Professional Documents
Culture Documents
ANKARA ÜNiVERSiTE~i
: - {.>
. '
CiLT: :XXXVIII
D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 231 (1, 2)
1.
M. Mahfuz SÖYLE;MEZ
.Giriş
1
1. İslam dini; Kuzey Afrika'ya Hz. Ömer tarafından görevlendiril~n Arnr b. As'm
Mısır'ı 21/641 tarihinde fethetmesiyle ginniştir. Afrika'nın asıl fethi Hz. Osman ta- ·
rafından görevlendirilen Abdullah b: Sa'd tarafından gerçekleştirilmiştir. O, Trab-
!us'tan, bugünkü Tunus civarına kadar olan bö!geyi fethedei:ek, Kuzey Afrika'nın
Islilınlaşmasında önemli rol oynadı. Daha sonra Ifrikiyye başkomutanlığına getirilen
Ukbe b. Niifi' KuZ!!Y Afrika'yı baştan başa fetbederek Kayrevan şehrini kurdu ve
· Herberi kabilelerlu IsHim'ı kabul etmelerinde büyük gayretler sarfetti. Bu fetihler so-
nucundaMüslümanJar; Atiantik kıyılanna kadar ilerleyerek Kuzey Afrika'ya hakim
oldular. · . . · · .
D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 232 (1, 2)
462
r
1
ı
İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTEMİLER (160-2971777-909)
/
da İbadi alimler ile bir araya gelmiş, onlarla birlikte İbadiliğin bu bölgede
yayılması için önemli faaliyetlerde-bulunmuştur 6 • Ebı1'l~Hatem'in öldü-
. rülmesindeıi sonra savaştan sağ olarak kurtulabilen İbadilerin de gelip
· ·Abdurrahman' a katılmış _olmaları muhtemeldir. -
Abbasiler ile sürekli olarak yapılan savaşlarda J.calıcı bir başanya ula-
şılmasının mümkün olmayacağı kanaatine varan Ibadiler, daha güvenli
bir yere çekilmeye ve burada hazırlık yaparak Abbasiler ile mücadeleyi ·
sürdürmeye karar verdiler. Mücadelelerine merkez olacak bir yer tesbit
etmek amacıyla araştirmalara başladılar. Uzun araştırmalar sonucunda
eski Bizans kenti Tiart' e 10 km. uzaklıkta olan bir yerde Tahert şehrini
kurarak burayı merkez yaptılar7 • -
İbadilerin Tahert'i merkez olarak seçmelerinin arkasında; buranın,
Abbasilerin sık sık akınlarına maruz kalmayacak yükşeklikte olması,
geniş tarımalanlarına sahip, sahil ile salıra arasındaki ticaret yolunu kont.:.
rol edebilir bir noktada bulunması gibi _sebeplerio rol oynamış olma,sı
muhtemeldir. · '
_ Tahert'in kuruluşı,ı ile ilgili olarak anlatılanlar İbnu'l-İzari'nin Kay-
, revan'ın ·kuruluşu için anlattığı efsaqeyP8 andırmaktadır. Bu efsaneye
göre "Tahert şehrinin kurulacağı yer bir çok yırtıcı ve sürüngen hayvanın
ya_şadığı ormanlık bir yerdi. Keramet ehli bir zat bu hayvanlara; "Bura-
larda bir kent kurulacağını, dolayısıyla buraları terk etmeleri gerektiğini
söyley~nce orada yaşayan tüm hayvqnlar yavrularını alarak· uzaklaştı
lar". Orman yakılarak yerine ilk olarak cami yapıldı, akabinde yerleşim
birimleri inşa edildP9 • Şehrin inşasında Kayrevan örnek alındı40 ; Havası
güzel, suyu . bol41 , üç tarafında· nehirler akan güzel bir yerdi42 •
Şeiiimahl'nin tabiriyle bu yerİbadileri düşmanlanndan koruyan sığınak
v~ illin-irfan şehri olinuştur43 • Şehrin kuruluşundan sonra Abdurrah-
man'ın etrafında Hevvare, Levate, Miknase, Mezate, Lemaya, Zenate ve
Nefzava Berberi kabileleri toplandılar44. Abdumihman b. Rüstem .Ta-
36. ed-Derciıll, I, 36; Cemalettin Erdemci, İbn Sellôın el-İbô.df ve İtikiidt Görüşleri, Ba-
sılınaınış- Yüksek Lisans Tezi, Van, 1'996, 47
37. Tahert'in kuruluş tatibi hakkında kaynaklarımızdaki bilgiler çelişkilidir. Kimi kay-
naklar, Tahert'~ 160/776 tarihinde kurulduğunu söylerken (bkz. ed-Dercinl, I, 43;
Vercilfuıi, 85; Ibnu'l-Izan, I, 196; Behhaz Ibrahim Bekir, 84); Muhaınıned Vulid
padah !se bu tarihin 1441761 tarij:ıi olduğu kanaatindedir. Bkz. Dadah, 25
38. Ibnu'l-Izfui, I, 196. . · . _
39. Yakat, ll, 9; Vei:cilfuıi, 86~87; ed-Derclni, I, 14; Behhaz İbrahim Bekir, 86-87;
Reşld Abdullah el-Cemlll, 187 ·
40. · el-Makdisi, I, 325,326; Georges Marcais, "Tahert", İslam Ansiklopedisi, Ankara, -
1993,XI,630
41. Zekeriyya b. Muhaınıned b. Mahmud el-Kazvinl (682/1286), Asiiru'l-Bilô.d, (Bey-
rut, ?,) 169.
42. el-Makdisi, I, 325,326. Yakfit, ll,8, 9. İbnu'l-İzfui, I, 196.
43. Behhaz İbr;ı.him Bekir, 86.
44. Vercilani, 87; ed-berclnl, I, 42; Reşld Abdullah el-Cemlli, 187; Georges Marceis,
XI,630 .
D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 235 (1, 1)
464 M.MARFUZSÖYLEMrnZ
' ' İbn Sağir ve Vercilani, Abdurrahman'ın imamete seçilişi ile ilgili
olarak bize şu bilgileri sunmaktadırlar.. "İbadller Tahert•in kurulacağı
yere gelip burada bir şehir inşa etmeye karar verdikleri zaman, liderleri
bir araya geldiler ve "Biliyorsunuz ki bizim bu işimiz, sorunlarımzzz ken-
disine götüreceğimiz, bizden olan, mazlumun hakkını zalimden alacak,
namazlarimızı kzldzraca~,· zekatlarımzzı toplayacak ve feyimfzi aramızda
taksim edecek bir imam olmadiın yürüyemez" dediler. Bunun üzerine het
kabile aralarından bir veya iki imam adayı belirlediler. Sonra bu kabile
reisieri bir araya gelerek "kabile/erin belirlemiş. olduğu bu şa~ıslarzn ka-
~ bilelerini kayırabilecek/eri hususundaki endişelerinl izhar ederek, toplum
içinde saygın bir yere sahip olan, kayırabileceğ~ bir kabilesi de_ bulunma-
yan, aynı zamanda imam EbU'i-Hatiab tarafindan kendisine görev veril-
miş, haksızlık yapması durumunda da çok rahat. bir şekilde iniarnetten
alabi/eceğimiz Abdurrahman'z seçelim'' dedilef"6.1bri Sağir'in aktardıkla
rındaıi da anlaşılacağı gibi Rüstem1 devleti bir çok kabilenin bir araya ge-
lerek kurduğu bir kabileler federasyonu idi. Bu kabilelerden hiç biri diğer
kabilenin. hakimiyetini benimsemediği için· kendileriyle aynı değ~rleri
paylaşan, ancaJ.c soy olarak kendilerinğen olmayan bir şahsı imam. seçti- ·
ler. Bumin farkında olan Abdurrahman da her kabil~ye yakınlık göstere-
rek büt~n kabilelerin.takdirini kazandı. Bu tavn ona diğ~r bölgelerde ya-.
. ş'ayatı lbadller arasinda da saygın bir yer. kazandırdı. lbadi tarihçilecin
· · aktardığuıa göre bölge. dışındaki İbadller -özellikle Basra'dakiler- yeni
kurulan bu devlete destekolmak için yardım toplayıp gönderdiler. Gön- ·
derilen bu yardımlar, getiren heyet ;huzurunda ihtiyaç. sahiplerine dağıtıl- ,
47
dı • Bu durum,Rüstem1 devleti ve Imam Abdurrahman'ın ününü daha da
arttl!dı. Bulunduklan bölgelerde sıkıntı iÇinde yaşayan, zulüm gören, ezi.,.·
len lba<;lller Tahert'e toplanmaya başladılarıs. Gelen· bu insanlarılı arasın
da ilim_ adamlan olduğu gibi, zanaatk~lar da ~ulunuyordu49 • Tahert'in
içinde Kufelller, Basralılarve Kayrevaı;ılılar'ın müstakil mahalleleri, çar-
50
şılan ve mesdtleri oluştu • Devletin inşasında. önemli roller üstlenmiş
olan dışardan gelen bu şahıslar Rüstem1 devletinin KuzeyAfrika'da ilim-
İrfan ve .tiçaret merkezi olmasına öneıD:li katkılarda bulundular. Kuzey
Afrika'da lbadller tarafından kurulan bu devlete diğer Hanellerin sahip
çıkmalan ve bu devletin imamlarını kendi imamlan .olarak kabul etmele-
rinin51, aşın Hariciliğin yok olmasında büyük roı·oynadığı düşünülebilir.
45. Filıir' Riyiid, Şi~ lu İfrikiyye fi Usilri'l~ Vusta, (Kahlre, 1981 ), 55.
46. ~n Sağir, 237-240; Vercilfuıi, 87; Reş:id Abdullah el-Ceınili, 187.
47. ~n Sağir, 241-242; Vercilfuıi, 88; ed-Dercini, 1,.46.
48. :fbn Sağir, 243"244. ·
49. !!Jn Sağir, 243-244; Reş:id Abdullah el-Ceınlli; 188.
50. · Ibn Sağir, 244; J;{eşld Abdullah el-Cemill, 188. ,
51. · Vercilfuıl, 88. ·
D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 235 (1, 2)
. 1 . .
466 M.MARFUZSÖYLEMEZ
468 M.~ZSÖYLENrnZ
Ebu '1-Y akzan, Tahert' e girdikten sonra ilk icraat olarak tüm kabile-
lerin üzerinde ittifak ettikleri Ebu· Abdullah Muhammed b. Abdullah b.
Ebi Şeyh'i kadılık görevine atadı. Böylece bütün kabileleri yeniden dev-
let yönetimine katmış oldu. Onun savaşan kabileleri affetmesi, onlan riıu
aheze etmemesi ve atamalarda onlara danışarak devletin iç banşını koru-
maya çalışma~ı halk arasında 'büyük bir memnunluk yarattı_103 : Devlet
yeniden güçlü ve yekpare bir hale getirildi. Azle.dilen eski Imam EbU
1 Beklr ise hiç bir isyan teşebbüsü'ne başvurmaksızın hayatının geri kalan
günlerini kardeşi. -yeni imam- Ebfi'l-Yakzfuı'ın yönetimindeki Tahert'te
. geçirdi. Ebu '1-Y akzfuı 'ın iman;ıet günleri devletin kurucusu Abdurrah-
1
.. man'ın imarnet günlerini andımıaktadır104 • Ebu Yekzfuı'~ yirmi yıllık
imarnetdönemi bir çok başannın yaşandığı bir dönemdir.lbn Sağir onun
ı imametine yetiştiğini, onu gördüğünü söylemekte ve onun son der~ce
ı adil, müttaki ve zalıid bir yönetici olduğunu bildirmektedir105 • ·
ı-
ı
Vercilani ve ed-Dercini, "Büyük bir alim olan EbU'l-Yakzan Mu-
hammed b. Eflah'ın muhtelif alanlarda yazılmış .çokca eseri mevcuttur"
· demekte ancak bu eserlerin isimlerini ve hangi alanda yazıldıklannı be-
ı
lirtmemektedirler106.
Bu dônemde. Rüstemller, kuzeydeki Ağlebiler'e ve batıdaki Tolono-
ğullanna kendilerini · kabul ettirdiler. Ağiebi devletindeki kiini muhalif
guruplan destekleyerek isyanlar çıkardılar. Böylece onlann kendi devlet-
1 lerinin iç işlerine müdahale etmelerini eng~llediler. Sınır .bölgelerine
i akınlar düzenleyen Tolonoğullarına karşı da mücadele ederek onlan
ı
107
uzaklaştırmş.yı '!Jaşardılar • Endülüs Emevi Devleti ile ilişkiler daha da
geliştirildi.lbn Izfui, Ebfi'l-Yakzfuı'm yaptığı tüm işlerle ilgili olarak En-
! dülüs Emevi Halifesi Muhammed b. Abdurrahman b. el-Hakem'e bilgi
verdiğini bildirmektedir108 •
1·- Ebu Yakzan'ın, Künyesi Ebu Hatem olan Yusuf, EbU Halid, Abdul-
i vehhab ve Vehb adında oğullan vardı • 2811294 yı.l)nda ölen Ebu
109
ı!
ye, Vehbiye 115 Halefiye 116 ve Sufriye gibimezhepler birbirleriyle mücade-
le etmeye, hatta savaşmaya başladılar 117 • Devletin kuruluşunda ve gelişi
minde önemli rol oynayan · Iraklı Haridier :..özellikle KOfeliler-
Rüstem1lerden. ümitlerini kesmiş olmalılar ki Abb.asiler' e destek verdiler,
onlarla ittifak kurdular ve Rüstem11er' e karşı mücadele ettiler118 ; li·
Ebu Hatenı, duruma hakim olma~mdan kısa bir süre sonra, kardeşi
Yakzan b: Ebu'l-Yakzan'm oğullarından biri tarafından öldürüldü. Tahta
.'1ı
geçen Yekzan b. Ebi'l:.Yakzan'ın imam Ebu Hatem'i öldüreri oğlunu ce-
. zalandırmadan, onun tahtına oturmasını, İbadiler gasp olarak değerlendir-' ·
diler ve onun yanında yer almayı suçuna iştirak olarak alguadılar.
iktidarı_ ele alan maktul imarnın kardeşi Yakzan b. Ebi'l-Yakzan ( .. J
297) devleti toparlayamadı. Bu esnada, yani 296/909 yılında Tahert ve
yöresinde Şii dailer görülmeye başladı. Kısa bir süre sonra da önemli bir
kuvvetin başında Ebu Abdullah eş-Şii, Tahert'in dışında konaklayatak,
Yakzan'ın ailesiyle beraber yanma geUrıesini istedi. Kurtuluı;ui:n ümidiyle
ailesiyle beraber Ebu Abdullah'a giden Yakzan, Ebu Abdullah'ın emriyle
~:Hdürüldü. Tahert'e giren Şiiler şehri yakıp yıktılar, ekinleri tahrip ettiler,
insanları öldürdüler. Kaynakl~ın belirttiğine göre Tahert'ten kaçıp
kurtulanlar müstesna hiç kimse sağ bırakılmadı. Ma' sume Kütüphariesin- .
den matematik, astronomi dair bazı eserler alındıktan sonra kütüphane ya- - . i
. 112. :fbn Sağir;303-304.
113. Ibn S~ğir, 306. . . . . .
114. Bkz, Ibn Haldun, 1141 118. · · · · · . · .
115. Yezid b •. Fendin ile .Iıriam Abdulvahhab· arasındaki mücadelede Imam Abdulvah-
hab'ın tarafını nitanlara da. bu isi~ verildi. Bkz. Alu;net Ağırakça, I, 284.
I 16. flalef b. Semh'in.taraftarlan olup Ibiidilerin bir koludur.
117. Ibn Sağir, 299-304. ·
118. Reştd Abdullah el-Cemili, 190.
D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 239 (1, 2)
...
İLK HARİCİ DEVLET: RÜSTEMİLER (160-297n77-909) 473
Böylece, RÜstenn Devleti yüz otuz yıl yaşadıktan 120 sonra Fatımi ha-
lifeliğini kuracak olan EbU Abdullah eş-Şii tarafından yıkıldı121 • ·
. .
Hicaz ve Mısır'a gidip geldiklerini ve buralarla sadece tidirl değil, kültü-
rel bir takım ilişkilerin de kurulup sürdürülmesinde rol oynadıklarıru söy-
leyebiliriz128. ·
· Endülüs Ernevi Devleti, Şii idrisiler ile Abbasilere ·bağlı bir devlet
olan-Ağiebiler arasında anlaşmazlık bulunduğu için Rüstemiler ile daha
iyi ilişkiler kurma gereği hissetmiştir. Bundan dolayı 'Rüstemiler de,
Midrfuiler hariç, yöredeki diğer devletler ile iyi ilişkiler kuramadıkları
için Endülüs Emevi devleti ile dostane .ilişkiler kurmuşlardır. Endülüslü
tacirler ülkelerinden bir takim mallar getirir ve buralarda satarlardı. Buna
·mukabil, buradan zeytin, zeytin yağı, küçük ve büyük baş hayvan, Sudan
ve Gana' da üretilen tekstil, altın, fildişi, deri vb. ticari eş yayı Endülüs 'e
götürürlerdi 129 . Tahert'in dört kapısından birinin adımri Babu'l-Ende1üs
(Enôülüs Kapısı) olması da bu iki devletin iyi ilişkilerine işaret etmekte- •
dirl30.
Devlet gelirlerinin önemli bir kısmım qa taruiı gelirleri oluşturmak
taydı. Kuzey Afrika'nın bu bölgesinde bulunan vadiler131 ve vahalar, Van-
dallar ve Bizans döneminden beri birer tahıl arnbarı idil 32 • Tahert kentinin.
kurulduğu bölge, geniş otlaklara ve sulak arazilere sahip olmasından do-
.layı hayvancılığa ve tarıma son derece elverişli bir bolge idi 133 • Burada
yetişen tarımsal ve hayvansal ürünler bölge dışına da pazarlanmaktaydı.
Endülüs Emevi Devletine ,bu ürünlerden başta zeytin .. ve zeytin yağı
olmak üzere küçük ve büyük b8:ş hayvan ihraç edilmekteydi 134 •. ·
Tahert, kuzey Afrika'daki küçük sanayinin merkezlerinde_n biriydi:
Burada kılıç, ok, yay, zırh gibi silahlar, deri maniulleri, dokuma, kumaş .
boyayan atölyeler mevcuttu 135 • Bu atölyeleriiJ. bir çoğuirak, Kayrevan ve
Endülüslü zanaatkarlaİ'a aitti 136 . Ticarete önem veren Rüstemiler'de tüccar
ve zanaat)carlar söz sahibi idiler. Yukap.da da belirttiğimiz. gibi İbn Sağir
bunların Imam Ebfi'l-Hattab'ı 28l'de imamete getirdiklerini ifade etmek:-
·.tedir137. ·
128. Behhaz İbrahim Bekir,· 199.
129. Reşid Abdullah eJ-Ceınili, 195; Seyyid Alıdulaziz S1llim, 491; Behhliz İbrahim
Bekir,198,199,213,224.
130. ed-Dercinl, I, 42; Reşid Abdullah el-Ceınili, 195. .
131. Bu vadilerin en ünlüleri şunlardır: Tah ert' in güney tarafındaki Vadiu' 1-Şelef,
· Vadiu'l-Mina; Sufcec Dağının eıeğindeki Vadiu Ayni Sufcec; bu vadi, Sufcec dağı
ı
nın eteğindenhaşl,ıyarak doğuya doğru uzarunak:ta, Vadi'ui-Fer'a ile birleşmekteydi.
' Kansa Vadisi, Vadiyu V alış. Bu vadilerin yanı sıı;-a çölün ortasında vahalar da mev-
cuttur. Bu vahaların en ünlüsü ise hurması ve zeytini ile ünlü olan Vercilfuı vahası-
, dır. Bu vadi ve vahalarında hububat ekiıniriin yanı sıra bol miktarda meyve de yetiş
mekteydL Bu meyvelerden özellikle ayva ve hurma yörede·ün sl!lıibiydi: Geniş bilgi
için bkz. Seyyid Alıdulaziz Siilirn, Tarihu'l-Mağrib fi'l-Usuri'l-Islô.mi, (lskenderiye,
1982),490. . . .
132. Behhaz İbrahim Bekir, 142.
.· 133. ed-Dercini, I, 42; Belılıliz İbrahim Bekir, 144 ..
134. Behhaz İbrahim Bekir, "163, İ65, 198; Cemalettin Erdemci, 62.
135. Kumaş l?oyama fşleri Yahudiler tarafından yapılmaktaydı. Bkz. ed-Dercini, II, 303.
136. Belılıaz Ihrahim Bekir, 165. ·
137. İbn Sağir, 299.
D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 240 (1, 2)
138. ~d~Dercin1, I, 5_6; Seyyid Abdulaziz Sa.Iim, 488; Behbaz İbrahim Bekir, 265 vd.
139. Ibn Sellam, el-Ibiidi, 134. ·
140. Behhaz İbrahim Bekir, 265. .
141. ed-Dercin1, I, 56; Vercilani ise Bai;ra Haricilerinin Kuzey Afrikalı kardeşleri. tarafın
. dan gönderilen bu paralar ile kalem, divit, kağıt gibi yazı malzemeleri aldıklarını ve
gerekli gördükleri kitapları istinsah eçlerek Kuzey Afrika'Y-a gönderdiklerini bildir-
~el$:tedir. Bki. Vercilam,65. . ·
142. Ibn Sağir,255; Abdulaziz Sa.Iim, 488; Behhaz Ibrahim Bekir, 267.
143. Ed-Dercini, I, 83; Behhaz İbrahim Bekir; 269.
144. Tahert ve yöresinde ün yapmış olan bu bilginler için ed-Dercini'nin Tabakat'ına ba-
kınız. O, bu eserinde bunların biyografileri ile ilgili bilgiler sunmaktadır.
145. Balıhaz İbrahim Bekir, 289.
146. Abdulaziz Salim, 490; Behhaz İbrahim Bekir, 289.
D00001c38y1998.pdf 19.02.2010 15:29:48 Page 241 (1, 1)
Tı
1 .
1
·l.
i
. ,SonuÇ.
Hariciler, Hz. Ali ve Eineviler dÖnehrinde kendilerine karşı'takip .
edilen sert siyaset nedeniyle doğuda tutunamayarak· devlet otoritesinin ·
tam kurulamadığı Kuzey Afrika'ya -bugünkü Libya'ya-geçerek burada·
· ilk Haricldevlet olan Rüsterrılleri kurdular: