Ayrık Matematik KahramanMaras

SOYUT MATEMATK
DERS NOTLARI
Yrd. Do. Dr. Hseyin BLG
Kahramanmara St mam niversitesi FenEdebiyat Fakltesi

Matematik Blm
Eyll 2011
indekiler
nermeler ve spat Yntemleri
Kmeler
13
Bantlar ve zellikleri
28
Denklik Bantlar
41
Sralama Bantlar
49
Fonksiyonlar
60
lem ve zellikleri
71
Cebirsel Yaplar
83
Saylabilirlik
99
10 Doal Saylarn nas
109
11 Tmevarm lkesi
119
12 Tamsaylar
125
Blm 1
nermeler ve spat Yntemleri
Tanm 1.1 Doru veya yanl ama bunlardan sadece bir tanesi olabilen ifadelere
meler
p, q, r, . . .
nerme denir. ner-
gibi harerle gsterilir.
rnek 1.2 Aadaki ifadelerin nerme olup olmadn bulalm:
(a) 2 asal saydr.

(b) Her
doal says iin
2n + 1
asaldr. (Dikkat: 0 doal saydr)
(c) Dzlemde bir genin i alarnn toplam 180 derecedir.

(d) 4'den byk her ift say iki asal saynn toplamdr. (Goldbach, 1742)
(e) Yarn piknie gidelim.
n=3
zm: Burada (a) ve (c) doru birer nermedir.
iin
2n + 1 = 9
asal olmadndan (b) yanl
bir nermedir. (d) ifadesi 1742'de Rus matematiki Christian Goldbach tarafndan ortaya atlm bir
iddiadr ve henz doru olup olmad ispatlanamamtr. Ya doru ya yanl olacandan bir nermedir.
(e) cmlesi kesin bir hkm bildirmediinden bir nerme deildir.
Not: Bir tahtada yazan Bu tahtadaki her cmle yanltr cmlesinin doru olmas da yanl olmas
da elikiye yol aacandan bu cmle bir nerme deildir. Benzer ekilde bir Romalnn syleyecei
Btn Romallar yalancdr cmlesi de nerme olamaz.
Tanm 1.3 fadesinde deikenler bulunan ve bu deikenlerin alaca deerlere gre doru veya yanl
(ama bunlardan sadece bir tanesi) olabilen ifadelere

saysna gre
rnek 1.4
p(x), p(x, y), p(x, y, z), . . .
p(0)
ve
denir. Ak nermeler deiken
gibi gsterilir.
bir reel sayy gstermek zere,
iin nerme dorudur. Yani
ak nerme
p(1)
p(x)
ak nermesi x
+ x = 0
olsun.
dorudur. Aksi halde nerme yanltr.
x=0
ve
x = 1
Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri
Hseyin BLG
Birleik nermeler
Tanm 1.5
ve
iki nerme olsun. p ve
q
nermesi bu nermelerden her ikisi de doru iken doru;
aksi halde yanl olan nermedir. Buna iki nermenin
kesiimi
de denir ve
pq ile gsterilir. p veya q
nermesi de bu nermelerden en az birisi doru iken doru; aksi halde yanl olan nermedir. Buna iki
nermenin
birleimi
de denir ve
pq
ile gsterilir. (Dikkat: veya kelimesinin Trke'deki kullanl
farkl olabilir.)
nermelerin ve bunlara karlk gelen birleik nermelerin alaca deerleri bir tablo halinde gsterelim.
Burada doru iin 1 sembol veya D har; yanl iin ise 0 sembol veya Y har yazlr. Bu tablolara
doruluk tablosu denir.
Tanm 1.6 Bir
suzu
x2
<7
pq
pq
pq
pq
Tablo 1.1:
pq
ile
pq
veya
nermelerinin doruluk tablosu.
p nermesi doru iken yanl; yanl iken doru olan nermeye p'nin deili
0
denir ve p ,
rnek 1.7
p:Bir
p, p, p
q(x) :
x2
>7
pq
yazlr.
p:Bir
gn 24 saat deildir nermesidir.
q(x) :
dir.
Tanm 1.8 Doruluk deeri her zaman ayn olan
denir ve
olum-
sembollerinde birisi ile gsterilir.
gn 24 saattir nermesinin deili
nermesinin deili
veya
ve
nermelerine
edeer
veya
denk
nermeler
p(x) ve q(x) ak nermelerinin denk olmas her x iin p(x) ve q(x) nermelerinin
ayn olmasdr.
rnek 1.9
p :Her doal say tektir
nermesi ile
q :63 asaldr
nermeleri denktir. Ayrca adaki
ak nerme de denktir: (x reel sayy gstermektedir)
r(x) : x2 < 25,
s(x) : x < 5
ve
5 < x,
t(x) : |x| < 5
Hseyin BLG
rnek 1.10 Aadaki zelliklere De Morgan Kurallar denir:
(p q)0 (p0 q 0 )
(p q)0 (p0 q 0 )
ve
Bu zelliklerin doru olduunu tablo ile gsterin: (boluklar doldurun)
p0
q0
Tanm 1.11 p ise
koullu
q
nermesi
nerme denir ve
nermesi p,
q 'yu
rnek 1.12 2
pq
(p q)0
p doru ve q
p = q
p0 q 0
pq
(p q)0
p0 q 0
yanl iken yanl; aksi halde doru olan nermedir. Buna
ile gsterilir.
p'ye hipotez q 'ya
da
sonu
nermesi denir.
gerektirir eklinde de okunur.
<1
ise
2<3
p = q
tr nermesi dorudur, nk
p:Yamur
yayor ,
(0 = 1) 1.
p:Bahe
imdi
snalyor
nermelerini dnelim. Yamur yadnda her zaman bahenin sland bilindiine gre
nermesi dorudur. (Yamur yamadnda zaten
q = p
Not:
yanl olduundan
doru deildir. (Neden?)
p = q
nermesinde
p nermesi
nermesi iin yeter kouldur
q nermesi
nermesi iin gerek kouldur
denir.
rnek 1.13
p = q
(p = q) (q 0 = p0 ) (p0 q)
olduunu gsterelim.
p0
q0
p = q
q 0 = p0
p0 q
p = q
p = q
dorudur.) Ancak
Hseyin BLG
Buna gre aadaki nermenin birbirine denk olduunu (aslnda doru olduunu) syleyebiliriz:
(a) Yamur yayor
bahe slanyor.
(b) Bahe slanmyor
yamur yamyor
(c) Yamur yamyor veya bahe slanyor.
Tanm 1.14
p = q ve q = p nermeleri ayn anda doru iken doru, aksi halde yanl olan nermeye
iki ynl koullu nerme

q
iin gerek ve yeter art
denir ve
eklinde yazlr. p ancak ve ancak
p = q
q = p
p q
nermesi,
ile
(p q) (p = q) (q = p).
q : n = 2
eklinde veya p
Ayrca unu da diyebiliriz:
denk iken doru; aksi halde yanl olan nermedir.
rnek 1.15 Bir asal say ifttir ancak ve ancak 2 dir nermesini ele alalm.
ifttir ve
q
dur eklinde okunur. Doruluk tablosu u ekildedir.
Tablodan da anlalaca gibi aslnda
p
p q
p = q
diyelim.
nun ve
q = p
p : n
says asal ve
nin doru olduu aktr. O halde
p q
dorudur.
rnek 1.16
zm:
|x| =
6 1
bir reel sayy gstermek zere her
|x| = 1 = x = 1
dir. O halde
veya
x = 1
|x| = 1
x3
olup
=x
iin
x3 = x
|x| = 1 x3 = x
doru olur. Ancak
nermesi yanltr. Ama,
nermesi doru mudur?
x=0
iin
|x| = 1
x3 = x
x2
olur fakat
=1
nermesi
dorudur.
Niceleyiciler
nermelerdeki btn, her, en az bir, baz, hibir gibi kelimelere
niceleyici
denir. Mesela,
btn renciler bayandr, sfrdan byk en az bir tamsay vardr nermelerinde olduu gibi. imdi,
bir
p(x)
ak nermesi verilsin.

Btn
ler iin
En az bir
yazacaz. Burada
ve
iin
p(x)
dorudur
yerine ksaca
x, p(x)
p(x)
dorudur
yerine ksaca
x, p(x)
niceleyicilerine srasyla
evrensel
4
ve
varlksal niceleyici
denir.
rnek 1.17 x tamsays iin
|x| = x
rnek 1.18 x reel says iin
x2 x + 2 6= 0
diskriminant
= b2 4ac = 7 < 0
rnek 1.19 x reel says iin
nermesi yanltr. nk
x = 2
nermesi dorudur. nk
iin
| 2| =
6 2
dir.
x2 x + 2 = 0 denkleminin
olup bu denklemin reel kk yoktur.
x2 = x
rnek 1.20 n doal says iin
Hseyin BLG
nermesi dorudur. nk
3(n + 2)
x=0
iin
asaldr nermesi yanltr. nk
02 = 0
dr.
3(n + 2)
says 3'den
byk ve 3'n bir tam kat olup asal olamaz.
Not:
ve
niceleyicileri ile balayan nermelerin olumsuzlar yledir:
(, p(x)) x, p(x)
(, p(x)) x, p(x)
ve
rnek 1.21
(x, x + 3 < 10) (x, x + 3 > 10)

(x, x + 3 = 7) (x, x + 3 6= 7)
Teorem ve spat Yntemleri
Tanm 1.22 Doru olduu ispatlanm nermelere
verilir. Byle bir teoremin ispatn yapmak iin

yzden
p'ye
durumda
hipotez,
p = q
ile
q 'ya
teorem
denir. Teoremler genelde
doru iken
eklinde
nun doru olduu gsterilmelidir. (Bu
da sonu denmektedir.) Bazen teoremler
q = p
p = q
eklinde verilir. Bu
nermeleri ayr ayr ispatlanmaldr.
imdi temel ispat yntemlerini grelim:
A) Doruluk izelgesi Yntemi
Bu yntemle bir teoremin her zaman doru olduu tablo ile gsterilir.
rnek 1.23
p = q
ve
r0 = q 0
zm: Burada hipotez
(H)
nermeleri doru ise
ve sonu
(S)
H = S
nermesinin doru olduunu gsterin.
nermeleri yle seilir:
H : (p = q) (r0 = q 0 )
Daha sonra
r0 = p0
S : r0 = p0
teoreminin her zaman doru olduu gsterilir.
Soru:
p = q
Hseyin BLG
p0
q0
r0
p = q
r0 = q 0
S : r0 = p0
H = S
ve
q = r
nermeleri doru iken
p = r
nermesinin de doru olduunu gsterin.
B) Dorudan spat Yntemi
Bu yntemde,
p = q
nermesini ispatlamak iin daha nceden doru olduu bilinen
p = r1 , r1 = r2 , r2 = r3 , . . . , rn1 = rn , rn = q
nermeler zincirinden faydalanlr.
rnek 1.24 Bir tek doal saynn karesi tektir teoremini ispatlayalm.
p : n tektir
ve
q : n2
tektir
diyelim. imdi
tek
= k
tamsays iin
n = 2k + 1
= n2 = 4k 2 + 4k + 1
2
= n2 = 2(2k
+ 2k}) + 1 = 2m + 1
| {z
m
= n
tektir, nk
tamsay
C) Dolayl spat Yntemi
p = q
tersi
nermesi yerine onun dengi olan
q 0 = p0
nermesi ispatlanr. Bu nermeye
p = q
nun
kart
denir.
rnek 1.25
gsterelim.
ve
iki doal say olsun.
p nermesi a b ift
ve
ab
bir ift say ise
nermesi de a ift veya
ile
b ift
den en az birisinin ift olduunu

olsun. Biz
p = q
yerine
q 0 = p0
q 0 : a
nermesini ispatlayalm.
ve
ve
tek,
Hseyin BLG
p0 : a b
tek olur.
= a = 2n + 1, b = 2m + 1
tek
eklindedir
(n, m
tamsay
= ab = 4nm + 2n + 2m = 2(2nm
+{zn + m}) + 1
|
k
= ab
Soru:
3x + 2 6= 5
ise
2x + 3 6= 5
tektir, nk
bir tamsay
olduunu gsterin.
D) Olmayana Ergi Yntemi
p = q
teoremini ispatlamak iin
nin doru olduu kabul edilir. Daha sonra
kabul edilip bir eliki bulunur. (Genelde
nun yanl olduu
nin doru olmasyla elien bir durum bulunur.) Bylece
nun doru olduu sonucuna varlr.
x, y
rnek 1.26
birer tamsay olsun.
xy
tek ise
x ile y
den her ikisinin de tek olduunu ispatlayalm.
(Bu ispat dolayl ispat yntemi ile de yaplabilir.)

zm:
x, y
xy
tek olsun.
x, y
nin her ikisinin de tek olduunu gstereceiz. Aksini kabul edelim; yani
den en az biri ift olsun. Mesela
O halde bir
tamsays iin
x = 2k
Bu durum bir elikidir; nk
Not:
a, b
xy
ift olsun. (y nin ift olduunu kabul edilirse ayn ispat yaplr)
dr. imdi
x y = (2k)y = 2(ky)
tek kabul edilmiti. O halde
birer tamsay olmak zere eer
ax = b
olup
x, y
xy
nin her ikisi de tektir.
olacak ekilde en az bir
yazp a, b yi bler eklinde okuyacaz. Bu tanma gre

00
nin ift olduu grlr.
tamsays mevcutsa
nermesi dorudur. Dikkat:
a/b

ab
veya
a
b
ifadesi bir nerme deildir.
rnek 1.27
bir tamsay olmak zere

6a = 2a
olduunu olmayana ergi yntemi ile gsterin.

2 6 a
zm:

6a
durumda

a tektir. Ancak a = 6k = 2(3k) olduundan a ifttir. Bu bir elikidir. O halde 2a olmaldr.
olsun. O halde bir
tamsays iin
a = 6k
dr. imdi
olduunu kabul edelim. Bu
Not: Her zaman doru olduu iddia edilen bir nermenin yanl olduunu gstermek iin bir ters rnek
(yanl rnek) verilir. Yani
rnek 1.28
a, b, c, d
Not:
alnrsa,
x, p(x)
patlanr.
nermesinde
tamsaylar olsun.
zm: Bu nerme her
10, d = 9
p = q

3090
a, b, c, d
dr fakat
yi doru fakat

abcd = ac
veya

bd
yu yanl yapan bir rnek aranr.
nermesi doru mudur?
iin verilmitir. nerme doru deildir; mesela

6 6 10
ve

5 6 9
a = 6, b = 5, c =
dur.
nermesinin yanl olduunu gstermek iin
x, p(x)
x, p(x)
nermesinin yanl olduunu gstermek iin
ispatlanr.
7
nermesinin doru olduu is-
x, p(x)
nermesinin doru olduu
rnek 1.29
reel says iin
x2 < 0
Hseyin BLG
nermesi yanltr; nk
reel says iin
x2 > 0
dr.
Soru: almazsam uyuyacam, zlrsem uyumayacam. O halde zlrsem alacam. spatlayn.
rnek 1.30
2m 1
bir asal say ise
nin de asal olduunu gsterin.
zm: Dolayl ispat yntemini kullanalm.
m asal olmasn. O halde n > 1, k > 1 olmak zere m = nk
eklindedir. imdi

n
n
2m 1 = (2n )k 1 = (2
1}) |2n(k1) + 2n(k2)
{z + + 2 + 1}
| {z
A
imdi
n>1
olduundan
A>1
dir. Ayrca
k>1
B>1
olduundan
dir. Bu durumda
2m 1
in asal
olmad grlr.
rnek 1.31
edelim. O halde
reel saysnn irrasyonel olduunu gsterelim.
a, b
ve
b 6= 0
ile
a = 2k
2=
a
b
nin (1 den byk) ortak arpan olmadn kabul edebiliriz. imdi
2=
olur.
a2
= 2b2 = a2 = a2
b2
ift
= a
ift
dersek
2b2 = a2 = 2b2 = 4k 2 = b2 = 2k 2 = b2
olur. Yani
saysnn rasyonel olduunu kabul
tamsaylar iin
eklindedir. Burada
ile
ift
= b
ift
nin 1 den byk ortak arpan (yani 2) olur. Bu bir elikidir. O halde
rasyonel
deildir.
Not: Bir nceki rnekte aadaki nermeye olmayan ergi yntemi uygulanmtr:
a, b
Soru:

pb
ve
aralarnda asal iki tamsay
saylarnn irrasyonel olduunu gsterin. (pucu:
dir.)
ALITIRMALAR
1.)
a
6= 2
b
[p = (q r)] [(p = q) (p = r)]
olduunu gsterin.
zm:
bir asal say ve

pab = pa
veya
2.)
Hseyin BLG
qr
p = q
p = r
p = (q r)
(p = q) (p = r)
[p0 = (q = r0 )] [(q r) = p]
olduunu gsterin.
zm:
3.)
p0
r0
q = r0
qr
p0 = (q = r0 )
(q r) = p
(p q) = [(p r) (q r)]
nermesinin doruluk tablosunu yapnz.
zm:
pr
qr
pq
(p r) (q r)
(p q) (p r) (q r)
4.) Aadaki dalma kurallarnn doru olduunu gsterin:
p (q r) (p q) (p r)
ve
p (q r) (p q) (p r)
Hseyin BLG
zm:
qr
pq
pr
p (q r)
(p q) (p r)
Dier zelliin ispat da aadaki tablodadr:
5.) 3 says
a'y
qr
pq
pr
p (q r)
(p q) (p r)
blmyor ise 18 says da
a'y
blmez nermesinin doru olduunu ispat yntem-
lerinden birini kullanarak gsterin.

zm:

p nermesi: 3 6 a ve q nermesi: 18 6 a olsun. Dolayl ispat yntemini kullanalm; yani q 0 = p0
nermesini ispatlayalm:

18a = a = 18k, (k :
nk
6.)
6k
bir tamsaydr. Bylece
p = q
(p = q) (p0 q)

= a = 3(6k) = 3a
ispatlanm olur.
[(p = q) (p = r)] [p = (q r)]
zm:
tamsay )
denkliini ve
olduunu tablo yapmadan gsterin.
'nn
zerine dalma zelliini kullanrsak:
(p = q) (p = r) (p0 q) (p0 r) p0 (q r) [p = (q r)]

elde edilir.
10
7.)
(p = q) = r

8.)
9.)
nermesinin doruluk tablosunda, bu nermeninin stununda ka tane 0 vardr?
p : x
tamsay,
p, q :
Doru
10.)
Hibiri
x2 + 1 = x olsun ve q : x reel say, x4 > x2 olsun. Buna gre:

N
p, q : Yanl p : Doru, q : Yanl p : Yanl, q : Doru
Hibiri
yoktur
(p = q)0
N
p q0
Hseyin BLG
2 tane
3 tane
4 tane
nermesi aadakilerden hangisine denktir?
p0 q
p : x
tamsay,
x2 = x
p, q :
Doru
p, q :
p q0
p0 q
q : x reel say, x2 > x olsun. Buna gre:

N
p : Doru, q : Yanl p : Yanl, q : Doru
Hibiri
Hibiri
olsun ve
Yanl
11.)
(p(p = q)) = q nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 0 vardr?

N
yoktur
2 tane
3 tane
4 tane
Hibiri
12.)
(p = q) ( q = p) ilkesini
N
Dorudan ispat
Dolayl
temel alan ispat ynteminin ad nedir?
ispat
Olmayana Ergi
13.) Aadaki nermelerden hangisi yanltr? (t:tamsay,
n:doal
eliki bulma
say,
m:pozitif
Hibiri
doal say,
x:reel
say)
t, t 6 t4
14.)
15.)
n, n + 6 = n3
p = q nermesinin olumsuzu
N
p q0
p0 q
(p0 = q 0 )0
N 0
p q
m, m2 6= 6m
x, x + 1 = x2
Hibiri
aadakilerden hangisidir?
p q0
p0 q
Hibiri
p q0
p q0
Hibiri
p0 q
16.) Aadaki nermelerden hangisi dorudur? (x:reel say,
x, x2 + 1 < 1
n, 4n
asaldr
n:doal
t, t(t + 3) > 3
say,
t:tamsay, r:rasyonel
r, 8r
tamsaydr
say)
Hibiri
17.)
(pq) = (p = q) nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 0 vardr?

N
1 tane
3 tane
4 tane
yoktur
Hibiri
18.)
(p = q 0 )0
p0 q
pq
19.) Aadaki nermelerden hangisi dorudur? (n :doal say,
n, n2
asaldr
x, x2 3 < 3
p q0
pq
x :reel
t, t(t + 4) > 5
say,
Hibiri
t:tamsay, r :rasyonel
r, r2
tamsaydr
say)
Hibiri
20.)
(pq) = (p = q) nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 1 vardr?

N
4 tane
1 tane
3 tane
yoktur
Hibiri
21.)
(p q)0 (p0 q 0 )
pq
p q0
p p0
11
p p0
Hibiri
Hseyin BLG
22.) Aadaki nermelerden hangisi yanltr? (x : reel say,
say,
23.)
y:
tamsay olmayan reel say,
n:
t : tamsay)
N
x, x3 rasyonel y, y 3 tamsay n, n + 1 doal say t, t2 + 40 asal
p : 7 asal ise 2 rasyonel saydr, q : 6 doal say 1 asaldr olsun. Buna gre:
N
p, q : Doru p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru p, q : Yanl
doal
Hibiri
Hibiri
24.) Kular tyor ise gne douyor. Yamur yayor ise gne domuyor. Yamur yadna gre
aadakilerden hangisi sylenebilir.

25.)
Gne douyor
p (q r)
Yamur yamyor
Kular tyor
27.)
x,
ve
x3 reel
doru,
29.)
30.)
31.)
(r q) = p
(a < b = a = b)
N
a<b
x > y = x = y
x<y
Hibiri
n, n + 1
n:
Hibiri
t : tamsay )
t, t2 + 49 asal
Hibiri
doal say,
tamsay
de yanl bir nerme ise aadakilerden hangisi yanltr?
(p = r) q
28.)
121 asal ise 7 asal deil
26.) Aadaki nermelerden hangisi yanltr? (x : reel say,
Kular tmyor
nermesinin doruluk tablosunda, bu nermenin stununda ka tane 1 vardr?
p ( q r)
(p = r)
nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir? (pucu:
b<a
a=b
nermesinin olumsuzu hangisidir? (pucu:
x>y
x6y
Hibiri
(p = q) p0 q
a>b
Hibiri
Hibiri
(p = q) p0 q )
x>y
p q nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir?

N 0
(p q) = (p0 q)
p0 q 0
pq
pq
Hibiri
p : 15 asal deil ise 2 rasyonel saydr, q : 6 rasyonel 9 asaldr olsun. Buna gre:
N
p, q : Doru p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru p, q : Yanl Hibiri
12
Blm 2
Kmeler
Tanm 2.1 yi tanmlanm nesnelerin bir topluluuna
byk harerle; kmenin elemanlar da
kmesine aitse bunu
x A;
a, b, c . . .
aksi halde
teker yazarak gsterme yntemine
kme
denir. Kmeler genelde
A, B, C, . . .
gibi kk harerle gsterilir. Eer bir
x 6 A
gibi
eleman bir
eklinde gsteririz. Bir kmeyi, elemanlarn teker
listeleme yntemi
denir. Mesela
A = { 2, 3, 5 } .
Bir kmeyi elemanlarnn tad ortak zellikleri syleyerek yazabiliriz. Bunun iin
{ x : p(x) }
gsterimi kullanlr. Bu kme p(x) ak nermesini salayan btn
ortak zellik yntemi
x'lerin
kmesidir. Bu ynteme
denir. O zaman
A=
x R : (x 2)(x2 8x + 15) = 0)
yazlabilir. (R reel saylar kmesidir.)

Kmeleri dzlemdeki kapal erilerle ve elemanlarn da bu eri iinde birer nokta olarak gsterebiliriz.
Bu ynteme
Venn1 emas yntemi
denir.
John Venn (18341923)
13
Blm 2. Kmeler
Hseyin BLG
A
2
3
5
ekil 2.1:
Tanm 2.2
A'ya B 'nin
bir
eleman varsa
ile
ve
Tanm 2.3
denir ve
iki kme olsun. Eer
alt kmesi
A'ya B 'nin
kmelerine
A\B
ve
veya
A = { 2, 3, 5 }
denir ve
bir
eittir
denir ve
iki kme olsun.
AB
A'nn
AB
zalt kmesi
A=B
A
kmesinin Venn emas ile gsterimi
her eleman ayn zamanda
yazlr. Eer
denir ve
AB
ve
B 'nin
B 'de A'ya
yazlr. Eer
AB
de bir eleman ise
ait olmayan en az bir

ve
BA
ise o zaman
yazlr.
da olup
de olmayan elemanlarn kmesine
ile
nin
fark
ile gsterilir.
A \ B = { x : x A, x
/ B } = {x A : x
/ B}
yazabiliriz. Ancak
A \ B = {x
/ B : x A}
yazamayz.
ekil 2.2: ki kmenin fark
Tanm 2.4 zerinde allan en geni kmeye
kme ise
veya
A'da
A\B
evrensel kme
diyeceiz ve
olmayan (ve evrensel kmede olan) elemanlarn kmesine
A'nn
bir
tmleyeni denir ve
A0
ile gstereceiz.
ile gsterilir. O halde:
A0 = { x : x
/ A} = {x E : x
/ A} = E \ A
yazlabilir. Hibir eleman olmayan kmeye
bo kme
alt kmesidir ve btn bo kmeler birbirine eittir.
14
denir ve
ile gsterilir. Bo kme her kmenin
Blm 2. Kmeler
Tanm 2.5
nin
ve
birleimi
kmesine
ayrk
ile
Hseyin BLG
iki kme olsun.
denir ve
nin
AB
ya,
B 'ye
veya her ikisine ait olan elemanlarn kmesine
ile gsterilir. Hem
kesiimi (arakesiti)
denir ve
ya hem de
AB
A B = {x : x A
veya
A B = {x : x A
ve
x B } = {x A : x B }
ekil 2.3: ki kmenin birleimi
AB
Kmelerle lgili lemlerin zellikleri
1.) a) Her
kmesi iin
AA
b)
A B, B A = A = B
c)
AB
ve
BC
ise
(Yansma zellii)
(Simetri zellii)
AC
dir. (Geime zellii)
2.)
A A = A, A A = A
3.)
A = A, A =
4.)
A B = B A, A B = B A
5.) Dalma Kurallar:

a)
A (B C) = (A B) (A C)
b)
A (B C) = (A B) (A C)
0 = E, E 0 =
7.) De Morgan Kurallar:
(A B)0 = A0 B 0
(A B)0 = A0 B 0
8.)
ile gsterilir. Kesiimi bo olan kmelere
xB}
A B = B 0 A0
15
ile
ayn anda ait olan elemanlarn
kmeler denir.
6.)
B 'ye
ve kesiimi
AB
Blm 2. Kmeler
9.)
Hseyin BLG
A A B, B A B
A B A, A B B
10.)
A B = A B = B
Not:
AB C, AB C
ve
veya
AB =A
A\B C
gibi ifadeler anlamszdr. Kmelerdeki ilemlerin ncelik sras
olmadndan mutlaka parantez kullanlmaldr. Ancak yanyana birden fazla kesiim (veya birleim)
ilemi iin parantez kullanlmayabilir. (Neden?)
Tanm 2.6
ile
nin
ve
iki kme olsun.
simetrik fark
AB
A4B
denir ve
ye ait olup
AB
ye ait olmayan elemanlarn kmesine
ile gsterilir.
A4B = { x : x A B, x
/ A B } = (A B) \ (A B)
ekil 2.4: ki kmenin simetrik fark
ekilden de anlalaca gibi
A4B = (A \ B) (B \ A)
A4B
diyebiliriz. Ayrca
A4B = B4A
dr, nk:
A4B = { x : x A B, x
/ A B } = { x : x B A, x
/ B A } = B4A.
Tanm 2.7 Eleman saysna bir doal say karlk getirilebilen kmelere
suz kme
denir. Mesela
B = { a, b, c, d }
sonlu kme ; aksi halde son-
(0, 1) ak aral ve tek doal saylar kmesi { 1, 3, 5, . . . } sonsuz kmelerdir.
kmesi 4 elemanl olup sonlu bir kmedir. Bir
gstereceiz. Bu durumda
s() = 0
kmesinin eleman saysn
s(A)
olur. Ayrca
s(A B) = s(A) + s(B) s(A B)

s(A B C) = s(A) + s(B) + s(C) s(A B) s(A C) s(B C) + s(A B C)
formlleri dorudur.
A, B
ve
kmeleri ikier ikier ayrk iseler:
s(A B C) = s(A) + s(B) + s(C).
16
ile
Blm 2. Kmeler
Hseyin BLG
Kmeler Ailesi
Elimizde bir takm kmeler olsun. Bu kmeleri
A1 , A2 , A3 , . . .
A, B, C, D, . . .
gibi harerle gstermek yerine; mesela
eklinde gstermek daha kolay olacaktr. Bu durumda kmeleri
I = { 1, 2, 3, . . . } kme-
sinin elemanlarn kullanarak indislemi (damgalam) oluruz. te bir takm kmeleri indislemek iin
kullandmz
kmesine
indis kmesi, her i I
elemanna bir
indislenmi kme denir. Elemanlar bir I indis kmesi

de bir kmeler ailesi denir. Byle bir kmeler ailesi
indis, her i I
iin
Ai
kmesine de
tarafndan indislenmi kmelerin kmesine
A = { Ai : i I }
ekline gsterilir.
rnek 2.8
A = { { a, b } , { a } , { a, e, f, g } , { a, c } } olsun. Burada I = { 1, 3, 4, 6 } indis kmesi ve

A1 = { a, b } , A3 = { a } , A4 = { a, e, f, g } , A6 = { a, c }
diyebiliriz. Bu durumda
Tanm 2.9
A = { Ai : i I } yazlr.
A = { Ai : i I } kmeler ailesi verilsin. Bu ailenin birleimi

[
Ai = { x :
En az bir
iI
iin
x Ai }
iI
eklinde tanmlanr. Bu ailenin
kesiimi
\
de
Ai = { x :
Her
iI
iin
x Ai }
iI
eklinde tanmlanr.
rnek 2.10 Bir nceki rnekte:
Ai = A1 A3 A4 A6 = { a, b, c, e, f, g }
iI
Ai = A1 A3 A4 A6 = { a }
iI
rnek 2.11
I = { 1, 2, 3, . . . }
ve her
nI
iin
An = [0, n1 ]
\
An = [0, 1],
nI
nI
17
kapal aral olsun. Bu durumda
An = { 0 } .
Blm 2. Kmeler
Hseyin BLG
Genelletirilmi Dalma Kurallar
A = { Ai : i I } ve B = { Bj : j J } aileleri verilsin. Bu durumda kesiimin birleim zerine dalma

kuralnn genel hali:
!
[
Ai
iI
Bj =
jJ
(Ai Bj )
iI
jJ
Ayrca, birleimin kesiim zerine dalma kuralnn genel hali:
!
\
Ai
iI
Bj =
jJ
(Ai Bj )
iI
jJ
spat:
!
x
Ai
iI
!
[
Bj x
jJ
Ai
ve
iI
Bj
jJ
i I, x Ai
ve
j J, x Bj
i I
ve
j J
iin
x Ai
i I
ve
j J
iin
x Ai B j
iI
ve
x Bj
(Ai Bj )
jJ
olup ispat tamamlanr. Dier ksmn ispat da yledir:
!
x
\
iI
Ai
Bj x
jJ
Ai
veya
iI
Bj
jJ
i I, x Ai
veya
j J, x Bj
i I
ve
j J
iin
x Ai
i I
ve
j J
iin
x Ai Bj
iI
rnek 2.12
!
\
veya
x Bj
(Ai Bj )
jJ
A = { A1 , A3 , A5 } ve B = { B2 , B4 } olsun. Bu durumda I = { 1, 3, 5 } , J = { 2, 4 } olur.

(A1 A3 A5 ) (B2 B4 ) =
(A1 B2 ) (A1 B4 ) (A3 B2 ) (A3 B4 ) (A5 B2 ) (A5 B4 )
18
Blm 2. Kmeler
Hseyin BLG
Genelletirilmi De Morgan Kurallar
{ Ai : i I }
ailesi verilsin. Bu durumda
!0
\
Ai
!0
=
Ai 0
ve
iI
iI
Ai
Ai 0
iI
iI
spat:
!0
\
x
/
Ai
Ai
iI
iI
i I
iin
x
/ Ai
i I iin x Ai 0
[
x
Ai 0
iI
Dier ksmn ispat da yledir:
!0
[
Ai
x
/
iI
Ai
iI
i I
iin
x
/ Ai
i I iin x Ai 0
\
x
Ai 0
iI
zml rnekler
1.)
A \ B = A B0
olduunu gsterin.
zm:
A \ B = {x : x A
2.)
A B = B C = A B C
zm:
A AB
BC B
ve
x
/ B}=
AB
AB = BC
BC
ve
x B0
olduundan
= A B0
A BC
bulunur. Benzer ekilde:
B AB =C B
olduundan
x:xA
olduunu gsterin.
olduunu biliyoruz.
olduundan,
bulunur. Sonu olarak
olup
ABC
19
B BC C
dir.
elde edilir. Ayrca
Blm 2. Kmeler
3.)
Hseyin BLG
A B = A B A = B
zm: nce
BA
AB = AB
olduunu gsterin.
olduunu kabul edelim.
A=B
olduunu gstermek iin
AB
ve
olduunu gstereceiz.
imdi de
A=B
AAB =AB B
olduundan
AB
B AB =AB A
olduundan
BA
)
= A = B.
A B = A A = A = A A = A B.
Bu ksmn ispat yle de yaplabilirdi:
AB =AA=A
= A B = A B.
AB =AA=A
4.)
A B = A C B C
zm:
AB
olduunu gsterin.
olduunu kabul edelim. O halde
x A C = x A
olup seilen
veya
x A = x B
x C = x B
key olduundan nerme her
veya
dir.
x C = x B C
iin dorudur. O halde
AC
nin her eleman
BC
nin
bir eleman olup ispat biter.

Not: Bu tr ispatlarda
yerine
q(x)
p(x) = q(x)
yazlabilir. (q(x) yerine
p(x)
nermesi doru ise oklar soldan saa doru ilerlerken

yazlamaz.) Yine
p(x) = q(x)
nermesi doru ise
{ x : p(x) } { x : q(x) }
kapsamas vardr.
p(x) q(x)
nermesi doru ise; yani
p(x) q(x)
ise
{ x : p(x) } = { x : q(x) }
eitlii vardr.
5.)
A (B C) = (A B) (A C)
olduunu gsterin.
zm:
A (B C) = { x : x A
veya
xBC}
= {x : x A
veya
(x B
= { x : (x A
veya
= { x : (x A B)
ve
x B)
ve
= (A B) (A C)
20
x C) }
ve
(x A
(x A C) }
veya
x C) }
p(x)
Blm 2. Kmeler
6.)
Hseyin BLG
A B, C B, A C =
veriliyor. Bu kmelerin bo olup olmamasna ve birbirlerine eit olup
olmamasna gre farkl btn durumlar Venn emas ile gsterin.

zm: Toplam 7 durum vardr. ekilde 6 durum gsterilmi olup son durum
A = B = C =
durumudur.
ve
A
C=
A=
A=B
C=B
C=
A=
7.) Aada kartezyen dzlemin
B) C
B
A
(A B) (C D)
A, B, C
ve
A=C=
altkmeleri verilmitir. Buna gre srasyla
kmelerini Venn emas ile gsterin.
A = { (x, y) : x > 0 }
B = { (x, y) : x + 2y < 6 }
C = { (x, y) : y > 0 }
D = { (x, y) : y x > 0 }
zm:
y=x
x
AB
21
x + 2y = 6
A B, (A
Blm 2. Kmeler
Hseyin BLG
y=x
C
(A B) C
x
x + 2y = 6
AB
y=x
(A B) (C D)
C D
x
x + 2y = 6
AB
8.) De Morgan Kurallarn ispatlayn. Yani
(A B)0 = A0 B 0
ve
(A B)0 = A0 B 0
olduunu gsterin.
zm:
(A B)0 =
x : x (A B)0
= {x : x
/ (A B) }

= {x : x
/ A ve x
/ B } = x : x A0 ve x B 0 = A0 B 0 .

(A B)0 = x : x (A B)0 = { x : x
/ (A B) }

= {x : x
/ A veya x
/ B } = x : x A0 veya x B 0 = A0 B 0 .
9.)
A \ B = A \ (A B)
olduunu gsterin.
zm:
A \ (A B) = A (A B)0 = A (A0 B 0 ) = (A A0 ) (A B 0 ) = A B 0 = A \ B
| {z }
22
Blm 2. Kmeler
10.)
Hseyin BLG
(A \ B) \ C = A \ (B C)
olduunu gsterin.
zm:
A \ (B C) = A (B C)0 = A (B 0 C 0 ) = (A B 0 ) C 0 = (A \ B) C 0 = (A \ B) \ C
11.)
(A B) (A \ B) =
olduunu gsterin.
zm:
(A B) (A \ B) = (A B) (A B 0 ) = (A A) (B B 0 ) = A =
12.)
(A \ B) B =
olduunu gsterin.
zm:
(A \ B) B = (A B 0 ) B = A (B B 0 ) = A =
| {z }
13.)
A0 \ B 0 = B \ A
olduunu gsterin.
zm:
A0 \ B 0 =
14.)
x : x A0
AAB
zm: x
ve
15.)
AB A
A = x A
dorudur.) O halde
O halde
x
/ B0
ve
AB A
AB
ise
x : x A0
x B
ve
xB
= {x : x B
ve
x
/ A} = B \ A
nermesi her zaman doru olur. (Yani
dir. Benzer ekilde
x AB
ise
xA
x B
olmasa da
nermesi her zaman dorudur.
dir.
A B = A (B A) = B
zm:
olduunu gsterin.
veya
A AB
AB =B
ve
olduunu gsterin.
AB =A
olduunu biliyoruz. O halde
A (B A) = A (B A0 ) = (A B) (A A0 ) = B E = B
| {z } | {z }
B
16.)
A B = = A =
zm:
AB =
kmesi olduundan
ve
olsun.
B=
olduunu gsterin.
A AB
dr. Buradan
olacandan
A=
olur. Ayrca bo kme her kmenin alt
elde edilir. Benzer ekilde
23
B=
dir.
Blm 2. Kmeler
17.)
ve
Hseyin BLG
kmeleri iin
zm: (=) nce
A B A B = B
AB
olduunu kabul edelim. Bu durumda
x A B = x A
olup
AB B
AB
18.)
veya
B AB
olur. Ayrca
(=) imdi A B = B
olduunu gsterin.
x B = x B
x A = x B
veya
x B = x B
her zaman doru olduundan
A AB
dir. O zaman
AB =B
olduunu biliyoruz.
elde edilir.
AB = B
olduundan
elde edilir.
(A0 )0 = A
olduunu gsterin.
zm:
A = {x : x A} =
19.)
AB =E
zm:
ve
x:x
/ A0
A B = B = A0
(=) A B = E
xAB
ve
olmaldr. O halde
AB =
xB
olduunu gsterin. (E
olsun.
B A0
elde edilir. Sonu olarak
B = A0
(=) B = A0 = A B = A A0 = E
20.)
A B = A B
zm:
(=) A B =
kabul edelim; yani
x
/B
(=)
imdi
AB
evrensel kmedir)
dr. Fakat
olduundan
x
/ A = x A0
dr.
dir. Ayrca
olsun. Bu durumda
A B = A A0 = .
xA
alalm.
xB
B 0 olur. O halde
olduunu gstereceiz. Aksini
x A B0 = A B
kabul edilmitir.
kabul edelim. Bu durumda
A4(A B) = A B
zm:
AB A
olmal; yani
dir. imdi de
AB =A
olur. imdi
A B = A B 0 = (A B) B 0 = A (B B 0 ) = A = .
21.)
x E
olduunu gsterin.
AB =
bir elikidir, nk
x A0 = x
/ A
0
olmal. Yani A
x B = A B =
olup

: x : x (A0 )0 = (A0 )0 .
olduunu gsterin.
olduundan
A (A B) = A
dr.
A4(A B) = (A (A B)) (A (A B))

= A (A B) = A (A B)0 = A (A0 B 0 )
= (A A0 ) (A B 0 ) = (A B 0 )
= A B 0 = A B.
24
olmaldr. Bu
Blm 2. Kmeler
22.)
Hseyin BLG
A4B = A = B
zm:
olduunu gsterin.
(=) A4B = = (A B) (B A) = = A B =
B A = A = B .
(Not:
AB =
olmas iin gerek ve yeter art
B A = = A B
ve
AB
dr.)
(=) A = B = A4B = A4A = (A A) (A A) = A A = .
23.)
(A4B)0 = (A0 B) (A B 0 )
olduunu gsterin.
zm:

0
(A4B)0 = [(A B) (B A)]0 = (A B 0 ) (B A0 )
= (A B 0 ) (B A0 ) = (A0 B) (A B 0 )
24.)
A4(A B) = B (A B)
olduunu gsterin.
zm: Eitliin sol taraf en sade ekle getirilirse:
A4(A B) = (A (A B)) (A (A B)) = (A B) A

= (A B) A0 = (A A0 ) (B A0 ) = (B A0 )
= B A0
elde edilir. imdi de eitliin sa tarafn sadeletirelim:
B (A B) = B (A B)0 = B (A0 B 0 )
= (B A0 ) (B B 0 ) = (B A0 )
= B A0 .
Eitliin her iki taraf da
25.)
B A0
olduundan zm tamamlanmtr.
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her i I
Ai B
iin
ise
Ai B
iI
olduunu gsterin.
zm:
Ai = i I
iin
x Ai = x B
(nk
Ai B )
iI
26.)
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her i I
B Ai
iin
ise
Ai
iI
zm:
x B = i I
iin
x Ai
(nk
B Ai ) = x
\
iI
25
Ai
olduunu gsterin.
ve
Blm 2. Kmeler
Hseyin BLG
oktan Semeli Sorular
1.)
AB
ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?
A0 = B
2.)
A\B =A
A = [0, 2]
AB
ve
(1, 2)
4.)
B = { { } , , 0, { 0, } }
A4B
7.)
kmesi ile
x
/
Ai
iin
Ai
Ai
iI
AB
A4B
A
ve
Ai
13.)
14.)
Hibiri
Hibiri
AB =A
N
A0
N
ise
AB =A
iin gerek ve yeter art nedir?
Ai
Hibiri
iI
A0 B 0
Hibiri
Hibiri
AB
Hibiri
A B 6=
Hibiri
B\A
Hibiri
Hibiri
s(A B) = 8, s(A B 0 ) = 5
5
A B0
N
AB =E
A\B
ise
s(B)
katr?
her zaman dorudur?
AA\B
AB
Ai
zaman dorudur?
iI
A0 B 0
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her k I

\
E\A
B Ai ise aadakilerden hangisi dorudur?

\
[

Ai = B

Ai B
Hibiri
A0 B
A0
iI
15.)
B0
Ak
Hibiri
iI
12.) Aadakilerden hangisi doru ise
kmesinin simetrik fark aadakilerden hangisidir?
iin
kmeleri ayrk iki kme olsun.
[(A B) \ B] A
A0
AB
4
11.)
Hibiri
iI
iI
9.) Evrensel kme ile
10.)
{{}} B
x Ai 0 olmas
[
N
x
/
Ai
iI
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. i I
B
Hibiri
E \ (A B)
kmesinin tmleyeninin simetrik fark hangisidir?
iI
8.)
A B = A ve B C = ise aadakilerden hangisi her

N
AC =
A=B
BC =E
B=
olduuna gre aadakilerden hangisi yanltr?
BA
Hibiri
BA
{ , 0 } B
A\B
6.)
B = [1, 7] aralklar ise A 4 B ise aadakilerden hangisidir?

N
[0, 1) (2, 7]

(, 1) (2, )
{} B
5.)
A B 6=
olmas iin gerek ve yeter art nedir?
A=B
3.)
A0 B
A\B =
Ai Ak
iin aadakilerden hangisi dorudur.
Ai Ak
iI
iI
!0
N\
iin
x
/ Ai
26
Ai
Ak
iI
Blm 2. Kmeler
Hseyin BLG
Ai
iI
16.)
ile
ayrk ise
ve
veya
AB
B=
Ai
Hibiri
Hibiri
A0 B
Hibiri
A\B =
Hibiri
Her zaman doru
x
/
x Ai 0 olmas
[
x
Ai
iin
Ai
AB =E
x
/
Hibiri
Hibiri
Hibiri
AB =
Hibiri
A\B
Hibiri
Hibiri
Hibiri
AB =
Hibiri
A\B
Hibiri
(2, 1) (2, 4]
Hibiri
iI
A4B = A B ise aadakilerden hangisi

N
A ile B ayrktr
A\B =
A\B =B\A
A B 6=
iI
Ai
iI
her zaman dorudur?
B\A=
A=B
AB =E
A=B
AB =
B0
A = B0
A 4 (B \ A)
B0 A = B
B\A
B = { , { } , a, { a } , { 1 } }
B
27.)
Hibiri
A\B =
A0 B
A
26.)
A=B
A4B =
A
25.)
Hibiri
kmeleri ayrk iseler aadakilerden hangisi her zaman dorudur?
A=B=
24.)
iI
AB
AB =
iI
23.)
Ai 0
x
22.)
eitlii hangi artlar altnda dorudur?
A0 = B
21.)
aadakilerden hangisine eittir?
A4B =E
20.)
Ai
B\A
A4B = A0 4B 0
nedir? (E : Evrensel kme)
(A \ B)4(B \ A)
A=
19.)
iI
(A \ B) (E4A)
A
18.)
Ai 0
iI
AB
17.)
AB
ise aadakilerden hangisi yanltr?
A = { Ai : i I } ailesi verilsin.
{a} B
{ a, } B
\
x
/
Ai ise aadakilerden hangisi dorudur?
iI
x
/
i I, x Ai
Ai
i I, x Ai 0
iI
28.)
29.)
(E \ A) (E \ B) = olmas iin
N
A=B
AB =E
A0 (A0 B 0 )0
X = (1, 4]
Ai 0
iI
gerek ve yeter art nedir?
A=B=
aadakilerden hangisine eittir?
A0
AB
30.)
ve
Y = (2, 2) {3}
(2, 1] [2, 4]
AB
ise
X4Y
(2, 1) [2, 4]
hangisidir?
(2, 1] (2, 4]
27
Blm 3
Bantlar ve zellikleri
Tanm 3.1
Burada
a'
ya
ve
herhangi iki eleman olmak zere
1. bileen ; b'ye de 2. bileen
(a, b)
eklindeki bir ifadeye bir
(a, b) 6= (b, a)
nli
denir.
denir. ki sral ikilinin eit olmas yle tanmlanr:
(a, b) = (c, d) a = c
Dolaysyla genelde
sral ikili
dr. Benzer ekilde
ve
b = d.
(x1 , x2 , . . . , xn )
eklindeki bir ifadeye bir
sral
denir.
Kartezyen arpm
Tanm 3.2
ve
ikililerin kmesine
iki kme olsun. Birinci bileenleri
ile
nin
kartezyen arpm
dan; ikinci bileenleri
denir ve
A B = { (a, b) : a A
zel olarak
B=A
ve
AB
ile gsterilir. Yani
b B }.
ise:
A A = { (a, b) : a A
kmesi yazlabilir ve bu kme ksaca
ve
b A}
A2 ile gsterilir. Genel olarak sral nlilerin kmesi tanmlanabilir.
O halde
n
{z A} = A = { (x1 , x2 , . . . , xn ) : x1 , . . . , xn A }
|A A
ntane
yazabiliriz.
Kartezyen arpmn zellikleri
Teorem 3.3
den olan btn sral
A, B, C
ve
drt tane kme olsun.

28
Blm 3. Bantlar ve zellikleri
Hseyin BLG
1.)
A=A=
2.)
A (B C) = (A B) (A C)
3.)
A (B C) = (A B) (A C)
4.)
A B = A C B C
5.)
AB
spat 1.)
ve
C D = A C B D
A = { (x, y) : x A
yanltr. Dolaysyla a
ve
y }
ve
y
kmesi bokmedir; nk
nermesi her zaman
A=
her zaman yanltr. Benzer ekilde
dir.
spat 2.)
(x, y) A (B C) x A
ve
y BC
x A
ve
(y B
(x A
ve
veya
y B)
(x, y) A B
y C)
veya
veya
(x A
ve
y C)
(x, y) A C
(x, y) (A B) (A C)
olup ispat tamamlanr.
spat 3.)
p q r (p q) (p r)
denklii kullanlrsa;
(x, y) A (B C) x A
ve
y BC
x A
ve
yB
(x A
ve
ve
y B)
(x, y) A B
ve
yC
ve
(x A
ve
y C)
(x, y) A C
(x, y) (A B) (A C)
spat 4.)
(x, y) A C = x A
ve
y C = x B
ve
y C = (x, y) B C
ve
y C = x B
ve
y D = (x, y) B D
olup ispat biter.

spat 5.)
(x, y) A C = x A
olup ispat biter.
imdi de kartezyen arpmn birleim ve kesiim zerine dalma zelliklerini genel olarak ispatlayalm:
Teorem 3.4
A = { Ai : i I } ve B = { Bj : j J } aileleri verilsin.
29
!
1.)
Ai
iI
2.)
Ai
iI
Bj =
jJ
!
\
Hseyin BLG
(Ai Bj )
(i,j)IJ
Bj =
jJ
(Ai Bj )
(i,j)IJ
spat 1.)
!
(x, y)
Ai
iI
!
[
Bj x
jJ
Ai
ve
iI
Bj
jJ
i I, x Ai
i I
ve
j J, y Bj
j J, x Ai
ve
y Bj
ve
(i, j) I J, (x, y) Ai Bj
[
(x, y)
(Ai Bj )
(i,j)IJ
spat 2.)
!
(x, y)
\
iI
Ai
!
\
Bj x
jJ
Ai
ve
iI
ve
Bj
jJ
i I, x Ai
i I
ve
j J, y Bj
j J, x Ai
ve
y Bj
(i, j) I J, (x, y) Ai Bj
\
(x, y)
(Ai Bj )
(i,j)IJ
rnek 3.5
A, B, C, D
drt tane kme olmak zere:
1.)
(A B) (C D) = (A C) (B D)
eitliinin her zaman doru olduunu;
2.)
(A B) (C D) = (A C) (B D)
eitliinin her zaman doru olmadn gsterin.
zm 1.)
(x, y) (A B) (C D) (x, y) A B
x A
ve
(x A
yB
ve
x A C
ve
ve
x C)
ve
(x, y) C D
xC
ve
ve
(y B
y BD
(x, y) (A C) (B D)
30
yD
ve
y D)
zm 2.)
Hseyin BLG
A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } , C = { b }
D = { 2, 3, 4 }
ve
alnrsa eitliin doru olmad
grlr:
(A B) (C D) = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (b, 1), (b, 2), (b, 3), (b, 4) } ,
(A C) (B D) = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (a, 4), (b, 1), (b, 2), (b, 3), (b, 4) } .
rnek 3.6
zm:
A (B \ C) = (A B) \ (A C)
y
/ C = (x, y)
/ AC
olduunu gsterin.
olacandan;
(x, y) A (B \ C) = x A
ve
y B\C
= x A
ve
yB
= (x, y) A B
ve
ve
y
/C
(x, y)
/ AC
= (x, y) (A B) \ (A C).
Ayrca;
(x, y) (A B) \ (A C) = (x, y) A B
= x A
ve
= (x A
ve
yB
ve
(x, y)
/ AC
ve
yB
(x
/A
ve
x
/ A)
= x A
ve
yB
= x A
ve
y (B \ C)
ve
veya
y
/ C)
veya
(x A
ve
yB
ve
y
/ C)
y
/C
= (x, y) A (B \ C).
olup iki kmenin eitlii gsterilmi olur.
ALITIRMALAR
1.)
A (B C) = (A B) (A C) nermesinin doru olmas iin gerek ve yeter art

N
Her zaman doru
A = A = B = C = A = veya B C =
2.) A

3.)
(B \ C) = (A B) \ (A C)
Bazen doru
A (B C) =
AB =
4.) Her
A, B, C
Sadece
A=
nedir?
Hibiri
Hibiri
Hibiri
nermesi iin aadakilerden hangisi dorudur?
ise doru
Her zaman doru
Her zaman yanl
olduuna gre aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
BC =
kmesi iin
BC =
p : A (B C) = (A B) C
AC =
ve
q : A (B C) = (A B) (A C)
q:
Doru
ise:
p, q :
Doru
p:
Doru,
q:
Yanl
p:
31
Yanl,
p, q :
Yanl
Hibiri
5.)
A, B
ve
Buna gre
N
6.)
Sfr
7.) Her
ve 10 dur. Ayrca
ile
ayrk kmelerdir.
ka elemanldr.?
180
12
Hibiri
AB =
Hibiri
24
A B 6=
(Doru Cevap:
12, 8
kmelerinin eleman saylar srasyla
(A B) (A C)
A B 6=
Hseyin BLG
A4B 6=
A B 6=
A, B, C
iin
AB
olabilir.)
p : A0 B 0 = (A B)0
ve
q : A C B C = A B
nermeleri iin hangisi
dorudur?
p, q :Doru
8.)
Hibiri
Hibiri
X Y = Y X olmas iin gerek ve yeter art nedir?

N
X = veya Y = veya X = Y X Y veya Y X X = Y s(X) = s(Y )
Hibiri
Yanl
q:
Yanl,
Doru
p, q :
Yanl
A=
9.)
q:
Doru,
p:
AB =
p:
A=
ve
B=
B0 = E
AB =
Bant
Tanm 3.7
bant
ve
denir. Eer
birer kme olsun.
A=B
nin bir alt kmesine (bo kme dahil)
ise bu bantya ksaca
A = { a, b, c, d, e }
rnek 3.8
AB
ve
B = { 1, 2, 4, 6 }
A'da bir bant
olsun.
olup
2 = { (a, b), (b, b), (c, e) } A A
bir bantdr
, A'dan B 'ye
bir
denir.
1 = { (a, 2), (a, 4), (b, 1), (d, 1), (c, 6) } A B
Tanm 3.9
A'dan B 'ye
olup
bir bant olsun. (Yani
A'da
AB
dan
B 'ye
bir bantdr
olsun).
1 = { (y, x) : (x, y) }
bantsna
'nn ters bants
Tanm 3.10
AB
veya ksaca
elde edilen noktalar kmesine
(x, y)
ise
denir. Bu durumda
olsun. Bir kartezyen dzlemde
elemanlarn da dey eksende gsterelim.
gsterelim.
tersi
(x, y)
'nn grai
x'den y 'ye
ise
A'nn
P (x, y)
denir. Ayrca;
ve
1 B A
elemanlarn yatay eksende;
A = { a, b, c, d, e }
ve
kmelerini Venn emas ile yanyana
tek ynl oklar izelim. Bylece elde edilen ekle
B = { 1, 2, 4, 6 }
olsun.
= { (a, 1), (a, 4), (b, 6), (c, 6), (c, 2), (e, 1), (e, 4) }
32
B 'nin
noktalarn iaretleyelim. Bu ekilde
denir.
rnek 3.11
olduu aktr.
'nn emas
Hseyin BLG
bantsn graini ve emasn izelim.
B
6
4
2
1
A
a
'nn
ekil 3.1:
grai.
c
4
ekil 3.2:
Tanm 3.12
A, B, C, D
'nn bilekesi
drt tane kme ve
'nn
B C 6=
ile
rnek 3.13
'nn
olsun.
AB
ve
CD
ile gsterilir ve yle tanmlanr:
= { (x, z) : y B C
Dikkat:
emas.
iin
(x, y)
bilekesi, sylendii srada deil de
ve
(y, z) } .
eklinde yazlmaktadr.
A = { 2, 4, 6, 8 } , B = { a, b, c, d, e } , C = { c, d, e } , D = { 1, 3, 5 }
= { (2, a), (2, c), (6, c), (8, d), (2, e) } A B,
= { (c, 1), (d, 3), (c, 5), (e, 1) } C D
= = { (2, 1), (2, 5), (6, 1), (6, 5), (8, 3) }
33
olsun.
olsun.
ile
Hseyin BLG
Bantnn zellikleri
Bu ksmda zellii incelenecek bantlarn bir
A A).
kmesinde tanml olduunu kabul edeceiz. (Yani
imdi bu 4 zellii tanmlayalm.
Tanm 3.14
AA
rnek 3.15
A = { 1, 2, 3, 4, 5 }
xA
olsun. Eer her
iin
(x, x)
ise
'ya yansyan
olsun.
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (5, 1) }
Yansyandr
2 = { (1, 4), (4, 2), (2, 2), (4, 4), (5, 5) }

Not:
(x, y)
nermesi
xy
bir bant denir.
Yansyan deildir
eklinde daha ksa gsterilmektedir. (Baz kaynaklarda
yx
yazlmak-
tadr.) Bu durumda
yansyan
x A, xx
olduu grlebilir.
Tanm 3.16
denir ve
IA
A bir kme ise x A iin (x, x) eklindeki btn sral ikililerin kmesine A'nn kegeni
ile gsterilir. O halde:
IA = { (x, x) : x A }
dr.
Bu durumda da
IA
yansyan
olduu kolaylkla anlalr.
Tanm 3.17
AA
olsun. Eer her
(x, y)
iin
(y, x)
ise
'ya simetrik
bir bant denir.
Buradan
simetrik
= 1
olduu grlebilir.
rnek 3.18
A = { 1, 2, 3, 4, 5 }
olsun.
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3) }
Simetriktir
2 = { (1, 3), (3, 1), (2, 2), (3, 3), (5, 5) }
Simetriktir
3 = { (1, 5), (3, 3), (3, 4), (4, 3) }
Simetrik deildir
4 =
Simetriktir
34
Tanm 3.19
simetrik
AA
x 6= y
olsun.
Hseyin BLG
olmak zere, eer her
(x, y)
iin
(y, x)
/
ise
'ya ters
bir bant denir. Buna denk olarak
(x, y) , (y, x) = x = y
nermesi doruysa
ters simetriktir diyebiliriz. Buradan
ters simetrik
1 IA
olduu grlebilir.
rnek 3.20
A = { 1, 2, 3, 4, 5 }
olsun.
1 = { (4, 4), (2, 2), (3, 3) }
Simetrik ve ters simetrik
2 = { (1, 3), (3, 1), (4, 5) }
Simetrik deil, ters simetrik deil
3 = { (1, 5), (5, 1) }
Simetrik, ters simetrik deil
4 = { (1, 3), (4, 5) }
Simetrik deil, ters simetrik
5 =
Tanm 3.21
AA
Simetrik ve ters simetrik
olsun. Eer her
(x, y)
ve
(y, z)
iin
(x, z)
ise
'ya geiken
bir
bant denir. Buradan
geiken
olduu grlebilir.
rnek 3.22
A = { 1, 2, 3, 4, 5 }
olsun.
1 = { (1, 1), (3, 4) }
Geiken
2 = { (1, 3), (3, 1), (1, 1) }
Geiken deil, nk
3 = { (2, 3), (3, 5), (2, 5), (5, 3), (5, 5), (3, 3) }
4 = { (1, 3), (4, 5), (5, 1) }
rnek 3.23
Geiken
Geiken deil, nk
5 =
(3, 3)
/ 2
(4, 1)
/ 4
Simetrik, ters sim. ve geiken
A = { 1, 2, 3, 4, 5 }
kmesinde srasyla; sadece yansyan, sadece simetrik, sadece ters
simetrik, sadece geiken olan birer bant yazn. Daha sonra 4 zellie de sahip olan ve hibir zellie
sahip olmayan bantlar yazn.
Sadece yansyan:
Sadece simetrik:
Sadece ters simetrik:
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (1, 2), (3, 4), (4, 3), (3, 5) }
2 = { (1, 2), (2, 1) }
3 = { (1, 2), (2, 3)) }
35
Sadece geiken:
Btn zellikler var :
Hibir zellik yok:
Not:
, A'da
Hseyin BLG
4 = { (1, 2), (2, 1), (1, 1), (2, 2), (4, 5) }

5 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5) } = IA
6 = { (1, 2), (2, 1), (1, 1), (3, 4) }
bir bant olsun. Buna gre
yansyan deil
simetrik deil
a, b A, a 6= b, (a, b) , (b, a)
/
ters simetrik deil

geiken deil
rnek 3.24 Tamsaylar kmesi
a A, (a, a)
/
a, b A, a 6= b, (a, b) , (b, a)
a, b, c A, (a, b) , (b, c) , (a, c)

/

Z'de ab 3(a+2b)
ekline tanmlanan bantnn zelliklerini
inceleyin.

a Z iin 3(a + 2a) yani 33a olup aa dr. Yani bant yansyandr.

(ii) (a, b) = 3(a + 2b) = k Z, a + 2b = 3k = 2a + 4b = 6k = 2a + b = 6k 3b = 3(2k b)

olup 2k b Z olduundan 3(b + 2a) = (b, a) . Yani simetriktir.
zm: (i) Her
(iii)
(1, 4)
ve
(4, 1)
olduundan
ters simetrik deildir.
(iv)

(a, b) = 3(a + 2b) = k Z, a + 2b = 3k

(b, c) = 3(b + 2c) = m Z, b + 2c = 3m
Sadaki eitlikler taraf tarafa toplanp gerekli dzenleme yaplrsa:
a + 2c = 3(k + m b) = k + m b Z
olup
olduundan

3(a + 2c) = (a, c)
geikendir.
ALITIRMALAR
1.)
Z'de tanmlanan ab b = a + 1 bantsnn zelliklerinin listesi aadakilerden hangisidir?

N
Ters simetri, geime
Ters simetri
Geime
Hibir z. yok
Hibiri
2.)
N'de
N
tanml
Yansma
(x, y)

x asal veya
Yansma ve geime
x6y
bantsnn zelliklerinin listesi nedir?
Hibir z. yok
36
Yansma ve ters simetri
Hibiri
3.)
N+

4.)
5.)

(a, b) a2b

Yansyan deil
kmesinde
bants iin aadakilerden hangisi dorudur?
Simetrik
(a, b) |a b| = 1

Yansyan deil
A = { 1, 2, 3 }

6.)
kmesinde
Hseyin BLG
Simetrik
Ters simetrik
Geiken deil
Hibiri
bants iin aadakilerden hangisi yanltr?
Ters simetrik deil
Geiken deil
Hibiri
Hibiri
kmesi zerinde yansyan olan ka tane bant yazlabilir?
32 tane
16 tane
= { (1, 2), (2, 5), (5, 3), (3, 4), (5, 1) }

N
4
2
ve
512 tane
64 tane
= { (2, 6), (1, 6), (3, 6), (4, 1), (5, 2) }

ise
s(o ) =

Hibiri
7.) Yansyan olmad halde kendisi ile bilekesi yansyan olan bantlar vardr nermesi iin aa-
dakilerden hangisi sylenebilir?

8.)
9.)
Yanltr
Dorudur
Bir ey sylenemez
nerme deildir
Hibiri
A = { 1, 2, 3 }'nn kuvvet kmesi zerinde = { (X, Y ) : X 6= Y, X Y } bants ka elemandr?

N
12
17
16
13
Hibiri
N
de (a, b)
asal veya
asal veya
a+b
asal eklinde tanmlanan bantnn
zelliklerinin listesi hangisidir?

10.)
Geiken
Simetrik
A = { 0, 1, . . . , 8 }
kmesinde
Geiken ve simetrik
ab |b2 a2 | < 64
Hibir zellik yok
Hibiri
bants iin aadakilerden hangisi
dorudur?
Yansyan deil
Simetrik deil
Ters simetrik
Geiken deil
Hibiri
Hibiri
11.) 2 elemanl bir kme zerinde simetrik olmayan ka tane bant yazlr?
12.) Bir
N
13.)
4 tane
5 tane
kmesinde tanml bir
7 tane
bantsnn geiken olmas iin gerek ve yeter art nedir?
1 IA
6 tane
1 IA
o 1 = IA
Hibiri
E = { a, b, c } evrensel kme olsun. P (E) kuvvet kmesi zerinde = { (X, Y ) : X = Y 0 } bants
ka elemanldr?

14.)
5 elemanl
6 elemanl
= { (1, 2), (2, 4), (3, 4), (1, 4), (2, 3) }

3 elemanl
4 elemanl
15.) Pozitif doal saylar kmesi zerinde

16.)
Yansyan
tanml
'da
var iken
Yansyan, geiken
17.)
'da
x
+y
10 elemanl
Hibiri
= { (4, 1), (3, 3), (1, 2) } ise ka elemanldr?

N
5 elemanl
6 elemanl
Hibiri
ab 3|(a + 3)

Simetrik
(x, y)
Z'de
N
ve
9 elemanl
bants iin hangisi dorudur?
Ters simetrik
ift veya
Yansyan, simetrik
Geiken
Hibiri
tek bantsnn zelliklerinin listesi nedir?

Yansyan
Yansyan, ters simetrik
da olmas gereken zelliklerin listesi hangisidir?
37
Hibiri

18.)
R'de

19.)
tanml
N+
(x, y)

kmesinde
kmesinde
x tamsay veya
(a, b) a 6 2b

veya
Simetrik
y<0
Yansma, geime
Hibiri
bantsnn zelliklerinin listesi nedir?
Hibir z. yok
Ters simetrik
Hibiri
bant iin aadakilerden hangisi dorudur?
Simetrik
(a, b) a < b
Yansyan deil
Yansma, simetri, geime
Simetrik, geiken
Yansyan deil
N+
Yansma, simetri
Geiken

20.)
Yansma
Hseyin BLG
Ters simetrik
b|a
Geiken deil
Hibiri
bant iin aadakilerden hangisi dorudur?
Ters simetrik
Geiken deil
Hibiri
21.) Bir bant simetrik ise bu bantnn tersi iin aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?

22.)
A = { a, b }

23.)
Yansyandr
Ters simetriktir
Simetriktir
Geikendir
Hibiri
kmesi zerinde simetrik olup ters simetrik olmayan ka tane bant yazlabilir?
Yazlamaz
= { (2, 4), (7, 1), (6, 6), (6, 4), (7, 4), (4, 1) }
= { (1, 2), (2, 6), (3, 4), (1, 7), (2, 7) }
ve
ise
Hibiri
ka
elemanldr?

24.)
4 elemanl
= {(x, y) : x, y R, x + y = 1}
R, . . . . . . }
26.)
27.)
Yansyandr
kmesinde
(a, b)

Yansyan deil
Yansma ve geime
28.) Reel saylar kmesi
N
29.)
+b
ift veya
ise
Hibiri
= {(x, y) : x, y
x + y = 2
Hibiri
iin aadakilerden hangisi yanltr?
Simetriktir
Geikendir
Hibiri
Hibiri
asal bants iin hangisi dorudur?
Ters simetrik
Geiken
bantsnn sahip olduu zelliklerin listesi hangisidir?
R'de xy |x y| 6 1
Ters simetrik
Yansma ve simetri
Yansma
Hibiri
Simetrik deil
Yansyan deil
Hibiri
bantsnn sahip olduu zelliklerin listesi hangisidir?
Ters simetrik ve geiken
ise
Yansma ve ters sim.
ab |a3 b3 | 6 8
Yansyan deil
=AA
Simetrik
(x, y) 3 | y 2
Ters simetrik
R'de
Geiken deil
Z'de

30.)
a
x+y =0
Ters simetriktir
N \ { 0 }'da xy x | (x + y)

7 elemanl
= {(x, y) : x, y R, x y = 3}
x+y =4
en az iki elemanl bir kme ve
ve
6 elemanl
kmesindeki bolua ne yazlmaldr?
xy =1
25.)
5 elemanl
Geiken
Simetrik ve geiken
Hibiri
Hibiri
Simetrik deil
38
Ters simetrik
Geiken
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
MT107 SOYUT MATEMATK I DERS RNEK ARASINAVI
1.)
(p = q 0 ) = r0

2.)
nermesinin tablosunda bu nermenin bulunduu stunda ka tane 1 vardr?
4 tane
(p q) = p0
p0 q
3 tane
6 tane
5 tane
Hibiri
Hibiri
nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir?
p0 q 0
pq
q0 p
3.) Aadaki nermelerden hangisi dorudur?
x R, x(x + 6) = 3x2 + 5 n N,
n
/ Z a Q, a < 1
x Z, 2x2 R
Hibiri
4.) Aadaki nermelerden hangisi bir teoremdir?
N
5.)
p = (p q)
A0 B
A4B = A
s(A) = 6
N
A
ile
ve
A4B
AB
sfr
A \ (A0 B)
AB =
Hibiri
A=
Hibiri
olduuna gre
A\B
Hibiri
Hibiri
Hibiri
iI
Ai
x
/
B\A
kmesinin tmleyeni aadakilerden hangisidir?
B0
ifadesinin en sade ekli nedir?
A= { Ai : i I } ailesi verilsin. i I
x
/
Hibiri
kmesi en az ka elemanldr?
AB
A0
10.)
ise
kmeleri ayrk ise
AB =E
(A B)0 =
A=B
s(B) = 11
B
9.)
8.)
A\B =
A=B=
7.)
p = (p0 q)
B0 = A
6.)
p = (p q 0 )
p = (p q)
Ai 0
iin
B\A
x
/ Ai 0 olmas
[
x
/
Ai
iI
iI
Dier Sayfaya Geiniz
39
x
/
[
iI
Ai 0
Hibiri
Ad, Soyad:
Numaras:
11.)
I = { 1, 2, 3, . . . }
N\
Ai = [0, 1]
1
1
kapal
n I iin An = , 1 +
n \ n
[

Ai = [1, 1]

Ai = [0, 2]
ve her
iI
12.)
iI
AB =B
15.)
iI
A=B
(A B) C =
Ai = [1, 0]
Hibiri
Hibiri
Hibiri
iI
B=
A 6= B
ise aadakilerin hangisi her zaman dorudur?
C AB
14.)
aral ise hangisi dorudur?
olduuna gre aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
A=
13.)
MT
AC =
(A B) C 6=
A C 6=
A = { 1, 2, 3, 4, 5 } kmesi zerinde hi bir zellii olmayan bir bant en

N
5
4
3
2
az ka elemanl olmaldr?
Hibiri
p : 3 elemanl bir bantnn kendisi ile bilekesi bo kme olabilir, q : ters simetrik bir bantnn
tersi de ters simetriktir olduuna gre:
p, q :
Yanl
p, q :
Doru
16.) Doal saylarda tanml (a, b)
Yansyan
p:
Doru,
q:
Yanl

7 (a + 2b)

Simetrik
p:
Yanl,
q:
Doru
Hibiri
Hibiri
Hibiri
bants iin hangisi dorudur?
Ters simetrik
Geiken
17.) 3 elemanl bir kme zerinde yansyan olmayan ka tane bant yazlabilir?
448 tane
18.) Tamsaylar kmesinde

19.)
simetri
192 tane
(a, b) a
ters simetri
960 tane
ift ve
geime
64 tane
tek bantsnn zelllik listesi hangisidir?
ters simetri ve geime
Hibiri

N+ kmesinde (x, y) x (y+1) ve (x, y) x y eklinde iki bant tanmlanyor.
Buna gre aadaki nermelerden hangisi dorudur?
(4, 22)
/ o
(5, 6)
/ o
(6, 15)
/ o
(8, 78)
/ o
Hibiri
20.) Simetrik olduu halde kendisi ile bilekesi simetrik olmayan bantlar vardr ifadesi:
Dorudur
nerme deildir
Bir ey sylenemez
Yanltr
Hibiri
NOT: Net puannz doru cevap saysndan yanl cevap saynzn drtte biri karlarak hesaplanacak-
tr. Sre 75 dakikadr.
eklinde iaretleyiniz.
BAARILAR
40
Yrd.Do.Dr.Hseyin BLG
Blm 4
Denklik Bantlar
Tanm 4.1
'ya
bir
bir
=
6 A
kmesi zerinde bir bant olsun. Eer
denklik bants
rnek 4.2
yansyan, simetrik ve geiken ise
denir.
tamsaylar kmesi zerinde
= { (x, y) : x y
ift tamsaydr }
eklinde tanmlanan bant bir denklik bantsdr. nk
(i) Her
(ii)
(iii)
xZ
iin
xx=0
(x, y) = x y
(x, y)
ve
ift
bir
( bantsna gre)
snf
denir ve
xx
dir. Yani
= y x = (x y)
yansyandr.
ift olup
(y, x) .
(y, z) = x y = 2k1 , y z = 2k2
= x z = 2(k1 + k2 )
Tanm 4.3
ift olup
ift olup
(x, z) =
denir.
simetriktir.
olacak ekilde
k1 , k2
tamsays var
geikendir.
kmesi zerinde bir denklik bants olsun.
denktir
Yani
(x, y)
ise
eleman
elemanna denk olan btn elemanlarn kmesine
ile gsterilir. O halde
x = { y A : (x, y) } = { y A : xy } .
rnek 4.4 Tamsaylar kmesinde
= { (x, y) : 3 | (x y) }
41
elemanna
x'in denklik
Blm 4. Denklik Bantlar
Hseyin BLG
eklinde tanmlanan bant bir denklik bantsdr. Buna gre
4 = { y Z : 3 | (4 y) } = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } ,
0 = { y Z : 3 | (0 y) } = { . . . , 6, 3, 0, 3, 6, . . . } ,
1 = { y Z : 3 | (1 y) } = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } ,
2 = { y Z : 3 | (2 y) } = { . . . , 4, 1, 2, 5, 8, . . . } ,
1 = { y Z : 3 | (1 + y) } = { . . . , 4, 1, 2, 5, 8, . . . } ,
yazabiliriz. ki denklik snfnn ya birbirine eit ya da ayrk olduu grlr. Ayrca farkl denklik snar
0, 1
ve
dir. Bu denklik snarnn birleimi de
Teorem 4.5
(i) Her
(ii) Her
(iii)
bir
aA
iin
a, b A
ye eittir.
kmesi zerinde bir denklik bants olsun.
a 6= ,
iin ya
ab=
veya
a = b,
A
daki elemanlarn denklik snarnn birleimi
A=
y verir. Yani
a.
aA
spat (i) Bant yansyan olduundan her
spat (ii)
a, b A
gstereceiz.
olsun.
cab
ab =
aA
iin
ise ispat biter.
alalm. O halde
ca
ve
cb
xa
(c, b)
olduundan
ispatlanabilir. O halde
spat (iii)
Tanm 4.6
(x, b)
a=b
olup
a b 6=
a 6=
dir.
a = b
olduunu
elde edilir. Benzer ekilde
x b =
olsun. Bu durumda
dir. imdi
x a = (x, a) = (x, c) ,
Ayrca
aa
(a, c)
nk
elde edilir. O halde
xb
ve
geiken.
dir.
daki her eleman bir denklik snfna ait olacandan ispat aktr.
bir
snarnn kmesine
kmesinde bir denklik bants olsun.
nn
ya gre
blm kmesi
denir ve
nn
A/
da belirledii (ayrd) denklik
ile gsterilir. Yani
A/ = { a : a A } .
rnek 4.7
tamsaylar kmesinde
= { (x, y) : 3 | (x y) }
Z/ =
denklik bants verilsin. Buna gre

0, 1, 2 .
= { Ai : i I }
Tanm 4.8
salanyorsa
A ailesine A kmesinin bir paralan (ayrm) denir.
bo olmayan bir kme olsun.
42
ailesi verilsin. Eer aadaki artlar
(i) Her
iI
iin
Ai 6= ,
(ii) Her
i 6= j
iin
Ai Aj = ,
(iii)
Hseyin BLG
(Yani
Ai
ler ikier ikier ayrk)
A ailesinin birleimi A ya eit; yani

[
Ai = A.
iI
rnek 4.9
A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 }
kmesinin iki ayrm:
A = { { 1, 4, 5 } , { 2, 3 } , { 6, 8 } , { 7 } } , B = { { 1 } , { 2 } , { 6 } , { 3, 4, 5, 7, 8 } } .
Ayrca
C = { { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 } } = { A } ailesi de A nn bir ayrmdr.
Teorem 4.10
(yani
A/ ) A
bir
A kmesi zerinde bir denklik bants olsun.
nn bir ayrmn oluturur. Tersine
nn
A da ayrd denklik snar
nn herbir ayrm, verilen ayrmdaki her kme bir
denklik snf olacak ekilde bir (ve sadece bir) denklik bants belirler.
spat:
A/
nn
A nn bir ayrmn oluturduu Teorem 4.5 de ispatlanmtr. imdi A nn bir A ayrm
verilsin.
(x, y) : x
ile
y, A
ayrmndaki ayn kmeye aittir
eklinde tanmlanan bant bir denklik bantsdr ve
rnek 4.11
A = { a, b, c, d, e, f, g }
A/ = A
kmesinin bir ayrm
dr.
= { { a, e } , { b, c, d, f } , { g } }
olarak
verilsin. Bu ayrmn belirledii denklik bants:
= {(a, a), (b, b), (c, c), (d, d), (e, e), (f, f )(g, g), (a, e), (e, a), (b, c), (c, b),
(b, d), (d, b), (b, f ), (f, b), (c, d), (d, c), (c, f ), (f, c), (d, f ), (f, d)}.
Gerekten de
nn bir denklik bants olduu ve
Not 4.12 Denklik bantlar iin genelde
kullanlmsa
ile
xy
(x, y)
yerine
xy
A/ =
a, b, g
=A
olduu grlr.
, ', ,
=, gibi semboller kullanlr. Eer byle bir sembol
kullanmak daha kullanldr. Bant simetrik olduu iin
yx
ayndr.
ALITIRMALAR
1.)
A = { 1, 2, 3, 4 }
kmesinde
= { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (1, 3), (3, 1) }
lik bants ise belirledii ayrm bulunuz.
43
bants veriliyor.
denk-
zm:
'nn
Hseyin BLG
yansyan, simetrik ve geiken olduu grlmektedir. 1 ve 3 ayn denklik snfndadr.
2 ile 4 tek bana birer denklik snf oluturur. O halde,
'nn
belirledii ayrm:
{ { 1, 3 } , { 2 } , { 4 } } .
Z'de xy x2 2y = y 2 2x
2.)
ise
6, 3
ve
zm: (i)
ile tanmlanan bant denklik bants mdr? Denklik bants
aZ
denklik snarn bulunuz. Hangi
x=y
alnrsa
x2 2x = x2 2x
iin
sadece bir elemanldr?
eitlii her zaman dorudur. Yani
xy = x2 2y = y 2 2x = y 2 2x = x2 2y = yx
(ii)
xy, yz = x2 2y = y 2 2x
(iii)
ve
y 2 2z = z 2 2y
olup
yansyandr.
simetriktir.
olup bu iki denklem taraf tarafa toplanrsa
x2 2y + y 2 2z = y 2 2x + z 2 2y = x2 2z = 2x + z 2 = xz
olup
geikendir. Yani,
bir denklik bantsdr.

6 = { y Z : (6, y) } = y Z : 36 2y = y 2 12

= y Z : y 2 + 2y 48 = 0 = { 6, 8 } ,

3 = { y Z : (3, y) } = y Z : 9 2y = y 2 + 6

= y Z : y 2 + 2y 3 = 0 = { 3, 1 } ,
8 = { 6, 8 } .
imdi
aZ
8,
(nk
6'nn denklik snfndadr)
sabit bir say ise:
a = { y Z : (a, y) } =
a Z : a2 2y = y 2 2a
elde edilir. Bu kmenin bir elemanl olmas iin,
a Z : y 2 + 2y a2 2a = 0
cinsinden verilen 2. derece denklemin tek kkl
olmas, yani diskriminantnn sfr olmas gerekir. O halde
= 4 4 (a2 2a) = 4a2 + 8a + 4 = (2a + 2)2 = 0

denklemi zlrse
3.)
N+ N+
a = 1
kmesinde
bulunur.
bir tamsay olduundan aranan say
(x1 , y1 ) (x2 , y2 ) x1 y2 = y1 x2
bantsnn bir denklik bants olduunu gsterip

zm:
(i)
(ii)
(a, b), (c, d), (e, f ) N+ N+
(a, b) (a, b)
dir, nk
ab = ba
(1, 2)
ve
dr.
(a, b) (c, d) = ad = bc = cb = da = (c, d) (a, b).
44
dir.
eklinde bir bant tanmlanyor.
(2, 3)'n
olsun.
denklik snarn bulunuz.
Hseyin BLG
(a, b) (c, d) = ad = bc
(iii)
(c, d) (e, f ) = cf = de
= adcf = bcde
(Taraf tarafa arplrsa)
= af = be
(nk
c 6= 0, d 6= 0)
= (a, b) (e, f ).
Sonu olarak
bir denklik bantsdr. Denklik snarn hesaplayalm:
(1, 2) = { (c, d) : (1, 2) (c, d) } = { (c, d) : d = 2c }

= { (1, 2), (2, 4), (3, 6), (4, 8), . . . } ,
(2, 3) = { (c, d) : (2, 3) (c, d) } = { (c, d) : 2d = 3c }
= { (2, 3), (4, 6), (6, 9), (8, 12), . . . } .
4.)
Z/
kmesinde
x y (mod 5)
bants veriliyor. Bu bantnn denklik bants olduunu gsterip
blm kmesini yaznz.
zm: Her
xZ
iin
x x (mod 5)
dir.
x y (mod 5) = y x (mod 5)
(mod 5) ve y z (mod 5) ise x z (mod 5) olur. Yani (mod 5)
olduu aktr.
xy
bants bir denklik bantsdr.
Farkl denklik snar 5 tanedir. Bunlar:
0 = {y Z : 0 y
(mod 5) } = { . . . , 10, 5, 0, 5, 10, . . . } ,
1 = {y Z : 1 y
(mod 5) } = { . . . , 9, 4, 1, 6, 11, . . . } ,
2 = {y Z : 2 y
(mod 5) } = { . . . , 8, 3, 2, 7, 12, . . . } ,
3 = {y Z : 3 y
(mod 5) } = { . . . , 7, 2, 3, 8, 13, . . . } ,
4 = {y Z : 4 y
(mod 5) } = { . . . , 6, 1, 4, 9, 14, . . . } .
O halde
Z/ =
5.)
A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 }
kmesinin

0, 1, 2, 3, 4 .
A = { { 1, 3, 6 } , { 2, 4 } , { 5 } } ayrmnn belirledii denklik ban-
tsn yaznz.
zm: Bu denklik bantsna gre 1,3 ve 6 bir denklik snfnda; 2 ve 4 dier bir denklik snfnda
olmaldr. Buna gre bu ayrmnn belirledii denklik bants:
= { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (6, 6), (1, 3), (3, 1), (1, 6), (6, 1), (3, 6), (6, 3), (2, 4), (4, 2) } .
45
Hseyin BLG
A kmesinde tanml 1 ve 2 denklik bantlar verilsin. (a) 1 2 her zaman bir denklik bants
6.)
mdr? (b)
1 2
1 ve 2 yansyan olduundan, her a A iin (a, a) 1 ve (a, a) 2 olup (a, a) 1 2
zm (a):
dir. Yani
her zaman bir denklik bants mdr? Gsterin.
1 2
yansyandr.
(a, b) 1 2 = (a, b) 1
(b, a) 2 = (b, a) 1 2
ve
(a, b) 2 = 1
1 2
olup
(a, c) 2 = (a, c) 1 2
ve
(b, a) 1
simetrik olduundan
ve
simetriktir.
(a, b), (b, c) 1 2 = (a, b), (b, c) 1

(a, c) 1
ve
ve
(a, b), (b, c) 2 = 1
olup
1 2
ve
geiken olduundan
geikendir.
Sonu olarak; ayn kme zerinde tanml iki denklik bantsnn kesiimi her zaman bir denklik bantsdr.
zm (b):
ve
1 2
her zaman bir denklik bants olmak zorunda deildir. Mesela:
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2), (2, 1) }
geiken olmaz, nk
7.)
de
bants ise
zm: (i)
(ii)
(2, 1), (1, 3) 1 2
xy x3 + y = y 3 + x
0
ve
2 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 3), (3, 1) }
ve
1 2
bants bir denklik bants mdr? Eer denklik
x=y
alnrsa
x3 + x = x3 + x
eitlii her zaman dorudur. Yani
xy = x3 + y = y 3 + x = y 3 + x = x3 + y = yx
(iii)
alalm.
(2, 3)
/ 1 2 .
fakat
ile tanmlanan
A = { 1, 2, 3 }
xy, yz = x3 + y = y 3 + x
ve
y3 + z = z3 + y
olup
yansyandr.
simetriktir.
olup bu iki denklem taraf tarafa toplanrsa
x3 + y + y 3 + z = y 3 + x + z 3 + y = x3 + z = z 3 + x = xz
olup
geikendir. Yani,
0 = { y R : (0, y) } =
2 = { y R : (2, y) } =
y R : y = y3
= { 0, 1, 1 } .

y R : 8 + y = y3 + 2 = y R : y3 y 6 = 0
y3 y 6 = 0
imdi
22
y2
2
polinomuna kalansz blnr. Bu blme yapldnda y
olacandan 2 says
kk yoktur, nk
2=
8.) Bir
P Q
= 4 12 < 0
+ 2y + 3
y3 y 6
polinomu
bulunur. Bu polinomun reel
dr. O halde:
y R : y3 y 6 = 0
kmesinin bir ayrm
denklemini salamaldr. Yani
{ A1 , A2 , A3 }
y R : (y 2)(y 2 + 2y + 3) = 0
olduuna gre
kmesinin bir ayrm olduunu gsteriniz. (
Q 6=
46
dir. )
= {2}.
{ A1 Q, A2 Q, A3 Q }
kmesinin
zm:
i, j { 1, 2, 3 }
olsun.
Hseyin BLG
{ A1 , A2 , A3 }
her
(i)
(ii)
(iii)
kmesi
iin
nin bir ayrm olduundan
Ai 6=
dir.
i 6= j = Ai Aj =
A1 A2 A3 = P
nermeleri dorudur. imdi
(a)
(b)
her
iin
Ai Q 6=
dir, nk
Ai 6= , Q 6=
i 6= j = (Ai Q) (Aj Q) = (Ai Aj ) Q =

| {z }
(c)
(A1 Q) (A2 Q) (A2 Q) = (A1 A2 A3 ) Q = P Q

|
{z
}
P
ise

ab 3(5a + b)
Z'de
9.)
ve
zm: (i)
(ii)
ile tanmlanan bant bir denklik bants mdr? Denklik bants
a=b
alnrsa

3(5a + a)
yani

36a

(a, b) = 3(5a + b) = 5a + b = 3k
her zaman dorudur, nk
olacak ekilde
kZ
vardr. Her iki taraf 5 ile arparsak:

25a + 5b = 15k = 5b + a = 15k 24a = 3(5k 8a) = 3(5b + a),
Yani
(b, a)
olup
6a = 3(2a).
nk
5k 8a Z.
simetriktir.

(a, b) = 3(5a + b) = k Z, 5a + b = 3k

(b, c) = 3(5b + c) = m Z, 5b + c = 3m
(iii)
Sadaki eitlikler taraf tarafa toplanp gerekli dzenleme yaplrsa:
5a + c = 3(k + m 2b) = k + m 2b Z
olup
geikendir. Sonu olarak;
olduundan

3(5a + c) = (a, c)

o

0 = { b Z : (0, b) } = b Z : 3(0 + b) = { . . . , 6, 3, 0, 3, 6, . . . } .

n
o

1 = { b Z : (1, b) } = b Z : 3(5 + b) = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } .
n
10.)
ise
R de xy |x y| 6 1 ile tanmlanan
ve
bants bir denklik bants mdr? Denklik bants
denklik snarn bulunuz?
47
Hseyin BLG
zm: Bu bant bir denklik bants deildir, nk
(1, 2) , (2, 3)
fakat
(1, 3)
/
dr. Yani
bant geiken deildir.
11.)
de
xy |x2 y 2 | 6 5
bants ise
ve
ile tanmlanan
bants bir denklik bants mdr? Denklik
denklik snarn bulunuz?
zm: Bu bant bir denklik bants deildir, nk
(0, 2) , (2, 3)
fakat
(0, 3)
/
dr. Yani
bant geiken deildir.
12.) 3 elemanl bir

13.)
kmesi zerinde ka tane farkl denklik bants yazlabilir?
{ { 1, 5 } , { 2, 3, 4 } , { 6 } , { 7 } }
12
18
Hibiri
ayrmnn belirledii denklik bants ka elemanldr?
13
14.) 4 elemanl bir
15.)
14
15
Hibiri
Hibiri
kmesi zerinde 6 elemanl ka tane denklik bants yazlabilir?
= { (1, 1), . . . , (8, 8), (1, 2), (2, 1), (1, 7), (7, 1), (2, 7), (7, 2) }
bantsnda ka tane farkl denklik
snf vardr?

16.)
17.)
R'de xy x2 + 7y = y 2 + 7x

2

2, 2 7
R
de
xy x2 = y 2
denklik bants ise

2, 1 2
2 nin denklik snf

N
2, 7 2
Hibiri
nedir?
Hibiri
denklik bantsna gre hangi saynn (saylarn) denklik snf bir
elemanldr?
18.)
A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 }
A/
Buna gre

19.)
kmesinde
xy x = y
veya
x + y = 6
Hibiri
denklik ba. tanmlansn.
ka elemanldr?
A = { 1, 2, 3, 4 }
Hibiri
kmesinde tanml bir denklik bantsnn eleman says aadakilerden hangisi
olamaz?
20.)
16
de
(x, y) x3 y 3 = x y
eklinde tanmlanan
Hibiri
bir denklik bants ise
ka
elemanldr?

21.)
denklik bants deil
, A'da
bir denklik bants ve
a = b = a b

a, b A
Hibiri
olsun. Aadakilerden hangisi dorudur?
(a, b) = a = b
a b = = (a, b)
/
48
a 6=
Hepsi
Blm 5
Sralama Bantlar
Tanm 5.1
bir =
6 A kmesi zerinde bir bant olsun. Eer yansyan, ters simetrik ve geiken ise
'ya bir paral sralama bants
sralanm kme
(x, y) .
veya ksaca
sralama bants
denir. Sralama bantlar genelde
x.y
ise bunu ksaca
6, ., /, 4, -
denir.
A kmesine de (paral)
gibi sembollerle gsterilir. Ayrca
eklinde yazar ve . bantsna gre
x, y
den nce gelir veya ksaca
x, y den nce gelir eklinde okuruz. Ayrca y, x den sonra gelir ifadesi de kullanlabilir. Bu gsterim
eklinin, daha nce
(x, y)
Tanm 5.2
bants bir
y.x
ile
ise
yerine
elemanlarna
xy
yazlan gsterim ekliyle uyumlu olduuna dikkat ediniz.
kmesinde bir sralama bants olsun. Eer
karlatrlabilir elemanlar
denir. Eer
x, y A
iin
x.y
veya
nn btn elemanlar
bantsna gre karlatrlabilir elemanlar ise; yani
x, y A, x . y
nermesi doruysa,
veya
y.x
. bantsna bir tam sralama bants, A kmesine de tam sralanm kme
denir.
rnek 5.3 Doal saylar kmesinde bilinen
sdr. nk, her

simetriktir.
xN
iin
x 6 y, y 6 z
x6x
iken
olup
x6z
A = { a, b, c }
bantsn dnelim. Bu bant bir sralama bant-
yansyandr. Ayrca,
x 6 y, y 6 x
olup bant geikendir. Ayrca her
olup bant tam sralama bantsdr ve
rnek 5.4
ise
x=y
x, y N
iin
olup bant ters
x6y
tam sraldr.
kmesinin kuvvet kmesi
P (A) = { , { a } , { b } , { c } , { a, b } , { a, c } , { b, c } , A }
zerinde tanmlanan bantsn dnelim. Bant sralama bantsdr, nk:
(i) Her
X P (A)
iin
XX
olup bant yansyandr.
49
veya
y6x
Blm 5. Sralama Bantlar
(ii)
XY
ve
Y X
ise
X=Y
(iii)
XY
ve
Y Z
ise
XZ
Hseyin BLG
olup bant ters simetriktir.

olup bant geikendir.
{ a, b }
Bu bant bir tam sralama bants deildir, nk, rnein,
kmesi ile
{ b, c }
kmesi kar-
latrlamaz.
Tanm 5.5 Bir
sralama bantsnn emas
izilerek elde edilen ekildir. Ayrca

den
x4y
ve
x4y
y4z
x 6= y
ve
ise
den
iin
den
ye yukar ynde bir ok
ye ok izilmez. Yani
x4y
olmas x
ye yukar ynde oklar takip ederek gidilebilir anlamna gelmektedir.
rnek 5.6
A = { a, b, c, d, e }
kmesi zerinde tanmlanan
= { (a, a), (b, b), (c, c), (d, d), (e, e), (c, d), (d, a), (c, a), (c, b), (b, a), (e, d), (e, a) }
sralama bantsnn emas:
a
@
I
@
@
I
@
I
@
rnek 5.7 Daha nce verilen
kmesi zerinde verilen
deki bilinen
sralama bants ile
A = { a, b, c }
sralama bantlarnn emalar yledir:
.
.
.
{ a, b, c }

> 6Z

}
Z
Z
{ a, b }
{ a, c }
{a}
Z
}
Z
Z
{b}
6
bants bir
{c}
>

Z
{ b, c }
}
Z
> }

Z
>

6
Z
Z 6
Z
Z

Z
Z
Tanm 5.8
kmesinin kuvvet
kmesinde bir sralama bants olsun.
x . a = x = a
50
aA
olsun. Her
xA
iin
nermesi doru ise
a'dan
A
Hseyin BLG
bir kk eleman (minimal eleman)
elemanna
nce gelen eleman sadece
ise
xA
denir. Yani, her
kmesinde
elemanna bir kk eleman denir. Benzer ekilde bir
elemanndan sonra gelen elemanlar sadece
eleman)
denir. Yani
b'nin
kendisi ise
b'ye bir byk eleman (maksimal
iin
b . x = x = b
b'ye bir byk eleman denir. Tanmdan da anlalaca gibi bir sral kmede kk
nermesi doru ise
ve byk elemanlar birden fazla olabilir.
Tanm 5.9
iin
b.x
bants bir
olacak ekilde bir
Benzer ekilde, eer her
kmesinde bir sralama bants olsun.
bB
x B
byk eleman (maksimumu)
varsa
iin
b'ye B
x . c
kmesinin
B A
olsun. Eer her
en kk eleman (minimumu)
olacak ekilde bir
c B
varsa
c'ye B
xB
denir.
kmesinin
en
denir. Yani bir kmenin en kk (byk) eleman kmedeki btn
elemanlarla karlatrlan ve kmedeki her elemandan nce (sonra) gelen elemandr. Bu elemanlar
srasyla
min B
maks B
ve
ile gsterilir. Tanmdan da anlalaca gibi bir kmenin en kk ve en
byk eleman (varsa) o kmeye ait olmak zorundadr.
BA
Teorem 5.10 Bir
b1
spat:
b2
ve
b2 , B
kmesinin minimumu ve maksimumu varsa bir tanedir.
kmesinin iki minimumu olsun.
de bir mininum olduundan
b2 . b1
dir.
b1
bir minimum olduundan
bants ters simetrik olduundan
b1 . b2
dir. Ayrca
b1 = b2
elde edilir.
Maksimumun (varsa) tek olduu benzer ekilde ispatlanr.
rnek 5.11
A = { 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 }
kmesindeki kk elemanlarn kmesi
dur.
{ 2, 3, 5, 7 }
x . y
olup en byk eleman yoktur.
maks { 2, 5, 10 } = 10
dur. Tek elemanl bir
Tanm 5.12

x y
sralama bantsna gre
ve byk elemanlarn kmesi
kmesinin en kk ve en byk eleman yoktur.
min { 2, 4, 8, 10 } = 2
ama
kmesinde
{ 6, 7, 8, 9, 10 }
min { 2, 4, 8 } = 2, maks { 2, 4, 8 } = 8
{ 2, 5, 10 }
kmesinin en kk eleman yoktur,
dur. Ne en kk, ne de en byk elemana sahip bir kme ise
{a}
kmesinin en kk eleman da en byk eleman da
bants bir
dir.
kmesinde bir sralama bants ve
B A
{ 3, 5, 6, 10 }
dr.
olsun. Bir
a0 A
ve her
alt snr denir. Benzer ekilde, bir a1 A ve her

x B iin x . a1 oluyorsa a1 elemanna B iin bir st snr denir. Alt snra sahip kmelere alttan
snrl kme, st snra sahip kmelere de stten snrl kme denir. Eer B alttan snrl bir kme
ise, B nin btn alt snrlarnn oluturduu kmenin en byk elemanna (varsa) B nin en byk
alt snr (inmumu) denir ve inf B veya ebas B ile gsterilir. Benzer ekilde, eer B stten snrl
bir kme ise, B nin btn st snrlarnn oluturduu kmenin en kk elemanna (varsa) B nin en
kk st snr (supremumu) denir ve sup B veya ekus B ile gsterilir. Tanmdan da anlalaca
xB
iin
gibi bir
a0 . x
oluyorsa
a0
elemanna
iin bir
kmesinin st snr, alt snr, inmumu ve supremumu kmeye ait olmak zorunda deildir.
51
Teorem 5.13 Bir
spat:
Hseyin BLG
sup B = ek
us B = min { B 'nin
btn st snrlar }
inf B = ebas B = max { B 'nin
btn alt snrlar }
BA
kmesinin inmumu ve supremumu varsa bir tanedir.
kmesinin inmumu (supremumu)
nin alt (st) snrlarnn maksimumu (minimumu)
olduundan ve bir kmenin maksimumu (minimumu) eer varsa tek olduundan (bkz. Teorem 5.10),
kmesinin inmumu (supremumu) varsa tektir.
A=R
rnek 5.14
alalm ve bilinen
sralamasn dnelim.
bir say bu kme iin bir alt snrdr. Yani

maksimumu 0 olduundan
B2
ebas B1 = 0
B1
ebas B1 = 0
dr.
B2
olsun. Sfr veya negatif
(, 0] olup bu
ek
us B1 = min[ 3, ) = 3 dr.
in alt snrlarnn kmesi
dr. Benzer ekilde
kmesi olarak 0 dan byk btn rasyonel saylar alalm.
olup
B1 = [0, 3)
B2
kmenin
imdi de
nin alt snrlarnn kmesi
(, 0]
nin st snrlarnn kmesi bokme olup bu kme stten snrl deildir, o
halde supremumu yoktur.
Tanm 5.15
eleman varsa
bants
kmesi bir sral kme olsun. Eer
ya
iyi sralanm bir kme,
nn bo olmayan her alt kmesinin bir en kk
buradaki sralama bantsna da bir
iyi sralama
denir.
rnek 5.16
N kmesi bilinen 6 sralama bantsna gre iyi sral bir kmedir, nk her alt kmesi-
nin bir en kk eleman vardr. Tam saylar kmesi

bir en kk eleman yoktur.
iyi sral deildir nk, rnein,
de iyi sral deildir, nk
(0, 1)
kmesinin
ak aralnn bir en kk eleman
yoktur.
Teorem 5.17 yi sral her

spat:
x, y A
Bu eleman
ise
olsun.
x.y
kmesi tam sraldr.
kmesi iyi sral olduundan
olup
ile
{ x, y }
alt kmesinin en kk eleman vardr.
karlatrlabilir. Aksi halde
Her iki halde de bu iki eleman karlatrlr. O halde
y.x
olup
ile
karlatrlabilir.
tam sraldr.
ALITIRMALAR
1.)
kmesi 30 saysnn pozitif blenleri olsun.
verilsin.
zerinde x

. y xy
kmesi bu bantya gre tam sral mdr? yi sral mdr?
kk ve en byk eleman var mdr?
ek
us { 3, 5 } =?, ebas { 3, 5 } =?
52
sralama bants
B = A \ { 1, 30 }
kmesinin en
Hseyin BLG
A = { 1, 2, 3, 5, 6,10, 15,30 } elde edilir. A kmesi bu bantya gre tam sral deildir, nk

2 ile 3 karlatrlamaz. (23 ve 32 nermeleri yanltr.) A kmesi bu bantya gre iyi sral deildir,
zm:
nk
{ 2, 3, 5 }
olduu aktr.
altkmesinin (. bantsna gre) en kk eleman yoktur.
B = { 2, 3, 5, 6, 10, 15 }
kmesinin en kk eleman 2 olamaz, nk 3 ile karlatrlamaz. Benzer ekilde
dier elemanlar da en kk eleman olamaz.
kmesinin en byk eleman 15 olamaz, nk 6 ile
karlatrlamaz. Benzer ekilde dier elemanlar da en byk eleman olamaz.
{ 3, 5 }
kmesinin alt snrlar kmesi
{1}
dir.
{ 3, 5 }
kmesinin st snrlar kmesi
{ 15, 30 }
dur. O
halde:
ek
us { 3, 4 } = min { 15, 30 } = 15,
ebas { 3, 4 } = max { 1 } = 1.
2.) a) yi sral bir kmenin her alt kmesinin iyi sral olduunu gsterin.
b) Tam sral bir kmenin her alt kmesinin tam sral olduunu gsterin.
c) Tam sral olan fakat iyi sral olmayan bir kmeye rnek veriniz.
spat: a)
olsun.
6= A
BA
kmesinde bir sralama bants verilsin.
olsun.
B=
ise
nin iyi sral olduu aktr.
kmesinin en kk eleman vardr; nk
XA
dr ve
kmesi (verilen bantya gre) iyi sral
B 6=
6= A
kmesinde
sralama bants verilsin.
olsun.
BA
y4x
nermelerinden en az biri dorudur; nk
O halde
olsun.
ile
B=
ile
ve
key olduundan
iyi sraldr.
kmesi (bu bantya gre) tam sral
B 6=
y , A'nn
x
X 6=
olsun.
ve
olsun.
x, y B
da elemanlardr ve
key olduundan
olsun.
x4y
ve
tam sraldr.
nin her eleman
tam sraldr.
tamsaylar kmesinde bilinen
bantsdr; nk her
nin tam sral olduu aktr.
karlatrlabilir elemanlardr. Seilen
karlatrlabilirdir. Yani
zm: c)
ise
XB
iyi sraldr. Seilen
nin bo olmayan her alt kmesinin en kk eleman vardr. Yani

spat: b)
olsun.
a, b Z
iin ya
sralama bants verilsin. Bu bant bir tam sralama
a 6 b
bantsna gre iyi sral deildir; nk mesela
ya da
b 6 a
dr. Yani,
Z = { 1, 2, 3, . . . }
tam sraldr. Bu kme
negatif tamsaylar kmesinin
bir en kk eleman yoktur.
3.)
A en az 2 elemanl bir kme olsun. P (A) kuvvet kmesi zerinde tanmlanan X 6 Y X Y
bantsnn bir sralama bants olduunu gsteriniz.

Neden?
bir elemanl bir kme olsayd
P (A)
P (A) kmesi bu bantya gre tam sral mdr?
kmesi tam sral olur muydu? Neden?
zm: Bu bant bir sralama bantsdr; nk
(i) Her
(ii)
X P (A)
XY
ve
iin
Y X
XX
ise
olup bant yansyandr.
X=Y
olup bant ters simetriktir.

53
(iii)
XY
P (A)
kmesi bu bantya gre tam sral deildir; mesela
ve
Y Z
Hseyin BLG
ise
XZ
olup bant geikendir.
A = { a, b }
alnrsa
X = {a}
Y = {b}
ile
karlatrlamaz.
bir elemanl olsayd (mesela
A = {a}
gibi), o zaman
P (A) = { , { a } }
P (A)
nn tm elemanlar (toplam 2 eleman) birbiriyle karlatrlrd. Yani
4.)
R R'de
olurdu. Bu durumda
P (A)
tam sral olurdu.
aadaki gibi tanmlanan bant bir sralama bants mdr? Tam sralama bants
mdr?
(x, y) 4 (a, b) x 6 a
zm: (i) Her
O halde
(x, y) R R
(x, y) 4 (x, y)
(x, y) 4 (a, b)
(ii)
iin x
b=y
(iii)
x6a
a6x
ve
bulunur. Yani
(x, y) 4 (a, b)
ifadelerinden
(x, y) = (a, b)
ve
y6d
x6a
bulunur. Yani
Sonu olarak;
(1, 5)
5.)
ve
ile
ve
(a, b) 4 (c, d)
a6c
ve
y6b
x=a
ve
a6x
ve
y=y
dir.
b6y
y6b
ve
b6y
ifadelerinden
y6b
ve
b6d
ifadelerinden
nermeleri doru olsun. Buradan:
ifadelerinden
(x, y) 4 (c, d)
ve
y6b
x6c
ve
a6c
ve
b6d
bulunur. Benzer ekilde;
dir. O halde bant geikendir.
karlatrlamaz.
tam sralanm iki kme olsun (bu kmedeki bantlar
(a1 , b1 ) (a2 , b2 ) a1 < a2

a1 < a2
ifadesi a1
zm: Bir rnekle
verilsin.
ve
bulunur. Benzer ekilde;
aadaki tanmlanan bant bir sralama bants mdr?
(Not:
x=x
4 bants bir sralama bantsdr. Bu bant bir tam sralama bants deildir, nk
(2, 3)
nermesi dorudur; nk
dir. O halde bant ters simetriktir.
x6a
elde edilir.
y 6 y
nermeleri doru olsun. Buradan:
x6a
elde edilir.
ve
y6b
dir. Yani bant yansyandr.
(a, b) 4 (x, y)
ve
6x
ve
B = { 1, 2, 3 }
6 a2
ve
a1 6= a2
ise veya
ile gsterelim).
AB
zerinde
bu bantya gre tam sral mdr?
a1 = a2
iken
b1 6 b2
ise
anlamndadr.)
bantsn anlamaya alalm.

kmesinde de
AB
1 6 2 6 3
A = { a, b, c }
kmesinde
sralamas verilsin. Buna gre
a6b6c
AB
sralama bants yle yazlabilir:
(a, 1) (a, 2) (a, 3) (b, 1) (b, 2) (b, 3) (c, 1) (c, 2) (c, 3).
54
sralamas
kmesindeki
Hseyin BLG
AB kmesindeki iki elemann hangisinin nce geldiine baklrken nce birinci bileenlere baklmakta;
birinci bileenler eit ise ikinci bileenlere baklmaktadr. Bu ise sanki Trke'deki iki hari iki kelimenin
hangisinin szlkte daha nce geldiine bakmaya benzemektedir. Bu yzden bu tr sralamalara szlk
sralamas denmektedir. imdi, genel halde, yukarda tanmlanan bantnn zelliklerini inceleyelim.
(i) Her
(a1 , b1 ) A B
iin
(a1 , b1 ) (a2 , b2 )
a1 < a1
olur; nk tanmda
(a2 , b2 )
a1 = a1
ise
ise veya
iken
b1 6 b1
yerine
(a1 , b1 )
yazlrsa
nermesi elde edilir. Bu nerme her zaman dorudur; nk veya nn sa taraf her zaman dorudur.
(B tam sral olduundan
(a1 , b1 ) (a2 , b2 )
(ii)
b1 6 b1
dir). Yani bant yansyandr.
olsun. Ayrca
(a2 , b2 ) (a1 , b1 )
olsun. imdi
(a1 , b1 ) (a2 , b2 )
olmas iin 3
durum vardr.
Durum 1:
(a1 , b1 )
a1 < a2 :
Bu durumda
a1 6= a2
dir ve
a1 , a2
den nce gelir. Ancak bu durum,
(a2 , b2 )
olmas ile eliir.
Durum 2:
a1 = a2
(a2 , b2 ) (a1 , b1 )
Durum 3:
ve
Bu durumda
b1 6= b2
Bu durumda
(a1 , b1 ) = (a2 , b2 )
b1 < b2 :
dir ve
b1 , b2
den nce gelir. Ancak bu durum,
olmas ile eliir.
a1 = a2
ve
b1 = b2 :
dir.
Sonu olarak, sadece 3. durum mmkn olduundan bant ters simetriktir.

(iii)
(a1 , b1 ) (a2 , b2 )
ve
(a2 , b2 ) (a3 , b3 )
olsun. ncelikle, aadaki 3 durumu inceleyelim:
a1 = a2 < a3 ,
Bu 3 durumda da
a1 < a3
olduu aktr. O halde
olur; nk
a1 = a2 = a3
a1 < a2 = a3 ,
A daki sralama bants geikendir. O zaman (a1 , b1 ) (a3 , b3 )

durumunu inceleyelim. Bu durumda
aktr.
(a3 , b3 )
elde edilir. Yani bant geikendir.
deki sralama bants geiken olduundan
Sonu olarak
a1 6= a2
sraldr. O halde
iken:
a1 < a2
(a1 , b1 ) (a2 , b2 )
a1 = a2
(a2 , b2 )
(a2 , b2 ) (a1 , b1 )
iken:
kmesinde tanml
bants mdr? (b)
1 2
ve
a2 < a 1
b2 6 b3
olur. Fakat bu durumda yine
olduu
(a1 , b1 )
X = (a1 , b1 ) A B
veya
nermelerinden birisi mutlaka dorudur, nk
(a2 , b2 ) (a1 , b1 )
tam sral olduundan, ya

dir. Yani
Sonu olarak her iki durumda da
6.)
ve
ve
verilsin.
Durum B:
veya
b1 6 b3
b1 6 b2
bir sralama bantsdr. imdi dier soruyu cevaplandralm.
Y = (a2 , b2 ) A B
Durum A:
a1 < a2 < a3 .
ve
AB
ile
dir. Yani
b1 6 b2
ya da
ile
tam
karlatrlabilirdir.
b2 6 b1
dir. O halde
(a1 , b1 )
karlatrlabilirdir.
tam sraldr.
sralama bantlar verilsin. (a)
1 2
her zaman bir sralama
her zaman bir sralama bants mdr? Aklayn.

55
zm (a):
dir. Yani
Hseyin BLG
1 ve 2 yansyan olduundan, her a A iin (a, a) 1 ve (a, a) 2 olup (a, a) 1 2
1 2
yansyandr.
(a, b), (b, a) 1 2 = (a, b), (b, a) 1

a=b
1 2
olup
ve
ve
ters simetrik olduundan
ters simetriktir.
(a, b), (b, c) 1 2 = (a, b), (b, c) 1

(a, c) 1
(a, b), (b, a) 2 = 1
ve
(a, c) 2 = (a, c) 1 2
(a, b), (b, c) 2 = 1
ve
olup
1 2
ve
geiken olduundan
geikendir.
Sonu olarak; ayn kme zerinde tanml iki sralama bantsnn kesiimi her zaman bir sralama
bantsdr.
zm (b):
ve
1 2
her zaman bir sralama bants olmak zorunda deildir. Mesela,
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2) }

(1, 2), (2, 3) 1 2
nk
7.)
A = { 2, 3, 4, 6, 7 }
fakat
kmesinde
ve
2 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (2, 3) }
1 2
alalm.
A = { 1, 2, 3 }
geiken olmaz,
(1, 3)
/ 1 2 .

x 4 y y x
bantsna gre kk elemanlarn kmesi hangi-
sidir?
{ 2, 3, 7 }
8.)
{ 2, 3 }
{ 4, 6 }
Hibiri

A = { 2, 4, 8, 14 } kmesi zerinde x 4 y xy sralama bantsna gre p : A tam sraldr,
q : A
iyi sraldr nermelerinin doruluk deerleri nedir?
p, q :
R'
9.)
{ 4, 6, 7 }
Doru
de bilinen
p, q :
Yanl
p:
q:
Doru,
sralama bantsna gre
Yanl
(1, 1) { 3 }
p:
Yanl,
q:
Doru
Hibiri
kmesi iin aadakilerden hangisi
dorudur?
eks, ebas var
10.) 4 elemanl bir
A kmesi
eks var, ebas yok

11.)
A=R
eks yok, ebas var
Hibiri
zerinde tanmlanan bir sralama bants en fazla ka elemanl olabilir?
10
eks, ebas yok
kmesinde bilinen
sralamas verilsin.
B=
xQ:
1
<x64
3
Hibiri

olsun. Buna gre
ebas(B) ve eks(B) srasyla nedir?
N
12.)
1
3
ve 4
Yok ve 4
A = { 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 14, 18, 21 }
1
3
ve yok
kmesi zerinde
4 ve

x 4 y xy
1
3
Hibiri
sralama bantsna gre
aadaki kmelerden hangisinin eks' vardr?
{ 3, 4 }
13.)
R'de
bildiimiz
{ 4, 5 }
6
{ 5, 6 }
sralama bants verilsin. Buna gre
{ 6, 8 }
p : R
tam sraldr,
q : R
Hibiri
iyi sraldr
nermelerini doruluk deerleri nedir?
p, q :
14.)
Doru
p, q :
A = { 1, 4, 5, 6, 8, 10, 16 }
Yanl
kmesinde
q : Yanl p : Yanl, q : Doru Hibiri

x y xy " bantsna gre kk elemanlar nedir?
p:
Doru,
56
{ 1, 4, 5, 6 }
15.) 6 elemanl bir
{1}
ebas A

17.)
{ 4, 5 }
ve
ek
us A
A = { 2, 4, 5, 6, 8, 10, 13 }
{ 6, 10 }
18.) 3 elemanl bir
8
6
sralama bants verilsin?
yok, yok
kmesinde
{ 6, 8, 10 }
A
Hibiri
A = {x N : x > 7}
Hibiri
kmesi
iin hangisi dorudur:
yok, 7
{ 1, 5 }
kmesi zerindeki bir sralama bants en az ka elemanl olmaldr?
16.) Doal saylar kmesinde bildiimiz
iin
Hseyin BLG
0, 7
7, yok
Hibiri

x y xy " bantsna gre byk elemanlar nedir?
N
{ 6, 8, 10, 13 }
{ 5, 8, 10, 13 }
Hibiri
kmesi zerindeki bir sralama bants en fazla ka elemanl olur?
7
Hibiri

19.) Rasyonel saylar kmesinde bildiimiz 6 sralama bants verilsin?
x Q : x > 0, 2 < x2 < 49
6
kmesin ebas' ve eks' iin hangisi dorudur?
yok, 7
yok, yok
57
0, 7
7, yok
Hibiri
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
MT107 SOYUT MATEMATK I DERS RNEK YARIYILSONU SINAVI
1.)
p = (p q 0 )
N 0
p q0
2.) Evrensel kme ile
ve
(A \ B) \ C
A = { 0, , { } , { { } } }

10.)
Hibiri
C0 A B
Hibiri
N
{ 0, } A
{ 0, } A

\
x
/
Ai ise aadakilerden hangisi dorudur?
Hibiri
B C A0
A C B0
ise aadakilerden hangisi yanltr?
i I, x A0i
iI
i I, x Ai
kmesinde
Yansyandr
A B 6=
= { (2, 6), (5, 3), (1, 4) }
N+
s(A B) > 2
A4B 6= A B
i I, x
/ A0i
Hibiri
Hibiri
kmesi en az bir elemanl ise aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
(5, 1)
9.)
Hibiri
{{}} A
s(A B) > 2
8.)
AB
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Eer
AB
A4B
kmesinin simetrik fark nedir?
i I, x A0i
7.)
AB
kmesinin tmleyeni hangisidir?
{{}} A
6.)
Hibiri
s(A B) > 2
B0 C 0 A
5.)
kmeleri ayrk deilse aadakilerden hangisi her zaman dorudur?
A \ B 6=
4.)
q0 p
A0 B 0
AB
3.)
p0 q
pq
olsun.
(5, 6) o
(5, 3)

(a, b) 3a

Simetriktir
s(A B) > 1
A\B =
ise aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
(3, 6)
(5, 4)
Hibiri
eklinde tanmlanan bant iin hangisi dorudur?
Ters simetriktir
Geikendir
Hibiri
Z' de (a, b) a = b + 1 veya b = a + 1 bantsnn zelliklerinin listesi hangisidir?

N
Simetri
Ters simetri
Simetri, geime
Ters simetri, geime
Hibiri
Dier Sayfaya Geiniz
58
Ad, Soyad:
11.)
12.)
Numaras:
(x, y) 9x3 + x = 9y 3 + y bantsna gre 1'in denklik snf

N
{ 1, 0, 1 }
{ 1, 3, 3 }
{1}
denklik ba. deil
da tanml
MT
nedir?
Hibiri
R de tanml xy 2x2 +3y = 2y 2 +3x denklik bants ise hangi a R iin a bir elemanldr?
N
a=0
a = 4/3
a = 3/4
a = 4/3
Hibiri
= { { a, c, h } , { b, d, e, f } , { g, m } , { k } }
30
13.)
ayrmnn belirledii denklik bants ka eleman-
ldr?
14.)
, A'da
bir denklik bants ve
a 6= b = a 6= b
15.)
16.)
17.)
a, b A
s(a) > 2
x
=y
y
p :Hem
Hibiri
(a, b)
/ a 6= b
Hibiri
Doru
p, q :
p:
Yanl
x = |y|
Hibiri
iki elemanl altkmelerden ka tanesinin ebas' vardr?
5 tanesinin
tam sral hem iyi sral kme yoktur,
q :Sonlu
Doru,
q:
2 tanesinin
Hibiri
her kme iyi sraldr olsun. Buna gre
Yanl
p:
Yanl,
q:
Doru
Hibiri
sralama bantsna gre hangi kmenin minimumu vardr?

o
N n
n
n

:nN
2+
:nN
Hibiri
n+1
2

6 sralama bantsna gre x Q : x > 0 ve 12 < x2 kmesinin ebas ve eks'
1
:nN
n+1
Q'da
bilinen
Q+
nedir?
12 ve yok
0 ve yok

xy
A = { 4, 5, 6, . . . , 99 }
kmesinde
{ 20, 35 }
{ 11, 34 }
NOT:
xy = x2
x(x + 1) = y(y + 1)
18.) Reel saylar kmesinde bilinen
20.)
27
a b = a = b

A = { 2, 3, 4, 6 }'da xy bantsna gre
N
4 tanesinin
3 tanesinin
29
de aadaki eitliklerle verilen bantlardan hangisi bir denklik bants tanmlar?
p, q :
19.)
31
12
ve yok
0 ve
12
Hibiri
sralama bantsna gre hangi kme stten snrldr?
{ 4, 21 }
{ 21, 49 }
Hibiri
Net puannz doru cevap saysndan yanl cevap saynzn 1/4' karlarak hesaplanacaktr.
Sre 75 dakikadr.
eklinde iaretleyiniz.
BAARILAR
59
Blm 6
Fonksiyonlar
Tanm 6.1
ve
bo olmayan iki kme ve
Eer aadaki artlar gerekleniyorsa
(i) Her
xA
iin
(x, y) f
ye
f AB
A'dan B 'ye
olacak ekilde bir
yB
olsun, yani
bir
f, A'dan B 'ye
bir bant olsun.
fonksiyon (dnm, tasvir)
olmal; yani
A'da f
denir.
bantna gre elenmemi
eleman olmamal,
(ii) Her
xA
iin
(x, y1 ) f
ve
(x, y2 ) f = y1 = y2
olmal; yani
kmesinde bir eleman iki
farkl elemanla elenmemeli.
Baka bir ifadeyle,
A dan B
eleyen bir kuraldr. Eer

Burada,
kmesine
nin
ye bir
A nn her elemann B
fonksiyonu;
bants
A'dan B 'ye
bir fonksiyon ise bunu
tanm kmesi, B 'ye de deer kmesi
A = { a, b, c, d } , B = { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 }
rnek 6.2
nin bir ve yalnz bir elemanna
f : A B
ekline gsteririz.
denir.
olsun. Aadaki bantlar inceleyelim.
f1 = { (a, 3), (b, 2), (c, 7) }

f2 = { (a, 1), (b, 5), (c, 6), (d, 3), (c, 5) }
f3 = { (a, 6), (b, 6), (c, 6), (d, 6) }
f4 = { (a, 3), (b, 1), (c, 4), (d, 7) }
Burada
f1
fonksiyon deildir, nk
eleman elenmemitir.
eleman iki farkl elemanla (6 ve 5 ile) elenmitir.

ve
f4 : A B
f2
de bir fonksiyon deildir, nk
f3 ve f4 , A'dan B 'ye birer fonksiyon olup f3 : A B
yazarz.
Tanm 6.3
f : A B
grnts
denir ve
bir fonksiyon olsun.
y = f (x)
(x, y) f
ise
yazlr. Yani;
f = { (x, f (x)) : x A }
60
elemanna
elemannn
altndaki
Blm 6. Fonksiyonlar
yazlabilir.
kmesi
Hseyin BLG
daki btn elemanlarn
denir ve
G(f )
altndaki grntlerinden oluan kmeye
nin
grnt
ile gsterilir. Yani
G(f ) = { f (x) : x A } = { y B : x A, f (x) = y } .

G(f3 ) = { 6 }
Buna gre nceki rnekte
Tanm 6.4
f : A B
x M
G(f4 ) = { 1, 3, 4, 7 }
ve
bir fonksiyon ve
yazlabilir.
M A, M 6= A
g : M B
olsun. Eer
fonksiyonu
f (x) = g(x) artn salyorsa g fonksiyonuna f fonksiyonunun M alt kmesine

6 D olsun. Eer h : D B
kstlanm denir ve g = f M yazlr. Benzer ekilde, A D, A =
her
iin
fonksiyonu her
xA
geniletilmii
rnek 6.5
g(x) = x
iin
denir. Bu
f (x) = h(x) artn salyorsa h fonksiyonuna f

durumda h = f olduu aktr.
A
f : R R
fonksiyonu
kural ile verilmise
fonksiyonu
f (x) =
Bu durumda
Tanm 6.6

g = f R+
ile verilsin.
g : R+ R
kstlanmdr nk her
kmesine
fonksiyonu
x R+
iin
x + |x|
x+x
=
= x = g(x).
2
2
yazlr.
f : A B
ters grnts
x + |x|
kural
2
+
f nin R kmesine
f (x) =
fonksiyonunun
denir.
bir fonksiyon olsun. Bir
yB
iin
f (x) = y
nin btn ters grntlerinin kmesi
f 1 (y)
ise
xA
elemanna
nin
bir
ile gsterilir, yani
f 1 (y) = { x A : f (x) = y }
kmesidir. Baz
y 'ler iin f 1 (y) kmesi bo kme olabilir. Ayrca Y B
ters grntlerinden oluan kmeye
kmesinin
ters grnt kmesi
ise
Y 'deki btn elemanlarn
denir ve
f 1 (Y ) ile gsterilir.
O halde
f 1 (Y ) = { x A : f (x) Y } =
f 1 (y)
yY
yazlabilir.
f 1 (y) = f 1 ({ y })
Tanm 6.7
f : A B
olduu aktr. Ayrca
bir fonksiyon ve
XA
f 1 (B) = A
yazlabilir.
olsun.
f (X) = { f (x) : x X } = { y B : x X, f (x) = y }

kmesine
rnek 6.8
kmesinin
f : R R, f (x) =
g((2, )) = [1, )
Ayrca
grnt kmesi
denir.
sin x
ve
2
G(f ) = f (A)
olduu aktr.
g : R R, g(x) = x2 1
yazlr.
f 1 ((1, )) =
ve
g 1 ([0, 10]) = [ 11, 1] [1, 11]

61
dir.
olsun.

f ([0, ]) = 0, 12
ve
Blm 6. Fonksiyonlar
Tanm 6.9
ise
ile
ye
rnek 6.10
ve
Hseyin BLG
tanm kmeleri
eit fonksiyonlar
olan (yani ayn olan) iki fonksiyon ve her
denir ve
f : N Z, f (n) = (1)n
f =g
ve
h : R R, h(x) = x 2
iin
f (x) = g(x)
yazlr.
g : N Z, g(m) = cos(m)
ve
xA
t : R \ { 3 } R, t(x) =
fonksiyonlar eittir. Fakat
x2 + x 6
x+3
fonksiyonlar eit deildir, nk tanm kmeleri farkldr.
Tanm 6.11
f : A A,
(zdelik) fonksiyonu
kmesi ile
IA
Tanm 6.12
bir
x A
IA
denir ve
iin
f (x) = x
ile gsterilir.
eklinde tanmlanan fonksiyona
kmesinin kegeni olan
nn
birim
IA = { (x, x) : x A }
fonksiyonunun ayn olduu grlr.
f : A B
sabit fonksiyon
Tanm 6.13
her
fonksiyonu bir
bB
ve her
xA
iin
f (x) = b
eklinde ise
fonksiyonu
denir.
f : A B
bir fonksiyon olsun. Eer
daki farkl iki elemann grnts her zaman
farkl ise; yani

her
nermesi doruysa
x1 , x2 A
iin
x1 6= x2 = f (x1 ) 6= f (x2 )
birebirdir (11)
fonksiyonuna
nin 11 olmas iin
f (0) = f ()
olup farkl iki reel
denir. Buna denk olarak,
gerek ve yeter art

her
x1 , x2 A
iin
f (x1 ) = f (x2 ) = x1 = x2
olmasdr diyebiliriz.
rnek 6.14
f : R R, f (x) =
x3 + 5
3
fonksiyonu 11 dir, nk
x1 3 + 5
x2 3 + 5
=
3
3
3
3
= x1 + 5 = x2 + 5
f (x1 ) = f (x2 ) =
= x1 3 = x2 3
= x1 = x2 .
Fakat
g : R R, g(x) = cos(2x)
fonksiyonu 11 deildir, nk
saynn grnts ayndr.
Tanm 6.15
xA
f : A B
mevcutsa, yani
rten (zerine)
bir fonksiyon olsun. Eer her
kmesinde
fonksiyon denir.
yB
iin
f (x) = y
bantsna gre elenmemi eleman yoksa,
rten
f (A) = B
62
olduu grlr.
fonksiyonuna bir
Blm 6. Fonksiyonlar
f : R R, f (x) = 7x5 11
rnek 6.16
iin
f (x) = y
seilirse
f (x) = y
f (x) = y
g(x) = 1
bantsna
olacak ekilde
f : A B
f : A B
iin
ise bu durumda
olmadndan
ters fonksiyonu
Bu durumda
bulunabilecei aktr.)
yR
verildiinde
x = ln y 1
seildiinde
bulunamamaktadr. Bu durumda, mesela
y = 1
rten deildir.
bir fonksiyon olsun. Eer
fonksiyonunun
Teorem 6.18
y R verilsin.
r
5 y + 11
x=
7
bulmalyz.
fonksiyonunu inceleyelim.
y60
yR
fonksiyonu rtendir. Bunu gstermek iin verilen her
olduu grlr. (Verilen her
olmaktadr, ancak
Tanm 6.17
art
xR
olacak ekilde
g : R R, g(x) = ex+1
imdi
iin,
Hseyin BLG
f 1 B A
bants da bir fonksiyon ise
f 1 : B A
(ksaca tersi) denir ve
f 1
yazlabilir.
fonksiyonunun ters bantsnn da bir fonksiyon olmas iin gerek ve yeter
nin 11 ve rten olmasdr.
spat:
(=) f : A B
f (x2 ) = y
fonksiyonunun tersi de bir fonksiyon olsun. Her
x1 , x2 A
iin
f (x1 ) =
olsun.
(x1 , y), (x2 , y) f = (y, x1 ), (y, x2 ) f 1

= f 1
olup
nin 11 olduu gsterilmi olur. imdi
(y, x) f 1
olacak ekilde sadece bir tane
yB
xA
verilsin.
dir. O halde
(=)
nin 11 ve rten olduunu kabul edelim.
x1 = x2
f 1 : B A
bir fonksiyon olduundan
f (x) = y
vardr. Bu durumda
ters grnts
imdi de
bir fonksiyon olduundan
olup
nin
altndaki
rtendir.
rten olduundan
f 1
bantsna gre
kmesinde elenmemi eleman yoktur. Ayrca
(y, x1 ), (y, x2 ) f 1 = (x1 , y), (x2 , y) f

= f
olup
f 1
11 olduundan,
x1 = x2
bantna gre bir eleman birden fazla elemanla elenmi olamaz. O halde
f 1 B A
fonksiyondur.
Not 6.19 Eer
iin
f 1 (y)
bir
f : A B
fonksiyonu 11 ve rten ise (yani
kmesi tek elemanl olduu iin, yani
f 1
de bir fonksiyon ise) her
y B
nin ters grnts tek trl belirlendii iin,
f 1 (y) ifadesi y nin ters grntler kmesi deil de y nin ters grnts olarak anlalr. O halde
f
fonksiyonu 11 ve rtense,
Teorem 6.20
f : A B
f (x) = y f 1 (y) = x
fonksiyonu 11 ve rten ise
63
yazlabilir.
f 1 : B A
fonksiyonu da 11 ve rtendir.
Blm 6. Fonksiyonlar
spat:
Hseyin BLG
f 1
nin 11 ve rten olduunu kabul edelim ve
y1 , y2 B
in 11 ve rten olduunu gsterelim. Her
iin
f 1 (y1 ) = f 1 (y2 ) = f (f 1 (y1 )) = f (f 1 (y2 ))

= y1 = y2
olup
f 1
fonksiyonu 11 dir. imdi de
altndaki ters grntsnn
Tanm 6.21
dan
f : A B
ve
xA
verilsin.
f (x) = y B
olduu grlr. O halde
g : B C
iki fonksiyon ise
ye bir fonksiyondur. Bu fonksiyona
f 1
ile
dersek
f 1 (y) = x
olup
in
f 1
rtendir.
ile
fonksiyonlarnn
nin (bant olarak) bilekesi de
bilekesi
denir ve
g f
ile gsterilir.
g f = { (x, z) : y B, (x, y) f, (y, z) g }

olup
y = f (x)
z = g(y) = g(f (x))
yazlrsa
olacandan
(g f )(x) = g(f (x))

kuralyla verilir.
Teorem 6.22
spat: Her
f : A B, g : B C, h : C D
aA
fonksiyon ise
h (g f ) = (h g) f
dir.
iin
[h (g f )](a) = h((g f )(a)) = h(g(f (a))) = (h g)(f (a)) = [(h g) f ](a)

olup
h (g f ) = (h g) f
eitlii elde edilir.
Teorem 6.23 Birebir fonksiyonlarn bilekesi birebir; rten fonksiyonlarn bilekesi rtendir.
spat:
f : A B
ve
g : B C
birebir fonksiyonlar olsun.
(g f )(a1 ) = (g f )(a2 ) = g(f (a1 )) = g(f (a2 ))
olup
g f
fonksiyonu 11 dir. imdi de
= g
birebir olduundan
f (a1 ) = f (a2 )
= f
birebir olduundan
a1 = a2
ve
nin rten olduunu kabul edelim.
g f : A C
olduunu
hatrlayalm.
olup
c C = g : B C
rten olduundan
b B, g(b) = c
= f : A B
rten olduundan
a A, f (a) = b
(g f )(a) = g(f (a)) = g(b) = c
Sonu 6.24
(i)
olduundan
f : A B, g : B C
nin ters grnts
birebir ve rtense
64
dr. O halde
(g f )1 = f 1 g 1
g f
dir.
rtendir.
Blm 6. Fonksiyonlar
(ii)
f : A B
Teorem 6.25
Hseyin BLG
birebir ve rtense
f : A B
(a)
g f
rten ise
(b)
g f
birebir ise
ve
f f 1 = IB
g : B C
ve
f 1 f = IA
dr.
iki fonksiyon olmak zere
rtendir,
birebirdir.
ALITIRMALAR
1.)
f : X Y
spat i.)
bir fonksiyon,
AX
ve
BX
olsun. Aadakilerin doru olduunu gsterin:
i)
f (A B) f (A) f (B)
ii)
f (A B) = f (A) f (B)
iii)
f (A) \ f (B) f (A \ B)
iv)
A B = f (A) f (B)
y f (A B) = x A B
= x A
ve
= y f (A)
xB
ve
f (x) = y
iin
olup
f (x) f (A)
ve
f (x) f (B)
y f (B)
= y f (A) f (B).
spat ii.)
y f (A B) = x A B
= x A
veya
= y f (A)
f (x) = y
iin
xB
old.
f (x) f (A)
veya
f (x) f (B)
y f (B)
veya
= y f (A) f (B).
Ayrca,
y f (A) f (B) = y f (A)

= x1 A
veya
iin
= x1 A B
y f (B)
f (x1 ) = y
olup
veya
x2 B
f (x1 ) f (A B)
iin
veya
f (x2 ) = y
x2 A B
olup
f (x2 ) f (A B)
x B
f (x) 6= y
= f (x1 ) = f (x2 ) = y f (A B).

spat iii.)
y f (A) \ f (B) = y f (A)

= x1 A
= x1
/B
ve
y
/ f (B)
iin
f (x1 ) = y
ve
olmal
= x1 A \ B
olup
= y f (A \ B)
65
f (x1 ) f (A \ B)
iin
Blm 6. Fonksiyonlar
spat iv.)
AB
Hseyin BLG
olsun.
y f (A) = x A
= x B
f (x) = y
iin
olup
f (x) f (B)
= y f (B)
2.)
f : A B
i)
bir fonksiyon,
X B, Y B
olsun. Aadakilerin doru olduunu gsterin.
f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y )
iii)
f (f 1 (Y )) Y
spat i.)
f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y )
ii)
iv)
f 1 (B \ X) = A \ f 1 (X)
a f 1 (X Y ) f (a) X Y
f (a) X
veya
a f 1 (X)
f (a) Y
veya
a f 1 (Y )
a f 1 (X) f 1 (Y )
spat ii.)
a f 1 (X Y ) f (a) X Y
f (a) X
f (a) Y
ve
a f 1 (X)
ve
a f 1 (Y )
a f 1 (X) f 1 (Y )
spat iii.)
b f (f 1 (Y )) = a f 1 (Y )
= a f 1 (Y )
iin
f (a) = b
olduundan
f (a) Y
= b Y
spat iv.) Burada
f 1 (B) = A
olduu hatrlanrsa:
a f 1 (B \ X) f (a) B \ X
f (a) B
ve
a f 1 (B)
f (a)
/X
ve
a
/ f 1 (X)
a f 1 (B) \ f 1 (X)
a A \ f 1 (X)
3.)
f : A B
bir fonksiyon ve
X A olsun. X f 1 (f (X)) olduunu gsterin. Eitliin her zaman
salanmas iin gerek ve yeter artn

zm:
nin 11 olmas olduunu gsterin.
x X = f (x) f (X) = x f 1 (f (X))

66
olduundan kapsama dorudur.
Blm 6. Fonksiyonlar
imdi de her
XA
a1 , a2 A
iin
Hseyin BLG
X = f 1 (f (X))
f (a1 ) = f (a2 ) = b = X = { a1 }
iin
olduunu kabul edip
seelim
= f (X) = { b }
ve
f 1 (f (X)) = { a1 , a2 , . . . }
= X = f 1 (f (X))
Yani
11 dir. imdi de
nin 11 olduunu gsterelim.
olacandan
a1 = a2
olur
olmaldr.
nin 11 olduunu kabul edelim. imdi
a f 1 (f (X)) = f (a) f (X) = a X
(nk
11)
f (X) = a X
olduundan eitlik gsterilmi olur. (Dikkat: Genelde f (a)
nermesi doru
deildir.)
4.)
f : A B
bir fonksiyon ve
XB
salanmas iin gerek ve yeter artn
olsun.
dir. O halde
imdi de her
xX
iin
f (y) = x
XB
iin
X = f (f 1 (X))
seelim
olduunu kabul edip
olduundan
f (y) X
nin rten olduunu gsterelim.
= f 1 (X) = f 1 (B) = A
= X = f (f 1 (X))
= f
= y f 1 (X)
olup kapsama dorudur.
X=B
imdi de
olduunu gsterin. Eitliin her zaman
nin rten olmas olduunu gsterin.
x f (f 1 (X)) = y f 1 (X)
zm:
f (f 1 (X)) X
olacandan
B = f (A)
olmaldr.
rtendir.
x X = f
rten olduundan
y f 1 (X), f (y) = x
= f (y) f (f 1 (X))
= x f (f 1 (X))
olup
X f (f 1 (X))
olur. (Dikkat: Genelde x
X = y f 1 (X), f (y) = x
nermesi doru
deildir.) Kapsamann dier yn her zaman doru olduundan ispat tamamlanr.
5.)
f : A B, g : B C
mdr?
zm:
iki fonksiyon ve
g f
birebir olsun. Bu durumda
birebir olmak zorunda mdr? spatlaynz.
11 olmaldr, ispatlayalm:
a1 , a2 A
iin
f (a1 ) = f (a2 ) = g(f (a1 )) = g(f (a2 ))

= (go f )(a1 ) = (go f )(a2 )
= go f
11 olduundan
67
a1 = a2
birebir olmak zorunda
Blm 6. Fonksiyonlar
Hseyin BLG
nin 11 olmas gerekmez, mesela
f = { (a, c), (b, d) } ,

rneinde
go f
6.) Aada
11 dir fakat
den
g = { (c, 1), (d, 2), (e, 2) } ,
go f = { (a, 1), (b, 2) }
11 deildir.
ye tanml
fonksiyonunun 11 ve rten olduunu gsterin.
(
f (n) =
zm:
A = { a, b } , B = { c, d, e } , C = { 1, 2, 3 } ve
n
2,
n+1
2 ,
ift ise;
tek ise.
Elemenin aadaki gibi yapld grlr:
...
0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 . . .
nce
f 'nin
11 olduunu gsterelim.
n, m N
iin
f (n) = f (m)
Durum 1.
n, m
ift: Bu durumda
n/2 = m/2
Durum 2.
n, m
tek: Bu durumda
(n + 1)/2 = (m + 1)/2
Durum 3.
tek,
ift: Bu durumda
den
n=m
olsun.
bulunur.
den
n=m
bulunur.
m/2 = (n + 1)/2
den
m + n = 1
elde edilir ki,
m, n N
n/2 = (m + 1)/2
den
m + n = 1
elde edilir ki,
m, n N
olduundan byle bir durum olamaz.

Durum 4.
tek,
ift: Bu durumda

Sonu olarak,
Durum 1.
11 dir. imdi de
y > 0:
Bu durumda
x = 2y
seilirse,
f (x) = f (2y) =
Durum 2.
y < 0:
Bu durumda
7.)
f : A B
birebir ve
g : B C
verilsin.
ift bir doal say olup
2y
=y
2
x = 2y 1
f (x) = f (2y 1) =
yZ
olup
seilirse,
tek bir doal say olup
(2y 1) + 1
=y
2
rten ise
g f
rtendir.
olup
rtendir.
birebir olmak zorunda mdr? rten olmak
zorunda mdr? Aklayn.

zm:
A = { a, b } , B = { c, d, e } , C = { 1, 2 }
f = { (a, c), (b, d) } ,
ve
g = { (c, 2), (d, 2), (e, 1) } ,
68
go f = { (a, 2), (b, 2) }
Blm 6. Fonksiyonlar
Hseyin BLG
rnei incelendiinde iki cevabn da hayr olduu grlr.
8.) 4 elemanl bir kmeden 4 elemanl bir kmeye ka tane rten fonksiyon yazlabilir?

9.)
256
f : R R, f (x) =
16
x |x|
2
24
64
olsun. Buna gre aadaki fonksiyonlardan hangisi
nin
Hibiri
ye bir
kstlanmdr?
N
10.)
g(x) = 2x
g(x) = x
f : R R, f (x) = x2
[2, 4]
f 1 ([4, 9])
ise
[2, 3]
11.) Tanm kmesinden
f (x) =
g(x) = 0
x3
h(x) =
13.) 4 elemanl bir

14.)
[3, 3]
f (x) = x3 /4
g(x) =
2x3

ise
den
t(x) =
120
f : R R, f (x) = x2 2x + 1
[0, 4]
[3, 2] {3}
f (x) = tan x
kmesinden 5 elemanl bir
20
x3
f (x) = esin x
9x
f (x) = tan x
720

18.)
= 7776
t(x) =
x5
kmesinden 6 elemanl bir
f : R R, f (x) = x2 + 1
720
ise
3125
den
20.)
f 1 (B
Hibiri
Hibiri
Hibiri
f (x) = ex
B
denkleminin zm
g(x) = x3
1
2
Hibiri
Hibiri
kmesine ka tane 11 fonksiyon yazlabilir?
120
3125
Hibiri
f 1 ([1, 4]) =?
[1, 1]
f : A B
Hibiri
ye bir fonksiyondur?
(, 0]
[1, 3]
x+1
2
1 )(x) = 0
19.) f, g : R R, f (x) = x 1, g(x) =
olduuna gre (fo g
3
kmesi nedir?

N
2
{ 0, 1 }
{ 0, 1 }
0,

3
[0, 1]
f 1 ([1, 9]) =?
16.) Aadaki fonksiyonlardan hangisinin tersi de
65
Hibiri
kmesine ka tane 11 fonksiyon yazlabilir?
(, 4]
[1, 4]
x+1
1 )(x) = 0
2
olduuna gre (fo g
15.) f, g : R R, f (x) = x 1, g(x) =
4
kmesi nedir?

N
3
1
0,
{ 0, 2 }
{0}
0,
2
2
17.) 5 elemanl bir
ye bir fonksiyondur?
[1, 4]
h(x) = cos(1/x)
Hibiri
12.) Aadaki fonksiyonlardan hangisinin tersi de
ye aada verilen fonksiyonlardan hangisinin tersi de bir fonksiyondur?
7x
3x
g(x) = x/2
bir fonksiyon olsun.
Hibiri
denkleminin zm
Hibiri
p : X, Y B, f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y )
f 1 (X)
q : X B,
\ X) 6= A \
nermeleri veriliyor.
N
p :Doru, q :Yanl
p, q :Doru
p, q :Yanl
21.) Aadaki fonksiyonlardan hangisi tanm kmesinden
69
ve
A. hangisi dorudur?
p :Yanl, q :Doru
ye 11 dir fakat rten deildir?
Hibiri
Blm 6. Fonksiyonlar
f (x) =
22.)
23.)
f (x) = ex
f : R R, f (x) = x2 ise
N
[1, 16]
[16, 0]
f : Z R, f (x) = x
f : A B
f (X \ Y )
f (x) =
ln x
[4, 1]
1
x
[1, 0]
olsun. Aadaki reel fonksiyonlardan hangisi
Hepsi
olsun. Her
x2
Hibiri
nin bir geniletilmiidir?
2x
r(x) = x tan x cot x
Hepsi
x2
X, Y A iin p : f (X Y ) = f (X) f (Y ) ve q : f (X) \ f (Y )
h(x) =

t(x) = x
nermeleri veriliyor. Buna gre:
p :Doru, q :Yanl
25.)
f (x) =

f [4, 1] =?
g(x) = |x|
24.)
Hseyin BLG
p, q :Doru
f : R R, f (x) = x2 3 ise f 1
N
[3, 1]
[2, 2]
p, q :Yanl

[4, 1] =?
[2, 13]
70
p :Yanl, q :Doru
[3, +)
Hibiri
Hibiri
Blm 7
lem ve zellikleri
Tanm 7.1
bo olmayan bir kme ve
f : A A
bir fonksiyon ise
ye
ikili ilem
f :A
| A
{z A} A bir fonksiyon ise f 'ye A'da bir nli ilem denir.
denir. Eer
f : A A A
bir fonksiyon ise
ye
da bir
da bir
birli ilem
denir. Benzer ekilde
ntane
rnek 7.2
f , A'da
A = R+ { 0 }
bir birli ilemdir.
olsun.
f : A A
g : A A A
verilen fonksiyon bir ikili ilemdir. Fakat

bir fonksiyon tanmlamad iin
Not 7.3
A A'dan A'ya
bir kuraldr. Bu nedenle
A'da
fonksiyonu her
fonksiyonu her
xy
iin
f (x) =
(x, y) A A
iin
eklindeki bir kural
kuralyla verilsin.
g(x, y) = x + y
AA
eklinde
kmesinden
A'ya
bir ikili ilem deildir.
bir fonksiyon aslnda
A'da
xy
veya
xA
nn iki elemannn yine
nn bir elemanna eleyen
bir ikili ilemin tanm A nn iki elemannn yine
nn bir elemanna
eleyen bir kural olarak verilebilir.
rnek 7.4
A = { 1, 2, 3 }
olsun.
f : A A A
fonksiyonu yle verilsin:
(1, 1) 3, (2, 1) 1, (3, 1) 3

f : (1, 2) 2, (2, 2) 1, (3, 2) 1
(1, 3) 2, (2, 3) 2, (3, 3) 1
Bu durumda
f, A
da bir ikili ilemdir.
Not 7.5 Bu blmde sadece ikili ilemlerin zelliklerini inceleyeceiz. Bu nedenle ikili ilem yerine
ksaca ilem diyeceiz. kili ilemleri
f, g har yerine genelde , , ?, , , , 2 gibi sembollerle gstere-
ceiz. Ayrca ikili ilemleri elemanlarn ortasna yazacaz, yani mesela bir nceki rnekte
yerine ksaca
3f 2 = 1 yazacaz. Eer f
har yerine
f (3, 2) = 1
sembolu kullanrsak bu ifadeyi 3 2 = 1 eklinde
yazarz. imdiye kadar kullandmz toplama, arpma, blme, kesiim, birleim ve simetrik fark gibi
ilemlerin elemanlarn arasna yazldna dikkat ediniz.
71
Blm 7. lem ve zellikleri
rnek 7.6 Bir
Hseyin BLG
P (A)
zerinde tanmlanan kesiim () ve birleim ()
ilemleri birer ikili ilemdir.
: P (A) P (A) P (A)

: P (A) P (A) P (A)
lemin zellikleri
f, A'da
bir ikili ilem olsun.
f 'yi
sembol ile gsterelim.
a, b A
Tanm 7.7 (Kapallk zellii) Her
iin
ab A
oluyorsa
ilemine
kapaldr
denir.
lemin tanmndan anlalaca gibi aslnda bir ilem kapal olmaldr.
a, b, c A
Tanm 7.8 (Birleme zellii) Her
iin
(a b) c = a (b c)
nermesi doruysa
ileminin
birleme zellii
Tanm 7.9 (Deime zellii) Her
a, b A
vardr veya ksaca
ilemi
birlemelidir
denir.
iin
ab=ba
nermesi doruysa
ileminin
deime zellii
vardr veya ksaca
Tanm 7.10 (Birim (Etkisiz) Eleman zellii) Her
ae=a
artn salayan bir
eA
varsa bu elemana
Tanm 7.11 (Ters Eleman zellii)
ve
aA
ilemi
deimelidir
denir.
iin
ea=a
ileminin
birim (etkisiz) eleman

e
ilemi birim eleman
denir.
olan bir ilem olsun. Eer, bir
aA
iin
ab=e
artn salayan bir
bA
varsa bu
elemanna
ve
ba=e
elemannn
ilemine gre
tersi
(ksaca tersi) denir
1 ile gsterilir.
ve genelde a
Not 7.12 Ters eleman zelliinden bahsetmek iin birim elemann olmas gerekir. Ayrca her elemann
tersi olmayabilecei gibi baz elemanlarn birden fazla tersi olabilir. Bir
elemannn tersi iin
gsterimi standart deildir. Mesela bir saynn toplama ilemine gre tersi iini
Bazen
a'nn
tersi iin
a1
kullanlmas
1/a
ile karmaktadr. Bu durumda
sembol kullanlabilir.
72
a1
kullanlmaktadr.
nn tersi iin
e
a
veya
a0
Hseyin BLG
Tanm 7.13 (Dalma zellii)
a, b, c A
ve
ilemleri
A'da
tanmlanm iki ikili ilem olsun. Eer her
iin
a (b4c) = (a b)4(a c)
nermesi doru ise
a, b, c A
ileminin
ilemi zerine
soldan dalma zellii vardr
denir. Eer her
iin
(a4b) c = (a c)4(b c)
nermesi doru ise
ileminin
sadan dalma zellii vardr denir. ileminin

dalma zellii varsa ksaca dalma zellii vardr
ilemi zerine
ilemi zerine hem sadan hem de soldan
diyeceiz.
rnek 7.14 Reel saylarda tanmlanan arpma ileminin toplama ilemi zerine dalma zellii var-
dr, nk her
a, b, c R
iin
a (b + c) = (a b) + (a c)
(a + b) c = (a c) + (b c)
ve
nermesi dorudur. Ancak toplama ileminin arpma zerine dalma zellii yoktur. Ayrca kmeler
zerinde tanmlanan
ve
ilemlerinin birbiri zerine dalma zellikleri vardr, nk her
A, B, C
kmesi iin
A (B C) = (A B) (A C)
ve
(A B) C = (A C) (B C)
ve
(A B) C = (A C) (B C)
nermeleri ile birlikte
A (B C) = (A B) (A C)
nermeleri de dorudur.
Teorem 7.15 Bir

spat:
ileminin
dir. Ayrca
ileminde birim eleman (varsa) tektir.
ve
gibi iki tane birim eleman olsun.
Teorem 7.16 Birleme zellii olan bir

spat:
ef =e
bir birim eleman olduundan
ileminin birim eleman
olsun.
bir birim eleman olduundan
olmaldr. O halde
e=f
ef = f
dir.
ileminde bir elemann tersi (varsa) tektir.
elemannn
ve
gibi iki tane tersi olsun. O halde
ab=ba=ac=ca=e
yazabiliriz. imdi;
b = b e = b (a c) = (b a) c = e c = c
olup
b=c
olduu gsterilmi olur.
73
rnek 7.17
: N N N
her
Hseyin BLG
x, y N
iin
x y = x + 2y
eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini
inceleyelim.
i) Her
a, b N
iin
a, b, c N
ii) Her
a b = a + 2b N
olduundan ilem kapallk zelliine sahiptir.
iin
(a b) c = (a + 2b) c = a + 2b + 2c
ifadeleri genelde eit olmadndan (mesela
iii)
2 7 = 16
aN
iv) Her
7 2 = 11
ve
olup
16 6= 11
ve
c 6= 0
a (b c) = a (b + 2c) = a + 2b + 4c
iken) birleme zellii yoktur.
olduundan deime zellii yoktur.
iin
a e = a = a + 2e = a = 2e = 0 = e = 0
0 a = 2a
Ancak
ea = a
olup birim eleman
denkleminin salayan bir
olabilir.
olamaz. O halde birim eleman yoktur. (Ya da, her
eN
bulunamaz, nk
e = a
aN
bulunur ve birim eleman
iin
a'ya
bal olamaz.)
v) Birim eleman olmadndan ters elemandan sz edilemez.
rnek 7.18 Bir
celeyelim.
i) Her
: P (A) P (A) P (A)
X, Y P (A)
iin
P (A)
zerinde tanmlanan
ileminin zelliklerini in-
ileminin zellikleri:
X Y P (A)
dr, nk
X A, Y A = X Y A
dr. O halde ilem
kapaldr.
X, Y, Z P (A)
ii) Her
iii) Her
X, Y P (A)
iv) Her
X P (A)
eleman
v)
e=A
A'nn
iin
iin
iin
X (Y Z) = (X Y ) Z
X Y =Y X
X A = X
olup ilem birleme zelliine sahiptir.
olduundan ilem deime zelliine sahiptir.
olduundan ve ilem deime zelliine sahip olduundan birim
dr.
tersi
dr, nk
AA=A=e
dir. Eer
X 6= A
ise
X Y =Y X =A
olacak ekilde bir
Not 7.19 Bir
Y P (A)
bulunamayacandan
X 'in
tersi yoktur. Yani sadece
ileminin deime zellii varsa, birim eleman bulunurken
A'nn
ae = a
tersi vardr.
ve
ea = a
denklemlerinden sadece birisini kullanmak yeterlidir. Benzer ekilde ters eleman bulunurken de
ve
ba=e
denklemlerinden sadece birisini zmek yeterlidir.
rnek 7.20
tamsaylar kmesinde
ab = a+b1
eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini in-
celeyelim.
i) Her
ab = e
a, b Z
iin
ab=a+b1Z
olduundan ilem kapaldr.

74
ii) Her
a, b, c Z
Hseyin BLG
iin
a (b c) = a (b + c 1) = a + b + c 2 = (a + b 1) c = (a b) c
olduundan ilem birleme zelliine sahiptir.
iii) Her
a, b Z
iv) Her
aZ
iin
ab=a+b1=b+a1=ba
olduundan ilem deimelidir.
iin
a e = a = a + e 1 = a = e = 1
elde edilir, nk ilem deimelidir.
v)
a b = 1 = a + b 1 = 1 = b = 2 a
zmeye gerek yoktur. Her
Tanm 7.21
d ilem
ve
aZ
iin
olur. lem deimeli olduundan
a1 = 2 a Z
bo olmayan iki kme olsun.
ba = 1
denklemini
olup her tamsaynn tersi mevcuttur.
: B A A
eklindeki bir fonksiyona
da bir
denir.
ALITIRMALAR
1.) Bir
kmesinde tanmlanan
ileminin deime ve birleme zellii varsa,
a, b, c, d A
iin
aadaki eitlii gsterin:

(a4b)4(c4d) = (d4c)4a 4b
zm:

(d4c) 4a 4b = (d4c) 4(a4b)
| {z }
| {z }
(Birleme zellii olduundan)
= (a4b)4(d4c)
(Deime zellii olduundan)
= (a4b)4(c4d)
(Deime zellii olduundan)
2.)
f1 , f2 , f3 , f4 , f5 , f6 : R \ { 0, 1 } R
f1 (x) = x,
Buna gre
f2 (x) =
1
,
1x
fonksiyonlar aadaki gibi tanmlansn:
f3 (x) =
x1
,
x
f4 (x) =
1
,
x
f5 (x) =
x
,
x1
f6 (x) = 1 x.
{ f1 , f2 } , { f1 , f3 } , { f1 , f4 } , { f1 , f5 } , { f1 , f2 , f3 } kmelerinden hangileri fonksiyonlardaki
bileke ilemine gre kapaldr?

zm: Bu 6 fonksiyonun ilem tablosu aadaki gibi oluur:
75
Hseyin BLG
f1
f2
f3
f4
f5
f6
f1
f1
f2
f3
f4
f5
f6
f2
f2
f3
f1
f5
f6
f4
f3
f3
f1
f2
f6
f4
f5
f4
f4
f6
f5
f1
f3
f2
f5
f5
f4
f6
f2
f1
f3
f6
f6
f5
f4
f3
f2
f1
Tablodan anlalaca gibi kapal olan kmeler:
3.)
Z'de a4b = |a| + |b|
zm: (i) Her

(ii) Her
eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
a, b Z
a, b, c Z
{ f1 , f4 } , { f1 , f5 } , { f1 , f2 , f3 }.
iin
|a| + |b| Z
olup ilem kapaldr.
iin

(a4b)4c = (|a| + |b|) 4c = |a| + |b| + |c| = |a| + |b| + |c|,

a4(b4c) = a4 (|b| + |c|) = |a| + |b| + |c| = |a| + |b| + |c|
olup eitlik dorulanr. Yani birleme zellii vardr.
a, b Z
(iii) Her
(iv)
iin
a4b = |a| + |b| = |b| + |a| = b4a
olup deime zellii vardr.
tamsays iin
(2)4e = 2 + |e| = 2
eitlii zlemez, nk
2 + |e| > 0
dr. O halde birim eleman yoktur.
(v) Birim eleman olmadndan ters eleman yoktur.
4.)
QQ
kmesinde
zm: (i) Her
(a, b) (c, d) = (ac, ad + b)
a, b, c, d Q
iin
ac Q
ve
ad + b Q
olup
(ac, ad + b) Q Q
kapaldr.
(ii) Birleme zellii vardr, nk:
[(a, b) (c, d)] (e, f ) = (ac, ad + b) (e, f ) = (ace, acf + ad + b),

(a, b) [(c, d) (e, f )] = (a, b) (ce, cf + d) = (ace, acf + ad + b)
eitliklerin sa taraf eittir.
(iii) Deime zellii yoktur, nk, rnein
(2, 3) (4, 5) = (8, 13)
fakat
76
(4, 5) (2, 3) = (8, 17).
dir. Yani ilem
(iv) Birim eleman
(x, y)
Hseyin BLG
ile gsterirsek her
(a, b) Q Q
iin
(a, b) (x, y) = (a, b) = (ax, ay + b) = (a, b) = ax = a, ay + b = b = x = 1, y = 0.

Ayrca
(1, 0) (a, b) = (1 a, 1 b + 0) = (a, b)

olur. O halde birim eleman
(v)
(a, b)
nin tersini
(x, y)
(1, 0)
dr.
ile gsterirsek:
(a, b) (x, y) = (1, 0) = ax = 1, ay + b = 0 = x =
1
b
,y =
a
a
(a 6= 0).
Ayrca
1 b
,
a a
imdi, her elemann tersi olmayp,

(a, b) =
a 6= 0
(a, b)
Z'de x y = xy + 2(x + y) + 2
zm: (i) Her
x, y Z
iin

= (1, 0).
ise:
5.)
1
b
b
a,
a
a a

=
1 b
,
a a

.
xy + 2(x + y) + 2 Z
olduundan ilem kapaldr.
(ii) Birleme zellii vardr, nk:
(x y) z = (xy + 2x + 2y + 2) z = xyz + 2xz + 2yz + 2z + 2xy + 4x + 4y + 4 + 2z + 2

= xyz + 2(xy + xz + yz) + 4(x + y + z) + 6,
x (y z) = x (yz + 2y + 2z + 2) = xyz + 2xy + 2xz + 2x + 2x + 2yz + 4y + 4z + 4 + 2
= xyz + 2(xy + xz + yz) + 4(x + y + z) + 6
eitliklerin sa taraf eittir.
(iii) Deime zellii vardr, nk:
x y = xy + 2(x + y) + 2 = yx + 2(y + x) + 2 = y x.
(iv) Her
xZ
iin
x e = xe + 2x + 2e + 2 = x = e(x + 2) + (x + 2) = 0 = (x + 2)(e + 1) = 0
denkleminin zm
(v)
in tersini
e = 1
dir. Deime zellii olduundan birim eleman
e = 1
dir.
ile gsterirsek:
x y = 1 = xy + 2x + 2y + 2 = 1 = y(x + 2) = 3 2x = y =
77
3 2x
x+2
Hseyin BLG
y x = 1 denklemi de ayn sonucu verir. Her tamsaynn tersi
elde edilir. Deime zellii olduunda

yoktur, nk
yZ
olmaldr. imdi:
y=
olup
yZ
1
tersi vardr ve (1)
6.)
3 2x
1
= 2 +
x+2
x+2
R'de a b =
zm: (i) Her
= 1
a2 b2
1
ve (3)
x + 2 = 1
= 3
olmasdr. O halde sadece
x = 1
ve
x = 3'n
dr.
a, b R
iin
a2 b2 > 0
olduundan
a2 b2 R
dir. O halde ilem kapaldr.
(ii) Aadaki eitliklerin sa taraar eit olduundan birleme zellii vardr:
p
a2 b2 c = (a2 b2 )c2 = a2 b2 c2
p
a (b c) = a b2 c2 = a2 (b2 c2 ) = a2 b2 c2
(a b) c =
ab=
(iv) Birim eleman
ile gsterelim. O halde
a2 b2 =
3
(3) e = 3 =
denklemi zlemez, nk
3|e| > 0
b2 a2 = b a.
reel says iin
9e2 = 3 = 3|e| = 3
dr. O halde birim eleman yoktur.
7.)
Z'de a ? b = b
zm: (i)
a, b Z
ise
a?b=bZ
olduu aktr. Yani ilem kapaldr.
(ii) Birleme zellii vardr, nk
(a ? b) ? c = b ? c = c = a ? c = a ? (b ? c).
(iii) Deime zellii yoktur, nk
2?7=7
(iv) Birim elemann olduunu kabul edelim ve
aktr. imdi
birim eleman olduundan
fakat
7 ? 2 = 2.
e ile gsterelim. a = e + 1 dersek a Z ve a 6= e olduu
a?e = a
halde birim eleman yoktur.

78
olmaldr. Fakat
a?e = e
dir. Bu bir elikidir, o
Hseyin BLG
8.)
Z'de
(
ab=
a + b 2, a + b
ift ise
ab
2,
tek ise
a+b

zm: (i)
a, b Z
olsun.
a+b
ift ise
birisi tek, dieri ifttir. Yani arpmlar
ab
a+b2 Z
olduu aktr.
ifttir. O halde
(ab)/2
a+b
tek ise, bu saylardan
bir tamsaydr. Sonu olarak, ilem
kapaldr.
(ii) Birleme zellii yoktur, nk
(4 6) 1 = 8 1 = 4
a, b Z
(iii)
olsun.
a+b
ift ise,
b+a
fakat
4 (6 1) = 4 3 = 6
da ift olup:
a b = a + b 2 = b + a 2 = b a.
Benzer ekilde,
a+b
tek ise,
b+a
da tek olacandan
ab=
ab
ba
=
=ba
2
2
Yani, deime zellii vardr.

(iv) Birim eleman 2 dir, nk
aZ
a
tek
ift
Ayrca deime zellii olduundan

(v)
2a
=a
2
= a 2 = a + 2 2 = a.
= a 2 =
2a=a
dr.
a Z verilsin. a nn tersine b diyelim. Burada 4 durum vardr: (Deime zellii olduundan sadece
ab=2
Yani
4/a
verildiinde
denklemini zelim.)
Durum 1:
tek,
tek
= a b = 2 = a + b 2 = 2 = b = 4 a
Durum 2:
ift,
ift
= a b = 2 = a + b 2 = 2 = b = 4 a
Durum 3:
tek,
ift
= a b = 2 = (ab)/2 = 2 = b = 4/a = a = 1
Durum 4:
ift,
tek
= a b = 2 = (ab)/2 = 2 = b = 4/a = a = 4
nn tersi
a1 = 4 a
formlyle bulunur. Ancak burada
1, 1, 4, 4
formlyle de hesaplanr. Yani bu drt saynn ikier tane tersi vardr.

79
saylarnn tersleri ayrca
9.)
Q'da a b = ab + 1
a, b Q
zm: (i) Her
Hseyin BLG
iin
ab + 1 Q
olup ilem kapaldr.
(ii) Birleme zellii yoktur, nk:
(a b) c = (ab + 1) c = abc + c + 1,
ifadeleri genelde eit deildir. (a
6= c
a (b c) = a (bc + 1) = abc + a + 1
ve
iin eit deildir.)
a b = ab + 1 = ba + 1 = b a.
ae=a
(iv)
dan
ae + 1 = a
ve buradan
e = (a 1)/a
elde edilir. Birim eleman
a'ya
bal olamaya-
candan, birim eleman yoktur.

10.)
Z'de a b = a + b ab
a, b Z
zm: (i) Her
iin
a + b ab Z
olup ilem kapaldr.
(ii) Birleme zellii vardr, nk aadaki eitliklerin sa taraar eittir:
(a b) c = (a + b ab) c = a + b ab + c ac bc + abc = a + b + c ab ac bc + abc,

a (b c) = a (b + c bc) = a + b + c bc ab ac + abc = a + b + c ab ac bc + abc
a b = a + b ab = b + a ba = b a.
(iv) Birim elemana
dersek:
a e = a = a + e ae = a = e(1 a) = 0 = e = 0
bulunur. Ayrca deime zellii olduundan birim eleman
(v)
nn tersini
e=0
ile gsterisek ve deime zelliini de kullanrsak:
a b = e = a + b ab = 0 = b =
bulunur. Ancak
1
vardr ve 0
bZ
=0
dr.
olmaldr. O halde
1
ve 2
=2
a=0
veya
bulunur.
80
a=2
a
1
=1+
a1
a1
olabilir. O zaman sadece
ve
nin tersi
11.)
R'de
Hseyin BLG
aadaki ekilde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
(
ab=
zm: (i)
a, b R
verilsin.
a>b
olsa da
a + b, a > b
ise
ab,
ise
a<b
a<b
a+bR
olsa da
ve
ab R
olup ilem kapaldr.
(ii) Birleme zellii yoktur, nk:
(2 3) 5 = 6 5 = 11
2 (3 5) = 2 15 = 30
fakat
(iii) Deime zellii yoktur, nk:
23=6
(iv) Birim elemana
diyelim. O zaman
32=5
fakat
a=e+1
dersek
e<a
olduu aktr. imdi:
e a = ea = a
olmaldr. Buradan
e=1
bulunur. O halde
31 = 3
olmaldr. Fakat
31 = 4
dr. Bu bir elikidir,
yani birim eleman yoktur.

12.) ki elemanl bir
kmesinde ka tane farkl ilem tanmlanabilir?
256
13.)
R+

kmesinde tanmlanan
Kapal deil
a b = ab
tanmlar?
15.)
a, b Q
Deime z. var
Z'de
N
{0}
Birim eleman var
{ 0, 1 }
Hibiri
Hibiri
olan elemanlarn kmesi nedir?
a b = a + b ab
a2 b2
a
16.) Reel saylar kmesinde tanmlanan
Hibiri
iin aada tanmlanan kurallardan hangisi bir ilem
1

a2 + b2
a2 + b4 + 1
a b = a + b + 9ab ilemi tanmlanyor. Buna gre tersi
(a + 1)b
eklindeki ilem iin aadakilerden hangisi dorudur?
Birleme z. var
14.) Rasyonel saylar kmesinde her
16
Hibiri
eklinde ilem iin aadakilerden hangisi
yanltr?
N
17.)
Her elemann tersi var
R'de
Birleme z. var
Deime z. var
Birim eleman var Hibiri
aada kural verilen ilemlerin hangisinin birim eleman vardr?
a b = sin(a b)
18.) Bir
6= A
a b = 4a+b
a b = a |b|
P (A)
zerinde
a b = a + 2b 1
X Y = X \Y
Hibiri
ilemi tanmlanyor. Buna
gre:
Birleme z. yok
81
Deime z. var
Birim el. var
Hibiri
19.)
Z'de a ? b = b
Hseyin BLG
eklinde tanmlanan ilemle ilgili hangisi dorudur?
En az iki elemann tersi var Birleme z. yok Deime z. var Birim el. var
20.)
kmesinde bir
gre
Hibiri
ilemi tanmlansn. Baz elemanlarn birden fazla tersinin olduu bilindiine
ile ilgili a. hangisi sylenebilir?
Deime z. yok
Birleme z. yok
21.) Btn kmeler zerinde tanmlanan
Kapal deil
Birden fazla birim el. var
AB = A B
Birleme z. var
Kapal deil
Hibiri
ilemi iin aadakilerden hangisi dorudur?
Deime z. yok
82
Birim el. var
Hibiri
Blm 8
Cebirsel Yaplar
Tanm 8.1 zerinde en az bir ilem tanml olan ve bu ileme gre baz artlar salayan kmeye bir
cebirsel yap
denir. Eer
kmesi zerinde bir
cebirsel yapdr. Benzer ekilde,
ve
ilemleri
ve
rnek 8.2
ilemi tanmlanmsa
(A, )
ikilisine tek ilemli bir
4 baka bir ilem ise (A, , 4) yaps iki ilemli bir cebirsel yapdr. Eer
kmeleri zerinde birer
ayn trden sistemler
nli
ilem iseler o zaman
(A, )
ve
(B, 4)
sistemlerine
denir.
+ : Z Z Z ve : N N N birer ikili ilemdir. O halde (Z, +) ve (N, ) ayn trden
sistemlerdir.
Tanm 8.3 Bo olmayan bir
sistemine bir
yargrup
kmesi zerinde tanmlanan
ileminin birleme zellii varsa
denir. Birim eleman olan yargruplara da
monoid
rnek 8.4
(N, +), (N, ), (R, +), (R+ , )
sistemleri birer yargruptur.
Tanm 8.5
, G'de
yorsa
(G, )
(i) Her
bo olmayan bir kme ve
sistemine bir
a, b G
iin
grup
denir.
bir ikili ilem olsun. Eer aadaki drt art salan-
denir.
a b G.
(Kapallk)
a, b, c G
iin
(iii) Her
aG
iin
ae=ea=a
olacak ekilde
eG
vardr. (Birim eleman)
(iv) Her
aG
iin
ab=ba=e
olacak ekilde
bG
vardr. (Ters eleman)
(ii) Her
(a b) c = a (b c).
(Birleme)
Bunlara ilaveten eer
(v) Her
a, b G
iin
ab=ba
(S, )
(Deime)
83
Blm 8. Cebirsel Yaplar
zellii varsa
(G, )
Hseyin BLG
abelyen (deimeli) grup
sistemine bir
Not 8.6 Burada (iv) zelliindeki
elemanna
nn
denir.
tersi
ilemine gre
denir ve genelde
b = a1
eklinde gsterilir. Grup ilemi toplama ise (veya toplamsal bir gsterim ekli kullanlyor ise)
b = a
ile gsterilir.
rnek 8.7
(Z, +), (Q, +), (R, +)
sistemleri birer abelyen gruptur. Ayrca
sitemleri de birer abelyen gruptur. Her elemann tersi olmadndan
(Q \ { 0 } , ), (R \ { 0 } , )
(N, +), (N, )
ve
(Z, )
sistemleri
bir grup deildir.
rnek 8.8
A 6= olmak zere (P (A), ) sistemini dnelim. Kapallk ve birleme zellii kolaylkla
gsterilebilir. Birim eleman da
dir. Ancak bu ilemde sadece birim elemann tersi mevcuttur, nk
en az bir elemanl bir kme ise
X Y =Y X =
Y P (A)
artn salayan bir
rnek 8.9
iin
bulunamaz. O halde
G = { 3x : x Z }
a+bZ
olduundan
kmesinde
(P (A), )
3x ? 3y = 3x+y
3a ? 3b = 3a+b G
sistemi bir grup deildir.
eklinde bir
ilemi tanmlanyor.
a, b Z
olur. Ayrca
3a ? (3b ? 3c ) = 3a ? 3b+c = 3a+b+c = 3a+b ? 3c = (3a ? 3b ) ? 3c

olup
ileminin birleme zellii vardr. Birim elemannn
elemannn tersi
3a G
30 = 1
olduu kolayca grlr. Her
elemandr, nk
3a ? 3a = 3a ? 3a = 30 = 1.
Sonu olarak
(G, ?)
Teorem 8.10
a)
G'nin
sisteminin bir grup olduu grlr.
(G, )
bir grup olsun.
birim eleman yegnedir.
b) Her elemann sadece bir tane tersi vardr.

c) Her
aG
d) Her
a, b G
iin
(a1 )1
iin
dir.
(a b)1 = b1 a1
dir.
spat a) Bir ilemde birim elemann teklii gsterilmitir. (Teorem 7.15)

spat b)
spat c)
xy =e
ileminin birleme zellii olduundan her elemann tersi tektir. (Teorem 7.16)
ve
yx=e
ise
x1 = y
olduunu biliyoruz. imdi
a1 a = e
ve
84
a a1 = e
3a G
olup
x = a1
ve
y=a
dersek
Hseyin BLG
(a1 )1 = a
olduu grlr.
spat d) imdi
(a b) (b1 a1 ) = a (b b1 ) a1 = a a1 = e
| {z }
e
(b
) (a b) = b
(a1 a) b = b1 b = e
| {z }
e
eitliklerinden ispat tamamlanr.
Tanm 8.11
(G, )
birim eleman
olan bir grup ve
nN
a)
a1 = a,
b)
a2 = a a, a3 = a a a, . . . , an = an1 a (n > 2)
c)
a0 = e
d)
an = (an )1
olsun. Her
aG
iin:
(n > 1)
eklinde tanmlanr. Bu tanmlar arpmsal gsterim ekli iindir. Toplamsal gsterim eklinde grup
ilemi
ile ve bir
elemannn tersi
1 a = a,
ile gsterilir. Bu durumda yukardaki tanmlar
na = (n 1)a + a,
0 a = e,
(n)a = (na)
eklinde verilir.
Teorem 8.12
xm
xn
m, n Z
bir grup ve
olsun. Bu durumda her
x G
iin
(xm )n = xmn
ve
xm+n dir.
Tanm 8.13
ayn
(G, )
(G, )
bir grup ve
=
6 S G
ilemine gre grup oluyorsa)
Not 8.14 Eer
S 'ye G'nin
bir
(S, )
altgrubu
yaps bir grup ise (yani
kmesi de
denir.
kmesi bir altgrup deilse ya kapal deildir, ya birim eleman yoktur ya da
baz elemanlarn tersleri
rnek 8.15
olsun. Eer
(Z, +)
grubu
ye ait deildir. Ancak
(Q, +)
SG
grubun altgrubudur.
olduundan birleme zellii
(Q \ { 0 } , )
grubu
S 'de
(R \ { 0 } , )
S 'deki
vardr.
grubunun alt-
grubudur.
Teorem 8.16
(G, ) bir grup ve S
iin gerek ve yeter art her
a, b S
de
G'nin bo olmayan bir altkmesi olsun. S
iin
b1
85
olmasdr.
nin bir altgrup olmas
G = (Z, +)
rnek 8.17
a b1 mZ
grubu olsun.
a, b mZ
kmesini dnelim.
Biz
Hseyin BLG
mZ
sabit bir tamsay olmak zere
olsun. Bu durumda bir
olduunu; yani
a b mZ
k1 , k2 Z
iin
mZ = { mk : k Z }
a = mk1 , b = mk2
olduunu gstereceiz. imdi,
k1 k2 Z
alt
eklindedir.
olduundan
a b = mk1 mk2 = m(k1 k2 ) mZ

olup Teorem 8.16 den dolay
(G, )
rnek 8.18
mZ
bir grup ve
olduunu gsterelim.
x, y H
bir altgrup olur.
a G
olsun.
alalm. O halde
a y = y a =
=
olup
y 1 H
H = {x G : a x = x a}
ax=xa
y 1
sadan
y 1
soldan
ile
ile
ve
ay =ya
kmesinin bir altgrup
dr. imdi
, a = y a y 1
, y 1 a = a y 1
olduu grlr. Daha sonra,
(x y 1 ) a = x (y 1 a) = x (a y 1 ) = (x a) y 1 = (a x) y 1 = a (x y 1 )
olduundan
x y 1 H
olduu grlr. Teorem 8.16'den dolay
bir altgruptur. Aslnda bu altgrup
eleman ile deimeli olan elemanlarn kmesidir.
artlar salanyorsa
(H, , )
(H, )
bir abelyen gruptur.
b)
(H, )
bir yar gruptur.
c)
ve
ikili ilemleri tanmlansn. Eer aadaki
iki ilemli cebirsel yapsna bir
a)
ileminin
kmesi zerinde
halka
denir.
zerine dalma zellii vardr.
rnek 8.20 Bilinen toplama ve arpma ilemlerine gre
Z, Q, R
bilinen matris toplamas ve matris arpmas ilemlerine gre
ve
kmeleri birer halkadr. Yine,
2 2 tipindeki reel matrislerin kmesi bir
halkadr.
elemann
bir
cisim
0H
kmesi zerinde
ve ikili ilemleri tanmlansn. ileminin birim
ile gsterelim. Eer aadaki artlar salanyorsa
(H, , )
iki ilemli cebirsel yapsna
denir.
a)
(H, )
b)
(H \ { 0H } , )
c)
ileminin
zerine dalma zellii vardr.
Q, R ve C kmeleri birer cisimdir. Modulo 7

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 denklik snar kmesi bir cisimdir.
rnek 8.22 Bilinen toplama ve arpma ilemlerine gre
toplama ve arpma ilemlerine gre
Z7 =
86
Hseyin BLG
ALITIRMALAR
1.) Aadaki kmelerin yanlarnda verilen ilemlerle birlikte birer abelyen grup oluturup oluturma-
dklarn aratrnz.
a)
c)
e)
N, a b = a b
Q \ {0},a b =
("
a 0
G=
0 1/a
ab
#2
b)
R \ { 0 } , a b = a/b
d)
R+ , a b =
ab
3
)
: 0 6= a R
zm a) Bu sorudaki
, matris arpmas.
kural doal saylar kmesinde bir ilem tanmlamaz. nk, rnein 2 5 =
3
/ N.
zm b)
ilemi birleme zelliine sahip deildir, nk:
(2 3) 5 =
zm c) Her
a, b Q \ { 0 }
2
2
5=
3
15
iin
ab
2
fakat
Q \ {0}
2 (3 5) = 2
3
10
= .
5
3
olup ilem kapaldr. lemin birleme zellii vardr,
nk
(a b) c =
abc
bc
ab
c=
=a
= a (b c).
2
4
2
lemin deime zellii vardr, nk
ab=
Her
a Q \ {0}
4/a Q \ { 0 }
Sonu olarak:
iin
2a = a2 =
2a
2
ab
ba
=
= b a.
2
2
= a
olduundan birim eleman 2 dir. Ayrca
nn tersi
dir, nk
a4
4
4
a = a = a = 2.
a
a
2
(Q \ { 0 } , )
zm d) Her
a, b R+
iin
ab
3
R+
(a b) c =
olup ilem kapaldr. lemin birleme zellii vardr, nk
ab
abc
bc
c=
=a
= a (b c).
3
9
3
lemin deime zellii vardr, nk
ab=
Her
a R+
iin
3a = a3 =
3a
3
=a
ab
ba
=
= b a.
3
3
olduundan birim eleman 3 dr. Ayrca
dr, nk
a9
9
9
a = a = a = 3.
a
a
3
Sonu olarak:
(R+ , )
87
nn tersi
9/a R+
Hseyin BLG
a, b R \ { 0 }
zm e) lemin kapal olduunu gstermek iin,
"
A=
olur nk
G'de
G, B =
0 1/a
1/(ab) 6= 0
"
alalm.
"
G = AB = A =
0 1/b
ab
1/(ab)
G,
dr. O halde ilem kapaldr. Matris arpmas her zaman birlemeli olduundan
de birlemelidir. imdi
"
BA =
#"
0 1/b
"
=
0 1/a
ba
1/(ba)
"
=
ab
1/(ab)
= AB
olup ilemin deime zellii vardr. (Fakat, genelde matris arpm deimeli deildir.)
22 matrislerin
arpmnda birim eleman
"
1 0
I2 =
matrisidir.
nin tanmnda
yledir:
"
a b
a=1
#1
c d
Bu durumda
deki bir
A1 =
olduu aktr. Sonu olarak
(G, )
a, b G
#1
0 1/a
G
bir grup olsun. Her
zm Her
1
=
ad bc
0 1
I2 G
"
olduu grlr.
22
bir matrisin tersinin forml
#
(Eer ad bc 6= 0
ise)
matrisinin tersi:
"
2.)
alrsak
1
= 1
aa
"
1/a 0
0
"
=
1/a 0
0
a, b G
iin
(a b)2 = a2 b2
ise
G'nin
deimeli olduunu gsterin.
iin
(a b)2 = a2 b2 = a b a b = a a b b
= b a b = a b b
(soldan
a1
ile ileme koyduk)
= b a = a b
(sadan
b1
ile ileme koyduk)
olduundan ilemin deime zellii elde edilir.
3.)
G = { x R : 1 < x < 1 }
kmesi zerinde
a b =
ilemi tanmlanyor.
(G, )
a+b
1 + ab
sisteminin bir grup olduunu gsterin.
88
zm:
1 < a, b < 1
Hseyin BLG
olduundan
1 < a < 1 = 0 < a + 1
1 < ab < 1
olup
1 + ab > 0
(a + 1)(b + 1)
a+b
> 0 =
> 1
1 + ab
1 + ab
= (a + 1)(b + 1) > 0 =
1 < b < 1 = 0 < b + 1
olduu grlr. imdi
elde edilir. Dier yandan:
1 < a < 1 = a 1 < 0
)
= (a 1)(1 b) < 0 =
1 < b < 1 = 0 < 1 b

olup
1 < a b < 1,
(a 1)(1 b)
a+b
< 0 =
<1
1 + ab
1 + ab
yani ilem kapaldr. Birleme zellii vardr, nk:
a+b
1 + ab
(a b) c =

a (b c) = a

c
b+c
1 + bc

=
a+b
1+ab + c
1 + ac+bc
1+ab
a+
1+
b+c
1+bc
ab+ac
1+bc
a + b + c + abc
1 + ab + ac + bc
a + abc + b + c
1 + bc + ab + ac
olup eittirler. Deime zellii vardr, nk:
a b =
a+b
b+a
=
= b a.
1 + ab
1 + ba
Birim eleman 0 dr, nk:
0 a = a 0 =
Her
aG
iin
a1 = a G
a+0
= a.
1+0
dir, nk
(a) a = a (a) =
Sonu olarak:
4.)
(G, )
(G, )
aa
= 0.
1 a2
gruptur, ayn zamanda abelyen gruptur.
bir grup ve
de onun bir altgrubu olsun.
aG
olmak zere aada verilen kmenin de
bir altgrup olduunu gsterin.
K=
zm:
(h1 , h2
x, y K
H ).
imdi
alalm. O halde

a h a1 : h H .
x = a h1 a1
eklinde ve
y = a h2 a1
bir altgrup olduundan Teorem 8.16 dan dolay
h1
h1
2
eklinde olmaldr.
dir. O halde:
1
x y 1 = (a h1 a1 ) (a h2 a1 )1 = (a h1 a1 ) (a h1
2 a )
1
1
1
1
1
= a h1 (a
| {z a}) h2 a = a h1 h2 a
e
h1
2 )
= a (h1
a1 = a h3 a1 K
| {z }
=h3 H
olup Teorem 8.16 dan dolay
K, G
nin bir altgrubudur.
89
5.)
22
kmesi
Hseyin BLG
G'nin
tipindeki tersi olan matrislerin kmesi olsun.
grup olduunu biliyoruz. Aada verilen
kmesinin
G'nin
ve
bilinen matris arpm ile bir
kmesinin de
H 'nin
bir altgrubu
olduunu gsterin.
("
H=
a b
)
: a, b, c R, ac 6= 0
0 c
("
,
K=
1 b
)
:bR
0 1
zm:
"
a b
X=
"
H, Y =
0 c
d e
H = Y
0 f
1
=
df
"
"
=
1/d e/(df )
0
1/f
olup
"
XY 1 =
nk
a, d, c, f
a b
#"
1/d e/(df )
0 c
sfr olmadndan
"
=
1/f
ae
df +
a
d
b
f
#
H
c
f
(a/d)(c/f ) 6= 0. Teorem 8.16 dan dolay H, G nin bir bir altgrubudur.
Benzer ekilde
"
X=
1 b
0 1
"
1 c
K, Y =
#
K = Y
0 1
1
=
1
"
1 c
0
olup
"
XY 1 =
1 b
0 1
olduu aktr. Teorem 8.16 dan dolay
6.)
G =
a + b 5 : a, b Q, a 6= 0
olduunu gsterin. (pucu:

zm:
0 = 0+0 5
olup
verilen ipucundan dolay
0G
0
/G
1 c
0
K, H
veya
a, b, c, d Q
#"
"
=
1 bc
0
nin bir bir altgrubudur.
b 6= 0
iin
kmesinin bilinen arpma ilemine gre bir grup
a + b 5 = c + d 5 a = c
ve
b = d.)
a = b = 0 dr. G nin tanmndan ve
x = a + b 5 G, y = c + d 5 G ise
olur. imdi
a, b, c, d Q
iin
xy = (a + b 5)(c + d 5) = (ac
+ bc}) 5
{z5bd}) + (ad
| +
| {z
Q
olur. Ayrca
x, y R olup sfr olmayan iki reel saynn arpm sfrdan farkl olacandan xy G olur.
Reel saylardaki arpma ilemi birlemeli ve deimeli olup
1 = 1+0 5 G
x + y 5 dersek:
birim eleman 1 olup

elemannn tersine
olduu aktr.
G'de de ayn zelliklere sahiptir. arpmann
imdi ters eleman bulalm. a + b 5 G
(a + b 5)(x + y 5) = 1 + 0 5 = (ax + 5by) + (ay + bx) 5 = 1 + 0 5
90
Hseyin BLG
ax + 5by = 1
denklemi elde edilir. Buradan, ipucunu kullanrsak,
bx + ay = 0
ve
denklem sistemlerini
zmemiz gerekir. Cramer kuraln kullanrsak:

x=

a2 5b2 = 0
elde edilir.

1 5b

0 a
a
= 2
a 5b2
a 5b

b a
x, y
(G, )
elde edilir. Sonu olarak
7.)
G=
a + 2b 3b
b
pm ile grup mudur?

zm:
olduu aktr. Ayrca
a
2
a 5b2
b
2
a 5b2
den en az biri
hem grup hem de abelyen bir gruptur.
:a
ve
ve
ikisi birden sfr olmayan reel saylar
b=0
a=b=0
olacak ekildeki matrislerin kmesi
kmesi bilinen matris ar-
dr.
a, b
bir altgrup mudur?
olup bu ifadenin sfr olmas
den en az biri sfrdan farkl olacandan
(a + b)2 + 2b2 6= 0
deki her matrisin determinant sfrdan farkldr. imdi
X=
a + 2b 3b
b
"
XY =
elde edilir. Bu aamada
elde edilir.
a, b
5G
G deki bir matrisin determinant: a2 + 2ab + 3b2 = (a + b)2 + 2b2

G
olup iki rasyonel
"
"
G
ve
Y =
c + 2d 3d
d
G =
ac + 2ad + 2bc + bd 3ad + 6bd + 3bc

bc 2bd ad
A = 3bd + ac
3bd + ac
B = bc + 2bd + ad dersek
"
#
A + 2B 3B
XY =
B
A
ve
|X| =
6 0 ve |Y | =
6 0 olup |XY | = |X| |Y | formlnden |XY | =
6 0 dr, yani A 6= 0 veya B 6= 0
dr. O halde
G'de
x, y Q
olamaz.
a
a 6= 0

dr. Yani

1

0
b
= 2
a 5b2
5b

a
a/b = 5 olurdu. a, b Q
den en az biri sfrdan farkldr. Bu durumda
(a + b 5)1 =
("
ve
olamaz, nk yle olsayd
saynn blm irrasyonel bir say olan

sfr olmayp

a

b
y=
a

b
XY G
de birlemelidir.
olup ilem kapaldr. Bilinen matris arpm her zaman birlemeli olduundan
nin tanmnda
a = 1, b = 0
alnrsa, matris arpmas ileminin birim eleman
olan birim matris yani
"
I2 =
1 0
0 1
olduu grlr. imdi de ters eleman bulalm.
X 1
1
= 2
a + 2ab + 3b2
91
"
3b
b a + 2b
Hseyin BLG
bulunur. Yine bu aamada
b
a + 2b
,V = 2
U= 2
2
a + 2ab + 3b
a + 2ab + 3b2
|X| 6= 0
elde edilir.
X 1
olup
1
X = 1/|X|
olur. Sonu olarak
formlnden
"
dersek:
1
X 6= 0
U + 2V
3V
dr. Yani
U 6= 0
veya
V 6= 0
olup
bir gruptur. imdi
("
H=
a 0
)
: a R, a 6= 0
0 a
X, Y matrisleri alalm. a 6= 0, b 6= 0 olmak zere

"
#
"
#
"
#"
1
a 0
b 0
a
0
b
X=
,Y =
H = XY 1 =
0
0 a
0 b
0 a
kmesinden
nk
8.)
a
b
6= 0
dr. Teorem 8.16 dan dolay
("
a 0
G=
#
: a, b R, ab 6= 0
0 b
G
X=
a
b
#
H
nin bir bir altgrubudur.
kmesi bilinen matris arpm ile grup mudur?
b = 1
olacak
bir altgrup mudur?
a 0
0 b
#
G
a=b=1
ve
alnrsa
X 1
olur, nk
ab 6= 0 olur. imdi
#
#
"
"
c 0
ac 0
Y =
G = XY =
G
0 d
0 bd
1/a 6= 0
ve
birim matrisinin
"
b 0
"
=
0 a
de olduu grlr.
1/a
1/b
1/b 6= 0 dr. Sonu olarak G bir gruptur. imdi

"
#
"
#
a 0
b 0
X=
H ve Y =
H =
0 1
0 1
XY 1 =
olup bu matris
I2
1
=
ab
"
#"
1/b
0 1
"
=
a/b 0
0
de deildir. (Sa alt kede +1 vardr.) Teorem 8.16 dan dolay
deildir. (Teorem 8.16 kullanlmadan da
G = { (a, b) : a Z, b Q }
(G, )
1
b
a
b
a, b, c, d'nin hepsi sfrdan farkl olup ac 6= 0, bd 6= 0 dr. Matrislerdeki arpma ilemi birleme
zelliine sahiptir.
9.)
"
deki matrislerin determinant
"
olur nk
ekildeki matrislerin kmesi

zm:
H, G
H, G nin bir altgrubu
nin altgrup olmad nasl sylenebilirdi?)
kmesi zerinde
(a, b) (c, d) = (a + c, 2c b + d)
grup mudur? Abelyen midir?

92
ilemi tanmlanyor.
zm:
a, c Z
ve
b, d Q
ise
Hseyin BLG
a+c Z
ve
2c b + d Q
olacandan
(a + c, 2c b + d) Z Q = G
olup ilem kapaldr.
[(a, b) (c, d)] (e, f ) = (a + c, 2c b + d) (e, f ) = (a + c + e, 2e (2c b + d) + f )
)
Eit
(a, b) [(c, d) (e, f )] = (a, b) (c + e, 2e d + f ) = (a + c + e, 2ce b + 2e d + f )

olup
ilemi birlemelidir.
(a, b) (x, y) = (a, b) = (a + x, 2x b + y) = (a, b) = a + x = a, 2x b + y = b

denklemlerinden
x=0
ve daha sonra
y=0
elde edilir. Ayrca
(0, 0) (a, b) = (0 + a, 2a 0 + b) = (a, b)

olduundan birim eleman
(0, 0) G
dr.
(a, b) (x, y) = (0, 0) = (a + x, 2x b + y) = (0, 0) = a + x = 0, 2x b + y = 0

denklemlerinden
x = a
ve daha sonra
y = 2a b
elde edilir. Ayrca
(a, 2a b) (a, b) = (a + a, 2a (1)2a b + b) = (0, 0)
olup
a
(a, b)1 = (|{z}
a , 2
| {z }b) G
Z
olur. Yani
(G, )
bir gruptur. Abelyen grup deildir, nk
(1, 2) (3, 4) = (4, 23 2 + 4) = (4, 17/4)

10.)
fakat
(3, 4) (1, 2) = (4, 21 4 + 2) = (4, 4).
G = { (a, b) : a, b Z, a 6 0, b > 0 } kmesi zerinde (a, b)(c, d) = (a+c, bd) ilemi tanmlanyor.
(G, )
grup mudur? Abelyen midir?
zm:
a, b, c, d Z
(a + c, bd) G
olsun.
a 6 0, c 6 0 = a + c 6 0
olduu grlr. Yani
ve
b > 0, d > 0 = bd > 0
olacandan
ilemi kapaldr.
[(a, b) (c, d)] (e, f ) = (a + c, bd) (e, f ) = (a + c + e, bdf ) = (a, b) (c + e, df )

= (a, b) [(c, d) (e, f )]
olup ilem birleme zelliine sahiptir.
(a, b) (c, d) = (a + c, bd) = (c + a, db) = (c, d) (a, b)

olup ilemin deime zellii vardr. Birim eleman
(0, 1) G
dir, nk
(a, b) (0, 1) = (a + 0, b 1) = (a, b)

ve deime zellii vardr.
(a, b) (x, y) = (0, 1) = (a + x, by) = (0, 1) = x = a, y = 1/b

93
Hseyin BLG
olup (deime zellii de olduundan)
a = 0
ve
b = 1
(a, b)
(a, 1/b)
nin tersi
dir. Ancak
(a, 1/b) G
olmaldr. Yani sadece birim elemann tersi vardr. O halde
(G, )
olmas iin
grup deildir,
dolaysyla da abelyen grup deildir.
11.) Bir
ve
(G, ) grubunda e birim eleman gstermek zere abcd = e ise bcda = e, cdab = e
dabc=e
olduunu gsterin.
zm:
a b c d = e =
(G, )
12.)
bir grup ve
a, b G
iin
soldan
a1
a
ile:
bcda=e
sadan
1 ile:
soldan b
sadan
1 ile:
soldan c
sadan
ile:
c d a = b1
cdab=e
ile:
b c d = a1
d a b = c1
dabc=e
ile:
a2 = b2 = (a b)2 = e
ise
ab=ba
olduunu gsterin.
zm:
olup
ile
a2 = e =
soldan
a1
ile:
a = a1
b2 = e
soldan
b1
ile:
b = b1
nin tersleri kendilerine eittir. imdi
(a b)2 = e = a b a b = e
= soldan a1
ile:
b a b = a1
= soldan b1
ile:
a b = b1 a1
= a b = b a.
(R+ , ), (Z \ { 1 } , +)
13.)
zm:
(R+ , )
ve
(Q, )
sistemleri neden birer grup deildir? Aklayn.
grup deildir, nk
ileminin birleme zellii yoktur. rnein:
(6 1) 3 = 6 3 = 2
fakat
6 (1 3) = 6 (1/3) = 18
(Z\{ 1 } , +) grup deildir, nk Z\{ 1 } kmesinde toplama ilemi kapal deildir. rnein, 3+(2) =
1
/ Z \ { 1 }.
(Q, )
grup deildir, nk 0 rasyonel saysnn tersi yoktur.
14.) Aadaki sistemlerden hangisi bir abelyen gruptur?
(Q, )
(0, 1],
(R , +)
94
(3Z, +)
Hibiri
Hseyin BLG
15.) Aadaki kmelerden hangisi yannda verilen ilemle bir monoiddir?
N, a b = a + b + 1 Q, a b = a
R, a b = a + b + ab Z+ , a b =
OBEB(a, b) H.B.
16.) Aadaki sistemlerden hangisi bir grup deildir?
(Q \ { 0 } , )
(C, +)

[0, ), +
(Q+ , )
Hibiri
Hibiri
17.) Aadaki kmelerden hangisi yannda verilen ilemle bir yargruptur?
N, a b = a + 2b R+ , a b = ab+1 Q, a b = 2a 2b Z, a b = |a + b| 1
18.) Bir
kmesinde tanmlanan
ileminin birim eleman olduuna gre a. hangisi kesinlikle
dorudur?
En az 2 elemann tersi var Birleme z.var Deime z.var
(A, )
bir monoid
H.B.
19.) Aadaki kmelerden hangisi yannda verilen ilemle bir monoiddir?
R, a b = b N N, (a, b) (c, d) = (a, d)

20.) A. sistemlerin hangisi
(Z+ { 0 } , +)
Z, a b = a + b 1 Q, a b = ab 1 H.B

2 x : x Z dir)
bir abelyen gruptur? (a b =OKEK(a, b) ve A =
N
(Q \ { 1 } , )
(N+ , )
(A, +)
Hibiri
95
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
MT108 SOYUT MATEMATK II DERS RNEK ARASINAVI
1.)
f : R R, f (x) =
(0, 9)
x ve A = [1, 3)
N
[0, 9)
f 1 (A) nedir?
[0, 3)
ise
2.) Aadaki bantlardan hangisi tanm kmesi
(0, 9]
nin tamam olan bir fonksiyondur? (x, y
{ (x, y) : x = 2y } { (x, y) : 2x = 3y } { (x, y) : x = 4y }
{ (x, y) : 4x = y }
Hibiri
Z)
Hibiri
3.) Aadaki reel fonksiyonlardan hangisi 11 deildir?
f (x) = 4/x
h(x) =
g(x) = x3 + x2 + 1
t(x) = ln x
Hibiri
a, b Z iin aada tanmlanan kurallardan hangisi bir ilem tanmlar?

N
a2 + b2
a3 + ab
a + b + ab + 1

2

Hibiri
2
a +b
2
4.) Tamsaylar kmesinde her
a+b+1

2
5.)
ve
A kmesinde ilemi tanmlansn. p : ilemine gre her elemann tersi varsa bu ilem birlemelidir
q : ilemine gre en az bir elemann tersi varsa (A, ) monoiddir nermeleri

N
p, q : Yanl
p, q : Doru
p : Yanl, q : Doru
p :Doru, q :
6.) Tamsaylarda
7.)
da aada kural verilen ilemlerden (eer ilem ise) hangisinin birim eleman vardr?
Deimeli deil
R+
Hibiri
eklinde tanmlanan ilem iin aadakilerden hangisi dorudur?
Birlemeli deil
a+b
a2 + 1
Yanl
ab=
8.)
a b = 2ab
iin:
a b = a + 4b
ab =
ab
kmesinde tanmlanan
ab=a+b
ab
2
ab=
Birim el. yok
a+b
ab + b2 + a2
Hibiri
Hibiri
eklinde tanmlanan ilem iin aadakilerden hangisi
dorudur?

9.)
Birlemelidir
Birim eleman yoktur
Kapal deildir
a1 = 1/a
dr
(G, ) bir grup, a G ve e 6= a olsun. a5 = e ise aadakilerden hangisi dorudur?

N 2
a = a3
a3 = a2
a2 = a2
a1 = a3
Hibiri
Hibiri
Hibiri
10.) Aadaki sistemlerden hangisi bir abelyen gruptur?
(R, )
(Z \ { 1, 1 } , +)
([1, 1], )
(Q \ { 1 } , )
eklinde iaretleyiniz. Bu sayfadaki her soru 5 puandr.
Drt yanl bir doruyu gtrr. Dier sayfaya geiniz
96
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
11.) kili ilem ve Etkisiz eleman tanmlarn yazn. (10p)

12.)
f : A B
bir fonksiyon olsun. Her
X B
iin
f (f 1 (X)) X
meyin). Eitliin her zaman salanmas iin gerek ve yeter art

13.) Aadaki
olduunu biliyoruz (gster-
nin rten olmasdr. Gsterin. (20p)
kmesi matris arpm ile grup mudur? Abelyen grup mudur?
H, G
nin altgrubu
mudur? (20p)
("
G=
NOT:
)
: b Q, m Z
0 2m
("
,
H=
Sre 80 dakikadr.
)
: b Q, m Z, m > 0
0 2m
BAARILAR
CEVAP 11
kili lem: A
ilem denir.
bo olmayan bir kme olsun.
f : A A A
bir fonksiyon ise
ye
da bir
ikili
Etkisiz Eleman: A kmesinde bir ilemi tanmlansn. Her a A iin a e = a ve e a = a artn

salayan bir e A varsa bu elemana ileminin birim (etkisiz) eleman denir.
CEVAP 12
spat: (=)
Her
XB
iin
X=B
X = f (f 1 (X))
seelim
olduunu kabul edip
= f
imdi de
= f 1 (X) = f 1 (B) = A
= X = f (f 1 (X))
spat: (=)
olacandan
B = f (A)
rten
x X = f
rten olduundan
y f 1 (X), f (y) = x
= f (y) f (f 1 (X))
= x f (f 1 (X))
olup
X f (f 1 (X))
olur. Kapsamann dier yn her zaman doru olduundan ispat tamamlanr.
97
CEVAP 13
a, b Q
(i) lemin kapal olduunu gstermek iin,
"
A=
olur nk
"
G, B =
0 2m
b + a2m Q
m+nZ
ve
ve
m, n Z
alalm.
"
G = AB =
0 2n
1 b + a2n
2m+n
G,
dir. O halde ilem kapaldr.
(ii) Matris arpmas her zaman birlemeli olduundan
G'de
de birlemelidir.
(iii) imdi
"
BA =
olup genelde
(iv)
22
m=0
AB 6= BA
I2 G
0 2n
"
1 a + b2m
0 2m
2n+m
b + a2n 6= a + b2m . O halde ilemin deime zellii yoktur.

#
"
1 0
eleman I2 =
matrisidir. G nin tanmnda b = 0 ve
0 1
dr, nk genelde
matrislerin arpmnda birim
alrsak
#"
olduu grlr.
(v)
"
A1 =
olduu aktr, nk
Sonu olarak:
imdi de
#1
0 2m
m Z
a2m Q
ve
"
1
= m
2
2m a
0
"
=
1 a2m
0
2m
#
G
dur.
bir gruptur, fakat abelyen grup deildir.
nin altgrup olup olmadna bakmak iin,
"
X=
"
H, Y =
0 2m
a, b Q
ve
m, n Z+ { 0 }
0 2n
"
H = Y
1 b2n
0
alalm.
2n
olup
"
XY 1 =
elde edilir. Ancak
m>0
halde ilgili teoremden,
ve
0 2m
n>0
#"
1 b2n
0
iin genelde
2n
"
=
mn>0
bir altgrup deildir.
98
1 b2n + a2n
0
2mn
olmayacandan genelde
XY 1
/H
dir. O
Blm 9
Saylabilirlik
Tanm 9.1
biliyorsa
ve
ve
bo olmayan iki kme olsun. Eer
kmelerine
A = { a, b, c, d }
rnek 9.2
A ile B
ve rten olup
e gldr
ve
A'dan B 'ye
11 ve rten bir fonksiyon yazla-
denir. (Bokme sadece kendisi ile e gldr.)
B = { 2, 3, 4, 5 }
olsun.
f = { (a, 4), (b, 3), (c, 2), (d, 5) }
e gldr. Tam saylar kmesi ile ift tamsaylar kmesi
fonksiyonu 11
2Z e gldr, nk
g : Z 2Z, g(n) = 2n
eklinde tanmlanan fonksiyon 11 ve rtendir.
Teorem 9.3 Kmeler arasnda tanmlanan e gl olma bants bir denklik bantsdr.
spat: Her
ile
olup
ile
B
B
kmesi iin
e gl ise
ile
ve
IA : A A
f : A B
birim dnm 11 ve rten olduundan
11 ve rten fonksiyon vardr. O halde,
ile
f 1 : B A
e gldr.
11 ve rten
e gldr.
go f : A C
ile
e gl ise
f : A B
11 ve rten olduundan
ile
ve
g : B C
11 ve rten fonksiyonlar vardr.
e gl olur.
Sonu olarak bantnn yansyan, simetrik ve geiken olduu gsterilmi olur.
Not: imdi sonlu kme ve sonsuz kme tanmlarn vereceiz. Bu tanmlar iki ekilde yaplmaktadr.
Birinci ekilde sonlu kme tanmlanp; sonlu olmayan kmeye sonsuz kme denir denmektedir.
kinci ekilde ise; sonsuz kme tanmlanp; sonsuz olmayan kmeye sonlu kme denir denmektedir.
Neticede, iki tanm edeerdir; yani, bir tanma gre sonlu (sonsuz) olan dierine gre sonsuz (sonlu)
olamaz.
Tanm 9.4 Kendi z alt kmesi ile e gl olabilen kmelere
kmelere de
sonlu kme
sonsuz kme
denir. Sonsuz olmayan
denir. Bo kme sonlu olarak tanmlanr. Dier ekliyle; bir kme bo
99
Blm 9. Saylabilirlik
kmeyse veya
kme
Hseyin BLG
bir doal say olmak zere
denir; sonlu olmayan kmeye de
{ 0, 1, . . . , k }
sonsuz kme
rnek 9.5 Doal saylar kmesi sonsuzdur, nk
sonlu
denir.
f : N A = { 2, 3, 4, . . . } , f (n) = n + 2
B = { 1, 2, 3, 4, 5 }
tanmlanan fonksiyon 11 ve rtendir.
kmesi ile egl ise bu kmeye
kmesi sonlu kmedir, nk
eklinde
B 'den
altkmesine bir fonksiyon rten olabilir ama 11 olamaz.
Tanm 9.6 Doal saylarn herhangibir alt kmesiyle e gl olan kmelere
Baka bir deyile bir kme sonlu ise veya

saylar kmesiyle e gl olan kmelere
saylabilir kme
denir.
ile egl ise bu kmeye saylabilirdir denir. Doal
saylabilir sonsuz kme
denir. (Aslnda saylabilir sonsuz
kme hem saylabilir hem de sonsuz olan kmedir.)
rnek 9.7 Tamsaylar kmesi saylabilirdir.

zm: Aadaki elemeyi dnelim.
8 ...
0 1 1 2 2 3 3 4 4 . . .
O halde
f : N Z
(
f (n) =
n/2,
ift ise;
n+1
2 ,
tek ise.
eklinde tanmlanan fonksiyonun 11 ve rten olduunu gsterelim. Bu daha nce gsterilmiti. (Blm 6, Altrma 6)
Teorem 9.8
spat:
ve
ve
saylabir iki ayrk kme ise
her ikisi de sonlu ise
AB
AB
saylabilirdir.
nin sonlu olduu aktr. O halde
Kmelerden biri sonlu, dieri saylabilir sonsuz olsun. Mesela
AB
sonlu olsun.
saylabilirdir.
s(A) = k + 1
zaman
A = { a0 , a1 , a2 , . . . , ak }
eklinde yazlr. Bu durumda
f : N A B
(
f (n) =
ve
an ,
B = { b0 , b1 , b2 , . . . }
n6k
ise;
bnk1 , n > k
ise.
eklinde tanmlanan dnm 11 ve rtendir. O halde
AB
saylabilirdir.
yleyse her iki kmenin de sonsuz (ve tabii ki saylabilir) olduunu kabul edelim. O zaman
A = { a0 , a1 , a2 , . . . }
ve
100
B = { b0 , b1 , b2 , . . . }
dersek, o
Hseyin BLG
g : N A B
eklinde yazalm. imdi
fonksiyonunu
(
g(n) =
eklinde tanmlayalm.
olup
AB
Sonu 9.9
an/2 ,
ift ise;
b(n1)/2 , n
tek ise.
nin 11 ve rten olduu kolaylkla gsterilebilir. Yani,
AB
ile
egl
saylabilir ve sonsuzdur.
a)
ile
ayrk olmasa da
AB
saylabirdir.
b) Sonlu saydaki saylabir kmenin birleimi saylabirdir.
rnek 9.10 Rasyonel saylar kmesi saylabilirdir.
Q+ 'nn
zm: (spat Cantor'a aittir) nce pozitif rasyonel saylar kmesi
saylabilir olduunu
+
gsterelim. Q kmesini bir sonsuz satrl ve stunlu bir tabloya; 1. satra paydas 1 olanlar, 2. satra
paydas 2 olanlar (pay ve payda aralarnda asal olmak zere) v.s. yerletirelim. Yani u tablo oluur:
imdi
ile
Q+
...
1/2
3/2
5/2
7/2
9/2
11/2
13/2
15/2
17/2
...
1/3
2/3
4/3
5/3
7/3
8/3
10/3
11/3
13/3
...
1/4
3/4
5/4
7/4
9/4
11/4
13/4
15/4
17/4
...
1/5
2/5
3/5
4/5
6/5
7/5
8/5
9/5
11/5
...
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
arasnda aadaki elemeyi yapalm:
2 3
9 10
11
12
1 1/2 2 3 3/2 1/3 1/4 2/3 5/2 4
Tablonun bu ekilde
x 7 x elemesi 11 ve rten olduundan Q
kmesi arasnda
...
7/2 4/3 . . .
kmesi ile 11 ve rten elenecei aktr. O halde
Q+
ile
egldr.
Q+
ile
kmesi de saylabilirdir. Ayrk iki
(veya sonlu sayda) saylabilir kmenin birleimi saylabilir olduundan
Q = Q+ Q { 0 } saylabilir
olur.
imdi saylamayan kmelerin de olduunu grelim.
101
Teorem 9.11
[0, 1]
Hseyin BLG
kapal aral saylamayan bir kmedir. (Dolaysyla
saylamaz.)
spat: (1891 ylnda yaplan bu ispatta kullanlan yntem Cantor'un Kegen Yntemi olarak bilinir.)
[0, 1]
aralnn saylabilir olduunu kabul edelim. (Bu araln sonsuz olduu aktr.) O halde 11 ve
rten bir
f : N [0, 1]
fonksiyonu vardr. Baka bir deyile;
yi , iinci
09 aras rakamlar temsil etmek zere aadaki sonsuz satrl listede
sayy ve
[0, 1]
ai , bi , ci , . . .
ler de
aralndaki btn saylar
vardr:
y0 0.a0 a1 a2 a3 . . .
y1 0.b0 b1 b2 b3 . . .
y2 0.c0 c1 c2 c3 . . .
y3 0.d0 d1 d2 d3 . . .
.
.
.
0.9999 . . . = 1
.
.
.
olduundan 1 says da bu tablodadr. imdi:
x0
rakamn,
x0
/ { a0 , 0, 9 }
eklinde seelim.
x1
rakamn,
x1
/ { b1 , 0, 9 }
eklinde seelim.
x2
rakamn,
x2
/ { c2 , 0, 9 }
eklinde seelim.
x3
rakamn,
x3
/ { d3 , 0, 9 }
eklinde seelim.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Seim yaplrken 0 ve 9'un seilmemesi baz saylarn birden fazla ondalk gsterimi olduundandr;
mesela
0.540000 = 0.5399999 . . .
gibi. imdi de
saysn
x = 0.x0 x1 x2 x3 . . .
eklinde oluturalm.
x [0, 1]
olduu aktr. Ancak
x 6= y0
dr, nk
x0 6= a0
(yani 1. basamaklar farkl)
x 6= y1
dir, nk
x1 6= b1
x 6= y2
dir, nk
x2 6= c2
dr, nk
x3 6= d3
x 6= y3
.
.
.
Bylece
.
.
.
.
.
.
.
.
.
saysnn sonsuz listede olmad ortaya kar, yani sonsuz listede olmayan bir
retilmitir. Bu bir elikidir, nk sonsuz listede
[0, 1]
[0, 1]
says
aralndaki btn saylar vard. O halde
aral saylabilir bir kme deildir.
102
Hseyin BLG
Teorem 9.12 Saylabilir sonsuz miktardaki saylabilir sonsuz kmenin birleimi saylabilir sonsuzdur.
spat: Saylabilir sonsuz saydaki kmeler aadaki gibi olsun.
A1 = { a11 , a12 , a13 , . . . }

A2 = { a21 , a22 , a23 , . . . }
A3 = { a31 , a32 , a33 , . . . }
.
.
.
.
.
.
.
.
.
a11
a12
a13
a14
...
a21
a22
a23
a24
...
a31
a32
a33
a34
...
a41
a42
a43
a44
...
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
Bu elemanlar aadaki tabloya yerletirelim:
Daha sonra srasyla 1., 2., 3. . . . kegendeki elemanlar yukardan aaya doru
N kmesi ile eleyelim.
Yani aadaki elemeyi yazalm:
...
a11 a12 a21 a13 a22 a31 a14 a23 a32 a41 . . .
Bu ekilde yaplan elemenin rten olduu aktr. Eer bu kmeler ayrksa bu eleme 11 dir. Alt
satrda ayn olan elemanlar sadece bir defa yazlrsa (ki bu durumda da alt satr bu kmelerin bir-
leimidir) bu eleme 11 ve rtendir.
ALITIRMALAR
A = { 1, 2, 5, 10, 17, 26, 37, 50, . . . } kmesi saylabilir midir? spatlayn.

2

zm: A =
n + 1 : n N olduu aktr. imdi f : N A, f (n) = n2 + 1
1.)
layalm. Her
m, n N
iin
f (m) = f (n) = m2 + 1 = n2 + 1 = m2 = n2 = m = n,
olup
y=
k2
nin 11 olduu grlr. imdi de, verilen her
+1
olacandan
Sonu olarak
ile
fonksiyonu tanm-
x=
y1=k N
egl olduundan
y A
olur. O zaman
saylabilirdir.
103
iin
x =
f (x) = y
(nk
olup
y1
f
m, n > 0)
seelim.
rtendir.
k N
iin
Hseyin BLG
2.) ift tamsaylar kmesinin saylabilir sonsuz bir kme olduunu gsterin.
2Z = { . . . , 4, 2, 0, 2, 4, . . . }
zm:
yazalm.
(
f (n) =
imdi
f (n) = f (m)
f : N 2Z
n + 1, n
tek ise;
n,
ift ise.
Durum 1.
n, m
ift: Bu durumda
m = n = m = n
Durum 2.
n, m
tek: Bu durumda
n + 1 = m + 1 = n = m
Durum 3.
fonksiyonunu yle tanmlayalm.
tek,
ift: Bu durumda
elde edilir.
bulunur.
n + 1 = m = m + n = 1
elde edilir ki,
m, n N
m + 1 = n = m + n = 1
elde edilir ki,
m, n N

Durum 4.
tek,
ift: Bu durumda

Sonu olarak,
Durum 1.
birebirdir. imdi
y > 0:
Bu durumda
y 2Z
verilsin.
x=y1
seilirse,
f (x) = x + 1 = (y 1) + 1 = y
Durum 2.
y 6 0:
Bu durumda
x = y
seilirse,
rtendir. Sonu olarak
ile
egl olup
rtendir.
f (x) = x = (y) = y
Yani
olup
olup
rtendir.
saylabilir sonsuzdur.
3.) Negatif tamsaylar kmesinin sonsuz bir kme olduunu gsterin.
Z = { 1, 2, 3, 4, . . . }
zm:
gerekir. imdi
x, y Z
f :
kmesinin sonsuz olmas iin bir zalt kmesi ile egl olmas
{ 2, 3, 4, . . . }
fonksiyonunu
f (x) = x 1
eklinde tanmlayalm. Her
iin
f (x) = f (y) = x 1 = y 1 = x = y
olup
olup
4.)
11 dir. Ayrca verilen her
nin rten olduu grlr. Yani
Z \ {0}
zm:
y { 2, 3, 4, . . . } iin x = y+1 seilirse f (x) = x1 = y+11 =
ile
{ 2, 3, 4, . . . }
egl olup
kmesi saylabilir midir? Aklayn.

ile verilen kme arasnda aadaki elemeyi yazalm:
...
1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 . . .
104
sonsuzdur.
imdi
f : N Z \ { 0 }
Hseyin BLG
aadaki fonksiyonu yazalm.
(
f (n) =
imdi
f (n) = f (m)
n+1
2 , n
tek ise;
n+2
2 ,
ift ise.
Durum 1.
n, m
ift: Bu durumda
m+2
2
Durum 2.
n, m
tek: Bu durumda
n+1
m+1
2 = 2 = m = n
Durum 3.
tek,
n+2
2
ift: Bu durumda
= m = n
elde edilir.
bulunur.
n+1
2 =
m+2
2
= m + n = 3
elde edilir ki,
m, n N
=
m+1
2
n+2
2
= m + n = 3
elde edilir ki,
m, n N

Durum 4.
tek,
ift: Bu durumda

Sonu olarak,
Durum 1.
birebirdir. imdi
y>0
ise : Bu durumda
y < 0:
Bu durumda
f (x) =
Yani
rtendir. Sonu olarak
verilsin.
x = 2y 2
seilirse,
x+2
(2y 2) + 2
=
=y
2
2
f (x) =
Durum 2.
y Z \ {0}
x = 2y 1
seilirse,
olup
ile
Z \ {0}
egl olup
rtendir.
x+1
(2y 1) + 1
=
=y
2
2
N
olup
Z \ {0}
rtendir.
saylabilirdir.

3
5
7
9
5.) A =
0, , 2, , 4, , 6, , . . . kmesi saylabilir midir? Neden?
2
4
6
8
zm: f : N A aadaki gibi tanmlansn.
(
n+2
n+1 , n tek ise;
f (n) =
n,
n ift ise.
imdi
f (n) = f (m)
Durum 1.
n, m
ift: Bu durumda
m=n
hemen elde edilir.
Durum 2.
n, m
tek: Bu durumda
m+2
m+1
n+2
n+1
= mn + m + 2n + 2 = mn + 2m + n + 2 = m = n
bulunur.
Durum 3.
tek,
olamaz, nk
n+2
tek,
Durum 4.
ift: Bu durumda
tek, fakat
durum olamaz, nk
m(n + 1)
n+2
n+1
ifttir.
ift: Bu durumda
m+2
tek, fakat
= m = n + 2 = m(n + 1) elde edilir ki, byle bir durum
m+2
m+1
= n = m + 2 = n(m + 1)
n(m + 1)
ifttir.
105
elde edilir ki, byle bir
Sonu olarak,
Durum 1.
olur. Yani
birebirdir. imdi
yA
verilsin.
ift doal say ise : Bu durumda
x=y
seilirse,
x ift bir doal say olup f (x) = x = y
rtendir.
Durum 2. Bir
seilirse,
Hseyin BLG
y = (k + 2)/(k + 1)
tek doal says iin
eklinde ise: Bu durumda
x=k
k+2
=y
k+1
f (x) = f (k) =
Sonu olarak
ile
egl olup
olup
rtendir.
saylabilirdir.

6.)

1
1
1
1
1
1, , 5, , 17, , 37, , 65, , 101, . . .
2
4
6
8
10
f : N A aadaki gibi tanmlansn.
(
A=
zm:
1
n+1 ,
n2 +
f (n) =
imdi
f (n) = f (m)
Durum 1.
n, m
kmesi saylabilir midir? Aklaynz.
tek ise;
1, n
ift ise.
ift: Bu durumda
m2 + 1 = n2 + 1 = m2 = n2 = m = n
elde edilir, nk
m, n > 0.
Durum 2.
n, m
Durum 3.
1
n+1
/N
/N
tek,
2
, fakat m
Durum 4.
1
m+1
tek: Bu durumda
tek,
2
, fakat n
Sonu olarak,
1
n+1
= m + 1 = n + 1 = m = n
bulunur.
1
n+1
= m2 + 1
elde edilir ki. Byle bir durum olamaz, nk
1
m+1
= n2 + 1
elde edilir ki. Byle bir durum olamaz, nk
+ 1 N.
n
ift: Bu durumda
+ 1 N.
yA
verilsin.
ift doal says iin

Durum 2. Bir
ift: Bu durumda
birebirdir. imdi
Durum 1. Bir
1
m+1
y = k2 + 1
f (x) = x2 + 1 = k 2 + 1 = y
tek doal says iin
eklinde ise : Bu durumda
olur. Yani
y = 1/(k + 1)
x=k
seilirse,
rtendir.
eklinde ise: Bu durumda
x=k
seilirse,
f (x) = f (k) =
Sonu olarak
ile
egl olup
1
=y
k+1
olup
rtendir.
saylabilirdir.
7.) Ayrk iki sonlu kmenin birleiminin sonlu olduunu ispatlayn.

zm:
A ve B
biri bokme ise
ayrk ve sonlu iki kme olsun.
AB = A
veya
AB = B
A = B = ise A B = sonludur. Kmelerden sadece
olup her iki halde de

106
AB
sonludur. O zaman
A 6=
ve
B 6=
kabul edelim.
Hseyin BLG
m, n N
olmak zere
s(A) = m + 1, s(B) = n + 1
A = { a0 , a1 , . . . , am }
eklindedir. imdi
ve
diyelim. O zaman
B = { b0 , b1 , . . . , bn }
{ 0, 1, . . . , m + n + 1 } kmesinden AB kmesine aadaki f

(
ak ,
0 6 k 6 m ise;
f (k) =
bkm1 , m + 1 6 k 6 m + n + 1 ise.
fonksiyonunu yazalm:
Burada aadaki eleme yaplmtr:
...
...
...
am
b0
b1
b2
...
bn
a0 a1 a2 . . .
imdi
f (x) = f (y)
m + 1 m + 2 m + 3 ...
olsun.
Durum 1.
0 6 x, y 6 m:
Durum 2.
m + 1 6 x, y 6 m + n + 1:
Durum 3.
0 6 x 6 m, m + 1 6 y 6 m + n + 1:
olamaz, nk
ile
Bu durumda
olamaz, nk
Sonu olarak
ile
Bu durumda
elde edilir.
bx = by = x = y
Bu durumda
ax = by
elde edilir. Byle bir durum
Bu durumda
ay = bx
elde edilir. Byle bir durum
ayrktr.
y AB
Bu durumda bir
f (x) = ax = ak = y
verilsin.
06k6m
olur. Yani
doal says iin
y = ak
olmaldr. O zaman
x=k
rtendir.
y B : Bu durumda bir 0 6 k 6 n doal says iin y = bk
seilir. Bu durumda
elde edilir.
ayrktr.
11 dir. imdi
y A:
Durum 1.
Durum 2.
ax = ay = x = y
0 6 y 6 m, m + 1 6 x 6 m + n + 1:
Durum 4.
seilirse
m+n+1
m+16x6m+n+1
olmaldr. O zaman
x = k+m+1
olduu aktr. O halde
f (x) = bxm1 = bk+m+1m1 = bk = y

olup
rtendir.
Sonu olarak
AB
ile
{ 0, 1, . . . , m + n + 1 }
kmesi egldr.
m+n+1 N
olduundan
AB
sonludur.
8.)
p :Sonlu
tane sonlu kmenin kartezyen arpm saylabilirdir,
q:
ki sonsuz kmenin kesiimi
sonlu olabilir nermeleri iin:
p, q :
Doru
p:
Doru,
q:
Yanl
p, q :
Yanl
p:
Yanl,
q:
Doru
9.) Saylabilir sonsuz miktardaki (bo olmayan) sonlu ve ayrk kmelerin birleimi
sonlu
saylabilir sonsuz
saylamaz sonsuz
107
Hibiri
............
saylabilir sonlu
dur.
Hibiri
10.)
11.)
ve
kmesi saylabilir ise
sonludur
p :Hem
Hseyin BLG
kmesi iin aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
saylabilirdir
sonsuzdur
sonsuz ve hem saylamayan kme yoktur,
q:
saylamazdr
Hibiri
Bir sonlu kme ile saylabilir kmenin
birleimi sonlu olamaz. nermeleri iin:
p, q :
Doru
p, q :
p:
Yanl
Doru,
q:
p:
Yanl
Yanl,
q:
Doru
Hibiri
Hibiri
Hibiri
12.) Aadaki kme iftlerinden hangisi biribiriyle e gldr?
ile
[0, 1]
13.) Aadaki kmelerden hangisi
[1, 1]
14.)
15.)
ve
saylabilir iki ayrk kme ise
ile
Q+
ile
ile egl olamaz?
R\Q
sonludur
ile irrasyonel saylar
AB
saylabilir sonsuzdur
NN
[0, )
iin aadakilerden hangisi her zaman dorudur?
sonsuzdur
saylabilirdir
Hibiri
p :Sonlu ve saylamayan bir kme yoktur, q : Saylabilir miktardaki bo olmayan sonlu kmelerin
birleimi sonlu olmaldr nermeleri iin:
p, q :
16.)
Doru
p :Sonlu
p, q :
Yanl
p:
Doru,
q:
Yanl
olmayan her kme saylamayan bir kmedir,
q:
p:
Yanl,
q:
Doru
Hibiri
Saylabilen ve sonlu olmayan kmeler
vardr nermeleri iin:
p:
Yanl,
q:
Doru
p, q :
Doru
p, q :
108
Yanl
p:
Doru,
q:
Yanl
Hibiri
Blm 10
Doal Saylarn nas
Tanm 10.1 Sonlu kmeler zerinde tanmlanan e gl olma bantsna gre bir
denklik snfn
Daha sonra
ile gsterelim. Bo kmenin denklik snfn
{0} = 1
kmesinin
0 ile gsterelim. O halde = 0 yazabiliriz.
diyelim. Bu ekilde devam edelim:
{ 0, 1 } = 2
{ 0, 1, 2 } = 3
{ 0, 1, 2, 3 } = 4
.
.
.
doal say denir. Doal saylar kmesi N

gsterilir. Doal saylarn yukardaki gibi seilen temsilcilerine de kanonik temsilci denir.
Bu ekilde elde edilen denklik snarnn herbirine bir
ile
Doal Saylarda Toplama ve arpma
Tanm 10.2
x, y N
ve
x = A, y = B
ayrca
AB =
olsun.
x+y =A+B =AB

eklinde tanmlanan ileme
ile
nin
toplam
rnek 10.3 2+3=5 olduunu gsterelim.
AB =
denir.
A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 }
alalm.
olduundan:
2 + 3 = A + B = A B = { a, b, 1, 2, 3 } = 5.
Toplama leminin zellikleri:
1.)
N, +
ilemine gre kapaldr.
109
2 = A, 3 = B
diyebiliriz.
Blm 10. Doal Saylarn nas
2.)
N, +
Hseyin BLG
ilemine gre birlemeli ve deimelidir. (Altrma(1) ve Altrma(2))
3.) Etkisiz eleman
0=
dr; nk her
x=AN
iin
0 + x = x + 0 = A + = A = A = x.
4.) Sadece
0'n
tersi vardr.
Teorem 10.4 Her
x, y, z, t N
iin
x=y
spat:
imdi
x = A, y = B, z = C, t = D
z = t = x + z = y + t.
ve
diyelim. Ayrca
x = y = f : A B,
11 ve rten fonksiyonu vardr,
z = t = g : C D,
11 ve rten fonksiyonu vardr.
h : A C B D
fonksiyonunu
(
h(x) =
eklinde tanmlayalm.
A C = , B D =
h'nin
f (x), x A
ise;
g(x), x C
ise.
Durum 1.
x, y A: f (x) = f (y)
olup
Durum 2.
x, y C : g(x) = g(y)
olup
Durum 3.
x A, y C : f (x) = g(y)
x, y A C
h(x) = h(y)
olsun.
x = y.
11 olduundan
11 olduundan
iin
x = y.
olup
f (x) B
ve
g(y) D
dir.
BD =
olduundan byle
olup
g(x) D
ve
f (y) B
dir.
BD =
olduundan byle
bir durum olamaz.

Durum 4.
x C, y A: g(x) = f (y)
bir durum olamaz.

Sonu olarak
11 dir. imdi de
y BD
verilsin.
y B = f
rten olduundan,
x0 A, f (x0 ) = y
olup
h(x0 ) = f (x0 ) = y
y D = g
rten olduundan,
x1 C, g(x1 ) = y
olup
h(x1 ) = g(x1 ) = y
olup her iki halde de

Sonu olarak
rtendir.
h 11 ve rten olup A C
ile
B D
egldr. O halde,
A C = B D = olduundan;
x + z = A + C = A C = B D = B + D = y + t.
Teorem 10.5 Her
x, y N
iin
x + y = 0 = x = 0
110
ve
y=0
spat:
x = A, y = B
ve
AB =
Hseyin BLG
olsun.
0=
olduunu hatrlarsak:
x + y = 0 = A + B =
= A B =
= A B
ile
= A B =
egl
(nk
sadece kendisiyle egl)
= A = B =
= x = y = = 0
rnek 10.6
x+3=0
nermesinin
deki zm yoktur, nk
x + 3 = 0 = x = 0
olup
3=0
ve
3=0
nermesi her zaman yanltr.
Tanm 10.7
x, y N
ve
x=A
ve
y=B
olsun.
xy =AB =AB
rnek 10.8
ile
nin
arpm
denir.
2 3 = 6 olduunu gsterelim. A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } alalm. 2 = A, 3 = B
diyebiliriz.
imdi
2 3 = A B = A B = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (b, 1), (b, 2), (b, 3) } = 6.
arpma leminin zellikleri:
1.)
N,
arpma ilemine gre kapaldr.
2.)
N,
arpma ilemine gre birlemeli ve deimelidir. (Altrma(3) ve Altrma(4))
3.) Etkisiz eleman
1 = {a}
dr; nk her
x=AN
iin
1 x = x 1 = A { a } = A { a } = A = x.
Burada
f : A A { a },
her
yA
iin
f (y) = (y, a)
eklinde tanmlanan fonksiyonun 11 ve rten
olduu gsterilebilir.
4.) Sadece
1'in
tersi vardr.
Teorem 10.9 Her
xN
iin
x 0 = 0 x = 0.
spat:
x=A
alalm.
x0=A=A==0
olur. Benzer ekilde
0x=0
bulunur.
111
Teorem 10.10 Her
x, y, z, t N
Hseyin BLG
iin
x=y
spat:
imdi
x = A, y = B, z = C, t = D
ve
z = t = xz = yt.
diyelim.
x = y = f : A B,
11 ve rten fonksiyonu vardr,
z = t = g : C D,
11 ve rten fonksiyonu vardr.
h : A C B D
fonksiyonunu
h(a, c) = (f (a), g(c))

eklinde tanmlayalm.
h'nin
h(a1 , c1 ) = h(a2 , c2 ) = (f (a1 ), g(c1 )) = (f (a2 ), g(c2 ))

= f (a1 ) = f (a2 )
= f
g(c1 ) = g(c2 )
ve
11 olduundan
a1 = a2
ve
11 olduundan
c1 = c2
= (a1 , c1 ) = (a2 , c2 )
olup
11 dir. imdi de
imdi de
x = (a, c)
Sonu olarak
seilirse
y = (b, d) B D
bB
ve
rten olduundan
a A, f (a) = b
dD
ve
rten olduundan
c C, g(c) = d.
h(x) = y
11 ve rten olup
olup
AC
ile
verilsin.
nin rten olduu grlr.
BD
egldr. O halde,
xz = A C = A C = B D = B D = yt.
Sonu 10.11 Her
x, y N
ve
z 6= 0
iin
x = y xz = yz.
Teorem 10.12 Her
x, y N
iin
xy = 0 = x = 0
spat:
x = A, y = B
veya
y = 0.
diyelim.
xy = 0 = A B =
= A B =
= A B
ile
= A B =
= A =
veya
egl
(nk
sadece kendisiyle egl)
B=
= x = A = = 0
veya
y=B==0
112
Hseyin BLG
Doal Saylarda Sralama
Tanm 10.13
olsun. Yani
x, y N
x'in
iki tane doal say olsun.
x = A, y = B .
x = y A = B
Buradan
eklinde tanmlayalm. Ayrca x
<y
veya
x = y
kanonik temsilcisi
ve
olduu aktr. imdi
yerine ksaca
x6y
nin kanonik temsilcisi
x<y
olmasn
yazdmzda
x 6 y A B
tanmn veririz. Bu ekilde tanmlanan
Ancak
x6y
bantsnn bir sralama bants olduu kolayca grlr.
tanm aadaki gibi de verilir ve bu tanm daha sk kullanlr:
x < y x + k = y
Teorem 10.14 Her
x, y N
iin
x < y, x = y
ve
y<x
16kN
var.
nermelerinden sadece biri dorudur. Doal
saylar kmesinin en kk eleman sfrdr.
Teorem 10.15 Doal saylar kmesinde tanmlanan
Teorem 10.16 Her
x, y, z, w N
bants bir tam sralama bantsdr.
iin
(a)
x < y = x + z < y + z
(b)
x < y, z < w = x + z < y + w
(c)
x < y = x + 1 6 y
(d)
x < y, z 6= 0 = xz < yz
(e)
x < y, z < w = xz < yw
spat (a):
x < y = k N+ , x + k = y
= x + k + z = y + z
= (x + z) + k = y + z
= x + z < y + z
spat (b):
x < y, z < w = k1 , k2 N+ , x + k1 = y
ve
z + k2 = w
= (x + k1 ) + (z + k2 ) = y + w
= (x + z) + (k1 + k2 ) = y + w
= x + z < y + w,
spat (c):
halde
x < y = x + k = y
k>2
olup
(x + 1) + k1 = y
olacak ekilde
olup burada
nk
16kN
k1 > 1
olur.
113
k1 + k2 > 1
vardr. Eer
dir; yani
k=1
x+1 < y
ise
x+1 = y
olur. Sonu olarak
dir. Aksi
x+1 6 y
spat (d):
z 6= 0
Hseyin BLG
olsun. arpmann toplama zerine dalma zellii olduunu gstermek kolaydr
(Altrma (5)). O halde:
x < y = k N+ , x + k = y
= (x + k)z = yz
= xz + kz = yz
= xz < yz,
nk
kz > 1
spat (e):
x < y, z < w = k1 , k2 N+ , x + k1 = y
ve
z + k2 = w
= (x + k1 )(z + k2 ) = yw
= xz + xk2 + k1 z + k1 k2 = yw
|{z} |{z} |{z}
>0
>0
= xz < yw,
nk
>1
(xk2 + k1 z + k1 k2 ) > 1
ki Doal Saynn Fark ve Blm
Tanm 10.17
a, b N
fark
x=ba
denir ve
olmak zere
a+x = b
yazlr. Bu durumda
olacak ekilde bir
a, b N
xN
varsa bu sayya
b ile a'nn
iin
a 6 b b a N
olduu aktr.
Tanm 10.18
ve

ab
a, b N
olmak zere
yazlr. Bu durumda
ax = b
doal saysna
b ile a'nn blm
xN
denir ve
varsa
a, b'yi bler
x=ba
denir
yazlr.

ab b a N.
rnek 10.19
x, y, z N
olsun.
(z + x) (y + x) N
veya
zy N
ise
olduunu gsterelim.
Durum 1.
(z + x) (y + x) = n N
olsun.
(z + x) (y + x) = n = z + x = (y + x) + n
= z + x = (y + n) + x
= z = y + n
= n = z y
114
(z + x) (y + x) = z y
Hseyin BLG
olup eitlik gsterilir.

Durum 2.
zy =mN
olsun.
z y = m = z = y + m
= z + x = (y + m) + x
= z + x = (y + x) + m
= m = (z + x) (y + x)
rnek 10.20
x, y, z N
olsun.
(x y) z N
veya
x (y + z) N
ise
(x y) z = x (y + z)
olduunu gsterelim.
Durum 1.
(x y) z = n N
ve
xy =t
(x y) z = n,
diyelim.
x y = t = x = y + t,
tz =n
= x = y + t,
t=z+n
= x = y + (z + n) = (y + z) + n
= n = x (y + z)
Durum 2.
x (y + z) = m
diyelim.
x (y + z) = m = x = m + (y + z) = y + (z + m)
= z + m = x y
= m = (x y) z
rnek 10.21
a, b, c, d N olsun.

ab ve cd = (ac)(bd)
(bd) (ac) = (b a)(d c)
olup
olduunu gsterin.
zm:

ab = b = ak1

cd = d = ck2
Taraf tarafa arparsak:
Ayrca
olacak ekilde
k1 N
var,
k1 = b a,
olacak ekilde
k2 N
var,
k2 = d c
bd = (ak1 )(ck2 ) = (ac)(k1 k2 )

= k1 k2 N olup (ac)(bd).
(bd) (ac) = k1 k2 = (b a)(d c)
elde edilir.
115
rnek 10.22
x, y, z, w N

x y
zm:

xy = y = xk1

z w = w = zk2
Hseyin BLG
iin aadaki nermeyi ispatlayn:
ve

z w = (y x) + (w z) = (xw + yz) (xz)
olacak ekilde bir
olacak ekilde bir
k2 N
k1 N
vardr ve burada
vardr ve burada
k2 = w z
k1 = y x
yazlr. Yine,
yazlr. imdi
xw + yz = x(zk2 ) + (xk1 )z = xz(k1 + k2 )

olup

(xz)(xw + yz)
olur ve
(xw + yz) (xz) = k1 + k2
yazlr. Buradan
k1
ve
k2
yerine yazlrsa:
(xw + yz) (xz) = (y x) + (w z)

elde edilir.
ALITIRMALAR
1.) Doal saylarda tanmlanan toplama ileminin birleme zellii olduunu gsterin.
zm:
x, y, z N
durumda
(A B) C =
ve
x = A, y = B, z = C
ve
olsun. Ayrca
A (B C) =
AB = AC = BC =
olsun. Bu
olduu aktr. O halde
(x + y) + z = (A + B) + C = (A B) + C = (A B) C
= A (B C) = A + (B C) = A + (B + C)
= x + (y + z)
olup toplama ileme birlemelidir.
2.) Doal saylarda tanmlanan toplama ileminin deime zellii olduunu gsterin.
zm:
x, y N
ve
x = A, y = B
olsun. Ayrca
AB =
olsun.
x+y =A+B =AB =BA=B+A=y+x

olup toplama ilemi deimelidir.
3.) Doal saylarda tanmlanan arpma ileminin birleme zellii olduunu gsterin.
zm:
x, y, z N ve x = A, y = B, z = C
olsun. imdi
(AB)C
kmesi ile
A(B C) kmesinin
egl olduunu gsterelim. Bu amala
f : (A B) C A (B C),
her
((a, b), c) (A B) C
116
iin
f ((a, b), c) = (a, (b, c))
eklinde bir
Hseyin BLG
X = ((a1 , b1 ), c1 )
fonksiyonu tanmlayalm. imdi
ve
Y = ((a2 , b2 ), c2 ) (A B) C
alalm.
f (X) = f (Y ) = f ((a1 , b1 ), c1 ) = f ((a2 , b2 ), c2 ) = (a1 , (b1 , c1 )) = (a2 , (b2 , c2 ))

= a1 = a2
ve
(b1 , c1 ) = (b2 , c2 ) = a1 = a2 , b1 = b2 , c1 = c2
= ((a1 , b1 ), c1 ) = ((a2 , b2 ), c2 ) = X = Y
olup
nin 11 olduu gsterilmi olur. imdi de verilen her
X = ((ao , bo ), co )) (A B) C
rten olduundan
(A B) C
seilirse
kmesi ile
f (X) = Y
Y = (ao , (bo , co )) A (B C)
olduu grlr. Yani
A (B C)
rtendir.
iin
hem 11 hem
kmesi egldr. O halde
(A B) C = A (B C) = (x y) z = x (y z).
4.) Doal saylarda tanmlanan arpma ileminin deime zellii olduunu gsterin.
zm:
x, y N
ve
x = A, y = B
olsun. imdi
AB
kmesi ile
BA
kmesinin egl olduunu
gsterelim. Bu amala
f : A B B A,
eklinde bir
(a, b) A B
her
fonksiyonu tanmlayalm. imdi
X = (a1 , b1 )
ve
iin
f (a, b) = (b, a)
Y = (a2 , b2 ) (A B)
alalm.
f (X) = f (Y ) = f (a1 , b1 ) = f (a2 , b2 ) = (b1 , a1 ) = (b2 , a2 )

= b1 = b2
ve
a1 = a2 = (a1 , b1 ) = (a2 , b2 )
= X = Y
olup
AB
nin 11 olduu gsterilmi olur. imdi de verilen her

seilirse
kmesi ile
f (X) = Y
(B A)
olduu grlr. Yani
rtendir.
Y = (bo , ao ) B A
iin
X = (ao , bo )
hem 11 hem rten olduundan
(A B)
kmesi egldr. O halde
A B = B A = x y = y x.
5.)
N'de tanmlanan arpma ileminin toplama ilemi zerine soldan dalma zellii olduunu gsterin.
arpmann deime zellii olduundan sadan dalma zelliinin olduunu syleyebilir miyiz?
zm:
AC
x, y, z N
ve
x = A, y = B, z = C
olsun. Ayrca
BC =
olsun. Bu durumda
de ayrktr, nk:
(A B) (A C) = A (B C) = A = .
imdi
x (y + z) = A (B + C) = A (B C) = A (B C) = (A B) (A C)
= A B + A C = (A B) + (A C)
= (x y) + (x z)
117
AB
ile
Hseyin BLG
olup soldan dalma zellii vardr. arpma ileminin deime zellii ve toplama zerine soldan
dalma zellii varsa, sadan dalma zellii de vardr, nk her
(x + y) z = z (x + y)
x, y, z N
iin:
(arpmann deime zellii olduundan)
= (z x) + (z y)
(arpmann soldan dalma zellii olduundan)
= (x z) + (y z)
(arpmann deime zellii olduundan)
Sonu olarak; Altrma(4) ile birlikte, arpma ileminin toplama zerine (soldan ve sadan) dalma
zellii olduunu syleyebiliriz.
6.)
a, b, c N
olsun.

ab
ve

ac
ise

a(b + c)
olduunu ve
(b + c) a = (b a) + (c a)
olduunu
gsterin.
zm:

ab = b = ak1

ac = c = ak2
Taraf tarafa toplarsak:
Ayrca
7.)
olacak ekilde
k1 N
var,
k1 = b a,
olacak ekilde
k2 N
var,
k2 = c a
b + c = (ak1 ) + (ak2 ) = a(k1 + k2 )

= k1 + k2 N olup a(b + c).
(b + c) a = k1 + k2 = (b a) + (c a)
elde edilir.

x, y, z N ve y 6= 0 olsun. Bu durumda (yz)(xy) ve z x ise (xy) (yz) = x z
olduunu gsterin.
zm:

(yz)(xy) = xy = (yz)k1 olacak ekilde k1 N var, k1 = (xy) (yz),

z x = x = zk2 olacak ekilde k2 N var, k2 = x z
imdi,
y 6= 0
olduundan
xy = (yz)k1 = xy = (zk1 )y = x = zk1

elde edilir. Yani
k1 = x z
olmaldr. Buradan
k1 = k2 ,
118
yani
(xy) (yz) = x z
bulunur.
Blm 11
Tmevarm lkesi
Tmevarm lkesi:
tanml olsun. Eer
a N olmak zere Na = { x N : x > a } kmesi zerinde bir P (n) ak nermesi
P (a) nermesi doruysa ve P (k) doru iken P (k + 1) de doruysa; baka bir deyile
P (k) = P (k + 1)
nermesi doruysa o zaman her
n Na
iin
rnek 11.1 Tmevarm yntemiyle her
P (n)
dorudur.
16nN
iin
1 + 2 + + n =
olduunu gsterelim.
taraf da
k+1
1'e
P (n)
nermesi 1
eit olduunudan
P (k + 1)
iin
P (k)
nN
iin
olsun.
n=1
iin eitliin her iki
iin doru olduunu kabul edip
doru olsun.
k(k + 1)
k(k + 1)
= 1 + 2 + + k + (k + 1) =
+ (k + 1)
2
2

k
= 1 + 2 + + (k + 1) = (k + 1)
+1
2
(k + 1)(k + 2)
= 1 + 2 + + (k + 1) =
2
de dorudur. Tmevarmdan dolay her
rnek 11.2 Her

30
+ 2 + + n = n(n + 1)/2
dorudur. imdi de nermenin
iin doru olduunu gsterelim.
1 + 2 + + k =
olup
P (1)
n(n + 1)
2

3(4n 1)
16nN
olduunu gsterelim.
iin
P (n)
P (n)
dorudur.
nermesi

3(4n 1)
olsun.
n=0
olup nerme dorudur. imdi

3(4k 1) = m N, (4k 1) = 3m
= 4k+1 1 = 4 4k 1 = 4(3m + 1) 1 = 12m + 3 = 3(4m + 1)

k+1
olup 4m+1 de bir doal say olduundan 3(4
1) dir. Yani P (k) = P (k+1) dorudur. Tmevarmdan, her
nN
iin
P (n)
dorudur.
119
Blm 11. Tmevarm lkesi
rnek 11.3 Her
iin
9 < 27
36nN
n2 < 3n
n2 + 2n + 1 olup
p(n) = 2n2 2n 1
imdi
n2 < 3n
iin
olduunu gsterelim.
olup nerme dorudur. imdi
olduunu gsterelim.
(n + 1)2
Hseyin BLG
iin
nermesi
n>3
2
iin n + 2n + 1
3n2 yani
<
n2 < 3n
doru olduunu kabul edip
olsun. Eitsizliin her iki tarafn 3 ile arparsak
2n2 2n 1
>0
olsun.
n=3
P (n + 1)'in
doru
3n2 < 3n+1
elde ederiz.
olduunu gstereceiz.
polinomunun kkleri
n1,2 =
olup byk kk
P (n)'in
P (n)
den kktr.(
3 1.7
12
1 3
=
2
alnrsa) Polinom kkler dnda pozitif olduundan
n>3
p(n) > 0 dr. Yani P (n) = P (n+1) dorudur. Tmevarmdan, her 3 6 n N iin P (n) dorudur.
yi Srallk lkesi: Doal saylar kmesinin bo olmayan her alt kmesinin (bilinen
bantsna
gre) bir en kk eleman vardr.
Teorem 11.4 Tmevarm ilkesi ile iyi srallk ilkesi birbirine denktir.
spat: (Tmevarm
T N
alalm. Yeni bir
kmesini aadaki gibi tanmlayalm:
S = {x N :
Her
tT
iin
06t
olacandan (nk
0,
Her
ortak bir eleman varsa bu eleman
imdi
ST =
sS
halde
s+1 6 t
olmamasyla eliir. O halde

spat: (yi srallk
olmak zere
x 6 t}.
0S
dir. Eer
ise ve
olup;
S =N
olup
tT
s<t
herhangibir eleman ise
Na = { x N : x > a }
ST =
ise P (n)
olmaldr. O zaman
ile
: n S
T =
nermesi her
olur ve bu da
P (n)
nN
T 'nin
bo
iyi sraldr.
P (n)
kmesinde tanml bir
doru olsun.
olmaldr. O
Tmevarm) yi srallk ilkesinin doru olduunu kabul edelim.
P (k) = P (k + 1)
olsun ve
S T 6=
iin
nin en kk elemandr ve tek trl belirlidir.
s S = s + 1 S
iin doru olur (tmevarmdan). O halde
tT
doal saylarn en kk eleman)
T 'nin
dir. Yani
=
6
yi srallk) Tmevarm ilkesinin doru olduunu kabul edelim ve
ak nermesi verilsin.
P (a)
a N
doru
nermelerinin doru olduu doal saylarn kmesine
diyelim.
S = { n Na : P (n)
S Na
olduu aktr. Biz
Na \ S 6=
yanltr.
S = Na
olduunu gstereceiz.
olur. O halde, iyi srallk ilkesinden,
t1 S
elikidir. O halde
olup
k = t1
Na = S
doru } .
alnrsa
S 6= Na
Na \ S 'nin
olduunu kabul edelim. O zaman
bir en kk eleman
P (k) = P (k + 1)
olacandan
P (t)
vardr. Yani
P (t)
doru olur. Bu bir
dir.
120
Hseyin BLG
ALITIRMALAR
1.) Her
2.) Her
3.)
N+ iin
n>5
n1
X
xr =
xn 1
x1
olduunu gsteriniz. (x
r=0
2
n
iin n < 2 olduunu gsteriniz. (n
6= 1
bir reel saydr.)
N.)
n N olmak zere 6n+1 biiminde yazlan bir doal saynn karesinin 1 eksiinin 24 ile blndn
gsterin.
4.)
{ an }
dizisinin genel terimi
(pucu:
an+1 + an
5.) Her
nN
7.)
nN
olsun. Her
n N
iin
5|an
olduunu gsteriniz.
ifadesini kullann.)
iin
n
X
r=1
6.) Her
an = 32n+4 22n
1
r(r + 1) = n(n + 1)(n + 2)
3
olduunu gsteriniz.
1
1
1
1
n
+
+
+ +
=
12 23 34
n(n + 1)
n+1
iin
olduunu gsteriniz.
a > 1 reel says ve her n pozitif tamsays iin (1 + a)n > 1 + na olduunu gsterin. (Bu eitsizlie
Bernoulli Eitsizlii denir.)

8.) Tmevarmla
9.) Tmevarmla
36n 1 (mod 7)
10.)
3n + 4n 6 5n
11.) Her
n N+
elemanl bir kmenin
nermesi
iin
2n
X
n'nin
2n
tane alt kmesinin olduunu gsteriniz.
olduunu gsteriniz.
hangi deerleri iin dorudur. spatlaynz.
(1)r r3 = n2 (4n + 3)
olduunu gsteriniz.
r=1
1 22 + 2 32 + + n(n + 1)2 =
12.)
n N
iin
13.)
n > 0
doal says iin
14.) Tmevarmla her
15.) Tmevarmla her
16.) Her
n>1
n(n + 1)(n + 2)(3n + 5)

12
midir? Neden?
3n+3 44n+2 saysnn 11'e tam blndn gsterin.

n
Y
1 2n
2r 1
= n
olduunu gsteriniz.
n > 1 iin
r
2
n
n>2
r=1
n
Y
iin
doal says iin
r=2
n
X
2n
r2
=
2
r 1
n+1
olduunu gsteriniz.
(k + 1)2k1 = n 2n
olduunu gsterin.
k=1
17.)
n>1
18.) Her
olmak zere;
16nN
20.) Her
36nN
iin
12
saysnn 11'e tam blndn tmevarmla gsterin.
n2
n(n + 1)
+ +
=
olduunu
13 35
(2n 1)(2n + 1)
2(2n + 1)

1 6 n N iin 6 n(2n + 1)(7n + 1) olduunu gsterin.
iin
19.) Tmevarmla her
12n + 10
+
22
2n > 2n + 1
olduunu tmevarmla gsterin.
121
gsterin.
Hseyin BLG
BAZI ALITIRMALARIN ZMLER
zm (1.)
P (n)
nermesi
n1
X
xn 1
x1
xr =
r=0
0
X
olsun.
xr = x0 = 1
n=1
x1 1
=1
x1
ve
r=0
olup
P (1)
dorudur. imdi
P (n)
n
X
in doru olduunu kabul edelim. imdi
xr =
r=0
olup
P (n + 1)
zm (3.)
iin

24 0
n1
X
!
xr
+ xn =
r=0
dorudur. Tmevarmdan dolay her
(6n + 1)2 1 = 36n2 + 12n
olup
P (1)
iin
dorudur. imdi
iin
xn 1
xn+1 1
+ xn =
x1
x1
16nN
dir. O halde
P (n)
n>1
P (n)
iin
P (n)
nermesi
dorudur.

24 (36n2 + 12n)
olsun.
n=0
in doru olduunu kabul edelim. O halde
36n2 + 12n = 24 k
olacak ekilde bir
kN
vardr. imdi
36(n + 1)2 + 12(n + 1) = 36n2 + 72n + 36 + 12n + 12 = |36n2{z

+ 12n} +24(3n + 2) = 24(k + 3n + 2)
24k
olup
k + 3n + 2 N
olduundan
P (n + 1)
nN
iin
dorudur.
zm (6.)
P (n)
nermesi
n
X
r=1
1
n
=
r(r + 1)
n+1
0
X
r=1
olup
P (0)
dorudur.
n+1
X
r=1
olup
P (n)
1
=
r(r + 1)
P (n + 1)
olsun.
n=0
iin
1
0
=0=
r(r + 1)
0+1
in doru olduunu kabul edelim. imdi,
n
X
r=1
1
r(r + 1)
!
+
1
n
1
n+1
=
+
=
(n + 1)(n + 2)
n + 1 (n + 1)(n + 2)
n+2
122
nN
iin
P (n)
dorudur.
P (n)
P (n)
zm (7.)
Hseyin BLG
(1 + a)n > 1 + na
nermesi
olsun.
1+a>1+a
olup
P (1)
dorudur. imdi
P (n)
in doru olduunu kabul edelim. Buradan:
(1 + a)n+1 = (1 + a)n (1 + a)
> (1 + na)(1 + a)
= 1 + (n + 1)a + na2
> 1 + (n + 1)a
olup
P (n + 1)
Q(n)
ve
in doru olduu gsterilir. Tmevarmdan dolay her
En , n
zm (8.)
nermesi
a 6 En
elemanl bir kmeyi gstersin.
|P (En )| = 2n
|P (E0 )| = 1 =
imdi
(nk
olsun. imdi
20 olduundan
olmak zere
Q(0)
n=0
P (En )
ise
de
E0 =
nermesi dorudur.
En+1 = En { a }
En
na2 > 0)
n N+
iin
P (n)
dorudur.
in kuvvet kmesi olsun. Bu durumda
olup bokmenin kuvvet kmesi
Q(n)
doru olsun, yani
|P (En )| =
{}
dir
2n olsun.
yazalm. Bu durumda
P (En+1 ) = P (En ) { X { a } : X P (En ) }

eitlii vardr. Bu birleim ayrktr ve bu iki kmenin eleman saylar ayndr; yani
2n
dir. O halde
|P (En+1 )| = 2n + 2n = 2n+1
olup
Q(n + 1)
zm (10.)
in doru olduu gsterilir. Tmevarmdan dolay her
P (n)
3n + 4n 6 5n
nermesi
olsun.
n=2
2
iin: 3
42
imdi
3 3n < 5 3n
ve
4 4n < 5 4n
= 25 6
52 olup
olsun.
P (2)
n>2
dorudur.
nN
iin
Q(n)
dorudur.
iin nermenin doru olduunu gsterelim.
P (n)
doru olsun; yani
3n + 4n 6 5n
olsun.
olacandan
3n+1 + 4n+1 = 3 3n + 4 4n < 5 3n + 5 4n = 5(3n + 4n ) 6 5 5n = 5n+1

olup
P (n + 1)
in doru olduu gsterilmi olur. Tmevarmdan dolay her
dorudur.
zm (11.)
P (n)
nermesi
2n
X
(1)r r3 = n2 (4n + 3)
olsun.
n=1
iin
r=1
2
X
(1)r r3 = 1 + 8 = 7
r=1
123
ve
12 (4 + 3) = 7
2 6 n N
iin
P (n)
olup
P (1)
dorudur.
P (n)
doru olsun. O halde:
2(n+1)
Hseyin BLG
2n
X
(1)r r3 =
r=1
!
(1)r r3
+ (1)2n+1 (2n + 1)3 + (1)2n+2 (2n + 2)3
r=1
= (4n3 + 3n2 ) (2n + 1)3 + (2n + 2)3

= (4n3 + 3n2 ) (8n3 + 12n2 + 6n + 1) + (8n3 + 24n2 + 24n + 8)
= 4n3 + 15n2 + 18n + 7 (I)
ifadesi elde edilir. imdi de
n2 (4n + 3)
ifadesinde
yerine
n+1
yazlrsa:
(n + 1)2 (4n + 7) = (n2 + 2n + 1)(4n + 7)

= 4n3 + 15n2 + 18n + 7 (II)
olup (I)=(II) olduundan
zm (14.)
P (n)
P (n + 1)
nermesi

n
Y
2r 1
1 2n
= n
r
2
n
olsun.
n=1
n N+
iin
P (n)
dorudur.
iin
r=1

1
Y
1
1 2
2r 1
= =1=
r
1
2 1
r=1
olup
P (1)
dorudur. imdi
n+1
Y
r=1
P (n)
doru olsun.
2r 1
=
r
n
Y
2r 1
r
r=1

2(n + 1) 1
1 2n 2n + 1
= n
n+1
2
n n+1
(2n)!(2n + 1)
= n
(I)
2 n! n!(n + 1)
ifadesi elde edilir. imdi de nermedeki eitliin sa tarafndaki ifadede
yerine
n+1
yazlrsa:

2n + 2
(2n + 2)!
= n+1
n+1
n+1
2
2
(n + 1)!(n + 1)!
2(n + 1)(2n + 1)(2n)!
=
2 2n (n + 1)(n + 1)n! n!
(2n + 1)(2n)!
= n
(II)
2 (n + 1)n! n!
1
olup (I)=(II) olduu grlr. Yani
P (n + 1)
dorudur.
124
n N+
iin
P (n)
Blm 12
Tamsaylar
NN
(a, b), (c, d) N N
kmesinde her
iin
(a, b) (c, d) a + d = b + c
eklinde tanmlanan
bantsn ele alalm. Bu bantnn bir denklik bants olduu kolaylkla
gsterilebilir. O halde bu bant

snfn
(a, b)
NN
kmesini denklik snarna ayrr.
(a, b)
elemannn denklik
(a, b)
denklik snfna bir
ile gsterelim. Bir ka rnek verelim:
(3, 1) = { (x, y) N N : (x, y) | (3, 1) }

= { (x, y) N N : x + 1 = y + 3 }
= { (2, 0), (3, 1), (4, 2), . . . } .
(0, 4) = { (x, y) N N : (x, y) | (0, 4) }
= { (x, y) N N : x + 4 = y }
= { (0, 4), (1, 5), (2, 6), . . . } .
Tanm 12.1
tamsay
(a, b) N N
olmak zere
denir. Bu durumda, mesela,
(a, b)'nin
(1, 0), (3, 9)
bantsna gre olan
birer tamsaydr. Tamsaylar kmesi
Tamsaylarda Toplama ve arpma
Tanm 12.2
x, y Z
ve
x = (a, b), y = (c, d)
olsun. Bu durumda
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d)
iki tamsaynn toplam
denir. Ayrca
x y = (a, b) (c, d) = (ac + bd, ad + bc)

iki tamsaynn arpm

125
denir.
ile gsterilir.
Blm 12. Tamsaylar
Hseyin BLG
Toplama leminin zellikleri:
a, b, c, d N
a + c, b + d N
1.)
Z, +
ilemine gre kapaldr, nk
2.)
Z, +
ilemine gre birlemeli ve deimelidir. nk,
ise
dir.
x = (a, b), y = (c, d)
ise
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d) = (c + a, d + b) = (c, d) + (a, b) = y + x.

Ayrca
z = (e, f ) Z
ise
(x + y) + z = ((a + c) + e, (b + d) + f ) = (a + (c + e)), (b + (d + f )) = x + (y + z).

3.)
Z'de
+ ileminin birim eleman her
yN
iin
(y, y)
dir. nk her
(a, b) Z
iin
(a, b) + (y, y) = (a + y, b + y) = (a, b)

olur nk
gibi
(a + y) + b = (b + y) + a dr. Toplamann birim eleman 0 ile gsterilir ve (0, 0) alnabilecei
(1, 1), (2, 2), . . .
4.) Her
alnabilir.
x = (a, b) Z
tamsaysnn + ilemine gre tersi
(b, a)
dr, nk
(a, b) + (b, a) = (a + b, b + a) = (0, 0).

Bu eleman
ile gsterilir.
arpma leminin zellikleri:

1.)
Z,
ilemine gre kapaldr, nk
a, b, c, d N
2.)
Z,
ilemine gre birlemeli ve deimelidir. nk,
ise
ac + bd, ad + bc N
dir.
x = (a, b), y = (c, d)
ise
x y = (a, b) (c, d) = (ac + bd, ad + bc) = (ca + db, cb + da) = (c, d) (a, b) = y x.
Ayrca
z = (e, f ) Z
ise
(xy)z = (ac + bd, ad + bc) (e, f ) = (ace + bde + adf + bcf, acf + bdf + ade + bce) . . . . . . (I)
x(yz) = (a, b) (ce + df, cf + de) = (ace + adf + bcf + bde, acf + ade + bce + bdf ) . . . . . . (II)
olup (I)=(II) olduu grlr.
3.) Birim eleman bulalm. Her
(x, y) Z
iin
(x, y) (a, b) = (x, y)

olacak ekilde
(a, b) Z
aryoruz.
(x, y) (a, b) = (x, y) = (xa + yb, xb + ya) = (x, y)

= (xa + yb, xb + ya) (x, y)
= (xa + yb) + y = (xb + ya) + x
= xa + y(b + 1) = x(b + 1) + ya
126
Blm 12. Tamsaylar
Hseyin BLG
imdi en son denklemin her
a=b+1
x, y
iin doru olmas iin
ve
y 'nin
katsaylar eit olmaldr. O halde
dir. Buradan birim eleman
(a, b) = (b + 1, b) = (1, 0)
bulunur.
4.) arpma ileminin toplama zerine dalma zellii vardr.
x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f )
x(y + z) = (a, b) (c + e, d + f ) = (ac + ae + bd + bf, ad + af + bc + be)
alalm.
. . . . . . (I)
xy + xz = (ac + bd, ad + bc) + (ae + bf, af + be) = (ac + bd + ae + bf, ad + bc + af + be) . . . . . . (II)
olup (I)=(II) olduundan soldan dalma zellii gsterilmi olur. arpma ilemi deimeli olduundan
sadan dalma zellii de vardr.
Teorem 12.3
x, y, z Z
(a)
spat (a):
olsun.
x + z = y + z x = y
x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f )
(b)
xz = yz, z 6= 0 x = y
alalm.
x + z = y + z (a, b) + (e, f ) = (c, d) + (e, f )

(a + e, b + f ) = (c + e, d + f )
(a + e, b + f ) (c + e, d + f )
(a + e) + (d + f ) = (b + f ) + (c + e)
a + d = b + c (a, b) (c, d)
(a, b) = (c, d) x = y
spat (b):
z 6= 0
olduundan
e 6= f
olmaldr.
xz = yz (ae + bf, af + be) = (ce + df, cf + de)

(ae + bf, af + be) (ce + df, cf + de)
ae + bf + cf + de = af + be + ce + df
e(a + d) + f (b + c) = e(b + c) + f (a + d)
a + d = b + c
(nk e 6= f )
(a, b) (c, d) (a, b) = (c, d) x = y

Teorem 12.4
(a)
(a, b) Z
ve
kN
olmak zere:
(a, b) = (x + k, x) a = b + k
127
Blm 12. Tamsaylar
Hseyin BLG
(b)
(a, b) = (x, x) a = b
(c)
(a, b) = (x, x + k) b = a + k
Sonu 12.5
(a, b) Z
olsun.
(a)
a>b
ise
(a, b) = (a b, 0)
(b)
a=b
ise
(a, b) = (0, 0)
(c)
a<b
ise
(a, b) = (0, b a)
Tanm 12.6
(a)
a > b
(a, b) Z
ise
(a, b) = (a b, 0)
tamsaylar kmesi
(b)
a<b
ise
olsun.
Z+
Z
pozitif tamsay
ab
ile gsterilir. Pozitif
(b a)
ile gsterilir. Negatif
denir ve
ile gsterilir.
(a, b) = (0, b a)
tamsaylar kmesi
tamsaysna
tamsaysna
negatif tamsay
denir ve
ile gsterilir.
Tanmdan da anlalaca gibi
ve
nin durumuna gre bir tamsay negatif, pozitif veya sfrdr; ama
bunlardan sadece bir tanesidir. O halde aadaki ayrk birleimi yazabiliriz:
Z = Z { 0 } Z+
Tanm 12.7
x, y
iki tamsay ise
x + (y)
tamsaysna
ile
nin
fark
denir ve ksaca
xy
ile
gsterilir.
rnek 12.8
4 = (4, 0)
x+4=3
denkleminin zmnn
x = 1
olduunu gsterelim.
x = (a, b), 3 = (3, 0)
ve
alalm.
x + 4 = 3 = (a, b) + (4, 0) = (3, 0)

= (a + 4, b) = (3, 0)
= (a + 4, b) (3, 0)
= a + 4 = b + 3 = (a + 1) + 3 = b + 3 = a + 1 = b
= x = (a, b) = (a, a + 1) = (0, 1) = 1
rnek 12.9
3x 11 = 7
denkleminin zmnn
128
x = 6
olduunu gsterelim.
x = (a, b), 3 =
Blm 12. Tamsaylar
(3, 0), 11 = (11, 0)
ve
Hseyin BLG
7 = (7, 0)
alalm. O zaman
11 = (0, 11)
olur.
3x 11 = 7 = 3x + (11) = 7
= (3, 0) (a, b) + (0, 11) = (7, 0)
= (3a, 3b) + (0, 11) = (7, 0)
= (3a, 3b + 11) = (7, 0)
= (3a, 3b + 11) (7, 0)
= 3a = (3b + 11) + 7 = 3b + 18 = 3a = 3(b + 6) = a = b + 6
= x = (a, b) = (b + 6, b) = (6, 0) = 6
Tamsaylarda Sralama
Tanm 12.10 Tamsaylarda
kk olma
bantsn
x = (a, b) Z
ve
y = (c, d) Z
olmak zere
x < y a + d < b + c
eklinde tanmlayalm ve x
6 y x < y
veya
x = y
eklinde yazalm. Bu durumda
bir tam sralama bants olduu kolaylkla gsterilebilir.
Not 12.11 Bir
t = (a, b) Z
x<y
yerine bazen
y>x
6 bantsnn
yazlr.
alalm.
pozitif
a > b (a, b) > (0, 0) t > 0
negatif
a < b (a, b) < (0, 0) t < 0
Benzer ekilde
Ayrca
k N+ , t = (k, 0)
pozitif
ve
negatif
k N+ , t = (0, k)
olduu kolaylkla grlr.
Teorem 12.12
spat:
x, y, z, w, t Z
olsun.
(a)
x < y x + z < y + z
(c)
t>0
ise
spat boyunca
xt > yt x > y
(b)
x < y, z < w = x + z < y + w
(d)
t<0
x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ), w = (g, h)
129
ise
xt > yt x < y
alalm.
Blm 12. Tamsaylar
Hseyin BLG
spat (a)
x < y (a, b) < (c, d) a + d < b + c

(a + d) + (e + f ) < (b + c) + (e + f )
(a + e) + (d + f ) < (b + f ) + (c + e)
(a + e, b + f ) < (c + e, d + f )
(a, b) + (e, f ) < (c, d) + (e, f )
x + z < y + z
spat (b)
x < y, z < w = (a, b) < (c, d)
ve
(e, f ) < (g, h)
= a + d < b + c
ve
e+h<f +g
= (a + d) + (e + h) < (b + c) + (f + g)
(Eitsizlikler topland)
= (a + e) + (d + h) < (b + f ) + (c + g)
= (a + e, b + f ) < (c + g, d + h)
= (a, b) + (e, f ) < (c, d) + (g, h)
= x + z < y + w
spat (c)
t>0
olduundan, en az bir
k N+
iin
t = (k, 0)
dr.
yt < xt (c, d) (k, 0) < (a, b) (k, 0)

(ck, dk) < (ak, bk)
ck + bk < dk + ak k(c + b) < k(d + a)
c + b < d + a
(nk
k 6= 0)
(c, d) < (a, b) y < x

spat (d)
t<0
olduundan, en az bir
k N+
iin
t = (0, k)
dr.
yt < xt (c, d) (0, k) < (a, b) (0, k)

(dk, ck) < (bk, ak)
dk + ak < ck + bk k(a + d) < k(b + c)
a + d < b + c
(nk
k 6= 0)
(a, b) < (c, d) x < y
130
Blm 12. Tamsaylar
Hseyin BLG
ALITIRMALAR
1.) Aadaki nermelerden hangisi neden dorudur?

(a)
(0, 0) (0, 0)
(b)
(0, 0) (1, 1)
(c)
zm: (a)
(0, 0) (0, 0),
nk
0 + 0 = 0 + 0.
zm: (b)
(0, 0) (1, 1),
nk
0 + 1 = 1 + 0.
zm: (c)
(0, 0) = (1, 1),
nk
0 + 1 = 1 + 0.
zm: (d)
(2, 1) (2, 1)
2.)
a, b N
(a)
(a, a) (b, b)
yanltr, nk
(0, 0) = (1, 1)
(2, 1)
(d)
denklik snf olup
(2, 1) (2, 1)
(2, 1)
bir elemandr.
olduuna gre aadaki nermelerin doru olduunu gsterin.

(b)
(a + 1, a) (b + 1, b)
(c)
(a, b) (a, b)
(a + 1, b + 1) (a, b)
zm: (a)
a+b=b+a
zm: (b)
(a + 1) + b = a + (b + 1)
olduundan
(a + 1, a) (b + 1, b)
dir.
zm: (c)
(a + 1) + b = (b + 1) + a
olduundan
(a + 1, b + 1) (a, b)
dir.
olduundan
dir.
3.) Aadaki tamsaylar en sade ekilde yazn.

(a)
(a, b) + (b, a)
(b)
(a, 0) + (b, 0)
(c)
(a, a 1) (a, a 2)
zm: (a)
(a, b) + (b, a) = (a + b, b + a) = (0, 0) = 0.
zm: (b)
(a, 0) + (b, 0) = (a + b, 0) = a + b.
(d)
(0, a) (0, a + 1)
zm: (c)
(a, a 1) (a, a 2) = (a2 + (a 1)(a 2), a(a 2) + (a 1)a)

= (2a2 3a + 2, 2a2 3a)
= (2, 0) = 2
zm: (d)
(0, a) (0, a + 1) = (a2 + a, 0) = a2 + a.
4.)
a, b, x, r N
(a)
(a + x, a) = (x + 1, 1)
olsun. Aadaki eitlikleri gsterin

(b)
(a, b) + (r, r) = (a, b)
(c)
(a, b) (r, r) = (r, r)
zm: (a)
(a + x) + 1 = a + (x + 1) = (a + x, a) (x + 1) = (a + x, a) = (x + 1, 1)
zm: (b)
(a, b) + (r, r) = (a + r, b + r) = (a, b),
zm: (c)
(a, b) (r, r) = (ar + br, ar + br) = (r, r),
nk
131
(a + r) + b = (b + r) + a.
nk
(ar + br) + r = (ar + br) + r.
Blm 12. Tamsaylar
5.)
(a, b) + (x, y) = (c, d)
zm:
Hseyin BLG
ise
(x, y) = (c + b, d + a)
olduunu gsterin.
(a, b) + (x, y) = (c, d) = (a + x, b + y) = (c, d)

= (a + x, b + y) (c, d)
= (a + x) + d = (b + y) + c
= x + (d + a) = y + (c + b)
= (x, y) (c + b, d + a)
= (x, y) = (c + b, d + a)
6.)
(a, b) (s, m)
(a)
(a + c, b + d) (s + t, m + n)
ve
(c, d) (t, n)
zm: (a)
ise aadaki denklikleri gsterin

(b)
(ac + bd, ad + bc) (st + mn, sn + mt)
(a, b) (s, m) = a + m = b + s
(c, d) (t, n) = c + n = d + t
= (a + m) + (c + n) = (b + s) + (d + t)
= (a + c) + (m + n) = (b + d) + (s + t)
= (a + c, b + d) (s + t, m + n)
zm: (b)
(a, b) (s, m) = (a, b) = (s, m)

(c, d) (t, n) = (c, d) = (t, n)
= (a, b) (c, d) = (s, m) (t, n)
= (ac + bd, ad + bc) = (st + mn, sn + mt)
= (ac + bd, ad + bc) (st + mn, sn + mt)
7.)
(3) + (2) = 5
zm:
olduunu gsterin.
3 = (3, 0), 2 = (2, 0)
alalm. O zaman
3 = (0, 3), 2 = (0, 2)
olur.
(3) + (2) = (0, 3) + (0, 2) = (0, 5) = 5

olup sonu bulunur.
8.)
(3) (2) = 6
zm:
olduunu gsterin.
3 = (3, 0), 2 = (2, 0)
alalm. O zaman
3 = (0, 3), 2 = (0, 2)
(3) (2) = (0, 3) (0, 2) = (6, 0) = 6

olup sonu bulunur.
132
olur.
Blm 12. Tamsaylar
9.) Her
x, y Z
zm:
iin
Hseyin BLG
(x) + (y) = (x + y)
x = (a, b), y = (c, d)
olduunu gsterin.
alalm. O zaman
x = (b, a), y = (d, c)
(x) + (y) = (b, a) + (d, c) = (b + d, a + c)
olur.
(I)
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d)
= (x + y) = (b + d, a + c)
(II)
olup (I)=(II) olduundan eitlik dorudur.
10.) Her
x, y Z
zm:
x = (a, b), y = (c, d)
iin
(x) + y = (x + (y))
alalm. O zaman
olduunu gsterin.
x = (b, a), y = (d, c)
(x) + y = (b, a) + (c, d) = (b + c, a + d)
olur.
(I)
x + (y) = (a, b) + (d, c) = (a + d, b + c)

= (x + (y)) = (b + c, a + d)
(II)
olup (I)=(II) olduundan eitlik dorudur.
11.) Her
x, y Z
zm:
x = (a, b), y = (c, d)
iin
x (y) = x + y
olduunu gsterin.
alalm. O zaman
y = (d, c)
olur. Ayrca
(y) = (c, d)
olur.
x (y) = x + ((y)) = (a, b) + (c, d) = x + y

elde edilir.
12.) Her
x, y Z
zm:
x = (a, b), y = (c, d)
iin
(x) (y) = x y
olduunu gsterin.
alalm. O zaman
x = (b, a), y = (d, c)
olur.
(x)(y) = (b, a) (d, c) = (bd + ac, bc + ad) = (ac + bd, ad + bc) = (a, b) (c, d) = xy
elde edilir.
13.)
1 < (s, t) < 1
zm:
ise
s=t
1 < (s, t) < 1
olduunu gsterin.
nermesi 1
< (s, t)
ve
(s, t) < 1
anlamndadr.
1 = (0, 1)
alalm. imdi
1 < (s, t) = (0, 1) < (s, t) = t < s + 1 = t + 1 6 s + 1

(s, t) < 1 = (s, t) < (1, 0) = s < t + 1 = s + 1 6 t + 1
133
ve
1 = (1, 0)
Blm 12. Tamsaylar
olup buradan
t + 1 = s + 1,
Hseyin BLG
s=t
yani
14.) Aadaki ak nermelerin

(a)
x+2<7
(b)
bulunur.
Z'deki
x+2>x
zmlerini teoremleri kullanarak bulun.
(c)
x 2 < 4 2x
{x Z : x < 5}
zm: (a)
x + 2 < 7 = x + 2 < 5 + 2 = x < 5
olup zm kmesi
zm: (b)
x + 2 > x = x + 2 > x + 0 = 2 > 0
olup bu nerme yanltr. zm kmesi
zm: (c)
dir.
dir.
x 2 < 4 2x = x + (2) + 2 < 4 2x + 2 = x < 2x + 6

= x + (2x) < 2x + 6 + 2x = x < 6
olup zm kmesi
{x Z : x < 6}
15.) Her
x, y Z
zm:
x = (a, b), y = (c, d)
iin
dr.
x y = 0 = x = 0
veya
y=0
olduunu gsterin.
alalm. imdi
x y = 0 = (a, b) (c, d) = 0 = (ac + bd, ad + bc) = (0, 0) = (ac + bd, ad + bc) (0, 0)
olup buradan
ac + bd = bc + ad

ise)
ac + bd = bc + ad
x=0
veya
y=0
elde edilir. imdi
a 6= b
ise (yani
x 6= 0
ise)
ac + bd = bc + ad
olmas
c = d olmasdr (yani x 6= 0 = y = 0 dr). Benzer ekilde c 6= d ise (yani y 6= 0

olmaldr.
134
a=b
olmasdr (yani
y 6= 0 = x = 0
dr). Yani
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
MT108 SOYUT MATEMATK II DERS RNEK YARIYIL SONU SINAVI
1.) 5 elemanl bir kmeden 2 elemanl bir kmeye ka tane rten fonksiyon yazlabilir? (pucu: Sabit
olmayan fonksiyon rtendir.)
120
2.)
25
f : R R, f (x) = cos x
(1, 1]
A
3.) Bir
ve
A = (0, 2]
(a + 1)(b + 2)
2
A=N
4.) Rasyonel saylarda tanmlanan
Kapal deil
5.) Btn kmeler zerinde tanmlanan
Kapal deil
ilemi kapal ise
A=
a b = a2 + b2 1
Birleme z. yok
(Z, )
AB =AB
(Z, )
p :Abelyen
7.)
Hibiri
(0, 1]
Hibiri
aadakilerden hangisi olabilir?
A = Q
Hibiri
Hibiri
Hibiri
Hibiri
ilemi iin hangisi dorudur?
Baz elemanlarn tersi var
ilemi iin hangisi dorudur?
Deime zellii yok
6.) Aadaki sistemlerden hangisi abelyen gruptur? (a
Q+
Birim eleman var
Birleme z. var
30
f (A) =?
(1, 1)
ab=
A=Z
ise
[1, 1)
kmesinde
32
b = a + b 3,
(Q, 4)
Birim el. var
a4b = 2a + 2b)
(R \ { 1 } , +)
olmayan bir grup ayn zamanda monoiddir ve
q :Monoid
olup yargrup olmayan
sistemler vardr nermeleri iin:
p, q :
p, q :
Yanl
Doru
p:
Yanl,
q:
Doru
p :Doru, q :
Yanl
Hibiri
ilemi olsun. (A, ) monoid deil ise aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
N
(A, ) yargruptur Birim el. vardr
(A, ) grup deil Birleme z. vardr Hibiri
8.) A'da tanml bir
9.)
p :Sonsuz
her kme saylamazdr ve
q :ki
saylabilir kmenin kesiimi saylabilirdir nermeleri
iin:
N
10.)
p:
Yanl,
q:
olsun.
Doru
p, q :
Yanl
p, q :
Doru
p :Doru, q :
Yanl
Hibiri
A sonlu bir kme ve C saylabilir sonsuz ise B iin hangisi kesinlikle dorudur?
N
saylabilirdir
sonsuzdur
saylabilir sonsuzdur
Hibiri
sonludur
eklinde iaretleyiniz. Bu sayfadaki her soru 5 puandr.
Drt yanl bir doruyu gtrr. Dier sayfaya geiniz
135
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
11 (a) Saylabilir Sonsuz Kme tanmn yazn (5p).

(b) Tmevarmla her
12.) Her
x, y N
x, y, z Z
13.)
NOT:
iin
ve
nN
iin

11 (44n+2 3n+3 )
x y = 0 = x = 0
z 6= 0
olsun.
veya
y=0
xz = yz x = y
olduunu gsterin. (15p)
olduunu gsterin. (15p)
nermesini ispatlayn. (15p)
BAARILAR
Sre 80 dakikadr.
CEVAP 11
(a) Tanm: Doal saylar kmesi ile egl olan kmelere saylabilir sonsuz kme denir.

spat (b): P (n) nermesi 11 (44n+2 3n+3 ) olsun. n = 0 iin 11 (16 27) yani 11 (11)
olup
P (0)
ekilde bir
dorudur. imdi
kZ
4n+2
in doru olduunu kabul edelim. O halde 4
P (n)
3n+3
= 11 k
doru
olacak
vardr. imdi
44(n+1)+2 3n+4 = 44n+6 3n+4 = 256 44n+2 3 3n+3 = (253 + 3) 44n+2 3 3n+3
eklinde yazlr.
253 = 23 11
olduundan son ifade:
4n+2
23 11 44n+2 + 3| 44n+2{z
3 3n+3} = 11(23
| 4 {z + 11 k})
N
311k
olup
P (n)
23 44n+2 + 11 k N
olduundan
P (n + 1)
dorudur.
CEVAP 12
spat: x = A, y = B
diyelim.
xy = 0 = A B = = A B = = A B
= A B =
= A =
veya
(nk
sadece
ile
egl
ile egl)
B = = x = A = = 0
veya
y=B==0
CEVAP 13
spat: x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f )
alalm.
z 6= 0
olduundan
e 6= f
olmaldr.
xz = yz (ae + bf, af + be) = (ce + df, cf + de)

(ae + bf, af + be) (ce + df, cf + de)
ae + bf + cf + de = af + be + ce + df
e(a + d) + f (b + c) = e(b + c) + f (a + d)
a + d = b + c
(a, b) (c, d)
(a, b) = (c, d)
x = y
136
(nk e 6= f )
nN
iin
Kaynaka
[1] rneklerle Soyut Matematik, Prof. Dr. Fethi allalp, Birsen Yaynevi, stanbul, 2005.
[2] Soyut Matematik, Prof.Dr. Orhan zer, Prof.Dr. Doan oker, Prof.Dr. Kenan Ta, Bilim
Yaynclk, Ankara, 2009.
[3] Soyut Matematik, Prof.Dr. Ali Dnmez, Sekin Yaynclk, Ankara, 2001.
[4] Soyut Matematik, Sait Akka, H.Hilmi Hacsaliholu, Zht zel, Arif Sabuncuolu, Hacsaliholu Yaynclk, Ankara, 2009.
[5] zml Soyut Matematik Problemleri, Sait Akka, H.Hilmi Hacsaliholu, Zht zel, Arif
Sabuncuolu, Hacsaliholu Yaynclk, Ankara, 2000.
[6] Soyut
Matematik,
Prof.Dr.
Orhan
zer,
T.C.
Anadolu
niversitesi
Yaynlar
No:1062,
http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/a0303.html
[7] Soyut
Matematik,
Malzemeleri,
Prof.Dr.
Timur
Karaay,
Trkiye
Bilimler
Akademisi
http://www.acikders.org.tr/course/view.php?id=20
137
Ulusal
Akders

Ayrık Matematik KahramanMaras

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ayrık Matematik KahramanMaras

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SOYUT MATEMATK

Yrd. Do. Dr. Hseyin BLG

Kahramanmara St mam niversitesi FenEdebiyat Fakltesi

nermeler ve spat Yntemleri

10 Doal Saylarn nas

nerme denir. ner-

gibi harerle gsterilir.

rnek 1.2 Aadaki ifadelerin nerme olup olmadn bulalm:

(a) 2 asal saydr.

doal says iin

asaldr. (Dikkat: 0 doal saydr)

(c) Dzlemde bir genin i alarnn toplam 180 derecedir.

zm: Burada (a) ve (c) doru birer nermedir.

asal olmadndan (b) yanl

(ama bunlardan sadece bir tanesi) olabilen ifadelere

p(x), p(x, y), p(x, y, z), . . .

denir. Ak nermeler deiken

bir reel sayy gstermek zere,

iin nerme dorudur. Yani

dorudur. Aksi halde nerme yanltr.

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

iki nerme olsun.  p ve

nermesi bu nermelerden her ikisi de doru iken doru;

aksi halde yanl olan nermedir. Buna iki nermenin

pq ile gsterilir.  p veya q 

ile gsterilir. (Dikkat: veya kelimesinin Trke'deki kullanl

Tanm 1.6 Bir

nermelerinin doruluk tablosu.

gn 24 saat deildir nermesidir.

Tanm 1.8 Doruluk deeri her zaman ayn olan

sembollerinde birisi ile gsterilir.

gn 24 saattir nermesinin deili

p :Her doal say tektir

nermeleri denktir. Ayrca adaki

ak nerme de denktir: (x reel sayy gstermektedir)

r(x) : x2 < 25,

t(x) : |x| < 5

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

rnek 1.10 Aadaki zelliklere De Morgan Kurallar denir:

Bu zelliklerin doru olduunu tablo ile gsterin: (boluklar doldurun)

Tanm 1.11  p ise

yanl iken yanl; aksi halde doru olan nermedir. Buna

p'ye hipotez q 'ya

gerektirir eklinde de okunur.

tr nermesi dorudur, nk

doru deildir. (Neden?)

nermesi iin yeter kouldur

nermesi iin gerek kouldur

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

(a) Yamur yayor

(b) Bahe slanmyor

(c) Yamur yamyor veya bahe slanyor.

iki ynl koullu nerme

iin gerek ve yeter art

eklinde yazlr.  p ancak ve ancak

Ayrca unu da diyebiliriz:

denk iken doru; aksi halde yanl olan nermedir.

dur eklinde okunur. Doruluk tablosu u ekildedir.

Tablodan da anlalaca gibi aslnda

nin doru olduu aktr. O halde

bir reel sayy gstermek zere her

doru olur. Ancak

nermesi yanltr. Ama,

nermesi doru mudur?

Kahramanmara St mam niversitesi FenEdebiyat Fakltesi

10 Doal Saylarn nas

gibi harerle gsterilir.

rnek 1.2 Aadaki ifadelerin nerme olup olmadn bulalm:

(a) 2 asal saydr.

doal says iin

asaldr. (Dikkat: 0 doal saydr)

(c) Dzlemde bir genin i alarnn toplam 180 derecedir.

asal olmadndan (b) yanl

denir. Ak nermeler deiken

bir reel sayy gstermek zere,

dorudur. Aksi halde nerme yanltr.

iki nerme olsun. p ve

aksi halde yanl olan nermedir. Buna iki nermenin

pq ile gsterilir. p veya q

ile gsterilir. (Dikkat: veya kelimesinin Trke'deki kullanl

Tanm 1.6 Bir

gn 24 saat deildir nermesidir.

Tanm 1.8 Doruluk deeri her zaman ayn olan

gn 24 saattir nermesinin deili

p :Her doal say tektir

nermeleri denktir. Ayrca adaki

ak nerme de denktir: (x reel sayy gstermektedir)

rnek 1.10 Aadaki zelliklere De Morgan Kurallar denir:

Bu zelliklerin doru olduunu tablo ile gsterin: (boluklar doldurun)

Tanm 1.11 p ise

yanl iken yanl; aksi halde doru olan nermedir. Buna

gerektirir eklinde de okunur.

tr nermesi dorudur, nk

nermesi iin yeter kouldur

nermesi iin gerek kouldur

(a) Yamur yayor

(b) Bahe slanmyor

(c) Yamur yamyor veya bahe slanyor.

eklinde yazlr. p ancak ve ancak

Ayrca unu da diyebiliriz:

denk iken doru; aksi halde yanl olan nermedir.

dur eklinde okunur. Doruluk tablosu u ekildedir.

Tablodan da anlalaca gibi aslnda

nin doru olduu aktr. O halde

bir reel sayy gstermek zere her

nermesi yanltr. Ama,

nermelerdeki btn, her, en az bir, baz, hibir gibi kelimelere

ak nermesi verilsin.

rnek 1.17 x tamsays iin

rnek 1.18 x reel says iin

rnek 1.19 x reel says iin

rnek 1.20 n doal says iin

asaldr nermesi yanltr. nk

byk ve 3'n bir tam kat olup asal olamaz.

niceleyicileri ile balayan nermelerin olumsuzlar yledir:

Tanm 1.22 Doru olduu ispatlanm nermelere

verilir. Byle bir teoremin ispatn yapmak iin

nermeleri ayr ayr ispatlanmaldr.

C) Dolayl spat Yntemi

nermesi ispatlanr. Bu nermeye

iki doal say olsun.

bir ift say ise

nermesi de a ift veya

nun yanl olduu

nin doru olmasyla elien bir durum bulunur.) Bylece

nun doru olduu sonucuna varlr.

birer tamsay olsun.

den her ikisinin de tek olduunu ispatlayalm.

(Bu ispat dolayl ispat yntemi ile de yaplabilir.)

birer tamsay olmak zere eer

yazp a, b yi bler eklinde okuyacaz. Bu tanma gre

bir tamsay olmak zere

(yanl rnek) verilir. Yani

yu yanl yapan bir rnek aranr.

nermesinin yanl olduunu gstermek iin

nermesinin yanl olduunu gstermek iin