EPOHA KOMNINA I AN\ELA (1081-1204)

Najve}i broj vizantijskih spomenika pripada upravo ovom razdoblju (XI i

XII vek). Njihov stil je jako odre|en i on kodifikuje stvarala{tvo
prethodne epohe. Pod Komninima se priprema estetika nastupaju}ih
vekova i ve} se nagove{tavaju budu}e te`nje.
Ovaj

stil

je

sve~an

uzvi{en,

izra`ava

najdublje

elemente

religioznosti. Na njega ne uti~e ni narodna ni helenisti~ka umetnost.

Boje su guste i te{ke i podse}aju na emalj.
Dolazi do ponovnog naleta anti~ke umatnosti, pa su i motivi anti~kinago telo koje stoji uspravno, ili le`i (Raspe}e, Silazak u Ad-Dafni).
Zlatni fon dobija {ire razmere. Figure su izdu`ena, lake i vazdu{aste,
grubih, asketskih lica. Karakteristi~na su duboka duhovnost i stati~na
frontalnost.
U

XII

preovla|uje

isto~ni

tip

lica

sa

geometrijsko

tip lica

sa

geometrijslom podelom i zeleni inkarnat.

Osim nekoliko mozai~kih povr{ina iz XII veka iz ~isto vizantijskih
zemalja (katedrala u Seru, danas u rotondi svetog \or|a u Solunu i
Manastir Vatoped na Svetoj Gori), mozaici iz ovog perioda uglavnom su
sa~uvani van Vizantije. Najbolji primer za mozaike iz doba Komnina
jesu mozaici na Siciliji i u Veneciji, ali i u Makedoniji, Srbiji, Rusiji i
Gruziji. Umetni~ki centar je bio Carigrad, me|utim od zidnog slikarstva
vizantijske prestonice ni{ta nije sa~uvano.
SVETI PANTELEJMON U NEREZIMA
Prema natpisu ova crkva je ukra{ena 1164. godine po narud`bini
Aleksija Komnina.
U apsidi je prikazano pri~e{}e i hetimasija. U konhi prikazana je
polufigura Bogorodice Orante. U naosu: na glavnim delovima i
svodovima su prikazani veliki praznici-Sretenje, Preobra`enje, Ulazak u

Jerusalim, Ro|enje Bogorodice, kao i ciklus Stradanja od koga su

sa~uvani-Skidanje s krsta i Oplakivanje.
Ovaj stil najavljuje stil XIV veka. Izra`ena je dramati~nost pri~e (bol i
patnja na licima). Detalji su neobi~no realisti~no ura|eni za XII vek.
Gr~ki tip likova i visok tehni~ki nivo govore da je to delo carigradskog
majstora. Inkarnat je tamno zele4ni sa jakim belim naglascima.
Izra`ena je skladnost kompozicija, dovedenih na mali broj poteza i
sklad linija koji je podr`an skladom boja.
Ova umetnost tipi~na za vizantijsku estetiku Komnina ostaje duboko
ukorenjena u vizantijsku tradiciju izra`avanja iracionalnog, ali poku{ava
da u nju unese ljudske teme.
SVETI DIMITRIJE U VLADIMIRU (severna Rusija)
Ovo je zadu`bina Ruskog vladara Vsevoloda III koji je pozvao umetnike
iz Carigrada. Crkva je sagra|ena 1198-99. U njoj su sa~uvani samo
razli~iti delovi velike kompozicije Stra{nog suda u svodu. Lepota
figura, naro~ito lica i izvanredna skladnost kompozicija istog su porekla
kao u Nerezima.

CRKVA ARHAN\ELA MIHAILA U KIJEVU

Ovu crkvu su radili carigradski i moskovski majstori. Ikonografija je
carigradska.
Scena Pri~e{}a je veoma `ivo i dramati~no prikazana. Uo~ava se
jasno kretanje apostola ~ija se lica razlikuju, odnosno, svako je portret
za sebe. Izra`ena je proporcionalnost.
Sli~na kompozicija je prikazana u mitropoliji u Seru.
Slikarstvo je vi{e vezano za tradiciju XI veka nego za Komninsku
umetnost.

BA^KOVSKI MANASTIR U BUGARSKOJ

Ekspanzija vizantijske umetnosti u Bugarskoj zapo~eta jer jo{ u doba
cara Simeona. Kada su Vizantinci zaratili sa Bugarima, ekspanzija je
postala jo{ energi~nija.
Ovaj manastir je osnovao 1083. godine vizantijski ~inovnik Gruzijac
Grigorije Pakurijan. Freske su nastale krajem XII veka.
U apsidi je prikazana Bogorodica sa Hristom na prestolu sa dva an|ela.
Ispod je friz medaljona i pravougaonika sa bistama svetaca;kao
helenisti~ki portreti, medaljoni i pravougaonici sa crvenim ili zelenim
osnovama uokvirene su ramovima koji na vrhu imaju petlju i kod
gledaoca trba da stvore iluziju da svaki portrat visi na zidu. ispod frizasvetitelji, dva an|ela i dve sve}e sa sve}njacima;sa strane trijumfalnog
luka prikazane su polufigure |akona i evharistija. Zidovi su podeljeni na
dve zone. U gornjoj zoni se nalazi ciklus Velikih praznika, a u donjoj
svetitelji, a svaka scena je zatvorena u trolisni luk. Iznad vrata narteksa
je predstava Bogorodice sa Hristom, a sa strane su dva arhan|ela, Petar
i Pavle.
U narteksu je predstavljena vizija Jezekijina.
Crkva ima i kriptu. U njoj su prikazani Vizija proroka Jezekilja, u apsidi
Deizis, u narteksu Stra{ni sud i svetitelji. Izabrane teme su najva`nije
za liturgiju.
Celokupni ansmbl odlikuje se jasno}om arhitektonskog postrojenja.
Svaka scena zauzima strogo odre|eno mesto. Izabrane su samo
najva`nije teme sa liturgijskog stanovi{ta. Kompozicije su pod~injena
lucima koji ih uokviruju. Sistem ra{~lanjavanja zidova podse}a na
pompejansku dekoraciju. Nema sumnje da se ovde, u Ba~kovu, radi o

~isto carigradskoj tradiciji. Sve jedno, stil fresaka sa nagla{enom

linearno{}u i konvencionalnim i o{trim crte`om lica onemogu}ava
pripisivanje `ivopisa carigradskim majstorima. Naime, otkriven je
potpis umetnika, zemljaka ktitorovog koji je pro{ao i primio vizantijsku
{kolu, Gruzina Jovana Iveropula.
NORMANSKA SICILIJA
U ranijim vekovima je Sicilija bila deo vizantijskog carstva, ali je
jo{ 662, sa napredovanjem islama, veliki deo ovog ostrva potpao pod
muslimansku vlast. Situacija se menja tek sa dolaskom Normana 1072,
kada je osnovano novo i stabilno carstvo, a muslimani su bili kona~no
isterani.
Iz

vremena

vizantijske

Najzna~ajnije

vizantijske

vladavine
spomenike

je

sa~uvano
na

Sicilije

veoma
treba

malo.

pripisati

Normanskoj vladavini, jer su gotovo svi normanski vladari bili aktivni

pokrovitelji

umetnosti, i podr`avali su ostvarenja koja su bili vi{e

vizantijska nego zapadnja~ka. Iako su ove crkve imale trobrodnu

bazilikalnu osnovu, uobi~ajenu na zapadu, i bile bez tradicionalnih
vizantijskih kupola, mahom su detaljima imale izrazite vizantijske
karakteristike.
KATEDRALA U ]EFALU
Najstarije, a po mnogo ~emu i najlep{e mozai~ke dekoracije su one
koje se nalaze u apsidi i prezbiterijumu ove katedrale. Crkvu je 1131.
godine zapo~eo najzna~ajniji normanski kralj Ro`er, ali prezviterijum
nije zavr{en sve do 1148. Ubrzo je zapo~eto i postavljanje mozaika,
prvo u apsidi, zatim na svodu i najzad na vertikalnim bo~nim zidovima
prezviterijuma. Na kraju su postavljenmi proroci i patrijarsi pri
vrhovima zidova. Mozaike na bo~nim zidovima treba smatrati radom

sicilijanskih u~enika podu~avanih od Grka koji su postavljali mozaike

na zidovima apside i konhi. Apsida je verovatno zavr{ena pre smrti
kralja Ro`era 1154.
Najzna~ajnije

obele`je

ove

crkve

je

ogromno

poprsje

Hrista

Pantokratora u konhi apside, koji je tu sme{ten jer ne postoji kupola.

Hrist dr`i Sveto pismo otvoreno kod mesta u tekstu Ja sam Svetlost
sveta. Sa jedne strane je tekst na Latinskom, dok je na drugoj na
Gr~kom, {to je u skladu sa dvojnim karakterom sicilijanske kulture tog
vremena. Lice je krajnje dostojanstveno, ali je manje zastra{uju}e i
neobi~no, i tako|e manje produhovljeno nego lice u Dafni. Mozai~ari
koji su 40 godina kasnije radili u Monrealu verno su se ugledali na ovaj
lik, s tim {to je tamo obrada grublja i manje skladna i istan~ana.
Na vertikalnim zidovima apside mozaici su slo`eni u tri pojasa.
Bogorodica u stavu orante izme|u arhan|ela koji su iznad nje, {est
apostola u sredini i jo{ {est ispod nje. Ostali svetitelji su prikazani na
ju`nim i severnim zidovima prezviterijuma: ~etiri dole i isto toliko gore
na svakoj strani. Gore su medaljoni sa poprsjima proroka, a na
~etvorodelnom svodu u uglovima se nalaze an|eli, a u sredi{njem delu
heruvimi i serafimi.

KAPELA PALATINA U PALERMU

To je dvorska kapela koju je podigao Ro`er II, tako|e ubrzo posle 1130.
Ona predstavlja jedinstveni spoj zapadnja~ke bazilike i upisanog krsta.
Zidovi su oblo`eni belim mermerom sa mozai~kim inkrustacijama. Pod
je tako|e od mermera, ali obojenog sa strogim geometrijskim {arama.
Tavanica je drvena, ukra{ena slikarstvom u temperi.
Mozaici Palatinske kapele predstavljaju rad nekoliko posebnih {kola.
Prvo su zavr{eni mozaici u kupoli i na njenim podupira~ima. Prtema
natpisu oni poti~u iz 1143 i treba ih pripisati gr~kim majstorima.

Tehnika rada je izvanredna, prelazi tonova i boja istan~ani, draperije su

lepr{ave, a likovi elegantni. Na~in na koji su obra|ena tri crkvena ocaSveti Grigorije, Sveti Vasilije i Sveti Jovan Zlatousti-isti~e njihov li~ni
karakter i pokazuje rad izuzetne prefinjenosti. ^im su zavr{eni mozaici
u kupoli, izgleda da su isti majstori zapo~eli rad na zidovima
potkupolnog prostora koji su zavr{ili oko 1148. Transepti su dekorisani
posle potkupolnog prostora, ali pre toga mora da je do{lo do promene
koncepcije. Naime, na~in na koji su povezane scene kr{tenja i ro|enja
Hristovog jasno ukazuju da je prethodna scena zami{ljena naknadno,
mo`da zbog promena do kojih je do{lo smr}u Ro`era II 1154. Ostali
prizori-Preobra`enje, Vaskrsenje Lazarevo i Hristov ulazak u Jerusalimsli~ni su kr{tenju potome {to imaju karakter uokvirenih ikona.
Postavljeni su upravo nasuprot kraljevske lo`e koju je obnovio kralj
Viljem I (1154-1166) na po~etku svoje vladavine.
U kupoli je Pantokrator okru`en sa osam arhan|ela. a ispod su proroci i
Jovan Krstitelj; Jevan|elisti su u trompama. Iznad lukova su scene
Srerenja i Blagovesti. U scenama Velikih praznika ima nelogi~nosti jer
neke scene

nedostaju. U glavnom brodu je Geneza. U apsidi je

polufigura Hrista i Bogorodice izme|u svetitelja. Dekoracija apside ra|

ena u Sicilijanskoj tradiciji. U bo~nim apsidama su polufigure apostola
Andreja (to je novo umesto Petra) i Pavla. Kult apostola je jako
nazna~en. Na svodu trijumfalnog luka je Hetimasija izme|u arhan|ela
Mihaila i Gavrila. Zidovi hora i trnsepta su ukra{eni Scenama iz
Hristovog `ivota. U bo~ni apsidama su prikazani Vaznesenje i Silazak
Svetog Duha. U levom delu hora verovatno su bile scene stradanja.
Aluzija na pobedu Ro`era II-na ju`nom delu je Ulazak u Jerusalim, a
nasuprot toga je kraljeva lo`a.
Dominira suva, apstraktna linija, a pejza` je veoma shematizovan i
sveden

na

najneophodnije

ornamentalne {are.

detalje.

Nabori

na

ode}i

formiraju

Stil mozaika u naosu je druga~iji i mnogo nezgrapniji. Mozaici u

gornjem redu verovatno su najstariji postavljeni posle 1158, i prikazuju
niz prizora iz starog zaveta. Mozaici u brodovima, sa prizorima iz `ivota
Svetog Petra i Pavla poti~u iz {ezdesetih ili s po~etka sedamdasetih
godina. Na svima su natpisi na latinskom jeziku, zapadnja~ka obele`ja
su vrlo uo~ljiva i svakako ih treba pripisati Sicilijanskim, a ne gr~kim
majstorima. Raznoliki prizori vrlo `ivopisano ilustruju biblijske pri~e kao
{to su stvaranje Adama i Eve i Scene iz raja, kao i predstave iz `ivota
svetog Petra i Pavla. Nema dubine ostvarene na ranijim ostvarenjima,
tako da se ~ini da je to stil koji predstavlja prelaz od transcedentalne
interpretacije, karakteristi~ne za vizantijsku umetnost ka novom i
sna`nom, ali ~isto ilustrativnom stilu vi{e zapadnja~kog karaktera.
MARTORANA
Martorana je jedina crkva koja je o~uvana u Palermu. Ova crkva
predstavlja vizantijsku gra|evinu centralnog tipa sa kupolom u kojoj su
do danas ostali sa~uvani mozaici, kao i na zidovima i svodovima ispod
nje. Svi

mozaici poti~u iz perioda izme|u 1143 i 1151 godina.

Dekoracija je ra|ena na zahtev nekog dvorskog slu`benika, a ne za

samog vladara, izgleda da se karakter tog pokrovitelja izra`ava na
mozaicima jer oni poseduju prisnost i jednostavnost koje nema na
drugim spomenicima na ostrvu, iako se majstor verovatno obu~avao u
istoj {koli kao i Grci koji su radili na drugim ansamblima.
U kupoli je predstavljen Hristos na prestolu okru`en sa ~etiri an|ela koji
mu se klanjaju, a u tamburu su proroci; U trompama-jevan|elisti; iznad
lukova koji dr`e kupolu su Sretenje i Blagovesti. Lukovi su ukra[eni
medaljonima sa svecima na srebrnim i plavim pozadinama. Na svodu
su predstavljene figure apostola, dva an|ela, dva arhan|ela i scene Ro|
enjka Hristovog i Uspenja. U bo~nim apsidama su Joakim i Ana. Dve
plo~e u narteksu prikazuju krunisanje Ro`era II i prino{enje modela

crkve Bogorodici od strane njenog osniva~a, velikog duksa Georgija iz

Antiohije. U sceni posve}ivanja crkve veliki duks se pojavljuje pred
bo`anskom figurom Bogorodice gotovo kao crv. Ovo je svakako
u~injeno namerno da bi se naglasio zna~aj vladaoca s jedne strane i
veli~ina jaza koji razdvaja bo`anski od ljudskog lika i duhovni svet od
materijalnog sveta s druge strane.
Za gr~ke crkve nije uobi~ajena ovakva kompozicija kupole, i ona ~uva
niz arhai~nih detalja starog Vaznesenja (Hrist u punoj visini, a ne do
pojasa).
Kolorit je topao, mozaici su ra|eni u linearnom stilu. Jednoobrazna lica
nemaju prestoni~ke individualne diferencijacije i modelovanja. U celini,
ovi mozaici izgledaju kao da je na njima svesno preuveli~an osnovni
element vizantijskog stila-apstraktna, hladna linija. Ove mozaike nisu
radili prestoni~ki majstori.
MONREALE
Dalji razvoj lokalnog stila odvija se na mozaicima katedrale u Monrealu,
bazilikalnog

plana

bez

kupole.

Mozaici

su

postavljeni

pod

pokroviteljstvom Viljema II (1174-1189) i predstavljaju poslednji od

velikih sicilijanskih ansambala. Za razliku od Palatinske kapele i
Martorane,

Monrealu

je

svaki

deli}

zidne

povr{ine

ukra{en

mozaicima ili dekorativnim radovima u mermeru.

Kompozicioni principi se razlikuju od tema ~isto gr~kih crkava. Tako
friz sa Apostolima, u ~ijem centru je Bogorodica sa an|elima, ne
ispunjava samo sredi{nji deo apside, ve} zauzima mnogo ve}i prostor.
U Vizantiji je svaka kompozicija strogo zatvorena celina, pot~injena
osnovnim arhitektonskim linijama gra|evine, a ovde se mozaici
razvijaju sasvim pokrivaju{i te{ke, monumentalne povr{ine.
U konhi apside, zbog nepostojanja kupole kao i u ]efalu, je Predstavljen
Hristos Pantokrator ogromnih dimenzija. Lice je grublje i manje

saose}ajno u odnosu na ]efalo, nabori ode}e su uznemireniji, ali ipak

shemati~ni, a stav je ukru}eniji i nagla{eniji. Ispod je friz Bogorodice
sa Hristom koja sedi na tronu okru`ena apostolima i arhan|elima, a
jo{ ni`e je friz sa stoje}im figurama svetitelja. Na svodu transepta je
evharistija okru`ena arhan|elima i serafimima, a sa strane trijumfalnog
luka su Blagovesti. U bo~nim apsidama predstavljeni su Petar i Pavle i
scene iz njihovog `ivota. Na zidovima hora su dva votivna mozaika:
Viljem II prinosi model crkve Bogorodici i

Viljema II kruni{e Hristos.

Prizor kako Hrist kruni{e ktitora je nategnut i shemati~an, a

kompoziciju kvare i neprikladni natpisi i nespretno postavljeni an|eli. Na
zidovima transepta i bo~nih brodova je pro{iren ciklus iz jevan|elja.
Iznad lukova srednjeg broda su mnogobrojne scene iz Starog Zaveta.
Mozaici transepta i brodova verovatno poti~u iz XIII veka, odnosno
epohe Fridriha II.
Stil:

Dekadentno-eklekti~ki

karakter.

Nedostaje

mu

osobita

prefinjenost koja je jo{ od najranijih vremena bila tipi~na za sve {to se

radili u Carigradu. Boje su hladne i neprivla~ne, postavljanje kockica je
li{eno istan~anosti, a nema ni svetlucavih boja i efektnih svetlih mesta
koja mnoge mozaike ~ine tako upe~atljivim.
SVETI MARKO U VENECIJI
Iste tesne veze sa Vizantijom kojima se odlikuje Normanska Sicilija bile
su osnova i venecijanske umetnosti u XII veku, ali bez arabljanskih
uticaja, a latinski uticaj je bio mnogo ja~i-ili je m`da bolje re}i da su
Venecijanci prihvatili one vidove vizantijske umetnosti koji su bili
najpodlo`niji latinizaciji.
Najraniji mozaici u Svetom Marku ura|eni su u razvijenom stilu
sredinom XII veka. U po~etku crkva uop{te nije imala mozai~ku
dekoraciju, jedini ukras su bili ra{~lanjeni zidovi-profili. lezene,

polustubovi i ni{e. Natpis u ju`noj kapeli hora govori da je 1159. godine

bilo zapo~eto oblaganje mermera. Ovaj rad je predvideo majstor Petar.
Umetnici koji su radili u Svetom Marku nisu bili ~isto Gr~ki majstori.
Oni su se davno bili otrgli od Vizantije, obrazovav{i na venecijanskom
tlu ne{to sli~no koloniji. Tokom vremena u ovu gr~ku koloniju ulazili je
sve vi{e i vi{e lokalnih ljudi koji su uticali na romanizaciju umetnosti.
Mozaici centralne apside su nastali najranije od svih: figure Petra,
Marka, Hermagore i Nikole koje su odeljene jedna od druge prozorima;
figura Hrista na prestolu u konhi ura|ena je 1506. na osnovu stare slike.
Iz tog vremena su iz mozaici ni{a sa strane od glavnog ulaza iz
narteksa u katolikon-figure Marije i 12 apostola. Stil ukazuje na drugu
~etvrtinu XII veka-nema prenapregnutih formi, mada je linearnost ve}
nagla{ena.
Prili~no dugo dekoracija Svetog marka je bila ograni~ena na skromne
mozaike apside i portala. Po~etkom druge polovine XII veka stvoren je
plan za pro{irenje prvobitne mozai~ke dekoracije. U poslednjoj
~etvrtini XII veka radovi su bili u punom zamahu. U to doba nastaju
Silazak Svetog Duha u zapadnoj kupoli (sa an|elima na pandantifima),
scene iz `ivota Jevan|eliste Jovana u sewvernoj kupoli, scene iz
Hristovog `ivota na ju`nom svodu (isku{enje, Cveti, Pranje nogu, Tajna
ve~era) i restaurirane figure proroka ispod njih.Svi oni su ra|eni u
narativnom, a ne u transcedentalnom stilu, i odstupaju od mnogih
vizantijskih konvencija, a nema ni stilskih elemenata koji karakteri{u
preporod u provincijama u XII veku-dinami~ni polo`aj tela, izdu`ene
figure i uskovitlane draperije. U prizoru Pranja nogu npr. apostli su
pore|ani u dva stroga reda; apostoli u prvom redu sede sa podvijenom
desnom nogom, a oni iz drugog reda proviruju izme|u njih. Celokupna
zamisao je suvoparna i kruta. U Tajnoj ve~eri koncepcija je na sli~asn
na~in stati~na, mada ima i nekih ikonografskih novina. Deset apostola
sede u redu iza duga~kog pravougaonog stola na ~ijem je jednom
kraju Hrist prema kojem se naginje Sveti Jovan; Dvanaesti apostol je

preko puta Hrista. Isto~nja~ki polukru`ni sto koji je u pravim

vizantijskim ostvarenjima u ovoj sceni ostao od VI veka pa ~ak do doba
kasnijeg od onog kada su postavljeni mozaici u ovoj crkvi, ovde je
ustupio mesto stolu latinskog tipa. Natpisi na mozaiku su na latinskom,
a celokupan prizor zami{ljen je u zapadnja~kom stilu, bar isto toliko
koliko u vizantijskom.
Na prelazu izme|u XII i XIII veka nastali su mozaici isto~ne kupoleHristos

Emanuilo

sa

prorocima

simbolima

jevan|elista

na

pandantifima, i centralne kupole-Vaznesenje sa figurama vrlina izme|u

prozora i simbolima jevan|elista na pandantifima. Iz ovog vremena su i
mozaici zapadnog svoda-scene iz Hristovog `ivota-Judin poljubac, Ecce
Homo, Raspe}e, Silazak u Ad, Noli me Tangere, Neverovanje Tomino.
Na svodu i zidu ju`no od zapadne kupole su scene iz `ivota apostola.
U ovoj grupi mozaika sa jakom linearnom stilizacijom javljaju se
latinske, mo`e se ~ak re}i i romani~ke crte. Figure su nezgrapne i
uko~ene, kompozicije pretrpane i ovim mozaicima, iako su rasko{nih
boja, nedostaju gotovo sve ma{tovite osobine najboljih vizantijskih
ostvarenja.
Iz ranog XIII veka datuju mozaici u transeptu i kapelama hora. Tu su
predstavljene scene iz Hristove mladosti, Marijin `ivot, Scene iz `ivota
Svetog Petra i Svetog Klimenta i Hristova ~uda. U XIII vek spadaju i
mozaici narteksa.
Zapadne odlike preovla|uju nad vizantijskim, pa se mogu nazvati i
romanskom varijantom vizantijske umetnosti. Pojedina~ne scene nisu
zaklju~ene kao posebne kompozicije, ve} ulaze u sastav friza koji te~e
u vidu nepravilne trake. U celom nizu scena nedostaje linija tla
zahvaljuju}i ~emu figure kao da lebde u prostoru, na zlatnom fonu kao
ornamentalni motivi. Grruba, bezose}ajna lica izra|ena su pomo}u
linija, ode}a je ra{~lanjena naborima koji li~e na geometrijske figure,
a pokreti su puni afektacije. Svetlost i senka suprotstavljaju se bez
prelaza zbog ~ega je linearnost jo{ nagla{enija. Pozadina je stilizovana

tako da gubi svoju organsku strukturu u kojoj preovla|uju tamno-zeleni,

mrki, sivo-beli i tamno-plavi tonovi.
Dakle, sa proticanjem vremena sve se vi{e zapa`ao prelaz ka stro`em,
u su{tini ilustrativnom stilu, a ostvarenja su izgubila mnogo od svojih
estetskih kvaliteta. Ali, i pored toga boje su ostale efektne, a prili~no
tamni tonovi sa znatnim preovla|ivanjem belog, koji karakteri{u
mozaike u Monrealu, nisu nikada bili prihva}eni u Veneciji. Pre bi se
moglo re}i da se nova romani~ka umetnost ra|ala, dok je vizantijska
umetnost zamirala.
UMETNOST DINASTIJE PALEOLOGA (1261-1453)
U

istoriji

vizantijskog

slikarstva

XIII

vek

predstavlja

jednu

od

najinteresntnijih i najburnijih epoha. Upravo u XIII veku su ostvarene

osnovne crte stila Paleologa.
Posle pada carigrada 1204. po~inje intenzivnija migracija gr~kih
umetnika na sve strane sveta: oni be`e u Srbiju, Bugarsku, Gruziju,
jermeniju, Italiju i na Zapad. Istovremeno {irom srednevekovne Evrope
pojavljuju se predmeti vizantijske umetnosti koji doprinose ekspanziji
vizantijske umetnosti na Zapadu. Na hri{}anskom istoku posle pada
Carigrada o`ivljavaju lokalne nacionalne {kole koje izlaze na put
samostalnog razvoja.
Od tri dr`ave koje su stvorene 1204. sa centrima u Nikeji, Trapezuntu i
Arti, Nikeja je bila naslednik Carigrada.
Jezik kojim se u Nikeji govorilo bio je sli~an anti~kom. Nikejski carevi
su bili vaspitan na ideji helenizma i klasi~ne4 literature. Verovatno se
ba{ u Nikeji rodio neohelenisti~ki pokret u umetnosti koji je dostigao
svoj pozni razvoj po~etkom XIV veka.
Posle 1261. u Carigradu je nastavljen u intenzivnoj meri rad na
konkretizaciji ideja za~etih u Nikeji. Polazna ta~ka novog stila bila je
bez sumnje umetnost zrelog XII veka (Nerezi).

U umetnosti XIII veka umetnici te`e ka opti~kom jedinstvu slike. Oni se

zanimaju za prostor, a vra}a se i povezanost figura i arhitekture. Za
umetnost XII veka tipi~na je kompozicija u jednom planu, a za XIII,
kompozicija

vi{e

planova.

XII

veku

pejza`

se

odlikuje

jednostavno{}u, dok u XIII postaje slo`eniji. Pojavljuju se nove

arhitektonske forme, ~esto sli~ne helenisti~kim prototipovima. Zdanja
su obimnija i izdiferencirana, sve ~e{}e se primenjuju krive linije i gubi
se linearna obrada. U XII preovla|uiju krupne stati~ne, frontalne figure,
u ode}i koja pada u mirnim naborima, dok se u XIII figure smanjuju,
slobodnije se kre}u, a ode}a je lepr{ava. Koloristi~ka gama se
pro{iruje,

postaje

slo`enija

oboga}ena

istan~anim

bojenim

refleksima. U celini stil XIII veka se odlikuje porastom ~isto slikarskih

elemenata. Sve tendencije koje se u ovom veku pojavljuju dosti`u pun
razvoj u XIV veku.
U XIII veku se jo{ uvek vodila borba izme|u konzervativnih tokova
okrenutih tradicijama XII veka i naprednih tokova koji logi~ki vode ka
obrazovanju zrelog stila Paleologa.
Uporedo sa promenama u stilu, u XII veku se odigravaju i promene u
ikonografiji, i to radikalne. Sve ~e{}e se pojavljuju dramati~ne
epizode i `anr detalji. Telo Hrista u raspe}u, nekada pravo sada je
povijeno, a glava je klonula na ple}a (@i~a i Sopo}ani). Bogorodica
koja stoji pored krsta pada u nesvest, a pridr`ava je Jovan ili `ene
(Sopo}ani). An|eli koji lete sa strane krsta, predstavljeni su kako pla~u.
Postepeno se {iri prototip svih italijanskih pieta-polufigura Spasitelja
prislonjenog krstu (Gradac). U sceni Hristovog ro|enja Bogorodica ga
doji . Ovaj `anr motiv pojavljuje se u crkvi 40 mu~enika u Trnovu, gde
se vide polufigure Ane i Jelisavete koje doje Bogorodicu i Jovana.
Bogorodica Umilenije koja se pojavljuje ve} na spomenicima X-XII veka
postaje slo`enija: Hrist na kolenima Bogorodice, pribija se uz njen
obraz. Istovremeno se pojavljuje i krajnje redak ikonografski tip
Vzigranija, koji je bez sumnje u Italiju stigao iz Vizantije, kao i izmenjeni

tip Odigitrije sa Bogorodicom koja ljubi Hristovu ruku. Menja se i

kompozicija Preobra`enja koja dobija neobi~ni dinamizam: u~enici koji
zaslepljeni padaju predstavljeni su u dramati~nim pozama, Jakov pada
na le|a i zaklanja svoje o~i rukama.

MINIJATURE

Ra|anje novog stila najlak{e je pratiti preko minijatura. Iz ranog XIII

veka sa~uvalo se nekoliko provincijalnih rukopisa, kao {to je Jevan|elje
u Pruskoj dr`avnoj biblioteci. U odnosu na minijature XII veka ove iz XIII
pokazuju o`ivljavanje. U Blagovestima ode}a arhan|ela kao da ne
lepr{a na vetru, Ulazak u Jerusalim je dopunjen ~isto `anrovskom
grupom dece koja igraju, Skidanje s krsta je pro`eto burnim pokretom,
a arhitektonska pozadina je slo`enija. Nema sumnje da novine
odra`avaju slobodniji duh umatnosti XIII veka, mada je njihov stil
jo{ uvek vezan za trdiciju XII veka. Novi duh se javlja samo u detaljima,
a figure i prostor ostaju plo{ni. Linearizam jo{ uvek preovladava i sve
je ovo dokaz da provincija nije bila sposobna da stvori novi stil.
Ulogu organizacionog centra preuzeo je Carigrad. Mihailo Paleolog je
osnovao dvorski skriptorijum pri palati Vlaherne. Jedan od rukopisa koji
su ovde nastali je Novi zavet iz Nacionalne biblioteke u Parizu. On se
mo`e ta~no datovati u 1269, kada ga je Mihailo Paleolog poslao na dar
francuskom kralju Luju IX. Pored ovog, u istom centru nastao je veliki
broj rukopisa kao npr. Novi zavet iz ^ikaga (1265). Iako su ovi rukopisi
nastali

dvorskom

skriptorijumu

njihov

stil

se

zasniva

na

poznokomninskim tradicijama.
Prvi rukopis u kojem se u punoj formi pojavljuje novi stil spada u
poslednju ~etvrtinu XIII veka. To je jevan|elje u Ivirionu br.5 koje poti~e
iz Carigrada. Ovaj rukopis je jedan od osnovnih za razmatranje stila XIII

veka. Uz razvijen jevan|eoski ciklus u 38 minijatura javljaju se i

starozavetna Sveta Trojica, portreti ~etiri jevan|elista i donatora Jovana
koga Bogorodica privodi Hristu na prestolu. Pred spasiteljem stoji Jovan
Zlatousti.

Ikonografija

ve}ine

jevan|eoskih

scena

je

vezana

za

carigradsku trdiciju, pri ~emu niz detalja govori o tome da su se

minijaturisti koristili starim prototipovima. Stari rukopisi aleksandrijske
redakcije su bili obrasci odakle su oni crpeli impulse za stvaranje
sopstvenog umetni~kog kanona koji odra`ava novi duh vremena.
Sve ~e{}e se pojavljuje velum, portici sa kolonadama, anti~ke konhe i
uop{te gra|evine u perspektivi. Nabori na ode}i nagove{tavaju obline
tela. ^esto su ivice ode}e predstavljene kako vijore. Lako se me|u ovim
novinama prepoznaju helenisti~ke reminiscencije preuzete verovatno
iz rukopisa X veka. Upravo na tim reminiscencijama je sazdan novi stil.
Ipak, od se od senzualisti~kog klasicizma makedonske epohe razlikuje
u onolikoj meri u kolikoj se njegovi izvori nalaze u spiritualisti~koj
umetnosti XII veka.
Ivirionskom jevan|elju po stilu je blisko Jevan|elje u Nacionalnoj
biblioteci u Parizu koje je nastalo krajem XIII veka. U pore|enju

sa

Ivirionskim jevan|eljem pariski rukopis je stilski razvijeniji. Prostornost

je nagla{enija, arhitektura je slo`enija, a pokreti sna`niji. U nekim
kompozicijama, kao npr. u Blagovestima, u zna~ajnoj meri se
predose}aju osnovni principi zrelog stila Paleologa. U sceni Isceljenja
raslabljenog stvara se iluzija realnog prostora. Ova smelost prostornih
postrojenja zbli`ava Parisko jevan|elje sa Ivirionskim rukopisom. Jevan|
elje iz Iviriona je carigradski rad, a Parisko je provincijalna kopija
carigradskog originala. U ovaj krug spadaju i dela crkvenih otaca u
Sankt-Petersburgu.
Dva stilski bliska rukopisa govore nam o umetni~kim problemima koji
su zaokupljali Carigrad u poslednjoj ~etvrtini XIII veka. Prvi od ovih
rukopisa se nalazi u Britanskom muzeju. Predstava jevan|elista ispred
arhitekttonske pozadine odlikuje se prostorno{}u. Bri`ljivo naslikane

figure su modelovane pomo}u belih, svetlih akcenata, a draperije

padaju u prvilnim naborima

koji nagove{tavaju obline tela. U

stremljenju minijaturista ka prostornosti naro~ito su interesantne

arhitektonske kulise iza Marka. Stvara se utisak zatvorenog prostora.
Zidovi su zako{eni; bo~ni zid ima vrata u perspektivi. Iako je ovakva
kompozicija izolovana epizoda u vizantijskom slikarstvu, ona je ipak
krajnje karakteristi~na za nove tokove u umetnosti XIII veka. Verovatno
iz iste carigradske radionice je iza{lo jevan|elje sa Poslanicama i
Delima apostolskim u Sankt-Petersburgu. Obi~no se datuje u XII vek,
ali zbog sli~nosti sa londonskim rukopisom nema sumnje da pripada
poslednjoj

~etvrtini

XIII

veka.

Kompozicija

se

ovde

odlikuje

nagla{enom prostorno{}u, arhitektura je jo{ slo`enija, a lica i ode}a su

izvedeni u {irokom slikarskom maniru.
Ovaj `ivopisni manir je jo{ vi{e izra`en u Vatikanskom kodeksu proroka
koga su izradili fresko slikari naviknuti na rad na monumentalnim
povr{inama. Lica su modelovana pomo}u energi~nih slobodnih
namaza. Na ru`i~asto-mrkom inkarnatu sa zelenim senkama nalaze se
beli akcenti,a na kosi se poigravaju plavkasti refleksi. Stil, a jo{ vi{e i
karakter pisma datuje ovaj rukopis u XIII vek. Autor minijatura
verovatno je bio makedonski umetnik.
Rukopise XIII veka ne mo`emo svrstati u tako jasno odvojene stilske
grupe kao rukopise XI i XII veka. Ovo se posebno odnosi na carigradske
rukopise. Me|u najzna~ajnijim umetni~kim problemima tog doba vidnu
ulogu po~inje da igra portret koji se razvija u smeru sve ve}e
individualizacije. Proporcije figura postaju pravilnije. Njihove konture,
zahvaljuju}i lepr{avoj ode}i, dobijaju nemiran i `ivopisan karakter.
Figure postaju jedva primetno izvijene. Istovremeno ja~a i pokret
figure. Nekada potpuno nepomi~ni jevan|elisti koji sede sada se
prikazuju u neusiljenim pozama-tro~etvrtinski portret ili ~isti anfas.
Uporedo sa ovom naprednom umetno{}u XIII veka koja postavlja

potpuno nove probleme odr`avaju se i arhajski tokovi koji poti~u iz

tradicije XII veka.
U razvoju stila XIII veka odlu~uju}u ulogu igra helenizam.
MONUMENTALNO SLIKARSTVO
I pored tradicionalizma stvara se nova verzija vizantijske umetnosti.
Originalnost je u programu zidnog ukrasa, u ikonografskom tuma~enju
tema i u stilu. Pove}ava se broj slika u crkvi, kompozicije su sa ve}im
brojem figura i dolazi do te`nje da se predstavi volumen i prostor.
Ikonografski i religiozni program je mnogo {iri. Obavezne su predstave
velikih praznika, nizovi portreta svetitelja, ali se dodaju i drugi jevan|
eoski ciklusi-Detinjstvo i Stradanje Hristovo, ^uda i Parabole, @ivot
Bogorodice koji je delimi~no apokrifan. Slikaju se i `ivoti svetaca,
patrona crkve, a ponekad i sveci iz kalendara. O`ivljavaju se uspomene
na Vaseljenske i druge sabore. Te`i se da se odrazi evharisti~ki kult koji
se slavi u svakoj crkvi. Scene su zaprepa{}uju}im

misti~nim

realizmom-Hristos kao dete ispru`en na diskosu i episkopi nagnuti nad

njim kao da dodiruju njegovo telo no`i}em; Hrist i An|eli dr`e slu`bu:
u~enje-kult na zemlji je samo odraz onoga koji an|eli neprestano slu`e
Bogu na nebu. Scenama kao {to su Neopalima kupina, Kov~eg zaveta
te`i se da se objasni dogma o Devici majci Bo`joj i kroz nju dogma
inkarnacije, Sveta tajna pri~e{}a, a samim tim i liturgija koja se slu`i u
crkvi. Obimna biblijska sadr`ina se vra}a u zidno slikarstvo:teofanijske
vizije

proroka.Slikari

predstavljaju

religiozne

alegorije-jagnje,

personifikacija vrlina i Loza Jesejeva. Predstavljaju se i sami vernici u

~inu pobo`nosti-osim ktitora u molitvenom stavu prikazuju se skupine
hri{}ana ispred ikona kako pevaju himne Bogorodici. Izra`ena je
namera da se od crkve stvori vrsta ilustrovane knjige koja pou~ava
vernike veri. Tu je naglasak na Liturgiji. To je vizantijski odgovor na
zapadna dela Gotike. Vreme Paleologa obra|uje dirljive teme, ne`ne

teme majke i deteta, patnju, `ene ne`ne lepote an|eoskih lica. Tada
po~inju da se slikaju i realisti~ne pojedinosti stvarnog `ivota,
arhitektura u pozadini.
KATOLIKON MANASTIRA HRISTA HORE (Kahrije d`amija)
Ova crkva je zadu`bina Komnina, a po~etkom XIV veka veliki logotet
(1270-1332) Teodor Metohit je prezidao paraklis i egsonarteks. Crkva je
petokupolna, a oslikavanje-mozaici i freske-pada u vreme po~etka XIV
veka, odnosno u doba Paleologa. Svodovi, kupole i gornji deo zidova su
u potpunosti pokriveni mozaicima koji ilustruju `ivot Bogorodice i
Hrista. Iznad zapadnih vrata-Uspenje Bogorodice. iznad vrata u
narteksu je ktitorska kompozicija-ktitor (Teodor Metohit Hristu daje
model crkve); Odeven je u bogatu ode}u i nosi ogroman {e{ir
dvorskog slu`benika. On je ~ak bio i carski ministar (to nas upu}uje na
njegov polo`aj). Mozaici su ra|eni na zlatnoj pozadini, a karakteristi~an
je odnos zlatne i plave boje.
Scene iz Hristovog `ivota su date sa obiljem detalja (Svadba u Kani,
Josifov san, Begstvo u Egipat). Posebno se obra|uje ciklus Bogorodice
(Blagovesti Ani, Ro|enje Bogorodice). Likovi su antikiziraju}i-devojke u
dekolteima.

Zastupljeno

je

dosta

anti~kih

elemenata,

ali

kod

vizantijskih majstora nema realizma.

U glavnoj kupoli predstavljen je Hristos Pantokrator, i to je jedan
neverovatno sitan mozaik; zlatne kockice se javljaju i po draperiji.
U kupolama, lunetama i na arkadama prikazani su Hristos, Bogorodica,
patrijarsi, starozavetni carevi i proroci, apostoli i drugi svetitelji u
medaljonima. Iznad vrata koja vode iz unutra{njeg narteksa u katolikon
prikazan je Hristos na prestolu, kome u stavu poklonjenja Teodor
Metohit prinosi model crkve. Zahvaljuju}i dobroj o~uvanosti mozaika,
visoki kvalitet prestoni~ke umetnosti se ovde pojavljuje u punom sjaju.
Najve}i broj scena se odigrava ispred slo`ene arhitektonske pozadine

koja je u direktnoj

vezi sa helenisti~kim obrascima. Fantasti~no

okru`enje sa~injeno je od portika

sa kolonadama, galerija na

konzolama, kupola, konhi baldahina itd. Tanke i vitke figure odevene su

u lepr{ave draperije, potpuno u skladu sa dinami~nim ritmom
arhitektonskih masa. Bogato su nabrane, i nagla{ene sna`nim svetlim i
punim tonovima. Napete i sna`ne figure gotovo da lebde u svom
pokretu. Ovi mozaici sadr`e neuporedivo vi{e meko}e i lirizma nego
oni iz XIII veka, pa pojedine scene (naro~ito one koje se odnose na
Hristovo detinjstvo) imaju elemente `anra. Primetno je i novo shvatanje
prostora. Figure su sa pozadinom ukomponovane u jednu prostornu
celinu. Naime, umetnici re|aju figure jednu iza druge, pri tom koriste}i
veoma

smela

skra}enja.

Ne

retko,

figure

se

pomaljaju

iza

arhitektonskih zdanja ili bre`uljaka. Arhitektura i stene poprimaju

trodimenzionalni karakter sme{tanjem u razli~ite planove kompozicije.
Me|utim, ovde je ipak re~ o antinaturalisti~kom stilu: zdanja su
predstavljena iz razli~itih uglova gledanja, osnovna nit kompozicije
po~iva na dekorativnim principima, a figure, li{ene te`ine i volumena,
kao da lebde u prostoru.
Pored sjajnog kolorita, najupe~atljivija odlika mozaika Kahrije d`amije
je

njihov

istan~ani

kompozicioni

ritam.

Izbegnuta

centralna

perspektiva dozvolila je umetnicima da figuru i zdanje objedine u

jedinstvenu

kompozicionu

celinu,

{to

se

najbolje

uo~ava

na

povr{inama kupole. Sa velikom ve{tinom su izvedene i mnogoljudne

kompozicije na pandantifima. Me|utim, po tom pitanju su ipak
najupe~atljivije scene koje se nalaze na zidovima. Tako u scenama
Blagovesti na bunaru, Rastanka Josifa i Marije i Popisa u Vitlejemu, gra|
evine drugog plana su postavljene pod o{trim uglom. Zbog toga,
pa`nja posmatra~a je usmerena na glavnu ta~ku zbivanja. U sceni
Predaje purpura izrailjskim devicama arhitektura nagla{ava raspored
figura: vertikalni portik podvla~i paralelna vertikale devica postavljenih
iza Marije, a povijeno zdanje sa leve strane ponavlja polukru`ni polo`aj

prvosve{tenika

koji

sede.

Marija,

glavni

akter

~itave

scene,

postavljena ispred glatkog zida, razdvojena je od ostalih u~esnika,

~ime je njena va`nost jo{ vi{e nagla{ena. Takvo rastojanje, odnosno
prazan prostor, javlja se i na sceni Molitve Zaharijine pred {tapovima.
Me|utim, da scena ne bi bila prekinuta, umetnik je postavio velum koji
povezuje dve grupe u~esnika. U sceni Puta u Vitlejem linija pozadine
odgovara figurama u odmerenom pokretu. Pravac tog kretanja
nagla{en je drvetom povijenim u desnu stranu. Istu ulogu ima i drvo u
sceni Isceljenja bolesnih gde se pru`a od bolesnih ka Spasitelju. U sceni
Blagoslova

tri

jereja,

na

kojoj

Joakim

malu

Mariju

privodi

prvosve{tenicima, osobenost arhitekture je shva}ena kroz njenu ulogu

u celini kompozicije: levi toranj sme{ten

uz zid

uokviruje figure

Joakima i deteta, a centralni portik ra{~lanjen na tri dela sa dva stuba,

predstavlja pozadinu figurama tri jereja. Sve to ukazuje na visok
kvalitet obrade, i sposobnost umetnika koji su radili mozaike Kahrije
d`amije.
Mozaici Hrista Hore poseduju izvanredan kolorit, koji podse}a na emalj.
On po~iva na jedinstvu izuzetno jarkih (plava, boja maline, zlatno-`uta,
smaragdno-zelena) i ne`nih boja, uz kori{}enje polutonova (ru`i~astocrvena,

~eli~no-plava,

bledo-narand`asta,

sivkasto-ljubi~asta,

biserno-siva, zelenkasto-`uta, maslinasto-zelena). Ovi polutonovi samo

nagla{avaju osnovne koloristi~ke akcente.Naro~ito su efektni `ivopisni
prelazi na ode}i. Ovde se bela boja stapa sa maslinasto-zelenim,
sivkastim, plavi~astim i bledo-ljubi~astim tonovima, a plava boja sa
ljubi~astim

crvenkasto-mrkim.

Kolorit

mozaika

Karije

d`amije

jo{ jednom dokazuje da se u poslednjoj fazi razvoja vizantijske

umetnosti upotreba boja nalazila na najvi{em mogu}em nivou.
Iako su mozaici Karije d`amije u razli~itim manirima, sti~e se utisak da
oni proizilaze iz zamisli jednog umetnika.Oni odaju jedinstveni stil,
protkan jednom stvarala~kom zamisli. ^ak iako je mozaike osmislio

jedan umetnik, to ne mora da zna~i da ih je on i izradio. Naime, on je

bio pictor imaginarius, ~ije su ideje u delo sproveli mnogi majstori.
Postavlja se pitanje stilskih uzora. Neki smatraju da se njegovi koreni
nalaze u Siriji V i VI veka. Me|utim, Mije smatra da oni predstavljaju
logi~an

nastavak

prestoni~ke

tradicije,

koju

je

ukorenjena

aleksandrijska. Neki povezuju ove mozaike i sa svitkom Isusa Navina.

Ono {to je sigurno je to da iza svega stoji helenisti~ka tradicija.
Posebno mesto u dekoraciji Karije d`amije zauzima Deizis na isto~nom
zidu unutra{njeg narteksa. Istra`iva~i ga na osnovu gr~kog natpisa
koji pominje Isaka, sina Aleksija I Komnina, datuju u XII vek. Me|utim
posle otkrivanja natpisa utvr|eno je da nije nastao pre 1307. godine.
Naime,

te

godine,

ktitorka

ovog

mozaika,

Marija

Paleologina,

predstavljena u ni`em desnom uglu u mona{koj ode`di, se zamona{ila.

Nije bez osnova smatrati da se ispod mozaika nalazilo grobno obele`je
Marije, na istom mestu gde su sebi odredili grobnice Isak Komnin i
njegov brat Jovan II. Tako, mozaici su tesno povezani sa grobnom
namenom: Bogorodica moli za opro{taj grehova pokojnicima i zastupa
ih kod Hrista. Pored Bogorodice prikazan je Isak Komnin kako kle~i sa
rukama u molitvenom stavu, a pored Hrista je monahinja Melanija u
istom polo`aju. Melanija je u stvari Marija Paleologina , k}i cara Mihaila
VIII Paleologa i sestra Andronika II. Ona je dva puta bila verena sa
mongolskim kanovima i udata za kana Abaka.
Na mozaicima su vidljivi arhai~ni tipovi Bogorodice i Hrista. Njihove
figure

su

zdepastih

proporcija,

li{ene

lako}e

elegancije,

karakteristi~nih za slikarstvo doba Paleologa. Dok glava Hrista i crte

njegovog lica sadr`e neke odlike stila XIV veka, lice Bogorodice u
potpunosti sledi principe Komninske umetnosti.
Istovremeno sa mozaicima Karije d`amije izvedene su i freske ju`nog
paraklisa Teodora Metohita. Parklis je bio zami{ljen kao grobno mesto,
gde su se nekada nalazile ~etiri grobnice. Freske predstavljaju
jedinstveni ansambl carigradske umetnosti prve ~etvrtine XIV veka.

U konhi apside prikazan je Silazak u Ad, ispod su figure svetitelja, na

trijumfalnom luku je medaljon sa polufigurom arhan|ela Mihaila i dve
jevan|eoske teme-Vaskrsenje Jarove k}eri i Vaskrsenje udovi~inog sina.
Na ju`nom, ni`em delu trijumfalnog luka predstavljena je Bogorodica:
ona dete koje sedi na njenim rukama privija uz svoj obraz.Ovo je jedan
od

najemotivnije

prikazanih

primera

Bogorodice

Umilenija. Celu

povr{ina svoda i zidova koji ga okru`uju zauzima mnogoljudna

kompozicija Stra{nog suda. U centru kupole nalazi se medaljon u kome
je prikazana Bogorodica sa detetom, a izme|u rebara figure dvanaest
an|ela. Na pandantifima su predstavljena ~etvorica pesnika koji su
svojim delima slavili Bogorodicu: Jovan Damaskin, Kozma Majumski,
Josif i Teofan. Na lukovima na kojima po~iva kupola i u bo~nim
lunetama prikazane su neuobi~ajene starozavetne scene: Lestve
Jakovljeve, Borba Jakova i an|ela, Mojsije pred neopalimom kupinom
(severna luneta), Mojsije i an|eo koji mu se javio iz nesagorivog grma,
Preno{enje sve}njaka u Solomonov hram (isto~ni luk), Prorok Isaija i
an|eo, Uni{tavanje asirske vojske pred zidinama Jerusalima, Aron sa
sinovima pred oltarom (zapadni luk). Ovaj izbor starozavetnih scena
dopunjen je Prino{enjem kov~ega zaveta koji je predstavljen u ju`noj
luneti.
Postavlja se pitanje veze izme|u prikazanih scena. U isto~nom delu
paraklisa prikazani su Silazak u Ad, dva ~uda sa vaskrsavanjem, i
razne epizode Stra{nog Suda koji ukazuju na iskupiteljsku ulogu Hrista,
na budu}e vaskrsavanje iz mrtvih i na kaznu zbog po~injenih grehova.
Druge krug tema ima slo`enije zna~enje. On je posve}en Bogorodici
kao milostivoj zastupnici. Ona je predstavljena me|u dvanaest an|ela,
nju slave ~etiri pesnika, i na nju se odnose starozavetne scene. Dakle,
Lestve Jakovljeve, Neopalima kupina, Mnogosve}njak itd, predstavljaju
devicu Mariju. Ona se, naime u tekstovima koji se ~itaju na praznik
Blagovesti

naziva

Lestvama

nebeskim,

Neopalimom

kupinom,

Sve}njakom, Vratima kroz koje je iza{lo jedno slovo, Vratima Jezekilja.

Stil fresaka ju`nog

paraklisa ima mnogo zajedni~kog sa mozaicima

narteksa. Kompozicije su pune slobodne dinamike i smelo raspore|enih

elegantnih figura u lepr{avoj ode}i, i potpuno su razli~ite od srogih,
vertikalno postavljenih figura na freskama i ikonama XII veka.
PARAKLIS FETIJE D`AMIJE (Bogorodica Pamakaristos)
Krajem XIII veka protosevast Mihailo Tarhaniot obnovio je staru crkvu,
da bi po njegovoj smrti, oko 1315. godine njegova udovica, monahinja
Marta s ju`ne strane zdanja dozidala paraklis predvi|en za grobno
mesto njenog mu`a. U kupoli je predstavljen Hristos Pantokrator
okru`en dvanaestoricom proroka. U apsidi se nalazi Deizis: figura
Hrista u sede}em polo`aju je u konhi, a figure Bogorodice i Jovana
Krstitelja se nalaze u lunetama. U paraklisu su o~uvani i drugi mozaici:
Kr{tenje Hristovo, ostaci Vaznesenja, ~etiri arhan|ela i 18 figura i
polufigura svetitelja. Mozaik kupole po stilu je veoma blizak mozaicima
Kahrije d`amije. Proroci su predstavljeni u slobodnim pozama `ivih
pokreta i gestikulacije. To se posebno odnosi na Mojsija i Avakuma koji
odeveni u ode`de ustalasanih nabora veoma podse}aju na goti~ku
skulpturu.
U poznatoj carigradskoj crkvi posve}enoj Bogorodici, koju je verovatno
podigla Marija Paleologina, ostaso je sa~uvan fragment veoma
o{te}enog mozaika sa predstavom

Bogorodice koja u rukama dr`i

malog Hrista. Meke crte Bogorodi~inog lica i raspored senki oko nosa i
vrata podse}a na mozaike Kahrije d`amije, pa se na osnovu toga
datuju na po~etak XIV veka.
U Kilise d`amiji, odnosno ranijoj crkvi posve}enoj svetim Teodorima,
o~uvani su mozaici u dve kupole unutra{njeg narteksa. U ju`noj kupoli
prikazana je polufigura Bogorodice okru`ene osmoricom careva roda
Davidovog, a u srednjoj ostala je o~uvana samo jedna figura proroka.
Na `alost, zlatni fon ju`ne kupole je varvarski unaka`en. Sistem

rasporeda figura u kupolama sli~an je onom u Karije d`amiji, ali obrada

je mnogo grublja, boje prigu{enije.
[to se ti~e fresaka iz doba Paleologa, re~ je o malobrojnim o~uvanim
fragmentima.
CRKVA SPASA PREOBRA`ENJA U NOVGORODU
Hronolo{ki,

ova

crkva

je

naredni

spomenik

prestoni~kog

monumentalnog slikarstva koje se datuje oko 1378. godine, a za ~iju je

izradu zaslu`an Teofan Grk. Onovne izvore za izu~avanje `ivota
Teofana Grka ~ine letopisi i pismo iz oko 1415. godine koje je inok
Epifanije poslao tverskom igumanu Kirilu. On se rodio 30-ih godina XIV
veka, a umro izme|u 1405. i 1415. godine. Tokom svog dugog `ivota
Teofan je radio na crkvama u Carigradu, Halkedonu, Galati, Kafi,
Novgorodu, Ni`njem Novgorodu i Moskvi. On je tako|e bio i ve{t
minijaturista.
Freske u crkvi Spasa Preobra`enja su njegovo najranije delo na tlu
Rusije, da bi 1395. zajedno sa Semjonom ^ernim i svojim u~enicima,
pristupio oslikavanju crkve Ro|enja Bogorodice u moskovskom Kremlju.
Godine

1399.

zajedno

sa

svojim

u~enicima

ukrasio

je

crkvu

Arhangelskog sabora gde je na zidu predstavio grad, a 1405. sa

starcem Prohorom iz Gorodca i Andejem Rubljovim-Blagove{tenski
Sabor u moskovskom Kremlju, gde je izme|u ostalog predstavio Lozu
Jesejevu i Apokalipsu.
Po re~ima Epifanija, Teofan je bio ~ovek bistrog uma, pa ga naziva
~ovekom koji brzo misli. Epifanije sa naro~itim odu{evljenjem govori o
na~inu na koji on slika; lako i brzo, kao da se igra ~etkicom.
Te karakteristike Teofana, ~oveka i umetnika, samo su potv|ene na
freskama

Spasa

Preobra`enja,

koje

predstavljaju

jedan

od

najzna~ajnijih vizantijskih spomenika. Na `alost do danas su od ovih

freskaka ostali o~uvani samo fragmenti. U kupoili i na tamburu bili su
predstavljeni Hristos Pantokrator, starozavetni praoci, prorok Ilija, Jovan

Prete~a, arhan|eli i serafimi. Dalje su freske razme{tene u sedam ili

osam registara koji su sme{teni jedan iznad drugog. U donjim
registrima su se nalazili prikazi svetaca, a gornji registri i svodovi su bili
ispunjeni jevan|eoskim kompozicijama i polufigurama proroka. U apsidi
su sa~uvani fragmenti Slu`enja svete liturgije i evharistije, glave osam
apostola, ostaci veluma i stubova. Iznad apside je bio predstavljen
Silazak Svetog Duha, a u konhi apside su sa~uvani fragmenti figure
Hrista na prestolu. Na ju`nom zidu ... i na isto~nom zidu ju`nog kraka
transepta su otkrivene polufigure Bogorodice iz Blagovesti, a na
svodovima i zidovima fragmenti jevan|eoskih scena: Kr{tenje, Ro|enje
Hristovo, Sretenje i Propoved Hrista Apostolima. U |akonikonu su
predstavljeni svetitelji me|u kojima se prepoznaje Sveti Spiridon sa
kapicom. Uporedo sa freskama kupole i tambura sa~uvale su se freske
u sporednom oltaru posve}enom trojici gde su prikazani sveta Trojica i
pet Stolpnika.
Za razliku od vizantijskih umetnika koji su svetitelje obi~no prikazivvali
kao mirne i spokojne, pune duhovne uravnote`enosti, Teofan Grk ih
prikazuje sasvim druga~ije. Njegovi svetitelji su puni pokreta i
dinamike, a njihov patos je dramati~an.
Sve freske crkve Spasa Preobra`enja su naslikane neobi~no lako.
Te~ne boje su nano{ene u tankom sloju, a potezi ki~ice su slobodni.
Kolorit je oskudan i suzdr`an. Dominantni ton je crvenkasto sme|, a u
drugom planu su zelenkasto-`uti, bledo ljubi~asti, `uto-sme|i, ru`i~asti
i beli tonovi. Preko tog osnovnog sloja nano{eni su beli i plavi~asti
odsjaji, a pokreti su nagla{eni crnim i plavim tonovima. Upravo to ~ini
osobenost majstora Teofana. Teofan slika na srebrnkasto-ljubi~astoj
podlozi frontalne beste`inske figure svetaca. Glavni akcenat je na
licima koja izra`avaju duh isto~nog hri{}anstva.
Osim zidnog slikarstva Spasa Preobra`enja, Teofanu Grku se mo`e
pripisati jo{ nekoliko ikona iz Deizisnog ~ina koje se nalaze u sastavu
ikonostasa

Blagove{tenskog

sabora

u moskovskom

Kremlju.

Taj

Deizisni ~in su izvela tri majstora. Jednom pripadaju figure Hrista,

Bogorodice, Prete~e, apostola Pavla, Arhan|ela Gavrila, vasilija velikog
i Jovana Zlatoustog. Drugom pripadaju figure Arhan|ela Mihaila i
Apostola Petra, a tre}em mu~enici Georgije i Dimitrije. Po izvorima
Blagove{tenski Sabor je oslikan 1405. godine. Oslikali su ga Teofan
Grk, Starac Prohor sa Gorodca i Andrej Rubljov. Tada je verovatno
nastao i Deizisni ~in.

Figure koje se pripisuju Teofanu neodoljivo

podse}aju na one iz crkve Spasa Preobra`enja. Postavio je osnove za

visoki ikonostas, i prvi je zamenio tradicionalne vizantijske polufigure
celim. Visina ikona koje je on naslikao prelazi dva metra, {to je davalo
sasvim novi umetni~ki efekat. Visoke, sna`ne figure se jasno izdvajaju
svojim tamnim siluetama na zlatnoj pozadini. Svih 11 figura Deizisnog
~ina obrazuju jedinstvenu kompoziciju. One odi{u strogim patosom
odricanja od sveta, a njihov gust i dramati~an kolorit je li{en `ivotne
radosti. Hristos je ovde predstavljen kao Stra{ni Sudija, a ne kao
Spasitelj, i upravo se ovde iskazuje korenita razlika izme|u Teofana
Grka i Andreja Rubljova , koji je po pravilu u Hristu isticao ljudski
po~etak. Kod Teofana je ~itava zamisao Deizisnog ~ina odre|ena
dramati~nom razlikom izme|u surovog Hrista i svetitelja koji ga mole
za opro{taj. Na taj na~in je stvorena nova koncepcija u istoriji
srednjevekovnog slikarstva.
Teofan je u Rusiji stvorio veliku {kolu koja je izvela mnoga dela {irom
Rusije. On je prvi, a istovremeno i poslednji originalni i individualni
vizantijski majstor. Polaze}i od slikarskih principa koji su u osnovi
paleolo{ke umetnosti, on ih dovodi do grani~nog zao{travanja.
^etrdesete godine XIV veka su za Vizantiju bile godine velike krize.
Gra|anski rat, Masovni pokreti protiv nasilja aristokratije, ustanak u
Solunu,

ulazak

borbu

sa

neprijateljskim

partijama

inostranih

vladalaca-sve je to dovelo do potresa osnova vizantijske dr`avnosti.

Kao rezultat dugih me|usobnih razmirica, u Vizantiji su pobedile
konzervativne sile koje je predvodio Jovan Kantakuzin. 1347. godine,

potav{i imperator, Jovan IV je obezbedio pobedu isihastima s kojima je

stupio u politi~ki savez. Isihazam je bio najve}i idejni pokret koji je u
sebi nosio sva skrivena u~enja isto~nog Hri{}anstva.

Me|utim,

verovanje isihasta u ve~itu vidljivost bo`anske svetlosti nai{lo je na

protivljenje. Protiv njih je ustao Varlaam, gr~ki monah sa zapada, koji
je ve} u prvoj javnoj diskusiji u Carigradu bio pora`en od strane
isihasta. Pobeda isihasta je omogu}ila u~vr{}ivanje starih dogmatskih
pozicija.
Na temeljima isihazma nije niklo ni jedno originalno veliko umetni~ko
delo, ali su isihastske ideje ipak imale veliki uticaj na stvaranje
idealisti~nijeg stila u umetnosti. Lica ponovo dobijaju strog i sve~ani
izraz. Inkarnat se obra|uje suvim, grafi~kim, tankim i ~estim linijama
koje postepeno prelaze na plo{no iscrtavanje. Tu poslednju fazu u
istoriji carigradskog slikarstva koja obuhvata drugu polovinu XIV i prvu
polovinu XV veka, mo`emo razmatrati kao posebnu formu vizantijskog
akademizma.
BOGORODICA PANAGIJA na ostrvu Halki
Crkva je sagra|ena izme|u 1341. i 1372. godine. To je najraniji primer
prestoni~kog monumentalnog slikarstva grafi~kog stila druge polovine
XIV veka. Njeno staro slikarstvo je u potpunosti skriveno slojem novog
slikarstva. Otvoren je samo jedan fragment sa predstavom glave
jednog mladog, nepoznatog svetitelja koji omogu}ava da se izvedu
zaklju~ci o stilu carigradskog slikarstva tre}e ~etvrtine XIV veka.
Frontalno postavljena glava se isti~e svojom suzdr`ano{}u i pomalo
arhai~nom strogo{}u. U pore|enju sa radovima prve polovine veka,
manir je mnogo suvlji uz primenu linearnog shematizma u funkciji
modelovanja.
KALENDE D`AMIJA
predstavlja

centralni

spomenik

prestoni~kog

monumentalnog

slikarstva kasnog XIV veka. Crkva je bila oslikana u peiodu izme|u

1384. i 1396. godine o ~emu svedo~e natpisi na gr~kom i gruzinskom

jeziku koji su sme{teni na frontalnim stranama jugozapadnog i
severozapadnog stuba. U skladu s tim natpisom autor `ivopisa je Kir
Emanuil Evgenik, prestoni~ki majstor.
Po{to je crkvu oslikalo nekoliko majstora, pretpostavlja se da su
Emanuilu Evgeniku pomagali lokalni, gruzijski majstori.
Najbolje su sa~uvane freske apside gde je predstavljena Bogorodica
Oranta sa apostolima Petrom i Pavlom i dva an|ela. Ni`e su prikazana
{estorica an|ela sa ripidama i sve}ama, a jo{ ni`e {est svetitelja
prikazani na tro~etvrtinski na~in ka centru gde se na prestolu nalazi
diskos sa Hristom Agnecom koga ~uvaju dva an|ela. Na okvirima
prozora naslikano je jo{ {est svetitelja, a izme|u prozora dve sve}e na
visokim sve}njacima.
Na

svodu

je

prikazano

vaznesenje,

na

zidovima

dvopojasna

kompozicija pri~e{}a i |akoni, a na trijumfalnom luku su figure

stolpnika i svetaca kao i medaljoni sa polufigurama svetitelja. U konhi
proskomidije su sme{tene polufigure Nikolaja ^udotvorca, Bogorodice i
Hrista. U ni`oj zoni predstavljena je scena Polaganja u grob sa tri
polufigure Hrista, Jovana i Bogorodice.
U kupoili crkeve je predstavljen Pantokrator sa devet arhan|ela, i friz sa
Hetimasijom i heruvimima i serafimima (datuju se u XVII vek). Izme|u
prozora tambura su prikazani proroci, a na lukovima 40 medaljona sa
polufigurama svetaca. Sa strane trijumfalnog luka se nalaze Blagovesti,
na ju`nom zidu scene iz `ivota Marije i ^udo u Kani. Na zapadnom zidu
silazak Svetog Duha i Uspenje, u luneti Vizija Petra Aleksndrijskog, a na
dovratnicima figure arhan|ela Mihaila i Gavrila. Na zapadnom krilu
crkve predstavljeni su Ulazak u Jerusalim, Vaskrsenje Lazarevo,
Kr{tenje Preobra`enje, Pranje nogu, Tajna ve~era, Oplakivanje i
Skidanje s krsta; na severnom svodu su prikazani Raspe}e i Silazak u
Ad, a na severnom zidu Mironosice, Neverovanje Tomino i Figure
Konstantina i Jelene. Na spoljnom zidu |akonikona i na kraju ju`nog zida

je prikazano ^etrdeset Sevastijskih mu~enika i Danilo se rve sa

lavovima.

Na zidovima ju`nog broda su prikazane razli~ite scene

isceljenja, a na svodu scene iz `ivota Jovana Krstitelja, koje su sada

skoro potpuno izgubljene. U severnom brodu su predstavljeni sveti \or|
e ubija a`daju i Tri mladi}a u pe}i ognjenoj. Ovde se vide i fragmenti
ktitorskih portreta.
Freske pokrivaju ~itave povr{ine zidova, sme{tene u registrima jedan
iznad drugog. Svaka scena je uokvirena ramom. Kompozicije su
uravnote`ene. Izuzev scene svetog \or|a koji ubija a`daju, sve ostale su
li{ene dinamike. Inkarnat je izveden tako {to je iznad ru`i~asto-sme|e
podloge izvedeno mno{tvo lepezasto raspore|enih svetlih linija, kao na
liku maldog svetitelja u crkvi Panagija. Kolorit fresaka iskazuje niz novih
tendencija. On je postao hladniji i svetliji, a dominiraju intenzivne
svetlo-zelena, hladno plava, ljubi~asta, sme|a, ru`i~asta, `uta, i ne`ne
nijanse sive i sme|e crvene boje koje upadljivo odudaraju od toplih
plavi~asto-modrih i zelenkasto-`utih tonova sa mozaika Karije d`amije.
NOVGOROD
Najraniji spomenici monumentalnog slikarstva Novgoroda je zidno
slikarstvo crkve Nikolaja ^udotvorca na Lipnju i Sabora Ro`desva
Bogorodice u Svjetogorskom Manastiru oko Pskova.
Freske crkve Nikolaja ^udotvorca su se pojavile oko 1292, ali su
uni{tene. Freske Svjetogorskog manastira ura|ene su oko 1313.
Izvedene su u smelom slikarskom maniru, tipi~nom za mnoge ruske
freske XII i XIII veka. Pojedina lica izvedena gustim namzima boje su
izrazito realisti~na. Ikonografija se vrlo ~esto zasniva sa apokrifnim
izvorima.
Zidno slikarstvo Mihailovske crkve u okolini Novgoroda poti~e iz oko
1360. godine. Ovde su usvojeni svi principi paleolo{kog slikarstva.
Umetnici prikazuju stasite figure sa malim glavama, sme{tene u vi{e
planova i odgovaraju}i pejza` u pozadini. Freske crkve Arhan|ela

Mihaila su izveli lokalni umetnici. Na to pre svega ukazuju njihove

~iste, intenzivne boje.
Sedamdesetih godina XIV veka u Novgorodu se pojavio istaknuti slikar
Teofan Grk. Godina njegovog dolaska nije pouzdano utvr|ena. 1378.
godine, on je oslikao crkvu Spasa Preobra`enja. Upravo je on u
Novgorodu uveo prestoni~ki, paleolo{ki manir, i ovde je osnovao svoju
{kolu. Sa tom {kolom treba povezati dva fresko-ciklusa, zidno
slikarstvo Teodora Stratilata i Crkve Uspenja Bogorodice u selu
Volotovo.
Crkva Teodora Stratilata je sagra|ena u periodu od 1360. do 1361, ali je
oslikana mnogo kasnije. Freske su najverovatnije nastale 1380. godine.
Jako o{te}eno zidno slikarstvo odaje izuzetno veliku stilsku bliskost sa
freskama Teofana Grka u crkvi Spasa Preobra`enja. Ipak, postoje i
su{tinske razlike. Freske Teofana otkrivaju ~isto gr~ki karakter i veliko
majstorstvo, dok su freske crkve Teodora lo{ije po kvalitetu i rrazli~ite
po op{tem duhu. U njima se izra`avaju lokalni ukusi, menjaju}i
paleolo{ke

forme.

Slo`ene

vizantijske

konture

se

sve

vi{e

geometrizuju, a umesto strogih gr~kih tipova se prikazuju okrugla,

ruska lica. Zajedno sa gr~kim se uvode i ruski natpisi, a zapa`aju se i
odstupanja od tradicionalnog ikonografskog sistema, {to je neobi~no
za Vizantiju. Tako je u apsidu sme{ten friz sa scenama stradanja.
Dalji razvoj nacionalnih tendencija se mo`e pratiti u slikarstvu crkve
Uspenja na Volotovom polju, koje pripada novgorodskim u~enicima
Teofana. 1363. godine je oslikan oltar crkve gde su sa~uvani ostaci
kompozicije Poklonjenja `rtvi: Presto sa putirom, dva an|ela, Jovan
Zlatousti i Vasilije Veliki. Freske apside i ~itave crkve su najverovatnije
bile izvedene osamdesetih godina po porud`bini arhiepiskopa Alekseja
(1359-1390). Dok je slikarstvo oltarskog prostora izvedeno ~isto
linearnim
suprotnost,

stilom,

kasnije

karakteristi~nu

zidno
za

slikarstvo

umetnost

predstavlja

Teofana.

potpunu

Osobene

crte

Teofanove umetnosti se ovde suprotstavljaju ~isti ruskim. Pored toga

preovladavaju potpuno ruski tipovi lica i ruski natpisi, a figure postaju

potpuno

geometrizovane.

Ovo,

dakle,

predstavlja

drugu

fazu

rusifikacije Teofanovog manira.

Posebnu grupu izme|u fresaka Novgoroda ~ine freske koje vuku ka
spomenicima srpske {kole. O~igledno je da su u Novgorod bili
done{eni srpski primerci, ili su ovde radili srpski majstori. Ina~e, crkve
Spasa Preobra`enja na Kovaljevu (1380) ne bi odavale takvu sli~nost
sa freskama Ravanice (oko1385-1387). Po kvalitetu kovaljevske freske
zaostaju za freskama Teofanove {kole. Forme se odlikuju te`inom, lica
su izgubila prefinjenu izra`ajnost, a inkarnat je izra|en grafi~ki.
Freske crkve Ro|enja Hristovog na groblju su poslednji grkofilski
spomenik monumentalnog slikarstva na novgorodskom tlu. Izra|ene su
verovatno devedesetih godina XIV veka, i predstavljaju specifi~nu
rusku preradu kasno vizantijskih primeraka u pravcu dalje linearizacije.
MOSKVA
Pored Novgoroda, Moskva je bila drugi najve}i centar ruske umetnosti.
Moskva je bila samostalni umetni~ki centar, koji je nezavisno od
Novgoroda asimilovao paleolo{ku umetnost. Teofan Grk koji je radio u
Moskvi od 1395. je trebao da omogu}i dalji razvoj paleolo{kih formi na
moskovskom tlu.
Sa vizantijskim pravcem u moskovskoj umetnosti bio je povezan i
Andrej Rubljov (oko 1370-1430). Upravo je on obezbedio moskovskoj
{koli slikarstva vode}u ulogu. U njegovoj epohi se definitivno formira
nacionalni stil. Najfinije vizantijsko koloristi~ko sazvu~je ustupa mesto
jasnim i intenzivnim bojama, a modelovanje bojom je zamenjeno
plo{nom obradom forme i grafi~ki jasnom obradom linija. Slo`ene
vizantijske kompozicije se razre|uju i dobijaju kristalnu jasno}u, a
silueta pri obradi figura postaje dominantna. Strogi, psiholo{ki
produbljeni, vizantijski likovi zamenjeni su otvorenim, jednostavnim
licima, a prikazi crkvenih legendi odi{u lirskim raspolo`enjem.

Istovremeno, preovladava raskid izme|u umetnosti feudalnog dvora i

narodne umetnosti, karakteristi~an za vizantijsku umetnost. Narodna
umetnost tako postyaje najbogatiji izvor `ivog stvarala{tva odakle se
pored folklornih motiva crpi i duh specifi~ne `ivotne radosti i ~vrs