk anlardan itibaren iiler'le
birlikte hareket ediyormu gibi grn-
yorlar ve gerek niyetlerini aa vur-
muyorlard. Ancak iktidar ellerine gei-
rince onlara srt evirdiler. Eb'I-Abbas
karargahn, iiler"in ounlukta bulun-
duu Kfe'den Hammam-A'yen'e nak-
letti ve Eb Mslim'in yardmyla Eb
Selerne ile Sleyman b. Kesir'i ortadan
kaldrd.
Kahtabe ve olu Hasan gneyden
Kfe zerine yrrlerken, ikinci bir or-
du Eb'I-Abbas'n amcas Abdullah b.
Ali kumandasnda kuzeyden Suriye isti-
kametinde ilerliyordu. Halife ll. Mervan.
Suriye ve ei-Cezire Araplar'ndan topla-
d bir ordu ile Byk Zap kenarnda
Abdullah' karlad. Sava 16 Ocak 750
tarihinde balad ve on gn devam etti.
Mervan'n birlikleri arasnda kan an-
lamazlk sebebiyle Abdullah sava ka-
zand. Bu hezimetten sonra Harran'a
ekilen Mervan, orada da kalamayaca-
n aniayarak Dmak'a, oradan da
rdn'deki Ebfutrusa kat. Abdullah
b. Ali hibir mukavemetle karlama
dan Dmak nlerine geldi ve ksa bir
muhasaradan sonra ehri zaptetti (26
Nisan 750) Mervan' takip eden birlik
Yukar Msr"da Bsir ad verilen yerde
ona yetiti ve Austos 7SO'de cereyan
eden arpmada Mervan ldrld. Bu zahid grnmeyi ihmal_etmiyorlard.
yl scmlarna doru Vast'ta mukavemet
etmekte olan bn Hubeyre de teslim
olunca Emevi hilafeti tarihe karm
oldu.
htilalin baanya ulamasndan ve
Abbasiler'in iktidara gelmesinden sonra
Emeviler'e mensup olanlar her tarafta
hunharca katiedildL Muaviye ve mer
b. Abdlaziz'in mezarlar hari, dier
halitelerin mezarlar alarak kemikle-
rinden bile alma yoluna gidildi. Eme-
v1er"e kar giriilen cinayetierin en
by, Abdullah b. Ali'nin bulunduu
Suriye'de meydana geldi. Abdullah.
Ebfutrus'ta Emevi ailesi mensuplarn
bir ziyafete davet etti. Yemek srasnda
okunan bir msradan aniden hiddetle-
nerek Emeviler'den 80 kiiyi ldrtt.
34
Abbasi ihtilalinin karakteri ve ihti- mesinin nemli sonular olmutur. Bu
laicilerin esas istekleri hakknda eitli deiiklikle idarenin arlk merkezi.
grler ileri srlmektedir. XIX. yzy bir Akdeniz lkesi olan Suriye'den. su-
ln baz Batl tarihileri, Emeviler'le lanabilen zengin bir vadi ve birok ti-
Abbasiler arasndaki mcadeleyi Arap- caret yollarnn kava olan lrak'a
lar'la ranit unsur arasnda rk bir gemi, bylece Bizans yerine ran'n
mcadele olarak kabul etmekteydiler. tesiri younluk kazanmtr.
Daha sonra yaplan yeni arat rmalar Abba$1 ihtilalinin baanya ulamas
bu grn doru olmadn ortaya ile birlikte Araplar ve zellikle Suriyeli-
ler iin hakimiyet devri sona ermi
dar ranit unsurun youn olduu Hora- oluyordu. Bylece Arap ve mevali ara-
san'da balami ve ilk baarsn orada sndaki fark ortadan kalkm, hatta
kazanmsa da ihtilalin elebalar mevall Araplar'a kar stnlk bile
Araplardr. On iki nakibden sekizi kazanmt. htilalin ar ykn
Arap, drd mevali idi. Ayrca Hora ~ omuzlarnda tayan Horasanllar dev-
san'n eitli ehirlerinde ok sayda
Ietin yksek makamlarn paylatlar.
Arap yerlemi ve bunlarn byk bir Hareketin lideri Eb Mslim byk bir
ksm Abbasi ordusu iinde yer almt. nfuz ve iktidar sahibi oldu. lk Abbasl
Abbasi ihtilali. yukarda sebepleri ak halifesi adeta onun glgesinde yay
lanrken belirtildii gibi, Emevi hane-
ordu. Halife Mansr. Eb Mslim'in bu
danna kar cephe alm eitli unsur-
hakimiyetine tahamml ederneyerek
larn beraberce hareket etmeleri so-
onu ldrtt. Ancak bununla devlet
nunda baanya ulamtr. ihtilali ha- iindeki ran nfuzu krlm olmuyor-
rekete geiren ve baanya ulatran du. Bermeki vezir ailesi, Mansur dev-
g rki bir temele deil, muhtelif rinden itibaren uzun mddet iktidarn .
menfaat gruplarnn ittifakina dayan devam ettirdi. Bu sefet de Bermek1er
yordu. devlet iinde halife kadar kudret sahi-
Abbasiler hilafeti ele geirdiklerinde, bi olmulard. 803 ylnda Harnrreid
genellikle Emeviler'in temsil ettii bir bahane ile Bermeki ailesini berta-
"mlk-devlet" yerine. dine dayal dev- raf etti. Harnrreid'in lmnden
let eklinde gerek halifelik fikir ve sonra. oullar Emin ve Me'mn ara-
idealini temsil eden kimseler olarak sndaki hilafet mcadelesi. ayn za-
karlandlar. Halife cuma namazlarn manda Arap ve ranit unsurun iktidar
da Hz. Peygamber'in hrka-i erifini mcadelesi idi. Anne ve baba tarafn
{brde) giyiyordu. Etrafn . himayesi al- dan Abbasl ailesine mensup olan
tnda tuttuu ve devlet ilerinde tavsi- Emin'i Araplar. annesi iranit bir cariye
ye ve grlerini ald fakihler ve di- olan Me'mn'u da iranitlar destekliyor-
er din alimleri eviriyordu. Abbasl ha- du. Neticec:te Me'mn'un galip gelmesi.
lifeleri, yerlerini aldklar Emevl halife- Araplar' devlet idaresinden tamamen
leri gibi dnyevi zihniyet ve temaylde uzaklatrd.
olduklar halde, etrafa kar dindar ve
Me'mn, halifeliinin ilk yllarnda
Merv'de bulunduu srece iranit unsu-
Abbasiler. hilafet merkezi olarak Su- run tesirinde kalarak kendisi iin de za-
riye yerine lrak' tercih ettiler. Birinci rarl baz icraatta bulundu. Ancak hadi-
halife Eb'I-Abbas es-Seffah. Frat'n selerin hzla aleyhine gelimesi
dou yakasnda bulunan kk Hai Me'mn'u uyandrm ve siyasetini de-
miyye ehrini merkez yaparak bir sre itirmek zorunda brakmtr. iik nce
orada oturdu. Ksa bir mddet sonra Merv'den Badat' a gelerek idareyi biz-
da merkez Enbar'a nakledildL kinci zat yrtmeye balad. Merv'de bulun-
Abbasl halifesi ve birok bakmdan duu srada cereyan eden hadiseler
hanedann gerek kurucusu olan Eb Arap ve iranllar'a kar gvenini sars-
Ca'fer ei-Mansr. Dicle kysnda , mt. Bu durumda gvenebilecei bir
Sasani mparatorluu'nun eski baeh kuwete ve kadroya ihtiyac vard. Hora-
ri Medain harabeleri yaknnda bulu- san'da bulunduu srada yakndan tan
nan ve Abbasiler'in srekli baehri ma frsatn bulduu Trkler, Abbasl
olacak yeni bir ehir kurdu. Resmi ad mparatorluu'nda Arap ve iranllar'n
Medinetsselam olmasna ramen bu- nfuzuna kar kabilecek yegane kuv-
ras. ayn yerde bulunan eski bir ran vetti; siyasi tecrbe ve askeri kabiliyet
kynn adyla Diyarbadad olarak bakmndan da imparatorluk iinde bir
tannmtr. Hilafet merkezinin dei- denge unsuru olabilirlerdi. Me'mn'un.
 ABBASILER

halifeliinin son yllarnda Trkler'i as- Abbasi hilafeti ii

keri birlikleri arasna almaya balad
ve bunu bir devlet politikas haline ge-
tirdii grlmektedir. Kaynaklar. Me'-
mGn'un son yllarnda halife ordusu
iinde . Trkler'in saysnn 8000-10.000
civarnda olduunu ve kumanda heyeti-
nin Trkler'den meydana geldiini be-
bir hanedann basks Emevi hanedam zamannda islam im-
altna girmi oluyordu. Bveyhiler'in paratorluunun snrlar Trkistan ile-
Badat'a hakim olduklar bir asrdan rinden Pireile dalarna. Kafkaslar'dan
fazla zaman iinde halifeler onlarn Hint Okyanusu'na ve Byk Sahra ile-
kuklalar durumuna dmler. btn rine kadar uzanyordu. Bu snrlaryla
siyasi ve asker( otoritelerini kaybetmi tarihinde en byk imparatorluklarn
lerdi. Buna karlk Bveyhiler. merkezi banda yer alyordu. Ancak o zamann
hkmetin meruiyet kayna ve dini artlar gz nne alnacak olursa, bu

lirtmektedir.
Halife Me'mGn'un lmnden sonra
kardei Mu'tasm Trkler'in destei sa-
yesinde hilafet makamna geti. O da
aabeyi gibi eitli Trk lkelerinden
birlikler getirmeye devam ederek ksa
zamanda ordunun byk ksmn Trk-
ler'den meydana getirdi. 836'da Sa-
merra ehrini kurarak Trk birlikleriyle
beraber hilafet merkezini oraya naklet-
tL Bylece 892 ylna kadar devam ede-
cek olan "Samerra devri" i;>alam olu-
yordu. Trk kumandanlar yava yava
idari kadrolara da hakim olarak devle-
tin ynetiminde byk lde sz sahi- olan Seluklular idi. Arslan ei-Besasiri'-
bi oldular. Halife Mtevekkil'den itiba-
ren istediklerini halife yapyor, isteme-
diklerini bu makamdan uzaklatryor
lard. Dier taraftan halifeler de
Trkler'in basksndan kurtulmak iin
gayret sarfediyor ve frsat bulduka
Trk kumandanlarn ldryorlard.
Trkler'le halifeler arasndaki bu mca-
dele, 892 ylnda merkezin tekrar Ba
dat'a nakledilmesine kadar devam etti.
Fakat hilafet merkezinin Badat'a nak-
ledilmesi, halifelik messesesinin siyasi
nfuzu bakmndan byk bir deiiklik
meydana getirmedi. Halife Mu'tazd
devrinde ksmi bir toparlanma olduysa
da onun lmyle durum tekrar eski
haline dnd. Bu sefer de devlet erkan
arasndaki rekabet halifelii ypratyor
du. Halife Razi, bu duruma son vermek
maksadyla adeta halifelik yetkileriyle
donatt Muhammed b. Raik ei-Haza-
ri'yi emir'l-mera tayin ~tti (936).
Ancak bu tedbir de beklenilen sonucu
vermedi. Bu srada imparatorluk iyice
paralanm ve halifenin szde iktidar.
Irak'n bir ksmyla snrl kalmt.
Abbasi hilafeti iin btn bunlardan
ok daha kt bir gelime; 945 ylnda gre Halife Na s r, yeni rakiplerini daha
Bveyhiler'in Badat'! igal etmeleri ol-
mutur. iranl ve ii bir hanedan olan
lider olarak Abbasi halifelerini bata kadar geni bir imparatorluu ayakta
tuttular. Ancak istediklerini halife yap tutmann kolay olmayaca kendiliin
yor. istemediklerini de hibir zorlukla den ortaya kar. Nitekim Abbasiler'in
karlamadan bertaraf edebiliyorlard. iktidara geldii ilk yllardan itibaren
Artk Badat islam dnyasnn bir mer- kopmalar balad. Abbasi katliamndan
kezi olmaktan kmt. Xl. yzyln orta- kurtulabilen Halife Hiam'n tarunu Ab-
larn da Bveyhiler glerini kaybettiler. durrahman b. Muaviye. Msr ve Kuzey
Bu dnemde Arslan ei-Besasiri Ba Afrika yoluyla Endls'e gitmeye mu-
dat'a hakim olarak hutbeyi Fatmi hali- vaffak oldu. Abdurrahman, Endls'n
fesi adna akutmaya balad . iinde bulunduu kark durumdan
Abbasi hilafetinin resmen ortadan faydalanarak 756 ylnda bamsz bir
kaldrlmaya teebbs edildii bu sra hkmdar gibi hareket etmeye balad.
larda iran'da yeni bir g ortaya k Halife Mansr, Abdurrahman zerine
mt. Bu .g; Snni inanc benimsemi
kuwetler sevkettiyse de bir sonu ala-
mad ve Endls bylece imparatorluk-
nin hutbeyi Fatmi halifesi adna akut- tan resmen kopmu oldu. Endls'n
istiklalini kazanmasndan . sonra yava
mas. Seluklular' harekete geirdi.
yava btn Kuzey Afrika;da bamsz
Seluklu Sultan Turul Bey, .1 055 yln
da Badat' Arslan ei-Besasirfden kur- ve yar bamsz devletler ortaya k
tararak halifeye dini itibarn iade etti. maya balad. 758'de, merkez Sicilmase
olmak zere resmen AbbasTier'e bal
Yarm asr kadar halifeler, Seluklu-
olan Harici MidrarTier. 777'de Bat Ce-
lar'n siyasi hakimiyetleri altnda varlk
zayir'de RstemTier. 789'da Fas'ta
larn devam ettirdiler. Seluklular yal-
idrisiler ve SOO'de slam corafyaclar
nz Badat'! deil, btn Irak ve Suri-
nn frikyye adn verdii Tunus'ta istik-
ye'yi de Fatmi tehlikesinden kurtard
lallerini kazanan Aiebiler bunlar ara-
lar. Ayn zamanda, bata Badat olmak
snda saylabilir.
zere balca byk ehirlerde medre-
IX. yzyln ortalarndan itibaren Ab-
seler kurarak fikri bakmdan da iiler'e
kar harekete getiler. Ancak Byk basTier'in nfuzu Msr'dan batya
geemiyordu. Hatta 868-905 yllar ara-
Seluklu mparatorluu'nun taht kav-
snda Trk Tolunoullar ile 935-969
galar sebebiyle zayflamaya balad
arasnda hidTier Msr ve Suriye'ye
sralarda, Abbasi halifeleri maddi ikti-
hakim olarak batdaki snr iyice da-
dar da ele geirmek zere harekete
raltmlard. Dou eyaletlerindeki du-
getiler. Fakat bilhassa Halife Nasr'n
rum da batdakinden pek farkl deildi.
halefieri onun balatt siyaseti devam
819 ylndan itibaren Horasan ve Mave-
ettirecek kudrette olmadklar iin, Ab-
rannehir'de SamanTier, 821 ylnda Ho-
basi hilafeti tekrar eski haline dnmek-
rasan'da Tahiriler ismen halifeye bal
te gecikmedi. 1194'te Irak Seluklu Sul-
olmakla beraber i ve d ilerinde ta-
tan T u rul. Harizmah Teki'e malp
mamen bamsz hareket ediyorlard.
olunca, onun hakimiyeti altndaki lke-
867 ylnda Sistan blgesinde ortaya
ler Harizmahlar'n eline geti. Bu sefer
kan SaffarTier, Badat halifesi ile
de Abbasi halifeleri ile Harizmahlar
kar karya geldiler. Baz rivayetlere uzun ve etin mcadelelere giritiler.
Suriye ve ei-Cezire'de Hamdanller 905
tehlikeli bularak bu srada btn As- tarihinden itibaren bamszlklarn ka-
ya'y kasp kavurmakta olan Cengiz zanmlard. IX. yzyln ortalarna do

Bveyhiler, IX. yzyln ortalarna doru
Fars, Hzistan, Kirman ve Cibal blgele-
rinde hakimiyet kurmulard. Abbasi
Halifesi Mstekfi, Bveyhiler'den Mu-
izzddevle Ahmed'e emir'l-meralk
payesi vermek zorunda kald. Bylece
Han'dan yardm istedi. Gerekten de
Alaeddin Teki'ten sonra tahta geen
Harizmah Muhammed, Abbasi hilafeti-
ni ortadan kaldrmay dnyordu.
Ancak Mool tehlikesi bu tasawurun
gereklemesine frsat vermedi.
ru halifenin maddi nfuzu Badat ve
evresine mnhasr kalmt.
Abbasiler devrinde siyasi. iktisadi ve
dini sebeplere dayanan i syanlara sk sk
rastlanmaktadr. 752'de Suriye'de Erne-
vi hanedannn haklarna sahip kmak

35
ABBASiLER

isteyen bir isyan oldu. isyan abuk Abbasiler devrinde ortaya kan is- Abbasiler devrinde fetih amal sa-
bastnld ; ancak Emevf taraftarlar , yanlarn en nemlisi, geni bir alana valara pek az .ra stlanmaktadr. Yeni
Emeviler'in bir gn yeniden dnerek yaylmas. devamll, tekilatlanmas hanedan zaten ok genilemi olan s
adaleti tesis edeceklerine inanyor. ve btnlk arzetmesi bakmndan . Ba- nrlar daha da geniletmek yerine.
pek tehlikeli boyutlara varmamakla bek ei-Hrremfnin isyandr. Siyasi ve ierde refah salama yoluna gitmi ve
birlikte Suriye'de zaman zaman ayak- _ askeri sahada dikkate deer kabiliyet- bunda da olduka baarl olmutu r.
lanyorlard. Dier taraftan iiler. ba- lere sahip olan Babek'in taraftarlarnn Bununla birlikte ihtilali takip eden bir-
arya ulamasnda byk lde yar- ounu kyller tekil ediyordu. O, ka yllk bir sknet devresinden son-
dmc olduklar ihtilalden sonra Abbasi byk arazilerin taksim edileceini va- ra Bizans'a kar gazalar yeniden bala
ailesinin hilafete gemesini haznede ad ediyor ve szn de tutuyordu. 816 m ve Bizans mparatorluu ile mca-
miyorlar ve hilafetin kendi haklar ol- ylnda Azerbaycan'da isyan bayran deleye devam edilmitir. Halife Mansr
duunu aka ilan ediyorlard. Nite- aan Babek, uzun mddet isyann de- zamannda Anadolu'ya kk apta
kim Hz. Ali'nin olu Hasan'n soyun- vam ettirmi, zerine gnderilen kuv- aknlar yaplyordu. nc Abbas! Hali-
dan gelen Muhammed en-Nefs'z-Ze- vetleri malp ederek nfuz alann ge- fesi Mehdi, slam devletindeki i kar
kiyye ve kardei brahim. halifelik id- niletmi, nihayet 837 ylmda Halife klklardan faydalanmak isteyen Bi-

diasyla harekete getiler. Uzun md- Mu'tasm'n Trk asll kumandanlarn zansimparatorluu'na bir ders vermek
det gizli alan ve halifenin takibin- dan Afin tarafndan yakalanarak idam maksadyla 782 ylnda stanbul'a b-
den kurtulmak iin devaml yer dei edilmitir. yk bir sefer dzenledi. Olu Harn ku-
tiren bu iki karde, nihayet ailelerine mandasndaki slam ordusu skdar'a
Dier taraftan, Zenc adyla bilinen si-
kadar gitti ve Kralie rene'yi yllk vergi
yaplan baskya dayanamayarak orta- yahi klelerin 869-883 yllar arasndaki
demek artyla bar yapmaya mecbur
ya ktlar ve Mansr'a kar harekete isyan, daha ok iktisadr ve sosyal se-
ederek geri dnd. Halife Harnr-
getiler. Ancak 762 ylnda Muham- beplerden kaynaklanyordu. Basra
reid, Tarsus'tan balayarak Malatya'ya
med ve ertesi yl da brahim yakalana- blgesinde tuzla ve iftliklerde alan
kadar uzanan snr hattn yeniden te
rak idam edildi. iiler'in isyanlar bu- bu kleler son derece g artlarda ha-
kilatlandrd, kaleleri tamir ve tahkim
nunla bitmedi. Frsat bulduka ortaya yatlarn devam ettiriyorlard. Hz. Ali so-
ettirdi. Buralara lkenin eitli blgele-
ktlar; fakat bir sonu elde edemedi- yundan geldii iddia edilen Ali b. Mu-
rinden gelen gnlller yerletirilerek
ler. Ancak bunlardan daha nemlisi, hammed, eitli vaadlerle Zenciler'i ha-
akniara hz verildi. Hatta bu snr kale-
Halife Mansr'un 755 ylnda Eb rekete geirdi. isyana birbiri arkasn
lel-ini Avasm ad verilen yeni bir vilayet
Mslim'i ldrtmesi bahane edilerek dan katlan yeni gruplarla bu hareket
haline getirdi. Halife Me'mn, hilafeti-
iran'da balatlan bir seri isyandr. Bu sratle geliti. Zenciler'in askeri hare- nin son yllarnda Bizans'a kar 830-
isyanlarn temelinde belirli bir noktaya kat balangta olduka parlakt. 833 arasnda bizzat kendisinin de katl
kadar milliyeti fikirler bulunuyordu. Gney Irak ve Gneybat ran'n nemli d sefer dzenledi. Orta Anado-
isyan hareketinin altnda yatan dini blgelerini hakimiyetleri altna alp Bas- lu'da Tyana (Tuana) zaptedilerek ehre
ideoloji ise ran meneli idi. Eb ra ve Vast' zaptettiler. Bylece Ba mslman nfus iskan edildi. Bu hare-
Mslim'in lm haberi Horasan'a ula- dat' da tehdit etmeye baladlar. Niha-
ketinden. onun Anadolu'yu fethetmek
nca. muhtemelen onun yakn adam- yet uzun ve etin mcadelelerden son- niyetinde olduu anlalmaktadr.
larndan Sunbaz adnda bir kumandan ra isyan glkle bastrlabildi.
Abbasiler devrinde Bizans'a kar d-
Rey'i ele geirerek Hemedan zerine X. yzyln banda imparatorluun zenlenen seferlerin en by Mu'ta-
yrd. Rey ile Hemedan arasnda ha- iinde. bulunduu sosyal buhran en sm tarafndan yaplmtr. 838 ylnda
life kuwetleriyle yapt sava kaybe- yksek noktasna varmt. Zencf isyan byk bir ordu ile Anadolu'ya giren
den Sunbaz. Taberistan'a katysa da nn bastrlmasna ramen etkileri hala Mu ' tasm. Ankara zerinden yryp
yakalanarak idam edildi. Yine ayn ta- devam ediyor ve ismaili mezhebine ait bugnk Afyon yaknlarnda bulunan ve
rihlerde Eb Mslim'in adamlarndan fikirler sratle yaylyordu . 901-906 yl o zaman Anadolu'nun en byk ehirle
shak et-Trki. Maverannehir'de is- lar arasnda , Karmatiler adyla bilinen rinden biri olan Ammriyye'yi (Amorion)
yan etti ve iki yl halife kuwetlerini bir gruba mensup silahl smaili eteleri muhasara ederek zaptetti. Halife Mu'ta-
uratrd. 757 ylnda stazsis adl bi- Suriye, Filistin ve ei-Cezire'yi yarnalad sm'dan sonra Bizans cephesindeki- _as-
risi Herat. Badgis ve Sistan taraflarn lar. Bahreyn blgesindeki Karmatf ha- keri harekatn hzn kaybettii grl-
da ayakland; bir yl kadar sren m- reketi ok daha tehlikeli bir ekilde ge- mektedir. Dier taraftan IX. yzyln or-
cadeleden sonra isyan bastrld ve s liiyordu. Merkez Ahsa'da 20.000 kadar talarndan itibaren Abbasi hilafetinin
tazsfs esir edildi. Horasan'daki isyan- silahl kiinin yaad syleniyordu. zayflamas. Suriye ve el-Cezire'de yeni
larn en tehlikelisi, Mukanna' (Peeli) Karmatiler sratle kuzeye doru ilerle- devletlerin ortaya kmas zerine.
isyandr. Fikirleri bugnk komnizme yerek Kfe'yi yama ettiler. 929'da mcadeleler bu devletlerle Bizans ara-
benzeyen Mukanna'n isyan, ancak 789 fy'lekke'yi igal ederek Hacerlesved'i snda cereyan etmeye balamtr. Bil-
ylnda bastrlabildi. Halife Mehdi za- Ahsa'ya gtrdler ve ancak yirmi yl hassa Hamdaniler'den Seyfddevle'nin
mannda eski ran dinlerini ihya etmek sonra tekrar yerine koydular. Ayrca Su- gazalar byk bir nem tamaktadr.
iin daha birok ayaklanma olmutur. riye' de byk karklklara sebebiyet Bu srada Trkistan ve Hazar cephesin-
Btn bu olaylar zerine, isyanlar bas- verdiler. Karmatiler'in Bahreyn'deki de birka snrl harekat dnda, tam
trmakla grevli Dfvan'z-zenad ka ad hakimiyetleri Xl. yzyln sonlarna ka- manasyla bir sknet hkm sryor-
verilen bir messese de kurulmutur. dar devam etmitir. du. Abbasiler. hilafet merkezinin ok

36
 ABBASILER

ollar Semerkant, Buhara, Takent ktphaneler tahrip edildi, kitaplar ya-

Harizm. Belh gibi ehirleri yerle bir kld ve Dicle nehrine atld. Moollar'n
ederek batya doru ilerliyorlard. Cen- Badat' igalleri islam tarihinde byk
giz Han 'dan sonra da Mool istilas de- bir felaket olarak kabul edilmektedir.
vam etti. Onun torunlarndan Hlag, Bu felaket siyasi sahadan ziyade mede-
iran'da son mukavemetleri krarak niyet sahasnda olmu ve bu tarihten
1258 ylnn Ocak aynda Badat nleri- itibaren islam medeniyeti duraklamaya
ne geldi ve ehri kuatt. Badat Mo- ve gerilerneye balamtr.
ollar'a kar dayanacak gte deildi.
Bar teebbslerinden de hibir olum-
750-1258 yllar arasnda hkm s-
lu sonu alnamaynca son Abbasi Hali- ren Abbasiler. islam tarihinde Osmanl
fesi Msta'sm, devlet erkan ile birlikte lar'dan sonra en uzun mrl hanedan-
teslim olmak mecburiyetinde kald. dr. islam medeniyeti en parlak devrini
Hlag, teslim olanlarn hepsini idam bu hanedan zamannda yaamtr. Ab-
ettirdi: be asrdan beri islam dnyas basiler uzun mddet siyasi sahada
Harnrresid devri ne ait bir sikke nn baehri durumunda olan Badat hakimiyeti ellerinde tutmular ve bir iki
tahrip edildi. Btn islam ehirlerinde fasla hari, son gnlerine kadar islam
olduu gibi Badat'ta da dnya tarihin- dnyasnn manevi liderliini de srdr-
de eine pek az rastlanr cinayetler i mlerdir. Abbasi hilafetinin islam tari-
lendi: btn medeni messeseler yerle hinde olduu kadar dnya tarihinde de
uzakta olmas sebebiyle Akdeniz'e daha bir edildi. Camiler ahr haline getirildi : byk bir yeri vardr.
az ilgi gsteriyorlard. Fakat Msr ve
Kuzey Afrika'da kurulan devletler , bir- ABSAsi HALiFELER
ka asr boyunca Akdeniz'de hakimiyet- 1. Eb'I-Abbas es-Seffah 132 (750)
lerini devam ettirdiler. Mesela Ale 2. Eb Ca'fer ei-Mansr 136 (754)
biler, 825-878 yllar arasnda Sicilya'nn 3. Muhammed el-Mehdi 158 (775)
fethini tamamlayarak burada parlak 4. Msa el-Hadi 169 (785)
bir fikir hayatnn gelimesine zemin S. Harnrreid 170 (786)
hazrladlar. 6. el-Emin 193 (809)
Abbasi Halifesi Harnrreid ile 7. ei-Me'mn 198 (813)
Frank Kral Byk Karl {Charlemagne) 8. ei-Mu'tasm-Billah 218 (833)
arasnda IX. yzyln balarnda kurulan
9. ei-Vasi~-Billah 227 (842)
dostane mnasebetler her iki tarafn 10. ei-Mtevekkii-Aiellah 232 (847)
da karlkl menfaatlerinden kaynakla- 11. ei - Muntasr-Billah 247 (861)
12. ei-Mstain-Billah 248 (862)
nyordu . Byk Karl, Harnrreid'i ken -
13. ei-Mu'tez-Billah 252 (866)
di dman Bizans'a kar muhtemel
14. ei-Mhtedi-Billah 2SS (869)
bir mttefik olarak dnyor. Har-
15. ei-Mu'temid-Aiellah 256 (870)
nrreid de onu ispanya'da kudretli ve
16. , ei - Mu'tazd-Billah 279 (892)
mreffeh bir devlet kurmaya muvaffak
17. ei-Mktefi-Billah 289 (902)
olan rakibi Endls Emevileri'ne kar
18. ei-Muktedir-Billah 295 (908)
kullanmak istiyordu. Bu gaye ile bala 19. el-Kahir-Billah 320 (932)
yan mnasebetler, Batl tarihitere 20. er-Razi-Billah 322 (934)
gre, karlkl gnderilen eliler ve he- 21. ei-Mttaki-Lillah 329 (940)
diyelerle gelitirilmitir. Hatta Har- 22. ei-Mstekfi-Billah 333 (944)
nrreid'in gnde rdii hediyeler a rasn 23. ei-Muti'-Lillah 334 (946)
da tuhaf ve dikkati eken bir saatin 24. et-Ta i' -Li Ilah 363 (974)
bulunduu da zikredilmektedir. Bat 25. ei-Kadir-Billah 381 (991)
kaynaklarnda, 797-806 yllar arasnda 26. ei-Kaim-Biemrillah 422 (1031)
kurulduu belirtilen bu mnasebetler 27. ei-Muktedi-Biemrillah 467 (1075)
hakknda islam kaynakla rnda hibir 28. ei-Mstazhir-Billah 487 (1094)
bilgi bulunmamaktadr. 29. ei-Msterid-Billah 512 (1118)
30. er-Raid-Billah 529 (1135)
Dier taraftan Moollar Cengiz Han
31. ei-Muktefi-Liemrillah 530 ( 1136)
idaresinde in'e kar yaptk lar baarl
32. ei-Mstencid-Billah 555 (1160)
aknlardan sonra, 1218 ylndan itiba-
33. ei-Mstazi-Biemrillah 566 (1170)
ren batya ynelerek islam dnyasn is-
34. en-Nasr-Lidinillah 575 ( 1180)
tila etmeye baladlar. Harizmahlar
35. ez-Zahir-Biemrillah 622 (1225)
Devleti'nin ortadan kaldrlmasndan 36. ei-Mstansr-Billah 623 (1226)
sonra iran ve Irak'ta Moollar'n kar 37. ei - Msta'sm-Billah 640-656 ( 1242 - 1258 )
snda duracak kuwet kalmamt. Mo-

37
ABBASILER

Mool felaketi 1260 ylnda Aynicalt'-
ta Memlkl kumandan Baybars tara-
fndan durduruldu. Baybars ayn yl
Memlkl Sultan Kutuz'u ldrerek
kendisi tahta geti. Sultan Baybars, Ab-
basTier'den Halife Zahir'in olu olup
Moollar'n Badat'! tahribi srasnda
cann kurtararak Dmak'a gitmi bu-
lunan Ahmed'i Kahire'ye getirerek par-
lak bir merasimle halifeliini ilan ve
ona biat etti (9 Receb 659/ 9 Haziran
1261). Bylece be asrdan beri slam
aleminin manevi liderliini yapm olan
Abbasi hilafeti yllk bir aradan son-
ra yeniden kurulmu oldu. Halife olduk-
tan sonra "ei -Mstans r" lakabn alan
Ahmed, Sultan Baybars ile birlikte Ba
dat'! kurtarmak iin ayn yl Dmak'a
gitti; fakat Baybars'n aniden geri dn-
mesi zerine tek ban a kalan MOstan-
s r Mool valisi ile yapt savata ld-
rld. Bu olaydan bir mddet sonra yi-
ne Abbasi ailesinden Ahmed adl baka
birisini "el-Hakim" lakabyla halife ilan
eden Baybars, bu hareketiyle siyasi ik-
tidar iin manevi bir destek kazanm
MISIR ABBAsi HALiFELER
oluyordu. Msr'daki Abbasi halifeleri II. MEDENiYET TARH
Hakim'in soyundan gelmilerdir. Yetki- A. dari ve Siyasi Tekilat.
leri olmayan bu halifelerin isimleri sik-
Emevler devrindeki gelimelerin ar-
ke ve hutbelerde Memlkl sultan lar
dndan AbbasTier devrinde halife mut-
nn isimleriyle birlikte zikrediliyordu.
lak bir hkmdar, halifelik de verasete
Halifeler sadece dini maksatlarla vakfe-
dayal bir hkmdarlk eklinde devam
dilmi mal ve mlkleri idare ediyor, ye-
etti. Veliahtlk messesesi de pratikte
ni bir hkmdar tahta getii zaman
halifelii Abbasl ailesinin elinde tutabii-
belli merasimleri icra ediyorlard.
rnek gayesiyle muhafaza edildi. Halife-
Kahire'deki Abbasi halifeleri baz nin kudret ve kuwetinin kayna ilahi
mslman hkmdarlara hkmdarlk bir temele dayanyordu. Abbasl halifele-
menuru gnderiyorlar, pek az da olsa ri artk "Halffet Reslillah" yerine "Ha-
frsat bulduklar takdirde siyasi hadise- lffetullah" ve "Zllullah fi'l-arz" unvana
lere de karyorlard. Nitekim 1412 y rn tamaya balamlard. Hulefa-yi
lnda Sultan Nasr'n lm zerine Ha- Raidin ve Emevi halifelerine adlaryla
life Adil, kendisini sultan ilan etti, an- hitap edilir ve huzurlarna rahatlkla gi-
cak sultanl gn srd. Sultan rilirken, Abbasi halifeleri bir saray hiye-
Meyyed ah ta rafn dan makamndan rarisinin terifat ve debdebesiyle
indirilerek ldrld. Bu arada baz ha- halktan ayrlmlard . Halife nazari ola-
lifeler, sultaniara cephe almalar sebe- rak eriatn btn hkmlerine uymak
biyle hal'ediliyorlard. Nihayet 1S17 y mecburiyetinde olmakla birlikte uygu-
lnda Osmanl Hkmdan Yavuz Sultan lamada hi de byle deildi. Hilafet
Selim Msr' zaptedince, son halife dzenli askeri kuwetlere dayanyor ve
Mtevekkil'i beraberinde stanbul'a ge- iktidarn cretli brokrasi ile yrt-
tirdi; bylece Msr' daki Abbasi hilafeti yordu.
de sona ermi oldu. AbbasTier'le birlikte devlet tekilatn
da baz yeni messeseler ortaya k
mtr. Bunlarn banda SasanTier'den
alnan bir messese olarak vezaret gel-

1. ei-Mstansr-Billah Eb'I-Kasm Ahmed 6S9 ( 1261) mektedir. Vezir, halifenin vekili ve idari
tekilatn ba idi. Halifeden sonra ge-
2. ei-Hakim-BiemriWih Eb'I-Abbas Ahmed I 660 (1261)
len en nemli icra organ olmas dolay
3. ei-Mstekfi-Billah Eb'r-Rebr Sleyman 701 (1302) s yla geni yetkilere sahipti. Zaman za-

4. ei-Vasik-Billah EbO shak brahim 740 (1340) man "mezalim mahkemeleri"ne ba

kanlk eder, savalara karar verir, hazi-
s. el-Hakim-Biemriilah Eb'I-Abbas Ahmed II 741 (1341)
neden gerekli grd harcamalar ya-
6. ei-Mu'tazd-Billah Eb'I-Feth EbO Bekir 7S3 (13S2) par, valileri tayin ve azledebilirdi. Ab-
7. ei-Mtevekkil-Aiellah EbO Abdullah ( 1. hilafeti) 763 (1362) basTier'de iki eit vezirlik vard: Ve-
zaret-i tefviz, vezaret-i tenfiz. Birinci
8. ei-Mu'tasm-Billah EbO Yahya Zekeriyya ( 1.hilafeti) 779 (1377)
gruptaki vezirler tam ve snrsz yetkile-
9. ei-Mtevekkil-Aiellah EbO Abdullah (2. hilafeti) 779 (1377) re sahipti; halifenin na ibi sfatyla da
10. ei-Vasi~-Billah EbO Hafs mer 78S (1383) hilafet mhrn tard. HarOnrreid
ve oullarnn vezi rliini yapm olan
11. ei-Mu'tasm-Billah EbO Yahya Zekeriyya (2. hilafeti) 788 (1386)
Bermekler, vezaret-i tefvize gzel bir
12. ei-Mtevekkil-Aiellah EbAbdullah (3. hilafeti) 791 (1389) rnek tekil eder. kinci gruptaki vezir-
13. ei-Mstain-Billah Eb'I-Fazl el-Abbas 808 (1406) ler ise sadece yrtme (icra) ile ilgili
yetkilere sahip olup halifenin verdii
14. ei-Mu'tazd-Billah Eb'I-Feth Davd 816 (1414)
emirleri yerine getirmekle mkellef idi-
1S. ei-Mstekfi-Billah Eb'r-Rebf' Sleyman II 84S (1441) ler. Bu bakmdan yetkileri snrlyd. Bu
16. ei-Kaim-Biemrillah Eb'I-Beka Hamza 8SS (1 4S 1) gruptaki vezirler genellikle mahir katip-
ler, basiretli ve parlak zekal kiiler ara-
17. ei-Mstencid-Billah Eb'I-Mehasin Yusuf 8S9 (14SS)
sndan seilirdi. Halifeler nemli ilerde
18. ei-Mtevekkil-Aiellah Eb'I-'z Abdlazlz 884 (1479) ve tayinterde onlara da danrd . Vezir-
19. ei-Mstemsik-Billah Eb's-Sabr Ya'kb (1 . hilafeti) 903 (1497) ler tavsiye ettikleri kiilerin hatalarn
dan sorumlu tutulurlard; on l arn yanl
20. ei-Mtevekkil-Aiellah Muhammed ( 1. hilafeti) 914 (1S08)
hareketleri vezirlerin cezalandrlmalar
21. ei-Mstemsik-Billah Eb's-Sabr Ya'kb (2. hilafeti) 922 (1 S16) na ve hatta azillerine sebep olurdu.
22. ei-Mtevekkil-Aiellah Muhammed (2. hilafeti) 923 (1517) MerkezJ idare, vezirlerin bakanlnda
birok divan. yani vezirliklerden meyda-
na geliyordu. Devletin eitli malf ileri-

38
 ABBASILER

ne bakan Divan'l-harac, Divan beyti'l- lundurmak. hukuki meselelerle, zekat tawa (gn ll ) denilirdi, kendilerine
mal, para basma ilerini yrten Diva- ve vergi toplanmasyla , ayrca cihad ve hazineden herhangi bir cret veya ma-
n dari'd-darb, askeri ilere bakan Di- ganimetierin taksimiyle ilgilenmek, a denmezdi. Bu gnll ktalar ara-
van'l -cey (Divan' l-cnd) , resmi yaz bid'at ve hurafelerle mcadele etmek. snda bedeviler olduu gibi ky, kasaba
malan yrten Divan'r-resail, Diva- cezalarn infazn salamak, cuma na- ve ehir halk da vard.
n't-tevki', Divan'l-hlitem. posta ve mazlarnda imamlk yapmak. hac ileri Abbas! ordusu u be gruptan olu-
gizli istihbarat hizmetlerini yrten m- ni dzenlemek. uyordu: 1. Baehirde bulunan ve do
van'l-berld, idari hakszlklarn ve adli Hilafet merkezinden uzak eyaletlere rudan halifeye bal olarak grev yapan
hatalarn grld Divan'l-meza- muhafz birlii (hares'l-halife). 2. B-
hanedana mensup kiiler veya son de-
lim bu divanlarn en nemlileridir. rece gvenilir kumandanlar tayin edilir- yk devlet adamla r nn emrinde grev
Baehir ve dier byk ehirlerde . di. Ancak bu greve tayin edilen ku- yapan birlikler. 3. Vilayetlerde bulunan
asayi urta tekilat tarafndan sala mandanlar zamanla Badat veya kuwetler. 4. Avasm ve suur ad veri-
nrd. Balangta adli tekilata bal Samerra 'da oturmay tercih ederek yer- len snr garnizonlarndaki birlikler. S.
olarak alan urta tekilat. sanklar lerine naibler gndermeye baladlar. Yardmc kuwetler.

yakalayp sorguya ekme ve suu sabit Merkezi ot oritenin zayflamas zerine Abbas! ordusunda grev alan muha-
olanlar hakknda verilen cezay infaz et- bu valiler veya vekilieri bamszlklarn rip snflar da unlard: Mat veya rec-
mekle grevli bir daireydi. Zamanla ilan ettiler. frlkyye'de Alebller. M cale (kl -kalkan ve m zrakla donat lm
sulular takip edip cezalandran ms- sr' da Tolunoullar ve hldiler, Azer- piyade birlikleri). frsan (mife rl i ve z rhl
takil bir daire olarak faaliyette bulunan baycan'da Sacoullar . horasan'da Tahi- olup m zrak ve sava ba l ta l ar ta yan
bu kuruluun banda, genellikle nfuz- riler. Maverannehir'de Samaniler bu svari birlikleri). rumat (okular). nef-
lu ailelerden seilen ve sahib'-urta ekilde kurulmulardr. Abbasiler za- fatn (neft atei atmakla grevli birlik-
denilen bir amir vard. Her ehirde em- mannda nazari olarak iki eit valilik ler). mhendisler (kuatma s il ah l a r nn
niyet ve huzuru salamakla grevli bir vard: lmaret-i amme (istikfa. umumi va- yapm ve ona r m y l a il gili teknik eleman-

askeri birlik bulunur ve bu birlik sahi- lilik) ve imaret-i hassa (hususi vali lik). lar). istihkam (marangoz ve d uvarc gibi
b'-urtaya vekalet eden bir kuman- Blge valilii Abbas Devleti'nin en eit li zanaat erbabndan ol uan birlikler).

dann emrinde alrd. Sahib'-urta nemli makamlarndan biriydi. Bununla
lar valiler tarafndan tayin ve azledilirdi. birlikte valilerin otoritesi, ahsi kabili-
Merkez tekilatndaki dier bir
nemli memuriyet de hacibliktir. Hacib-
lik halifeyi suikastiara kar korumak
ve halkn nemli ilerle uraan halifeyi
megul etmelerini nlemek iin kurul-
mutu. Bundan dolay halifelere, halkn
kendileriyle grmesi iin belli vakitler
ayrlm ve salonlar tahsis edilmitir.
Abbasiler zamannda ortaya kan di-
er bir messese de. 936 ylnda . Halife
Raz tarafndan kurulan emlr'l-me-
ralktr. Bu messese halitelerin siyas
otoritelerinin zayflamas zerine, dev-
let erkan arasnda ortaya kan iktidar
mcadelesine son vermek maksadyla
kurulmutur. Emlr'l-mera geni yet-
kilere sahip olup ad hutbe ve sikkeler-
de halifenin isminden sonra gemek-
teydi. 936-94S yllar arasnda bn Rail~.
Beckem ve Tzn adl Trk bu ma-
kamda bulunmutur. Bveyhiler Ba
dat'! igal ettikleri zaman onlar da
emlr'l-mera unvann aldlar.
Abbasiler'de idare merkeziyeti bir
karaktere sahipti. EyaJetler vali ve emir
tarafndan idare edilirdi. Mali ilerden
sorumlu olan sahib'l-harac ve arniller
de ynetirnde valilere yardmc olurlar-
d. Nazari olarak valilerin balca grev-
leri unlard : Ordular hazrlamak, stra-
tejik yerlerde iskan edip her trl ihti-
yalarn salamak ve savaa hazr bu-
Ordu sava srasnda beli tertibi (el-
yet ve baa r s. halifenin gl veya za-
yf oluu ve nihayet kendisinin bae
hirden uzaklyla yakndan ilgili bulun-
duundan . valinin "umumi" veya "husu-
si " olarak ayrlmas tamamen nazari-
yatta kalmtr. Valiler, vezirlerin tavsi-
yeleriyle tayin edildii iin, kendilerini
halifeye arz ve takdim eden vezirler i
bandan uzaklatrlnca genellikle vali-
ler de grevden alnrlard. Abbasiler'in
ilk devirlerindeki balca eyaJetler un
lard: frlkyye, Msr. Suriye ve Filistin,
Hicaz ve Yemame. Basra. Sevad (Irak).
el-Cezlre. Azerbaycan. lrakc~ Acem (Ci-
bal). Hzistan , Fars. Kirman, Mukran.
Sicistan (Sistan). Khistan, Kumis, Ta-
beristan. Crcan. Horasan. Harizm, Fer-
gana. a (Take nt) . Sud (Buhara. Se-
merkant).
B. Askeri Tekilat.
dari, mali ve kazar ileri mvan'l-cey
tarafndan yrtlen Abbas ordusunun
esasn, murtazka (cretl i) denilen ni- kaybedince, Halife Me'mn devrinden
zaml ve daimi statdeki muvazzaf as-
kerler tekil etmekteydi. Bunlar yapt k
lan askeri hizmet karl nda devlet
btesinden maa alrlar ve her trl
i htiyalar devlet tarafndan ka rlanr
d. Bunlarn yannda, cihad davetine
uyarak kendi istekleriyle orduya kat
lan, zekat ve ganimetten pay alan ikinci
bir grup daha vard ki bunlara muta-
hamis) esas alrd. Kalb'l-cey (merkez-
de bakumandann emrinde grev yapan
birlikler). meymene (sa kanat). meyse-
re (sol kanat), talla (mukaddeme de de-
nilen z rhl ve m i ferli svarilerden o l uan
nc birli i ). saka (art l ar) . Savalarda
kullanlan balca silah. ara ve gereler
de kl, ok, yay, haner, m z rak, topuz,
balta, kalkan, zrh, mifer, dikenli tel,
merdiven. mancnk. arrade ve deb-
babeden ibaretti.
Ordudaki rtbelere gelince. zellikle
Trk birliklerinin hilafet ordusunun saf-
larna katlmasndan sonra baz de-
iiklikler olmu ve Trkler'deki onlu
sistem esas alnm tr. Buna gre arif
1O askere, halife SO askere, nakib 100
askere, kaid 1000 askere, emir 10.000
askere kumanda ediyordu. Balangta
srasyla Araplar, ranllar, Trkler, Zen-
ciler ve Berberiier'den teekkl eden
ordunun etnik yapsnda zamanla byk
deiiklikler oldu. Araplar idari kadro-
larla birlikte ordudaki etkinliklerini de
itibaren ordudaki stnlk yava yava
Trkler'in eline gemeye balad ve bu
durum Bveyhiler'in Badat' igalleri
ne kadar devam etti.
Abbasiler kara kuwetlerine olduu
kadar deniz kuwetlerine ve denizcilie
de byk nem vermilerdir. Muhtelif
ehirlerde ku rdukl ar tersanelerde Bi-
zans gemilerinden daha byk gemiler

39
ABBASfLER
ina etmilerdir. Her gemide bir subay
bulunur ve askerlerin eitimiyle yakn
dan ilgilenirdi. Devlet deniz savalar
iin lzumlu her trl ara, gere ve
mhimmat temin ederdi. Donanma ku-
mandanlarna emir'l-ma' (veya emi-
r'l-bahr) denilirdi. Bu kelime Bat dille-
rine admiral-amiral eklinde gemitir.
C. Adli Tekilat.
Adiiye tekilat mahkeme, mezalim
mahkemeleri ve hisbe tekilatndan
mteekkildi. Abbasi halifeleri kazar
yetkilerini fakihler arasndan seilen
kadlar vastasyla icra ederlerdi. Ba
langta eyaletlerdeki kadlar vali tara-
fndan tayin ediliyordu. Ancak daha
sonra halifeler merkezde veya eyaJet-
lerde kendi adiarna grev yapacak ka-
dlar bizzat tayin etmeye baladlar.
Harnrreid devrinden itibaren ise
kadlkudatlk (bakadlk) messesesi
ihdas edildi ve bu greve ilk olarak
mam Eb Ysuf getirildi. Bu tarihten
sonra kadlar baehirde oturan kadl
kudat tarafndan tayin edilmeye , ba
land. lk dnemlerde her vilayette bir
kad bulunurdu. Irak kads Hanefi mez-
hebine, Suriye ve Kuzey Afrika kads
Maliki mezhebine, Msr'daki kad da
afii mezhebine gre hkm verirdi.
Daha sonra her vilayete drt mezhebi
temsilen kadlar tayin edildi. Zaman za-
man halifelerin kadlar kendi istekleri
dorultusunda hkm vermeye zorla-
malar sebebiyle baz fakihler kadlk
grevini kabul etmemilerdir. Nitekim
mam- Azam Eb Hanife, Halife Man-
sOr'un kadlk teklifini reddetmiti. Ka-
dnn balca vazifeleri davalara bak-
mak, yetimleri, mecnunlar ve henz er-
ginlik ana ulamam ocuklar ko- mehur messese, Halife Me'mn (813-
ruyup gzetmek, bunlara veli ve vasi
tayin etmek, vakftarla ilgilenmek ve
er'i kanunlar ihlal edenleri cezalandr
ma.ktan ibaretti. lk dnemde davalara
mescictde baklrken Halife Mu'tazd bu
uygulamay yasakl amtr. Kadlar duc
ruma srasnda siyah cbbe giyer,
uzun bir balk zerine siyah .sark sa-
rarlard.
Meza.lim mahkemeleri. Mevki ve n-
fuz sahibi kiilerin zulm ve hakszlkia
rna mani olmak gayesiyle kurulmu bir
messesedir. Kadlarn bakmaktan aciz
kaldklar bu davalara sahib'l-mezalim
veya kad 'I-mezalim denilen grevliler
bakar. halife veya vali adna hkm ve-
rirlerdi. Bunlarn ok geni yetkileri var-
d. Zaman zaman halife ve valiler de
40
mezalim mahkemelerine bakanlk
ederlerdi. Bu mahkemelerdeki duru
malarda muhafzlar, kadlar, fakihler,
katipler ve ahitlerden mteekkil be bir tercme merkezi olarak faaliyette
grup grevlinin mutlaka hazr bulun-
mas gerekirdi.
Hisbe. Muhtesibin bakanlnda faa-
liyet gsteren hisbe tekilatnn esas
grevi iyilii yaymak ve ktlkten vaz-
geirmek (emir bi'l-ma'n1f nehiy
ani'l-mnker*) idi. Bu temel prensibe
bal olarak toplumda sosyal huzuru
salamaya ynelik pek ok ile megul
olan muhtesip genel ahlak, asayi ve
bazan da sratle sonulandnimas ge-
reken davalarla ilgilenir ve zaman za-
man kuwet kullanarak meseleleri hal-
lederdi. Bunun dnda ar ve pazarla-
r, l ve tart aletlerini. gda maddele-
rini kontrol eder, borlularn borlarn
vaktinde demelerini salar. komular
arasndaki ihtilaflar zmeye alrd.
badetlerin ve dini vecibelerin yerine
getirilmesine nezaret eder, bu grevle-
rini ihmal edenleri cezalandrrd. Sokak
ve caddelerin temiz tutulmasn temin
etmek, eitli ilerde Insanlara ve hatta
hayvaniara kt muamelede bulunanla-
r cezalandrmak gibi daha birok i
muhtesiplerin grevleri arasndayd.
D. ilim ve Kltr Hayat .
Mescid ve camiierin slam eitim ve
retim tarihinde nemli bir yeri var-
dr. Camiler hem ibadethane, hem birer
eitim ve retim messesesi olarak
kullanlmlardr. Zengin kitap koleksi-
yanlarna sahip olan camiler bu nemli
fonksiyonlarn Abbasiler'in ilk devirle-
rinde de devam ettirmilerdir. Camiie-
rin dnda yksek retim alannda ilk
bu devirde ekillenmi, zamanla gelie-
Badat'ta
Msta n s ri yye
Medresesi
avlusundan
bir grns
833) tarafndan Badat'ta kurulan
Beytlhikme'dir. Cndiapr Akademisi
rnek alnarak kurulan bu messese,
bulunmasnn yan sra bir akademi ve
halka ak ktphane olarak da hizmet
veriyordu. Hizanetlhikme ve hizane-
tlktb denilen ktphaneler de birer
eitim messesesi olarak kabul edilebi-
lir. Fakat gerek manada ilk y~sek
retim messesesi, hi phesiz, me
hur Seluklu veziri Nizamlmlk'n
Badat'ta kurduu (1065-1067) Niza-
miye Medresesi'dir. Bu medrese slam
tarihinde ilk ekirdek niversiteyi olu
turmutur. Nizarniye medreselerinde
rencilerin yeme ime ve barnma ihti-
yalar cretsiz karlanrd. Badat Ni-
zamiye Medresesi Avrupa'da kurulan
ilk niversitelere de rnek olmutur.
Nizamlmlk'n gayretleriyle kurulan
bu ilk medreseyi dierleri takip etmi
ve VI. (XII.) yzylda Badat'taki medre-
se says otuza varmtr. Daha sonra
Halife M stansr da ( 1226-1242) Ms-
tansriyye adyla mehur bir medrese
kurdu. Burada drt mezhep iin ayr
blmler tahsis edilmiti. Her blmde
bir mderris ve yetmi be renci var-
d. Ayrca bir de hekimi bulunan med,
reseye hizmet veren bir ktphane, ha-
mam ve aevi bulunuyordu. Ad geen
medreselerle birlikte lkenin dier e
hirlerinde kurulan medreseler de ei
tim ve retim faaliyetlerini 1258'deki
Mool istilasna kadar verimli bir ekil
de srdrmlerdir.
Abbasiler devrinin ilk zamanlar, is-
lam kltr ve medeniyetine damgasn
vuran ok nemli bir adr. slam dn-
yasnda eitli messeseler ve ilimler

rek modern Avrupa medeniyetinin do
masnda da etkili olmutur. islam
dnyasnda filoloj ik. dini, sosyal ve tabii
ilimler sahasndaki ilk almalarn bir
ksm Emever devrinde balam ol-
makla bi rlikt:, bu almalarn sistemli
bir ekilde eie alnarak mstakil birer
ilim dal haline gelmesi Abbasiler dev-
rinde olmutur.
1. Dil ve Edebiyat.
Abbasiler devri, Arap dili ve edebiyat
alanlarndaki .almalar bakmndan
ok verimli gemitir. nceleri Kur'an-
Kerim ve hadisin inceliklerini anlamak
gayesiyle balayan filolojik ve edebi
aratrmalar, zamanla mstakil birer
ilim dal halini alm, eitli dilciler
Arap kabileleri arasnda dolaarak Arap
edebiyatma esas tekil edecek malze-
meyi toplayp tesbit etmeye balam
lard. Bu almalar ve sonularn iir,
iir nevileri, kompozisyon ve hikaye
tr, szlk almalar, dil (nahiv),
edipler, antoloji yazarlar ve tabakat ki-
taplar ile ilgili almalar eklinde ele
almak mmkndr.
Gerek Kur'an ve hadislerdeki baz ke-
limeleri anlamak, gerekse bunlarn gra-
mer ve sentaks iarn kavramak iin
nemli bir kaynak olan iir, konu ve e
kil bakmndan Cahiliye ve Emevi devri
iirinden farkl olmamak ve hatta
byk lde ona dayanmakla birlikte,
zellikle edebi sanatlar bakmndan
byk bir gelime gstermitir. Bu
devrin nde gelen airlerinden bazlar
unlardr: Bear b. Brd, Eb Nvas,
Eb'l-Atahiyye, bn'l - Mu'tez, Eb Tem-
mam, Diklcin, Buhtri, bn'r- Rmi,
Eb't-Tayyib el-Mtenebbi, E;:b Firas
el-Hemedani, bn Hani, Eb'l-Ala el-Ma-
arri, bn'l-Fariz, Baha Zheyr ve bn
Zeydn. Dier taraftan iirle ilgili al
malarn bir uzants olarak, eski airte
rin divan ve iirl eri bir araya t oplanarak
antolojiler meydana ., getirilmitir. As-
mar nin el-Ama'iyyat, Mufaddal ed-
Dabbfnin el-Mufac;lc;faliyyat, bn Sel-
lam el-Cumahfnin Tabakiit thu-
li'-u'ara', bn Eb'-Hattab el-K~re
fnin Cemheret e' ari'l- 'Arab, bn
Kuteybe'nin e-i'r ve'-u'ara', bn
Abd Rabbih'in el- 'I~d'l-ferid, Eb'l-
Ferec el-sfahanfnin el-Egiini, bn Re-
iJ< el-Kayrevanfnin el-' Umde ii na
'ati'-i'r ve na~dih; Eb Temmam'n
Kitdb'l-Hamase ve Sealibfnin Yeti-
met'd-dehr'i bu eserlerden bazlardr.
islami ilimterin temelini oluturan
Kur'an ve hadiste ilgili almalara bal
olarak, szlk almalar da bu devirde
balamtr. nceleri, muhtelif konulara
ve eitli eyaya dair, rastgele toplanp
aklanan kelimeler, ilk defa Halil b. Ah-
med el-Ferahidi tarafndan Kitiib'l-
'Ayn adl eserde belli bir sistem iinde
bir araya getirildi. Halil b. Ahmed'in
balatt bu hareket kendisinden son-
ra deiik sistemlerle gelitiriidi ve ok
deerli szlkler ortaya konuldu. Ab-
basi devrinin Halil b. Ahmed'den sonra
belli bal szlk yazarlar ve eserleri
unlardr: bn Dreyd, Cemheret'l-
luga; Ebu Ali el-Kati, el-Bart fi'l-luga;
Ebu Mansur el-Ezheri, Teh?ib'l-luga;
bn Faris, el-Mcmel ve Mu'cem
me~iiyisi'l-luga; Cevheri, es- J::ah ;
bn Side, el-Muhkem ve el-Muhassas;
Ebu Mansur el~Cevalikl, el-Mu-'a~~eb;
Zemaheri, Esas'l-belaga.
Daha nce Eb'l-Esved ed-Dell tara- el-Hamev~nin Mu'cem'l-debd's, Ce-
fndan esaslar tesbit edilen nahiv ilmi,
Abbasiler'in ilk zamanla r nda Basra ve
Kfe ekaileri eklinde teekkl etti ve
bu ekailere bal olarak birok dil (na-
hiv) alimi yetiti. Bu ekoln balca
temsilcileri, Kitab'l- 'Ayn mellifi Halil
b. Ahmed, el-Kitdb mellifi Sibeveyh,
Ma'ani'l-Kur'an mellifi Ahfe el-Ev-
sat, el-Muktec;Iab mellif Eb'l-Abbas
el-Mberred, Kitdb Al]bdri'n-naJ::viy
yin el-Basriyyin mellifi Eb Said es-
Siraff ve Zeccac'dr. Daha sonra te-
ekkl eden Kfe ekolnn ise belli
bal temsilcileri Kisai, Ma'ani'l-Kur'an
mellif Ferra ve Sa'leb'dir. Badat'n
baehir yaplmasndan sonra eklektik b. Sellam'n Tefsfr'i ve Abdrrezzak b.
bir ekol meydana geldi ve bu ekol de
el-lzaJ:: ii 'ileli'n-naJ::v mellifi Eb'l-
Kasm ez-Zeccac, Eb Ali el-Farisi, el-
ljaa 'i mellif bn Cin ni ve el-Mu-
faal mellif Zemaheri temsil ettiler.
Dier taraftan Endls ekol de er- Ferra'nn Ma'ani'l-Kur'an' ve Eb
Redd 'ale'n-naJ::viyyin mellif bn
Mada', mehur el-Elfiyye mellif bn
Malik ve Eb Hayyan el- Endelsi tara-
fndan temsil edilmitir.
Daha nce oluan esaslar erevesin-
de gelimekle birlikte, Abbasiler dEivrin
de eitli dillerden yap lan tercmelerle
edebi nesrin alan daha da geniledi.
Bu tercmeler eski Arap gelenekleriyle
kararak yeni bir trn meydana gel-
mesine sebep oldu. Aydnlara, sade bir
dille gerekli bilgileri retmek maksad
gden bu yeni nesir trnn (edeb) ku-
rucusu, el-Beyan ve't-tebyin ile Ki-
tab'l-J::layevan mellif Cahiz'dir. Bu
trde Cahiz'i 'Uyun'l-al]bdr adl eseri
ile bn Kuteybe, el-K amil ile Mberred,
ABBASILER
el- 'Ikd'lferid ile bn Abd Rabbih, el-
Emali ile Ebu Ali el-Kall ve Zehr'l-
adab adl eseri ile Eb shak el-Husri
takip ettiler. Abdlhamid el-Katib'in
balatt resmi yazmalar ile gayri
resmi yazma ve hikaye tr edebiyat
da Abbasi devri boyunca bn ' l- Mukaf
fa, Cahiz, bn'l-Amid, Eb Bekr el-
Harizmi, Bedizzaman el-Hemedani ve
Hariri gibi stattarta devam etmitir.
Bu devirde air ve edipterin hayatn
anlatan tabakat (biyografi) kitaplar da
yazlmtr. Daha nce antanlara ilave
olarak bu konuda u eserleri de hatr
latmak gerekir: bn ' l-Mu'tezz'in Taba-
kiit '-u 'ara's , Eb't-Tayyib el-Luga-
v~nin Meratib'n-naJ::viyyin'i , Zbey-
dfnin Tabakiit'n-naJ::viyyin ve 'l luga-
viyyin'i, bn'l-Enbari'nin Nzhet'l-
elibbd' ii tabakiiti'l-debd's, Yakt
maleddin et-Kttrnin inbdh'r-ruvat'.
2. sliimi limler .
Tefsir ve Kraat. Tefsir faaliyeti her ne
kadar sahabe devrinde balam ve bn
Abbas gibi ileri gelen baz sahabilerin
tefsir "sahife"leri olduu ileri srl-
mse de bunlar o dnemde rivayet
halinde ve dank bir durumda bulu-
nuyordu. Kur'an tefsirinin sistemli bir
ekilde ele aln, hicri ikinci yzyln
balarna rastlar. Tefsir ilmi bu yzyln
ikinci yarsndan itibaren de ilk meyve-
lerini vermeye balamtr. Mukatil b.
Sleyman'n Tefsfrii'lc~ur' an' , Yahya
Hemmam'n Tefsfr'l-Kur' an' bize
ulaan ilk tefsirlerdir. Ayetterin genel
yorumu yannda Kur'an'n metniyle ilgili
eitli filolojik almalar da ayn za-
manda balamtr. Yahya b. Ziyad el-
Ubeyde'nin Mecaz'-~ur'an' bu ko-
nuda kaleme alnan ilk eserlerdir.
Taberfnin, kendisinden nceki tefsir
almalarnn hemen hemen hepsini
iine alan Cami 'u 'l -beyan ii tefsfri'l-
~ur' an adl byk tefsiri. hi p
o
hesiz. bu dnemdeki tefsir faaliyetinin
en byk mahsuldr. Abbasiler zama-
nnda ortaya kan dini ve fikri akmla
rn etkisiyle dier islami ilimiere paralel
olarak tefsir ilmi de gelime gstermi,
tefsirde rivayet ve dirayet metotlar te-
ekkl etmitir. Bu metotlara gre ka-
leme alnan genel tefsirler yannda Ki-
sai, Eb Ubeyd Kasm b. Sellam, bn
Kuteybe, Zeccac. Eb Ca'fer en-Nahhas
ve Ba kliani gibi tan n m bir ok alim
41
ABBASILER
tarafndan da Kur'an metoini eitli
ynleriyle ele alan garib'I-Kur'an, m
kil'I-Kur'an, mteabih'I-Kur'an, me-
caz'I-Kur'an, i'caz'I-Kur'an, en-nasih
ve'l-mensh gibi balklar tayan bir
ok eser telif edilmitir. Abbasiler dev:
rinin sonlarna doru tefsir ilminin
ulat seviyeyi gstermesi bakmn dir. Bu asrda meydana getirilen de-
dan Zemaherfnin el-Keaf ve Fah-
reddin er-Razfnin Mefati]Ju1-gayb adl
iki nemli tefsirini zikretmek gerekir.
Tahavi, Cessas ve Eb Bekir bn'I-Ai"a
bi'nin A]Jkam'l-~ur' an adl fkhi tef-
sirleriyle Sehl et-Tsterfnin Tefsir,
Stemi'nin Ha~a'iku't-tefsir ve Kuey
rfnin Leta'it'l-iarat adl tasawufi
tefsirleri de yine bu dnemde kaleme
alnmtr.
Dier taraftan, kraat-i
seb'a ve aere
imamlarnn birka
mstesna, hepsi
Abbasiler zamannda yaam ve kra
atle ilgili almalar bu devirde doruk
noktasna varmtr. Eb Ubeyd Kasm
b. Sellam'n Kitab'l-~ra 'at. Eb Bekir
b. Mcahid'in "yedi kraat"i tasnif ettii
nemli eseri Kitab's-Seb ca, bn Mih-
ran'n el-Gaye fi'l-~ra'ati'l- car, Mek-
ki b. Eb Talib'in el-Kef can vcu-
hi'l-kra'ati's-sebc ve Eb Amr ed-
Danfnin et-Teysir'i bu dnemde telif
edilmi belli bal eserlerdir.
Hadis. Hicri ikinci yzyla girerken Ha-
life mer b. Abdlaziz tarafndan res-
men balatlan hadislerin tedvin*i ha-
reketi Zhri'den sonra gelierek devam
etmi, Abbasiler'in ilk yllarndan itiba-
ren belli bal slam lkelerinde tasnif*
faaliyetleri hz kazanmtr. Bu faaliyet-
lerin gnmze ulaan en eski nem-
li rn, Medineli Malik b. Enes'in el-
Muvatta' adl eseridir. Bundan bir
mddet nce Ma'mer b. Raid tarafn
dan Mekke'de meydana getirilen ve
tasnif devrinin ilk mahsul saylan el-
Cami c' Ma'mer'in talebesi Abdrrez-
zak es-San'ani'nin el-Muannef adl
eserinin iinde gnmze kadar gel-
mitir. Eb Davd . et-Tayalisfnin el-
Msned'i, Eb Bekir b. Eb eybe'nin
el-Muannefi, ihtiva ettii 40.000'e
yakn hadis ile Ahmed b. Hanbel'in el-
Msned'i ve Darimi'nin el-Msned ve-
ya daha yaygn sylenii ile es-Snen'i,
hicri lll. yzyln ilk yarsnda meydana
getirilen en nemli eserlerdir. Bu yzy
ln daha ok ikinci yarsnda yazlan ve
"Ktb-i Sitte" diye hret bulan Bu-
hari ve Mslim'in el-Cami 'u-a
}JflJ'leri ile bn Mace, Eb Davd, Tir-
mizi ve Nesai'nin es-Snen'leri bu sa-
42
hadaki eserlerin en nemlileri olarak re talebelerinin ortaya koyduu Hanefi
kabul grmtr. Bu orinal eserlerden mezhebi, Hicaz'da hadise ve Medi-
sonra IV. (X.) asrda meydana getirilen ne'nin hukuk tatbikatma (amel-i ehl-i
hadis kitaplarnn belli ballar, Eb Medlne) zel bir arlk veren mam
Ca'fer et-Tahavfnin Ma cani'l-aar', Malik'in kurmu olduu Maliki mezhe-
bn Hibban'n SalJffJ'i, Taberanfnin bi, bu iki mezhep arasnda telifi bir
Mu 'cem'i. Darekutnfnin es-Snen'i- yol takip eden mam afii'nin kurucusu
olduu afii mezhebi, daha ok bir ha-
iik atmalardan biri de, Eb Da- disi olarak bilinen ve hadis ekolnn
vd'un es-Snen'ini erhetmek maksa- (ehl 'l-hadls) kuwetli bir taraftar olan
dyla Eb Sleyman ei-Hattabfnin kale- Ahmed b. Hanbel'in kurduu Hanbeli
me ald Me calim's-Snen'dir. Bu mezhebi teekkl etmi oldu. Gnm-
eser ilk yazlan hadis erhi olarak bilin- ze kadar gelen bu mezhepterin yan s
mektedir. V. (XI.) yzyln kayda deer ra. bugn taraftar bulunmayan Davd
iki nemli eseri, Hakim en-Nisabri'nin b. Ali'nin Zahiriyye mezhebi ile Evzai,
el-Mstedrek'i ile Beyhaki'nin es-S- Sfyan es-Sevri ve Taberi'nin mezhep-
nen'l-kbra'sdr. Sahabenin hal ter- leri ile Snni olmayan dier mezhepler
cmesine dair ilk nemli eserlerden biri de bu dnemde kurulularn tamamla-
olan bn Abdlberr'in el-sti'ab' da bu dlar.
devirde meydana getirilmitir. VI. (XII.) zellikle mezhepterin ilk teekkl
yzylda balayan derleme almalar dnemlerinde farkl ictihadlarn hukuki
nn zikre deer bir mahsul olarak da hayatta dourduu istikrarszlk ve
Hseyin b. Mes'd ei-Begavi'nin er kargaay giderme dncesiyle, bn'I
}Ju's-Snne ve Meabi]Ju's-Snne adl Mukaffa'n teklifiyle slam hukukunun
eserlerini zikretmek mmkndr. kanunlatrlmas dn l m, nce
Fkh. Abbasiler zamannda zellikle Halife Mansr, sonra da Harnrreid
ilk iki yzyl, fkhn tedvin edildii ve mam Malik'in el-Muvvatta'n bu
mezhepterin teekkl ettii bir dnem- maksatla kullanmak istemilerse de
dir. Drt Halife ve Emevler dneminde onun, yeni uygulamann slam hukuku-
daha ok evre ve stat ayrl ile fkh nun gelimesini nleyecei endiesiyle
hkmlerinin ortaya konulmasnda kul- bunu kabul etmemesi zerine, bu hu-
lanlan malzeme farkllna dayanan
sus gereklemedi. Ayn dnemde
slam hukukunun gelimesine paralel
(Hicaz iyyQn -lrak yyQn). yerlerini Ernevi-
ler'in son dneminden itibaren, hadis olarak hukuk messeseleri de geliti.
Kad lar idarecilerden daha bamsz bir
ve re'yin slam hukukunun kaynaklar
arasnda yer alp almayaca veya ne
hale geldiler. Harnrreid zamannda
ilk defa bakadlk (kad l k ud atl k) kuru
lde alaca ayrmna dayanan hadis
ve re'y ekallerine (ehl 'l-hadls - ehl'r- du ve adalet ilerinin dzentenmesinde,
kad tayinlerinde etkili oldu. (Daha ge-
re'y) brakt. Emeviler'in slam dinini ve
ni bi lgi iin bk. FlKlH, MEZHEP, MAHKE-
hukukunu ihmal ettiklerini, kendilerinin
ME.)
ise slami hkmleri hayata hakim kla
can iddia ederek i bana gelen Ab- Kelam. Abbasiler dnemi, dier slami
basiler, biraz da bu vaadlerini yerine ilimler gibi ketamn da sistemletii ,
getirme dncesiyle, slami ilimleri ve baz itikadi mezhepterin kurulup geli
fkh desteklemek mecburiyetini hisset- tii, bazlarnn da snp gittii bir
tiler. Gerek bu anlay, gerekse genile dnemdir. Emeviler devrinde ortaya
yen slam lkesinde yeni birok mesele- kan Mu'tezile Halife Me'mn. Mu'ta-
nin ortaya kmas ve bunlarn fkhi sm ve Vasi~ dnemlerinde en parlak
hkmlerinin tesbiti ihtiyac. buna bal devrini yaam ve Abbasi corafyasn
olarak Hicaz ve Irak bata olmak zere da taraftarlarn oaltmtr. Eb'I-
slam lkesinin birok blgesinde fkhn Hzeyl ei-AIIaf. Eb Bekir ei-Asam, Mu-
byk bir gelime gstermesi, bu ilim ammer b. Abbad, Nazzam, Cahiz, Eb
dalnn __bir btn olarak ortaya kmas Ali et-Cbbai, Eb Haim et-Cbbai. Bir
na ve tedvin edilmesine, mctehid hu- b. Mu'temir . bn Eb Dad, Smame b.
kukularn farkl yorumlarna dayanan Eres Mu'tezile'nin bu devirdeki me
muhtelif mezhepterin teekklne yol hur alimleridir. Badat Mu'tezilesi, hali-
at. Bunun neticesinde Irak'ta hadise . feler nezdinde itibar kazanmaya ala
yer. vermekle birlikte re'yi de etkin bir rak kendi grlerini devletin resmi
ekilde kullanan Eb Hanife ile Eb mezhebi haline getirmilerdir. Bilhassa
Ysuf ve Muhammed bata olmak ze- halku'l-Kur'an meselesinde Smame
 ABBASiLER

b. Eres ve bn Eb Dad, Halife Me'-
mn ve ayrca Mu'tasm ' n huzurunda
Ahmed b. Hanbel ile yaptklar mnaza-
ralar sonunda mihne devrinin ortaya
kmasna yol amlardr. Bu olay
sebebiyle mslman halkn nefretini
zerine eken Mu'tezile'nin, Mtevek-
kil'in halife olmasyla nfuzu daha da
azalm, Abbasiler'in son devirlerinde
ise gc ve tesiri tamamen kaybolmu
t ur.
Abbasf idaresinin ikinci asrnda Snni
akfdeyi savunan bn Kliab el-Basri,
Haris ei-Muhasibf, Buharf. Eb Ali ei-
Kerabisf. Darimf gibi alimierin Ehl-i
snnet kelam ilminin domasna zemin
hazrlamasndan sonra, Eb'I-Hasan ei-
E'arf tarafndan kurulan Ehl-i snnet
kelam giderek gelimi ve Bakllanf.
bn Frek, Abdlkahir ei-Badadf. C-
veynf, Gazzalf. Razi gibi alimierin eserle-
riyle kklemitir. E ' arf ekolne para-
lel olarak Maverannehir'de Eb Man-
sOr ei-Matrfdf tarafndan kurulan ikin-
ci Snni kelam mektebinin ortaya k
ve yayl da Abbasiler zamanna rast-
lar. fa, Havaric ve Mrcie mezhepleri-
nin birok trkalara ayrlmas da Ab-
basiler zamannda vuku bulmutur. Bu
devirde sz konusu mezhep mensupla-
rnn zaman zaman halifelerin aleyhin-
de bulunmalar, bazan i savalara ve
siyasi karklklara da yol amtr. dneme rastlar.
Tasawuf. Tasawuf hareketinin ortaya
k ve gelimesi de Abbasiler dnemi-
ne rastlar. Tasawufun douunu hazr
layan brahim b. Edhem ve akik- Bel-
hi gibi Horasanl zahid sfilerle, zhd
konusundaki eserleri gnmze kadar
gelen Abdullah b. Mbarek, Ahmed b.
Hanbel gibi zahid alimler ve Allah sev-
gisini zhd hayatnn hakim unsuru ola-
rak kabul eden Basra zhd ekolnn
temsilcisi Rabiat'I-Adeviyye. bu dne-
min banda yaamlardr. Remle'de
ilk zaviyeyi kuran Eb Haim gibi baz
zahidler, yine bu dnemd.e sfi adyla
anlmaya balamtr. Ta~awufun ger-
ek kurucular saylan Ma'rf-i Kerhf,
miyetinin ikinci asrna tesadf eden knlan tavra mukabil, er'f llere
hicrf nc yzylda yaam lardr. bal tasawuf zmreleri slam lkeleri-
Bu ilk mutasawflardan bazlar belli nin her tarafnda geni bir serbestlik
bir tasawufi temayl ve merebi temsil iinde faaliyette b ulunm u, hatta bazan
ettiinden, onlara tabi olanlar da ayr Badat'taki halifeler tarafndan himaye
birer tasawufi ekol ve grup olarak ken - edilmitir. N as r-Lidfni llah'n dank
di adiarna nisbetle anl m lardr. Buna gruplar halinde bulunan ftwet ebiini
gre. rzay esas alan Haris ei-Muhasi- bir araya toplayp tekilatlandrmas.
bf'ye tabi olanlara Muhasibiyye, sekr esnaf teekklleri zerindeki tesirleri
halini esas alan Bayezfd-i Bistamf'ye bakmndan nemlidir.
bal bulunanlara Tayfriyye. sahv hali- Tasawufun temel kaynaklar saylan
ni benimseyen Cneyd-i Badadf'nin eserler de Abbasiler dneminde kaleme
yolundan gidenlere Cneydiyye, isar alnmtr. Bunlarn balcalar yle s
esas kabul eden Eb'I-Hseyin en- ralanabilir: Haris ei-Muhasibf, er-Rtaye
Nrf'ye tabi olanlara Nriyye, mcahe- Ii-hukukillh; Kelabazf, et-Tacarruf;
deye dayal bir anlay gelitiren Sehl Se~ra~. ~1-Lmac; Eb Tali b ei-Mekkf.
et-Tsterf'ye uyanlara Sehliyye. velayet Kt'l-~ulUb; Nifferf , Kitb'l-Mevii-
fikrine arlk vererek tasawufi konula - kf; Eb Said Eb'I-Hayr . Esriir't-tev-
r felsefi adan da yorumlayan Hakim hid; Kueyrf , er-Risiile; Hcvfrf . Ke
et-Tirmizf'ye tabi olanlara Hakimlyye, f'l-maf:cub; Gazzalf. hyii '; Shrever-
cem' ve tefrika halleriyle uraan Eb'I- df, cAviirif'l-macrif. Bu dnemde ya-
Abbas es-Seyyarf'nin yolundan gidenle- zlan sfi tabakatma dair ba lca eser-
re Seyyariyye, fena ve beka konularyla ler de unlardr: Slemf. Taba~at'
uraan Eb Said ei-Harraz'a bala sufiyye; Eb Nuaym . Hilyet'l-evli-
nanlara Harraziyye, gaybet ve huzr ko- yii '; Herevf. Tabaka t 's-sufiyye ; Attar,
nularna arlk veren bn Hafife tabi Te~kiret '1-evliyii ~ Yine ayn dnemde
olanlara da Hafifiyye denildi. K l k kya kaleme alnan Sehl et-Tsterf'nin Tefsi-
fet, adab ve erkana nem veren Ba r'l-Kur'ani'l- cazim, Slemf'nin Haka-
dat safllerine mukabil Nfsabur'da Ham- 'iku 't-tefsir. Kueyrf'nin Le ta 'it.'J-ia
dn ei-Kassar tarafndan kurulan. klk riit. Rzbihan - Baklf'nin cAra 'is 'I-be-
kyafet ve ekle nem vermeyen Me- yan adl eserleri en nemli tasawufi
lametilik anlaynn ortaya k da bu tefsirlerdir.
Bugnk anlamyla tarikat messe-
Tasawuf hareketinin gelimesi sra sesinin Abbasiler'in son dneminde or-
snda, zellikle Yunan felsefesine dair taya kt ve Abbasiler'den sonraki
kaynaklarn Arapa'ya evrilmesinden dnemde tekke ve zaviyeleriyle slam
sonra. d kaynakl baz dnce ve memleketlerinin her tarafna yayld
grlerin bir ksm mutasawfl ar ze- grlmektedir. Bu tarikatlardan bal
rinde etkili olduu. bu yzden hulu.l", calar ve kurucular unlardr: Eb is-
ittihad ve ibahiyye fikrini benimse- hak ei-Kazernf'ye nisbet edilen Kaze-
yen birtakm tasawufi zmrelerin orta- rniyye, Abdlkadir-i Geylani'nin kurdu -
ya kt grlmektedir. Mutasawfla r u Kadiriyye, Ahmed er-Rifaf'nin kurdu-
arasnda az da olsa bu tr dncelere u Rifaiyye, Ahmed Yesevf'ye nisbet
sahip kimselerin bulunmas. baz fkh edilen Yeseviyye, Eb Medyen ei-Mari
ve kelam alimlerini tasawufa kar ta- bf'ye nisbet edilen Medyeniyye, Nec-
vr almaya sevketmitir. Bayezfd-i Bis- meddfn-i Kbra'ya nisbet edilen Kbre-
tamf ve Znnn ei - M srf'nin memleket- viyye, Eb Hafs es-Shreverdf'nin kur-
lerini terke mecbur edilmesi, Gulam duu Shreverdiyye, Mufnddin Hasan
Halil Ahmed'in kkrtmasyla 885 yln itf'nin kurduu itiyye.

Cneyd-i Badadf. Eb'I-Hseyin en-
Nrf. Eb Said ei-Harraz, iblf gibi Irak-
l; Bayezfd-i Bistamf, Hatim ei-Asam.
Haris ei-Muhasibf, Ahmed b. Hadra-
veyh, Yahya b. Muaz er-Razi, Sehl et-
Tsterf, Hakim et-Tirmizi, Hseyin b.
Mansr ei-Hallac. bn Hafif gibi Hora-
sanl; Eb Sleyman ed-Daranf, Ahmed
b. Asm ei-Antakf, Ahmed b. Eb'I-Ha-
varf gibi Suriyeli ve Znnn ei-Msrf gi-
bi Msrl sfilerin hepsi Abbasf haki-
da Badat'ta Nrf ve Semnn gibi baz
sfilerin takibata uramas. sfilerle
zahir ulemas arasndaki ihtilafn
bymesine sebep olmutur. Vezir
Hamid'in Maliki Kads Eb mer ei-
Hammadf'den ald fetva ile Hallac-
Mansr'u ldrtmesi (922) ve daha son-
ra da ayn gereke ile Shreverdf ei-
Makti'n idam edilmesi ( 9 ). bu ihti-
lafn daha da bymesine tesir etmi
tir. Bu tr tasawufi zmrelere kar ta-
Bayezfd-i Bistamf ile tasawuf dili ha-
line gelmeye balayan Farsa, Senaf ve
Attar gibi airle r vastasyla Abbasiler'in
son dneminde tasawuf edebiyatndaki
yerini almtr. Yine bu dnemde Ah-
med Yesevf ve dervileri sayesinde Trk-
e de tasawuf dili olma yoluna g irm itir.
Tarikatlar, temel eserleri, tekke. zaviye,
ribat, hankah. trbe ve dier messese-
leriyle tasawuf, Abbasiler dneminde en
parlak ve en verimli an yaamtr.

43
ABBASlLER
3. Dier limler.
Fetihler sebebiyle ok geni bir saha-
ya yaylan mslmanlar Helenistik, ran
ve ksmen de Hint kltryle temaslar
sonucu, bunlara kar byk bir ilgi
duymular ve antik dnyann ilmi ve
felsefi eserlerini Arapa'ya evirme ihti-
yacn hissetmil erd i r. Ancak bu alanda-
ki almalar Halife Me'mn devrinde
beytlhikmeler kuruluncaya kadar fazla
verimli olmam, ahsi baz teebbs Muhammed, Ahmed ve Hasan adl
ler seviyesinde kalmaktan teye ge-
memitir. Mslmanlardan tercme fa-
aliyetine katlan ilk ahs, Emevi ailesin-
den Halid b. Yezid b. Muaviye'dir. Erne-
viler devrinde sadece tp, kimya, astro-
nomi sahasna inhisar eden bu faaliyet-
ler Halife Mansr dneminde genile
yerek cebir, geometri, ma ntk ve meta-
fizik alann da iine almt r. Pehlevi-
ce'den (eski Farsa) Arapa'ya tercme
yapanlar arasnda en nemli yeri, hi
phesiz Abdullah b. Mukaffa' al r. Bu
dilden Arapa'ya evirerek yeni bir ekil
verdii Kelile ve Dimne Arap nesrinin
en gzel rneklerinden biri olmutur.
bn 'l-Mukaffa' ayrca Mani, bn Deysan
ve Markios'un kitaplaryla ljud.yn. -
me, Ayinn.me, Kit.b- Mezdek, Kitii-
b't-T.c, el-Edeb'l-kebir vb. ok say
da kitab da Arapa'ya evirmitir. Hali-
fe Mansr ve Sermekiler devrinden iti-
baren Cndiapr Akademisi'ndeki
Sryaniler, Hintliler. Harranllar ve Na-
batiler de tercme faaliyetlerine katl
dlar. Tabip Circis b. Cibril ve Badat
Patrii Sergios Yunanca birok eseri
Arapa'ya tercme ettiler. Batlam-
yus'un el-Macesti'si ve klid'in Us1-
l'l-hendese'si de bu dnemde Arap-
a'ya evrildi. Kehkeh'l-Hindi, Sanc-
hel'l-Hindi ve Salih b. Behlet'l-Hindi
gibi ahslarn Hindistan'dan getirdikle-
ri eserler, iranl bilginierin yardmyla
Arapa'ya kazandrlm olup bunlar
arasnda Sind-Hind ad yla mehur as-
tronomi ve hesap kitab da vardr. Bu
sayede Hint rakamlar islam dnyasna
girmitir. Tercme faaliyetlerinin de-
vam ettii Harnrreid devrinde zel-
likle tp alannda baa r l almalar ya-
plmt r. Yuhanna b. Maseveyh, Haccac
b. Ysuf b. Matar, Yahya b. Btrik, Sehl
b. Harn bu devrin nemli mtercimle-
rindendir. Fakat bu alandaki en nemli
gelimeler, Ortaa ' n en byk ilimler
akademisi hviyetine sahip Beytlhik-
me'yi kuran Halife Me'mn devrinde ol-
mutur. Bu dnemde antik Yunan,
Hint, ran ve Nabati kltrlerine ait ilmi
44
ve felsefi eserler tercme yoluyla islam
dnyasna kazandrlm tr. Mtercimler
ise tercme ettikleri eserlerin arln
ca altnla dllendirilmitir. Bu alma
lar sonunda nl tabip Hipokrat ve Ga-
len'in, filozof Eflatun ve Arist'nun ve
daha birok bilginin eserleri tercme
edilmi, bu sayede byk mslman
bilginler yetimitir. Mesela Me'mn
devrinde akiroullar adyla mehur
bilgin, dnyann enlem ve boylam dere-
celerini lmle r ve her derece arasn
da ka dakika olduunu doru olarak
tesbit etmilerdir. Yine Me'mn devrin-
de ok deerli kozmorafik haritalar
hazrlanmtr. Mu'tasm ve Mtevekkil
zamannda da devam eden bu alma
lar sonunda cebir, geometri, astronomi,
fizik, mekanik, tp , kimya, zooloji, bota-
nik. msiki ve dier sahalarda deerli
birok eser Arapa'ya evrilmitir. Hu-
neyn b. shak, Ya'kb b. shak et-Kindi,
Sabit b. Kurre el-Harrani, mer b. Fer-
ruhan et-Taberi bu tercme faaliyetle-
rinin balca statla r olarak kabul edil-
mektedir.
Yaklak 7S0-8SO yllar arasnda bir
asr devam eden tercme faaliyetleri
sonunda, msbet ilimler sahasnda
islam dnyasnda byk alimler yetiti.
Bu bilginierin yetimesinde ktphane-
ler de nemli rol oynamtr. Cami k-
Dnemin Basra Ktphanesi'ni gsteren bir m invatr
(Pa ris Bibl. Nationale A. 5847, vr. 5)
tphaneleri yannda, muhtelif ilim dal-
Iarna ait eserleri ihtiva eden ktpha-
neler de mevcuttu. lk ktphane Ba
dat'ta kurulmu, bunu Basra ve dier
ehirlerde kurulan ktphaneler takip
etmitir. Bunlar arasnda, Beytlhik-
me'nin ok zengin ktphanesi dnda,
air ve alim bn Hamdn'un Musul'da
kurduu Darlilim Ktphanesi, Bas-
ra'da bn Sawar ve Hariri tarafndan
yaptrlan iki ktphane, bn Sawar'n
Ramhrmz'de tesis ettii ktphane,
1OS9 ylnda 100 bin cilt kitap ihtiva
ettii sylenen Kerh Ktphanesi ve
Halife Mstansr'n yaptrd Mstans
riyye Medresesi Ktphanesi saylabilir.
Mool istilasndan nce ilim adamlarna
ve halka hizmet veren 36 ktphane
va rd . Halifeterin desteiyle kurulan sa-
ray ktphaneleri (hizanetlhikme) zen-
gin kitap koleksiyonlarna sahip olmu
tu. lll. (IX.) yzylda Badat'ta 100 ki-
tap dkkan bulunduu kaynaklarda
zikredilmektedir.
Mslmanlar sadece antik dnyann
eserlerini tercme etmekle kalmam,
ayrca hem dini hem de pozitif ilimler
sahasnda deerli eserler yazmlardr.
Bu eserler Suriye, ispanya ve Sicilya yo-
luyla Avrupa'ya geerek Ortaa Avru-
pa dnyasn etkilemitir.
Mantk ve Felsefe. Emevler dnemin-
de balayan dnce hareketleri daha
ok, "byk gnah i i eyenin dini ve hu-
kuki durumu", "kader ve irade hrriye-
ti", "Allah'n sfatlar" ve "iman mesele-
si" gibi problemler zerinde. geliip yo-
unlam, Harnrreld dneminde
kelam, islami ilimler arasnda bamsz
bir ilim olarak teekkl etmiti. kinci
Abbasi Halifesi Mansr'un katibi olan
Abdullah b. Mukaffa', Aristo'nun Orga-
non adl mantk klliyatnn ilk kita-
b ile Porpyrius'un ls.glci'sini (Eisago-
ge) tercme etmek suretiyle de man~
tk, bir metodoloji olarak slam kltr
dnyasna girmi oldu. Daha sonraki
tarihlerde Organon'un tamam muhte-
lif mtercimler tarafndan birok defa
tercme ve erh edilmi, ayrca bata
Kindi. Farabi ve bn Sina olmak zere
mslman mantklar bu alanda
mstakil eserler yazmlardr. Mantk,
X. yzylda baz Mu'tezile kelamclar
vastasyla kelam ve nahivde kullanl
maya balanmsa da XII. yzylda Gaz-
zalfye gelinceye kadar bu disiplin,
slam ilim ve kltr dnyasnda genel
bir kabul grmemitir.

Felsefeye gelince, islam dnyasnda
ki felsefe ekallerinin tamam Abbasiler
dneminde ortaya kmtr. nk ha- hastahaneler aarak tabipleri tevik ve
lifeler ran, Hint ve zellikle Helenistik
ilim ve dnce rnlerinin Arapa'ya
kazandrlmas iin gereken zemini ha-
zrlam ve bu alandaki almalar
maddi ve manevi adan desteklem i
lerdir. Nitekim Mansr zamannda
mnferit ve mevzi! olarak balayan
tercme faaliyeti giderek gelimi ve
nihayet Me'mn 830 ylnda Beytlhik-
me'yi kurarak bu almalar esasl bir
kuruma kavuturmutu . Burada krk
kiilik mtercim . kadrosu, seksene ya-
kn alim ve filozofun birok eserini
Arapa'ya evirmilerdir (bk. BEYTL-
HKME). Bu verimli almalar ksa za-
manda feyizli rnlerini vermeye bala
m ve Kindl, ilk islam filozofu olarak
bu kadro iinden km tr. O, ayn za-
manda Meal felsefesinin ilk temsilcisi
olup felsefenin btn disiplinleriyle ilgi-
lenmi ve eitli alanlarda iki yz yet-
mi eser kaleme almtr. Byk bir fi-
lozof ve mantk olan Farabi ise Me
aTiii her alanda temellendirmi, Aris-
to'dan beri zmleomeyen klasik
mantn karmak problemlerini akl
a kavuturmutur. islam dnyasnda
tabiat felsefesinin kurucusu olan nl
hekim ve filozof Eb Bekir er-Raz ise
tp, kimya, felsefe ve daha baka alan-
larda yazd 230 eseriyle, X. yzyln
her bakmdan dikkate deer hekim-fi-
lozof t ipini temsil etmektedir. Yine bu
yzylda ortaya kan ve o dneme ka -
dar gelmi olan ilim ve felsefe birikimi-
ni kendi eklektik metotlaryla yeni ba
tan sistemletiren hvan's-safa hare-
keti de Abbasiler devri dnce ve
kltr hayatnda nemli bir yer tutar.
Xl. yzyln bir baka Meal filozofu,
felsefi ahlak alanndaki eserleriyle ne
kavuan bn Miskeveyh'tir. Bu yzyln
en byk filozof ve hekimi bn Sina ise
gerek felsefi sistemi, gerekse tp ala-
nndaki almalaryla kendini kabul et-
tirmi bir dehadr. Fkh, kelam ve ta-
sawuf alanlarndaki almalarnn yan
sra, Meal flozoflaryla hesaplamak
zere kaleme ald Tehaft'l-felasife
adl eseriyle islam fikir hayatnda
nemli yanklar brakan Gazzall de bu
devrin en nl simalar arasnda bulun-
maktadr. Ayrca, MeaTiie reaksiyon
olan rakiiik ve onun kurucusu Shre-
verdl ei-Maktl' de Abbasiler'in son
dnemlerinde yetien filozoflardan say-
mak gerekir.
ABBASILER
Tp. Abbas! halifeleri tbbn gelime Te?kiret'l-kehhdlfn adl eseri yazm,
sine nem verdiler ; tp fak}lteleri ve bn Cezle de Takvfm'l-ebdan if ted-
bfri'l-insan adl kitabyla tp ilmine hiz-
himaye ettiler. Ayrca hac mevsimlerin- met etmitir.
de ok sayda daktorun katld tp Astronomi. Bu alandaki almalar,
kongreleri dzenleyerek tbbn ilerle- 771 ylnda Hindistan'dan Badat'a ge-
mesine yardmc oldular. Doktorlar bu tirilen ve Muhammed b. brahim ei-Fe-
kongrelerde aratrmalarnn sonular zarl tarafndan Arapa'ya evrilen Sind-
n aklar ve ila yapmnda kullandkla Hind adl eserle balamtr. Halife
r bitkiler hakknda bilgi verirlerdi. Do- Me'mn, Beytlhikme ile ilgili olarak
uda Badat, batda Kurtuba iki nemli Yahya b. Mansr'un idaresi altnda bir
tp merkeziydi. Halifeler hastahane rasathane kurdurmutu. Ayn halife
kurma konusunda Sryanl doktorlar- devrinde Dmak yaknlarndaki Kasiyn
dan ok faydalanmlardr. Halife Man- danda da bir rasathane kuruldu.
sr Badat'ta krler iin bir hastahane, islam tarihinde ilk usturlap aleti de
ihtiyarlar iin bir darlaceze yaptrm brahim ei-Fezarl tarafndan Abbasiler
tt Harnrreld ise pratik tp eitimi zamannda yaplmtr. Me'mn devrin-
iin byk bir hastahane ina ettirdi ve de yetien astronomlar, boylam derece-
buraya deerli tbbi eserler temin etti. sinin uzunluunu bugnk imkantarla
Bu hastahanede hastalar din fark bulunan gerek uzunlua yakn bir ra-
gzetilmeksizin tedavi edilir, kendileri- kamla tesbit etmilerdi. O devrin me
ne parasz ila ve yemek verilirdi. Bu hur astronomi alimlerinden biri de
devrin mehur doktorlar arasnda bn Eb'I-Abbas Ahmed ei-Ferganfdir. Ha-
Bahtl', Yuhanna b. Maseveyh, Huneyn life Mtevekkil zamannda Nil nehrinin
b. shak, shak b. Huneyn, Sinan b. tamasyla ilgili lmelere nezaret eden
Sabit ve olu brahim, Hasan b. Zeyrek Ferganl, astronomi konusunda el-
ve brahim b. Isa'y sayabiliriz. Tp ala- Medl]al ila cilmi hey'eti 'l-eflak adl bir
nnda eser veren balca tabipler Ali b. eser yazmtr. Ancak Abbasiler devrin-
Rabben et-Taberl, Eb Bekir er-Raz ve de islam dnyasnn yetitirdii en
bn Slna'dr. Bir mhtedl olan Ali b. byk astronom, hi phesiz Bet-
Rabben et-Taberl, Halife Mtevekkil'in tanfdir. Ayrca Blrnl, mer Hayyam.
gz doktoru olup Firdevs'l-J:ikme adl Naslruddin et-Tsl de mehur astrono-
mehur eserin yazardr. Mslman ta- mi bilginlerindendir. Astronomi ile ba
biplerin en by saylan Eb Bekir lantl olarak gelimi bir ilim dal olan
er-Raz, Kitab 't- Tbbi'l-Mans1ri adl astroloji alannn en mehur simas ise
on ciltlik deerli eserinden baka islam Eb Ma'er ei-Belhfdir. islam anlaya
dnyasndaki ilk tp ansiklopedisi say uygun olmamakla birlikte Abbas! hali-
lan ve on be ylda tamamlanan el- feleri mneccimlere ok nem verir. sa-
Ijavf isimli eseri de kaleme almtr. valara ve mhim ilere onlarn fikirle-
bn Sina ise, Razfden sonra gelen en rini almadan balamazlard. Nitekim Ha-
mehur hekim olup, yazd el-~cin1n life Mansr Badat'n temelini. Mnec-
ii't-tb adl kitap uzun yllar Bat'da cim Eb Sehl b. Nevbaht'tan ehrin
ders kitab olarak okutultuttr. Ayr uzun yllar ayakta kalacana dair bilgi
ca Ali b. fsa gz hastalklar hakknda aldktan sonra atmt.
Birni'nin
Kitab'tTef/fm
ad el yazmas
eserinde
ay tutu l mas n
gsteren
bir izim
(Tahran
Majles Ktp.,
No. 6565)
45
ABBASILER
Matematik. Fezari tarafndan Arapa'-
ya tercme edilen Sind-Hind adl ese-
rin. saylar sistemiyle ilgili bilgilerin
slam dnyasna giriinde nemli rol
oynad kabul edilmektedir. Daha son-
ra Muhammed b. Msa ei-Harizmi ve
Habe ei-Hasib'in hazrlad tablolar,
saylarn btn slam dnyasna yayl oluturmaktadr. bn shak'n eserini
masna vesile olmutur. Matematik sa-
hasndaki en sekin sima hi phesiz
Harizmi'dir. O en eski zicleri (astronomi
tablolar) derleyen bilgin olduu gibi.
aritmetik ve cebirle ilgili lfisab'1-cebr
ve'1-mukdbe1e adl en eski eserin de
mellifidir. mran b. Vaddah, ihab b.
Kesir ve Eb Mansr ei-Badadi de Ab-
basiler devrinin balca matematikileri
arasnda yer alr. Geometri sahasnda
ise Mansr zamannda Badat Uluca-
mii'nin plann izen Haccac b. Ertat
zikredilebilir.
Kimya. Mslmanlarn ilme olan en
byk katklarndan biri de kimya ala-
nnda olmutur. slam kimya ilminin
kurucusu Cabir b. Hayyan'dr. Erne-
vilerden Halid b. Yezid'in rencisi olan
Cabir, teorik alanda olduu gibi labora-
tuvar deneyleriyle de kimya ilmine hiz-
met etmitir. Daha sonra gelen kimya-
clar onu stat olarak kabul ederler.
Bunlarn en mehurlar Turai ve Eb'I-
Ka sm el-lraki'dir.
Zooloji ve antropolojinin en nemli
temsilcisi, Kitab'1-lfayevan adl ese-
rin mellifi Cahiz'dir. Eczaclk sahasn
da ise yahudi Khin'I-Attar mehur
olup nacat'-sayda1e adl eserinde
bitkilerden nasl ila yapldn ve
ilalarn hangi dozajda ku llanlacan
anlatr.
Tarih. Emeviler devrinde balayan
slam tarihilii Abba siler'in ilk zaman-
larnda ekillendi. nce Hz. Peygamber
ve sahabenin hayatlarn tesbit etmek
maksadyla balayan slam tarihilii,
eskiden beri Araplar'da mevcut olan
ensab ilminin de yardmyla toplumun
btn unsurlarn kapsad ve ayn za- le IV-V. (X-Xl.) yzyllarda en yksek
manda "rica! ilmi"nin gelimesine de
yardm etti. lk devir tarihileri naklet-
tikleri haberlerin banda genellikle onu
nakleden kimselere ait rivayet senedini
de verirlerdi. Bylece tarihi olaylara da-
ir haberler, hadisler gibi, sened ve me-
tin ksmlar olmak zere iki ana unsur-
dan me~dana geliyordu. slam dnya-
sndaki ilk byk tarihilerden sadece
Zhri, Abbasiler devrinden nce, Sley-
man b. Tahran, Msa b. Ukbe, si-
ret ve tarih ilminin babas saylan bn
46
shak, Kitab'l-Megdzf'nin ve daha
birok eserin mellif olan Vakdi gibi
byk tarihilerin hepsi Abbasiler'in ilk
devirlerinde yaamlardr. Bugnk knda muhtelif eserler yazlmtr. Ab-
siret ve megazi bilgilerimizin temelini,
bn shak ile Vakdi gibi Abbasi halifele-
rinin himaye ettii alimierin eserleri
Mervezi. el-Mesalik ve'l-memalik; Ya'-
ele alarak yeniden dzenleyen bn Hi-
am ile Vakdi'nin katibi bn Sa'd da bu
devrin dier nemli iki simasdr. bn
Sa'd'n et- Taba~dt '1-kbra's slam
dnyasnda biyografi alannda yazlan
ilk nemli eserdir.
slam siyasi tarihinin ilk mellifleri,
ilk kltr ve ilim tarihilerinin hepsi Ab-
basiler devrinde yaam ve slam ta-
rihiliine yn vermilerdir. Daha sonra-
ki devirlerde yetien tarihiler slam'n
ilk asr hakknda verdikleri bilgileri
hep bu dnem kaynaklarna borludur-
lar. Abbasiler devrinde yetien balca
tarihiler ve baz eserleri yle sralana
bilir: Medaini. Ahbdr '1-hu1efa '; Cahiz,
Kitab'1- cArab ;;e'1- cAce"m: bn Kutey-
be, el-Macarif; Belazri, FtiiJ:u'1-
b1dan; Eb Hanife ed-Dineveri, el-
Al]bdru't-tva1; Ya'kbi, Tarfl]u'1- Yac-
kllbf; Taberi, Tarfhu'l-mem ve'J-m-
uk; Cehiyari. Kita-b'1- Vzera ': Mes'-
di, Mr1c'~-~eheb ; bn'n-Nedim, el-
Fihrist; bn Miskeveyh, Tecarib'l-
mem; Birni, ei-A.ar'l-bdlpye cani'l-
kur1ni'l-l]a1iye; Hilal's-Sabi', Tarfl]u'1-
vzera ': bn'I-Kalanisi, :fey1 Tarfl]i
Dma~; Hatib ei-Badadi, Tarfl]u Bag-
dad; Sem'ani, Kitdb'l-Ensab; bn'I
Cevzi . el-Munta?am if tarfl].i'l-m11k
ve'1-mem ; bn'I-Esir, el-Kamil fi't-ta-
rfl]; bn'I-Kfti, l]bdr'1- culema' bi-
al]bdri'l-J:kema ~
Corafya. slam dnyasnda corafi
eserler ilk defa Arabistan'a dair malu-
mat eklinde ortaya km, fethedilen
lkeler hakknda verilen bilgilerle zen-
ginlemi ve nihayet ran. Hint ve Yu-
nan kaynaklarndan yaplan tercmeler-
noktasna ulamtr. Corafya ilminin
slam'da klasik bir ekil almas. VIII-IX.
miladi asrlarda Abbasi halifelerinin te
vikleriyle (zellikle Halife Me'mn devrin-
de [813-8331 ) gerekleen tercme faa-
liyetleriyle balar. nceleri sadece ter-
cme faaliyetiyle yetinen slam coraf
yaclar. daha sonra bu konudaki metot
ve bilgileri olduka gelitirmilerdiL lk
corafya eserleri. slam lkelerini ve e
hirlerini birbirlerine balayan nemli
yollar renmek ve hac yollarn tesbit
etmek gibi birtakm pratik ihtiyalar-
dan domutur. Bu maksatla yollar ve
lkeler (el-mesalik ve'l-memalikl hak-
basiler devrinde yetien balca coraf
yaclar ve eserleri yle sralana bilir: bn
Hurdazbih. e1-Mesalik ve'l-memalik;
kbi, Kitdb '1-Bldan; Serahsi. el-Me-
salik ve'1-memalik; bn'I-Fakih ei-He-
medanf. Kitdb'1-Bldan ; bn Rste.
el-A cla~u n-neffse; Eb Zeyd ei-Belhf.
Suver'1-ekd1im; Hasan b. Ahmed ei-
Hemedanf,. fat Cezireti'l-cArab;
stahri. Mesalik'l-mema1ik; Kindf.
Resm'l-ma cm1r fi'l-ari; Mutahhar b.
Tahir ei-Makdisf. Kitdb'l-Bed' ve't-
taril]; bn Havkal, Kitdb lreti'l-ari;
Eb Abdullah ei-Makdisf. Ahsen't-
te~dsim; Yakt ei-Hamevi, Muccem'l-
b1dan; Zekeriyya ei-Kazvfni. Aar'l
bilad ve al]bdr '1-ci bd d.
E. timai ve ktisadi Hayat.
Abbasiler'de slam toplumu genel
olarak havas ve avam denilen iki taba-
kadan oluuyordu. Halifenin yaknlar.
vezirler. emirler. kadlar. alim ve edip-
lerle katipler birinci tabakaya mensup-
tu. Esnaf ve sanatkarlar. iftiler. as-
kerler. kleler ve dier gruplar da ikin-
ci snf tekil ediyordu. ok geni bir
alana yaylm olan Abbasi halifeliinin
snrlar iinde bata Araplar. ranllar
ve Trkler olmak zere muhtelif ka-
vimlere ve eitli mezheplere mensup
insanlar yaamaktayd. Zaman zaman
etnik unsurlar arasnda atmalar k
t gibi mezhepler arasnda da kavga
ve mcadeleler eksik olmazd. Bu olay-
lar srasnda pek ok kii ldrlr.
dkkanlar yamalanr. evler yaklp y
klrd.
Sava esirlerinden meydana gelen
kleler toplumun nemli bir blmn
tekil ederdi. Klelerin ou Slav. Rum
ve Zenci idi. Msr. Kuzey Afrika ve Ku-
zey Arabistan kle ticaretinin en
nemli pazarlaryd. Sosyal snflardan
biri de yahudi ve hristiyanlardan olu-
an zimmi"lerdi. Bunlar devletin hi-
mayesinde geni bir din .hrriyetiyi e
rahat bir ekilde ya yor ve ibadetlerini
yapa biliyorlard.
Refahn artmasna paralel olarak lks
ve konfor da artm, muhteem kk ve
saraylarda elence ve msiki meclisleri
tertip edilmeye balanmt. O devrin
mehur msikiinaslar arasnda bra
him ei-Mavslf. Zbeyr b. Dihman. Gane-

vi, ibn Cami. Zelzel ve Miskin el-Medeni
saylabilir. Msiki sahasnda yazlan
eserlerin en mehuru, Eb'l-Ferec el-
isfahanfnin Kitab'l-Egani'sidir. Halife.
vezir ve dier devlet adamlar saray ve
kklerde, halk ise tek katl evlerde ya-
yorlard. Kerpi, tula. kire ve al
kullanlarak yaplan evlerin tavan hur-
ma lifleri ve aa dallaryla rtlrd.
Zenginlerin evleri harem, selamlk ve
hizmeti odalarndan oluuyordu. Bu ev-
ler genellikle bir bahe iinde yaplr,
duvar ve tavanlar mozaikler ve renkli
resimler e . sslenirdi. Halifeterin saray-
lar ise geni kkler. kubbeler. revaklar
ve asma bahelere sahipti.
Saray evreleri giyim kuam konu-
sunda daha ok Sasani etkisinde kal-
m, bylece iran kyafeti Abbas! saray
nn resmi kyafeti olmutu. Halifeler
kymetli mcevherle ssl bir kuak, si-
yah bir klah giyer ve sark sararlard.
Valiler ve asilzadeler de halifeyi taklit
ederlerdi. Halifeler merasimlerde siyah
veya meneke renginde diziere kadar
uzanan bir hrka giyerlerdi. Yksek ta-
bakann gnlk kyafeti geni kaftan,
fstan. gmlek, ferace. ceket ve klah-
tan oluuyordu. Halk ise fstan. gmlek
ve uzun ceket giyiyordu. Kadnlarn elbi-
sesi genellikle geni bir araftan ve
boyundan yrtmal uzun bir gmlekten
ibaretti.
Dini bayramiara byk nem verilirdi.
Halifeler her iki bayramda da bayram
namazlarn kldrr ve yaplan treniere
katlrlard. Sarayda iran nfuzu giderek
artnca eski iran bayramlar Nevrz,
Mihrican ve Ram gnleri de trenlerle
kutlanmaya baland. Halifeler cuma ve
bayram namazlaryla dier merasimlere
hilafet alay ile giderlerdi. Halife bu
alaylarda siyah bir kuak balar ve ze-
rine siyah bir krk alrd. Bana uzun
bir klah geirir, elinde de Peygam-
ber'in klcn tard.
Abbasiler'in iktidara gelmesiyle mey-
dana gelen deiiklikleri islam devleti-
nin iktisadi hayatnda da grmek
mmkndr. Abbasiler iktisadi hayatn
her alannda retimin ve buna bal ola-
rak refahn arttrlmas hususunda
byk gayret sarfettiler. iktisadi haya-
tn temelini ziraat tekil ediyordu. Dev-
let gelirlerinin byk bir ksm tarma
bal olduu iin ilk Abbas! halifeleri ge-
ni sulama faaliyetlerine giritiler ve
lkenin muhtelif yerlerinde sulama ve
kanal ilerinde uzman kiileri altrd muk endstrisinin nemli merkezleri
lar. Mu'tasm Samerra ehri iin in'den
ABBASILER
ok sayda su ileri mhendisi getirtti. batda ispanya'ya kadar yayld. ipek
Merv'de sadece sulama ileriyle grevli endstrisi Crcan ve Sistan eyaletlerin-
bir divan (divan' l-ma') vard ve emrinde de toplanm, lkenin her tarafnda el
binlerce kii almaktayd. sanatlar gelimiti. Hemen her yerde
Bataklklar kurututarak tarm alanlar hal dokunmakla birlikte en iyileri Tabe-
geniletildii gibi ziraat okullar alarak ristan ve Azerbaycan'dan geliyordu.
Bunlardan baka glsuyu ve triyat sa-
modern usullerle tarm yaplmas. top-
rak ve bitkinin cinsine gre gbre kulla - nayii. cam. kat ve sabun sanayii. ma-
nlmas saland. Bitkilerle ilgili ok sa- den iletme ve silah atelyeleri ile tula
yda eserin tercme ve telif edilmi ol- ocaklar da balca endstri kollarn
mas da tarma duyulan ilginin bir tekil ediyordu. Sadece Badat'ta 4000
gstergesi kabul edilebilir. Kaynaklar, cam ve 30.000 tula imalathanesi vard.
bu tedbirler sayesinde verimin yksek Kiremit ve tula endstrisinin dier
bir seviyeye ulatn kaydetmektedir. balca merkezleri ise Kfe, Basra. Hire
Sulanabilen byk nehir vadilerinde ye- ve daha sonralar Samerra idi. Irak cam
titirilen buday, arpa ve pirin lkenin sanayiinde Abbasiler'den nce de sz
nemli rnleri arasnda yer alyordu. sahibiydi. Fakat Abbasiler devrinde bu
Hurma ve zeytin ikinci derecede nemli kolda ok byk gelime gsterdi. Ba
besin kaynayd. Ayrca her eit mey- dat'la birlikte Basra. Kadisiyye ve
ve. sebze ve iek yetitiriliyordu. Bu Samerra bu sahann nemli merkezle-
day ve arpa daha ok Irak, Hzistan ve riydi. Badat. Basra, Kfe ve Vast'taki
Msr'da. dan Gney Arabistan ve Kir- sarraflar yalnz ziynet eyas retmekle
man'da, pirin Hzistan. Mazenderan ve kalmayp ayn zamanda eitli kadehler.
Msr'da. zm Irak, Yemen. Msr. Belh kavanozlar. iek vazolar. amdanlar,
ve Suriye'de, pamuk Kuzey Afrika ve eyerler, knlar ve daha pek ok eya
Mezopotamya'da retiliyordu. Kyllere imal ediyorlard.
geni mlkiyet haklar tannm ve adil Demir ve elik sanayii de olduka ile-
bir vergi sistemi getirilmiti. Vergi, tes- riydi. Musul'da demir zincirler, baklar.
bit edilmi sabit bir miktar yerine elde kamalar. Harran'da ise laboratuvar ve
edilen mahsulden deiik oranlarda al rasathaneler iin ara gereler yapl
nyordu. maktayd. Dericilikte Badat ve Basra
lke zengin maden kaynaklarna sa- ndeydi. Irakl marangozlar halifelerin
hipti. Halifeler maden ocaklarnn iletil saraylarn ssleyen nadide kutular.
mesine byk nem veriyorlard. G- sandklar. divan ve sandalye yapmnda
m dou eyaletlerinde. bilhassa Hin- hret kazanm la rd . Dokuma sanayiin-
duku blgesinde karlyordu. Burada de perdecilik nemli bir yer tutmaktay-
10.000 ma den iisinin alt kaynak- dt Vast. Amid ve Musul bu endstri
larda belirtilmektedir. Altn batdan. bil- kolunun merkeziydi. Dier nemli bir
hassa Sudan'dan getiriliyordu. Fars ve endstri kolu da adrclkt. Basra bu
Horasan'da bakr, kurun ve demir, sanayiin merkezi durumundayd.
Beyrut'ta zengin demir cevheri yataklar Endstri kurulularnn bir ksm devlet.
vard. eitli yerlerde kymetli talar ve bir ksm da zel teebbsn elinde bu-
Basra krfezinde ok miktarda inci elde lunuyordu. Kadn ilk defa 1OS ylnda
ediliyordu. in'de imaline baland kabul edil-
altrlan ii says
ve retim hacmi mektedir. Nitekim 1OS ylyla tarihlenen
bakmndan en nemli endstri kolu, bir kat paras bulunmutur. 7S1'de
Emeviler zamannda balayan ve srat- inliler'e kar Trkler'le mslmanlarn
le gelien dokumaclk idi. i tketim ve yaptklar Talas Sava'nda ele geen
ihracat iin her trl mal retiliyordu. Cinli esirler arasnda islam dnyasnda
Elbiselik ve demelik kumalar, hal, kat yapmn baiatacak ustalar bulu-
yatak takmlar. keten kumalar Fey- nuyordu. Bu esirler 7S6 ylnda Semer-
ym, Dimyat, Tinnis, Dabk ve iskende- kant'ta kat imalathanesi kurdular, K
riye gibi nemli merkezlerde dokunu- sa zamanda kat. papirs ve parme
yordu. Fars'ta da Kazern ehri doku- nin yerini ald. 79S ylnda Badat'ta,
ma sanayiinde mehurdu. Pamuk ba daha sonraki yllarda da Msr. Kuzey
langta Hindistan'dan ithal ediilyorken Afrika ve Endls'te kat imalathane-
ksa bir sre sonra Dou iran'da yetiti leri kuruldu. Avrupa kat ihtiyacn
rilmeye baland ve Merv ile Nisabur pa- mslmanlardan ithal yoluyla karl
yordu. Avrupa'da kat imaline ancak
haline geldi. Pamuk retimi daha sonra XIII. yzyldan itibaren balanmtr.
47
ABBASlLER
Kltr ve medeniyet seviyesinin yk-
selmesi milletler aras ticaretin de ge-
limesine sebep oldu. Balangta ti-
caret yahudi, hristiyan ve Mecsl tc-
carlarn elindeyken zamanla msl-
manlar da ticaret hayatna atldlar ve
ok gemeden dnya ticaretinde sz
sahibi oldular. Abbas! halifeleri ticarete
gereken nemi vermiler, yol emniyeti-
ni saladklar gibi kervan yollari ze-
rinde kuyular ve kervansaraylar yapt
rarak ticaretin gelimesine yardmc ol-
mulardr. Bu sayede kara ve deniz ti-
careti ksa srede geliti. Badat. Bas-
ra, Slraf, Kahire, skenderiye ve Hicaz
yolu zerindeki Kfe ile Dmak nemli
ticari merkezler haline geldi. Basra,
zellikle deniz ticaretinde ok nemli
bir yere sahipti. Arap tacirler genellikle
Basra Liman'ndan yola kyor ve Hin-
distan ehirlerindeki nemli merkeziere
uruyorlard. in ile deniz ticareti daha
ok in gemileriyle yaplrd. Dnya eya larn ou gayri mslimlerden oluu
fiyatlarnn tesbitinde Badat ve sken
deriye borsalar esas alnrd. Badat'ta
her ehir iin bir pazar yeri ayrlmt. ra, cizye, r, fey, ganimetler ve rfi
Akdeniz kysndaki baz sahil ehirleri
de ticari alanda nem kazanmlard.
zellikle Antakya, dou ile bat arasn
da nemli bir kpr vazifesi grmek-
teydi.
Abbasiler zamannda i ve d ticaret
ok geliti. Mslman tccarlar Basra,
blle ve hatta Kzldeniz ve Aden li-
manlarndan Hindistan, Seylan ve in'e
ticari mallar sevkediyorlard. Hindistan
ve Sind'den kafr, d aac, karanfil,
pamuklu kumalar, Serendib'den yakut
ve elmas, Bizans'tan krk. in'den d
aac, ipek ve misk, Yemen'den triyat,
Fars'tan silah ve ziynet eyalar satn
alan mslman tacirler bunlarn dn dalanlmtr:
da kalay, baharat. fldii ve dier baz
lks eyalar da ithal ediyorlar; buna
karlk buday, arpa, pirin, hurma,
meyve, iek, eker, cam, keten, ynl
ve ipekli kumalar, glsuyu, esans, zey-
tinya, tuz. ila ve demirden yaplm
aletler ihra ediyorlard. Mslmanlar
ithal ettikleri mallarn bir ksmn Akde-
niz limanlar vastasyla Avrupa'ya sev-
kediyorlard. Dier taraftan Orta As-
ya'daki tccarlar nehir yoluyla kuzeye
ilenmi mal gtrp buralardan ham
madde ve krk alyorlard. Bugn
skandinavya'da Baltk sahillerinde bu-
lunan bol miktarda slami sikke bu ti-
caretin younluunu gstermektedir.
Afrika'dan ise altn ve kle satn aln-
48
yordu. Bu ticaretin gelimesi
ve byk
teebbslere giriilmesi, bir eit
ban-
kaclk messesesinin domasna zemin
hazrlad. Sarraf, btn mslman pa-
zarlarnda vazgeilmez bir unsur ol-
mutu. IX. yzylda sarraflar, sermaye
sahibi zengin tccarlarla dayanma
iine girerek bankaclk hizmetlerini ve-
rir hale geldiler. Bunlar baz tccarlara
belirli bir yzdeyle para verdikleri gibi,
zaman zaman hkmete de bor para
veriyorlard. O dnemde merkezi Ba
dat'ta, ubeleri lkenin dier ehirlerin
de bulunan bu messese ile ek ve kre-
di mektuplar gibi gelimi bir sistemin
varl bilinmektedir. Badat'ta yazlan Muhammed ei-Hudari Bey, Muf:tic;tartit
bir ek Fas'ta denebiliyordu. Basra'da
tccarlar paralarn sarraftara vererek
onlardan ek (sakk) alyor ve arlar
da demeleri bu eklerle yapyorlard.
Bu sebeple para pek az kullanlyordu.
Faiz haram olduu iin bu ii yapan-
The 'Abbas id Revolution, Cambridge 1970;
yordu.
Devletin balca gelirleri zekat, ha-
yet ve Trkler, stanbul 1976; W. Barthold,
vergilerden ibaretti. Elde edilen gelirler
askeri ihtiyalara. yol, kpr ve sulama
ilerine, halife, vezir ve dier devlet
adamlarnn maalarna sarfedilirdi.
Devlet gelirlerinin byk meblalara
ulam olmas, ayn zamanda halkn
yksek bir refah seviyesine eritiini de
gstermektedir. Halifeler devlet hazi-
nesini korumak ve bteyi denkletir
rnek iin byk itina gsterirlerdi.
Divan'l-harac ve Divan beyti'l-mal
devletin mali ilerini zerine alan iki
nemli daireydi.
BBLYOGRAFYA :
Klasik kaynaklar dnda u eserlerden fay-
G. Weil, Geschichte der Chalifen, Mannheim
184851; A. Meller, Der Islam im Morgen
und Abendland, Berlin 188587; C. Zeydan,
Medeniyet! isltimiyye Ttirihi (tre. Zeki Me-
amz). stanbul 1329; A. Mez, Die Renaissan
ce des lslams, Heidelberg 1922; M. emseddin
IGnaltayJ. isitirnda . Ttirih ve Mverrihler,
stanbul 1339-42; G. Le Strange, Baghdad Du-
ring the Abbasid Caliphate, Oxford 1924;
a.mlf.. The Lands of the Eastern Caliphates,
Cambridge 1930; E. de Zambaur. Manuel de
Geneal0gie et de Chrono/ogie Pour l'Histoire
de /'Islam, Hannaver 1927; Halil Edhem,
Dveli isUimiyye, stanbul 1927; A. A. Vasi-
liev, Byzance et /es Arabes /, La Dynastie
d'Amorium (820-867), Bruxelles 1935; a.e., ll,
La Dynastie Macedonienne (867-956), Bruxel
les 1968; Zaky Mohamed Hassan. Les Tuluni
des, Paris 1937; A. Mieli. La science Arabe,
Leiden 1938; Gholam Hossein Sadighi, Les
Mouuements Religieux lranies, Paris 1938;
Abdlaziz ed-Dri. el- 'Asr 'l 'Abbtisiyy'l-eu
uel, Badad 1945; E. E. Herzfeld. Geschicte
der Stadt Samarra, Hamburg 1948; Brockel-
mann. isitim Milletleri ve Devletleri Tarihi (tre.
Neet aatay), Ankara 1954; D. Sourdel, Le
Vizirat 'Abbaside, 1-11, Damascus 1959-60; J .
Sauvaget, Introduction a l'Histoire de /'Orient
Musulman Elements de bibliographie (ilave
lerle nereden Cl. Cahen), Paris 1963; lgnati
Krachkovski, Ttirfl)u '/-edebi'l-cogrtifi (tre. Se-
lahaddin Osman Haim). HI, Kahire 196365;
E. Gabrieli. Les Arabes (tre. Marie de Wasmer),
Paris 1963; Andre Miquel, La Geographie du
monde musu/mane, Paris 1967; Robert Man-
tran. L'Expansion Musulmane, Paris 1969;
ttirfl)i'l-memi'lislamiyye: edDevlet'l- 'Ab
btisiyye, Kahire, ts. (Dar 'I-Fikri 'I-Arab[) ; Faruk
mer, The Abbasid Caliphate (750-786), Ba
dad 1969; a.mlf.. Tabf'at'dda 'ueti'l 'Ab
btisiyye, Beyrut 1970; a.mlf.. el/jiltifet'/- 'Ab
basiyye fi 'l-ari ' l feuc;tiyyi 'l 'asicerf, 247-334/
861-946, Badad 1397/ 1977; M. A. Shaban,
a.mlf.. lslamic History, 111, Cambridge 1976;
M. Lombard, L 'fslam dans sa Premiere Gran-
deur, Paris 1971; Hakk Dursun Yldz, islami
isitim Medeniyeti Tarihi (izah. dzeltme ve
ilavelerle tercme ve nereden M. Fuad
Kprl), Ankara 1977; B. Lewis. Tarihte
Araplar (tre . H. Dursun Yldz), stanbul 1979;
Muhammed Manazir Ahsan. Social .Life U nder
.the Abbasids, London 1979; a.mlf., "A Note
on Hunting in the Early 'Abbasid Period:
Some Evidence on Expenditure and Priees",
JESHO, XIX ( 1976), s. 101-105; Philip K. Hitti.
Siytisf ve Kltrel islam Tarihi (tre. Salih Tu).
HV, stanbul 1980-81; C. E. Bosworth, islam
Devletleri Tarihi (tre. Erdoan Merii-Mehmet
pirli). istanbul 1980; Dayfullah Yahya ez-Zeh-
rani. enNafa~at ve idtireth/1 fi'd-devleti'l
'Abbtisiyye, Mekke 1406/1986; Olga Pinto,
"The Libraries of the Arabs During the Ti-
me of the Abbasids" (tre. F. Krenkow), /C,
111/2 ( 929). s. 21 0236; Maurice S. Dimand.
"Studies in Islamic Ornament", Al, lll-IV
( 1937). s. 293-337; M. Rashid Akhtar Nadvi,
"Industry and Commerce under the 'Abba-
sids'', JPHS,I/2 (1953). s. 118126; 1/3 (1953),
s. 254262; Mafizullah Kabir, "The Relation of
the Buwayhid Amirs with the 'Abbasid Ca-
liphs", JPHS, 111/ 3 (1954), s. 228243; Dawid
Waines, "The Third Century Internal Crisis
of the 'Abbasids", JESHO, XX/3 ( 1977), s.
282306; Jacob Lassner, "Provincial Adminis-
tration under the Early 'Abbiisids: The Ru -
ling Family and the Arniir of Iraq", St. ls., L
(1979), s. 2135; Peter von Sivers. "Taxes and
Trade in the 'Abbiisid Thughr, 750-962/
133-351" JESHO, XXV/1, s. 7199; K. V. Zet-
tersteen, "Abbasiler", iA, , 1822; B. Lewis.
"'Abbiisids", E/ 2 - (ng.), 1, 15-23; C. E. Bos-
worth. "'Abbasid Caliphate", Elr., , 8995.
liJ HAKK DuRSUN YLDIZ