Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk

Hareketleri (XII. Yzyln Sonlar ve XIII. Yzyln

Balarnda)
Independence Movements of the Local Byzantine Governors in
the Western Anatolia (during the last period of the 12th century
and the first decade of the 13 th century)
Yusuf A YN*

z
XII. yzyln sonlar ve XIII. yzyln balarnda Bizans merkez otoritesinin
kmesi sonucu Bat ve Kuzeybat Anadolu'da Alaehir, Menderes havzas, Sampson
ve Papllagonia gibi nemli merkezlerde Bizans ynetiminden bamsz bir idare
kurmak isteyen eitli yerel hkimler ortaya kmtr.
Bu yar bamsz idarecilerden en nemlileri arasnda Matuel Mavrozones,
Theodoros Makaphas
ve Sabbas Asedenos'u
sayabiliriz.. Hkim olduklar
blgelerde bamsz bir idare kurmak isteyen bu isyanclar, Seluklularn ve yerel
halkn destei ile Bizans ynetimini uzun sre ratrmlarclr. Nihayet iznik
imparatoru I. Theodoros Laskaris zorlu bir mcadelenin ardndan bu yerel
hkimleri itaat altna almay baarmtr.
Anahtar Kelimeler: Bizans imparatorluu, I. Theodoros
Mavrozones, Theodoros Makaphas, Sabbas Asedenos.

Laskaris,

Manuel

Abstract
During the last period of the 12,h century and the first decade of the 13'h
century the various semi-independent
governors of important locations in the
wester and north-\vestern Anatolia sucl as Philadelphia, the Meandric platea,
* Aratrma Grevlisi Dr. Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm

Yusuf Ay

142

Sampson and Papllagonia, cotsidered themselves absolved from loyalty to the

Byzatine Emperor, since central adninistratio had collapsed (especially after the
ojficial capital had passed into Frankish hands).
Most important
of these seni-independent
governors
were Matuel
Mavrozones, Theodore Mangaphas and Sabhas Asedenos. These pretenders caused
troble for central government for a long time by supporting the Seljuks and tative
inhabitants of Anatolia. Eventually Emperor Theodore 1 Lascaris maraged to
subdue these pretenders after the forceful strggle.
Key Words: Byzantine Empire, Theodore I. Lascaris, Manel
Theodore Mangaphas, Sabbas Asedenos.

Mavrozones,

Giri

XI. yzyln sonlarnda Komnenos hanedannn iktidara gelmesiyle

yeniden toparlanmaya balayan Bizans imparatorluu, XII. yzyln
sonlarnda her alanda byk bir k yaamtr. Bu d, I. Manuel
Komnenos'un (1 143-1180) 1 176 ylnda Myriokephalon'da II. Kl Arslan
karsnda urad hezimet ile balar. Nitekim Malazgirt'in ardndan Dou
eyaletlerini Trklere kaptran Bizans, Myriokephalon'un ardndan Orta ve
Bat Anadolu'daki eyaletler zerindeki denetimini byk lde
kaybetmitir 1 .
XII. yzyln son eyrei, Bizans imparatorluunda nemli gelimelerin
yaand bir dnemdir. I. Manuel Komnenos'un 1180 ylnda lmnden
sonra eyaletlerdeki durum her geen gn daha da ktye gitti. Bakentte
yaanan karklklar eyaletlerdeki istikrar da ortadan kaldrd. 1183 ylnda
Bizans tahtna oturan I. Andronikos Komnenos'un (1183-1 185), aristokrat
snfn imtiyzlarn ellerinden alarak gcn krmak, ekonomideki yabanc
hakimiyetine son vermek ve eyaletlerdeki karklklar engellemek amacyla
ald etkili tedbirler imparatorluu kntden kurtarmaya yetmemi ve iki
yl sren iktidar kanl bir darbe ile sona ermiti 2 . Komnenos hanedannn bu
son temsilcisinin ardndan iktidara gelen Angelos hanedan imparatorlar II.
Isaakios Angelos (1185-1195/1203-1204) ve III. Aleksios Angelos'un

1
Myriokephalon savann nemi hakknda bkz., Ebru Altan. "Myriokcphalon (Karamkbeli)
Sava'nn Anadolu Trk Tarihindeki Yeri", Trkler, C.VI. Ankara 2002, s.630-634.
2
Nicetas Choiates, O City of Byzantium, Anuls of Niketas Choniates, Translated by Harry J.
Magoulias, Detroit 1984, s. 188 vd.; Trke ev.. In Demirkcnt, Niketas Khoniates'in
H ist oha 's (1180-1195), stanbul 2006, s.135 vd.; Sryani Kei Mikhail Vekayinmesi,
Trke ev., H. D. Andreasya (Trk Tarih Kurumu'nda Baslmam nsha), s.266-267;
ayrca bkz., Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Ilta, 3. bask,
Ankara 1991, s.370-371.

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri

143

( 1 1 9 5 - 1 2 0 3 ) ihmalleri, Bizans'n Anadolu eyaletleri

zerindeki
hkimiyetinin ksa sre iinde tamamen ortadan kalkmasna yol at 3 .
T r k m e n aknlar ve Seluklu ynetiminin destekledii Bizansl yerel
h k i m l e r i n faaliyetleri k a r s n d a m e r k e z i d a r e n i n e t k i s i z k a l m a s
eyaletlerdeki Bizans halknn honutsuzluunu arttrd 4 . stanbul'dan midini
kesen A n a d o l u ' d a k i ahali yaadklar blgelerde istikrarn salanmas iin,
m e r k e z idareye kar bakaldran yerel hkimleri kendi liderleri olarak
benimsedi ve onlar destekledi. Bizans'n iinde bulunduu bu buhran 1204
Nisan'nda Hal ordularnn stanbul'u igalleri ile doruk noktasna ulat 5 .
stanbul'un dmesinin ardndan imparatorluk, her biri farkl blgelerde
kurulan kk devletikler tarafndan temsil edilmeye baland 6 . Uzun tarihi
b o y u n c a B i z a n s ' n kaderini etkileyecek pek ok n e m l i olay m e y d a n a
gelmitir. Bizans tarihindeki bu dnm noktalarndan birisi ve belki de en
n e m l i s i d o k u z yzyl b o y u n c a Hristiyanln m e r k e z i k o n u m u n d a k i
imparatorluk bakentinin Latinler tarafndan ele geirilmesidir. U n u t m a m a k
gerekir ki 1204 tarihi, Post-Bizans dneminin ve Bizans'n imparatorluktan

Ostrogorsky, c.g.e., s.371 vd.

Charles Diehl. Bizans mparatorluu'nn Tarihi. Trke ev., A. Gke Bozkurt, stanbul
2006, s. 124-125; Aleksios G. C. Savvides, "Byzantium's Oriental Front in the First Part of the
Thirteenth Century: The Empires of Nicaea and Trapezous (Trebizond) in view of the Scljuk
and Mogol Menace", Vyzantino Torkika Meletemata, Atina 1999, s.51.
5
Steven Runciman, Hal Seferleri, C.lll, Trke ev., Fikret Iltan, 2. Bask, Ankara 1992.
s.108 vd.; n Demirkent, Hal Seferleri, stanbul 1997, s.176-179; Diehl, "The Fourth
Crusade and the Latin Empire", CMH, C.IV, Cambridge 1923, s.415 vd.
11
Bizans'n devamn salayan bu devletler hakknda ayrntl bilgi iin bkz., D.M. Nicol. The
Despolate of Epiros (1204-1267), Oxford 1957; ayn yazar, "The Fourth Crusade and the
Greek and Latin Empires, 1204-1261", CMH, IV, (1966), s.275-330; ayn yazar, "Apo te
Alse s ten Anaktese tes Knstantinoupolles (1204-1261", HHelE, C.9, Atina 1980, s.76106; Michael Angold, A Byzantine Government in Exile Government and Society under the
Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975; Alice Gardner, The Lascarids of Nicaea The
Slory of an Empire in Exile, Amsterdam 1964; Helen Glykatzi Ahrvveiller, "L'Expcriece
Nicene", DOP, 29, (1975), s.23-40; ayn yazar, "He Aftokratoria tes Trapezountos", HHelE,
C.9. Atina 1980, s.325-331; Jacob Philipp Fallmerayer, Geshichte des Kaisertums von
Trapezunt, Mnih 1827/ Hildeheim 1964; Anthony Bryer, The Empire of Trebizond and the
Pontos, London 1980; William Miller, "The Empire of Nicaea and the Recovery of
Constantinople", CMH, C.IV, Cambridge 1923, s.478-516; ayn yazar, Trebizond, The Last
Greek Empire of the Byzantine Era 1204-1461, Chicago 1969; A.A. Vasiliev, "The
Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222)", Spectum, XI (1936). s.3-57; Tryf
Evangelides, Historia tes Trapezountos apo ton Arkhaiotatn Khronon mekhri ton Kathemas,
Odessos 1898; Edward Gibbon, The Hislory of he Decline ad Fail of the Roman Empire.
C.VI, London 1913, s.420 vd.; O. D., Lampsides, "Peri ten drysin tou Kratous ton Megaln
Komnenn" AP. 31 (1971-1972), s.3-18; ayn yazar, "Apopseis epi tou Kratous ton Megaln
Komnenn" AP, 24 (1961), s. 14-34; Khrestos Samouelides, Historia tou Pontiakou
Hellenismou, 3. bask, Atina 2002, s.64 vd.; A.A. Papadopoulos, "Aleksios 1 Komnenos",
MEE, C. 14, s.782; Savvides. "Trapezounta Aftokratoria (1204-1461)", MGE, C.51, Atina
1988,s.175-177.
4

Yusuf Ay

blgesel neme sahip kk bir devletik haline geldii tarihin balangc

olarak kabul edilmektedir 7 .
Bu makalede stanbul'un dmesi ncesinde ve hemen sonrasnda
ortaya kan otorite boluundan faydalanarak Bat Anadolu blgesindeki
nemli merkezlerde bamszlklarn iln eden, Menderes vadisindeki
blgelerin hkimi Manuel Mavrozomes, Milet yaknndaki Sampson'un*
hkimi Sabbas Asidenos ve XII. yzyln sonlarndan itibaren Alaehir
(Philadelphia) ve evresindeki blgeleri denetimi altna alan Theodoros
Mankaphas'm faaliyetleri zerinde duracaz 9 .
a- Manuel Mavrozomes
Manuel Mavrozomes'in mensubu olduu Mavrozomes ailesi, Pelopones
kkenli aristokrat bir ailedir. Bizans saraynda itibarl bir konuma sahip olan
bu ailenin fertleri nemli grevlerde bulunmulardr. Nitekim XII. yzyl
sonlarnda Angelos hanedan dneminde memleketleri Pelopones ve Bat
Anadolu blgesinde idar grevlerde bulunduklar bilinmektedir. Aile
yelerinden Ioannes Mavrozomes, 1185 ylnda I. Androikos Komnenos'un
emri ile Normanlara kar Selanik'i savunmak zere ordusuyla birlikte
Pelopones'ten Selanik'e gitmiti. Yine bu ailenin dier bir mensubu
Theodoros Mavrozomes, Komnenos hanedannn son mparator'u
dneminde yaklak bir yl boyunca imparatorluk sekreteri olarak grev
yapmt 10 .
Manuel Mavrozomes'in ilk olarak tarih sahnesine k XIII. yzyln
hemen balarnda olmutur. Onun bu dnemde Bizans'n Phrygia blgesi"
1

Bu konu ile ilgili ayrntl bir deerlendirme iin bkz., Karsten Flcdelius, "Byzantium and
the West 1204-1996 a European Perspective", Byzantium, Iclentity, Inage, Itfluence, Majr
Papers, XIX International Congress of Byzattine Stulies University of Copenhagen, 18-24
August, 1996, Copenhagen 1996, s.373-389.
K
Sampsn'un yeri ile ilgili olarak bkz., G.de Jerphanion "Sampson et Amisos Une Ville a
Deplacer de Neuf Cents Kilometres", OCP, I (1935), s.257-267; Paul Orgels, "Sabas
Asidenos Dynaste de Sampson", Byzantion, X (1935), s 67 vd.; Bilge Umar, Trkiye'deki
Tarihsel Adlar, stanbul 1993, s.702.
9
Gergios Akropolites, Khronike Syngrafe, yay., Antnios D. Panagiotou, Atina 2003. s.3335; Niketas, s.219-220, 231, 331, 343, 350; Trke ev., Demirkent 2006, s.202 vd., 210;
Demirkent, Niketas Khoniates'in Historia's (1195-1206), stanbul 2004, s. 184, 210-211, 226;
ayrca bkz., Savvides, Vyzantina Stasiastika kai Aftonomistika Kinemata sta Dodekanesa kai
ste Mikra Asia 1189-1240, Atina 1987, s.173-190, 231-245. 246-251; ayn yazar. Byzantium
in the Near East: its relations with the Seljk sultaute of Rum in Asia Minr, le Armenians
ofCilicia aul the Mongols, A.D. c. 1192-1237, Selanik 1981, s.59 vd.; Orgels, a.g.m., s.6780; 1. Kordatos, Historia tes Vyz.alines Aftokratorias, (1204-1453), ( II. Atna 1960, s.40;
C.M. Brand, "Theodore Mankaphas", ODB, C.2, New York-Oxford 1991, s.1286-1287; ayn
yazar, "Asidenos, Sabbas", ODB, C.l, s.207; Alexander Kazhdan "Mavrozomes", ODB, C.2,
s.1319-1320.
10
Savvides, Kinemata, s.231.
" Ankara ilinin gneybat blmn; Eskiehir, Ktahya, Afyon illerinin tmn; Denizli
ilinin kuzey yarmn ve hatta Konya ilinin kuzey parasn kapsyordu. Bkz., Umar, a.g.e.,
s.663.

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri

145

idarecisi olduunu grmekteyiz 12 . bn Bibi'nin "Byk Rum Kayserlerinin

soyundan Melik Mavromes" olarak bahsettii 13 Manuel Mavrozones, 1.
Gyaseddin Keyhsrev'in hayatnda ok nemli bir yere sahiptir.
1203 Temmuz'unda Hallar tarafndan tahttan indirilen III. Aleksios
Angelos, imparatorluk hazinesi ile birlikte bakenti terk ederek Trakya'ya
geerken, uzun sredir Bizans bakentinde srgn olarak bulunan 1.
Gyaseddin Keyhiisrev de karklk ierisindeki bakentten ayrlp Manuel
Mavrozomes'in yanna snd 14 . I. Gyaseddin Keyhiisrev ile Manuel
Mavrozones arasndaki dostluun ne zaman baladna dair kaynaklarda
ak bir ifade bulunmamaktadr. bn Bibi, Keyhsrev'in mparator'un
huzurunda kendisine kstahlk eden Frenk valyesini bir delloda
ldrdkten sonra, mparator'un, stanbul'da kalabalk sayda bulunan
Frenklerin bu olayn intikamn almak isteyeceklerinden korktuunu ve
ortalk sakinleinceye kadar Sultan'a Mavrozomes'in yanna gitmesini
sylediini ve Sultan'n bu olay zerine stanbul'dan ayrlarak
Mavrozomes'in adasna 15 gittiini ifade etmektedir"'. Ancak I. Gyaseddin
Keyhsrev, Manuel Mavrozomes'in yanma hamisi durumunda olan III.
Aleksios'un tahttan indirilmesinden sonra gitmi olmaldr 17 . Keyhsrev
uzun sre kald stanbul'da muhtemelen bu mehur Bizans beyi ile
tanm ve zamanla dostluklar ilerlemiti.
Konya'da ikinci defa Seluklu tahtna oturuncaya kadar Mavrozomes'in
yannda kalan Keyhsrev bu arada Manuel Mavrozomes'in kzyla evlendi11".
Bylece aralarnda akrabalk ba kurulan Keyhsrev ve Mavrozomes'in
bundan sonra kader birlii yaptklar grlr.
12
13

Savvides. Kinematc, s.232; Angold, Laskarids, s.13, 61, 100.

bn Bibi, El Evamir'l-Ala'iye Fi'l-Umri'l-Ala'iye, yay.. A. Sadk Erzi, Ankara 1956.
s.57; Trke ev., Mrscl ztrk, C.l. Ankara 1996. s.76.
14
Tucer Baykara. /. Gyaseddin Keyhiisrev (1164-1211), Gazi-elit, Ankara 1997. s.25;
Selim Kaya. 1. Grseddi Keyhsrev ve II. Sleynanah Dnemi Seluklu Tcrili
(1192-1211), Ankara 2006, s. 112.
15
Mavrozomes'in bulunduu yer hakknda kaynaklarda farkl bilgiler verilmektedir. bn'lEsir ve Ab'l-Farae burasnn bir kale olduunu sylerken (bn'l-Esir, e/ Kmil f't-Trih,
C.X1I yay., Carolus Johannes Tornbeg, Beyrut 1386/1966. s.200; Trke ev., Abdlkerim
zayd, C.XI1 stanbul 1987. s. 169" Gregory Ab'l-Farac bn'l-br (G. Barhebraeus),
Ab'l-Fcrcc Tarihi, ngilizce'den Trkeye ev. . R. Dorul, C.II, 2. Bask, Ankara 1987,
s.474) Aksarayi ve Kad Ahed bu yerin bir ada olduu grndedirler (Aksaray!,
Miismeret'l-Ahbr ve MiisayeretU'l-Ahvr, yay. O. Turan. Ankara 1943, s.31; Trke ev.,
Mrsel ztrk, Ankara 2000. s.24;" Nideli Kad Ahed, el-Veled'-efik,
Fatih
Ktphanesi, No: 4519, v,148b). Tucer Baykara ise bu yerin stanbul yaknlarnda, hatta
Marmara Deizi'nin gney taraflarnda olduu grndedir. Bkz., Baykara. a.g.e., s.25; Bu
konu ile ilgi grler hakknda ayrca bkz.. Osman Turan. Seluklular Zamannda Trkiye. 4.
bask stanbul 1996, s.270-271. dipnot 6.
"' lm Bibi. s.57-58; Trke ev., I, s.76.
17
Turan, a.g.e., s.270.
18
Niketas, s.343; Trke ev., Demirkent 2004, s.210; bn Bibi, s.80; Trke ev., C.l, s.101;
ayrca bkz.. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler. Trke ev.. Yldz
Moran, stanbul 1979, s.126.

146

Yusuf Ayii

IV. Hal seferi ordularnn 1204 Nisan'tnda stanbul'u ele geirmeleri

sonucu merkez ynetimin ortadan kalkmas, imparatorluun eitli
blgelerindeki birok yerel hkim gibi Mavrozomes'e de bulunduu blgede
bamsz bir idare kurma frsatn verdi 19 . ok gemeden II. Rkneddin
Siileymanah'n lmnn ardndan Keyhsrev'i Seluklu tahtna geirmek
isteyen Seluklu beylerinin Hacib Zekeriya araclyla kaynpederinin
yannda bulunan Keyhsrev'i tahta oturmas iin Konya'ya davet etmeleri
zerine Mavrozomes, sahip olduu tm kuvvetlerle damadna kendisinin
yannda olduunu syledi 20 . Mavrozomes, hi phesiz damadnn Seluklu
tahtna oturmas halinde Phrigya blgesindeki hkimiyetinin gvence altna
alnacann ve Seluklularn destei ile rakiplerine kar stnlk
salayabileceinin farknda idi 21 . Gerekten de Anadolu'daki konumu ile I.
Theodoros Laskaris'in Komneos kardelerden sonraki en byk rakibi olan
Mavrozomes, I. Gyaseddin Keyhsrev'in Seluklu tahtna oturmasndan
sonra Phrygia blgesindeki hkimiyetini daha da kuvvetlendirdi. Bundan
sonra emrindeki Trkmenler ve damadnn kendisine gnderdii Seluklu
birlikleri ile Menderes havzasndaki Bizans ehirleri zerine aknlar
dzenledi 22 .
1205 yl balarnda Bithynia blgesindeki 2 , Hristiyan ahaliye
hkimiyetini kabul ettiren Laskaris, her geen gn daha da tehlikeli hale
gelen Mavrozomes'in faaliyetlerine son vermek iin harekete gemeye karar
verdi. Bu nedenle o, 1205 yl sonunda Mavrozomes meselesine kesin bir
zm getirmek iin David Komneos ile Paphlagonia 2 4 ve Bithynia
blgesindeki mcadelesine ara verdi. Taraflar arasnda meydana gelen
iddetli savata Laskaris'in kuvvetleri galip geldi. Mavrozomes kamay
baarrken emrindeki Trk kuvvetlerinden ou kltan geirilmi ve
ilerinde nemli beylerin bulunduu pek ou da esir edilmiti 2 ". Ancak ok
gemeden znik imparatoru, Seluklu sultan ile anlamak zorunda
kaldndan istemeyerek de olsa Manuel Mavrozomes'in Phrygia blgesi ve
evresindeki hkimiyetini yeniden tand 2 6 . Laskaris'in tavrndaki bu
deiiklik, znik hkmdarnn bu esnada daha ciddi sorunlarla uramak
,lJ

Savvidcs, Kinemata, s.232.

Bibi, 80; Trke ev., C.I, s. 101
Miller, a.g.e., s.16.
22
Niketas, s.343; Trke ev., Dcmirkent 2004, s.210; ayrca bkz., Turan, a.g.e., s.281.
23
Anadolu'nun kuzeybat yannda, yaklak olarak bugnk Bursa, Bilecik, Bolu. Sakarya,
Kocaeli illerini. stanbul ilinin Anadolu'daki parasn, Zonguldak ilinin bat yarmn
kapsayan blgenin ad. Bkz., Umar, a.g.e., s.167.
24
Anadolu'nun Karadeniz blgesinde, batsndaki Bithynia'dan Filyos ay ile. dousundaki
Potos'tan Kzlrmak ile ayrlan, gneyindeki Phrygia ile doal snr olmayan blgenin ad.
Bkz., Umar, a.g.e., s.636.
25
Niketas, s.343; Trke ev., s.211; Savvides Byzantium in the Near East, s.6l; ayn yazar,
Kinemata, s.233-234; Paris Gounarides, "Theodoros I Komneos Laskaris", EEE. C.4. Atina
1985. s.62.
2fl
Savvidcs, Byzantium in the Near East. s.62; Gounarides. "Theodoros 1", EEE, s.62.
211
m
21

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri

147

zorunda olmasndan kaynaklanyordu. Zira bir taraftan David Komnenos'un

Paphlagonia blgesindeki faaliyetleri dier taraftan stanbul'daki Latinlerin,
hkimiyet sahasna doru yaylma abalan znik imparatorluu asndan
daha byk bir tehdit oluturmaktayd. Bu sebeple I. Theodoros Laskaris,
1206 yl balarnda Denizli, Honaz ve Menderes nehrinin dolanp sularn
denize dkt blgeye kadar olan arazileri Mavrozones'e brakt 27 .
Laskaris'in Seluklu sultannn kaynpederine terk etmek zorunda kald
Bat Anadolu'daki bu iki nemli merkez, Manuel Mavrozomes'in 1230
ylnda lmnn ardndan Seluklu topraklarna katld 28 .
Manuel Mavrozomes'in 1206-1207 tarihinden sonraki faaliyetleri
hakknda Bizans kaynaklarnda bilgi bulunmamaktadr. Bununla birlikte bn
Bibi'nin eserinde I. Gyaseddin Keyhisrev ve ondan sonra tahta oturan
oullar I. zzeddin Keykavus ve I. Aleddin Keykubad dneminde Seluklu
Devleti hkmet mekanizmasnda st dzey grevlerde bulunan ve
kendisinden "Mafrozom" ya da "Emir Komnenos" olarak bahsedilen Manuel
Mavrozomes'in
sonraki faaliyetleri hakknda bir takm ayrntlar
bulunmaktadr 29 .
b- Theodoros Makaphas
Bu dnemde Bat Anadolu'da Bizans'a sorun kartan ve Seluklular
tarafndan desteklenen yerel hkimlerden bir dieri Theodoros
Mankaphas'tr. Anadolu kkenli olduu dnlen Theodoros Mankaphas'n
faaliyetleri XII. yzyln sonlarndan itibaren takip edilmekte olup, ailenin
daha nceki tarihi hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir 30 . Yunanl
tarihi Aleksios G.C. Savvides, "Mankaphas" isminin Yunanca bir kelime
olmayp, Tiirkede kullanlan "Mankafa/Mankafallk"
teriminin
:

Nikelas, s.350; Trke ev., Demirkent 2004, s.226; ayrca bkz., Warrc Treadgold, .4
Hisory of the Byzantine State and Society, Stanford, Califoria, 1997, s .714.
* Nikelas, s.350; Trke ev., Demirkent 2004, s.226; ayrca bkz.. Cahcn, Anadolu'da
Trkler, s.126; ayn yazar, "Kaykhusravv 1". El2, C.IV., Lcidcn 1978. s.816; Kazhdan,
"Mavrozones", s.1320; . Melikoff, "Denizli". El2, C.ll, Leiden-London 1965, s.204-205.
1223 ylnda bata Seyfeddin Ayaba olmak zere kendisine rakip olarak grd nemli
Seluklu beylerini ortadan kaldran Aleddin Keykubad, Ayaba'nm yerine Beylerbeylii
makamna Mavrozomes'i getirmiti. Yine Aleddin Keykubad, 1225 ylnda Ermeni Kral
Leon zerine Mbrizddin avl ve Manuel Mavrozones komutasnda bir ordu sevk etmiti.
bn Bibi, s. 266 vd., 305. 334 vd.; Trke ev., I, s.284 vd.. .320, 345 vd.; ayrca bkz.,
Mehmet Ersa, "I. Aleddin Keykubad'm ukurova Siyaseti", XIV CIEPO (14th. Symposim
of the Coe International d'Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes) Uluslar aras Trk
ncelemeleri Kongresi, zmir 18-22 Eyll 2000, Ankara 2004, s.166-168; ayn yazar,
"Seluklu Ermeni likileri", Trkler, C.VI. Ankara 2002, s.640; Emine Uyumaz, Sultan I.
Aleddin Keykubad Devri Tiirki\e Seluklu Devleti Siyas Tarihi (1220-1237), Ankara 2003,
s.32.
Nikctas, Theodoros Mankaphas Alaehir'de mparator'a kar ilk olarak ayaklandnda
(1188/1189) "balangta babasnn ehrindeki sradan halk onu destekledi" ifadesini
kullanmaktadr. Bu ifadeden Theodoros'un ailesinin Akehirli olduu ya da kendisinden nce
babasnn Alaehir'de idareci olduu anlalmaktadr. Bkz.. Niketas, s.219; Trke ev.,
Demirkent 2006, s.203.

148

Yusuf Ay

Yunancalatrlm hali olduunu belirtmektedir. Gerekten de Niketas ve

Akropolites'in eserlerinde "MoroTheodoros" (M6ros=aptal, ahmak) eklinde
gemektedir". Savvides, Mankaphas'n hizmetindeki Trk paral
askerlerinin Yunancadaki "MoroTheodoros" terimini kendi dillerine
Mankafa Theodoros olarak evirdiklerini ve daha sonra Bizans yazarlarnn
bunu Mankaphas eklinde Yunancalatrdklar grndedir ve bu ismin,
Theodoros Mankaphas'n 1205 ylnda isyannn bastrlmasnn ardndan bir
daha Bizans kaynaklarnda gemediini ifade etmektedir 32 .
Bat Anadolu Blgesindeki nemli ticaret merkezlerinden birisi olan
Alaehir'deki Bizans idarecisi olan Theodoros Mankaphas'n, Bizans
ynetimine kar ilk hareketi 1189/90 ylnda mparator II. Isaakios
Angelos'a kar Alaehir'de bamszln ilan etmesiyle balar. Theodoros
Mankaphas'n Bizans idaresine kar balatt isyan hareketi iki aamal
olarak 1189/90-1205 yllar arasnda yaklak 16 yl boyunca devam
etmitir. 1189/90 ylndan 1196/97 ylma kadar devam eden ilk ayaklanma
srasnda II. Isaakios Angelos ve III. Aleksios Angelos'a kar mcadele
eden Mankaphas, 1204-1205 tarihlerindeki ikinci ayaklanmasnda znik
hkimi I. Theodoros Laskaris ve stanbul'daki Latinlere kar mcadele
etmitir.
1189/90'da Alaehir halkndan ballk yeminini alan Theodoros
Mankaphas, daha sonra Lidya halkn isyana tevik etmiti. Bundan sonra
evre eyaletleri kontrol altna almak iin harekete geen Mankaphas, bu
arada zerinde kendi tasvirinin bulunduu gm paralar da bastrmt".
Savvides, Mankaphas'n bu giriimleri srasnda Troas blgesinde ve
Menderes havzasnda bulunan ve hemen hemen her dnem Bizans'a kar
dmanlk duygular besleyen Ermeni kolonilerinden destek ve asker
yardm saladn ifade etmektedir 34 . Zira Mankaphas'n isyan onlara
byk kin besledikleri Ortodoks egemenliine kar harekete geme imkn
vermekteydi.
Theodoros Mankaphas'n bu faaliyetlerinden haberdar olan mparator
II. Isaakios, derhal Alaehir zerine yryerek ehri kuatt. Ancak uzun
sren kuatmaya ramen ehri teslim olmaya ikna edemedi. Bundan sonra
taraflar arasnda balayan bar grmeleri srasnda mparator,
Mankaphas'n imparatorluk iddiasndan vazgeerek tekrar sradan bir
vatanda konumuna dnmesini ve ehir halknn da kendisine sadakat yemini
31

Akropolites, s.33; Niketas, Theodoros'u baarsz olmasndan sonra herkesin onu bu

lakapla andn ifade etmektedir. (Niketas, s.219-220; Trke ev.. Demirkent 2006. s.203).
32
Savvides, Kinemata, s.173; k.. Michael F. Hendy. "Byzantium. 1081-1204: The Economy
revisted, Tvvety Years On", Tle Economy, Fiscal Aclministration and Coinage of Byzantium,
Northampto: Variorum Reprints. 1989, III, s.33 ve dipnot 115.
33
Niketas, s.219; Trke ev., Demirkent 2006, s.203; ayrca bkz., Hendy, Coiuge and
money in the Byzantie Empire, 1081-1261, Washington D.C. 1969, s.149.
34
Savvides, Kinemata, s.174-175.

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri

149

etmesini istedi. Bylece ehirdekiler ile anlamaya varan mparator, bu

antlama kurallarna uyulmasn kesin olarak salamak amacyla ehir
halknn ocuklarn rehin alarak bakente geri dnd". Niketas Khoniates,
mparator'un bakente dnmesinden sonra Thrakesion themas Duks'u
(komutam) Dukas Vatatzes'in Mankaphas'a sadakat yemini etmi olan
adamlarn para ile kendi tarafnda ekmeyi baardn ve Mankaphas'
Alaehir'i terk etmek zorunda braktn yazmaktadr 36 .
Theodoros Mankaphas'n 1190 ylnda Alaehir'i terk etmesinden 1192
ylnda Seluklu sultan I. Gyaseddin Keyhsrev'in yanna gelmesine kadar
geen iki yl boyunca neler yapt bilinmemektedir. Mankaphas, 1192
ylnda Keyhsrev'in yanma gelerek kendisinden yardmc kuvvetler istedi.
Onun bu istei Seluklu sultan tarafndan kabul edilmemi ancak kendisine
Uc blgelerinde faaliyetlerde bulunan Trkmenler arasndan asker
toplamasna msaade edilmiti. Mankaphas, Trkmenler arasndan toplad
kuvvetlerle Denizli ve Honaz taraflarn yamaladktan sonra babasnn
lmnden sonra Seluklu tahtna geen I. Gyaseddin Keyhsrev'in yanna
dnd. 1195-96'daki bu aknlar srasnda Honaz'daki Aziz Mikhail
kilisesindeki mehur altar ve mozaikler de tahrip edilmiti 37 . Ayrca bu
aknlar srasnda esir edilen ahali, Mankaphas ile birlikte hareket eden
Trkmenler tarafndan Anadolu'nun i blgelerine gtrlmt. Niketas'm
ifadelerinden 38 Mankaphas'n Keyhsrev'in babasnn lmnn ardndan
Seluklu tahtna oturmasndan hemen sonra Konya'ya geldiine baklrsa bu
asi Bizans valisinin Trkmenlerden salad kuvvetlerle Bizans' uzun sre
uratrd anlalmaktadr.
Theodoros Mankaphas, Bat Anadolu'daki Bizans merkezlerine kar
giritii bu harektn ardndan tekrar Konya'ya, Sultan I. Gyaseddin
Keyhsrev'in yanma dnd. Onun Konya'ya dndn duyan mparator,
kendisine para ile birlikte eliler yollad Sultan'dan byle ktlklere
destek vermemesini istedi. Bu ekilde dncelerini ifade eden mparator,
Mankaphas' teslim ettii takdirde onu ldrmeyeceini, hatta ikence dahi
yaptrmayacam ve yalnzca uzun sre hapiste tutacan bildirip bu konuda
garantiler verdi. mparator'un teklifine olumlu yant veren Keyhsrev,
Mankaphas' Bizans'a teslim etti. Ancak I. Gyaseddin Keyhsrev'in bu
davran, dier kardelerinin tepkisini ekti. Niketas'n belirttiine baklrsa
dier Seluklu ehzadeleri kendi rzasyla ona snan birisini adil olmayan
bir kazanca karlk Bizans imparatoruna teslim etmesinden dolay silaha
35
Niketas,
3
"Niketas,
37

s.220; Trke ev., Demirkcnt 2006. s.203.

s.220; Trke ev., Demirkcnt 2006, s.203-204.
Niketas, s.220; Trke ev., Dcmirkent 2006, s.204-205; ayrca bkz., Speros Vryois, The
Decline of Medieval Helenism in Asta Minr and the Process of Islmization from Eleventh
through tlte Fifteenth Century, Berkeley, 1971. s.128; Savvidcs, Kinemata, s.176; ay yazar,
Byzantium in the Near East, s.62; Turan, a.g.e., s.238.
38
Niketas, s.220; Trke ev., Demirkcnt 2006, s.204.

Yusuf Ay

150

sarlmaya hazrlanmlard. Bununla birlikte beklenen olmam ve Sultan

yapt aklama ile kardelerini ikna etmiti 39 . Bu tarihten ikinci kez
harekete getii 1204'e kadar Mankaphas'n faaliyetleri hakknda
kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.
1204 ylnda stanbul'un Latinler tarafndan igal edilmesinin ardndan
Theodoros Mankaphas'n Anadolu'da yeniden ortaya ktn grmekteyiz.
Bu ikinci teebbs srasnda da yine Trkmenlerden yardm ald
anlalyor. Mankaphas bu defa yalnzca I. Theodoros Laskaris ile deil, ayn
zamanda stanbul'daki Latinlerle de mcadele etmitir. Nitekim Mankaphas,
19 Mart 1205'de Edremit yaknlarnda Henri de Flandre ile yapt savata
kuvvetlerinin byk bir ksmn kaybettikten sonra glkle kamay
baarmt'"1. Bu yenilgiden sonra kaynaklarda bir daha ismi gemeyen
Mankaphas'n akbeti bilinmemektedir.
c- Sabbas Asidenos
Bat Anadolu blgesinde merkez idareye kar isyan eden yerel
hkimlerden son olarak zerinde duracamz kii Sampsn ve evresindeki
blgelerin denetimini ele geiren Sabbas Asidenos'tur. Bizans kaynaklarnda
Asidenos ailesi ile ilgili bilgiler snrl olduundan bu ailenin dier
fertlerinin faaliyetleri hakknda bir ey bilinmemektedir. stanbul'un
Latinlerin eline gemesinden hemen sonra harekete geen Sabbas
Asidenos'un, Sampson'daki bamszl 1204 yl ortalarndan 1206 yl
sonlarna kadar yaklak iki yl boyunca devam etti. Bu sre boyunca aa
Menderes vadisindeki verimli topraklar zerinde tam anlamyla hkimiyet
kurduu grlen Asidenos'un I. Theodoros Laskaris'e kar ciddi bir rakip
olduu anlalmaktadr. Ancak o da dier yerel hkimler gibi znik
imparatorluuna kar bamszln koruyamam ve Laskaris'in
hkimiyetini tanmak zorunda kalmt 41 .
1213-14'de Sabbas Asidenos'un Bizans sarayndan bir prenses ile
evlenmesinin ardndan "Sebastokratoras" unvann aldn grmekteyiz.
Sabbas Asidenos'un bundan sonraki faaliyetleri ve hangi tarihte ld
hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir. 1214 ylndan sonraki bir tarihte
lm olmas gereken Asidenos'un III. Ioannes Vatatzes dneminde hayatta
olup olmad bilinmemektedir 42 .

39

Niketas, s.220; Trke ev.. Demirkent 2006, s.205-206; Kaya, a.g.e., s.23; Savvides 1.
Gyaseddin Keyhsrev'in Mankaphas' 1205 ylnda I. Theodoros Laskaris'e teslim ettiini
ifade etmektedir. Ancak Niketas bu olayn Sultann ilk saltanat dneminde olduunu aka
ifade etmektedir. (Savvides, Kinemata, s.174. 178-179).
40
Savvides, Kinemata, s.177-178; Brand.. "Mankaphas, Theodore", ODB, C.l, s. 1286.
41
Savvides, Kinemata. s.247.
42
Savvides, Kinemata, s.247-248; Brand, "Asidenos, Sabbas", ODB, C.l, s.207.

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri

151

Sonu olarak tarih boyunca tm corafyalarda merkez otoritenin

ortadan kalkt dnemlerde bulunduklar blgelerde bamsz idare kurmak
isteyen ahslar ortaya kmtr. XII. yzyln sonlarndan itibaren Bizans
idaresinde ortaya kan zaaf ve nihayet 1204 ylnda stanbul'un Hallar
tarafndan igal edilmesi sonucu devlet yapsnn tamamen zlmesinin
ardndan imparatorluun arazisi zerinde Latinler ve Bizansl unsurlar
tarafndan kurulan irili ufakl pek ok devlet ortaya kmtr. Epir
despotluu, Trabzon imparatorluu ve znik imparatorluu gibi Bizans
hanedan mensuplarnn kurduklar ve Bizans'n devamn salayan devletler
dnda stanbul'daki Bizans idaresinin sona ermesinin ardndan ortaya kan
bu siyas teekkllere balanmak yerine bulunduklar blgelerde bamsz
bir idare kurmak isteyen pek ok yerel hkim Seluklularn ve Anadolu'daki
yerel ahalinin desteini alarak bamszlklarn ilan etmilerdir.
mparatorluun tm kurumlarn znik'e naklederek burada bir devlet kuran
ve Bizans'n meru varisi olan I. Theodoros Laskaris, iktidarnn ilk
yllarnda Trabzon'daki Komnenler, stanbul'daki Latinler ve Seluklular ile
mcadele ederken, merkez devlet anlayna zarar veren bu yerel hkimlerin
faaliyetlerine de son vermeye almtr. Eserlerini ok daha sonralar
kaleme alan Bizans tarihileri bile onlarn mantksz olarak yorumladklar
bu hareketlerinin imparatorluun otoritesinin ortadan kalkmasna ve
Anadolu Hellenizminin mahkm edilmesine katkda bulunduunu ifade
etmilerdir 43 . Ancak burada unu da belirtmek gerekir ki, znik
imparatorluu dneminde yalnzca d tehditler ortadan kaldrlmakla
kalmayp ieride de tam anlamyla bir hkimiyet kurulmutu. Bizans'n Bat
Anadolu'daki varlnn kesin olarak sona ermeye balamas 1261'den sonra
bakentin yeniden stanbul'a tanmasnn ardndan meydana gelen
gelimeler ile ilgilidir.

Kaynaka
A b ' l - F a r a c , Gregory bn'l-br (G. Barhebraeus), Ab'l-Farac
ngilizce'den Trkeye ev. . R. Dorul, C.II, 2. Bask, Ankara 1987.
Ahrvveiller, Helen Glykatzi, "L'Experience Nicene", Dumbarton
(1975), s.23-40.
Akropolites, Gergios, Khroike Syngrafe,
2003.

Tarihi,

Oaks Papers, 29,

yay., Antnios D. Paagitou, Atina

Aksaray, Kermiiddin Mahmud, Msmeretii'l-Ahbr ve Miisayeret'l-Ahyr,

O. Turan, Ankara 1943; Trke ev., Mrsel ztiirk, Ankara 2000.

yay.

Altan, Ebru, "Myriokephalon (Karamkbeli) Sava'nn Anadolu Trk Tarihindeki

Yeri", Trkler, C.VI. Ankara 2002, s.630-634.
43

Savvides, Byzantium in the Near East, s.63.

Yusuf Ay

152

Angolcl, Michael, A Byzantine Govenmet in Exile Government and Society nder

the Laskarids ofNicaea (1204-1261), Oxford 1975.
Baykara, Tuncer, I. Gyaseddin Keyhsrev (1164-1211), Gazi-ehit, Ankara 1997.
Brand, C.M., "Asidenos, Sabbas", The Oxford Dictionary of Byzantium, C.l, New
York-Oxford 1991, s.207.
, "Theodore Mankaphas", The Oxford Dictionary of Byzantium, C.2, New
York-Oxford 1991, s.1286-1287.
Bryer, Anthony, The Empire of Trebizond and the Pontos, London 1980.
Cahen, Claude, "Kaykhusraw I", El2, C.IV., Leiden 1978, s.816.
, Osmanllardan
stanbul 1979.

nce Anadolu'da

Trkler, Trke ev., Yldz Moran,

Choniates, Nicetas, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Translated by

Harry J. Magoulias, Detroit 1984; Trke ev., In Demirkent, Niketas
Khoniates'i Historia's (1195-1206), stanbul 2004; Niketas Khoiates'in
Historia's (1180-1195), stanbul 2006.
Demirkent, In, Hal Seferleri, stanbul 1997.
Diehl, Charles, "The Fourth Crusade and the Latin Empire", The Cambridge
Medieval Ilistory, C.IV, Cambridge 1923, s.415-431.
, Bizans mparatorluunun
stanbul 2006.

Tarihi,

Trke ev., A. Gke Bozkurt,

Ersan, Mehmet, "Seluklu Ermeni likileri", Trkler,

s.635-644.

C.VI, Ankara

2002,

, "I. Aleddin Keykubad'n ukurova Siyaseti", XIV CIEPO (14th.

Symposium of the Conite International d'Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes)
Uluslar aras Tiirk ncelemeleri Kongresi, zmir 18-22 Eyll 2000, Ankara
2004, s.161-169.
Evangelides, Tryfn, Historia tes Trapezountos
mekhri ton Kathemas, Odessos 1898.

apo ton Arklaiotatn

Khronon

Fallmerayer, Jacob Philipp, Geshichte des Kaiertums vo Trapezunt, Mnih 1827/

Hildeheim 1964.
Gardner, Alice, The Lascarids
Amsterdam 1964.

of Nicaea

The Story of an Empire

in

Exile,

Gibbon, Edward, The History of the Decline and Fail of the Roman Empire, C.VI,
London 1913.
Gounarides, Paris, "Theodoros I Komnenos Laskaris", Ekpaidevtike
Enkyklopaideia, C.4, Atina 1985, s.62.

Hellenike

Bat Anadolu'da Bizansl Yerel Hkimlerin Bamszlk Hareketleri

Hendy, Michael F., Coituge and money in the Byzantine

Washington D.C. 1969.

153
Empire,

1081-1261,

"Byzantium, 1081-1204: The Economy revisted, Twenty Years On", The

Economy, Fiscal Administration and Coinage of Byzantium, Northampton:
Variorum Reprints. 1989, III, s.1-48.
bn Bibi, El Evamir'l-Ala'iye
Fi'l-Umuri'l-Ala'iye,
yay., A. Sadk Erzi, Ankara
1956; Trke ev., MUrsel ztrk, C.I, Ankara 1996.
bn'l-Esir, el Kmil f't-Trih, C.XI1 yay., Carols Johannes Torberg, Beyrut
1386/1966; Trke ev.. Abdlkerim zaydn, C.XII stanbul 1987.
Jerphanion, G.de, "Sampson et Amisos Une Ville Deplacer de Neuf Cents
Klometres", Orientalia Christiana Periodica, I (1935), s.257-267.
Kaya, Selim, I. Gtyseddin Keyliisrev ve 11. Siileymanah Dnemi Seluklu Tarihi
(1192-1211), Ankara 2006.
Karsten, Fledelus, "Byzantium and the West 1204-1996 a European Perspective",
Byzantium, Identity, Image, lnfluence, Majr Papers, XIX International
Congress of Byzantine Studies University of Copenhagen, 18-24 August, 1996,
Copenhagen 1996, s.373-389.
Kazhdan, Alexander, "Mavrozomes", The Oxford Dictionary
s.1319-1320.

of Byzantium,

C.2,

Kordatos, I., Historia tes Vyzatines Aftokratorias, (1204-1453), C.II, Atina 1960.
Lampsides, O.D., "Apopseis epi tou Kratous ton Megaln Komnenn", Arkheion
Pontou, 24 (1961), s. 14-34.
"Peri ten drysin tou Kratous ton Megaln Komnenn" Arkheion
31 (1971-1972), s.3-18.

Pontou,

Melikoff, "Denizli", El2, C.II, Leide-London 1965, s.204-205.

Miller, William, "The Empire of Nicaea and the Recovery of Constantinople", The
Cambridge Medieval History, C.IV, Cambridge 1923, s.478-516.
, Trebizond,

The Last Greek Empire of the Byzantine

Era

1204-1461,

Chicago 1969.
Nicol, Donald M., The Despotate ofEpiros (1204-1267), Oxford 1957.
"The Fourth Crusade and the Greek and Latin Empires, 1204-1261", The
Cambridge Medieval History, IV, (1966), s.275-330.
, "He Aftokratoria tes Trapezountos", He Historia tou Hellenikou Ethous,
C.9, Atina 1980, s.325-331.

Yusuf Ayii

154

"Apo ten Alse s ten Anaktese tes Knstantinoupolles (1204-1261",

He Historia tou Hcllenikou Ethous, C.9, Atina 1980, s.76-106.
Nideli Kad khme,el-Veled'-efk,ah.

Ktphanesi, No: 4519.

Orgels, Paul, "Sabas Asidenos Dynaste de Sampsn",Byzantion,X (1935), s.67-80.

Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Iltan, 3. bask,
Ankara 1991.
Papadopoulos, A.A., "Aleksios I Komnenos". Megale Ellenike
C.14, s.782.

Enkyklopaideia,

Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, C.111, Trke ev., Fikret Iltan, 2. bask,
Ankara 1992.
Samouelides, Khrestos, Historia tou Pontiakou Hellenismou, 3. bask, Atina 2002.
Savvides, Aleksios G.C., Byzantim in the Near East : its relatios with the Seljk
sultaate of Rm in Asia Mior, the Armenians of Cilicia and the Mongols,
A.D.c. 1192-1237, Selanik 1981.
, Vyzantina Stasiastikc kai Aftoomistika Kinemata stc Dodekanesa kai ste
Mikra Asia 1189-1240, Atina 1987.
. " T r a p e z o u n t a Aftokratoria ( 1 2 0 4 - 1 4 6 1 ) " ,
Enkyklopaicleia, C.51, Atina 1988, s.175-177.

Megale

Getike

, "Byzantium's Oriental Front in the First Part of the Thirteenth Centuy:

The Empies of Nicaea and Trapezous (Trebizond) in view of the Sel jk and
Mongol Menace", VyzantinoTtmrkika Meletemata, Atina 1999, s.49-69.
Sryani Kei Mikhail Vekayimesi, Trke ev.. H. D. Andreasyan (Tiirk Tarih
Kurm'nda Baslmam nsha).
Treadgold, Warren, A History
California, 1997

of the ByZntine

State and Society,

Stanford,

Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, 4. bask stanbul 1996.

Umar, Bilge, Trkiye 'deki Tarihsel Adlar, stanbul 1993.
Uyumaz, Emine, Sultan I. Aleddn Keyktbad Devri Trkiye Seluklu Devleti Siyas
Tarihi (1220-1237), Ankara 2003.
Vasiliev, A.A., "The Foundation of the Empire of Trebizond
Speculum, XI (1936), s.3-57;

(1204-1222)".

Vryonis, Speros, The Decline of Medieval Helenisrn in Asia Minr and the Prucess
of Islmizationfrom Eleventh tlrough the Fifteentl Centuy, Berkeley, 1971.