1979

YU ISSN 0581-7501
GLASNIK
ZEMALJSKOG MUZEJA BOSNE I HERCEGOVINE
U SARAJEVU
BULLETIN
DU MUSEE DE LA REPUBLI QUE SOCIALISTE
DE BOSNIE-HERZEGOVINE A SARAJEVO
ARHEOLOGIJA
ARCHEOLOGIE
NOVA SERIJA SVESKA -
SERIE NOUVELLE
TOME XXXIV -
S a r a j e v 0,
1980.
1979.
Objavljivanje ove sveske Glasnika Zema lj skog muzej;) Bosne i H ercegovine

reahzovano j e uz fJinansijsku pomo Republike zajedni ce za nauni rad , Ugovor
br. 0121 -4 96-1180 od 26. juna 1980. godine.
Clanovi
urednitva :
Dr PAVAO ANELIC
Dr BORIVOJ COVI
Dr ZDRAVKO MARI
Odgovorni uredniK .
Dr EOH.IVOJ COVIe
I zd;)va: ZEMALJSKI MUZEJ BOSNE I HERCEGOVI NE. SARAJEVO,
Vojvode
P U;l ik a
br. 7, tel. 35-322
Tira: 600 p!"imjeraka

Tehniki
urednik: Julijana Sunik
Lektor: Milojka
Savi
Stampa: NISRO
Osloboenje ,
Sarajevo
Za tampa riju : graf. ing. P etar Skert

Mete'e: Rajko
Vlahovi
SADRAJ
SOMMAIRE
Duro Basler
Pojava g~gantolita u paleolitiku sjeverne Bosne - Das Vorkommen
der Gigantolithen im Palaolith'ikum Nordbosniens
7- 13
Alojz Benac
EnGolHsko doba u Bosni i HercegoVlini (Neka nova razmatranja)
- Epoque eneolithique en Bosnie et Herzegovine (Quelques nou
velles considerations)
Brunislav
Marijanovi
27- 33
poloaju privjesaka od spondylusa jz Obra
Milica D.
15- 26
Kosori
Rezultati istraivanja na nekropoli Karavlake ku e u Pad,inama

1979. - Resultats des recherches sur la necropole Karavlake ku
e il Padine en 1979.
35- 42
Borivoj Covi
Ostava Brgule -
43- '53
Der Hortfund von Brgule
Veljko Pakvalin
Antiki
Putovii
nimfej u Puto vi ima kod Zenice

pres de Zenica .
Nymphee antique il
55- 84
Irma Cremonik
DijeloVli paradnog bronzanog ljema iz Kastruma kod Doboja
Teile des Gesichtshelmes aus dem Castrum bei Doboj
Enver
85- 96
Imamovi
Novi nalazi antiknih kultnih spomenika iz Bosne

trouvailles de monum ents de cultes antiques en Bosnie
Nouvelle
97-103
Ivo Bojanovski
Kasnoantiki katel u Gornj'im Vrbljanima na San;i
- Refuge
tard-antique il Gornji Vrbljani pres de Klju (Bosnie occidentale)
Gojko
105-126
Kraljevi
Antiki
novci iz okolice Caplj5ne -
Antique coins from CapIjina
127-135
Nada
Mileti
Slovenska nekropola u Mahovljanima kod Banjaluke - Slawische

Nekropole in Mahovljani bei Banjaluka
137-181
P~vao Aneli
Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnau

toviima) kod V1isokog
183-247
Dobrila Bokan
Pregled sadraja
1953-l978.
Gla s nika
Zemalj s kog muzeja,
Arheologija,
249-271
Proteklo je dev edeset godina otkako su Bosna i H ercegovi

na dobile svoj prvi nauni asopis - Glasnik Zemaljskog mu
zeja Bosne i Hercegovine.
Pokrenut godinu dana nakon osnivanja Zemaljskog muz e
ja, uprkos povremenim krizama i potekoama, kao jedan od
rijetkih asopisa u Jugoslaviji koji kontinuirano izlazi ve pu
nih devet decenija, Glasnik redovito objavljuje rezultate iz
onih naunih oblasti koj e su razvijane u Zemaljskom muzeju
historije, arheologije, etnologije, jezika i narodne knjievnosti,
prirodnih nauka obuhvatajui istraivanja na polju geologije,
zoologije i botanike , a povremeno i bibliografske preglede djela
o Bosni iHercegovini. Okupivi oko sebe u prvim godinama
ve afirmisane naune kadrove, a ubrzo i domae naunike ,
Glasnik Zemaljskog muzeja je obezbijedio saradnju preko 400
strunjaka razliitih profila, od kojih su mnogi ve stekli ili e,
saraujui u Glasniku, stei visoka priznanja svjetskih naunih
krugova. Za proteklih devedeset godina Glasnik Zemaljskog
muzeja nije nikada napustio svoju osnovnu funkciju - da re
dovito, svake godine , s punom naunom akribijom, odgovorno
i objektivno saoptava nauna dostignua iz pomenutih disci
plina i na taj nain doprinosi afirmaciji Bosne i Hercegovine ,
njihova tla, ljudi i kulturnih tradicija od prahistorije do danas.
U elji da dostojno, makar i skromno obiljei ovaj znaa
jan jubilej naune publicistike u naoj socijalistikoj zajedni
ci, Zemaljski muzej Bosne i H ercegovine objavljuje devedeseti
broj Glasnika, ponosan na ostvarena dostignua i ubijeen da
su pred njegovim Glasnikom jo ljepi dani.
Redakcija
URO
BASLER
POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE

U nekim nalazi tima iz vremena ml'aeg paleolitiJka u sjevernoj Bosni
zapaena je pojava grubo obraenih rjenih valutaka, g i'gantolita, koji se po
izgledu ne r azlikuju znatno od staropaleolitskih choppera i chopping-toolsa.
Njihovo .prisustvo u tim nalazitima nije sluajno - to dokazuje veliki broj
tipoloki uniformn'ih objelkata i ji izgled i obrada oito nisu posljedica slabe
umjenosti proizvoaa, odnosno nj'ihovih imalaca. tuna je, ipak , injenica
da se ovaj inae arhaini tip alatki u sjevernoj Bosni jalv lja u mlaem
paleoli tiku.
Problem pojave ch:o'Ppera u Evropi je os obito aktualiziran nakon 'to je
otkrivanje paleolitika villafranchienske starosti u Sandalj i, J<od Pule , i na
nekoliko mjesta u junoj FrancU'9koj postalo u posljednje vrijeme predmet
posebnog zanimanja arheologa 1 Mnogo ta je u vezi s tim otkriima jo ne
jasno s obzirom da se istrani radovi danas nalaze tek u poetnilm fazama .
Taiko su ove rane kUllture ule u literaturu pod dva razliita naziva: kao
najstariji paleolitik2 i ka'o arhajski paleolitik 3 , to u oba slua}a pokazuj e
tendenciju da \Se problem na neki na in i':odvoji 'kao zaseban fenomell1.
Pojava arhajs kog (najs tarijeg ") paleolitika u Ev r opi vezana je uglavnom
za relativno usko podruj-e Sredozemlj.a. Izuzetak ini jedino nalazite Ver
tessz611os, kod Bwdimpete", koje se nalazi dublje u kontinentu, gdje su u
nek()ffi Lnterglacijalnom dobu i':ovori tople vode pruah prisutnim suvreme
nicima pitekantropa osobito povoljne uvjete za opstanak.
U kulturi arhajskog paleolitika preovladavaju dva osnovna tipa alatki
za koje su u evropskoj strunoj hteraturi usvojeni ve spomenuti engleski
te!1mini chopper i chopping-tool. U afro-<azijskom podruju v ie je u Uipotrebi
naziv pebble-tool, a s tim u vezi i pebbl e-culture kao pojava . Na fran-ko
fonom podruju u U!potrebi je takoer i izraz galet amenage .
Ranije uobiajena datiranja poetaka ovjekovog kultunnog stvaranja u
vrijemeo,ko 500.000 do 600.000 godina pri je sadanjoosti ~kratica BP) pomak
nuta su novim otkriim.a za daleko vi'e god ina unazad, toliko da je i geo
l M.
M a ,l e z, Ueber die Bedeutung der ntde dkum g vO'n Gero.Hgerate<n in
de n ViUaJ'rarnchiuffils chichten der Sa,n.dallj a I in I,sbrjen , Bull. Sci. Cons. Acad.
Yougo,s l., 19 /3-4 , Zag:reb, 1974 , str. 79- 80 ; H. d e L u iffi l e y, Les pTemieres
LndU'striel's humaines. La Pn?hirs toire j)r alO ~ais e, I, Pari,s, 1976, S1tr. 761--816 .
2 M . M a ~ e z,
O zmaaju ol1kl'ia o'Statarka r o:da Homo u narslalg ama viHa,f ranka
SaJllJdalje I kod Pu,le, Rad JAZU, 37,1, Zag:reb, 1975, str. 181-201.
3 H.
:d e L u m I e y, ibi:d., str. 761--816.
4 L.
Ve ir t e s je :obog prera.ne smrti bio spr:ijeen obja:vlirti rezuJ.rta.te rada
na ().V'om na'laziiltu .
URO
BASLER
stratig.rafski rjeni'k morao biti nadopunjen novim terminima." Usaglaavanje

ovih nalaza s'a geo'lokim kronostratigrafijama raznih do sada upotreblja
vanih shema, a pogotovo onom alpskom Penaka i Brucknera, postalo je
nedostatno, zbog ega se u novije doba pri:bjeglo drUJg~m, tehniki egzaktnim
sistemima, meu kojima se osobito prikladnim pokazao zemljin paleomagne
tizam. Pleistocen je prema tom sistemu podijeljen u dvije velike epohe:
stariju, preteno negativnog (inverznog) magnetizma, zvanu matuyama, a
koja se protee na vrijeme izmeu 2,000.000 i 700.000 godina BP, odll1osno
do sredine gunz-mindelskog meuledenog doba prema alpskoj geolokoj shemi,
i epohu preteno pozitivnog (normalnog) magnetizma na:ovanu brunhes, za
vrijeme od sredine gunz-mindelskog interglacijala do konca ledenog doba
u cjelini, tj. 10.150 godina BP.
Alatke od kremena na izgled choppera, svjesno izraene ljudskim ru
kama, datirane 'su prema paleomagnetskoj metodi duboko u matuyamu, to
u a'psolutnim ciframa znai negdje oko 1,800.000 godina prije nas. To odgo
vara vremenu dosta nesigurno hmitiranog donau glacijala po proirenoj
alpskoj shemi. ini se, meutim, da se nauka nee zaustaviti Ini kod ovih
tel1mina, jer se metode za dati.ranje najstarijih ostataka ljudske kulture u
novije doba znatno usavravaju, a nisu is:kljueni ni jo stariji nalazi.
Problem arhajskog paleolitika u Jugoslaviji je osobito aJktualiziran
na:kon ekstrakcije dva kremena artefakta iz bree sa faunom starijeg villa
franka u peini a,ndalji I, kod Pule!;, uz koju su ustanovljeni i drugi tragovi
prisutnosti praovjeka: ostaci paljevine i nagorene ivotinjske kosti. Popratni
nalazi Ul ovo istarsko otkrie dozvolja,vaju njegovo datiranje u stariji villa
franchien, po emu bi ono moglo biti staro i do 2,000.000 godina.
Karakteristika arhajske industrije nije samo njena velika starost nego
i bnjenica da se ona pripisuje primitivnoj vrsti hominida - homo habilisu.
U srednjoj i junoj Africi to je osteoodontoloskokeratofirska industrija,
ijim autorima se smatraju pitekantrapi. U Evropi se naj>starijom lj,udskom
vrstom, dakle i tvorcem najprimitivnije kulture, smatra vrsta neto razliita
od pitekantropa, koja je nazvana anteneandertalien 7 . Pobuda za ovako razli
ito imenovanje pruio je ve svojedohni nalaz ovjekove luball1je u sloju
s kulturom tayac~ena \.l Fontechevadu (1947. godine)S
No, dok je pitekantrop danas u svim svojim detaljima ve dobro poznat,
izgled njegovog evropskog suvremenika nije jo sasvim j'asno definiran, zbog
ega je on i dobio poneto neodreeno i bez1imo ime predneandertalac.
Ipa,k, bez obzira na nedostatnost podataka o fizikom izgledu tih ljudi, poznato
je dapitekantropi u Africi i predneandertalci u Evropi koegzistiraju sve
do riss glacijala. Njihovi ivotni prostori odvojeni su ogromnim regijama
u sjevernoj polovini afrikog kontinenta sa kojih jo nema dovoljIllO sigurnih
antropolo'kih podataka. Surdei po na,lazima atlantropa, neke vrste sline
(ali ne identine 's pitekantropima) u acheuleenu sjeverne Afrike (nalazite
Palikao), moda se utiru veze na polju antropologije izmeu Evrope i Afrike,
makar to su saZ1nanja jo uvijek nedostatna za neke sLgurnije zakljuke.
Misao o razvoju specifinih hominida u Evropi potkreplj-uju neka otkria
.; H. d e L u m l e y, Cadre chr.ono,logique abSQlu et paleocli:matDsme du
Quaternailre, La Prehi9toire fralnc;:ai,se, l, Pari,s, 1976, !St r. 16.
(I M.
M a l e z, Ueber di.e Bedeut\.lJng ... , str. 79-80.
7 M. A. d e L u m l e y, Les Anteneanderta,liens, La P,rehi,sto'ire rranc;:aise,
T, Parri s, 1976, str. 547-567.
8 J.
P i v e ,t e a u, Les Am te-Neamdenta1iens du s\.lJd-----<ouest, La P>rehi.stoirre
:ilranc;:ai!se, l, Par,ils, 1976, s;br. 561.
dijelova ljudskih skeleta, osobito ona to su 1964~1975. otkrivena u nala

zitu Caune d'Arago, a koja datiraju iz vremena riss glacijalaB Meu tim
nalazima osobito su znaajne mandibule Arago II i Arago XIII, te lubanja
Arago XXI l o
Nalaz ljudskog zuba u anda,l ji I, koji se prema prateim elementima
moe vremenski staviti o bok afri' kim nalazima pitekantropa, nije dovoljan
do te mjere da bi mogao p o.slu i ti ,kao osnova za rekons,trUikcij u cj elokupnog
izgleda individuuma. Ostaje, zbog toga, otvoreno pitanje da li je on po svom
obliku blii afrikom pitekantropu ili p redneandertalcu u smislu f.rancuske
antropologije. No, bez obzira na pripadno'st jednoj ili drugoj vrsti, ve je taj
praovjek bio sposoban koristiti se pomagalima kao to je vatra i svjesno
oblikovane alatke od tvrdog kremena. andaljski chopper je do sada naj
starija ljudska i zraevina naema na sjeverozapadnom BalJkanu, a moda i
u Evropi.
Na sline grubo ote-sane va lutke gledalo s.e dugo vremena 'k ao na neki
otpadni materijal ; kao .na objekte koji ne sudje luj.u punopravno u deter
minaciji neke kulture. Oni naprosto nisu bili priznavani kao svjesno for
mirane alatke. U sjevernoj Bosni oni, meutim , predstavljajou i latentnu
opasnost za istraivae: neki takav usamljen nalaz, negdje na nekoj staroj
rjenoj terasi pored Sav e, Ukrine ili Usore, mogao bi lako dovesti do pogrene
pretpostav1ke o velikoj njegovoj starosti, a time i do nerealnih za,kljuaka
o prisustvu primitivnih hominida u ovom regionu.
Chopperima .sline izraevine u sjevernobosans kim nalazitima potjeu,
naime, iz mlaeg paleolitika, a zapae,ne su na slijedeim lokalitetima:
Lu i , selo Kulai , kod Prnjavora. Na niskoj tercijarnoj terasi sa
je Qko l m debeo nanos ilovae wi.i.nmske staros ti s ostacima paleo
litskog prebiva-lita kulture aurignaciena. U inventaru se nalaze primjerci
primitivno obraenih valutaka koji se po svom habitusu ne ra zlikuju znatno
od alatki arhajskog paleolitika. Neki primjerci ine 's e kao ovj e kov pO'kuaj
da jednim ili sa dva odloma kontrolira kvalitet kamena i njego vu podobnost
Z8. kaljenje, ne u veini je vidljivo da su oni sluili kao odreene alatke
ili oruje U
M a l a G r a d i n a , selo Kulai, kod Prnjavora. Na ljunkovitoj terasi
iz vremena pliocena, u nanosu ilovae wi.irmsk e starosti, nalaze se dva tanka
sloja s ostacima paleoLts'kih stanita. JeelJno od nj ih pripada mousterienu ,
a drugo aurignacienu. Pr i,lian broj grubo jednostrano i dvos trano obraenih
valutaka pripada aurignacienskomdijelu depozital~
L o n d a, selo Makljenovac, kod Doboja. U vieslojnom nalazitu hori
zont S grubo otesanim rjenim oblucim a mogue je datirati u starije faze
aurignaciena I3
K r e v n i c a, selo Popovii , kod Prnja,v ora. U sloj-u s kulturom auri
gnaciena, istovremenom nalazitu na Luiu u nedalekim Kulaima, zapaeni
su i grubo pritesani rjeni va luci. H
uvan
ct e L u m l e y, ibi,d., sUr. 549.
ct e L u m l e y, ibid., str. 550-554.
l e r - . J a n e,kov i , Paleo'Ji'bko nalazite Lui u KuJaima,
GZM, n.s., XV-XV.I, Saraljevo, 1961, >,tr. 27-38.

). . B a ,s I e 'r, PaJeolit9ko nail<liZ'i i'lte Mala Gradina u Kulaima, lanci i
graa , xn, 'Iluzla, 1978, s tr. 9-11.
J3 .
B a s l e 'r, PraLs.to'r.ija ju.gosla,veI1!Slkioh zemalja, I, Sa,rajevo, 1979, str.
o M. - A.
la M. - A.
II .
B as
322-323.
l4 .
B a os l e T , Dv,ioje .paleolitJske stan ice u dolini UlkJrine,
'I1UlZJla, 1973, str. 7-15.
la. nc i
g,raa,
X,
DURO BASLER
10
Pojava ovakvih alatki zabiljeena je i 'na jo nekim do sada manje

lokalitetima sa nalazuma iz ranijih faza mlaeg paleolitika, tako
Hende\k'u i Kamenu u Ma,kljemovcu, kod Doboja,
istraen~m
na
Mlaepaleolitske gigantolite iz sjevernobosanskih nalazita mogue je u

tipolokom pogledu razdvojiti u vij,eskupine, Jednim dijelom to su tipini
chopping-toolsi u najuem smi'slu ovog pojma (vidi sL 1), Ot'kriveni su
na Luiu u Kulaima, te Hendeku i Kamenu u Mak1jenovcu, kod Doboja,
SL L
Crte: N .
Cmajanin
Drugoj skupini pripadaju veliki rjeni obluci, po jednom rubu grubo

otesani tako da je formiran otar i u prilinoj mjeri pravilan brid - na jednoj
plohi oikvrcan udarcima o tvrdi predmet, a na drugoj ravan, Takav radni
rub vrlo je s lian mlaepaleoliltskim blanjalicaJma, ini se alk da ne postoji
znatna upotrebna razlika izmeu jednih i drugih, Nadalje se inL da ovi
tipovi nisu svjesno tako formirani, nego da su nastali kao posljedica upotrebe
alatke u privreivanju.
Mogunosti
odgovora na pitanje o pojavi ovog na izgled primitivnog

u mlaem paleolihku sjev,erne Bosne viestruike su, iMisao da bi se
u ovom sluC\Jju radilo o tradiciji iz daleke prolosti, dakako, otpada, jer u
vrlo velikom rasponu vremena tokom starijeg i srednjeg paleoli,tika ova vrsta
alatki nije bila u upotrebi, bar u oblicima i dimenzijama koje odgovaraju
villafranku, Ona isto tako nije primijeena u kulturaJma koje su li sjeverno.i
Bosni nastajale poslije toga vremena,
orua
11
Izrada ovih alatki je, prema svemu s udei, rezultat nekog tehnolo.kog
postupka vezanog za lov di neko slino privreivanje. J ed ino su, moda,
njihov oblik i veli i na bili odreeni s irovinom , to u konIkretnom sluaju
znai da su t a'k:vi bili valuci to ,s u ih n<YsiJle rijeke u .svoj'im koritima.
Praovjek sapientne Vf'ste u doba mlaeg ,paleolHika poznat de po tome
to je razvio vjetLnu daljinskog lova, oito na brze ivotinje, pa je zbog
toga i bila vea udaljenost izme' u napadaa i rtv,e. On se u tom pogledu
znatno razliJkuje od 'svojih 'prethodn ika : ljudi neandertalske i starijih vrsta.
Chopperi su, meutim, kada su se upotrebljava:ti u lovu, bili tipino udarnog
kar,aktera, ,p a .su zbog toga mogli, 's luiti samo za nepos redni napad iz blizine .
Moda su 'se na 'lovitima sjeverne Bosne u toku wiirma , od kada dati

raj'u .ovi nalazi, pojavile ili su uz ostale ivotinje hvatane i one veliIke kao
to su m~muti, za ije ubijanje ni'su bile :dovoljne strelice i kopllj.a. Postojala
je, .dakle, potreba ,da se te ivotinje .dotuku 'veom UJbojnom snagom. Za ovu
po sebi .dosta realnu soluciju ,nema, i'pak , pra,v ih materijalnih dokaza. O pra
ljudskom izboru lovnih ivotinja u 's jevernoj Bosni nauka nije iz prve ruke
j'nformirana, budui da se u plei'stocenim i.!ovaama ovoga kraja kosti ivo
tinja nisu sauvale 1 G
Ne 19lIli'jemo ipak gubiti iz vida injenicu ,da je homo sapiens znatno
upotrebljavao kost za izra:du alatki , umjetni,6kih figura i nakita. On je tu
kost, osobito slon ov a u., mogao lomiti samo veli,kim sjekirama. ini se zato
da je time ne samo opravdana pojava choppera i chopping-toolsa u
aurignacienu sjeverne Bosne .nego i objanjeno njihovo upadljivo odsustvo
u 's rednjem paleolithku. Neandertallslk i ljudi nisu, naime, upotrebljavali slo
nova'u niti su uope bili orijentiran i na umjetni\ku obradu kostiju. To bi
bio jedan od razloga da choppere nisu upatf'ebljavali , pa su oni zato 'U sred
njem paleolitilku gatavo nepaznati. Druga je pitanje zata jednom inicirana
upotreba cho'p perima slinih ala fki od strane nosilaca ranag mlaeg palea
litika nije nastavljena u kasnijim, gravlettiensk1m, fazama. Putanje je, me
'utim , na koje ivotinje su bili 'usmjereni ti ljudi. Sudei pa nalazima iz
drugih regi.ja Evrope, u kajima se sauvao osteola.ki materijal, glavna lovna
ivahnjakasnih palealiana bili su sobavi , a tehnika lova bila je tada znatno
usavrena upotrebom da'l jinskog nacval'l1ag aru ja .
Pretpastavka da su gigantaliti u ab1rku choppera tokom jed.n ag dijela
ranog mlaeg paleolitika sjeverne Bosne sluili kaO' pamono oruje lovcima
na mamute, a jo vie i za lomljenje slonovae, prihvatljiva je. Njame se
jednako mae objasniti njiho-v izos tana!k u doba mouster1ena, kada ljudi jo
nisu izraival i predmete od tvrde Vl1ste kasti, kao i u kasnom paleollitiku,
kada su proboscidi ve bili izumrla vrsta ivatinja . Tu kl1mom uvjeto,va'l1u
smjenu ivotinjs kih vrsta grafiki predoava priloena tabela izraena prema
P. Bou1t-u 16 za prostar srednj e FrancUIske, a koj a moe priblinO' vaiti i za
juni rub Panonije.
15 .
B a ,s l e Ir, ibid., str. 10.

P. B o u ,t, Les fa'unesd e maJmmi,feres et les epi,sodes periglaciai,res, La Pre
husboire fran<;a hse, I, Pa.r,is, 1976, s tr. 362-363.
1.
URO
12
BASLER
I
HOLOCEN
10150
TARDIGLACI
14 SOO
:l:
I I I ~I'III ~ I II I III ~I I III I ~ III I II ~IIII III ~ I IIII ~ III I I ~ I I
30000
111111 IIIWII
IIII ~I IIIIIIII I
o::
34000
o::>
~
50000
60000
:l:
o::
RANGIFER
TARANC!JS
o::>
RH INO CEROS
TYCHORINUS
~
.........
100 OOO
(/')
EQUUS
GERMANICUS
(/')
ELEPHAS
TROGONTERI
...
vl
EQUUS
MOSBACHENSIS
o......
Z
)Vl
<{
150000
<{
vl
(/')
SISON
PRI SCUS
......
ii:
n..
(/')
<{
RHINOCEROS
ETRUSCUS
D
O
<.!l
200000
-fl . BASLER
ELEPHAS
ANTIQUUS
'" '"'"'~{""'
CERVUS
ELAPHUS
N . BAOANKOVIC
13
DAS VORKOMMEN DER GIGANTOLITHEN IM PALAOLITHIKUM
NORDBOSNIENS
ZUSAMMENFASSUNG
In elmgen nordbosnischen jungpalaolithischen Fundstellen wurden chop
perahnliche Gerate entdeckt, die keinesfalls als Zufallserscheinung zu betrachten
sind. Sie gehoren der Aurignacphase, und sind somit eine frtihe Erschei nung
innerhalb des Jungpalaolithikums. Es scheint dass diese Gerate zur Spaltung der
harten Knochen , insbesondere des Elfenbeins, ihre Verwendung gefunden haben.
A. BENAC
ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

-
neka nova razmatranja
U poslje dnje dvije deoenije OIbjavljeno je nekolhko sintetskih pregleda

o eneolit:s:]{i.m nala;zitima u Bosni i Hercegovini i o problematici koja je za
njih veza,na 1 Svaki novi pregled je L1Jpotpunjavao prethodne radove, jer su
otkrivene nov,e stanioe i novi eneolitski nalazi na ov,im i drugirm podrujima,
a s tim u vezi su m ijenjane i neke ranije postavike. Pa, ipak, temati'ka nije
n i izdaleka is crpljena i ovo izuzetno nemirno doba uvijek izaziva iv interes.
Cini mi se da se obrada bosanskohercegovakih na,laza Lz tog perioda u
velikom sintetskom djelu Praistorija jugoslavenskih zemalja, 111 uklopila
u jedan iri konteks,t i da e to povlaiti za sobom nove dopune i nove
razrade. U ovako irokoj sintezi nisu se ni mogla o ek ivati neka ira razma
tranja o kulturama u Bosni i Hercegovin i pa zato ovim inimo prvi korak
u daljoj razrad,i pojava u tom pra~s tori.i 'skom periodu.
Kada je ri je o e'neo1itskom dobu, moe se govo:riti o etiri osnovne
kulturne grupe na tlu Bosne i Hercegovine: lasil1Jjskoj, badensikoj, kostolakoj
i vuedo!;skoj grupi. Takav poredak odgovara i njihovom mjestu u dOlSad
komponovanim hronolo'ki,m skala,ma.
Pri prouavanju ovih grupa posebnu panju pri'vla i geografski raz
mjetaj loka,li teta svake pojedine grUJpe i tomp~tanj u e bi ti posveena glavna
panja u naem radu. Ovaj raspored prua slijedeu sliku:
Lasinjska kultura je do sada otkrivena na

Zemunica Ra,dosavska, 'kod Banjaluke
Visoko brdo u Lupljanici , kod Dervente
Vis u Modranu, kod Dervente
,D onj i Klakar, .kod Bosanskog Broda
Gornja Tuzla 2 .
l
sljedeih
pet nalazita :
A. B e n a e, S,tud ien zur Stej,n- u.nd Kupfer,zei,t im no,['dwe.shlichen B a,llka n,
42. Beu-i.cht RGK, F,ra,nkfu l"t a. M., 1961, 1962; GtrU([la autora, KuLbuma, i'srtorija Bosne
i Het'Cegovin eod naj,s,tarijih \!'remena do poetka tut'9ke vlaJdavine, Sarajevo, 1966;
N. T a s i , Badens'ki i vueuolSki kul tu.rn.i ko'l11(plelks Ll Jugosla vi j i, Dis!Serrta.tiO<11es

IV, Beograd, 1967; B. C.o v i , Od Butrrni,ra do Llira, Sarajevo, 1976; P.aistOll'ija
jugoslavenskih zemahja III (S. D i om i t r i j e v'i , N. T a s i ), Sarajevo, 1979.
2 CJelokupnu 'k artI\.! raspcostira,nja la,sirnj,'Slke ku1,ture Ll Jugo slaviji i odgo
varajuu biblio,g .rafiju v,i di u Pra isto rij i j ugoslavens,kih zemaLja III (S.
D i m i
t r i j e v i). Z. Zeravica S1IDa,tra da ovoj ku],tu,ri pr,lpooaju i neki nala.zi sa lo'kaLi
teta Grba,a i Marti u sjevero i,o,tonoj BQ;9ni, bo se ne bi moglo posvjedoiti
.tamonjim nalazima (Z. Z e r a v i e a, Na'selja lalSinjS\ke kuilturrne grupe na pod
ruju sjeverne Bosne, Naseljavanj e j na selja 'Ll prai.slt oriji, Mater.ijali XIV, Prilep,
1976, 92) .
ALOJZ BENA C
16
Prema tome, lasi njska kultura je bila rasprostranj-ena samo u sjevernoj

Bosni, i to pretema izmeu donjeg toka rije'ke Bosne i srednjeg toka Save.
Na zapadu je neto junije dopda do Zemunice , a na istoku su samo poje
dinani nalazi zabilje~eni u Gornjoj TuzJ,i.:l Generalno se moe rei da su
se nosioci lasinJSke kulture zadrali u sjevernoj Bosn i zapadno od rijeke
Bosne, a Gornja TU'zla bi bila jedan izuzetak prema isto'k u ukoliko bi se
tamo utvrdio i horizont ove kulture.
Badenska kultura je d'osta s labo zastuplj.ena na podruju Bosne i Her

cegovine. Ovoj ku,ItUTi u potpunos ti pripadaju kulturn i slojevi iz s lij.edeih
nalazita :
Dvorovi, kod Bijeljine
Vinogradine, Ikad Doboja 4 .
Izvj es ni elemen t,i badenske kulture su zapaeni jo na nek im nalazi
tima u Bo-sni i Hercegov ini. Ovamo spadaju: Alihode u dolini Bi,le, kod
Travnika~', peina Hrustavaa, kod Sanskog MOi3ta , i Zecovi, kod PrijedoraS,
Debelo brdo, kod Sarajeva 7 , Val'vara, kod Prozoras U svim ovim nalazitima
naene su keramike izraevine sa veo:na karakteristinim cikcak uTezanim
ili slinim moti vima, koji su svojs t veni keramici badenS/ke kul ture. Treba,
meutim, nagla,siti da su ti 'keramiki komadi naeni u slojevima vUledolske
kulture i da je to u ovim slojevima sporadina pojava. Zbog toga, u ovim
sluajevima ne moemo uope govori,ti o naseljima badenske kultur.e, nego
samo o jednoj keramografskoj tradiciji preuzetoj iz okvira badens'k e kulture
koja je veoma dugo trajala .
N. Tasi je kao sigurno naselje badenske kuliture naveo i ono u Gornjoj
Tuzlin. On, meut i m , spominje samo jedan fragmenat, koji bi vie odgovarao
kostolaokaj nego badens koj kultuTi. S drug,e strane, B. ovi je u sv ojoj
publikaciji nal.aza iz Gornje Tuzle potvrdio da se u tamonjem II i I stra
tumu pojavljuju neki strani, nevinanski e lementi, u kojima se vidi odreen1
(ia:ko dosta labava) veza sa ku.ltuTom Bubanj Ia i sa badenskim slojem u
Vuedolu JO Zato ne moemo mimoii badenoidn e elemente u Gornjoj Tuzli,
ali oni ovdje ne znae niik aJkav kulturni ho r izont. Naravno, u sklopu dosa
danjih istrai.vanja. - Svakako je od posebnog interesa sloj Al uVarvari,
kod. Prozora. Ta,mo su kombinavani retardirani neolibski elementi u fakturi
keramike sa formalnim ili ornamentalnim elementima vuedolske kult"1J.re
3 Bez veih sistematlskih islko;pava,nja 'ne bi se mogto sa s ilgur.nou w>rditi
da se u I stra,hum!\.! na,selja u Golrn-j-oj Tl..lJZli 'rad! i o nekom horiZJontu lasinjslke
kul,bu>re. Talj s:tratum ima drugi (molda mijeam) 'kara.klter, ia,ko se nekolilko kera
.milk,ih fragmenata moe pripisati la'silnU.skoj kul,turi (v'idi : B. e o v i , RezuJ.t3Jti
sondir3Jnja na prai'stor ij'skom nalselju u Gornjoj Tl..lJZli, GZM n. s. XV-XVI, Sa
raljevo, 1962, T. XV, 1-6).
4 A.
B e TI a c, 42. BericM RGK, 136; isti, Pr.iol'ozi za prouavanje neolita u
sjeverno'j Bosni, GZM n.s. XVIII, Sa,rajevo, 1974, 129--434 ; N. T a s i , 1. c., 1967,
Na Ik3Jfti rallprO'stiranlja baldeniske kulture u P.railstor.iji jugo>slavenSlkih
18. ze.ma llia III izosta,li su ovi Lokaliteti juno od S2Jve, iako S. Dim itr.ijev.i spominje
prodo,r ove k'Ulhure u tom praJVcu.
5 A. B e n a c, IstraiIvanije prehils.torij's'kih :nalazita u dol ini Bile, GZM 111. s.
IV~V, Salrajevo, 1950, T. IV, 1---B.
6 Lsti , GZM n. s. III, Sara,jevo, 1948, 19-20, T. VII , 1-8; isti, GZM n. s. XI,
Sa'rajevo, 1956, 154, T. X, 6-7 i GZM n. s. XIII, Sarajevo, 1959, 38, T. III, 6-7.
1 F. F i a, l a,
Jedna p.rehistorilka 'na'se()b i:na na Debelom br.dJu kod Sarajeva,
GZM VI, Sarajevo, 1894, T, III, 12 ; i'sti, GZM VU , Sarajevo, 1895, T. II, l, III, 10.
s B. e o v i , VeIi:ka g.radina u Varwa,ri, GZM n. iS. XXXII, Sa,rajevo, 1978,
45-54.
o
10
N.
B.
T a !s i
e o v i,
l. c., 1967, 18.
RezuJLtati sondilra.nja ..., l. c., 121-126.
17
iz obje njene susj,edne vari jan te (bosanske i j adranske) i ve pomen u tim

badenskim naslj eem.
Prema tome, manj.e grupe nosilaca badenske kul ture su se za.drale
neko vrijeme u Dvorovima i Vinograd ina.ma (rad i se o malim naseljima),
dakle, na prostoru sjeverne Bos.ne istono od i'stoimene rijeke. Meu tim,
kulturn i uticaj ove grupe je imao neto iri teritorijalni i hronoloski kara:kter.
On se osjea u slojevima vuedolske ku.J'ture u zapadnoj i centralnoj Bosni,
kao i u mlaim S'lojevima naselja u Gornjoj ~u:zli i s loju Al na Varvari.
To sam konstatovao za peinu Hrustovau jo 1948, a za Zecove 1959. godine.
U obradi meta.]-urke djelatno'st i nosilaca vuedolske kuJ-ture, B. L:ovi je
taJko,e konstatovao da se cilkcak urezani ornamenat badenskog ka ra ktera
javlja na keramici kostolake, a is to ta'ko i na keramici vuedolske kulture
u sjeverozapadnoj i centralnoj Bosni] 1. Zbog toga se zasada moramo zadrati
samo na dva pomenuta lokaliteta i samo njih ozna i ti. kao p:'ave stanic,?
nosilaca badenske kulture.
Ko sto laka
sl i jedeim
kultuTa je do sada u Bosn i i Hercegov in i konstatovana na

lokal itetima:
Donja Mahala, na Savi l 2

Pivnica, kod Odaka 13
Vis-Madran, kod Derven te 1-1
Alihode, u dolini Bile kod Travn ika] ';
Obre n, kod Ka'knja 1n
Pri nabrajanju ovih lokaliteta treba naglasiti da je meu njima naj
znaajnije naselje na Pivnic i, kcd Odaka , gdje je donji sloj pr ipa.:lao istoj
kostolakoj kulturi i pruio veliki b r oj podataka o nainu ivot) tam o5 njih
eneoli1!skih stanovnika. ini se da i naselj;e Vis kod Dervente prua inte
gralan sloj kostalake kulture i da j e na ovom v:esloj nom lo.'cali t : tu u,s ta
novljen stratigraf.s'ki odnos te kulture prema lasLn:jskoj i vuedolskoj kulturi.
Na lokalitetu Obre n otkrivene su jame sa inventarom kostolak e kultu re
ukopa'ne u sloj butmirsike neolitske kulture i sasvim je s:gurno da su i ovdje
izvjesno vrijeme boravili nosioci kosto la ke grupe. Tee j.e neto sigurno
rei o ostala dva nalazita . VjerONatno je da su pripadn ici kostola ke grupe
boravili neko vrijeme i u Donjoj Mahali , ali je to tei'lko rei za Alihode,
jer su tamo zabiljeeni samo m!nimalni ostaci kostolake keram ike, i to
zajedno sa kera.mikom vuedolske kulture. Pa, ipak, ne smijemo mimoii
ni ovaj lo,kalitet.
Oito je da su nosioci kOtStola'ke kulture izabrali oblast oko donjeg
toka r ijleke Bosne, odnosno uz zapadnu njegovu stranu, za izgradnju svoj ih
s tanita. Odavde su oni prodrli do podruja oko Kaknja, a moda i do doline
Lave i Bile. Donja Mahala je na samoj obali Save i odavde se lako u,s po
stavlja prirodan kontakt sa na.selji.ma izmeu Sa.ve, Drave i Dunava.
II B.
o v i,
Metalur.ka djela1tnast vu:edolslke g.rulPe u Bosni, Godinjak
Cen tra za baLkan.oloska istraiva,nja ANUBiH :x,UIIil1, S3Jrajevo, 1976, 108.
12 J.
P et ro v i , Bericht uber einen Besueh der neolithiisehen Station Donja
Mahala bei Oraje an der Sa,ve , GZM XXXVII, Sa'rajevo, 1925, T. IV.
13 A.
B e n a e, Pi,viO,ica kod Odalka i neki problemi Jwslolakeku1tUJfe,
GZM n.s. XVI<I, Sarajevo, 1962.
u B.
B e 1 i, VLs, Modran, De-Dverr.ta v.ieslo jno prai.s.tori'jSko naselje,
A.rheoloki pregl ed 6, B eog<ra:d , 1964, 22-23.
15 Vidi na!p. 5.
10 A.
B e n a e, Obre II, GZM n. s. XXVI, Sa!l'aje~o, 1971.
2 -
GZM, NS , XXXIV -
A!'heologija
ALOJZ BENAC
18
Ostaju naselja vuedolske kulture na teritoriji Bosne i H ercego vine.

Evo njihovog redosljeda:
Bosans'ka Kostajnica
Pejia gradi'na u Svoooi, dolina Sane
Tapia glavica, dolina Sane kod Prijedora
Gradina Zecovi , dolina Sane kod Prijedo ra
Dabar peina, u dolini Sane
Peina Hrustovaa, kod Sanskog Mosta
Vis li Modranu, kod Dervente
Crkvina. kod Turbeta
Gradina u Alihodama, dolina Bile kod Travnika
Gradac, kod Homolja , okolina Kiselijaka
Gradac, kod Toplice, okolina Kreeva
Debelo brdo, kod Sarajeva
Fortica, kod Sarajeva
Kotorac, kod Sarajeva
Gradina u Varvari, kod Prozora
Zelena peina, kod Mostara 17
Sistematska iskopavanja su izvedena u peini Hrustovai, na gradini
Zecovi, u Zel n oj peini, na gradini u Varvari i donekle - na gradini
u Alihodama . Sondana istraivanja su obavljena na Cr'kvini u Turbetu,
dok vea iskopavanja iz prolog vijeka na Deb elom brdu nisu dala sigurnij e
poda,tke o stratigra fskom poIoajiu nalaza vuedolske kulture. Sve su to,
inae, vieslojna naselja. U Hrustovai, na ZecoviJma , na Alihodama i u
Varvari vuedolska kul tura zauz~ma najstarij i kulturni sioj, na Crkvini su
postojali i stariji slojev i, a vj,erovatno je takav sluaj i na Debelom brdu.
Ostali loka,liteti su identifikovani, ug.l avnom, prema povrinsbm nalazima i
tek predstoji sistematski istraivaeki rad na ovim lokalitetima.
Prema geografskom polo3.ju citiranih lokaliteta, sasvim jasno se vidi
da se ona pruaju od zalpa-dne Bosne (preteno od podruja ua: dolinu Sane)
do junog dijela centralne Bosne (Travnik-KTeevo-K~eljaik-Sarajevo). To
bi trebao biti i pravac kretanja njihov ih nosilaca. Preko junog dijela cen
tralne Bc'sne ovi elementi su dospjeli do doline rijeke Rame, odnos,no do
gradine u Varvari, kod Pro.zora. Ostaje neja'sno kako su dvije vuedolske
terine dospjele do Visa u Modranu, kod Dervente. Moda e vea iskopavanja
na tom lokalitetu dati odgovor na ovo pitanje, a za sada bi se moglo jedino
govoriti o impo;rtu sa zapadne strane ili (moda vjerovatnije) sa sj everne
sirane, preko Save.
* * *
Ja.ko su ovdje izn eseni podaci o eneolitskim kulturama ve od 'r anije
poznati., ipa.k je cjelovit kartografski pregled lokaliteta pruen samo u publi
kaciii o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu (42 . Bericht
RGK) 1962. godine. Poto su o.tada istraivani neki novi lokaliteti sa ostacima
eneolitskih kultura, kao to su Vis-Modran , Obre II, Varvara, Visoko brdo
u Lupljanici i Vinogradine, pojavila se potreba da se takva karta ponovo
prikae. To na ovom mjestu 1 Clnlim.
Iz ove kartografske slike jasno se vidi geografski raspored glavnih
eneolitskih kultura u Bosn i i Hercegovini. Lasinjska i badenska kultura, dvije
' 7 P,odaltike o ovim loka.lilteti:ma vidi kod:
J. K o r o e c, Peina HrLIIStovaa,
novi lo,kOlJlitet slavcm-ske kulture, GZM ln . S. I, Sarajevo, 1946; S. D i rn i t <I' J d e v i ,
Vuedolska kuI.tura i vuedolski kul'burn.i 'k.ompleks, P.rai.sto'rija jugoslavenskih ze
mOlJLja III, Salrajevo, 1979, Karr>ta 6; A. B e n a c, 42. Bericht RGK, 136-137, Fig. 7;
B.
o v i , Veliika gra.dina u Va.rva'ri, L c., vidi T. I-XIV; B. B e li , 1. c.
ENEOLITSKa DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI
19
starije eneoJi-tske grUlpacij'e na ovom Uu, zauzele su - u osnovnim linijama

paralelne prostore u sjevernoj BOISni: prva na zapadnoj, a druga na istonoj
strani od rije'ke Bosne. Najvie su se pribliile j,edna drugoj na podruju
!z;meu Vis-Modrana i Vinogradina. Nijedna od ovih dviju kultura nije
prodrla dublje u Bosnu; njihovi nosioci su se zadrali u ravniarskim ili
blago brdoviJtim predjelima sjeverne Bosne. Situacija u Gornjo'j Tuzli nije
sasvim jasna. U tamonj im najmlaim straturnima se javljaju neki elementi
koji se mo~u pripisati lasinj's'koj, badenskoj ili kostolakoj kulturi. Sve su
to pojedinani nalazi i bez velikih iskopavanja je teko zauzeti bilo kakav
odreen stav. Zbog toga emo podatak o prisustvu lasinjske kulture u
Gornjoj Tuzli, koji su naveli Z. Zera v ica i S. Dimitrijevi, uzeti za sada
samo kao pojavu odreenog importa. Geograf.ski poloaj Gornje Tuzle ne bi
ukazi-vao na sta'lnije prisustvo te kulture na ovom podruju. Na ovom stadiju
istraivanja izgleda da su nosioci lasinjske i badenske kul1Jure podijelili
sjevernu Bosnu na dva dijela i tako se onda smjestili.
Pripadnici kostalake grupe su, na izvjestan nain, pronali slobodna
podruja izmeu predJnjih dviju grupa. Oni su se naselili sjeverozapadno
od podruja badenSlke kulture i onda dolinom Bosne prodr'li do njenog gornjeg
toka (Obre II, kod Kaknda). Nalazi u Obrima II sigurno svjedoe da su se
oni sa i.st im 'kulturnim osobinama svoje grupe na,stanili. ll. ovom udaljenom
kraju.
Dovoljan je samo jedan pogled na kartu rasprostiranja eneolitskih kul
tura u Bosni i Hercegovini za konstatacij'u da su preds.tarvnici vwedolske
grupe poli sasvim drugim putem. Oni su dosta masovno prodrli u zapadnu
Bosnu, gdje im se posebno svidjela pitOlllla dolina rijeke Sane, i onda su
- preko doline Vrbasal s - zali u juni dio oentralne Bosne. Sasvim je
vjerovatno da su nosioci ove vrlo dinamine kulture, od svoj ih stanita oko
Sarajeva ili Kiseljaka i Kreeva, nali put do Prozora (gradina uVarvari).
Zelena peina je veoma wdaljena i put vuedolskih elemenata do ove stanice
bi se mogao traiti u obrnutom smjeru (sa mors,k e strane). To znai da bi
ovi elementi u Zelenoj peini bih mlai na hronolokoj ljestvici.
Navedeni raspored eneolitskih kultura na teritoriji Bosne i Hercegovine
izaziva ra:umiljanja o tri osnovna problema:
a) OdaJkle su te kulturne .grupe prodrle na ovu teritoriju?
b) Kakav je hronolok i odnos izmeu eneolitskih kultura na tlu Bosne
Hercegovine?
c) Kakav je stvarn i udio navedenih grupa u etnoge-netS!kom procesu
kod iJirskih i sus jednih plemenskih zajednica?
a) Cin i se da je najjednostavnije odgovoriti na pitanje odakle su doli
etnokulturni elementi las inj's ke krultu-re. Kartiranje nalaza ove kulturne
grupe na podruju Hrvatske i Slovenije pokazuje koncentraciju nalazita
sjeverno i zapadno od naih stanica u sjevernoj Bo-snilO Dovoljno je rei
da SIe u zapadnom susjedstvu nalaze Lasinja i Kiringrad, a sjeverno od Save
Jaki, Novoselci, Aikovci (pa i sam Pakrac). Sve su to vr10 znaajna sta
nita lasinjske kulture izmeu pedesetak dosad registrovanih lokaliteta, pa
se naselja u sjevernom dijelu Bosne sasvim priTodno povezuju sa susjednim
stanicama s onlu stranu Save i Une. Radi se, dakle, o junoj periferiji ras.pro
stiranja lasinji~'ke kulturne grupe, a naselja na tom prostoru su ostala u
('Vrstoj vezi sa matinim podruj ima ove kulture.
t8
stan ica
19
,i zgleda da je gra.dilna V'lnac, kod Jajca, bila jedna od meu

d'olirne Salne i PQc!Jruja Trra,vm. ; ,k~K Lsehjak-K.reevo-Sa<rajevo.
V i'di: Praistorija }ug.Q ls]avenskih zemalja III, .karta 3.
.Po
SV<JTl,U
. izmeu
ALOJZ BENAC
20
Neto slino bi se moglo reci i za stanice badens~e kuHure u sjevernoj

Bosni. Na susjednom prostoru, sjev,erno od Save, zapaena je prava koncen
tracija naselja badenske kulture. Spomen imo samo s1ijedee lokalitete:
Bapska, arengrad, Sotin, Vuedol, Vin(kovci, Gomolava, Klokoevac, Gornja
Bebrina, koji su se neka'k o u luku nadvili nad istQo~nim dijelom sjeverne
Bosne. Na taj nain su malobrojna naselja badenske kultu.re u sjevernoj
Bosni, opet, smjetena na junoj per.iferiji raspmstiranja ove grupe. Time se
moe i protumai ti skroman obim bosanskih naselja.
Pitanje porijekla bade'nske kulturne grupe nije jo uvije/k razrijeeno
na zadovoljavajui nain. Tako dvojica jugoslavenskih naunika koji su se
najvie bav ili ovim problemom i.maju prilino oprena miljenja. Za S. Dimi
trijevia je cen tralnobalkanski prostor (sa kasnovinanskom bazom) odigrao
najvaniju ulogu u formira'nju badenske kulture, dok je do anatolizacije
badenske kulture (teza N. Kalicza) dolo tek u klasinoj fazi ove kulture 20
Primarni centar badenske kuHure vidi N. Tasi , naprotiv, na podruju kane
lovane keramike u Slovakoj, Moravskoj i sjevernom dijelu Panonskog
bazena~l.
Ne ulazei u diskusiju o ovom problemu, sasv !m je sigurno da badenska

naselja u sjevernoj Bosni ne mogu nimalo doprinijeti razrjeavanju genetskih
izvora ove kulture. U obje navedene teze naa naselja zauzimaju istu poziciju.
Naselja kostolake kulture u Bosni mogu se smjestiti u jiugo.za,padnu
oblast rasprostiranja ove eneolitske grupe. Najblia su im naselja s one strane
Save: Vuedol, Ceri i Gomolava 22 Na prostoru izmeu Save i Dunava se,
inae, podruje kostalake kulture donekle podudara sa podrujem badenske
kuHure. To je sada, naravno, problem odnosa izme'u ove dvije eneolitske
grupe pa naselja u Bosni ne doprinose mnog.o rjeavanju tog problema. Jer,
i ovdje se radi samo o perifernoj oblasti.
O porijeklu kostalake kuHure postoje pri' lino disparatna gledita.
Ovdje je interesantan samo podata.k da su naselja sa istom kostolaikom
kulturom locirana jedino u sremska-slavonskoj regiji i na nalazitima juno
od Sa've i Du,nava (odnosno u Bosni i Srbiji). Kao dokaz slui i naselje na
Pivnici, kod Odaka, koje bi trebalo da pripada starijoj fazi ko.stolake kul
ture. Zbog toga N. Tasi zakljuuje da se formiranje kostolake kulture
odigralo ba na gore pomenutom prostoru i da se ona odavde rairila po
itavom Karpatskom bazenu. Pri fonm iranju te kuHure odiJ.uuj'u6u w).ogu
bi odigrala badenska kultura, i j i je ona nasljednikn
Moram naglasiti da je prisUJstvo nosilaca badenske kulture u sjevernoj
Bosni veoma s.kromno i da je keramika ove kulture veoma razliita od one
kostolake (to se moe lijepo vidjeti u odnosu Vinogradine-Pivnica). Zato
bi teko bilo sjevernobosanski prostor uk1juiti meu pr~marne centre for
miranja kulturne fizionomije kostalake grupe. Keramika roba iz naselja
na Pivnici je u tolikoj mjeri konano obliJkovana da se jedino moe pomi
ljati na do.lazak njenih nosilaca u ovaj kraj iz nekog drugog oblinjeg
podruja. Moda je samo sLuaj to je na Pivnic i prvi put otkopa.n ta'k o i st
sloj kostalake kulture. U protivnom, morali b i se na naem prostoru nai
uvjerlj ivi prethodni elementi pri form iranju kostolake keramografije.
Ostaju jo vuedolska naselja. Bosanskohercegovaki lokaliteti sa nala
zima keramilke vU,,edol;ske kulture relativno su udaljeni od velikih centara
te eneo,litske grupe u istonoj Slavoniji i Sremu (glavna pcdruja vued,olske
20
21
22
23
Iobi.d., 228,
T a -s i , 1. c., 1967, 34.
Vidi: P.raistori.ja jugoslavenskih zemaUja III , karta 5,
Ibid., 262-263.
N.
21
grupe na ovom prostoru se, i.nate, podudaraju sa podrujima badenske grupe).

N a prostoru izmeu Save i Drave, z<l(padno od veli;ke grupe na-selj a koj a
se zavrava sta'nicama u Samatovcima i Vi. kovc1ma, lokaliteti vuedoLske
kulture su veoma razrijeeni. U tom pogledu je koncentracija naselja ove
grupe u zapadnoj Bosni i u jrunom dijelu centralne Bo's ne mnogo zapaenija.
To je za sada najvea koncentracija, osim centara u istonoj Slavoniji i
Sremu. Odmah se moe primijetiti da je krug vuedolskih naselja u zapadno,j
Bos'n i smjeten negdje na sredokrai izmeu klasinih naselja u Slavoniji
i Sremu i onih u Ljubljanskom Barju (zapadna varijanta vuedolsk e kul
ture)24. Zbog toga je i dolo do odreene simb ioze keramogr.afskih elemenata
i.stone i zapadne jugoslavenske varijante vuedolske kulture u peini H r u
stovai i na Zecovima, kako je to ve R. R. Schmidt konstatovao za kera
mike nalaze u HrustovaPc, . Fopmirala se, dakle, zapadnobo sanska var ijanta
vuedolske kulture, koja je kao ta'kva ula u naunu literaturu. Naselja u
junom dijelu centralne Bosne nisu jo sasvim dovoljno prouena, pa zato
nije jasno da li je to samo dio pomenute varijante ili se, moda , na ovom
po'druju fmunirala jo jedna varijanta.
U svakom sluaju, nosio,ci vuedolgke kulture su odigrali najvaniju
ulogu u eneolitskom dobu Bosne i Hercegovine. Oni s u zaposjeli kompak1ne
oblasti, a uticaj ove kulture se osjetio i u d o.lin i R3.me i Neretve. Teko je
za sada tvrditi da li SiU na i 'Vue-dolci prodrli do o')ala Jadrana, iako ima
potvrdnih miljenja u tom 9mLsl u 2G Moda e nova istra ivanja dati odgovor
i na ovo pitanje.
U zaJklju.cku se mo,e konstato,vati da su lasinjs'ka, bad,enska, pa donekle
kosto,laka kultura imale perifernu ulo g u u okviru teritorije rasprostiranja
i razvoja tih grupa. Njihovo je mje.sto uglavnom u sjevernoj Bosni. Jedino
pripadnicima v ute-dol ske grLLpe dajemo iri znaaj na tlu Bosne i Herce
govine. Oni su dubo,ko prodrli prema jugu, a jedino su se negdje u gornjem
to,ku rijeke B osne nali u susjedstvu sa nosiocima kostola!{e kulture (.'\li
hode-Obre II-Debelo brdo).
b} Prema stra.tigrafskom slijedu na Gomolavi, kod HMfkovaca, hrono
loki odnos izmeu osnovnih eneolitskih kultura bi morao ii ovim slijedom:
badens'ka--'ko,stolaka-vuedolska kJultura. U tom redoslijedu baden.s1d slo
jevi za uzimaju donju poziciju, to znai da je badensIta kultura i n'lj's tarija 27
Na Visu (Modran, kao Dervente) iznad slojeva sa lasinjskom kulturom dolazi
sloj sa keramikom kostolake kulture. Prema tome, kosto.Jaka kLLlrtura nad
slojava i bad ensk u i lasinj'skukulturu 2S , to, bi UlItazivalo na hronolo 'k!u
palralelu Baden-Lasinja2~. Na prostoru BOIs ne i Hercegovine jedino bi Vi,s
-Modran pruao odreen s.tratigrafski i hwnoloki slijed eneolitskih kultura.
Pri tome, meutim, treba ima ti na umu dvije injenice. Prvo, dOlkume11'tacija
sa iskopavanja na tom lokalitetu nije nikarda objavljena i zaJtn je nedostLLpna
ocjeni strunja.ka. Drugo, S. Dimitrijevi smatra da je stratum Vis I jedan
Ibid., karta 6.
R. R. S c h m i d t, Die Bu,r,g Vuedo,l, Zagreb, 1945, 147; A. B e n a e, 42.
B erieht , RGK, 147.
26 S.
D i ill..i t r i j e v i , Die L jl.llblja.na-iKul rtUlr, Arehaeo,logia iugoslavica VIII,
Beog,rad, 1967, 15~16.
27 N.
T a 's i , Pozmoneol it,g.ki, bronzanodohski i slaJ starijeg g;vozdenog doba
na Gomola:vi , RVM 14, Novi Sa'd, 1965, 181-184; vlidi i Praistorija. jugoslavenskih
zemalja III, 245.
28 B. B .e I i , 1. C.
29 Pora imo'rija
ju,go.sla,vel'l!s'kih zema ~ja III, 178 (S. Dim it.rijevi).
24
25
22
ALOJZ BENAC
od predstavnil&a starijih faza lasinjske k1ulture - faze I i IIa 3o . Teko Je

zamisliti da bi jedan od primarnih centara ove kuHurne grUipe predstavljalo
naselje i podruje sasvim perifernog karaktera. Vjerovatnije e biti da je
relativna jednostavnost keramilkih izraevina na Visu prije bila posljedica
perifernosti nego hronoJoke prednosti. Zbo.g toga sam sklon miljenjIU da
je zapadni dio sjeverne Bosne postao pozornica naseljavanja nos ilaca lasinj
ske kulturoe u nekoj fazi njene ekJspanzije (moda faze lIb ili III). Bio bi to
normalan proces ukoliko bismo primarne centre ove kulture traili sjeverno
od naeg podruja. A to je, izgleda, vrlo vjerovatno.
Geografski pol.oaj naselja lasinjske i badenske kulture u sjevernoj
Bosni bio je prven&tveno uslovljen njihovLm odnosom prema glavnim pod
rujima rasprostiranja t ih dviju kul t ura .sjeverno od Save. Pa, ipak, pobpuna
dioba terenoa u sjevernoj Bosni b i govo.rila o hronoloko.m dodiru ovih kul
tura. Zb c,g manjkavosti materijala ovo je dosta teko dolklUmentovati , no u
ovom sluaju treba podsjetiti na neke druge momente:
1) Ve ranije sam iznio tezu da je bade-nska kultura u Bosni imala
dvije faze - jednu SItariju, kojoj pripadaJu nalazi u Dvorov ima kod B ije
ljine (paralela sa Bapskom), i dr.ugu mlau na ostalim lokalitetima 31 .
2. Elementi badens'ke kulture su vrlo zapaeni u nekim slojevima vue
dolske kJUlture (Zecovi, Alihode, Debelo brdo., Varvara i dr .). Ovo nesumnj ivo
ukazuje nB uticaj badenske keramografije na onu vuedoIsku , a to, dalje,
namee za'kljuak da s u se ove dvije kutlture morale su.sresti na hronol.ok oj
skali (da li se, onda , u BOls.n i moe govoriti samo a ka.snoj fazi vuedols.ke
kulture?).
3. Ima se ultLsak da su u Alihoda.ma istovremeno ivj.eli nosioci ba
denske, ko-stolake i vued,olske gru.pe, jer se k e ramika ovih krul1ura nalazi
u isti>m slojevima. Ako se i ne rad i o zajednikom ivotu nego, samo o kul
turnom uticaju, opet je rije o nekom hronolokom paralelizmu tih kuHura;
radi se , naravno, o izrazitim keramiIkim svojstvima sVaJke od ov ih kultura.
Bio bi to dodir sa mla(Jlffi fazom badenske kulture.
Ve je reeno da je vuedolska kultura najvanija eneolits.ka grupa
na podruju Bosne i Hercegovine. Pored badenskih elemenata na keramici
ove grupe, zapaeni su i elementi kostolake keramografije. To se odnosi na
upe.trebu ukra'sa izvedenih tehnikom braz:h.stog ubadanj a (Furchenstich) na
keramici gotc,vo svih nalazita vuedolsk.e ku l ture, a to je izraziita ornamen
taIna tehnika kostolake keramografij e. M e u ope zaj ednike elemen te
spada i forma bikonine zdjele s ievbjenim ob od (JIffi , koja se u raznim vari
jacijama javlja u obje keramografije.
Ovamo se mora ukljuiti i veoma vaan podata.k iz nalazita Vis-Mooran.
U tamonjem kostolakom horizontu su naene i dvije vuedolske terine 32
S. Dimitrijevi tamonji 'kosto'laki sloj svrstava u starij'u fazu ove kulture,
dok b i vuedolske terine pripadale fazi Vuedol A 3~ (u tom sluaju stariji
kostola'ki horizont bi bio savremen starijem vuedolskom horizontu).
O \lldje izneseni podaci upuuju na zaikljuak da hronolok i redoslijed
badenska-kostolaka-vuedolska kultura na teri torij i Bosne i Hercegovine
n ije ta,ko vrs t, ka'ko to inae izgleda.
U tom kontekstu spomenuemo i m iljenje dvojice naunika koji su se
bavili ovim pi,tanj ima .
jO Ibi.d.,
147, 168; vidi i: S. D'i:m it 'rijevi.
kuLturi, God injak CBI XIlI / ll , Sa,rC(jevo, 1976, 73.
3l 42. Bericht, RGK, 134-135.
32 B .
B e J i , ;1. c., jame u bloklu n .
3~ Flrai9to<rija jugo<s,lavrns.kih zemruja III, 279.
Ldoloplasti:ka u las.Lnj;skoj
23
B. Covi smatra da su u sjeverozapadnu Bosnu prvo provalili nosioci

lasinjske kulture, a kasnije s u ove krajeve zaposjeli vuedolci . Po njego
vom m iljenju , sjever,oi>stoni dijelo.vi Bosne su - prije ulasik a vuedolaca
u sjeverozapad'nu Bosnu - doivjeli i.nvaziju nosilaca badenske iko s tolake
kulture :H. S. Di:mitrijevi postavlja ovaj' hronoloki odnos za s lavonslko
-srems kiprostor: rana ko.stolaka kultura je paralelna sa fazama Baden B-2
i Vuedol A, a mlaa ko'sto,jaka kultura bi djelimino bila istovremena sa
fazom Vu e,dol B-l a zatim bi nestala 3 ".
Prema milj enj u B. Covia, dakle, invazija nosilaca badenske i kosto
la'ke kulture bila bi gotovo paralelna, dok je vuedo1ska kulbura mlaa od
njihove pojave. Prema postavci S. Dimitrijevia, kostolaka kultura bi pred
stavljala nelku hrono,los ku (pa, onda, i kulturnu) sponu iZJmeu bade'nske i
vuedolske k1lIlture, a kasni Baden b i bio paralelan sa ranim Vuedolom.
Uz sav respekt ovih miljenja, koja poivaju na loginom posmatranju
dostupne dokumentacije, potrebno je ovdje - na osnovu svih naprijed izne
senih po,k azatelja - ukazati na jo tri m o.gua pravca zakljuivanja:
1) Teritorija Bosne i Hercegovine (posebno se to odnosi na podruje
sjeverne Bosne) leii na periferiji irok ih panonskih i karpatskih oblasoti, u
kojima su pomenute etiri eneolitske kulture nale mogunost za svestran
razvoj. Zbog toga na ovom prostoru ne treba traiti neku podlogu za opa
hronoloka , pa ni za kulturna raDmatranja u okviru tih 'kuoJtura .
2) Prema zapaanjima na Pivnici, kod Odaka, peini H rustovai, na
Zecovi.ma u dolini Sane i Debelom brdu, vjerovatno se moe govoriti o jednoj
varijanti kostolake ku-lture na terenu Bosne i o jednoj (ili - eventualno
dvije) varijante vuedolske kulture. I to bi bio krajnji domet u razvoju
eneoEts kih kultura u B-osni i Hercegovini.
3) U nekim naselj hma u Bosni i Hercegovini je dolo do mijeanja
badenskih i vuedols<kih, kostolaikih i vuedolskih elemenat3. ili do mljeSanja
keramograf~k i h komponenti iz sve tri kulture . To je, ini se, glavn3. karak
teristika naeg tere.n,3.. Zbog toga situacija u Bosni i Hercegovini navodi na
izuzetno vaan zakljuak: stratigrafski poloaj kulturnih slojeva na nekom
lokalitetu ima prvenstveno vanost za taj lokalitet ili za odreen regio'1;
to znai da na osnovu stratigrafije na jednom ili dva naselja ne bi trebalo
odmah stvarati zakljuke za itave kulturn'e komplekse . Eneolitsk i .nalazi
u Bosni i Hereegovini govore protiv teze o nes.tanku j edne kultu !"ne mani
festacije kada se razvije slijedei kulturni kompleks i kada njegovi nosioci
dou do jaeg teritorijalnog ire.nja. Na ovom tlu je zapaeno i Lstovremeno
ivljenje tri eneolitske kiultur.e, a samo na l ()lkalitetu Vis-Modra n je sloj
lasinj'ske ku,lture prekriven slojem kostolake kulture . Otvoreno je pi,tanje
da li taj hronoloskiodno;s vai i za druga podruja.
e) Jo na simpoziju o teritorijalnom i hronolo kom razgranienju Ilira
u praistorijsko doba odranom 1964. godine jasno joe naznaeno i prihvaeno
stanovite da u sj,eV<E~rnoj Bosni nisu ivjela iliJ1ska , nego panonska plemena 3 1) .
Tadanje teze se u posljednjih p.e.tnaest godina nisu ni u emu bitnije pro-
mijenile. Zb.og toga j.e danas sasvhm evidentno da su u sjevernoj Bosni
sve etiri ovd}e tretirane ene-olinske kulturne gm.lpe, u susretu sa zat e e nOO11
vina.n s kom i sopotsko-<lengyelskom bazom, imale odllu'ujui wticaj u for
miranju tamonj'ih plemenskih zajednica . Izgleda, dalje, da treba raunati
sa odreenim razlikama izmeu zapadnog i istonog dijela sjeverne Bosne,
B. e o v i , ad Buot1mira do lili'ra, 75.
'Praistodja jugoslaven Skih zemaLja Ill, 334.
3a Z.
M a r i , P.ro,blem s jevernog gra'nLnog pooruja Llira ,
BiH, POGebna izdanja IV/ l - CBI, Sa.r~je<vo , 1964, 177-190.
34
35
NauInO
drutvo
24
ALOJZ BENAC
to bi mogla biti plemenska razlilka unutar ireg plemenskog i kulturnog

kompleksa . Na jednoj strani su u prvom pl.anu bile lasinjska ivuedolska
gro'pa, bez nekog zapae.nijeg utLcaj-a neolitske tradicije. Na dl1UgOj su ba
deTlJska i kostolaka grupa dole u dodir sa vin3.n9'kom, odnosno so.potsko
-lengyelskom bazom i u toj s imbiozi izvrLle formiranje etnogenetske baze
kasnij ih plemena u 'ovom dijelu sjeverne Bosne.
U junom dijelu centralne Bosne su kon~tatovani ja'sni tragovi prodora
kos, tolake j vuedolske kJuHure, odnasno njihovih nosilaca, uz odreen uticaj
badens,k e kulture. Na ovom prostoru su prethodno ivjeli pripac1nici kasne
bubmirs'ke kulture, koja je u tom periodu stajala pod izuzetno jakim uticajem
lisiike (ili hvarsko-lisiike) kulture; moda i pod pritiskom njenih nosilaca .
U dodiru svih ovih elemenata se vjerovatno formirala jedna etnO'kulturna
baza na kojoj su se postepeno transformacijom razvijale grulpe kalsnije po
znate pod zaj edmikim imenom Desidij alta.
Ovdje se ve radi o cen'tralnom mrskom po.druju , prema iJnterpretaciji
B. Covia 37 , a pripadnost plemena Desidijata nije neosporna u irem ilirskom
krugu. Tako bi se ova si,tuacija donekle podudarala sa mi ljenjem lingviste
V. Georgieva. On se, na~me, pita da li se butm irska kultura moe pripisati
aux Protodalmats-illyr iens 38, ali pri tome ne uzima u obzir uee eneoht
skih kwltura na ovom podruju . R. Katii na ovim prostorima vidi eticr-i
etnika regiona:' ilirski , dalmal:s'ki, panonski i liburnski (Libum i i Histri),
oslanjajui se na svoja l i ngvis tika istrabvanja~H Prema ovoj podjeli, jun:
dio centralne Bosne bio bi granina iliro-dalmatska z'ona. Cini se da ni ovo
stanovite ne izlazi iz domaaja arheolokih interpretacija.
Ostaje otvoreno jedno drugo pitanje.
'Pri formiranju predilirSIke baze na albanskoj teritoriji odreenu (vjero
vatno i vrlo vanu) ul'ogu odigrali su nosioci badenske, kostolake , pa i
vuedolske kulture 40 Poznato je, s druge strane, da kultura eljeznog doba
Glasinakog podruja ima znaajne zajednike komponente sa odgovara
juom kulturom u sjevernoj Albaniji. Poto ove kulture pripadaju ilirskom
etnikom krugu (barem u irem smislu), treba oekivati i slian etnogenets!ki
proces na obje str8JTL. U ovom kontekstu se, onda, postavlja p itanje odnosa
izmeu glasinakekul:tu,re u cjelini i etnogenetske baze u junom dijelu
centralne Bosne, o kojoj je naprijed bilo govora. Da li su eneolitske kulture
sa ranijeg areala butmirske kulture odigrale 'odreenu ulogu i pri formi
ranju prvog glasi'nakog etnogenetskog sloja? A.ko se paralelno posmatraju
Gla'sinac i dolina rijeke Mati u Albaniji, ovakav zalk,ljuak bi bio mogu .
No, onda se postavolja i pita.nje kulturnog i etnikog odnosa izme'u Desi
dijata i Autarijata (koj i su mogli biti nosioci glasinake kulture).
Sto se tie Hercegovine, tCbmo je situ.acija u eneolitsko doba bila neto
drugaija. Nema tragova lasinj:ske, badenske i kostolake kulture. Mjesto
toga , u ovoj oblasti se moe pratit i jedan kulturni stratum sa kaneliranom
keramhkom , koji - vjerova,nn'o - zaprema period ivota ove tri eneolitske
37 B.
C; o. 'v .i , Osno.vne IkalraJk,ter,'lstiJke mateoruja1ne kulture Ilira .na rndiho,vom
cenibra1no.m Po.c1r.ujlu, Nauno cli':"utvo. BiH, Po,sebna izdanja IV/1 - CBI, SaJrajevo,
1964, ka'rte I-IV.
38 V.
G e o. r g i e V, L'e!t.hmo.gene<se de la penLnlsule badika.ntique d'apre:s I~
d:OIntnees linguistique.s, Studia baleanica 5, So.fia, 1971 , 169.
39 R.
K a t i i , Liburner, Pa'l1Jnomier und Illy,rier, S tudien zucr- Sprach
wi-ssernschaflt und Kulturlkunde, I'n'nisb.tucik, 1968, 363 ff.
40 S.
Is l a m.i - H. C e ik a, Nouvelles do.n1nees sur l'antiq'Uirt:e ilI YlniaTJJne en
Mbalnie, Studia alba-nica, l, Tirana , 1964, 95 ; F . P r ein ct i, La civili,satiOOl pre
hustocique deMail.iq.Studiaalba.nica.1.T ~ra.na.19 66 .2 70-271 ;A. Bell1 ac, Pred
LI il!"i, Pro.toilir,i, Prai,)iri - \!'laki novi aJspek ti, BaIcamica VBI, Beo.glrad, 1977, 10-<12.
25
kulture. Tek iza toga pojavljuju se nosioci vuedolskog stila (jadranska vari
janta vuedolske kulture ili lj'ubljanska kul,tura) i vrlo pokretni nosioci
vrpaste (Sch.n ur) keramike. Ova shema se uglavnom pod udara sa odgova
rajuim zbivanjima na Jadranu, a o tome sam da-o svoje miljenje na
drugom mje:sbu H Tipian prelazni region bi se pruao uz dolinu rijeke
Rame (pa onda i uz dio gornje Neretve), gdje se sreu elementi sa jed'ne
i sa druge strane , o. sloj'll Al gradime u Varvari dao je vrlo dokumentovano
miljenje B. Covi u pomenutom svom radu , pa se tamo mogu nai svi
po.daci.
U z<rklj'ulku bi se mog,la iskazati slijedea misao:
Nova arheoloka istraivanja na terenu neprestano doprinose rasvjetlja
vanj'u o.dreenih pitanja kulturnoistori:jskog i ebni'kog karakltera. Tako je
i sa izuavanjem eneolitskog doba u Bosni i Hercegovini. Dopunski, sintetiki
pogled na eneolitska nalazita i kJUlture pru io je mogunost za neka nova
razmiljanja o etn.okuJ'turniJm kretanjiJma u ovim oblast ima. U tom smislu
su iz'nesene neke teze o tim kreta,njima u sjeveI1nom i jU2Jnom d ijelu cen
tralne Bo,sne . Sam pregled je, dalje, pokazao da jo u'vijek ima mnogo
otvoren ih pi,tan.ja i da se istraivanje eneolitskih lokahteta 'll Bosni i Her
cegovini postalv!ja kao jedan od pr ioritetnih zadataka pri rjeavanjIU. etno
genetske baze ilil1ske i susjednih etnikih zajedn ica. 42
EPOQUE ENEOLITHIQUE EN BOSNI E ET HERZEGOVINE
quelques nouvelles considerations
R.ESUME
Sur la base des donnees jusqu' il present on peut conclure que les groupes
eneolithiques en Bosnie et Herzegovine ont eu la suivante disposition geographique:
Les groupes de Lasinja et de Baden ont occupe les regions paralleles
en Bosnie du nord: le premier sur le cote occidental et le deuxieme sur le cote
oriental de la riviere Bosna.
- Les membres de la culture de Kostolac ont, probablement, decouvert les
regions libres entre les deux groupes Cites et ensuite par la vallee de la riviere
Bosna ils ont p ('metre jusqu' au son courant superieur.
- Les representants de la culture de Vuedol sont venus tout d' abord en
Bosnie occidentale (surtout dans la vallee de la riviere Sana) et ils se sont elarg<is
vers la partie meridionale de la Bosnie centrale. Il est evident que leur route
s' est terminee dans le courant superieur de la riviere Neretva. Les trouvailles
dans la Grotte verte demontrent les autres directions de leur migration (peut etre
le long de la cote).
Etudiant l' elargissement general et la genese de ces quatre groupes eneolithi
ques, l' auteur formule les suivantes conclusions se rapportant il leur caraetere
en Bosnie et Herzegovine :
a) Les agglomerations de Lasinja et de Baden en Bosnie du nord sont situees
sur la peripherie meridionale du territoire principal de ces cultures eneolithiques.
Les territaires densement peuples au nord de la riviere Sava en temoignent
clairement.
4l A.
B e n a e, Some problems of the weste:-':1 Balkans, I'ntern. CunJerenee
"Tlhe Trantsfonm3!tio.n 'Of Eurolpea,n CUlitU!re, 4000-2000 B . C., Dubr,o'Vln uk, 1979
(u tampi).
42 U
vlr,iljeme pis a,nja ov,o g rada j.onilsu b ila izvedena znaajm3 sonda,na
Lstr3ivaJl1ja na gla,silna:'kim gradi.nama, koja ve pruaju mogunost za neka do
pUJl1lska raZJmabra.nja.
26
ALOJZ RF-NAC
b) Les aglomerations de la culture de Kostolac sont s~tuees de meme sur

la peripherie, c' est-e-dire sur la peripherie du sud-ouest de l' elargissement de ce
groupe eneolithique. Il reste, bien sur, ouverte la question de rapport de la culture
de Kostolac et celle de Baden entre la Sava et le Danube, c' est-e-dire sur le territoire
sur lequel ces deux cultures s' accordent territorialement.
c) Quant e la culture de Vuedol, il est evident qu'en Bosnie occidentale
se sont meles les elements de la variante orientale et occidentale de la culture
de Vuedol sur le territoire yougoslave. Pour cette raison, on doit parler de la
variante bosniaque occidentale de la culture de Vuedol dont les porteurs ont
eu le role principal II l' epoque eneolithique de Bosnie et Herzegovine. Il s' agit
dans ce cas s eulement d' un caractere peripherique de la culture.
Sur le terr.itoire de la Bosnie et Herzegovine on peut, seulement d' une
cert:line maniere, appliquer l' ordre chronologique fixe: la culture de Baden (et de
Lasinja) - de Kostolac - de Vuedol , parce que leurs elements sont melanges
reciproquement sur certaines localites. En tout cas il s ' agirait ici des phases plus
recentes de la culture de Lasinja et de Baden; seulement de cette maniere on peut
comprendre leur melange avec la culture de Kostolac et de Vuedol.
Enfin, l' auteur discute de certaines questions ethnogenebiques. Sur la base
des donnees qui sont aujourd'huia la disposition, il semble qu'il a ete formee
une forte base ethnogenetique preillyrienne sur cette region par la symbiose
des porteurs de la culture recente de Butmir avec les porteurs de la culture de
Kostolac et de Vuedol. Cela serait la base de la formation posterieure de la
culture de Glas~nac, c'est-a-dire de la communaute des tribus des Autariates.
B. MARIJANOVI
POLOZAJU PRIVJESAKA OD SPONDYLUSA IZ OBRA
Otkriem i istraivanjem Obra u i njen je jedam od najkrupnijih kO'raka

u rasvjet1javamju niza pitanja vezanih za itav neoli1lski period centralne
Bosne. Bogatst,v o materijala i s'trat~graL~ ja nalazita pruili su mogunost
uspos ta,v ljanja suptiJmrih relatiV'l1o hronolokih odnosa izmeu razliitih k<ul
turnih guupa kO'je su zauzimale ovaj prostor, kao i mogunost postavljanja
vrih zaikJljuaka \koj i, 'u torrn pogledu, svaikako nee pretrpjeti znaajn i jih
izmjena. Pa, j'p ark, jednO' pitanje koje posljednjih godi,na dobLja sve !krupniji
znaaj u iZ'uavanj'U ovog perioda 'Illi lU ovom sluaj' u nije rijee-no. To je
pitan.je gornje grarnice neolita i pi,tanje raspada klasinih neolitskih kultura
i prelaska ;u eneolit. Ne mislimo na ovom mjestu po{l:uati raliavati prO'
bleme za ije je rjeenje, u{)sta'l om, potrebno mnO'go \'lie materijala od onO'ga
kO'jim raspolaemo. Na zadatak je, prvenstvenO', pokuaj isticall1j a O'nih
mO'menaJta ikoj i u tO'm PO'gle-ruu mO'gu imati izvjesnO'g znaaja. U ovO'm slrua.ju
je tO' jedna &kromna grupa nalaza ikoja, bar ,koliko .nam ~ e iz li.terature
PO'znatO', ,ima sasv.im ogramie-.n brO'j analO'gij a lU 'teritO'r~jalnO' hliskri.m j srO'd
nim i1~ul,turnim gl'Ujpama . Rije ,je O' pre-rumetima .O'vaLnO'g oblika sa dvije rupe
za vj'eanje, izraenilm O'd spondylursa, a \koj,e je ve A. Benac 02maio kaO'
p rivd,esike (.sl. 1)' . ,M oramo O'rumah onarg.Jasiti da nas u ovO'm trenutku ne
in teresuje problemati'ka vezana za O'VU vrstu ma terijala za koju u st runoj
litera1lu~i i j,nae PO'stO'j.i vel iki in teres sa brojnim , estO' divergen tn.im postav-
Sl. 1.
A . B en a c, Obre II, GZM NS sv. XXVI, 1971, T. XXV, sbr. 97-100.
28
BRUNISLAV MARlJANOVIC
kama 2 . U vezi .5 tim, elimo s amo hstai da .plitanj'e porijekla s-po,ndylusa u

okviru ,izrazLto .kontinen talnih kultura treba ooj enj iva ti u kontekstu doka
zanih ri prihvaenih veza sa on1m klUHumim gJ1upama ~ji prostorni raspored
podrazumijeva prirodan i no.rmala:n Lzvor ovih sirovlina. U sluaju Obra II
diskl1sija ove vIrste &i'ni na:m 'se ,saJsvim deplasiranom Ine samo u pogledu
pori:je.klasirov.i,ne, ;karko j.e to ve i A. Henac i's takao, ve .i 'U pogledlU pori
je-koja final'nog proizvoda 3 . U tom ;smisLu, !tvrdnju A. Henca o lokal'noj proiz
vodnji, nakita od spondylusa u ,Obrima II , zasnovanu na. relativnom siro
matvu gatovih proriz,voda u jadrarnskoj zoni, moemo potkrijepiti i podatkom
da je, os im gotov.ih proizvoda, 'u Obrima naeno i nekoliko neobrade'nih ili
djelimino obraenih koljki 4 . Inae sam afi.nitet sta\l1ovnika Obra prema
ovoj sirovini potpuno je ralZumlTjiv ako se ~ma u vidu izrazitost jadranske
komponente lU razvoj'u itavog neoli,tskog perioda centralne Bosne. Svaka
da4ja 'diskusija o ovim 'Pitalnj.i ma ini nam se suvinom. U ovom trenutku
za nas poseban znaaj imaju tipoloE:ke odlike ovih .nalaza.
Najbliu analogij'u pr.ivjlescima iz Obra predstavljaju u svakom sluaju
privjesci iz Sopota od ,kojih jedan pripada sloju II, dak je drugi povr.i'nski
nalaz'-' (sl. 2). S obziwm da .nalaz i te vrste nisu ranije zabiljeeni 'u o'kviru
Sl. 2.
(Prema S . Dimitrije v icu)
sopotsko-lene-bkek:Tulture,
smatramo da bi i ovaj' povrinski nalaz mogao

pripadati n8.!jranije sloj'u II, 'pa bi 'se sasvim slobodno mogao opredijeliti
u okvir faze III :sopotsko-Ienelske kmlture, kako jeto uostalom ui'nio i
S. Dim.i1rijeviO Odnos i poloaj ove kul ture prema mlaem neollitu cen
tralne Bosne, odnosno burtmi'rSlkoj !kul'turi, sasvim je precizno fi;ksiran zahva
ljujIUi nalazima Jmportirane :keramike iz okvira luialnky-Iengyel klUlture,
na os,novu ,koga je uspostavljen li paralelizam u smislu Luian'ky-Iengyel Burtmir II (faza II u Obrlima 1I)7 . .s obzirom .na ~njeniC'u da sopotsko-Ien
delska lkiultura 'u g'rupi lenelskih ,kultura .ima vremenski prioritet nad svim
" S. Ven c l, Spondylove perky v Podunajskem neolitu, Archeologicke
rozhledy Xl i 1958, Se. 5, str. 699-742; L. P f e if fer, Die steinzei,tJliche Mluischel
techni.k u'nd ihre Beziehun-gen zur Gegenwant, Jena, 1914; R. F O .T er, SponrdylUis
MusehelschmuCJk der Steinzeit au.s dem Elsa s.s, Anzeiger fiir elsass. Alter1iuJmsikunrle,
VIII/ 1916; W. B u t ,t I e r, BeHrage zur Frage des jungsteinzeLtliehen Handles,
Marburger Studien, Ii1938; G. C h i J d e, The Dawn of European Civilisation,
Oxford, 1925; J. G. CJ a r:k, L'E.urope prehi'storique, Les fonrlaments de son
eeonomie, Pa,ri,s, 1955; A. S t i p e v i , O nalazu 'spo.ndylu.sa iz Raa'naea uz
problem porijekla poou:naV'skog spondyJ.Uisa, Radovi Instituta JAZU, sv. IX, Zadar,
1962; B. e e u k, Jadrall1 u prethiistoriji, Po.moJ1ski zborni,k, knj. 6, Zadarr, 1963;
A. B e n a c, Obre II, L e.
3 A.
B e 'n a e, Obre II, L c.
4 Lb.id. (Privrjesc.i od spondy.lusa lU .neo,l itu
i'stonog Ja.drana pCJlkaz'\llju pri
ma.nne odlioke obrade i ne mogu se upareivaL sa privjescima iz Obra.)
5 S.
D i m i t.r i j e v i , Sopobsk.o-lene].S'ka .kultura, Monographie areheolo
gieae l, Zagreb, 1968, sbr. 47, T. XVI, l i T. XX, 7; na to je ukazao i A. B en a e, L c.
6 Ibid., str. 47, aU1tor, isti'na, o'staNIlja i mogunost nj.ihove ranije pojave.
7A . Be'nac, Obre II,str.114.
POLO:2:AJU PRIVJESAKA OD SPONDYLUSA IZ OBRA
29
ostalimS, pomenuta &inhroni.zacija znai i u<spostavrjanje hronolokog odnosa

u smislu sopot-Lenel lB - Hutmir I (faza I u Obrima II) ; sopot-lenel-II
- Butmiy II (faza II li Obrima II); sopot-lenel LIIIII - BUltmir III (faza III
u Obdma !1I)o.
Na osnovu ovih paraleIa, ODnosno stavljanjem faze Hutmir III u prelaz
faze IIf.III sopot-lenel,proizilazi i .mogunost odreenog nadivljavanja
sopotsko-Ienelske u oeLno'su 'n a but-minsku 'k.ul,tunu , odnosno njeno due tra
janje. Na tad :nain bi bi,la podvuena ,i priblina I~st()vremenost upotrebe
ove V'fste privjesaka, pogotovo a.ko se uzme u obzir injenica da odgovara
jui privjesci iz faze II lU Obrima dolaze na samom njenom kraju. NaraV'Uo,
piltanje izvor'nog ffi(jesta Inastanika ove vrste privjesaka nije mogue nijeiti
samo na oSInovu ov,ih :nalaza. Za tjeenj-e ovog pi,tanja Ise, mowa, Imogu
uzeti u obzir druge vrste 'nalaza na osnovu kodih ,su pojedini au.tor i i po,k uali
utvrditi karakter veza srednje i jugoistone Evrope lu Prema tirrn po,s tavkama
bi se i pojava ove vrste .privjesaka mogla smatrati rezultatom uticaja sa
sjevera. Naime, u l,in.earno-traka&toj ,kefaJrnici 's e ovaj oblLk privjes'ka javlja
ve vrlo rano (Moravsky Kr,umlo,v) i izgleda Da je dJugo uupotrebill. Vje
rovatno je odavde prodro 'li Panonsku nizij:u, gdje je pris,utan u razliitim
grupama, Na tu mogunost je ulkazao ve i S. Dimitriljevi istakavi izriito
da ovaj tip pri vje&ka treba sma,tra ti obli'kom srednj o.e vrops'kog porij ekla l2 .
Imajui u vidu pris'll!stvo linearno-trakaste keramike bpa Malo Korenovo u
sjeverozapa.dJnoj Hrvats,koj13, te geneilli sopo-tsko-Ienellske kuLture i njene
kontakte sa p.rostorom srednje Evrope l4 , i prisustvo ovih privjesaka u
Obrima moglo bi .se smatra>tirezuHatom. konta:k3Jta srednje i jugois,toone
Evrope ,u neolitsko doba. U tom smis lu bi se i sopotsko-Ienel,ska kultura
mogla smatrati- posredn1kom u prenoenjlu ovakvih predmeta. Moramo pri
tom naglasiti da je od mogunost i povezivanja ovih privjesa'ka u srednJoj
i jugoistolnoj Evropi , zasnovainim na drugim vrstama ,nalaza, vanilja inje
nica da se Oil1i u sredmjoj Evropi javljaj;u dosta rano, te da ovaj tip privje
salka 'n a tom prostoru ima r,elabovno dugu traDiciju, dok je na naem pro
stopu znatno rjei. P,itanje njihove fUThkc ije, odnosno mogunosti sjediJnja
vanja fwnkcionalnoSlti i atributa kulta u ovom trenutku je manje vama,
Ujedlno, prema prethodno iznesenom, pitanje poriljekla privjesaka iz Obra
moglo bi se smatrati zakljuen i m.
Meiut1m, nas na ovom mjestu posebno interesuj e i'zrazi ta tipoloka
srodnost naih pnivjesaka sa odgovaraj'ui.m zlatnim pnvJesc1ma ranog
eneolita panonskog prostora, te mogunost njli hovog meusobnog povezivanja.
Smatramo da na ovom mjestu nije potrebno navoditi pojedinano sve dosa
danje nalaze zlabnih privjesalka ije je pr is ustvo u pojedinim zonama,
odnosno ku]iturama dovoljno podvueno i po:zmato. Zbog toga emo se ogra
S. D im i t'ri j e v i , op. cit., str. 63-66 .
A. B en a e, Obre II, str. 172.
10 A.
B e III a e, Odnosi Bo'sne sa srednjom Ev~opom u neoliIts;ko doba, GZM
NS XV-Ul, 1973, 's tr. 33-34; A, B en a e, Obre II , str. 155, autor naglaruva rai
renost cl"f<namentalnog mamilfa traka'ste kera<IDi,ke koji je, pored PodunavJja idiijelova
s rednje Ev,rope, zahvatio i neolitslkekornpl~~se ViJne ,i Tu~da~a. Zaniill1.lji'Vo je
da je i,nte.npretaeija bralkastog or.namenta doivj e la scusvi,m indlivi:d:ualna ostv3Irenja
u vLnanskoj i butmirskoj kuaturi; M, G a 'r a a ,n i n, P,rob.lemi podunaV'Slkog
neoliJta u svjetlosti novih 3lrheolokih rezultata , GZM NS VIII , 1953, 9tr. 51.
II S.
Vein e l, op. oit.
12 S.
D i ill it r i j e v i , op. cit., str. 47 ; ilSlto mihjenje ima i A, B e fl a e,
Obre II, s.br, 97-100.
13 S.
D i <ID i t r i j e v i , Problem neolita i eneolita u sjeverozapadnoj Jugo
slav,ij.i, Opuseula a,reheologiea V, 1961.
.. S. D ,i f i i ,t r i:j e v i , Sopots'ko-lenelS\ka -kultura, str. 57- 59.
8
BRUNISLAV MARIJANOVI
30
nii1i samo na jednu uu grupu predmeta ko,j i pOlkazuju vee tipoloke dod ir
sa naim pri'v jescima . Prema do.sadanjim re2lUltatLma i'straivanja, svi zlatni
pr~vjesci, bez obzira na hro.nolok:i redoslijed koj-im dolaze, svrstavaj'u se
u tri osnOWle ,g rupe: jedno.stavni diskoidni privjesc i sa dvije ili vie rupa
za vjea'nje, di sokoidn i privjesci sa perfonira-nim sredinjim di'jelom i jezi
astim produe~kom za vjeanj.e i, ,najzad, prstenasti privjesci. Naravno ,
naJsupr<Y1: O'snovne tipolok'e sli~nosti, postoje unu1ar svake grupe i, izvjesne
razlike (tehnika obrada, obrada slobodnih pavrina i sl.) lokalnog, a moda
i kuHurnog karaktera.
Me'u navedenim asnaVll1im tipovima privjesaka prva gru'pa u naem
sluaju ima naj'vei znaaj. Ostali hpovi imaju sasvim razvijene obli~e pa
bi na asnov'u njih bilo teka izvriti bilo kakvO' povezivanje sa naim pri
vjesoima. Tome bi se, uostalom, protirvila i neaspol1na tipoloSka veza koja
postoji izmeu ovih privjesalka i nJihavih anadolskih protO'tipova . U strunoj
literatUI1i je problennatici vezall10j za ovu vrstu nalaza posveena znatna
pa nj a, pa oosma stoga os'tavili pa stran i a,ne di'SkusijJe koj,e se odnose na
poticaj Bhskog istdka, kao ma tine zone prerade zla ta, u p.oetnaj fazi nji
hove praizvadnje na prastoru srednje i jugoistane Evrope l5 , kao i hipotezu
o anadalskam porijeklu prtivjes-ka sa perforiranim d~s~om, potkrijepljenu
nalazom glinenag prototipa ha]kolli ts kag ido.la iz Bi.iyi.ik Gi.illuoeka IG Twkae
nam se ini da za p itanje kOj'e Inas interesuje nii'e znaajna ni upadljiva
veza prstenastih privjesaka sa odgovarajuim nalazom iz d,i;m~ni sloja u
SesIIdu 17 . Nalazi sa jlUJgoslovenskog pras,tara takae ne mogu dopriJ1Jij eh
rjeeni'u ovog pitanja jer su priNna rijetki i agra'nieni na sjeveraistoni
dio Jiugaslav,ijel ~ i, s obziram na kontekst nalaza i tipalooke odlLke, O'dW:,na
se veu za adgavarajue nalaze Badrogkeres2ltur kulture reprezenbUijui nji
hov ra2lvijeni ablik. S druge strane, ova vrsta nalaza je u razli.irtim vari
jarutam a znatna uestalijana n.ekrapolama ave kulrure u Maarskoj, a bilo
kaJkvi dodiri sa naim podrujem u tam peri,adu su iskljlUeni.
Me.utim, za nas je ad mnoga veeg znaaja si-tuacija u akviru pret
hodne, Tiszapolgar kulture, u .lwjlo r se prvi zla tni privj esci ja vij aju u nekro
poli u Tibavi i p.llipadaju B fazi (,Sl.. 3)19. Izvjesna varira/nja u pagledu oblika
kaji se kree ad kru,nag do avalnag i anag sa nazmaenim vrhom bila bi,
pr,ema 1. Bagnar, 2lnaajna za egzaktniju hronolak.u diferencijaciju pata
su u grabovima 14/ 55 i 15/55 naene sve vari.jante izuzev one sa naglaenim
vrhom 20 Meutim, .navijli na1azi iz Vel'ke Rakavce, u okviru iste kulture,
ne gav are za znabnij'i hf{)nola'~i raLJmalk kaji ih dijel,j, ve podrazUJmijevaju
per iad zajednikog korienj a (sl. 4)21 Pom en u,ti nalazi ne odgovaraju
I" H. D u ill i t r e s c u, Conecti:onlS between Cucuteni-'I1ripolie and near east

cuLtures, Dacia NS V, 1961, nalfo.i1:o str. 89-93 ; 1. B D g n ar - K u t z La n, The
early cop,per age Tiszapolga,r cuJture in the Canpatian BaJSi n, Bwdapest, 1972, shr.
146-148; V. M i loj i , E:ln GoLdfun.d der KJupferzeit 3i\.IJS Uingam, Germania 3-1,
1/2, 1953 , str. 7, 249; B. B ru,k n e,r, Praisto.ri ja Vojvodine, N. Sad, 1974, s tr. 138
139; B. J o van.Q v i, MetalUJrgija eneo'lit kog doba Jugo's lavije, Beograd, 1971,
str. 36-37; 1. B D g n a T - K 'u t z i a n, The Beginning and Positi'on of the Copper
Age, Actes du VIIIe congres international des sciences preh ;s toriques et proto
historiques II, Beograd, 1973 , ,str. 300-314.
t6 H.
Dumitrescu, op. cd. , str. 84 i nap. 44; B. Bruk'ner, l. c.
t 7 H.
D um i t r e s c u, Dp. cit., 'sOr. 82 i nap. 31.
.
18 Uporedi
H . Dumit ,reiscu, op. ciot.; B. Brurkll1er, QQ. cit., sa odgo
varajuom literaturom; B. J o van o v i , op. dt., ta,koe sa li,tera.tuTom.
19 K.
A 111 d e l, P,ohrebi.s'ko z doby medenej v Tibav e na vychodnom Slo
.
ven.slw, Slave:ruska a.rchealag ia, vol. 6, 1958, pp. 39~9.
B o g 'll a r - K lU ,t z i a n, l. c.
V i z d a l, T,iiS1zapo1ga r,Sike pomebi'Siko vo Vel'kyC'h Raikovaiach, Koice,
]977, str. lO7-109, T. XLI.I.
20
21
1.
J.
Sl. 3.
(Prema K.
Anelu)
o
fOO\~
u~
Sl. 4.
(Prema J .
V i zalu)
31
BRUNrSLA v
32
MARU ANOVrC
ovalnim pnvJlscima sa krunlilffi otvoram u srediini, a hronoloki s.iguma

stariji, ,bar ,na teri,toniji a ko:jaj je rije , predstavljaj'u, u straga tip'olokam
pogledu, v jeravatno prethodini, manje faJzvij.en oblik ove vrste pri vjesaka,
U tom pagledu je asabita vaJan nalaz iz graba 17, za kaji nam se ini
da se sasV1im slob-adna mae smatrati prelazmim ablikom ka dis-kaid,nim pl'i~
vjescima sa jezikam za vj'eanj'e i rupam u sredini, U granicama rasprastra
njenasti 'Disza,palgar i badragkeresztur kuHure ava bi, biO' pri.radan tak
razvaj.a u kame jednostavn i dis'koidni privjesci pakazuju tendenciju ka raz
v,ojiu j e:zJi'ka,
Ali, ka.kvag ta znaaja ima u na,em sluaj'u? Na prvi pagled ne velikag
jer je dana's neke znaajnije paralelizme u tom smislu tesko izvadi1i,
Meumm, nama se li ovom trenutku to pi,tanje i ini posebno vanim, Naime,
uspostavljanjem si:nhroniz'ma izme-u bUiumirske i drugih k,ultura, pasebno
vi'nanske i nar a'ito njenih mlaih faza kaje neosporna pripadaju eneolitu,
pasta v lja se i pitanje relativno-hranalokag polaaj'a posljednjie faze but
mirske kulture, Pri tom imama u vlidu ja neke okalnosti. Prva, izuzimajui
sporadi ne nalaze badenske kL!JlItrure u sjevernim dijelavima Bosne, na ovom
prostaru prve azbilj<ne tragave eneal,itskih kultu ra , u punom ZJnaenju ter
mi.na, nalazi.ma te1< sa paj'avama kasn'og eneali.ta, odnosno kostola kom i
vuedolskam kulturam, to praJktina znai. da na na em prostoru patpuno
nedostaje itav jedan horizo nt kaji bi korespond iraO' pajavama ranag en ea
lita u pananskam smislu, Druga, nedavna istraivanja na Veli,koj gradini
u Varvari2~ i Ravlia peini kod GI1uda~3 neasparno su pokazala da kaSlno
neolitska kulturna grupa hvar-Di.sii6i jednim svoj'im dijelom sigurno pripada
enealitskam pe,r iadu i aktivno uestvuje u formiranju kultur,nog sadraja
definisanog za sada kao eneoLit istone jadranske obale24, Ako sad ovo me
dodamo da II faza butmirske kul,t ure oznaava v,re kantakte na ],j'niji
Lisilii-Obre II, a III faza wpravo 'obil uje nalaz;ima lisiiIkog tipa, praeno
jednom optam dekadencijom klasinog butmirskag stila 2 ", onda prethodno
pomenute injEtl1ice dobijaju jo iri znaaj, Tim prije akO' se ima u vid,u
i o\kolnost da i lis.ii6ki na,lazi u Obrama pO'ka'Zmju jednu deg'enerativ.nu
tendenciju, to je ista'kao ve i A, Ben ac 2 r., a ro se sve dobro poklapa sa
odgovarajuim
odlikama lisi,ikog materi jala uVarvari prepozmatijivim
najveim dijelam sama po ablioima pasuda i tehn i0i izraden
Potpuna s mo svjesni posrednosti i ogranienosti ovih i'njenica u odnosu
na mogunost pove'Z,ivanja naih privjoesaika sa zlatnim privjescima Tisza
palgar kultu re, Ah, ako na osnovu iznesenog d,opustima mogunost da
zavrna faza butmirske kulture djel.imina ulaz i u rani eneoLit, onda je i
hron aloki hijatu.s iZJmeu naih i zlatnih privjesaka, kao naj\vanija zapreka
za njiho vo povezivanje, znatno smanjen, No , hme se jo, uvijek ne dobida
22 B,
o v i , Veliika g,ra.dina u Vaorva'ri I dio (slajevi eneoli,ta, ranog
srednjeg bronzanog doba), GZM NS XXXII , 1977, str, 46,
23 Rezulta ti
istrai vanja 1978---< 1980, godine,
2,1 S,
Dimii 'rijevi, Problem eneolita na istonoj jadran,s'koj obali, Pra
istorija JugoslovenSlkih zemaJja , tom lU , s,t r, 367-381.
25 A,
B e n a e, Obre Il, str. 157,
'B
A,
27
B.
B e ,n a c, I. e,
o v i , l. c.
U nov.ijim ra.dovima je i A. Benae ostav io mogu6nost veoma retardiramog

razNoja ,kasnoneolitski,h gl1Upa , posebno hva'l"Slko-lisii6ke, ,koj e hi na tad nain
po~rivale i ,tavo v,ri,jeme ,r anog i razv.ijenog eneolita, odnosno v,rijeme baden;;ke,
a dJjelimimo i kostola'oke g,Dupe. A, B e ,n a e, P,red:,l ir:" Broito Li,j,ri , Braili,ri (neki
no,vi aspe~ ti), Bakamrica VIII, 1977, s,br. 6-14,
33
pravi odgovor na postavljoeno pitanje. Zbog toga bismo samo wkratko pod
sjeti'Li na fj'eenja koj.a se za porije:kl0 pojediinih ti.pov.a pri:v~esa:ka sreu
u Iti teraturi.
Tako s jedne s.trane stoji hipoteza .0 alnad.olS'kom porijeklu v'arij:ante
sa probuenim diskom potkr,ije<pljena nala.z om glinenog prototipa halkolit
skog idola iz Biiyuk GUlliliiceka 2~ . Za minijaturni prn<tell1asrt.i pr,ivjesak je
utv,rena veza na kontinentu sa minijatunnilm zlatn im pr~vdeskom iz di.m ini
sloja II Sesklu 2 !) . S druge stran.e, stoji miljenje maarsktih aTheologa da je
centar za proiz;vodnju transilvanskog i maarskog :lJIata nastao na ranij im
lokal,nim tlffidicijama 311 . Iako ovo posljednje rj.eenje pojedini autori samo
djelLmino pI1i<hlV ataju, aLni nam s.e da je, u naem suuaju, ono od posebnog
znaaj .a. J er, aJko do:s1j edno primijenimo kri te.rLjum traenj a prototipova
zl<lJtnihprivtjesaka , onda za j.ednostavne p.r.i vjes.ke Tis:lJapolgar kulture ostaje
mogunost da ih .po'V.eemo samo sa prethodno pomen'UJtim p.ri vj.escima od
spo:ndylusa 31 . Na to bi upuivale tipo'lolke odLike zlatnih privjesaka, ali i
njihova teritorijaJrna rasprostranjenos.t i relativno-hronololk.i poloaj. U tom
ko:ntekst<u i nai privjesci dobijaju sasvim novu dimenziju. Ne mislimo
tvrt1i.1!i da imaju dilfekinog udjela u ovom procesu, ve ih elimo samo
poscr-edno uikljluiti II proces prenoenja u metal oi:xjeka,ta s kraja neolita i
poetka eln 'olita . Smanjenjem hijatusa iZ'lTIle'u neo~Lta i ranog eneolita u
naim uslovima, a na nain k.oj.i smo istalkld, ta mogu6nost nam se ini sasvim
vj.erovatnom. No, nova istra~va(nja e u tom pogledu imat.i, sva'k ako, odlu
uj ui zna6aj.
Vtdi 'na;pomoo<u 16.
Vidi 'nalPo.men'U 17.
30 Rrema H. D II 'm i it r e -s e 'U, DIP. ,olit., il1alrotlto -str. 91 .
al Na tu moglUonost je, dCIi:lIu.e II j oom O'j uo.ptemcxj fC'Im'l!ulaoiji , Uikarzao
B . J o v a 111 o v 1. , Oip. ci:t., str. 36-37.

28
2fl
GZM. NS. XXXIV -
Arheologija
MILICA D. KOSORI
REZULTATI ISTRAZIVANJA NA NEKROPOLI
KARAVLASKE KUE U PADINAMA 1979.
Nekropola Karavlask:; kue u s du P,a i nama (SO Zvorni.k) smetena jie

n a blagoj .padi,n i udaljenoj oko 0,50 m levo od puta Zv ornik-BijeTjina. 1
U toku 1979. godine na nekropoli su nastavLjeni radovi na iskopavanju
humki." T c m prilikom ist raene 9'..! tri humke,i io: h u mka IX, X i XI.
HU<lTlka se nalazi na severozapadnom delu nekropol-e, na imanju Steve

Dimenz ij-e : 16 X 16 m , a visina 0,70 m . Povrina hwnke oteena
je agrikulturnim nc.ovima. Stratigrafija je jednostavna: ispod humusnog sloj o.
nastaje sloj n a,Slipa , svetlomnke , rastresi,te zemlj,e. Ov,aj sl'oj naLee na tvro'1l ,
meanu zemlju, koja p astepeno prelazi u zdTa:vicu.
U s'loju nasipa , u blizin'i centra h\lJmke, otlkniveni su nskac i un itene
kamene konstrukcije groba. Pored n.alaza nevezanog kamena otkr iven je
bronzani bod e, koji je, sva:kak o, inio prilog p o,kojn ~ku u grob. U to/ku radova
u humoi su Slporadilno nalaeni fragmenti :keraunike.
Naeni bode dug je 13 cm. Vrh i drka su oteeni. Na drci je ouvan
jedan otvor za nitnu (sl. 1). Bronz<Jmi bodei sa tra,pezastom drkom pred
stavIl jaju vmt'U na]a.za koj'u susre emo u grobovima i ostavama. Njri hova
pojava vezana je za iri hronoloki raspon u taku bronzanog doba. Ti po,l o(k,i ,
srodne oblike bodea nalaz'.imo u pIlimercima naenim na podruju Nem a 'ke ,
Aus-tnije i Maa' rske. :~ BJi,ske para].e].e nalaze s e i u pr~mer1kru bodea o!lkri
venog l i humci III nekropoil e Jezero, koji; je, okvirno, datovan u period
bronze B2-C.4
Otkriveni k e ramioki materijal preten.o je grube fakture , sVletlomrke i
crvenikaste boje. Pcxred atJipinlih frag:mena.ta keramike otkriven je prLme.rak
biko-ninog s uda sa tritkastom drkom , ka'o i pr:imetci r3Jvnih i blago razgr
nutih oboda .i trakaste drke sudova (ISl. 2, 3). Naeni oblici oboda i drlki
sudova ukazud-u na izvesnu t ipoloku srodnost sa keramiakim materijalom
sre.dnjeg bron zanog doba."
Arsenovia.
l M.
K -o 's o or i - D _ K r s ,t i , la-nci i graa za kuJturnu istOTiju istoane
Bosne, VIII, TU(lila, 1970 , 23 ; IX, 1972, 9 ; M. K OG o r i , n av. deJo, XI, 1975, 15.
Rad ovi su voeni u okviru p.roj ekta "Istrai,va,nja pra.i Slto,rijS<kih nekf()pola
i glra;dinskih narselja na pod ruju Se!kovi-VJa;s enica i na po,t ezu Kozlu:k-Jan ja,
k oji je Lina;n<sLra.la RZNR BiH uz odJreen-o u; ee muzeja u T'1.lQ'.I1i.
'K. W i ,1 a v o <TI s e d e r, Die mi ttlere Bnmzezei,t .in cJster re ic-h, Wien, 1937, 61.
M. KO IS -ori-D. K,r 's t L , iI1av. delo, IX, 1972, 20.
,; B. o v i, , Gl aJStn,i,k Zemau'jlslko,g mrucutia , n. s., S'V. XX, 196-5 , T. XXI, 4;
sv . XXX[I , ,1978, 5, T. XXXV, XXX'VI, XXXVi1I.
MILICA KOSORIC
36
Sl. 1. Bronzani bod e

C rt e: J.
Aimo vi
Humka X
H.umka se nala2Ji na severo'istoonom delu nekropole, na imanju Ratka
Dimenzij'e : 1:2 X 12 m, vis ina 0,70 m. O te ena je agrikJUltum im rado
V1ima . Stratigtratija humlke je jedn os.ta,vna i u pObpunosti odgova,ra strati
grafiji pnethodne humke (Sol. 4) . U humci j e otkr iven jeda,n grob (sl. 5).
ok i a.
Grob je lea'o na dubirui od 0,30 m . N a laZJio se juno 0:1 ce-ntra humke .

Grobna konstrukcija je pravougaonog oblika, izgraena od sloja remog
lj:unika. Njegove dimenzije su 2,70 X O,70 m - 1,20 m. Or,ijentacija groba je
SZ-JI. Dno gr,oba lealo je na d'ub1ni 0,80 m. Vei d eo pokojni k-ovog kostura
je uniten, a maoJob.rojtnli nadeni delovi su u tronom starnju. U g r obu , kao
prilog, naen Je keramilkti sud i pokllopac (sl. 6, 7) .
REZULTATI ISTRAZIVANJA NA NEKROPOLI KARAVLASKE KUCE
17
/ I
Sl. 2.
Sl. 3.
Crtei: J.
Aimov '
~rn IJ S
I!III
sloj mesane
~amen'
nasip
Sl. 4.
Humka X -
z e-r',. e
""""-
.- ~ m
Zurav iCil
Istoni
profil severnog
zapadni profil junog kraka
MILICA
38
KOSORI
;Jres Je (, grob a
n _~_l n
ff .
.~~
sud
~m
SL 5. Humk a X -
Segment 3 i 4, grob 1.
SL 7.
Cr te;; : J .
A,imovi
REZULTATI ISTRAZIVAN.JA NA NEKROPOLI KARAVLASKE K U CE
39
Sud je bikon i nog oblika sa cilinx:lrini,m vratom, naglaenim trbuhom

i c ilindrinom nogom. Dve uglaeto lomljene drske vezuju s redinu vrata sa
ramenom. Na trbuhu ;su etiri bradavia.s-ta ispupenja. V,rat, rame i noga
suda ukraeni su hor izontalnim kanel'uram,a. Na trbuhu su vertikalne kane
lure i zmeu koj ih su si:metrino ra.sporeena verltika~na zad'eblj anj.a . Mflke
je boje. Visina mu je 17,5 cm.

'Sud , svojim obliJkom i 'oma-mentalnim motivima u vidukanelurai ver
tikalnih zadeblj anoj a, nalazi bLisku paralei u u s ud'u iz J oeva,s TipDIoSka
srodnost se nalazi i u primercima sudova ka'ko sa ove nekropole i sa nekro
pole Jezero tajko j sa nekropole u Beloti6u , ijli keramiki materijal po,ka:nuje
srodnost sa materrjalom razvijenog bronzanog doba Voj'vodine 7 .
Poklo'pac j e konicnog obl ika sa de]<om drke i etiri mpe na recipijentu.
Pri vrhu i ivicom olmamentisan j,e uI1eza:n:im hnijama. Slian primera1k
poklopca potie iz humke II i hU'mke III nekropoLe Jezero 8
Humka XI
Hiumka l ei j ' ugoistono, u neposrednoj blizhni hJu:mlke X. Dinnenzajie:
12 X 12 m, visina 0,70 m. Humka je znatno o.teena na iston.om delu. Strati
grafija humke je j.ednostavna i podudara se sa stratigrafijom prethodnih
humk i (s,]. 8). U hUJT]ci je o1Jkriven jedan grob (sl. 9), a u njoj je naeno i
malo gvozdeno kO'plj.e veoma oteeno.
o'
lc .g er d r.l "
~
kam e n
numus
~:=;
cr vene:!
:. asi
E:::1
cl
gar
stoj
r es anQ
Sl. 8. Humka XI -
zeml :e
juni profil
zemlja
zclr.vic<l
istonog
severni profil
z ~ p<:ldno6
kra k<:l
Grob je (}tk'r,jven na dub.ilni 0,16 m. Leao je u centru humk'e. Grobna

konstf'1..Lkci.ja je pravougaonog obhka, izgraerna od kru1Jnog kam.ena, preko
koga je dolazio sloj ljtun.ka, debljlhne oko 11 cm. Dimenzije konstrukcije
iznosile su: 3,30 X 1,50 m. Orijemtacija jie: I-Z. Dno groba lealo je na sloju
meane zemlje, na dlubini 0,58 m (sl. 10). Pokoj.niJkov kosbur loe je oouvan.
Sudei po poloaj'u delimino ouvamih kosniju, pokojni'k je bio sahranjen
u blago savijenom p.ol'oaju, sa rukama savidenim u l a kitu p.r:ema glavi i
nogama saNijen,ian u koJenima. Pored kostij:u ruku otkrivena j;e bronzana igla.
U S'loju ld'Ulnka prona,en j e kremeni l1IuJkleus.
G R. R e i n e c k e, Mi.tthei,lllJngen. der anth~opo,logilschen Ge.sellschaft iU1 Wien,
XXX, 1900, 50; M. G a T a a ln i 'n, Praj,,Sltori.ja Srbije, I, B eog.r ad , 1973 , 359.
1 M.
Ko 's ori-D. K .r s .t.i, nav. delo , 1970, 1972; M. i D. Garaanin,
Zbornik Na,rodll1og muzej a, V, Beogra;d , IS68, 45.
8 M.
K o 's o..r i - D. K r is ti , nav. delo, 1972, T. V .
MILICA KOSORI
40
\
\
__
.2
Sl. 9. Humka XI -
Sl. 10. Humka XI -
tlocrt
poloa j g roba
~~
krtm ~ n
<CS!
LS]
~rt\.. t:r
J ,""')
i,Yt a
REZULTATI ISTRA2IVANJ A NA NEKROPOLI KARAVLASKE KUCE
41
Otkrivena bronzana igla pripada tipu .igala sa glavom u obliklu eksera .

Duine je 23 cm. U gornjem delu j:e prstenasto ojaana i horlizo'lltalno pro
buena. Ispod glave i u prede1u oj aanj a nalaze se dehmino vidlj.i vi snopovi
urezanih l~nija (sl. ll). I'g le ovoga tipa pojavljiuju se od perioda bronze B.9
Slini primer-ci poznati su iz hUJmJki sa nelkiropole u Beloti'u , gde bliSJku
analogiju naoj igli predstavlja primerak igle iz hUJmke VI, koja je datovana
u period broo1Ze C.lo
Sl. ll.
Crte : J.
Aimovi
Usamljen nala,z ov,e hUJmike je maio gvozdeno kopl'je, k.oje je dosta

korozijom. S ob~irom na stanjie ouva'nosti, teko ga je precimo
datovati.
oteeno
**
Rezul tati d'o koj/ih se dolo u toku najinovij ih 'istraivanj a na n ekropo li
Kara-vlake kue pruili su podatike na osnov u koj ih je mogue hronoloSki
razvrstati istraen e humke u period razvijene i kasne faze sredl!1jeg bron
zanog doba. Potvrdu ovom hrcmo1oskom opnedeljenju nala:himo u otkrive
nom ma berilj al u, grobnim prilozLma, kojoi ukazuj'u na srodnost i veze sa mate
rijalom iz do sada istraenih hUlmIki ovoga poteza i ire oblasti Podrinjall
Tak.oe, bliske veze ogledaju se i u samom nainu sahranjiva-njra pokoj>nika ,
nainu gradinje grobnih konstrukc~ja i stavljanjiu priloga u grobove. Stoga,
rezulta ti istraivainja su i potvrda kons>taitovanih zajednikih elemena ta,
zajlednri.ke osnove i njihove hronoloke pr.ipadnosti. Istovremeno, dobij'eni
podaci u celini su i prilog za mogua ra21matra.nja i uUV1fiva.nja kru,)turn ih
i etnikih kretanja populacija na irokom prostoI'u balkanskog podruja.
Will vons ed er, nav. delo , 113.

M. i D. Ga ,I' a a n i n, nav. delo, III, 1962, 50.
II M.
G a 'r a a n i ln, nav. delo, 334; M. K o s o r i , Ku!ltu,nni,
noloki problemi Jlir,skih nekrop.ola Podri,nja, Beograd, 1976.
9
K.
10
etniIki
i hro
MILICA KOSORIC
42
RESULTATS DES RECHERCHES EFFECTUEES SUR LA NECROPOLE
KARAVLASKE KUCE A PADINE EN 1979
RESUME
Au cours de l'annee 1979 ont ete continuees les recherches des tumulus.
Lors de ces travaux ont ete recherches trois tumulus sui van ts: nr. IX, X ct XI.
Le tumulus IX
Ce turnu lu s se trou ve s ur la partie du nord-ouest de la necropole. Ses
dimensions sont suivantes: 16 X 16, l'haut e ur 0,70 m. Il est endom mage lars des
travaux agriculturaux. Dans la couche de la digue, a la proximite du centre,
ont ete decouverts les restes de la construction en pierre detruite d'un tombeau
ou a ete retrouve un poignard en bronze (Fig. l ). La pOinte et le manche du poignard
sont endommages. Typolog.iquement, on trouve les formes sem blables du poignard
dans la region de l'Allemagne, de l'Autriche et de I'Hongrie. 3 On trouve l'analogie
plus proche dans l'exemple du poignard provenant du tumulus III de la necropole
Jezero, qui est approximativement date a la periode de bronze Bz-C .' Au cours
des travaux on a trouve sporadiquement les fragments de ceramique.
Le tumulus X
Ce tumulus se trouve sur la partie du nord-est de la necropole, avec les
dimensions: 12 X 12 m, l'hauteur 0,70 m.
On a decouvert un tombeau au fond de 0,30 m. La base du tombeau se
consiste d 'une couche des cailloux. Le squelette n'est pas conserve. On n 'a decouvert
qu'un recip'ient ceramique et un couvercle (Fig. 6, 7). Ce recipien t, par sa forme
et par ses motifs ornamentaux, a des paralleles tres proches avec le r cipient de
Joev0 6 et aussi avec certaines formes de reoipient provenant des autres necropoles
sur cette region.'
Le tl'mulu s XI
Ce tumulu s est situe a la proximite du tumulus nr. X. Ses dimensions sont:
12 X 12, l' hauteur 0,70 m.
Au fond de 0,16 m a ete decouvert un tombeau. La con s truction du tombeau
est construite en pierres massives, avec une couche de cailloux au-dessus. Le
squelette du defunt est mal conserve. II a ete pose dans une position peu recourbee.
Dan s ce tombeau a ete decouverte une aiguille en bronze avec la pointe en forme
du clou (Fig. 11). On trouve les analogies plus proches a notre aiguille dans un
exemple d'aiguille provenant du tumulu s nr. VI de la necropole a Beloti.1O
Une trouvaille isolee de ce tumulus presente une petite lance en fer, bien
endommagee.
Les resultats des r eche rches effectuees au cours des travaux les plus recents
sur la necropole Karavla ke kue ont offri des donnees s ur la base desquelles il es t
possible dater chronologiquement les tumulus recherches dans la periode de la phase
developpee posterieure de l'age de bronze moyen .
BORIVOJ COVIe
OSTAVA BRGULE
Ostava bronzanih predmeta kOja e ovdje biti opisana pronaena je
1961, a sve do kJraja 1976 (kada j<e 'otkupljena za Zemaljs.'!< i muzej) stajala
je u kuCi nalazaa Bo.ka StaiIll iia iz sela B rg wl'e , kod Varea.
Poto je ZemaljlSJki mu:zrej' ,obavijeten o ovom nalazu , otiao sam n a
lokalitet (30.10.1976), razgovarao sa nalazaem i pri~urpio podatke o okol
nostima nalaza.
lOS
Lokalitet na kojem je ostava bila pronaena zove se Bijelo ka'lTI!Bnje,

a lei iZJme.u zas eoka Ljevaci (u Brgul.ama) i brda Kirst (1060 m). To je
blaga, kamenita padina, d jlelomino zarasla u umu. Prema kaZJivanjlU B.
Staniia, na donjem d~j.el'u tog lokaliteta stri'la je iz ze:mlj'e manja , ali
ma rl;;:an'tna stijena , visu'ne oko 3,5 m. Po sredin i stijene nalazila se vea
pukotina, dovoljno iroka da se ovjek moe provuai. B. Stami i je r ijeio
da tu stij.en:u razbi/jre e'k splozivom pot'o mu jie bi-o potrefoan kamen z'a
gradnj'u. Stoga je u saJmoj pUkotini stij.ene, pri tlu, poeo kopati jamu da
postavi ek,sploz,iv. U s'lo'jlu zemlje kojom je pu-kotima bila ispundena , na
dubini cca 0,50-0 ,60 m , naiao je na bronza'l1e predmete. Zatim je itav taj
prostor, nav,odmo, paljivo prekopao i pr.ebvaio, tle priku'p io sv,e bro'nzane
objekte koji sili se tamo nalazili (vjerovatno je, ipak, tom prilikom zagubljern
ulomak bronzane dija:deme kojj nedostaje). Ukupno je naeno devet obje
,kata, od kojlih Sledam itavih, jedan nleZJnatno oteen i jedran polomljen.
Sa jedne nar.ukvice i sa svih fibula, kao i sa ulomaka dijaderne, nalaza j.e
mehanieki ostruga,o patinu, a po svoj pr,ilici o.n je izravnao oba ulomka
dijad,eme,
Kao to se iz opisa moe ZJ3.'kI'j uiti, radi se o tipinoj (rela:tivmo maloj)
ostavi. ZahvaljlUju i dobroj memo'riji i zapaanju nalazaa sauvan nam je
i vaan podatak o izgledu samog mj.esta nalaza. Oigl!edno je, nailTh2, da je
ostava bila namjermo ukopanla u pukotinu jedne lalko u,oljive stij.ene.
VJasn ik predmeta hui.o je da se na taj nain osigura da e, i nako'n dueg
vremena, lako prepoznati mjesto gdje su ti predmeti deponorvani . Ta okolnost
navodi nas na pretpostav,ku da vla,snik predimeta moda nije ivio u nepo
srednoj o'koLini (j et mu u tom sluaj iu ovakva terenska markacija ne bi
bila taiko nlUna). Mogue je, s'toga, da se rad i o dijelu imovinle nekog putu
j'uleg majstora i].i trgovca koj'i se ovdje krae zadravao.
Ostavu sainj iavaj:u:
-
e ti;r i
d'obro
ouvane
blIlonzane fibule;
dvij,e bronzane naruikvice (j edna j e n eznatno oteena);

'dva ulomka d ijadJeme izraene od bronzanog lima ,
BORIVOJ COVIC
44
1. Fibule
Sve eti:ri fibule pri'padaljlu .istom tipu, ali p()kaZlU(ju manje razlikie u
dim e nzijiama i ukras'u ; moemo, dakle , za, \{llju.li,ti da svaka predrstavlja j,ndi
viduain i r'urui rad.
Fibula a (T. I, l i 2; T. V, l) duga je 11,2, a vi,s oka (uz i'spravan
poloaj igle) 7,6 om. Presjek I'uka je s;pfjoten , bez i zrazitih faceta, tako
da izgleda sooiv,ast. UkraIS na luJklu je urez-an. NOJna ploa ima u osnovi
fODmu i.stostran:inog brougla , poneto dleformisanog; u:kras na nonoj plo,i
je brovrsta,n : urezane liniije, iS'\{lucana i,spupenj a i punktaa,. Dis kasto dugme
na luku blie nozi djelomino se odvojilo 'od luka pa se moe pomica,ti. Taj
de talij pokazuje da s,u )) d:ugmad na kraju luka bila posebno, izrae-na" pa
zatim nataknuta i zalemljena na lulk, no to se moralo uiniti prijie n:ego to
je bila raskova,na nona ploa, oeLn-osn.o na donjoj' stra'n i izraema petlja,
a i igla; ov'a konsta,tacija odnosi se i na osta.le prLmjeI'ke fibula ove ostave.
Fibu.Ja b (T, II, l i 2) elJuga je 10 ,1, a v isoka (uz i's pravan po'loaj igle)
7,4 om. Presjek luka je sp1joten , faoete neto 'izraen.ije nego kod pret
hodnlog primje.z1ka, tako da se ipak razazn aj,e estougaoni presjek 1'U\{la; luk
joe Uikraen urezivanj,em . N oJna pLoa ima oblik izduenog tJroogla, talkoe
deformisanog (stran,i ce su konveksne); ukras na nonoj ploi izveden je
kombinacijom u'reza i f inih, sitnih uboda.
F ibula )) c (T. III, 1 i 2) duga je 9,8 , a visoka 6,3 cm . Luk je s:p1joten ,
facete su izrazite, taiko da se ja.s no vidi estougaoni pres'j.ek . Sam lUK je
dosta nepr ecizno izraen , ponesta deformisam ; ukraen je urezanim orna
mentom samo s jed.ne (vidljive) stran e . Nona ploa ima oblik deformusanog
trougla, a ukr.aena je urezivanij em i iskucavanjlem.
F,ibula d (T. III, 3 i 4) elJuga joe 9,8, a visoka 6,3 om . Luk je spljoten ,
facete su slabo izraene , ali se estougalani presj ek prepoznaj,e ; uJkraen j e
urezivranjlem, ali samo s jedne strane. NOJna ploa ima obHk defor,m isanog
trougla i nij,e ukraena.
2. Narukvice
Obj,e narukvice su vjerovatno izlivene u kalu'Pu koj i je dao specif i an

odliv ))c prof.ilacij'e, dosta tanJkih zidova. Vanjske povr ine su potom firuo
uglaane (eizelirane) i ulkraelJle urezanim i ubadanim (punktiranim) orna
men:tima. Is tih su d imenziJa : prenik cca 10 om, iTina cca 1,9 cm, dubina
cca 4 mm, raZImaJk kraj-eva (,kod posve ouvanog primjerka) 1,5 am.
Naru'kvice, po svoj pr ~lici, ine par. Ipa.k postoje i n'ke sitnide razlike
uuJ\{,rasu. Na pos ve sauvanom primj'erku a (T, IV, 1; T. V, 2; sl. 1) cen
tra,l 'na ornamental'na polja sastoj-e se od po 5 1/2 parova trouglova , dok s'll
Sl. 1. BrguJe, narukvaca "a , razvijenj orn a ment

Crte: J .
Aimov i
na otee-nom primjer'kiu ))b (T. IV, 2) ta ista polja komponovaina od po 6,

odnosno 7 parova tro wglova. Lm-a i ruekih drugih , sitnijih razilika. No, u
pI'incipu, radi se o istovetnoj JOMaJmentainoj kompozicij'i koja je u obje
naruJkvioe striktno sproveden a (v. razV'ije n i ukras - sJ.. 1 u tekistu); si tna
ods'bupanja su rezlUltat ineIJiv idua:llne ,ruOne obrade svakog primjerka .
OSTAVA BRGULE
45
30 Dijadema
Od dijadema su ouvana dva ulomka koja se spajaj'u (T. IV, 3). UrezamR
linije koj le se vide na kraju drugog ulomka pripadaju, vjerovatno, nekom
sredinjem ukrasu. U tom slua'j'u, oluvani dio precisbavlj<lJo bi neto manje
od polov,in.e dijademe, a Ulkupna ciuhna traike mogla bi se oci'j,el'1iti na neto
preko 45 cm. Pripada, oigled.no, tJ~pu Limenih dbj-aJdema iji s.u kiraj evi bili
uv l'n Ulti u uice za privrivanje (bilo teksti1nom vppcom, bilo neldm me
talnjm dijelom koji nam nije oluvan). Diijladema je Ulkraena unezanim i
iskucanim ornamen,tom. IskUicana sitna ispupenja po sredini i na rubovima
izvedena su dosta nemarno, nej ed!ll aik e su veLiine i vtsilDe. Osim toga, i'tav
ovaj sitni pe:rI -ornaJffient djelu.j.e dosta izl.i2)ano, kao da je predmet bio
due vremena upo,trebl'javan.
*
**
Osta va Brgule pripada tipu malih ostava kakve u kraje,v ima j!uno od
Sa v e n Qs unij-etke. 1 Izu.zimaj'Lii dijademu, na obj ekthma nema starijih ote
enj a, ni ti tragova dtugotr3Jjnij e upotrebe. N aprati v, ,oni izgledaju posve novi,
ka,o da n.isu upotl1ebljavami. Za fibule c ,i d ak bi se, moda, moglo
!'ei da su nedovred1:e, jer je ukJras na luklU i21veden saJmo s jedne strane,
a trouglovi na donjem dijelu lu;ka samo su naznaeni, ali ruis.u ispunjeni
rafurom kao to bi tnebalo biti (up. primjerke a i b); osim toga, na
primjerku d nedostaj'e bilo kakav Ulkras na nonoj ploi. NaoraV!llo , sve bi
se to mogilo shvati>ti i kao izvjesno uprotavanj,e ornamenata (s obz:irom
na iJnjen.icu da su vi'cf1ijive stra'ne ipak ukraene), tak!o da ostajemo done<kle
u n edO'UJmici u pogledu stvarnog karaktera ostave. Ipak, posmatrana u cjle
};ini, osta,va Brgule o.igl:edno se moe ocij,e!ll iti kao mala koleke-ija fi!llo
raenog, mogli bismo rei probranog, nalkita. Skoro da je u pitanjiu bogata
opr-erna za jednu osobu: jedna dijadema, jedan par .narUIkvica, dva para
fibuJla (a + b i c +d). Razumij e se, to ostaje samo pretpo'Sta vka.
T,i poloke i stil'.s1ke odl,ilke obj eka ta nae osta v,e daju dosta pouzdan
oslonac za odreiva!llj 'e .njiene hronol,ogije, po~ijekla objekaJta, a u izvj'esnom
s mtslu i kultiuT!lle pr.ipad!llosti.
Fibule pripadaju Golinjevo-'tipu, i to j,ed!lloj posebnoj vaI1ij-anti, ozna
enoj kao va;riijanta DTenov do. Do sada su bila poznata samo dva primj,erka
te variJante: jedan iz ,i lstoimene 'ostave, a d l1u.g i iz jedne grobnice otkrivenje
na loka.litetu Brist u Ze,nici 2 etiri pr,irnj'erka iz ostav,e Brgul,e dokazujiU
da j e zaista egzistirala j edna posebna radionika tPadicij'a ij.em dj elova;nj u
l Pni,mjera <ra di ,nave o b<: h ostavu ,jz Galji'ne 'Pejne, .ko:d Dre:bniika, sa lUi'kluJpno
13 objekata, ,kao i o,n'U az Ma'bijevcia , Ikod DVlO<ra ma U!1Ji , Italkode sa 13 obj!eka't a
~up.
K s. V i n s k 'i - G a s p ar 'i in i, K,uHura pCJlja sa a,rama u sjeve:nnoj Hrvat
sk'oj, Za.da;r, 1973, 165 i da,Lje, T. 128 i 129), zalUm Osreta,k, Ikad Bosans ke KJr'Upe
sa 21oblje,kJtcm (T. K 'n e z, P,ra,i-st()'ri'.i lsk,i depo iz Osretlka, GJa,sn.i:k Zemal j's kog
muzeja u SaJrajevu 0u >daljem 'tek'stu = GZM) 'n. 'S. XHI . .1958, 255 oj d.), Pa a lie
kod Graainice sa sedam obje'ka1a (B. (;:0 vi , NElk1o ti;ko ma,njuh p<raistorrijskih
nalaza ;iz Bc,sne .i Hercegov,ime, GZM ,n. s. XII, 1957, 249-251), ote jo mall1je osta ve
iz He,rcego,vine - Vihov,ice sa 'svega etiri i Om'tala sa pet 'obojeikarta (B. (; o v i ,
Ne!k o1hko manjih ,pralistor.ijoskih nalaza ,:z HercegoVline, GZM 'n. s. XXIX, 1974, 281
288). V,rije-dji Ipcmel1JU!~i i -okolno9 t da .se lU najveem ar.aju s '1ua'je'l1a Ta,d,i- o osta
vama i'tav, ih :u'p otreb.lje'nih (m,o-da i posve Inovih) predlmeta; 11 hrronolokom
po,gled.u sve su to ,uglaVi;l.om m,lae 'o'staJve, ikod'e !pl'ipa,d<l(j,u zav,rmim faza:ma kasne
bromze (Ha B2 i B3 po sred.njoeVlrops:kO'j temmimolog1iji).
B. (; 'o v ,i , Dva specif.ina rtJj,pa zapadnobahkanske lurne f,ib'Ule, GZM n. s.
XXVJ, Sarajevo, 1971, 322.
46
BORIVOJ COVIe
treba pripisati n'astanak i razvloj varii-ante Drenov do, Sada je mogue

Sla vie sigll..1fnosti odrediti karakter.istLke ove varijante . To su :
a) l UJk estougaon.o.g presj,eka , uzd uno splj o ten;
b) bogata de-koraci.ja IlUka, na ko}em se izdv a.ja jedno cenltralno polje;
s obzi'rom na uzdunu podj el u po facetarma duk,tiran u samom pwfilacdj om
luka, to polj e j,e u;z,wu:no podij elj,eno na tra'ke, ispunj.ene kosom rafurom
(gore), odil1osno nizovJma rafiranih trouglova (s donje s.trane l'uka);
c) nona ploa uo,snovi trougaonog oblika, ali sa zaohrjenim (kon
veksnam) stranicama i sa tendencijom razvoja ka izduenom tr'()!uglu ; ukras
na nonoj plo0i takoe je dosta raznovrstan , a m02Je biti .izveden ureziva
njem, pun'ktiranjem i isk,ucava.njem; izgl,eda da je viestrl1ka urezan,a linija
koja uokviruj'e nonu plou obavezn,i dio ukrasa, to se vidi i na ,oteenom
primjeriku iz Drenova dola. 3
U pogledIU hronologije ove varijante, ne bi se imalo ta bitno doda't i
onome to je 'u navedenom radu ve reeno. Varijanta Drenov do je svakako
mlaa od prve generacij-e fibu.)a Golinj.evo"itipa . Ona se, po sVloj prilici
kao lokalna pojava, razv'i.ja pribLino istovremeno s drugom generac'ijom
standardnih Golinjevo fiihu;la. Na to UJkazu.j'e vie elemenata: vel'ii}ina i pro
porcije odgovaraj'u onim druge generacij,e Golinjevo fib:ula, to se slae
i sa izvjesnim poveanj 'em dimenzija none ploe, kao i sa samim principom
dekor-isanja tog detalja Qkod fibula prve generacije nona ploa je obino
neukraena); princip faaetirwnja l[ulka ouvan je, ali se tijelo tuka suava
po vertikali i dobiva i"duen vieuga.oni presjek - tende.ncij.a koja e kod
posljednje, tree generacije Golinjevo fibu.)a doi do pUJnog izraaja 4 .
Prema tome, vrlo jie vj"erovatno da d.oba proizvod'rije i upotrebe varijante
Drenov do tr,eba staviti (ka!ko je to i za drugu gen.eraciju standardT1lih
Gol injev,o f.ibula uinjeno) priblino u 9. stoljee stare ere (Ha B2) mada su
prvi primjerci moda mog\li nastaJti i kojlu deceniju ranije, krajem 10. sto
Ij 'ea, Ovo napomi-njem s10ga to, na primjer, naa f.ibula a (T. I, 1, 2;
T. V, 1) sv,oj,im olPtim izgledom j'O uvijek dosta podSjea na izvorni prototip
" prve g,enerac,ije Golinj'eva iz koje se, uostalom, varijanta Drenov do oi
gledno direkrtIno raZJvila G
Nall1ukvice iz nae osta,ve V'jerovartmo su lokalni tipoloski varijetet za
koji moemo pretpostaviti da se na ovom podruj'u razvio i neto ranije.
Naime, za doba k,oj.em pripada ostava Brgule vie su kara;kiteristine pwno
liv.ene, masivne nar:u.kvice, obiano s razlii, to profilisanim, naglaenim zavr
ecima, kakve nalazimo u broj'n~m ostavama sjeverno i juno od Save, a
od laganijih tzv. limene narukvice uglatog presjeka, este naroito u jadran
skom pojasu, ali zastu'pl;j ene pojedinano i u U!l'U tranj'osti. N atTIukvice iz
Brgul'a svojim izrazitim c presjelkom oslanjwju se zapravo na znatno star-ije
vrste, npr., na upljtu varijantu Ri'g.see -naI'ukvica, a jo v ie na jeda'n tip
glatlkih, urezarnim motivima u,k raen.ih , limenih narukvica, kakve dos-ta
esto sreemo u osn:avama meourjeja Save i Drave G Te ostave svrstala je
:J Ibli:d., T. II, 3.
Ihid., 320-32l.
Ibid., 315-3116, upo.redi nalrouro T. I, ,l , 2; T. Il, l - sa U1ai:m pr,imjetrima
a i ,b (T. U, III ,i V). Opta s.ro,dm:O'St je tu meospo'nna, a ,u!da~jenost izmeu
,diskova (dug1ma;di) na uu~u je ,gotoV'o i'st a. Stoga bi 's e moglo u~e,t:i da s u pr.il!11je;rC\i
:iz Hrg'l.lla neto slta.rititi od epo.nimrnog primjer.ka .iz Dreno.V'og dola, na kodem zapa
amo 1:en'dencij/ll p.ribiliava.nja 'Ove dUg1madi i ,sk:ra6iva'nja cen:1JraJnog polja luka
(lUp. rad aiJt'i raln IPod 2, T. II, 3).
6 UiP.
Ks. V ,i'ns!Jci-Ga,spalf,i'n.i, o. c., T. 28, 35 (.Clto:k-PIf.iVil.aka).
OSTAVA BRGULE
47
K~enija V,insikli-Gasparini u II fazu Imlbure poJja sa arama (Ik.raj bronzanog

d.oba D i raniji Ha A po srednjoevrops'kojl tenminologDji)T Ra2Jumije se, u
pitanj'u je samo dallja tehnoloIo-tipol,o!ka srodnost koja se izraava karak
teristinim pnesj'ekom to stvara vi21uelni efekat mas~vnosti j plastinosti,
uz 2lnaJtnu utedu materijala i lakou samog na.ki'ta. Vrijedi obratiti palnju
i na jednostavne, pon.eto suene zavretke ovaLn.og ob risa , kakve zapaamo
i na vein,i pl'imjeTaka pomenutog sta:rijeg tipa hmenih narukvica iz
Meurj ej'l.
I fibule i nanuk-vice iz Brg.ula nose bogat geometrij;s,ki ukras, s moti

vima i nainom komponovanja svojstvenim upravo centralnoj Bosni, u kojoj
se ,ovalj specifini g,eome'trij!ski stil gajio pa,ralelno na keTamici i na bron
zanim objektima. Stoga mislim da neemo pogrije~ti ak.o ih SImatramo proiz
vodom neke 10'kaLne, srednj.obosanske radionice, jedne od onih koje su
proizvele, na primjer, bogatili ratnilk.u opremu iz Velikog Mol1nj,a, ma,
keh i tlttule iz gro'hm.ice u Paklenici kod Tenja, a mOlda i neke od luk
sU2Jnih objekata iz g,lasinaikih grobova i,td. 8
Neto drugaije stoji suvar sa dijademom (T. IV, 3), koja se i po tome
to je due upotrebJoavana iZJCLvaja od ostaLih objekata nae ostave. Njen
l1kras je, u idej'nom smisliU, vezan za kul'tunu polja sa UT,nama i za Podu
navlje uopte. Uo,staJom, U!pravo su u Poduna:vlju jo od eneolita stalno
pJiisutne , izmeu ostalih, i dijlademe izraene od ue, raVlne trake bronzanog
lima, obino siskucanim (Perl-)ornamento.m. Kada se u okviru te vTste
pojavio tip sa zavrecillTla uvijeniun u uice nemogute je sa sigurnou
rei; vjerovatno je da se to dogodilo jo krajem raJlwg Hi po.etkom srednjeg
bl'onzanog doba. Taj ofIDovni tip traje za~j,m sve do klraja kasnog bronzanog
doba n Stoga mi se ini da bismo na primjeraJk dijaderne mogli prije sma
trati importom nego prociulktom neke lokalne radionice. No, i tu treba
zadrati odreenu rezervu. Naime, u samoj centmlnoj Bosni, u slIjedeem
peIiiodu, poetkom eljeznog doba, pa;javljlu,jlu se dijademe u os:novi ovog
istog tipa, samo neto ue, ukraene ta:koe iSkJUcanim (iPed-}oI"namentom,
to nam dok,U!mentuju nalazil sa Gra:dine kod Semizovca 1o , sa Debelog brdall,
kao i iz grobo'va kasnog 8. i,li ranog 7. sto-ljea iz Graanice, kod Visok.og12.
Ibid., 77 .i d.
e ov i, Urv,od lU ,sbf'aJbi.gtrafluju i hroll1uogiljiu prarl.srtorijSlltih g,radi.na u
Bosni, GZM 'n. iS. XIX, 1965, 59, 86-87; B. e Q v i , o.d IBiuJtunnlfa dl) 11i<ra, Sara
JjISVO, 1976, ZZ4-231.
o Up. 1. Bo I!1Il1 a, ,Biro,nziko,r,i ovikaipOSolk e5 d~a:dema.lk, A.irchae'olog.ia.'i Ertesiit6,
1959, 54 .i d.; A. OM o zs o a i c os, Die Gold:fiumde "",on Nyioregyh,iza und SZ3irvalSsz6,
Aota a'rchaeoJogica 18, Buda;pest, 1966, 15 ~ d .
16 M. OM a ln d i, P,rahistoniJj'Ski J1aaaeJi ru o!ko!lJici Kalknja, Semizovca li Novog
Sehera, GZM, XLV, 193.3, 3-4; T. I, 10, ll; J . K 'o r o e c, Nekolilko ll10vih naJaza
Isa ~radi,ne Gif.a.d ,i'2mad Semizovca, GZM, LIV, 1942, 59; 191. 21, 22.
11 Dio Ijedne <dida-deme Inad.e n 'jie u Ipodnoljlu Deb~1og D!1da 1901. godill1e, prJ
,Hkom obraJde ~emlije. Nilje objavlijen (Zemalsk!i unuzej' Salradev{), inv. m . 21798).
DiJjadema je .ne.to ua od o ne 'iz BlfgluJa, a.!JiiJra od pni,m\ieraJka iiz Se:mizovca i
Graa,nice fv. ,nap. '12), a 'uJkiraena 'je ,~sk>ucaln.iJm o'nnamentOll11, i rto kombinacijom
luzdum:ih 'ralV1ni h UJi,TI'ida i gi-rlaJndi; 'OvaJj prirrnti:eraik mogao bi , moda, bjlti ll1e,to
'Sit3J!1io,i o d ,na'viEidenih .prj.m\ie,raJka iz 'serrrizovca ,j Graanice, kao ,i od pozmatih
glaSiuna!kih.
'
12 Radi Ise o .skiupiJni pre::!m'ta sa1k!u;p!Jenih .iz 'jednog ,jli vlie g;roborva obkiri
'V1enih ,tokom .zemll1janih 'radova LI bl,i,zini rudn ::ka Graani.ca, kod Vu.s'okog . Udomci
IPOf1;jeou IVljero'V3Ibno ood1Vii'j e dri,jad:e:me. iFlrema oSli;'alom 'sa,dTa!ju koji bi mo,gao
Ipripa.daiti ovUru gll1Obovima (ol!uma fibula sa ibrowta's tom nogom, tall1de, fim'o ll.Iik['a
:ene ll1aJr1.likivice sa ,uJma-amim ikraO'9V1ima i dosta arha.inim ,mez3lnim umasom) ,
,grobovi bi ,nadvie odgorvaraN gJa,sil!1aikQj fa0i IVa (8. stol,jee), a najka<sn;ije bi
mOgili ii u po e.tak 7. 'Sltolijea.
7
s B.
BORIVOJ
48
COVI
A na sU'sj'eci:nOIm, glasi.nalkom, podruj'u u isto v;r1jeme postaju omiljene is.te

ta:k;ve d ijademe, ali ukraene urezanim geomertJrij:ski'm moti vima 13. Iz ovih
i:rli}enica mog.\e bi se izvui dvije zanilffilj,hve pretpostavike. Prvo , da je u
vrijeme ulwpa,va:n1a ostave Brgule, a moda i Jl'eto ranIije, u centralnoj
Bosni mogao biti pr:ihvaen i odomaen tip dijaderne od bronzan,()g lima
sa krajevima ulvi'je.nim u uice i sa iskucanim ukrasom; taji tip se zatim
dal'je prolizvodio tolkom starijeg eljeZlnog doba, Dr:ugo, V'jer.O'V:atmo ugleda
njem .na ovaj osn()vni tip, a pod uticaj-em awtohtonog stil'skog izraza, razvio
se jo jedan, po ob:liku iistavr&tam, tip dijaderne, ali sa ukrasom izvedenim
tehnikom urezivanja i s moti.vilffia iz repertoara zavrne faze zapadinobalkan
skog geometrlijskolg stila, Taj' tip se zatim, poebko.m eIjezmog doba, prenio
na podruje ra,sprolStiram.ja glasinaake ~ulture, gdje je postao veoma omilj,e n,
a nesumnj ivo proizvoen u lukainim radionicama, to dokaZ1UJju i tipoloki
srodne glasi.nalke pora,menice H, kao i rasprostlranj enost glasinalke vari
jante dijadema daleko na jug,sve do isto{ine Hercegovinel:;. NaravTI,o, sve
ove pretpostavke mogle }ji se provlj1er1ti tek kada bismo pozmavali grobne
nai,aze iz kasnog bronzanog doba, tanije iz posljednj ih stoJjea drugog i
iz prvih s.toljea prvog milenij,a u centralnoj Bosn'i. No, nezavisnO' od tog
p itanja, ostali sadraj nae ostave f.ibule i ,nanukvice sto,jd kao jo
jedan do;j~ umeTIlt djelatnosti autohtune metalurgije bronze na podrlUju cen
tralne Bosne, koja je urazvojiu zapadnobahkalTIskag geome1riijskog stila ne
sumnjiv,o igrala j.ednu od vodeih uloga.
Sto se tie datiranja ostave Brgule ini mi se da bi najrealnije vrijeme
proizvodnje osnovnih objekata koji je sainjavaju bilo oko prelaza iz stupnja
Ha B 1 u Ha B2 po srednjoevropskoj terminologiji (aproksimativno oko 900.
godine st. ere).
DER HORTFUND VON BRGULE

ZUSAMMENFASSUNG
In Brgule bei Vare, Mittelbosnien, wurde ein Hortfund entdeckt, welcher
aus vier Fibeln, zwei Armreifen und Fragmenten eines Stirnbandes bestand. Die
Fibeln gehbren dem " Golinjevo-Typ, der Variante " Drenov do. Die Armreife
sind in typologischer Hinsicht fi.ir diese Gebiete eine Neuheit, ihr eingraviertes
Ornament ist aber ganz im Geiste des geometrischen Stils verfasst, welcher
in Zentralbosnien wahrend der Spatbronzezeit gepfiegt wurde. Es kann darum
angenommen werden dass die Fibeln, sowie die Armreife, einer einheimischen
Werkstatt entstammen kbnnen. Der Stirnband dagege n wurde in der fi.ir die donau
landische Urnenfelderkultur typischen Art ornamentiert. Der Fund gehbrt der
ji.ingeren Stufe der spaten Bronzezeit (etwa Ende Ha Bl - Beginn der Ha B2 nach
mi tteleuropaischer Terminologie) an .
13 Up. A. B e i11 a e-B.

o v ,i , Gla:sinac II , Sa:rajevo, 1-957, 33, T. IV, 12 i d .
.. Ibid., 33, cu.p. .i Gil.asilTIac I, Sara,j'evo, 1956, T . III, 3.
l. UJomdi di'jadema "gla:sinaakog <tipa zastLllpljeni !'lU 'u g,roboVlima starijeg
elj.eZTIog doba 'li Gubav:ici (A'rheoloiki pregled 15, Beograd, 1973, 31-33).
TABLA I
Brgule fibula a , prednja i zadnja strana (1 :1)

Crte : J .
4 -
GZM, NS, XXXIV -- Arheologija
A.imo vi
TABLA II
2
---
------------------------------------------------------------~
Brgule, fibula b , prednja i zadnja strana (l :1)
Crte: J . Aimovi
TABLA III
Brgule l i 2 : fibula e ; 3 i 4 : fibul a d " (1 :1)

Cr t e:t: J .
4'
A " F.l o vi
TABLA IV
~.
-'r-:.,
oo
...".? '. _
tio
'"
""
r'
?
'E
"9
~
~
.<E'
~
<I>
_ 0.-~
"
.-,')
.\'::"
~-'Q,'"
Brg ul e. l : n a rukvi ca a , 2: narukvica "b; 3: dijadema (1:1)

Crte: J.
Aimovi
TABLA V
Brgule. Sl. l : fi bula a, prednja strana (1:1); Sl. 2: naru\svicCl a " (1:1)
Fo t o : M.
Rad ovanov i
V. PAKVALIN
ANTICKI NIMFE J U PUTOVIIMA KOD ZENICE

Prilog upoznavanju duhovne kulture autohtonog
stanovnitva
U pogledlU prouavanj a ope kul lturnohiS1torijs'ke problematike ovog
kra'ja u rimsko doba :zmaajln!je mj,esto, izgleda , pripada arheolo.kim obje:k
bma arhitekture kojri su istraeni aJUgusta i septembra mj.eseca 1968. godine
u P.utovi!ima kod Zenice'. Ovaj kJraj ine jo zanimljiviji/m djelomino
istraeni obje'kti arhitekture u Tii~nj2 ,nedale'ko od Putovia . A lk o se uzmu
u obzir i dosad poznati arheoloki na.lazi klulltmog:3 i sepulkral'nog kara;kte<ra1.,
2lajedno sa starokranSikom crkvom", OO1da sV'i ovi nalazi , uzevi zajedno,
sV'jedoe da je u zenli'lkom kraj!u postojalo rimsko naselje ko,je je nastalo
.na OSIllOVU ve postojeeg autohtonog 2lnaajni;jeg nase1ja iz vremema prije
rimske okrUJpacije R Na terrnelju ove arheolo8ke i,nj enice moe se t:v.rdi.ti da
je 'U ovom krajlu dolo dosta raono do osmi.v,anja u.rbanog rimskog naselja .
t V. P a 'k v a HoO, D vo.ri ta, Ogra,ja J'imske gwaevilne 'll P,utovl-ima kod
Zenice, Alrheo!oki 'pregled br. 10, Beog'ra,d, 1968, s,tr. 153. F.i/namciljska sredstva
osi,gUlrao joe Muzej g,ra.da Zenice , a is kopava.n/ja Ije ob3Jvio V. Paik,valill1 (ZerrnaJj.s1ci
muzej). T ereoO P'O'dIiulja Zen.ice i P,utovia prethodino oV'im si.stema,bskim <j,9kopa
v3Jnjima su .r~kognoscj,ra.ji' dr A. Benac, dr P. AneU i FikTet Ibrahiimpai,
d:lrekJto,r MUlzeja u Z':1 ' ci. U s'stemaJts kilm i,sko.pa>valr1'jj,ma , kao s'a!radnilk, uestvovao
je Teodor Oup.
, lskoopavalnja u T.ii,ni izvrihi su DU3iJ1Jka i Cedomilr T,rajkov.i, k'UIS>tosi M'll
:reja ~rada Zenice, sada 'u Muzej'u Sombor, SAP VOIjvodi,na. Sredist1Va za ova is,ko
pavainja os-igu,rala je HZNRBiH Salra/jev'o. KOill'2'Jullltalrut za O'VU ltemu je V. Palk1Vali01,
Zema1.ilskJi mu'zej Sa,raljevo. U lisko.pa,van\iima sou ,uestvovali Teodor Cup i F.ilcJreot
lIbrahimpai .
3 D. S e 'r.g e j e v s .k J, Spatan1like Denlknna:ler a,us ZenJica (Ka,sn o an>tiOk i spo
men'ici Zenice), Gla,sni ilk Zemal}skog muzeja BiH (lU daJIjem telkstu GZM), Sarajevco
XLIV (1932), str. 35-56. Nalazi 1illlJ.tfnog Ikalr3ik1tera: ara posveena JiUpitl'u Fu1Jmi
naltoru, F.i'g. 5, S. 43; LibeT i Libera, Fri.g. 38, Taf. XV.lIII , Filg. 2, 3 ; lkIUilit Urlbis
Romae, S. 38-39, F.i,g. 1.
4 .
SelfgeO' evski, cM. djelo; sej)uH~ra1n'i I>pomenici: S. 39, Fig . 2; S. 40,
F ilg. 4; S. 41; Taf. XVII, Fig. l ; Taf. XX, F:ig. 7, 8, 9; Taf. XXI , Fig. 10, ll;
Taf. XXU, Fig. 13, 12. i Taf. XXIII, Fig. l; D. S er g e j e'V s k i, N-ekO<1iko rim
ski.h Ire~jefa iz centra1ne Bos ne, Ephemeridis 11I1&ti,tUlti A,rchaeol'o~iai Brul.ga'l1ici,
Vol. XV.I (1950) , str. 31---87.
, . T ,I'IU h elIk a, Rhn:sika ZJgrada 'll Zenici, GZM IV (1892), str. 340-349;
D. B a s J eo, Arhiltektu.ra ka'sn.og a,n>tiokog doba u Bo~mi i Hercego'ViIl11, IZldanje
Veselin Ma!slea, Saradevo, 1972, str. 125.
6.1. Boja,noYsiki, Do~abelii'n si,Siterrn oe'Srta u <!lim.skoj p:ro'ViJ!'loi.ji DaJmaciai,
Cen:ta:r za ba,~kalnOllotka ispi>ii va'!1Jj a, Djela, Ikmd. XLVII, Irnj. 2 (1974), Sarajevo,
sbr. 201.
56
VELJKO PASKV A Ll N
Epilgrafski pO\lliaesni podaci iz ovog kraja uka:zmjlu da je naselje moglo imaii

statJus ffiilLIllicipija, m02Jda ve u doba Flavijevaca 7 , a uglednij.e epihorsJoo
stanovnitvo rims'k i civitet'~ , Prvi r i mski graani bi1<i su, bez sumnje, pere
g'f'imi9, Za,to, ,prema jednom ul,omk.u nadgrobnog spomenika iz Zenice lo , star.Lj.i
arheo.lozi OIVO .nasel'je poistovjeuju s rimskim municipijem Bi.stue Nova , koji ,
prema najnovijim rezuJtatj,ma istraivanja , I. Bojanovs>ki s tavlja u damaInje
Hugojnol1,
Radi rasvj.etljavanja nekih pi1tam'j,a o ovom naselju u r imsko doba, koje
je j,ednrim dijelom bilo lociramo 'i .na desnoj obali rijeke Bosne, o emu govore
i istraeni i konzerv irani objekti arhitekture u Putovi i ma i nedaleko od
Putovia u Ti imi 12 , a na posebam na i n i ostaci starokranske crkve u Bil.i
mi6u 1 :', pokuaJt emo na OIsnovu najrno.vuj<ih arheolok ih potvrda ukazati
da je objekat arhitekbure A (sl. 2) nas tao na bazi duhovne kuHure epihorskog
stanovnitva, na to bu upu i vao i obj1ekat B (sl. 3). Tako e se kultu,rnohisto
ri'j'ska problema ti> k a koju emo ovdje izloi ti ba vi ti pi ta'njem postanka, iden
tifikacije i fun1kcij'e obj,eJ<ita ar1hitekJture A (sl. 2) i njegovog odnosa prema
objektu arhitekture B (sl. 3) , u emu e nam pomoi i arheoloki nalazi
sa obje'k,ta e (sl. l) .
I. ARHEOLOSKA DOKUMENTACIJA
A. Topografski poloaj objekata arhitekture A i B
N a terasastom pIa tou iznad desne obale rij eke Bosne , koj i je mostom
povezan s nali'eljem Dri\llua , nalaze se dva arheoloka lokaliterta. Jedan se
naZliva Dvorita i lei blie seoskom putu kaj i od mosta vodi prema cesti
Putovii-Zenica (sl. 1), a drugi se na:zJiva Ograja i 'n alazi se odmah ispod
ceste P,urtov i i-Zenica, istoono od lakahteta Dv,orita , blie seoskim kuama
(sl. 1).
N a ve oj parceli, koja pripada lokaEtetu Dvoruta a vlasnitvo je Kaknje
Arsra:na ,iz Piutov i a, uzdiizala se vea kamena gomila obrasla u i'karu H .

Ranija re!kogmoscior.anaa terase, zati.rtna iskopavanja na parceli Cau
i's pod same terase na desnoj obali rijeke Bos ne , te istraivanje kamene g,omile
dala su povoda da se obav,e sistematska arheo.loka i,skopavanj,a na terasi na
lo'kalirte:tima DvoriMa i Ograja (sl. 1).1"
Na lorkalitetu Dvorrita iskopana su i istraena d va an,tika obj ekta
arhite:kbure. Jedan smo nazvali objElkJtom A (sl. 2), a dllUgi objektom B (s l. 3),
dok smo objek'uu arhitekture na lokalUtetu OgJraja dali naziv obj eikat e (sl. l) .
Objekti a.rhi"t ekibur e A i e konzerv'i'rani su i ostali su oDvo,ren i za posj-e1:Iu.1 6
71. BOja m Gv ,ski, o. e., &Ur. 142; C. Pa,tseh, WMBH XI (1909) , S. 107,
F'ig. 2, 3 ; E. P a a l.i , Arn tiika na's~1j a 1 komU'niikae i.je . .. , Posebno izda,nje GZM
S3Ira:jev o, 1960, sbr. 39.
8 Vi:di napomenru 7.
9 1. B o j a n o v.s lk i, o. e., str. 139.
10 L
B o 'j a n o v os k i, o . e., str. 134-146.
II 1.
B o 'j a n ov-sk i, o. e ., s br. 14.6.
12 V'idi 'napomenu l, 2.
1:1 .
T or ru h e l k a , o. e. , str. 340-349 ; . B a s ot er, o. e., str. 125.
14 Vtidi napOJne-nru 1.
15 V'idi 'narpome.nu 1.
16 I s tr a eni objeId i a,rhi'teik>bure s u k o<n zerviJra,ni. K'oonz eTvaeidru je 'll satradnj,j
s atu torom is kopa,vanja j'z vrio dr I. Boj3lnovls k i, n a,umi sa1V!je<bniJk Za,v oda za zatitu
spomenika .kiu1!rUJre BiH Sa.raj evo.
CT
'I :'" "',j'.:':"t:IT,= ;;Ll~
r:rr.r-: '.:, '...::.
~ ,IIJJJJl1L11LIL::UJ.l,j.I.I.I./.I.!./" rt[
Sl. 1. Situacioni plan loka1iteta Dvorita i Ograja u selu Putovii
Sl. 2. Objekat A
VELJKO PASKVALlN
58
Lokacija ovih obj-ekata arhitel~ture na terasi iznad rijeke Bo/sne, treba

dominira nad ovim prostorom, te objekat arhitekture A, kao hram, i
objeka<t alfhitektrure e, kao terme, n is u mogli dob bIli ljepi polaati (sJ.. 1).
Ove topoglrafske karakteristiike tiu se, na isti nai.n, i starijeg naselja autoh
ton O;g stanovlfiitva na ovom pIa tou.
rei,
B. Kamena gomila
Ova gomi.1a nastala je na dijeltu parcele na kojem je bilo manje uzvi

enj'e i k:.oje je smeta~o obradii zemlJ'ita. Nastala je dugogodinjim odlaga
njem ka:menja sa zemljinih parcela na ovoj terasi. Malo uzvienje, s obzirom
na n.ivo parcele, imalo je visimu od 0,30 da 0,50 m . Formirana goanila imala
je promjer II m, a vi<sinu 1,60 m. Pril ikom istraivanja gomile uoeno je
da su stoljetnim od.laganjrem ka.menj.a naS1tala dva sloja. Stariji sloj, Jwji
poi'nje od uzvi'nja, bio je v~,sok 1,20 m , a drugi, smartran mlaLm, od 60
do 70 cm. Tako je kamerna gomila s oni,m mahm uZVIienjem na kojem se,
zapravo , poela form!i rati , dosegla ukupn.u visinu 2,40 m.
Poto je slki:nuta kamena g,omila, poev od vrha prema nivou zemljita
na koj/em se poela formirati, nalo se arheolokog materi,jala koji je ovamo
dospio s parce.Ia na terasi. Za arheoloke predmete koji su naeU1i u sloju
pr:i vrhu gomile ne moe se po:uzdano tvrditi da predstavljadlu nalaze samo
iz jed,nog o'd tri iskopana objekta, jer su mogili pri.padaJti s,v im istraenim
(),bjektirma arh iJtektufoe A, B i e (sl. l). Me' utim , za arheoloke nalaze koji
su naen i u sloju unutaT objeJk:.ta A, .na kojem je leala gomila, ili za one
kojli su naoori lijevo i desno uz objekat A u sLoju, te neposredno ivnad
samog nivoa objekta ar'hitekture A, ne mo'e se t vrd!i.ti da ne pripadaju
ovom oblje~tu , nego ih s velikom sigurnou moemo atr.ib uirati obje:~tJu
arhite1kture A.
a) Nalazi iz starijeg sloja gomile (1,20 m)
U ov,om sloju naeni SlU ulomci r!imske keramike i fragmenti arhlitek
ture. Tako ov'om dijelu gomile prLpada o::l.lomak kapitela ukiraoo valutama
i biljIn im ornamemtom u obi'i~u alkan.tu'Sovih listova (sl. 4). U starijem sloju
gDmile naen je i ulomak arhitekbure koj,i pripada gormjoj trabeaoijli gra
evine (sl . 5). Na ovom odlomku lU jedmom redu imamobiljlnlu de.koraciju
izrae!l1u s Ji.stavima a:kanrt;u'S a, dok u gmnj em r,edu istog fragmenta imamo
formu cvijeta li sredi:ni s pupoljikom u obli.ku romba (sl. 5). Starrijem sloju
takoer pr ipadajru uJomci arhitekture kao to je odlomak vjerojatno septJwma
(sl. 6), fragment tranzene (sl. 7) i odl'omc i kaneli.ranog stupa (sl. 8).
b) Nalazi iz
mlaeg
sloja gomile (0,60 do 0,70 m)
I u ovom d ije1u gomile, kao mlaem sloj>u , naemi su u.Iomci arhitek

ture, kao i odlomci keramike rimske provenijencije. Arheoloke nalaze arhi
tekture iz ovog dijela gomile Ine moemo s vehkom si gu'rnou pripisati
Dbjektu a rhite,k,t ure A, jer bi, prema nalazLma iz starijeg sloja, koji je tada
biD ve f ormi,ram, a pokrivao je i itavu povr inu objekta, mogli pripad.ati
samo objektu arhiteikt\.lJre e ili B, l~je su se parcele jo o,braivale i kameni
m lJte rij al bacao na g.omWu . Stoga se nalazi iz mlaeg sloja gomile U1iS'U
mogli nai u stani'jem sloju, pa bi to bio razlo,g da arheoloke nalaze arhi
te~ture i d.r uge atribuiramo objeknu A, premda ni tu ne moemo biti posve
sigurni, jer ne moemo pouzdano 2Jna>ti itavu po v ijest ka,ko se fDrmirala
g,omila. Meiutim, ipak moramo vjer ovati arheolokim nalazrima iz sloja
zemlje.
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
59
(
I
Sl. 4. Ulomak kapitela
Sl. 5. Ulomci dekorativnog kornia
60
VELJKO PASKVALlN
Sl 6. Ulomak pregl"a d e
Sl. 7. Ulomak tranzene
Sl. 8. Ulomci kaneliranog stupa
61
VELJKO PASKV ALIN
62
C. Objekat arhitekture A
Pregled istraivanja
Obje1ka.t arhitekture A (sl. 2), kako je konstatirano, naeln je ispod
gomile koja je nastala upravo nad njiim. Na osnovu otkopainih tem2lja vidimo
da je obj'kat arhitekture A imao tri prostorije: jednu veu C, drlulgu manjiu B
i treeu najma-niju A, Graev.ina je orijelntirama istO'k-zapad, dok se naj
manja prostorija A na.lazila na junoj strani,
p r o s t o r i j a A (sl. 9) ima dimenzije 1,85 X 1,75 m, Dobiva se utisak
da ova prostorija predstavJja zaseban dio objekta, odnosno njegov odvojeni
dio, koj'i zajedno sootalim pro,storijama pripada objekbu u.potpunjlujui nje
govu arhi,tektolDsku i nUlThkciolnal'nu cjelinu,
Prili.kom istraivanja ove prostorije na ene su na padnici kamene ploe
i cigle. Ova arheoloka s'ituacija govori o drugoj podnici, koja je nastala
kada o,vaj dio graeviIne nije vie imao on.u Dun-keLj'u koja mru j'e bila na
mijenjena, Naime, uz demi zid temelja ove zgrade naen je otvor koji je
bio zatvoren gI1U1bim otrLm kamenom (sl. 9) , Ovaj atvor p,ripada prvoj fazi
Sl. 9, Prostorija A u sklopu objekta arhitekture A
objekta, kad je prosto,r ija A morala imati odreenu ftlin<kciju, Srudei po

otvoru, zakljluujemo da je olvaj d io graevine sluio kao recipijent za vodu,
odnosno bazen, jer pronaeni otvor se zatvarao kad je trebalo vod,u sakupiti
ili otvarao kad je vodu trebalo ispustiti, Preko k!rova objekta kanalom se
sakupljala ki~nica, Otvo,r je u prvoj fazi imao vjerova,bno pravilan kOlnce:n
trini oblik, Ovaj dio graevine upuouje na zaklj'uwk da je objekat a.rhi
tekbu,re A sa:kralna graevIina koja podsjea ,na hram nimfa, pa nas pr.o
storija A, ka'ko smo je nazvali, podsjea na maLu fontanu ,17
P r o s t o r i j a B ima dimenzije 4 X 1,75 m i u njoj su prili'kom istra
ivanja konstatiraine d vilj e podnice, Ovu tvrdnju izrekl;i smo na os.novu nalaza
keramike izmetu oivih podniica, pa bi ovaj arheoLoki podatak, koji nije
sluaj an , Uikazi-vao na pos.tojanje dvij u graevinskih faza (sl. 2),
. 7 Nimre<j
- Svebite nilmfa, To 'j e najpriioj e :iJj a s izvorom j.li 2ldenac,
U caf'3ko doba nimfeji dobi'VClIju sve bo,galtLje arh i,tek:bon s-ke fOTme. fasade sa stu
pov:lma. fon ta,ne i .nie,
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICII\1A KOD ZENICE
63
P r o s t o r i j a e ima dimenz ije 2 X ,* m. Ovo je najvea prostorija.

Prilikom ienja u njoj nije naeno nita to bi moglo iden'tificirati objekat
arhitek,ture A. Ako su u pr,o storiji B konstatirane dvije pocLnice, od koj,ih
prva pripada prvoj fazi, dok bi trebalo da druga odgovara nekoj adaptaciji
ili wk vurukcLomalnom prestankiu objekita A, onda u Um promj enama prije
vidimo presta'na1k il,i kra,j ove graevine, j'er u njezinoj najveoj prostorijli
nemamo traga pod-nici. Devastacija objekta je o i gledna. Meutim, da je
ova prostorij.a bila pokrive.na kamenim ploama etvrtaste forme (sl. 10a)
:li da je podn:ica bila od estriha (sl. lOb), govore nam upravo nalazi koji
su ll1aen;i u slojevima uz objekat A.
a
Sl. 10. a:
b
etvrtaste
kamene
ploe;
b: ostaci estriha
Prili'kom i"kopava'nja objekta arhitekture A mogli smo na sjevernoj

strani konstatirati dvostruki zid (sl. ll). Postav1ja se pitanje emu je sluio
i ta predstavlja drugi z;d uz sjevernlu stranu zgrade. Ovaj arhitektonski
detalj .moe UJkaz ivati na ojaa'nje sjevernog z ida zgrade ili paJk na s ubselija
oko objekta. Meutim, ova,j e lemenat arhitekture moe isto taiko upuivati
i na detalj da se uz objekat arhitelkture A elio dobiti pod1ijlum koji bi ga
izdigao izmad niv oa wmlje i prostora i tako mu dao istaknutije mjesto
na terasi.
Sl. 11.
Oja anje
zide!
64
VELJKO PASKV ALl N
N a i n z i d aln j a, Sauvani temelji graevine predstavljaju veoma

dobar ~idarski rau, U temeljima i u dijeLu sauvanih zidova ne nalazimo
velikog kamenja, nego manje .i vee obraeno kamenje kOlje je, pravilno
posta'vlj-eno u temelj i zid , vezano maiterom, Zid je, da taiko kaemo , zidan
sa dva lica , s vanjske i UJnutarnje, pa se na taj nain dobio meuprostor
koji je onda ispurnjen ma/njim kamenjem i malterom (sl. 2 i 9), iri/na zida
iznosi 0,50 m,
A r h e o l o lk,i n a l a z i, Objektu arhitekture A pripadaju nalazi koji
su otkriveni u sloju unutar objlkta l u sloju izvan objekita , ali uz njega,
te nep osredmo iznad nivoa objek,ta A u sta.rijem sloju gomile, Tako na pro
storu malog uzvi en.ja na kOjem se formirala gomila naeino je u,lomaika
arhitekture (sl. 12), Uz vanjtsJku stra/nu zapadnog zida objekta A kO'llSiatirani
su tragovi vatre, koji su prelazili i na sjevernu stranu objekta A uz vanjsku
stranu zida (sl. 2), Ulomci arhite k ture naen i su takoer i uz ju:mu zid
objeikta A, Tc> su ul omci k.o rnia ko j i pripadaju gornj,oj trabeaciji objekta A
(sl. 5),
Sl. 12,
Tragolvi v3'ire zapa e,n i su i na kamenju koje je moglo predstavlj'ati

ognjite, Uz ovo vatrite, na d:ubini od 0,40 m , nae,na su poug1o'enisa,na drva,
Konstatiran i os,taci inte'nzivne vatre na irem prostoru upuujiU na mO'g;unos<t
da je objekat arhitekture A stradao u poaru, To se najvjerojatnije dogodilo
u vrijeme kas'ne amtitke, i to moguno u doba provale Gota i Huna, kada
su se ruile crkve i hramovi.I ~ Devastacija graevine mogla je poshLiti i
naim precima pril ikom njihova doselj enj.a, jer smo ostanke ognjita utvrdili
uza sam za pa'd,n i zid objekta A (sl. 2),
13 O tome pov iJ,e sne po.tvlrde nala21imo kod sv, J e roloima, D,
B a s 1 e T , Ktu1
tu!'na hi'stor ija Bosne i Hercegovine (Ka,s'no aln ,tiko doba) , SaTa'j evo, 1966, s1'r. 313;
F. ~d i , POVli'j est H rv arta ,u wlijeme na.odinih vlada.ra, Zaglreb, 1925, s,t r. 158 ;
G, N o v ak , Rrolost Dauma cije, Za'glreb, 1944, str, 67,
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVI CIMA KOD ZENICE
65
Izvrili smo sondano iskopavanje od ove graevine prema sjevero

strani s naJmjerom da pau~daJl1o utvrdimo da li se ovad objekat
ar'hiitekture A protezao i prema ovoj strani. Tom prilikom smo na dubi.ni
od 0,30 m kOHSltatirali nalaz ulomka arhitelkture s profilaeij,om koji moe
pripadati ,nadvratniJkiu, a moda i dcyvra1bniku (sl. 13). Uz sjeveroistonu stranu
graev,i ne mogIli smo ,konstahrati prostor iSpl1njen sitnim kamenjem, a bu
'
je naeno rimske keram~ke i eLjezne troske. OV1dje je otkriven i bogatiji
sloj s neto karakJteristinijiJm nalazima. Naime, naeno je osam komada
ploa koje mogu atrib:uirati sa.mo graevi'ni A (sl. 10a). Dvije ploe velrilke
debljine ima,j\u uldeb1jenje koje je s!ruHo za meusobno povezivaJI1je ploa
(sl. 14). One svjedoe da je jedan od prostora i~van ili UTl!utar objekita A
bio pokriven ovim ploama, koje su po'krivale ulaz ili prostor,iju C, u kojoj
se niae .naao ni trag podn ice. Meu ove nalaze spada ukrasni ulom3Jk a1I'hi
tekture s biljinim ornamentom (sl. 5), koji si~Urrno pripada trabeaciji objekta
A. Kl esarSIka obrada ovog fragmenta govori o reprezent3JtiV1l1om objektu
arhite,k t,ure . Ovdje je ,naen i jedan vei a1kroterij s ukra,som polupalmete
(sl. 15a i b) . Ovaj detalij ukra's ne arhi'tekJbure pripada, neosporno, grae
vini A, a nipoto sar'kofagu ili veem nadgrobnam spomeniikiu s-te'li iIi mauzo
leju. Za kronologiju ovih nalaza, a naroito za objekat arhitekture A, za
opu orij en tacijIu znaajan nalaz predosta Vit j a bronzani novac cara Ves'p azi
jana (69-79. g. n. e.). Novac je naen u ovom sloJu na dubini o'd 0,60 m I9
.istonOij
Sl. 13. Nadvratnik ili dovratnik
'9 Novac TI'i~e uV1rt"en

u ddkll.lJmentaeidu iz tehnikih ralJl'oga. ObjaviJt
dnugomp!'inilk:o.m zaJjedno sa s'vim d!lug;im naJaz,ima.
5 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
se
VELJKO PASKVALIN
66
Sl. 14. Kamene
ploe vee
debljine sluile ispred
Sl. 15. Akrotel"lj
p(Qelja
hrama
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZF.NIC}
67
D. Objekat arhitekture B
Pregled istraivanja objekta B

GraevinSIki
objekat B, za razliku od o.bjekta arhitek,tu,re A, predstavlja

bez maltera, koji je zaomLjenio lijep (sl. 3 i 16). Prem'! sauva<nim
ostacima temelja, moe biti rijei o graevini s vie prostorija . Neto pouz
danije moe se go!Voriti o tri prostorije i o nekoj vrsti dvorita. Prostorije
smo oznaili slo.vima A, B, e, E, a jednu, moda manJ'u sa D (sl. 3). Prostorije
graevinu
Sl. 16. Objekat arhitekture B u suhozidu
oznaene slovima A, B, e ine zanimljiv tlocrt, koji kao da je analogan

tlocrbu objeJ<ta A (uporedi sl. 2) . Na osnovu plana, vidimo da su u sklopu
ovih prostori6a, uz njih, postojali i neki ob}ekti . To bi bio objelkat F i, unutar'
dvo.riMa E , prostor H s tragovLma vatre (vid . sl. 3). Od svih ovih prostorija ,
po svoj'oj zanimljivosti, u po.sebam Oibj,ekat arhiteklture bez maltera odvaja
se objekat F, koj i je smjeten neposredno uz prostorij'u e (sl. 3 i 17).
Prostorija A ima dimelIlzije 6,10 X 4,.lOm, prostorija B 10,20 X

X 4,20m a prosto.rija e 3,50 X 3,75m. Sal'uvani zid na zapadnoj strani
ovog objekta dug je 2,20 m, a u objektu su naeni manji ostaci zida, kojd
nameu zakljuak o manjoj prostoriji D. Zid koj i se od ulaza prostorije A
produuje sauvan je u duini od 2,50 m. Unrutar ove prostorije naen je
prostor pd.]uiven sitnim kamenjem (sl. 16), koji upuuje na miljenj.e da je
tu poStoj.\3.llo neko ograeno dvorite (sl. 3 E).
Objekat F (sl. 17), sa est pravilno postalVl~jenih ka.menih ploastih S'bu
pova , smjestio se uz pros'to.rijlu e u smjeDu istok-zapad. Sauvan je u
dUoini ad 7, a u irini orl 2 m.
5'
68
VELJKO PASKVALIN
Sl. 17. Objekat F
A r h e o lo k i n a l a z i. S obzirom na mjesto na.laza, pretpostav

lj<amo da bronzani novac cara Vespazijana (69-79) istovremeno pripada
objektIu a.rhiteklture A i B, a isto taJko i rimSkom naselju u Purt:oviima (sJ. 1).
Na prostoru objekta B naeno je fragmenata keramiJke. Meu njima nala
zimo vei ulomak keramike koji bi , prema tipu i stIlUkturi sastava , spadao
meu nalaze
mlaeg eljeznog doba.
Unutar objekta B , na prostoru E
a blie objektu F, naen je ulomak reljefa Silvana i nimfa, okrenut reLj,efom
pre ma zemlji (sl. 18).20 Na jednom manjem dijelu prostora E isticala se
manja povrina zerrulje crve,ne boje (sl. 16). Ovdje je naeno ulomaka kera
mike, pOTed kojih smo , na ovom prostoru , obkrHi ulomak oboda i vrata
bronzanog suda (sl. 19). On bi tipoloki pripadao kaseroli. S ovog prostora
t<lJkoer imamo malu zemljamu drku, koja bi , na i.sti nain, pripadala tipu
zemljanog suda kaseroli (sl. 20).
Ako tip bronzanog
ili zemljanog suda
kutljae veoma esto ili najee suui u kultne svrhe, i to onda kad se vri
ri.tus Ubacije, onda ovaj prostor, koji karakterizira crvena zemlja, fragmenti
keramike i ulomci kaserola, moemo s velikom sigunnou smatrati kmdtmim
mj.estom sub divo. Unutar pros tora E naene su i dvije fibule istog tipa
kasnolatenske sheme (sl. 21). Na ovom dijelu prostora E naen }e bronzani
novac koj i pripada carevima III st. n. e. 2l Od arheolokih nalaza koje treba
spomenuti, a naeni su na ovom prostoru, to su dva ulomka eljeznog kljua;
ulomci narukvica od staklene paste plave boj e, te narukvice od brOtnze.22
20 Ova:ko
naen ulomak reljefa SiIva,na i nimfa (?) precLstalvJja \Iljero artmo
nalaz in sivu.
n Vidi 'n apomenu 19.
22 Ove
a'l'heoio!lke .na,laze tI1ismo 'Uzeli u obradu, ve ih saJmo spomiJnjemo
kao pO'stoj eu dolk!uunen,taciO'u. Natlaze se '\J Muzeju glrada ZetI1ice, kao i svj dllugi
aJl1heolosk:.i na'l azi s 'ovog iakaJilLt-eta. B1t e obraeni cLnugom prjliJkom.
ANTICKI NIMFE.J U PUTOVICIMA KOD ZENICE
69
Sl. 18. Ulomak kultnog r eljefa (Dijane), Silvana i nimfa, odnos no Silvana i nimfa
CS'-
Sl. 19. Ulomak oboda, vrata i prelaza u trbuh bronzane posude (kaseroje?) ;
R = 1:2
Crte: J.
A:movi
Od arheolok ih podataka koji se odnose na nalazite, treba spomentuti

da se objekat B nalazio na dubi.ni 0,30 m, to znai odmah ispod humusa.
O b j e k a t F. Kako j e utvreno, obj e'kat F (sl. 17) Jei uz prostoriju e
orijentiran istok-zapad. S obzirom na pros1or , gdje je i kako smjete:n,
teko ga je o,dvojiti od graevinstkog komp<lefksa B, posebno od arhitekton
skog plana prostorija A , B, e, koji bi kOinfrontirao pJan.u objekta A (up.
sl. 2 i 3). Konstrukcija od est okomito i meusobno jednako u,daljeni.h
kamenih s1Ju,po va, koja je bila ograena kamenDm zidom, pravila je konv
paktnu cj'ellinrl.l i teko je predoiti ta je predstavljaja u ovom kompleksu.
Nalaz ke,rami,ke i kostiju na ovom prostoru moe nam neto rei i pribliitt;i
nas objanjenju. Naime, kosti koje s'u naene unutar obje~1a F, a pripadaj.u
domaim ivo,hn~ .ama (govedu i dr.)23, nameu nam zakljuak da je ovaj
2a
NaJalli kostia,u. Ovi nalalli nisu dalti na osteoJosklu a.na:JiZJU. Deterrrn.in j,rani
su 'na osnoVlU
Lsklus:va.
VELJKO PASKVALIN
70
- 1
Sl. 20.
Ruka
zemljane ka serole (R
1:2)
Crte: J.
~~
Aimovi
~ . ;:~. '
Sl. 21. Dvije bronzane
kope
. ,sl
istog tipa kasnolatenske sheme (R = 1:1)

Crte: J,
A~movic
objekat, odnosno konstrukcija mogla predstavlja:ti neke vrsti rtveni'ka.

Inae je teko objasniti nJegovo prisustvo u krugu ovog kompleksa. z,rtve
niJk, na kojem su se obavljali obredi vezani za odreen kult ili za neke
autohtone etni!ke obiaje, ;mao je gore najvj.erojatnije daslke , oeLnosno g,rede,
a ne kamene ploe . Na to nas upuuje i arheoloka siltuacija na prostorni
obje1kta F, na kojem nije naeno kamenih ploa koje su, za !Ju svrhu, mogle
doi u .obzi.r. U svakom sluajlu, gleda,jui na arheoloke .nalaze s prostora E,
li irem smis1u, moemo ovaO prostor smatrati kwltmim (s'l. 16).
E. Arheoloki nalazi s objekta
,objekat e predsta,vlllja rilmske terme (sl. l), ali o njemu neemo sad
raspravljati. Posiui.t emo se arheolokhm nalazLma s ovog obdek.ta arhi
tekture kako bismo pomou njih mogli ukaza:ti na p06tojanje e.pihorsJkog
naselja na terasi u BwtoviLma p6je dolaska Rimljana i na kontimuitet ep i
hOl's:ke tradicioje, koja se, izgleda, oitovaJIa u periodu rim6ke okwpacije u
obje.kuu a,rhi:tekture A. Arheol'O'ke dokaze pwa .nalaz bronzane kopljast(;'
fibule s dvi;e igle (sl. 22) i nalaz bronza ne fibule s lukom u formi brlja
novog lista, ili srca, takoder s dvije igle (sl. 23). O naselju iz perioda prije
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVIIMA KOD ZENICE
71
rims.ke okupacije ovih krajeva posjedujemo po.uzda1n arheolosk i dokaz: nalaz

pei, koju smo, ve!itkom sreom, mogli Ultvrditi ispod sarrnih
temelja objekta e terma (sl. 24). Uz keramiku pe spadaju i brojni ulomci
razliitih vrsta keramiikih posuda, me1u kojima fragmenti tih posuda s u.kra
Slma crveaih rara~elnih
linija, ulomci
posuda
svjetlosive boje s cik
cak-ornamentom i drugim ukrasnim elementima, uglavnom geometrijskih
ohlika. 24
kerarrnilke
Sl. 22. Bronzana fibula kopljastog tipa s dvije dgle (R =

Crte: J.
1 :1)
Aimovi
Sl. 23. Bronzana fibula s dvije igle i s lukom u obliku brljanovog lista
Crte: J.
24 Nailazi keTaIIniike nisu

posebnu obradiu.
talkoer
obraen i .
A6 i movi
Ovaj arheol-ok i mater-i j al
eka
VELJKO PASKVALIN
72
Sl. 24. Ostaci
keramike pei
is pod temelja objekta
(terma)
II. KULTURNOHISTORIJSKA PROBLEMATIKA
OBJEKATA ARHITEKTURE A i B
a. Kulturnohistorijska problematika objekta arhitekture A

Na osnovu izloene a,rheoloke dok<Ulmentacije vidjeli smo koj.Lm arheo
loskim nalazima ra,s polaemo i za koje bi.smo, prema arheolo.kO'j si,tuacrji,
s veHkom sigurno u mogli pretposta.viti da pripadaju objekbu arhitekltlure A.
Sad ostaje da prema toj arheolokoj do,kUlmentaciji pokuamo utvrdiiti to
predstavlja obje!kat arhitekture A (sl. 2) . Prema nasloVIlI , moe se zakljuiti
da predstavl:ja antiaki nimfe-um u Putoviima kod Zenice i da, prema ostalim
nalaz ima , ukazuje na duhovl1lu k<u;Jturu aiutohtonog etnikog elementa na
ov<ym podruj u.
Meu a,rheolo&ke nalaze arhirtekture koji bi indirekJtno upui ,vali da
objelkat arhi,tekture A u Putovii.ma kod Zenice predstavljia hram spada
arheoloki nalaz - profilirani dovratnik ili nadvratniJk i jedan ulomak koji
lii na prag (sl. 12 i 13). Istina, moe se pretposta.viti da ovi elementi arhi
tekture pripadaju i objektu arhite<kbure e (termama) . Medu,tim, talkvu pret
73
postavktu ozbiljno bi osporavalo mjesto nalaza cvih dijelova grraevine , jer

su oni prilirkom i~kopavanja naeni u sloju pokraj oJYjekIta A, te bi mogli
saJmo njemu pripadati. O objektru arMteikt'UJre A, kaO' o znaajnijem grae
vinskom zdalIlj'u , ini se da govori i obraJda ovih elemenata arhi!tekture,
naro i to izrada dovratni~ka , ili naiC1vrabnika , koji posjeduje vrlo fil!lu profi
laci,j'u to bi kao dekor odgovara'la nekoj jra1vmo.j zgradi.
Za kultne i druge j'avne zgrade rim.s.ke arhitekture karakteri.stian je
korni koji pripada vanj-skoj trabeaciJji. Ovom elementu dekora;tivne a,ntike
arh itekture najvjerorjatnije pripadaju ulomci arhitekture s biljnim motivima
(sl. 5). Zani.m1ji'vo je sp o me:nruti da ovaj, birljni motiv, naroito poznat meu
or,namentima na korniama hramcva i javnih zgrada I i II st. n. e,2 5, susre
emo u periodu kasne antike u Saloni. 2G Naim uIomcima analogan od1omak
s istim motirvom naen je na susjrednom podruju u Brezi prilikom iskopa
vanja poznate bazililke 27 NakO'l1 ovog i'pak je teSko pretpostaviti da bi tako
dobra obrada naih ulomaJka s analognim moti>vima mogla kronoloiki pri
padati kasnoantiokoj arhitekbwri . Meutim, u ovom sl.uaju, moe se prije
govoriti o umjetn i koj trad iciji, koja je lcgino prisutna u kasnoantiokoj
UJmjetnosti arhite,k;ture. Ipa;k je najvjerojartn~je da ovi ulomci arh~tekture
s bilJnim motivom a:kan1lusa , kako nam oituje arheoloka sit'uacij'a, krono,
loki pripadajiu najranije periodu od druge polcvine I st. do kraja II st. n . e. 28
Objekat arhitekture A, kao graevirnu saJkralnog karajkitera, o,uk'riva
ilustraltivno i na poseba'n nain dekorativni elemenat arh~teiklbure akroterij
somamentom polupalmete (sl. 15a, b). Ovaj elememat gornje trabeacije pro
elja , osim hramu, mogao je pripadaJti salmo sepulkralnoan objektu arhi-'
tekbure mauzoleju. No , kaiko ,ne posjedujemo ni jedan nalaz arhitektonskog,
kao ni drlugog arheolokog karak,tera koji !:Ji ilustrahV'.llo i pOlUzdano s'Voe
doili da obj .e kat arh itekiture A moe pred:;ta;vlja'ti mau:zorlej , a me'U talk'Ve
potvrde spadaju ulomci sankofaga itd ., dekorativni arhitektonski: elemenat
akroterij s u~krasnom polupaImetom - s arheolokom sigurnou moemo
pripisa,ti lateradnim stranama za,bata gornje trabeac i,je edikule. Prema tlo
crtu, hram je mogao ima;ti etiri ukrasna akroteri-ja : dva na pro~elju, a dva
u zaelju hrama . Is to taiko, akroterij ne moe pripadati niti steli , a niti'
saIikofaglu, jer takvu solucijiu na ilustrativan na~n deman,b uje instI'lUktivna
izrada zadnje strane akroterija (vidi sl. 15).
Pored ovih fragmenata arh itek,tu re, za koje smo kons:tatira1li da pri
padalju objektu arhitelkture A i da ga identificiraj'u s antikim hramom,
posjedujemo takoer jednu grupu uloma'ka arhitekture koji na is,ti nain .
svjedoe da je objekat arhitekture A imao karakte.r hrama .
Taiko bi meu te fragmente arhiJtekture spadao 'ulomak kapitela (sl. 4),
koji ukraavad'u jonske volute i bi.Jjna dekoracija aJkanbuso'Vih lis.tova. Pri
lino slinu, aJi ne na adekvatni nain prikazanu, ovu deikoracij!U biljinog
kararktera sU\Sa"eemo na kapi tehma Salone, koj i kronolCJ.ki pr~padaj,u kasl!1o
antiIkom dobu. 2 ~ Klesar51ka obrada ovog ulomka kaJpitela ne oituje visok
AJrhiltektura eLrevnog Ruma, tom Il, kmj,iga II, Moskva , 1948, stlr. 273, Tab. II,
Na ko.rn'iJU hrama KOlnkondilj e (T st.m . e.) i na ka.nnilu hirama Vespazi~alna
-n. e.) ; Mar i a Piia RO 's s ig:na ;ni, La decora21ione a,rchiltet!ton,ica romall1a
ill1 P arrma , Roma, 1975, Tav. XVI, 31 , A. 35, Tav. XV1I, 31 , A. 35. I mo'nUllTlemrti
de.l sc. Il , pag. 43, p.sg. 50-51.
26 Reche.rohe.s a Sal'o.ne, Tom I, Copenha[ ue, 1928, pag. 77-78, figo 57 , br,lja'l1;
79; figo 59, brlj an; figo 57, 7, 9 (60) as tragaJ.
27 Uloma,k a,rhi,telktur je ana<
lolga-n vei:em i(Z na"a'~iilta ba,ziUke u Brezi,. Naen
je pri,lilkom plwih ilsko,pava,nda bailiil~lke 'll Brezi 19,30. godine. In,v . br. 439.
28 Vi\di na'pome.n'll 25.
20 Vidi n a,p ome'nu 26.
25
sL l, 2.
(69--79.
VELJKO PASKVALIN
74
m a'j\st orSlk i ni,vo, pa bismo fragment s takvom izradom i dekoracijom morali

pripisaJti nekoj kasnijoj kuluurnoj' fazi. Sigurno je da se kronoloki ne bi
mogao pripi,sati najistarijem periodu rimskog doba u Rutorviima, Uz novac
cara Vespazjjana (69-79, g, n, e.) tad period je pauv.ren i arhitekturom
terma, koje su, sudei po ostacima mozai,ka izraenog u crno-bijeloj' kompo
ziciji kockica s p-rikazom hipO;kampa, ,nastale ve kraj,em I i poetkom II st.
n. e., a moda jo u doba cara Vespazijana ao Ta,ko emo u fragmentu kapitela
morati gledati drugu, kasnij'u kul,burnu fa,zu na tera'si platoa uPutovidma.
Objek,tu arhLtekture A pripadaju takoer ulomci ka'n eliranog stupa
(sl. 8), koji, i's to tako, indirektno ukazuju da g.raevina A predstavolj,a antioki
hram. Prema izradi ovih ulomalka, ini se da je kanelirani stup na;stao isto'
vremeno s ulomkom kaJpitela, te b i zajedno s kapitelom k,ronolo.ki pripadao
jednoj kul\turnoj fazi za 'koju ne moemo rei si-gurno da je starij'a od II st.
n. e. 3l
Iz ove grupe u:l omaka arhitekture ob:jektu arhite){,tJUre A pripada
ulomak parapetne ploe (sl. 6). Da se radi o parapetmoj ploi, koja sainjava
dio septuma, vidimo po tome ~to fragmel1Jt ima on'u stranu koja se ugrauje
u zid ili uijebljuje u dr,ugu parapetnu plou, koja posjeduje odgovarajue
udubljenje. Ovaj ulomak septuma, kao to vidimo, bio je ukraen motivom
brSljana unutar profiliranih kvadratinih polja. Treba rei da je ovaj toliko
poznaJt motiv na riml:lkim sepulikralnim spomenicnma prihrvaen i u staro
kra1nskoj umj-etnosti:)2, Pou'zdane tragove susreemo na ama1ogni,m elemen
tima interne arhite'ktu:re u bazilici urbana u Saloni. 33 Tako se sad u vezi
s ovim namee novo pitanje, Naime, ako ovaj ulomaJk dekorativnog unu
ta mj eg naJmj etaja karaikJterizira starokranske ct1kve, j er pripada septiUJl11u
koji u tim cr'kvama odvaja s'vetite (-prezbiterij) od dijela crkve za vjerni,ke,
onda ovaj arheoloki nalaz, koji, prema mjestu na kome je naen, pripada
objektu arhitelkbure A, upuuje na za.kUj ruak da je objeka't arhi,tekt;ure A
morao predstav,1 jati amtiaki hram, a kasnije , u razdobljiu kranstva, i crikvu.
Drugim rijeima, parapetma ploa govori da je hra.m u Putoviima antiki,
ukolilko antiki hramovi nemaj'u septume slime oni,ma u kr'anskim cnkvama,
Mora se pretposta vi ti da je u raZjd.oblj,u kranske ekspanzij e u Pu.toviima
dolo do tak,ve promjene: antiki hram jednostavno je postao kranski
objekt - crkva, a slinih pr iJmjera je bilo u to doba krang.tva na podruju
Ri'mSkog Carsuva a4 Najlblii primjer i,mamo u spli.t5'koj katedrali, koja je
nekad bHa mauzo,l ej cara DiO;klec~jana, itda"
Pa'rapetnu p.loiu ili dio septuma moe predstavljati fraglmen<t arhitek
ture s motiJvom astragala (sl. 1<2). Odmah se mora rei da motivastragala,
koji je talkoder mnogo rairen i primjenjiva'n u antikoj umj!etnos:ti arhi
te){'rure, naroi to na dij elovirrna tra beacija kod hramova i drugih javnih
zgrada 36 , nalazimo i na in<terrt(}rn dekoratiW1OID namjleta,j'U u starOik'fanskoj
umjeunosti. Ovu pojavu SUisreemo upravo na sJi.miJm dijelovima interne
30 Eronzani novac cara Vespazijana (60-79); vidi napomenu 19; Giovanni Bru
sin, Aqr.:-ileia, Udine, 1929, str. 71-73.
31 Ana~o.&n
biJ!jlne motive alkantusOlvih listova po,zmajemo na ka!p~telilma
SaJOIIle, posebno meu nalarzima ba'Zuli:ke urbane lU Saloni. Vid i napomenu 26.
32 .
T 'r ,u h e 1 k a, GZM IV (H~92), str. 343; D. S e ,r g ed e v s k i, GZM
61934), str. 15, br, 7, Tab. l; vidi n3lpome.n'u 26.
:lJ Vidi napomenu 26.
,H An,ti6ki Panteon, sada 0r11wa S, Marila dei Ma,ntiri; na podnuju Rima ima
Vljerojarbno vie rtakivi,h pritmdera,
35 F.
BIUJ i, DiolJde0idanova paJlaa , S:~iIt, 192,7, stlf. 8-9-90; jo 'l'al!1iae,
'str, 73-74.
3a
Vidi na,pommlU 26, 25.
75
ukrasne arhitekture u bazilici urbana u Sa:loni. 37 Ulomak arhitelkitUJre s orna

mentoon aos-tragala namee isto pi,tanje kao i onaj ulomak septuana s brLja
nom s prostora obje:kta arhLtak.ture A. laJko na lokalitetu u RlLtO'viima
meu obj'elk.tima arhitekture ne posjeduj.emo sigurnij.e starokranske osiartike ,
ipa1k jedan fragmen.t dna staklene posude s kranskim simbolom kria 38
s ovog nalazita ukazuje da, u smisIIU rjeavaJIlja kompleksnog pi,tanja o
kUJI,turnohistorij'skom kontinuLtetu meu objektima arhitekiture uPutoviima,
ne smijemo zanemari ti ni ovaj arheoloki podatak o prisustvu kranstva
na ovom lo'kalitetu .
Prema tome , ako ovi Ullomci arhitekture ne pripadaju vanjs'koj tra
beacijL hrama, onda se mora pretpostaviti da oni pri'padaju septuanu unutar
ovog hrama koji je vjerojatno pretvoren u starokransk'1..l crkvicu ili se
cr'kva vea od ovog hrama nalazi,la u blizini ovog arheolokog lokaliteta.
Moda je ovamo dos-pio iz starokranske crkve sa Bilimia. U svatkom
sluaju namee se zanimljivo p1ta:nje o kOj'em e se takoer jo govoriti,
kada se bude sagledala kompletna arheoloIka doku.mentacija sa ovih loka
liteta.
Na zak1j ' uak da graevina A pred&taV11ja hram, ini se, mogu upui'vati
velike, praviLno obraene etvrtaste ploe (os'1. 14). Ove ploe, koje su imale
uIjebljenja, naj'ee s'u pokrivale ulaz u hram i davale monumentalnost
zgradi. 3o
Sad ostaje da vidimo to, u tom smisLu, oi,llUje plan objekta arhite<k
ture A. Plainu graevme A, iji su se tem<?1ji saIuvali, sigurni smo, ne
moemo s velikom siglUrnolu nai pou:adanih analogija meu sauvanim
hramovima iz rimsIkog doba. U tom pogledu, unutar plana objekta A naj
jednostaVJlije ometa mala prostorija A (sl. 3, 2), koja predsta,v 1ja bazen za
vodu (recipijent ili fon,tanu), koji, u stvari , ollkriva pripadnost ovog hrama
nimfama (.nimphE'Ulm), i j 'e tovanje 'n alazimo u krajevima centralne Bosne,
u Bugoj.nu 4 0 Kod nas je poznat nimfej u Varadinskim Toplicama . Ovi hra
movi posveeni nimrraIIna ponekad se izgraJujiu i UlrlIUltar ra'slkoni.h palaa,
kao u vili cara Hadrijana u Tivolij'u.u Izgleda da se javljaju i u.z javne
termeY Tako bi objE,kat arhitekture e terme indirektno ukazivao na obje
kat A kao hram nimfa (sl. 1, 2). Meutim, hramovi posveeni nimfama
nemaju taiko malen bazen ili fontanu, vaaln sastavmi dio arhitek!ture oIVih
hramova , nego je sve to u veem obimu i daileko raskonije. U P,Ultoviima
se, dakle, mo, e raditi samo o antikom hramu .iju sli'ku je prema arheolo
kim nalazima ulomaka arhi tekllure tek,o predo1ti.
Da objekat arhitekture A u Putoviima predstavlja aJIltiki hram,
pouzdano govori i plan sauvanih temelja. Naime, ako ohjektu arhi.te,k,ture A
odu21memo prostorij!u A (sl. 9, 2), dobvamo dva osnovna elementa grko
-rimskog hrama, a to su pronaos i naos (.proelj,e i cela hrama)43. Ovatk,v om
planu graevme mogu se nai brojn i je analogi1je.H Temelji hralma bez pro
storij e A pripadaju t ipu hrama templum i n anti1s. 4 :; Stoga ulomci arhitekture
" Vidi narpo!menou 26,
38 Vi,di
nalPomenlu 26; dono stalldene posude IS pre dosta'vom kJria . euva se u
Muze ju gra.da Zenice , rnv. br. 1335.
39 V;iji na:po,menu 25 .
40 V, P a lk val i n , Ku'Movi u anElko d oba na POdl'UlOj'u BiH, GZM (1963) ,
'str. 13-0, br. 36 (Inirn'Ph.is) .
4L Vidi 'n3l{>omeruu 25 .
.. Vidi narpomenu 25; 9tr. 37<3, 386.
'" Op9ta e,ncilkJ1 0;pedija Laro,u1sse, tom I; Rechel'ches a SaJone, t om II , pag. 26,
fig o 21, pag. 27, figo 22.
H M 'li IS i M a, j il1 a, 'r i , Naorrt grlkilh i rilffiS!k ih sta'rina, Zagreb, 1942, str. 89.
4, Musi-Majlna ,r .i, o. C., str. 89.
VELJKO PASKV ALIN
'76
s prO'stO'ra O'bje~ta A (sl. 4, 7, 8 i 14) UlpUOll!JU na zakljuak da O'bje.kat arhi

tekture A mO'e predstavljati samO' antiki hram tO' je na O'vO'm IO'kalitetJU
uz terme biO' PO'sveen 'nimfama, kO'jima se inae PO'IS'veuju izvori vO'da ,
rijeka itd. 4 (;
TakO' ma,la prO'stO'riJa A (sl. 9), uz j"unu stranu hrama, s O'tvO'rO'm za
ispust vO'de i,li za maliu fO'ntanu, O'iglednO' ulkazuje da je, kaO' istureni diO'
hrama , istovremen o bila i nj egov bitni dio, koJi prema arheolokoj slici
dO'bijenoj iskopavamjem ne namee drugo rjeenje O'sim ovog da mala pro
storija A predstavlja recipijent za vodu ili malu fontanu . Prema tome bismo ,
na osnov.u a.rhitektonskog detalja pros to r ije A, prepoznali u objekw arhi
telk,ture ant i ki n~mfeum.
Ne moemo sa veom sigumou govoriti da je objekat A , kaO' to su
i drugi hramovi, bio uzdignut na prostO'ru ukoli.ko ne pr ihvatimo da ga je
ono ojaanje zida (sl. ll) na sj 'e vernoj strani hrama, u stvari, uzdizalo nad
nivo ZEml/jita i ta,ko inilo da dominira nad prO'storOtm terase .
Treba rei da u toku iskopavanja ovog obj e kta nije naeno pouzdanih
tragova da je u celi hrama , to je posve sigurno, PO'stojalo mjesto za rtveni'k,
reljef ili kip bO'a.nstva, to bi sa sigurnou potvrdilo pretpos tavku o hramu
nimfa ili nekog drugog boanstva. Meutim, nita nas ne 1znenauje arheolo
ka situacija unu,tar hrama, posebno u ce li, u kojoj je dignuta itava podnica,
pa ztog toga nije moglo ni biti arheO' I O'~lkih nalaza O'd reljefa do s itnih
fragmenata keramike. Ova situacija unutar hrama svjedoila bi o velikoj
njegovoj devastaciji , koja se mogla zbiti u vrijeme velikih pomjeranja
naroda. 4 ' Na osnov'U utvrenih intenzivnih liragova valtre, zakljuujemo da
je hram morao stradati od poara i ruenja , a to bi upuivalo na doba
provala Gota. Po dolasku u O've krajeve, izgleda da go nai preci upotre
bljavaju za s.tanovanje, jer su se mogri kon s tatirati os.t aci ognjita uz zapadni
zid hrama (sl. 2). Poto sa,v arheolo!ki materijal nije jo iZluen, ovo bi
bila preliminarna razmatranja.
Na podruiju antike Z en ice, u koje treba Ulvrsbti i kraj. Putovia, ini
se da je u rims:ko doba bilo jo zidanih hramova u,z hram u Pu,toviima.
Na to nas upozorava rtvenik .J-upitra F:ulminatora,4 S r.tveniJk ili posvetna
baza Libera i Lib ere,4o te natpis na kojem se spominje sveenik kuHa Urbis
RO'mae."o U antikO'j Zenici postojaO' je i kult Izide. :' l Prema tome, arheoloki
nalaz hrama u P,utoviima samo j.e d()lkaz da su na PO':druju Zenice u rimsko
doba mogli postoja'ti zidani hramovi ovih boans't ava, koji jO' nisu potvreni
arheo.Joki.
b. Datiranje objekta arhitekture A
Nain
zidanja kOlji je primi:jenjen kod objekta A (sl. 2, 9) naj

je tehnici O'Pus quadrat,wm . Na.ime, u O'VO'j tehnLci z!idov i se grade
u dva reda: u prv.om je kame.nj,e licem u obhku paralelopipeda oikrenuto
vani, dO'k j e kamenje u drugom redu licem O'krenUlto unutra, a dobiveni
m e uprostor is punjen ljiunkom (manjilm kam e njem) i kreO'm. Ovaj OpUlS
zidanja primijenjen je u zidO'vima objekita A (sl. 2, 9). Opus quadratum odavno
je poznat u antikoj arhitekturi, a u naim krajevima pripa'da Rimskom car
sliniji
'6 E.
Im a m v i , Arutioki kul1tClvi i vothl'ni spomenici na po.dI'u(j1U BiH,
L2Ida,nje V .selin Mais-lea ", Bibl'o,telka KJl.lJ1t,U!rno na'shjee , Sa.rajevo , 1977, s'lir. 93,94.
,; Vid: naIPo'menlU 18.
'8 Vid i napomenru 3.
,9 Vi.di na-pomenru 3.
5(' Vi.di napomenu 3.
51 N.
e am b i , No'v e pO'1:IVI'de egi!palb,lkih kuht c-va. u an,ti:kod provimciji Dal
maci,ji, V'jesni.k za a.rheO'I. i hi:st. darmatinslru LXV-LXVlI (l963~1965), str. 9u-98.
ANTICKI NIMFFJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
77
stvU.';2 U sauvanim zidov ima naeg oibjek-ta nema ci1gla, nego j-e wmjesto tog
maJteridala upotrijebl'jen k3Jmen. U dmskim provi,ncijama i kra
jevima do kOlji,h ne dolazi cigla graevinski materijal predstavlja kamen.
TaJko, na.in zidanja svrstalVa kronoloski objekat arhLteikture A u period od
sredine I do poetka II st. n. e. Opus quadratum je pri:m1jenjen i u z;idovima
obj.ekta e termama (sl. 1), pa su ova dva objekta arhitekture, izgleda, kro
nolok i nas.tala priblino istov.remeno. Na to bi upuivao i arheoloki naJaz
bronzanog novca cara Vespazijana na ovom lolkalitebu i mozai,k s prikazom
hipokampa s crno-bij elim koakicama kamena, tehni~ka koj a se javlj a u drugoj
polovini I st. n. e.-';l S druge, palk, strane, a'ko terme najee praJte svetita
nimfa, onda b i ovaj objekat A u Putoviima trebalo gledati kao nirnfej,
koji bi kronoloki bio is-tovremen s termama (sl. 1) .5 ~ Stoga, ako je obj,ekat A
istovremen s termama na terasi plaitoa u Pl.IJtoviima, onda je o.bjekat A
u svojoj prvoj fazi bio samo svetite nimfa (nimfej).
U kronolokom pogledu, za ot0e'kat A posebno je zanimljiv a,r hitek
tonski dekor ulomka kornia (?) s biljni!m ornamentom akwntusova lista
(sl. 5, 12) i motivom cvij eta. Prema obradi ovi ulomci dekora, koji bi trebali
pripada ti gornj,oj (ili in ternoj delkoracij i) tra1beacij i, ne bi mogli bi ti mlai
od kraja II s,t. n. e.";; Meutim, kaiko ovaj. biljni motiv veoma dobre izrade
susreemo u Saloni medJu anatlognLm arhitektonskim ulomcima starokranske
umjetnosti , ne b i.smo mogli s veli'kom sig:u.rnoou ove ulomke arhi,tekture
pri'pisat i objekbu A iz prve kulturne faze, kad je vjerojatno predstavljao
samo nim.fej. Ana,logni ulomak arhitekture s istim biljnim motivom naen
je u Brezi, u ruevinama bazdi-ke, pa bismo ga mogli posmatrati kao spolija,
budui da j e mogao pripadati nE!koj drugqj graevini iz ranijeg perioda
u antiko'j Brezi.'R No , arheoloki nalazi i sline okolruosti na ;podrujiU Sa
lone, Breze i Putov i a ne doputaj,u da se ovi ulomci arnitelkbure datirajIU
kronolo.ki u raniji period. Stoga u tom smisTu treba biti suzdriv, a na to,
s dru,ge strane, upozoraJvaju i d !'Ug i arhitektonSki ulomci koji pripa.dadu
objektu A. Meu ta,kve uJomke arhiteMure spa,da fragment parapetne ploe
(sl. 6) i ulomak arhite:kture, :koji je analogan taJkoer pampetnoj ploi (sl. 12).
Uz ove dolazi ulomak kap1tela (sl. 4) i fragmenti vjerojatno prozor-skih tran
zena (sl. 7). Ovi dijelovi, koji pripada:ju dekorativnoj arhitekturi ili umjetnosti,
izgleda, svojom obradom vie svjetla bacaju na kasnoantiaku nego na ranu
'lmjetnost I i II st. n. e.
Namee nam se 'j edno pi,tanje: ako antiki n1mfej u 'Pu.rtoviima nije
posj edovao parapetne ploe kao elemenat internog arhi te:kton's kog dekora,
nije li ovaj antiki hram u ranom 'periodu kraln1stva mogao bi,ti pretvoren
u mal,u starOlkransku crkvu koja je zadra,la isti pla,n? U .tome bi prvi
k,rani gledali svoju pobje;du nad poganstvom. Kronoloki, crkva bi bila
starija od ane pozn3ite lU Bilimiu;;r. N a ()IVO. obj anj enje ,ulomka septuma
koji prilpatda objektu A u PUltovii,ma navelo nas je nekoli<ko primjera &linih
elemenata s biljnim mO'ti.vom brljana zajedno sa Z'na1kom k,ria iz bazilike
graevins'kog
:;2 Gustavo
G i 'C va 'n fl o"n i, La teonica de,Na cOln's.tIr.ulziome presso i Rorrnani,
Roma, 1972, ,pag. 16. i d.; Enc i'Cilc.pe-dia deLl' arrlte amMca, vol. V, .pag. 258, s. v. Mwra;
ncicJopedia cla1ssica vol. Xl'I/tI, sez. LLI, pag. 4. i d. figo 2; L B o j a ll1 o.VIS k i,
Mate,ri,jaLi, ~raeviln,sike rtehn ilke i stl"'U.k,vUlre u unlUfbra n:jos<bi amti&:e Dalmacije,
Zinalnswemi 'koJolkv-ij o,dra,n u ZaJdnu 1976, Za:~r.eb, 1980, sur. 41 i d.
53 G i o van n i
B 'r u ,s i.n, Aqu.illeia, Udine, 1929, pag. 71-73,
,4 N1mfej 'll ButolViima se daJtira u drugu pojov iinu I st. .n. e. na osnovu
novca cara VeS!pa,ziija,na, na : <na zi,daJnja i mna,ika izraenog cnna-bi.jelim ko.cki
eaJma; vidi na!pomenu 30; tra,go,vi mozauka s hipolkampom .
55 Vidi nClipOlffienu 25, 30, 52.
56 Vidi :napomenu 27.
51 .
T r 'u h e 1 k a, O. e., str. 340-349; . B a 's J e r, s,tr. 125; vi<d i napo
Iffie n u 5.
78
VELJKO PASKVALlN
urba'ne U Salani, a ista taiko. i onaj ulamak sa astragalom (,sl. 12), kaji ta'kaer
nalazi analognih kanfrantacija na slinim arhitektanskim elementima inter
nog l'131m:je.taJja u bazilici urbaini iz SaJi,na.; ~ Obradu bi1jlnag mativa, koji nas
padisjea na mati V akan tusa, nalazima apet na podruj'u starolkranske
Salane i an 's e :kanfranti,ra na,em ulomku ,kaputela. ,j!) Isto taiko analognu
obradu vLdLmo u pojavi ,ulomaka tralOzene i ulomaka kanelira,nog stupa.
Tranzene 'su takoer po,java i kasnoantike umjetnosti u stall'cYkranskim
crk.v31ma (sl. 7)60. Za .'kanel!rane ,stUIpove ne bi se moglo rei da se susreu
u starokranskoj umjetnosti tako esto , pa iz tih razloga 'ulomci kaneliranog
stupa, ,koji Ip ri!padaj'u antikom hramu u P<UJtov i ima, 'ne bi mogli pripadati
kasnoantiokoj epohi, nego vjerojatno ra,nijem periodiu , i to II-III st. n. e.,
barem tako oitujiu naa kasn.oan.tilka nalazita staJrokranskog doba u k.ra
jevLma Bosne HI O tragovima 'kra,nstva lU PUJtoviima, pa prema tome i o
mogunosti da j,e u najranijemperiodiu kranstva u ovom Ikraju bilo krana
i da je antiki hram mogao postati crk.vom, upUJuje skromni nalaz dna
jedne sta,klene posude etvrt3Jste forme s prikazom 'kria 'naen na prostaro
objekta AG2
Ostaci o~njita koji SiU korustatirani ,uz zapadni zid hraJma odnasili bi
se na kuHumopovijesne ,t ragove naih predaka u ovom krad;u, a intenzivni
ostaci vatre !Tla ~rem prostonu objekta A i oko njega svjedoe o ruenju
antiikog hrama vjerajatno u doba ,ulpada Inovih naroda (Gota i Huna itd.)
u Ik.rajeve ri,mske 'provincije Dalmacije. 63
K&ka arheola'ki materijal iz Putovita, pa i iz Tiine, nije sav prouen,
na OSinovu iznesene Ikronoloske problemat~ke mogu 'se ,pruiti samo prelimi
nama zapaanja o ik rono'logij'i abj,elota arhitekture A. Tako bi, prema izne
senim zapaanjima, kronoloki, objekat A .u prvoj rkultUJnnoj fazi od njegova
podizanja do Vljerojatno Ul st. n. e. predistavUjao antiki hram-svetite nimfa
(nimfeji), a fUJ dr.ugoj 'kulturnoj fazi, kad dolazL do jaanja relilgio.mlih tra
dicija domaeg romaniziranog stanovnitva, javlja se kultna zajednica Sil
vana, Dij.a,ne i nnfa najivjerojatmije na bazi ',>in:terpretatio roma.n<3.64 Po
nalazima arheolokiih elemenata, kao to su ulomci rparapetnih ploa (sl. 6, 12),
tranzena (sl. 7) i kapitela (sl. 4), k<Yji predstavlja'ju interni arhitektonSiki dekor
u Isvetitru, mOgili bismo zalkljuiti da je 'li ovom kraju postojala starokr'an
ska crkva u najstarijem periodu kranstva. To 2lnai da je zgrada hrama
morala biti preureena za potrebe :kl'a,nskog obreda. Taiko je pr.ostorij-a B,
za 'k oju smo reMi da predstavlja pronaas magla post3Jti ,p resbiterij, Ikoji je
bio odvojen od cele - 'prostora za \ljernike. Ova kulburna faza preds.tav
lj ala bipovij,esno razdob~je poslij e 313. godine (MilaJnski edikt), G3 do ruenj a
objekta A, na:kon ega 's e nedaleko od ovog 10lkalLteta podigla nova i vea
za potrebe veeg bwja vjerniika lU antikoj Zenici. To bi odgovaralo naj
vjerojatnije periodu VI SIt. "n'. e: IHi Oclimah nalkol'1 ovog dolaze S[aveni i rue
vine hrama i crk,ve ulpotrehl.javajlU za svoje nastambe.
Vidi n3ipomeruu 26.
Vi:di na<pomelI1iU 2u.
GO Rechemhes a. Sa'lone, trun l, o. C. , S. 3-2, Ah-b. 44; Na ura,nzeo1liilla i.z Rarveame
Oikivi,r je morti,v hedere (bl-1(jana) i ars'tra'galla; vidi Ula,po.menu 25.
Gl .
B a s l e T, o. c. Kane!lirra.ni sbUJpovi za ra'2Jllliku ad ot:ordi~anih, i21g,leda,
n,i!su pozna.ti 'u kaslnO;j an<tLci; vidi . Ba.sler, ciit. djelo.
62 Vikli :na!pamenu 38.
6.1 Vidi n3ipamen'li 18.
64 V.
Pak'vaJi:n, o. C., str. 128-13>8; o kultnim zatjednica.ma; E. Ima
58
50
m ovi
5
66
o. c., sctJr. 55--73 .
V. Paikvali.n, o. c" s.tr. 149; s. v.

Vi.di -na.pomem.l 18.
Kran:srovo.
79
c. Kulturnohistorijska problematika objekta arhitekture B

Sad ,na s jo zanima to prec1stavlja objekat arh itekJtLLre B (sl. 3), koj i se,
s obzi,rom na n a, i n z~danja, b itno ralllikuje od obje'kta A (sl. 2), o emu
emo govoriti ma,l o ;kas ni'je. Na ovo pitanj,e moe odgovoriiti samo arheoloka
dok:umentaciJ.a, odnosno arheoloki predmeti ko j i su -naeni na prostoDu
ovog objekta.
N a i n z i d an j a i p I a n objekta . Sauvan i ostac i temelja polka
zuju da je zgrada imala t emelje od ,kamenj.a koje je bilo vezano lij e pom;,
jer o tome imamo arheolokih potvrda upravo u nalazima i tragov ima lijepa.
Sudei po nalazu lijepa, naj>vjerojatnij,e je da 'SlU zidovi billi izraeni od prua
koje }e bilo oblijepljeno glinom. Ovaj je na i' n zidanja, za, razliku od onog
. kod obje:kta A, gdje se pojavljiuje Ikre, odnos no malter, bio s iguDno starijli ,
pa bi u 'k rono,l okom poglediU objekat B bio stariji od obje'kta A antikog
hrama .
Medut im, ako uporedimo plan obj,< k:ta B (sl. 3) s Iplanom objeMa A (s l. 2),
onda u pogledu rasporeda prostorija uo avamo da izmeu ova d'va objekta,
razli ita po na inu zidanja, pos toji izvjesna analognost (up. sl. 2 sa sl. 3) .
Moda bi i ovaj poda:taik koji vid imo u anaaognosti planova u!pui.vao na
du,hovnu veZlu i zmeu a'utohtonog predT imS'kog i autohtonog rOIDIaniziranog
stanovnitva na planu religijske tra'dicij;e . Moda se, na osnovlu domae reli
gi;j'ske trad icije, moe p.retposta1virti da se raJdi o kJU1tnom ;kompleks u, ;na to
bi mogla upubvati neposredna blizina anti:kog hrama nimfa, koji je nastavio
na istom 'prostoru religioznu Itradic iju.
ArheoloIka je inrjenica da je Jla prostoru E , unutar objekta B, a blie
malom o.bjektu F (Sl. 17), koji uJazi ta/koer u krug obj;e.kta B (sl. 3), naeJl
ulomak reljefa s prikazom S i l van a s n im f a m a (sl. 18) ili kultne za
joonice Silvana, Dijane i nimfa. 67 U s va'k om slulaj' u, bez obzira o ,kojoti se
kultnoj zaj.ednici rad i, fragmen,t ulomka reljefa iz Putovia interp.retatio
romana moe predstavljati kult roman iziranog epihol"sko.g starnovJ'l it,v a ovog
kraa.
U vezi sIpojavom kiu,ltne zajednice Siil y:a na i niJmfa ili SillV ana, Dijane
i nimfa, treba pr imijeti,ti da je ova kultna ~ ajednica na podruju centralne
Bosne nepoznata, pa b i se oitova:la Ikao prvi Inalaz . Nai:me, na ovom pod
l1utju Bosne imamo samo jedan rtveniik s prilkaJzom Pana, i to u Lepe
nici,u s Inae, Ikultnu zajednicu Silvana i nimfa poznajemo na podr.udlU
Delma,ta iz Kamena fi 9 , na podru'ju Ja,p oda iz Zaloija 70 i na podrrutju Jajca Lz
Metal'jtke 71 , dok saJffiO jedan r eljef 'k!Uiltme zajednice Silvana, Dijane i nimfa
su,s reemo o:pet meru Delma.tima u Suhai kod Livna 72 . Stoga, aJko. bismo
htjeli odrediti kojoj kJll/ltnoj zajednici pr~pa:da ulomak relIjefa iz Purto:v i a,
onda bi nam najil:ilia bitla IkiuHna zajednica Silvana i nimfa, jer bi nas na
to, Ikao teritorijalno naj'bli i, navod io nalaz ove kultne zajed'nice iz Jajca i'
rtvenici iz Bugojna7 ~1 Meutim, zbc,g nedostataka atributa UiZ pr~az glave
desno ,od gla've Silvana, mogue je pretpos:ta'viti da ovaj ulomak kuHnog
reljefa iz PutOtv i a ,pred!slj;avlja k!ultnu zajedniou Silvana s nimfama. H No,
oVaJkV'u kultnu identifi,kac ijlu f,ra@lllentarnih 'Pr ~ kaza na od~omku reljefa iz
Putovia opovrgavao bi objekat A, kao antiki numfej (sl. 2). Prema tome,
Vid i na1pomenu 69 .
D. Rend i -M i oevi, Ili r-s,ke predstave S ilvana na kuLtnim &likama
s a poo!1w'ja Da,lJma.ta , GZM (1955), >ltr. 6, ll, 1::l.
69 D.
S e r g e j e v '5 ,k n, GZM (1927), sor. 256, br. 3 (Tab. II , sJ. 3).
70 1. (;Or em o n i k,
Reljef SiJvana i nimfa iz Za]oja, GZM 1956, strr. 1,u-126.
7l V.
p a ik val i n, o" c., sUr. 130, br. 16.
72 D.
Se 'rgej evs lki , GZM XLI (1929) , s.tr. 9il, sl. 1.
n V. P a k va l i n, o. C., 51tr. 136, 130, blr. 16, K. 1.
74 Vidi sl. 18.
67
68
VELJKO PASKV ALTN
80
na ,ulamlkJu reljefa iz Putovia moemo imati samo predstav,u mUne zajednice

Siilivana s nimfama ili Sclvana, Dija,ne i nimfa, ,dok bi ona, ukoliko. se na
ovam reljefu ,predstavlja :kulltna za'jednica Sil,vana i D1jane, morala, po'stojati
nezavisno od kulta nimfa i njihova svetita, MeU!tiun , na osnovu ovih pret
postavki, ip3Jk izgleda da je od ovih kultnih !ZaJednica. naj realnija kuHna
zajednica Silvana i nimfa, iako bi mogla ,b iJti ITnQguma i ku~tna zajednica
Silva.na , Dijane i nimfa, koja je lU trenu1Jku stapanja (interpretati,o romana)
bila slina po IkillJltnim :specihkacijama sa slinim iTi bliskim kultovima koje
je tovao i ep ihor'sk i elemenat. 7G
Na ulO'mku reLjefa iz Put();via, prema sauva.nim likovima, posebno
SiI,v ana, izgleda da prevladavaju anltropomorfne liJkovne kara'kteristike 76 ,
Ikoje ukazlU{ju na ital's ke utica.je, blie o.d retardacija starijeg arikadskog tipa ,77
KUlltn i rei'jef iz Putovia sa sauvan i m li<kovima Silv3Jna i nimfe, odnosno
Silvana i Dija,ne (?) po .j,zrad i oiju, onih kapa,ka i zje,ni'ce, te naglaenim
arkadama ne bismo mogli kronoloki datirati priJe ni poslij,e III st. n, e"
jer u spomeni,cima kiultnog karaJkitera toga doba treba gledati ilirsku, odno.sno
autohtonu umjetnost i religiijsku mrsku tradici.jlu,78
Na prostoru H (sl. 16) naene 'Su i dvije bronzane fibule istog, kasno
latentskog tipa (sl. 21), Kope s dva para navoja i etvrtastom nogom, koja
na kraju ima rupicu, Ikronoloki se datiJr3Jju u I st. pr, n, e 79 , ali se moe
pretposta'Viti da su bile, is to tako, u upotrebi i u I st. n, e, Osim u Putov i
ima, ovaj t ip fibula poznajemo na pod nu'ju Bosne i Hercegovine na lokali
tetu Debelo Brdo so, San'ski Mast 81 , Jezerine 82 i Ribi 83 .
S p.rostora H (s1. 16), a unutar prostora E (sl. 16), imamo dva karak
teri<Stina arheoloka nalaza, Jedan predstavlja u.)omak bronzane posude koja
bi, prema formi, najprije pripadala bronzanoj posudi tipa kaserole (sl. 19),
dok bi i drugi arheolok i nalaz predstavljao tip kaserole, ali od keramike
(sl. 20). Od keramike kaserole imamo sauvanu ruku, koja je veoma dobro
izraena , pa u ,neku rulku ima dekorativ,nu kara'k.teris,tLku, to joj daje
posebno znaenje, a to je da je mDgla 'sluhti ru tzv, obredu libacije. s4
Ako bronzan i ulomak oboda, vrata i trbuha zdjele predstavlja kutlau
(simpuluJffi, truli a), ne moe se pouzdanije datirati, jer nije sauvana itava
ili ba,rem njezin donji dio, naroito dno , na kojem se ob i no nalazi ig,
ali moe da bU!de bez 'njega. To z,na i da se ovaj ulomaJk moe datirati u
period o,d I do III st.n. e. Kutlae sa igom naJjee se dati,rajlU u I, a bez
iga u II do. III st. n . e, Ukrasna drka kUJtlae od keram iJke preclJstavija tip
kaserole za koju se moe rei da je veoma r ijetka meu razliirt:irrn kera
mikim posudama s raznovrsnom namjenom S3 ,
Na osnovu ove kulturnohistorijske problemahke k oja se oituj ,e na
kompleksnom objektu a.rhitc'kture B (sl. 3) , mali Dbjekat F (sl. 17), uz pro
storiju e, izgleda, dobiva istaknutije mjesto na ovom prostonu . Tako bi
objek3it F (sl. 17), koji se 's astoj i od est sauva'nih kaunen ih stupova c1ugu
75 V . P a k val i 11, O . c. SahraJna 'literartJura o domaim J<ruL1roviJma, sUr, 128
138; E . I:m a m o v i , o, e" str, 92,
76 D.
R e n d i - M i o e v i , o, e" str, 19,
77 D.
Rendi-Mioevi, o, e" sbr. 19,
7S V,
p a k iV a l i n, o. e., str. 149; 'll zaiklj 'll okru ,
79 J.
T od o r o v i , Keliti 'll ju.goi,~tonQ;j E1vil'opi, Muzej g'rada Beoglrada,
Beogra.d, 1968, s<ur. 54, Tab. XXV, 9; LlV, 2, 3, 6, 7,
50 J ,
T od o 'r o v i , o. e. , sM. 54.
SL R.
B i i , GZM VI (1951), shr, 294.
S3 Ibidem,
63 ibidem.
S4 KtLUtla<a od bronze ili od ker3iffiuke sluila je na'J~esee ukiultne sv.rhe,
!posebno u libaeiji; V. Pa,kva,liln, Antuoko bronzano .posue i nakit, GZM XVII
(,1,962), sbr. 147,
s,, V, P a k
iV
a l i :D, o, e., ",tr, 146, 148.
81
ljastih ploa, pravilno uda,ljenih i kamenjem ograenih, predstavljao vjero

jatno neke vrsti rtvenog stola na kojem su se pri.nosile rtve. Inae je vrlo
teko .nai drugo rjeenje, odnosno objanjenje objekta F . Na ovu inter
pretaciju objekta F, ini se, na ilustrativa'n nain upuuje opa arheoloka
konstelacija nalaza na ovom prostoru. Naj,me, na ,saJmom objektu F naen
je vei broj f,ragmenata ivotinjskih kosti, posebno kooti goveda, a u nje
govoj neposrednoj blizini imamo mah prO'Stor s tragovima intenzivne crvene
zemlje na ,kojem su naeni UJlomci kaserola kao evidentni elementi za vrenje
Jibacije, dok je izmeu ovog prostora i obj~kta F opet naen ulomak reJ.jefa
Silvana s nimfom (sl. 18). Tako bi, prema preliminarnom zakljuku, obje
kat F i prosto.r E u kl'Ugu kompleik.sa B predistavlja.li mjesto koje je bilo
na.j'ue po'vezano za duhovnu kUllturu domaJeg etnilkog eleme!1Jta u periodu
I st. pr. n. e. i u toil{;u rimske okupacije. 8S
d. Datiranje objekta arhitekture B

U kronolo,.kom pogledu, arheolo.9ka situacija na prastoru kompleksa B
prua zanimLj~Vlu kultI.Lrnohistorij,sku sliJk,u. Tako, na primjer, nain zidanja
koji je .pciJmiienjen kod ohje!kJta B upotrebom Injepa, za rao>:li,ku od naina
zidanja.l k,reom imalterom, : koji je priImi.jienjen kod OIbjekta A antikog
nimfeja (sl. 2), ,kaZJuj,e da je obj,ekat a,rhitektI.Lre B kronoloki stariji i da
pripada prai!storiljS'kom nainu zidanj a .kua Si Ovu kuluurnohis,torijsku kon
stataciju pobvlru,je nalaz bronzanih fihu1a1 ka;snolatenske sheme I st. pr . n. e .
i LLloma'k zd\jele koji takoer ide wemenSki s ovim fibulama. Tako bi izne
sena arheolo' ka siuuaci'j a kronOlloki datiTala objekat B u I 51. pr. n. e. 88
Meutim, ostaH an-heoloki nalazi, meu koje spada bronzani novac
cara Vespa,zijana (69-79), ulomak reljefa Silvana i nimfe, te bronzani novci
careva lU st. n. e.~n, dokumenti rano svjedo,e, zajedmo s ulomcima kasero.la,
da je ovaj Ikomple'ks B naLStavio, kontiruUJrrano hvjeti i u tolru ril'Tl&ke oku
pacije. NjegoVTU kulturnohi!storiijlsku alkhvnoS!t mogao je sauva1i samo epi
horski etniki elemenat, od (kojih neki ve ad Vespazijana postaju rimski
graani, a d.l'UJgi vjerOlja:tno tek doekae Kara1kwliruu konstituciju (212. g.).DO
Tako je, uza zidani antib nimfej i teI"me, nastavio ivjeti i 'll periodu
rimske vlasti objeka1 B s prostorom E (sl. 17), na (kojem su se nastavile
prinosi1i rtve domaim boa.nstvimaJ itavo vrijeme rimske ok,upacije do
poj,ave krarustva .
III. KULTURNOHISTORIJSKA PROBLEMATIKA NALAZA
S OBJEKTA ARHITEKTURE e
U vezi s p~tanj .em 'koje smo ve na poetku ovog rada istakli, pOiSebnu
panju zas1uujlu neki predmeti . koj;i su naeni na prostoru objekta arhi
telkture e (.sl. l), odnosno lokaliteta Ograja. Meu te nalla,ze ,ubrajamo bron
zanu kopljastu fibulu (sl. 22), bronzanu fibulu s lukom u obliku brljanovog
lista ili srca (sl. 23) i keramiku pe (sl. 24).
Bronzanu fi bulu u obliku koplja (sl. 22) karakterjzira ~ u
dvij.e igle.
Kopljasti tip fibu'le, 'u krajevima Boone i Hercegovine, osim uPutoviima,
naen .je u Ustillwlini 9 1, u Gorici i Viru kod .po~'..I;ja . n Iz,van pod:ruja Bosne
"O Na takvu konstataoiju upuuje arheoloka s,ituacija nalaza . Vidi sl. 18, 19,
20, 21 , 22 itd.
87 B.
e o v i , A,rheoloki preglled , br. 3, B eogrard , 196-1, sMo 51-52.
89 Vi'di napomene: 79, 80.
89 Vidi n3ipomene : 30, 40, 54.
90 D.
Re 111 d i - M f {) .e v i , IliIT':Slka onoma,stika na, latinSIkian n?JiJpi.sjma
Damacije, SpILt, 1948, 's tr. 50 (Kara,kala, 211-212).
91 V. p a k val j. lI1, O. c., sur. 147, sl. 1.
92 Z. M a ll' i , Vj.[ kod Posouja, GZM XVU (,1962), str. 67, Tab. II, sl. 6. :.
6 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
VELJKO PASKV ALIN
82
i Hercegovime p00naltiji je lU krajieviJma Crne Gore , U Budvi 93 i Gmsblj:u~4,

a izvan krajeva JugoslaviJje U Albaniji9i:i i Grokoj.96
U nelkropoli na VeIim Ledinalffia 'li GostlIju ovaj tip fihule, koji ima
v ie varijanata, naen je s novcem makedonskog k.ralja Perseja (178-168.
god. pr. n. e.).'" Po svemu sudei , kopljasti tirp fi bule iz Putovia je mlai
OCI slinog tipe. fibula na Velim Ledinama u Gostilju. On vjerojatno ide
kronoloki para'l elno s istim ill i slinim tipom kop1jaste fibule ilz Vira kod
Pos>uja 9S , jer u nallazitu li P'lIJtoviima tipkopl.jaste fi bule prati analogni
tip bronzane fibule koj L se nailazi meu arheolokLm predmetima u na,l azu
iz Vira. Za ovaj tip fibule 99 Z. Mari daje naJjnii daltllJm, a to je vrijeme
neposredno prhjt A,ugu'stove vladavi ne, to znai sredinu I st. pr. n. e. Za
nimljiv podalta1k prua 31rheo-loki nalaz s ulOlffikom kopljastog tipa f i:bule
iz UshkoJi.ne 100 N aime, me'u predmete iz Ranog Ri'ITllskog Cars;tva imamo
i nalaz fragme.nta :koplja:stp kope , koja se susree na podruj ima ilirs:kih
obrasti 1 lit Isto tako, bilo b;' dobro na ovom mj estu spomen:u.ti milj enje
G. Behrensa o starosti koplja!'ttih kopi. On, naime, dri da: (me pripadaju
periodu Rimsikog Carstva I02 Na ovo je mogu odgovor da ovaj tip fibula
kro.nolo,ki spada meu praisto.ri.jlske fibule, ali da se u svom dugom konti
nui!tetu, ,kao na1k it, mogu nai meu fihulama Ranog Rimskog Carstva, o
emu posve sigurno svjedoi ulO'maJk istog tipa Hbu.le, aJi druge varijante,
meu nalazima iz ranog doba Carstva u Ustiko.lini, koji datiraju ru I-II st.
n. e I03 Prema tome, jo dobro neizuem. tip kopljatste fibule u naim kra
jev itrn a, pa i ovaj iz RutoIvia, koj i predstavlj,a jednu od va.rij3lnata krono
loki pripada I s,t. pr. n. e. il i najkasnije prije poetlka vladav Lne cara AugillStaJ
(27. g. pr. n. e. do .14. god. n. e.).
Bronzana fibula s lukom u obliku srca ili brljanova lista (sl. 23). Ova ;
tip fibule u i1irskil!TI oblastima , ilZgtleda, prvi put se susree u n e'krop OJ i na
Velim Ledin8Jma u Go.stiljlU 104 i predstavIj a se kao. naj mlai prilog u gro
bovima. Ako u nalazitu u Pu:toviima susreemo, zajedno s po,znatijim
kopljalStirrn, i bronani tip fi;burle s lukom .u ol:iliku srca ili brljanovog li.sta,
onda V'je.rojatno ide kronoloiki istovremeno s kopom kO/pllja1Sitog ti,pa. To bi
sv:jedoilo da ovaj tip fibUIle dat ira u I st. pr. n. e ., odnosno najlkasn ije u
srediruu I st. pr. n. e. 10 ;'
Keramika
p e (sl. 24) Slinu keramiku pe , izgleda, nalazimo u
kasnolatenskom naselju Gellerthegy-Tabaan u BudLmpeSti 106 KeralffiiJka pe ,
koja je otkopana ispo.d temelja tenma, uJkazlUje da je lcmarska pe prestala
radiJti i da je to, prema arheolokoj siltuaci.ji, b io period vladavine cara
VespaJzijana , odnosno doba Fl avijevaca. Na ovom 10kwlitetu poslije prest31nka
rada ove pei nije naeno nita to bi ukalZi.valo na nastavak rada keramike
Z. M a T i , o. C., sbr. 67; vidi naJpomene: 95, 96, 94.
Ba :s!elr, Nek'ropo!a na VelVm led'inama '1.1 Gosti1ju (Donja Zeta), GZM
XXJIV (1969), str. 8, 10; Tab. XV.II, grob 84 /3.
' 5 R.
Va <5 i , Anorte 0:1 the laneolarte fibulae, A,rehaeologia Iugosla-viea,
X.VI, str. 14-15, Fig. 1.
08 1bidem.
07 .
Basler, o. c., str. 10~1l.
OR Z.
M a lJ' II , o. e., str. 69, 71.
o. Z. M a r i , o. e., str. 69.
tOO V.
p a :k va! i ITI, O . c., sbr. 147-14-8.
tO, R
Va :s i , o. e. , sMo 15; pre~led naaaa:iMa filbula.
102 Z.
M a.r i , o. c., str. 69.
J03 V.
P a, lk val i n, O. e., str. 148 (,ulomalk ko.plj3ls>ie fibu1e).
104 .
B a.s l e :r, O. e., slDr. 8, 10.
105 Vi,di napomene: 100, 101, 102, 103, 104, te 97, 98 i 99.
106 E v a
B. B o n i s, Die Spa.tlkeltiiSohe Siedl'l.l!1g Ge11el1bhegy-Taban in B'I.l
Id3\Pest, An;'haeodogia Hun.galriea SN X.LVIII (1969) , Buda.pest, 1969, S. 167-194,

Tal. III (1, 2). '
93
9' .
83
pei na dJ'lugom mj estu (liVog lokali teta. 10, Ova arheolokakons,ta talCilj a govori
da s u majistori grnari dobili priNilegije rim-skih graa,nima, to im je omo
guavalo bolji ivot nego od lonar skog zamata, pa bi ovalj d etaId in'Str:uJk
tivno wkazi.vao na vrijeme kad je dolo do prestanka rada keramike pei
i eventualno razlOlg zato je prestala raditi.
*
Prij e nego 'preemo na iznoenj e zaJklj,uaka o raZJmotrenoj j, analizi

ranoj klulturnohis.torij's'ko.j, problematici, istiemo da arheoloki materijal
s lokaliteta Dvorita (sl. 2, 3) L Ograja (sl. l) u Putoviima nije sav proruell1.
Stoga e zakrj uci koj e emo ovdj e izmiljeti o sloenoj ar'heolokoj si tuacij i
biti iskljui'vo prelimi.nami. Pitanja 'k oja su se ovdje naJmetnula arhealokim
materijalom bit e jo dugi niz godina predmetom raspravljanja u naoj
p raist orij!slk oj j, antiko'j arheologij i.
Prema izloenoj kulturnopovijesnOlj problematici o abjlaktima arhi.teik
ture A i B (sl. 2, 3), o njihovim nalazima , te o nalaziJma s pro,s tora objeMa C
(sl. l), illnos~mo neko,l iko preliminamilh zalklj:uaka :
- da ,na desnaj obali rijeke Bo,sne u Putovij,ma, gdje se danas nala ze
i uvaju konzervirani, za posjletu OiTIvoreni i pristupani objekti arhitekture
A i C, imamo antiki ni.mfej (sl. 2);
- da je u Putoviima postojal o praistorijsko naselje mlaeg eljeznog
doba (u I st. pr. n. e.) koje je doekalo rimsIku dkupaciju i pro'past Rimskog
Carstva;
- da je antiki n imfej kro.nolo, ki i.stovremen s objektom e od sredine
druge polovi:ne I m. n. e. i da slui kultu nj,mfa (nirmfama rideika) do III st. n. e.;
- da od I st. pr. 111. e. do III st. n. e. prostor E u okviru objeUa B
(objekt F i mali prostor H) (sl. 3) slui domaem kwltJu, odnosno klUllrtnoj
zajednici Silvana, D~jane i n imfa, a zidani hram od. III st. n. e. To je period
jaanja poJiti:fke i ekonomske moi romaniziranog epiho.r&kog stanovn itva;
- da je u kasnoantiko doba u ra,nom periodu kranstva a:nti.(ki h ,r am
uPutovibma predstavJljao vjerojatno i crkvicu;
- da je strada:o 'Ll poaru u do,ba seobe naroda , a ponovo postao
aMuelan u periodu doseljenja Slavena.
NYMPHf:E ANTIQUE A PUTOVII PRES DE ZENICA
RESUME
Sur la ..base des problemes exposes cu lturels , culturels-historiques, traitant les
objets de l' archi tecture A et B (Fig. 2, 3), leurs trouvailles et les trouvailles autour
de l' objet e (Fig. 1), nous voudrions demontrer qu'il existe une nymphee antique
a Putovii pres de Zenica, dont l' existence est basee sur la tra di bion spirituelle
et cultureUe de la population epichorique.
Dans les fonds bien conserves de cet objet de l' architecture A (Fig. 2) faut-il
rechercher Je temple antique. Cette constutution est documentee so.rem~nt par les
fragments de l'architecture (Fig. 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 13, 14) et, d' une maniere
instructive, l'acrotere angulaire (Fig. 15 a, b) qui peut etre place seulement dans
les angles lateraux de la trabeation exterieure du temple. Le meme fait demontrent
les fragments de la corniche trouves dans la couche (Fig. 5), qui appartiennent
a ussi a la trabeation du temple. Les fragments des colonn es cannelees temoignent
aussi de l' existence du temple (Fig. 8), ainsi qu'un fragm ent du chapiteau (Fig. 14),
de la daUe de parapet (Fig. 6, 12) quif6nt un septum. Les dalles en pierres fa~onnees
(Fig. 11) qui ont pave l' entree au temple oua l' interieur du temple, avec les
fragments des transennes (Fig. 7) sont la preuve serieuse que l' objet de l' archi
tecture A presente un t e m p l u m.
Si l' on dans le plan ' de l' objet A (Fig. 2) omet la pelite piece A (Fig. 9),
alors dans ce plan de l' objet A on obtient un objet de l' architecture avec le pronaos
et le naos ce qui est confronte au temple greco-roma in templum in antis, tandis
que
la petite piece A (Fig. 9), avec l' ouverture, le caracter.ise et en meme' temos
.
107 Viicli si:buacioni pla'n (s'l. 1). Vide se ucrt<3Jnesond e .na tera<si platoa. Sondi
oranje je o.baovUjeno ti dIdu sLs,tem3JIlSlkog istraill1anja ovog pro.s-tora.
84
VELJKO PASKVALlN
identifie avec la nymphee antique a laqueli e on ne peut pas trouver les analogies
adequates parce que toutes les numphes, d'apres leur grandeur, ont les fontaines
adequates. C' est pourquoi cette petite nymphee ne peut pas avoir une fontaine
plus grande.
Il est evident que les fragments internes de l' architecture decorative (Fig. 6,
12), qui appartiennent probablement au septum, rappelient a la disposit-ion interieure
de l' eglise vicux-chretienne, dans laque lie le sep tum separe le sanctuaire des
croyants. I cs elements sembi3bles de l' architecture interne decorative sont connus
de la bas ilique urbain c a Salone. La difference en est que les elements analogues
des mobiliers interne d a ns la basilique a Salone ont une croix, tandis que nos
objets semblables n' ont pas ce symbole chretien-la croix. Elie a pu disparaitre
a yec les fragments perdus du parapet (Fig. 6, 12). Il reste alors, la supposition que
la nymphee antique peut etre aussi une eglise.
Les consteliations archeo logiques sur la localite dite "Dvorita (les cours),
j:C l' la maniere de la construction de l' objet B (Fig. 3) et de l' objet A (Fig. 2)
et par les trouvailles, sur tout sur l' etendue du complexe B (Fig. 22, 20, 19), par
les r:1onnaies du roi Vespasian (69-79), a.insi que des rois du IIIeme siecle de n. e.
et les autres decouvertes archeologiques, permettent la constatation que l' objet A,
nymphee antique, soit date chronologiquement entre le regne du roi Vespasian
(69-79) et la fin du IIeme siecle de n. e. et que le complexe de l' objet B (Fig. 3)
soit date au le siecle ay. n. e., avec la continuite chronologique jusqu'au Iveme
siecle de n. e. Tout cela signifie que sur la localite "Dvorita, les trouvailles
archeologiques temoignent de la colonisation continue de la population epichorique,
commenc;ant p<::r le debut ou le milieu du le siecle ay. n. e. jusqu'au Iveme siecle
de n. e.
Ayant en vue que le fragment du reI'i ef de Silvanus et des n ym phes, c'est-a-dire
de Silvanus , Diana et des nymphes a ete retrouve in situ dans l' etendue E du
complex e B, ce moment prouve que ce relief a du appartenir au complexe de
l' objet B (Fig. 3). Mais, au temps du pouvoir romain, surtout parmis les Delmates,
cu cemme culte alltochtone, cette communaute a ete surtout respectee, n' existent
pas les restes archeologiques de leurs temples construits, mais seulement des
cavernes, des sources et des bosquets (sub divo). Alors, on doute que la nymphee
a ete dediee acette commun a ute de culte.
Ayant en vue que sur l' espace de l' objet B (Fig. 3) on trouve les confirma
Lons sures de la v'ie de popula tion epichorique au le siecle ay. n. e., alors dans
l' objet F (Fig. 3), un petit espace H avec les traces de la terre rouge et les trouvailies
(Fig. 19 , 20, 21), avec les fragments des bracelets en bronze et la pate de verre,
avec la Fig. 18, alors il faut, a l'interieur de l'espace E d' objet B, regarder
lc lieu sur lequel s' etait developpee la vie spirituelie de la population autochtone.
Cette vie religieuse s' etait developpee s ur cet espace depuis le le siecle ay. n. e.
ju sq u'au IVeme siecle de n. e. Ainsi, on pourrait reconnaitre dans le fragment du
relief de Silvanus et Diana, un culte autochtone qui est respecte sur l' espace ouvert,
comme chez les Delmates et la nymphee batie aura it presente un temple italique.
Mais, pO'.:rquoi la nymphee antique a Putov ii ne pourrait pas etre-t-elle
cU III eme siecle de n. e. un temple de la communaute de culte parente de Silvanus,
Diana et des nymphes, quand a ce temps-la la population epichorique romanisee
devient plus forte du point de vue de la politique et de l' economie, demontrant
son apparten ance n::ltionale par la mise en evidence des traditions religieuses, par
la construction des autels de sacri fices et des reliefs interpretatio romana en
honneur de Silvanus, Diana et des ny mphes (Fig. 18). Alors, sa ns egard au falit
culturel-his torique que dan s la region des Delmates n' existent pas des templ es
construits appartenant a cette communaute de culte, il faut constater que la nymphee
antique a Putov ii jusqu'au IIIeme siecle de n. e., c'est-a-dire jusqu'a cette constel
lation culturelle-historique, presente le temole c()ns:<r.re 8lJX nvmohes (Nimnhisl.
tandis qu'il existait parallelement le lieu de cultc dc Silvanus, Diana et des nymphes
de la communaute de culte autochtone semblables (Fig. 18). Ainsi, au IIIeme siecle
de n. e., au temps que parmis les cultes antiques apparait le syncretisme, existera,it
dans la nymphee a Putovii un temple de la communaute de culte des divinites
semblables de la population autochtone de Silvanus, Diana et des nymphes. Seulement
de cette m :miere pourraut etre expliquee l' etendue complexe de l' objet B qui est
plus vieux que l' objet A et construit a la proximite immed~ate de l' o!:Jjet B
(Fig. 1,2,3).
La constatation que sur l' etendue de l' objet C - thermes, ont ete decouverts
les fragments du fibules en bronze (Fig. 22, 23), qui sont plus connues dans les
regions iliyrie nnes au sud, le long de l'Adriatique, demontre qu'il existaient les
contacts culturel s-historiques parm~ s ces tribus illYDiennes apparentees. La four
de potier. au-des-sous des fondements des, thermes temoigne qu'elle a cesse de
fonctionner (F1ig. 24) dans la deuxieme moi tie le siecle de n. e .
L'actualite de ce temple (egli se?) cesse definitivement au temps de la 'mi-r-tion
eles peuples (Goths et Huns), et ,j i revit de nouveau au temps de l' arrivee t!es Slaves
et il a eu la fonc tion du logement.
IRMA CREMO~NIK
D~JELOV!
PARADNOG BRONZANOG LJEMA IZ KASTRUMA
KOD DOBOJA
Fragmenti mas;ke lljema sa ouvorom za vizir (ilnv. hr. 6865) naeni

su u zgradl kasibr,Ulma (princilpiil) smjetenoig na mjestu zvanom Gradina,
etiri ki>lolme1ra Uldaljenom od Doboja. Od bronza,nog je lima, a raen je
tehnikom ~slk!ucavanja. Ouvani SiU salIno z ati-t n i d.ijelo'vi za lice, i to frag
mentarno, dok go-rnjli i zad'IlIji dio Ij:ema nije ouvam. Fragmenti su otkri
veni, u.z osta:le nalalze, dosta plLtko ispoo povrine koja se obrauje, te je
zato s:labo ouvan. Od frag.menata su se mogli sastaviti lijevi zatitni dio
lica sa pri1kazoan biste Atene okrenute -udesmo i desni zat:itni dio sa pri
kazom biste Marsa o:krenuto-g nalijevo. Nalprij ed je bio p:rore z za lice, koji
je trebao da polkrije vizir, ali se mogao nos~ti i bez viIzi.ra. Pro!'ez je bio
obmbljen ,nizom 'k rupnijih i nizom sitnijIih listia obliika i'zduenog romba
(veliina lijevog dijela 17 X 17 cm, desnog 15 X 18 cm). Ispred obj e bLste,
okrenUlte jedna drugoj, prilkazan je tit, koj.iJ ovdje popunjava praza,n prostor.
ha bista A,t ene i Maifsa cijeli o mv am i d io Ulkraen je prilkazom ko.se, koja
pada >u slobodnim valovima .
U dijeliu sa prikazom Atene oteen je dio Atenine k8Jcige, njena kosa
i dio tilta ispred nje. U dijelu sa prikazom Maps a oteeno je cij.elo Marso.v o
lice i donji dio biste . Najvie je stradao zatiltni dio bra::!e, od koga nedostaje
cijeli srednji dio . Nedostaje i gornjli zavrni di'a otvora za vizir, na kome
su obino bi,l i a,rniri za koje se priv, rivao vizir. Zato se vie ne moe
odrediti da li j,e ovaj lj em imao vi'zir ili se nosio bez njega.
I Maps i Atena nose isti hp kacige sa volutama i bogatom perjanicom,
koja je nesto sti.li,z irana. Ident iall1 p ri'kaz ljema i perjanice nala,zimo na
bi'sti Marsa koji se nalazi na desnom zatitnom dijeliu obraza paradnog
ljema iz Rodeza 1. I na o.vom ljem u je prld bistom Marsa tit, a pojed ine
precista.ve ohviene su i odijeljene nizom iLSk ucanih taJkica . Po ovim i drugim
analogijama, o kOljiJl!Tla e jo b it i govora, l,j em iz Rod eza predstavlja naj
blil'Ju ana,l ogiju ostadma ljema iz kastruma kod Doboja.
U prikazu Atene i Marsa nala zimo mII1ogo ana.l ogij,a i na ploicama
pancera naenim u Manchingu 2 . I na ovim ploic8Jma Mars ima kosu zavi
jenu u uvoj'ke, a Altenina kosa u pramenovima ide prema zatilJj1;:,u. Ma>rs
! .D a Ir e m b e q g S a gl i o, Diot.:,cna,'-re des aln:bqL,:ltes gJrecque;s e,t romaines
H, 191-8, s. v. Cal&que, st-r. 1434 ; H a 'D s K ,l 'LI! m ,b a ch, Romils cher Ges ichbs.heIrn
von Aschbepg, Germamia XVI! l, 1932, str. 56, sJ. 3; s li.an <ti,P ljema prilkazan je
i na l]ku Atene na ploici pancera iz vicUlsa ca:s.tl1LlJma Pfunz (KaJstell Pflinz, Dea:
ObergermaJnisch-Raet~sche L i:mes, Lief. 14 , B. V.rr, B, Nr. 73 , 1901 , s.t r. 36, Taf. V, 15).
2 H a 'n s
K 1 luan b a c h, R6mis che Panlzitbl3chliige au,s Ma,nching, Aus Ba(\,
el'n!s F,rilhzei,t, B. 62, 1962, s1!r. 187, Ta,f. 16.
86
IRMA CREMOSNTK
ima odijelo kalje je isto naborano na prsima, samo je egi.da Atene neto
prilkazana . Uz obje biste je tit, i to na ploicama ispod bi.sta.
Egida A tene na ljemu iz kastr.u,ma kod Doboj a prikazana je u vidu
prsluka ilji su reveri iZNllnuti vani i rafirani. U otvoru izmeu revera
vidi se donja haljina. Sva egida je omamentisana gustim redovima ci,kcaJk
-linija. Pancer, na taj na,in dosta stilizovano prikazan, obino je popunjen
polukmgovima u vidu ldokica di riblje kr],jiuti , kao na pr Lka'zu Atene na
umhu koji se nalazi u muzej.u u Kopenhagenu:{. Vie iluzioni5tiki, poJ.u
krugoiVima ko,ji ne po:krivaju cijelu povrinu, dat je na prikazu Atene na
ploici pancera iz Hruiee (Slovenija), I gdje
je egida sas vim slino pri
kazana naoj iz Doboja. Prikaz slian Ateni sa naeg ljema nalazimo i na
konjskom oklopu za glav-u naenom u Ei.ningu (Njemaka)". Kosa je slino
poe ljana i ima isti tip egide, koja je takoe popu'njena e~kealk-linijama.
Na oba fra g menta,ma dijela ljema iz Dobaja ouvan je i mali dio
predstave koj.a se nalazi na bradi maske, ali vrlo oteene. Na lijevom dijelu
jo se nazire kra'j uvoljaka kose koji su olkrui.vali desnJU stran/u lica jedne
glave, a iznad ela neto slino kriLu. Iznad glave izlazi, izgleda, snop zmija
koj'i se zavrava jednom glavom. Uvojci i isti snop zmija ustre:mljen na
desnu stranu vidi se i na lijevom f,ragmentu lj1ema. OsLm toga , od brade
glave ioe nadesno jedina 2)mija, koja ima istu , neto neobinu glavu sa,
naglaeno izduenom nju kom. Sve ove podedinost.i u1<a2)utiu da je na tom
mjestu bila gla,va Meduze u vidiu enske glave sa krilcima iznad ela i
zm ij ama koje izlaze iz njene glave.
dpugCIJije
Sl. l.
:] H. K'l ou 'ill b a e h, Ein Par3!deochilldJbuokel aus MiMenberg, Ba.yerische Vor

gesCihi.chitsblabter, 25, 1960, str. 125, Taf. 8.
P e t e cr' P e ,t r <u, RimSIki pa,radni oklop iz Hruice, S ilbula 14/,16 , Op use ula I;
Ka os telic, LjllLbldana, 1974, s:bl'. 227, Sl. l, T. 18-20.
J Ha'ns
J. Kel ,l .ne,r, Ei,n ,nEI~er VElfwah.r,f'L:ln.d vo,n Euning, Mi1!te:IlI.lll1gen
der F'reunde der Bayerischen Vor- und Fri.ih.gesehichte, 3, 1976, Abb. l.
DIJELOVI PAflADNOG DRONZANOG SLJEMA
87
Meduza istog tipa predstavljena je takoe na bradi parad'nog ljema

iz Heddernhe:ma. u Na l jemu sa mas'k om iz Nilkopol ja Meduza je smjetena
na potil}ku, samo je ovdje dnugog tipa - sa. na:kostrijeenom kosomi. Najzad,
itavom ljemu iz Stuttgarta " dat je izgled Meduze radi zastraivanja ne
prijate'lja i neprijatelJskih sila. l j em je izraen u vidu muke glave sa
kr i,lima iZ:nc.ld ela kao u Meduze, dok se kroz kosu pro.vlai osam parova
zmija. Meduza se javlja i na drugim tipov ima ljemova , kao na kasno
antikim unastog oblika, pa i na ljemru iz Ostrova~. Na uskom pojasu oko
glave prikazaIna je Meduza tipa slinog naoj; sa svake njene strane pola.zi
po jedna zmija i njihove se glave sastaj-u iznad predstave Marsa" koji je
okruen Viktorijama na prednjalj .s-trani ljema.
Zmije se javljaju na ljemovima i neovisno o Meduzi. Ta<ko se javljaju
na stranjoj st,rani ljema sa vizirom iz 09trova 10 Zalbm, na jednom drugom
ljemu iz Heddernheima 11 zmije , polazei sa zatilj'ka, idu pre,k o! i tavog
ljema na potiljak. Na 5'ljemu iz Ritchetera dvije Zlmije izlaze iz kose iza
uha 12 . Ove zmije su vrlo raznoli:ko prikazane, osobito njihorve glave, koje
obino nemaj u prirodan obli k. Tij ela im j e ponoka,d popu'nj eno kosim lini
jama, kalje se sijeku u vid'u rombova , kao na zmiji koja pOllazi od brade
Meduze na naem ljemu, ili polukrunim linijama, kao na zmiji koja
polazi od ela glave Meduze . Medutim, za tip glave naih zm ija, koja se
produ:buje u njuku , postoji analogija. Potpuno je isti pri1kaz glave na pla
stinoj zmiji koja pripada Ljemu iz Thorsberga"~ (sad u muzeju u Kielu).
Njeno tijeJ o je ta,kad rafirano kosim linij3Jma koje se sijelw u vidu
rombo.va.
Sl. 2.
6 K.
Wo e 1 e k e, Der neue rom i'sche Pa,radehe1m au,s Hed:lernheim, Ger
man ia, 14, 1930, str. 149, T. 4, 2.
7 O t t o B e ln ln ct orf, Am.tike Gesichtshelme und SepUJlm-aJmasken, 1878, 328,
T. XII, 3.
8 INdem, str. 320, T. VII, VIII.
o A. Rad rtl'leseu, Elmi bronzei di O'3trov, Daeia VII, 1963,544, sl. 7, 10.
10 A.
R a d lu .l e .s e lU, Daeia VI.I, 1963, str. 542, sl. 3-6.
11 K.
Wo e l e:k e, Germa n ia XIV, 1930, $Il. 2, T. I, 2.
12 O t t o
B e n n d o 'r f, A..rutike Ge-sieh,t she1me uln:d SepuJ0f3'1roaslken, Denk
schri:fiten dN k Aika.dE-m ie de r Wissenseh . philos.-nistor. Olalsse XXVIII 3:1., 1378,.
T. V.
13
Ibidem, str. 326, T. XV, 4b.
IRMA CREMOSNIK
88
Po o.vome vidimo da za eleme,nte naeg ljema postoje vrlo bliske

analogije po kojima se on moe uvrstiti u dosadanje nalaze. Braljne pred
siave i bogati o.rnamenti koji potpuno pokr ivaju po.vrinu ma.ske lica uvr
tavaju ga ubogalto ukra.ene ljemove na kojima je prisutan is ti Ho.rror
vacui. Da bi se moglo. odrediti mjesto meu ostalim dosadanjim nadazima
ove vrste, potrebno je iznijeti i probleme koje su o.vi nalazi donijeli., a ko.ji
ni damas nisu potpumo rijeeni.
P.rije svega, oblici u kojima se javljaj,u ove v'rste zaatite glave razliiti
su. Dok su jedni formirani u obliklU gla.ve sa ljemGm, drugi imaIj u samo
oblik muke glave . Me'utim, maSKe se javLjaju i u obliJku en'S'ke glavel"
a naeni su i, u grobo.vima. Srebrna maska u vidu enS'Ke gla,ve iz Lu:vra
ima crte i izraz portreta. OV1rk;ve maske mogle su shlJhti u pogrebnim ritua
lima ili u grOibu kao maska na glavi. Upotreba je, prema tome, bi,la vrlo
razli i ta.
Mi emo se ovdje ograniiti samo na d io na'l aza koje nazi,v ajiu parad
nim aklopima, jer se uz ljemove na.laze i knemide, oklo.pi za konje i drugi.
Ovoj grupi po svim svoj.im elementima pripadaju i dijelov i naeg ljema.
---Sl. 3. Paradni ; Ijem iz Doboja

Crte : J.
A:movi
Meu paradnim IjemGvima prema konstr.ukciji mogu se izdvojiti tri

vrste. Pjem moe biti izraen od jednog komada tako da se CiD navlai
.na glavu. Drugi tip sa;st3Jvljen je od dva dijela: Gd prednje pololVi:ne, koja
zatiuje lice, i polovine koja zatiuje zadnji dio glave; dijelOIVi su meu
so.bno povezalnL kopama i arnirima. Trei tip se takoe sas toji od o.vakva
dva dijeJa, samo predmji dio ima jo izrez za oi, n aiS i usta. Ovaj tip
ljema imao j.e i poseban vizir koji se privrivao u ova.j ()Itvor na licu,
ali se ljem mogao. nositi. i bez vizira. 14a Ovom tipu lijema pripadaju i
dijelo.v i naeg ljema, kao i itav niz drwgih na1laza, pr ije svega, ve pome
Ibidem, str. 331, T. IX, l, 2.

H. K l u m b a e h, Romische Ge!9idll1Jshe1me aU!s Maimz, MaimzN ZeiJtschrif.t,
44145, 1949/ 1950, str. 28; Dr. V. H o. f f i III er, Oprema rimskog vOljniika li prvo
doba ca:rstva, Vij-es.n i'k h,pv. arh. dru''~v a, XI, 1910----11, ",br. 208.
14
14'
DIJELOVI PARADNOG BRONZANOG SLJEMA
89
nu.ti ljem ;z Rodeza l -" iz Heddernheima J 0, Wil'dberga j " Worthinga 1 8 , Ostro

vaj!), Pfrondmfa 2 o , iz tumula tra:kog kneza u Vize, iz FLli,popolja i Emes:e 21 .
Prema umjetnikim uticaj ima pod koj Lm su raeni, olvi se lj emovi
dLjele u dvije grupe. Prva je raena pod uticajem r1mS"k.o-gJrke umjetnosti,
a druga pod 'U1ticajem U1mjetnosti Is'toka preclm}e Azi,je. Obje grupe su
zastuplj ene dosad naj,boga tij im nalazom paradnog o,I1U!ja u nalazu iz s>trau
binga 2 2 . U prvu gfiUpU spadaju svi dosad na,vedeni ljemovi kao i na i na
nj ima se vidi jak helenistiki uticaj. Rj ei su lj emovi raeni pad uticajem
Orijenta. Do'sad su naeni u Straubingu~ ;; i nedavno u vicU!.Su castella u
Ein ingu 24 . ljem je raen ()d jednog dijela, a sva glaf\Ta je u,kraena nizom
dosita sti:jizovall1i:h kovri ko:se koj,a se iznad e.]a. lunasto uzdie, a na ehI
je plavi kamen. Mjesto nalaza jasno pokazuje da su pripadali voj:nicima,
moda r::o,rijeklom sa Istoka.
U prete!no brojnijoj grupi ljemova koja je raena pod wticajem
rimsko>-grlke umje:tno,slti, te je, prema tome, karakteristina za naJaze iz
zapadnih pro,vhncija, dosta brojnu grupu ine ljemovi sa iz-rezom za vizir,
tip u koji spada i na na,laz. Ope j e miljenje da j e ljem sa izrezom za
vLzir na'stao iz konjall1i'kog ljema sa obrazn~m ploama koje su visile o
kapi ljema i zatii.vale bce. 2 " Naime, na pojedinim paradnim l'jemov ima
se jo dOlbro mogu ra;spolznati obrazne ploe koje su ucrta,ne na njerruu,
kao na ljemu iz Heddernheima ili iz Vizea. Ti ljemovi su jO' saUJvali
priro-dni oblik i formu ljema 26 . Vremenom nestaje ucrta,vanje ploa, a na
nji.hovom mjestu se javljla ju ornamenti i predstave koji pokrivajIU po-vrinu
lica i brade. Dijelovi obraza i brade s'u pOIkrilveni reljefima koji, na dije-
lovuma na kojima su smjeteni nemaju nika:kvo-g smisla, te je itav utisak
daleiko od naltural i.stikog pri>kaza. Lijep primjer ovog UJdaljavanja od pri
rodnih formi je ljem iz Rodeza, jo jae je to izraeno na fragJmentima
iz Aschberga, dok na ljemu iz Wildberga ve potpuno olVlauje prikaz
samog lica,. P,rema to-me, ornalmen ti na mjestu abraznih ploa ostata.k su
razvoj'nog st:wpnja na kome su ovi ukrasi, kao dekoraci'ja obrazn~h ploa
imali svoj smisa0 27 . Stupnju razvoja l:jema iz Rodeza odgovaraju i frag
menti naeg ljema., sa kojim i inae polkazuIje najvie amalogija.
Predstave koje se poj.avilJjluijiu na ovoj paradnoj oprem i, meu koje
spadaju ljemovi, knemide i umbo sa tita, vrlo su jedinst'V'ene. Meutim,
iste predstave se ponekad ,nalaze i na i'sto bojnoj ()Ipremi kao na dosta
15 D a Ir El lm b e .r g S a g lj, 0, DJCibi.olnai~e de's 3il'llbiq'Uliltes glrecq,ues et .rmnaim.es,
il, 1918, Paris , sM. 1434, fig. 3414; H. Kl u rm b a e h, Ramiischer Gesichmshe1m von
Aschberg im MUlSeum DiUingen a. d. Doma'u, Genma,nia XVI, 1932, sM. 56, Abb. 3.
16 D a Ir e.fi -b e rg S a g tl i o, Diationnaire ..., st-r. 1434, figo 34113; K. Wo e l
c ik e, Germa-nia XIV, 1!}30, T. 1, 2, 3, str. 149.
11 D a ,r e f i b e Ir g S a g>1 j o, Didtio'nlnai.re .. ., str. 1434, figo 3411; Dr. V.
H off i II e .r, Vde.sni.k hr'V. am. drutva, XI, 1'910-11, sl. 37.
18 J. M. G.
T o yn b e e, Art in Hri'tai,n under the Ro.man.s, OX[oro, 1964,
sk 295, T. XVJa.
lD A. Ra>duJ.esc 'u"
Dada VII, 1963, Sltr. 538, sl. 7.
20 H. K l umb a c h,
Mainz. Zeilt. 44/45, 1>94S/50, s>lir. 33, s:1. 8.
2L Ibidem, s tr. 31, sl. 3.
22 J o s e f
K e i f i - H. K ~ u m b a c h, Der r&n i,sohe SohaJtz:fiund von s,tra;u
bing, Munchne,r Beitra,ge ZlUr Vor-Ulnd F,riihgeschic<hite, B. III, 195-1.
2:1 Ibidem, str. 10 i 13.
2< H. J.
Kell,ne 'r, Mi.tJtei,lUJngen der Freunde der Bayerischen Vor- \lnd
F'rii.hgeschic-hlte, Nr. 3, 1976, Aihb. 3 i 4.

25 H.
K lum b a ch , Ge.nma.nia XVI, 1-932, s.tr. 57.
26 K.
Woelcke, Ge~3J!1ia XIV, 19-30, T. 1, 2,3; H. Kl,umbach, Majnz.
Zeirt:. 44/45, 1949/50, str. 31, sl. 3.
21 H.
KliUm.bach, Germania XVI, 19-32".s:1u'. 57.
IRMA CREMOSNIK
90
brojnim ploicama sa
vima. Za biste Marsa
direktne analogije. Na
Marsa i Herakla, a na
dijelu ve spomenutog
pa:ncir-koulja, a i na nekim kasno3m:tiJkim ljemo

i MineI've na dujel u obraza ljema nemamo zasada
l.iemu iz Rodeza (sl. 4, 5, 6) na istom miestu S1l biste
ljemu iz Wcrthinga Mars i V1ktor i ja.2~ Na stranjem
luema iz Ostrova nalaze se hgure Marsa i Viktorije.
Sl. 4.
Sl. 5.
Sl. 6. SIjem iz Rodeza
2"
J. M . G.
(>
Y n b e e,
op. dt., str. 295-6, T. LXVI, 1.
91
l na lj,emu iz Heddernheima ugravirana je .na obraZ!noj ploi cijela fil5'UTa

Minerve. Analogno okrenu te biste Ma.rsa iMinerve na:Ja,z imo samo na plo
icama pancera iz Manchinga, koje smo u pogledu drllJgih analogi,ja ve
ranije spomenuli. Pojedinane predstave Marsa iMinerve j3Jv[jaju se na
itavam nizu ploica pam.cera kao na naJlazima iz ca's trllJma Z;ul5'maruteI29,
PfUnzoo, u Hruic i3 1 itd.3 ~ Predstave Marsa i, Minerve eSJto SlU pri'kazane
na knemidama i na zatitnim pIolama za glave konja u nalazu iz Strau
binga 33 i Ei'n inga H Na umbiU tita se isto javlia bista Minerve, ali ee
Ganimeda3 ~ . Cijele figure Marsa, Minerve i Viktorije javljajru se i na kas:no....
anti!kim Ljemovima, kao na ka6noa:ntikom ljemu iz Ostrova 3li i ljemlU
koji je naen negdje usjevElfnoj Bos.n i, a sada se nalazi u Arheolakom
muzeju u Zagrebu 3 7 . Na ljemu iz Bosne sa jedne strane Marsa je Minerva ,
a sa dmge Viktarija. Na kasna.antikim 1jemo.vLma se inae javljaju i apo
t.ropejsk i simbo,li (zmije, zvijezde, krstovi) za koje se srna tra da SIU izraz
d u bo.ka, j a ad pra~tarih v remena , ulkorijenjne vjere u magij U 3R .
Dok su 3Jpotropej:s ke f il5'ure Marsa, Mimerve, Vilktorije i He!'lkwla sim
boli pobjede 'll natj ec alTl j;u i borbi, te stoga po svom karakteru ima.ju veze
sa vo.jsJkom, o~tali prikazi, kao GanLmed , Diaslruri , par zmija , Meduza ,
grifoni i fantastine ivotinje iz morS'kog tia-sosa, 'll uskoj vezi su sa sepuJ
kralnim pred s ta.vama, sa odlaskom due preJko mora i ivotom na drugom
s vkjetu. 3 Vjerovatno su te predstave Lmale i religiazni znaaj, o emu e
se kasnijie vie rasp.ravlja,t i .
laiko su na dalsad naenim primjerima hpovi predstav a malobrojn i i
ogranieni, ipaJk se ne mogu nai dva ista pr1mjer.ka paradne opreme. Tako
i kraj svih tipolok ih i sti.16lkih slinosti koje pokazuje, ljem iz Rodeza se
ipak po predstavi Herkula, pri.kaZlu kose i manje ornamentisanim povri
nama razlikuje od naeg. Meutim , zbog s tij;slkih i t i.pOila:kih slinosti pred
stava na svim alvim primjerima paradne opreme smatralo se da on ; poti6u
iz i!Stog umjetn i6'kog centra, koji su jedni tra ili na DunaV!u u, a drug i u
Ital1ji H . MjeSita na kojima W otikriveni pokazlUj u da se nalazi koncentriu
u blizini ka91:e:la i Limesa na gorn:jem i donjem DunaJvu 4 2 , po emu se j.asno
vidi da pripadaju vojnim licima, ta naj'b olje svjedoe fragmenti naeg
ljema koj i su naeni u samoj pr1ndpij;i kastwma kod Do.b oja. Slini nalazi
se, prema tome, pojavl'juju i na vrlo udaljenim mjestima. Stoga izgleda
29 L.
J a e o b i, Ka'stell Z<ugma/ntel , DN Ob e r.ge l'ma'nl'seh-Rae ti-sehe Limes,
II B, Nr. 8, 1909, Lief. XXXII, str. 63, T . ll , 7.
30 Obe r g.-Raet. Limes B, VU B, Nr. 73, 1901, L ief. 14: T . V, 12, 13, 14.
3 l P.
P e ,t r u, S itu.la 14 / 15, 1974, T. 18, 19, 20.
32 O s,talu ,literaturu v i'd i kod H . K l um.b a e h , kUls Bayem's F'rii.hze.j,t, B. 62,
1962, st r. 192-3;~P . Petru, Si.bUlla 14VJ5, 1974, str. 233.
33 K e i m K l,u m ob a e h, MUnehner Be it'rage z,ur Vor- un,d FrUhgesehieh!te,
III , 1.971, T. X,IV i XV, br. 9-13, T . XIX, XX, XXIII , XXIV, XXIX.
3' Dr. H . J . K elI n eT, Mi.rtei,Lurnge n der F,reUlnde der Bayeris.c hen Vo;r - und
FrUhgeseh iehJte 3, 1976, Abb. J.
33 H.
K l u m b a e h , Baye-ri'sehe Vc,r,g esehieh:tsbla tter 25, 196{), 125.
36 A . R a d u l e s e u, Daeia VII , 1963, sl. 8.
3 7 D r . V. H off i ,ll e r, Vjes n ik hpv . arh. dI"Ul/t,va, XI, 1910-111 , s tr. 1901, sl. 27.
38 M i r j a n a M a n o j lov i - M a 'r i oi a ,n :s lk i, Ka'smo-rimski JJjemo,v.i iz Ber
ka-sova , Novi Sad, 1964, str. 31.
39 H.
K Iluan,b a e h , Bayer'sehe Vorgesch i ehl ~l&bla. tte" 25, 1960, s t r. 131.
40 F'.
D Ir e x e .1, Strena BUIlieiana, Za.greb, 1,924, sM. 69-72.
'Il A If r e d o
d e A og o -s t ; no, Gli elm i de Rapoilano, Aroheologia elalss.'ea,
X, 1958, ,sbr. 84; A. Radule s eu, Daei a , VB: , 19.63, sbr. 549.
,~ Ka!'tu I'<3IsprD'sllranjeno&ti av-ih na!laza na Limeslu vi.di k cd H. K l 'll m b a e h ,
R6mi seher GesichbsheLm aUls StuJtbgarit, Fiundberil::hite a'us Se'1waben, 16. N. F., 1962,
str. 163, Abb. 2.
IRMA CREMOSNIK
92
prihvatlj~vilja
Klumbachova hipoteza da ova paradna oprema nije izraena

u jednc,j raidionici, nego da je, vjerovatno, gpupa za,natlija o.bi,lazila vojna
uporita i na mjestu izraivala ponuene primj-erke prema eljama poruioca.
o.n pretpostavlja da su ovi umjetn ici nosili izvjestan broj punci ('kao to
su majsl\;oTi posuda terre sigi113Jte nosi,li svoje forme) sa predstavama koje
su, onda, po eljama PQlruioca mogli slobodno kombinirati. Upravo stoga
uz ogranien broj pred:s tava imamo ipak sas.v~m razlii-to uJkraene primjerke
paradne opreme-t:>.
Najzad se postavlja i pita,nje: kojom prilikom je voj'9 ka nosila OV1U
paradnu opremu? Ovi primjerci paraidne opreme raeni su od vrlo tankog
lima tako da nisu mogli zatitiJti glavu od jaih udaraca u boju. Stoga je
ve ra,nije odbaeno Lindenschmidtovo miljenje da je ova oprema s!iuil a
i u boju4-l. Danas je prevazieno i miljenje da je ova oprema sLuila vei
nom u posmrtnim ceremo:ni,jama zbog brojnih prikaza koj i se mogu dovesti
li ve,z u sa sepulkra,l nim predstavama''', jer veina novih nalaza upuuje na
to da pripa.dajIU vojnim jedinicama. Prema tome, ti primjerci paradne
opreme morali su se nosi<ti na nekim VOjnim sveanoshma. Kako nL u izvo
rima ne nalazimo p().dataka o tome, a isto tako dosada na spomem.icima
ni-je naen ni jedan siguran prbkaz paradnog ljema, pitanje ostaje nedo
voljno Clsvijltlje 'no iako se i o njemu opirno r2.~.pravljalo. Po' dijelo,v ima
paradnih oklopa i za kC!"lje vidi se da je ovu paradnu op!"mu nosila ko:njica
auxiliarnih triupa, a moda i legija'ti. H. v. Petrikovits je pc/kruao da li
opis'u kultne vodne igre zvane Trojansko jahanje (Troiarit), poznate iz
izvora, nae ambijent li kClme su se nosilJi ovi prilmjeri opreme.-!7 Vie po
dataika koji bi se mogli dovesti u ve21U s a upotrebom ove paTadne opreme
daj>e Arrialn , na to upozorava H. KI'umbach". Kod Arriana je, naime, oou
V3Jn vrlo opira:n opis bojnih igara ko,njice auxilia,r nih trupa u prvoj pOlIovini
II vijeka , kao i odijela u kome se te igre i:ovode. Tu se, meu ostalim, soo
mi,nju i ljemovi koji zatiujru i lice, kao i oklopi za glave konja i titcni,
koji su u nalazu u Stra1.lJbingu prvi put naeni zajedno. Po Arrian'l, i sam
car davao je nareenje da konjica Vfjeba i bojne Lgre koje su bile uob:a
jene kod ba'rbara, kao kod Parta, Armen ijaica, Sauromata, Kelta. Prema
tome, ove igre nisu rimskog porLjekla, one iZNiru iz nacionalll1ih obiaja
naroda pod'Vrgn'utih provi.ncija. Kako su ove bojne igre bile old kor:.sti i za
vojnu obuiku jedinica, to su ih carevi veoma podsticaJi, i Ha:drian je uveo
i neke nove varijante . Na alost, Arria,n ne spominje u kojim su pr:,likama
izvoerne ove bojne igre-!n
Bajine igre spadaju 'li prastare o.biaje mnogih naroda, a izvodile su
se u posmntnim kultnim ceremonijama. Ovu ve21U sa p().sm,rtnim kultom
odraava']'u i predstave na pa.radmoj opremi, o kojima sm o ve govorih. Osim
toga, i prvi primjeri nalaza ljemova sa maskom ne poti'u iz vod ne opreme,
nego jz grcrbova tra:kih knezo,va iz prvog vijeka n. e. A ve i u mnogo
ranijim mikenskim grobovima, zabm u grobovima u Trebenitu i Buga.rSikod
nalazimo zlatne ma,ske iz 6. v. pr. n. e."'o Maske, prema tom'2, vode p()'Tijeklo
KI ,umbach, Bayer,!sche VO:l'gesch ichtsblabter, 36/2,1971, str. 287.
Dr. V. H off i lQ e ,r, Vjesni:k hrw. a,rh. dJl'U's tva, XI , 1910-H, s.tr. 219.
45 O t ,t o
B e n d orf, An ti,ke Ges ichJt.shdme .. ., sbr. 363-364.
,& H.
K.l umb a e h, Bayeri!sche Vo l'geschieh<1Js>bli:i.titer, 36/ 2, 197,1, 287.
'7 H a r a I d
von P e t r i k o v ii t s, Tro ia,rvt und Geranasta:nz, Festschri ft fur
Rudolf Eg1ger, 1. B., K1la'genDUlnt, 1952, str. 137.

'8 H.
K JIU m b a e h, Zum Stra'Ubi'l1ger Rome.rfund , GY'mna's.j,um, 59 Jahrg.,
'~H.
1952, sk 71.
49
50
H. K l u
ID b a e h,
Gyunna;.siiUlm, 59. Jahmg., 1952, sMo 7l.
Ihildem, str. 75.
93
iz kiul,ta hero'ja. Bendorf-,j pod'v'lai iroku rasprostranjenost i znaca] upo

trebe maske, jer tad obiaj nije samo ograni.en na anJtiki svijet, niti mu
je kolijevka na Orijentu. Maske od zlata javlljaju se ve u Ninivi, u starom
Eg~p'tu, OLbiji , Feni.kij~, Kartagi, MelkisiJkiu i td. Vjerovanje u profilalktini
znaaj ma,ske joe openito i ukorijenjeno je u narodnom v'jerovanjlu, a protiv
zlih sila tiie na maski boanstva i simboli. Na pradavno por1jeklo olvih
vjerovanija Uipuuju i predstalve na etrurskoj maski od terakote iz Chi.usi::'2.
Na i'stom mjestu na obrazima gdje su na naem Ljemu smjetene biste
ra tnih boanstava, j av1:jaj1u se na etf!Ufskoj mask i dva ratnika takoe okre
nuta jedan drugom, dalkle ~sto s.1mboli boja. Bogato Ulkraena povrina
etnurske maske sa predstavama i simbolima svjedoi o istom pri'ncipu horror
vacukoji nala,zimo i na fragmenhma ljema iz Doboja.
Prema tome, noenje ovih paradnih oprema oito potie JOG iz kulta
heroja, ali je pitanje da li su te pra",tare religiozne predstave jo im.ale
nekog smisla u bojnim igrama u kojima su se opreme upotrebLjavale. To
su mogle biti ra2lne igre izvoene prilikom vojnih sveanosti i parada, vojnih
kultnih i sepullkralnih obreda:;:>' Kult Dolihena i Mitre, ulpuivao bi, ipaik,
na to da su i u vojiSci, koja ga je vrilo njegovala, jo postojale predis<tave
o jednom dnugom svijetu u koje<m se ivot nastavlja i da su ove predstave
bile u nekod vezi sa ivotom vodinih jedilnica.
Na'jzad, neto i o vremel1lu u kome se javlja ova paradna oprema.
Prvi primJerci, kao to je ve reeno, naeni su u grobovima traokih kne
zova iz 1. vijeka. Inae iz 1. vijeka potie mali broj nalaza. Veina nalaza
je iz 2. i 3. vijeka. Treem vijeiku se pripi!Suje i najbogatijli nalaz ove vrste
i,z Straubitnga.:i4 Vei,na nalaza je datirana i na osnovu okolnosti n<l!laza pa
i po nalazuma novca. Fragmenti ljema iz Doboja naeni su u principilji
ka.strurrna u sloj'u u kom joe izm~j ean materiljal iz razdobIlj a 2-4. vijek.
U kastI1l.1Jmu se nisu s.al.lJvali tragovi ruenja iponovlnog grael1j a, a nisiU
naeni ni novi epigrafski spomenici;)". Iz ranije naenih epigrafskih frag
menata znamo da je u kastrUllTIlU bila jedna auxiliarna cohorta (eta), 1je
nam se ime nije sauvalo. S'vi ovi fraglmenti sa na,bpisima su iz doba Sep
timija Severa. Na !1ijima se spominje da je kastrum obnavljan , i, sudei po
brojnim nalazima iz III vijeka, to je i doba najintenzivn~jeg cvata kastruma.
Ovom dobu na osnoIvu stilske alnalize mogu se pripisati i fragmenti ljema
iz Doboja. Po slVoj!oj finoj izradi nai fragmenti se mogu uporediti sa slinim
predmetima naj1bolj e izra:de, kao sa ploicama iz Traisma uera ,i 6 ili primj e
rima najlholje izrade iz Straubi'nga sa kOjiIma pokalJuje slinost i i u deta
ljima. T<l!ko su lica i na opremi iz Stra'Ulbinga pUIna, sa istaJk!1lutitm ustima,
ve'lilkim oima i ralVnOlJll linijom nOiSa. Bista Atene, na oklopu za glaIVu
konja (Nr. 1-5) ima egidu istog obli\ka kao i naa Atena. Sasvim je ista obrada
zmije koda izlazi sa desne strane glave nae Gorgone kao i zmidolikLh nogu
Giganta na knemi,di (Nr. 9) iz Straubinga.
U obrad i 'naih fragmenata su jo vid!lji'Ve kJlasine tendence i uticaj
hele-nistike umjetnosti, koja je osobito u 2. vijeku imala jak uticaj na rimsku
wmj-ettnost, a i na paradnim 1jemovitma se istie njen domin all1Jtn i uticaj.
Na naim fra.glmel1ltima li'kovi olU jo harmonini i propCircionallni , forme
B e n d orf O., MItiIke Gesichrbshe1me ... , str. 364.
I.bidem, stn:. 340, T. XII, 1.
53 H.
Klumbach-Kelim, Munchner Beitrage ZJUJr Vor- und
geschichte, 1975, str. 13 .i A . R a d 'u l e's c u, Daeia VII, 1963, 358 i,td.
54 H.
Klum!baeh-Keilm, op. cit., str. 13.
55 K a r l
P a t s ch , GlaJsnik Zem. mu,zeja IX, 1897, sM. 532-4.
5a F. D r e x e l, Strena BuJliciia'na, Zag,reb, 1924, 69, sl. ll , 12.
Ot
52
F'riih
IRMA (:REMOSNIK
94
jasne i prirocLne. Plfo.fil Minerve je grki, sa vehbm oima' i naglaenim

ustima i bradom. Sve to urpu6ude na kla'sine tendence 2. vijeka. Jedino je
,neto sti'lizovano prilkazan prednji dio perjanice ljema i egida, to smo ve
napomenuli, a na kojima su plastimi prilkazi zamijenjeni lineainnim. U tome
se ve osjeaju nova stremljenja 3. vijeka ka ornameilltalnom. Preciznije
se, paik, mOgJu datirati nai fragmenti po pri,kazu zjenice Minerve. Zjenica
je viso'ko podigmuta do: is.pod gornjeg onog kapka kao na, portretima doba
Severa, s kraja 2. vijeka i poetka 3. vijeka , Sli~no je prikazana i zje,n ica
Minerve na umbu iz Miltenberga;';' , iji je lik, meutiJm, dat dos1a nepro
porcionalno" i zaostaje po finoi obrade za naim, te se i datira u kasnLji
3. vijelk. No zalkJjlUujemo, po jo jaik~m klasinim tendencijama obrade, da
fragmeDlti iz Do'boja spadaju jo u kraj 2. ili sami poetak 3. vij.e/ka, dakle
u poetak vlade Severa. Prema tome je i nastao u doba naJjin.tenzivnijeg
ivota kastruma uDobojlU.
Iz grupe na1aza paradne opreme otkrivEme na naoj teritoriji dva se
nalaze u Nalrodnom muzej'll u Beogradu C,8, a to su maska paradnog ljema
iz Smedereva i Kostolca. One se po tipu razli-kuju od naih fragmenata, jer
spadaju u ljemove u ob1ikfu OVfjeje glave, bez otvora za vizir. Datirani
su u 2. vijek. Ni po sti l slk oj obradi, one ne pruaju neke a'nalogije naim
fragmentima.
Od bojne opreme sa nae teritorije spomenuli smo ve sline prikaze
Minerve na ploici iz Hruice i prikaz Minerve i Marsa na ljemu iz sje
verne Basne. Nalaza, prema tome, na naoj teritoriji iz ove grupe ima mall o
i potiu iz raznih perLoda , ta,ko da se o nekom centru za izradu ovih pred
meta na naoj' teritoriji za sada ne moe raspravljati, iako ima elemenata
po kojima se moe suditi da je i na naoj teri<toriji bilo centara tore;uti.lke
umjetnosti:i9, u kojima su moda i putujui majistori, kako pre:tpos,t a,vJja
H. Klumbach GO , izraivali ove predmete.
Ovaj nalaz zasada je jedinstven na naoj teritor~ji i potpuno se ukla[la
u gf'l.LpU nalaza paradne opreme. to se tie problema koj'i su vezani za ave
nalaze, a i danas nisu potp'uno rijeen i, nalaz nae paraiCIne opreme jasno
pokazlUje da je ona pripadala konjici auxiliarnih trupa, a i inae u mno
gome potvru,je i dnuge pretpostavike u vezi sa rjeavanjem problema koje
postavlja ova gnupa nalaza.
H. K l'um b a c h, Bayerische Vorgeschichtsbla-tter, 25, 1960, st'r. 125, T. 8.

Dr Miodrag Grbi, Dve rilms:ke bronza ne ma;s\ke, Sta,rina,r, 3-4, Beo
g1r3Jd 1955, s,tr. 199, sl. 3 i 6.
.
.op. Pe,tru, Situ-la, 14 / 15, 1974, str. 236-7.
GO Prof. H. K!umbachu se na ovom mjes-im posebno zahvaJ1jJu'jem 11a pos1anim
sepaJra1Jima, koji su mi hili nedostupni, kao i na sliokama !jema nz Rodeza.
57
58
95
TEILE DES GESICHTSHELMES AUS DEM CASTRUM BEI DOBOJ
ZUSAMMENFASSUNG
Vom Gesichtshelm aus Doboj sind nur fragmenta re Teile erhalten. Sie wurden
in der Principi a des romischen Castrums bei Doboj (Bosnien) gefunden. Auf dem
linken erhaltenen Gesichtsteil ist die Biste der Atene auf dem rechten des Mars die
zueinander gekehrt sind. Vor den Bisten ist ein Schild, die ganze FHiche hinter der
Biste nimmt die DarsteJlung der Haare ein.
Die einzige Analogie wo Mars und Atene auf der Militarri.istung zusammen
erscheinen bieten die PanzerbeschHige aus Manching2. Die Agide unserer Atene zeigt
Ahnlichkeit mit der Darstellung am Umbo aus Kopenhagen" und dem Panzerbe
schlag aus Hruice'. Der gleiche Typus des Helmes von Atene und Mars erscheint
auf der Panzerrustung aus Eining5.
Die Meduse auf dem Kinn unseres Gesichtshelmes befindet sich auf dem Kinn
des Paradehelmes aus Heddernheim 6. Siie erscheint auch auf anderen Helmen, denje
nigen aus Nikopolj7, StuttgartB und Ostrovo. Fur den unnaturl'ich verlangten Kopf der
Schlangen unseres Medusenkopfes finden wir Analogien auf dem HeIm aus Thor
berg ". Au<.:h auf anderen Helmen sind die Schlangen unnati.irlJich dargestelIt wie auf
dem Heim ,1\\S Ostm\"o, Heddernheim 11 und Ribchester '2 .
Die vielen Analogien zeigen dass sich auch die Teile unseres Gesichtshelmes
in die bisherigen Funde einordnen lassen, und mit seinen reichen Verzierungen die
die ganze Flache bedecken, den gleichen Horror vacui zeigen wie auch die meisten
der Helme.
Die Gesichtsteile unseres Helmes gehoren dem Typus der zweitei!igen Helme
an, die einen Gesichtsausschnitt haben , in den man eine Visier befastigen konnte,
wie die Helme aus Rodez'" Heddernheim'6, Wildberg 7, Worthingl8, Ostrovl 9 , Pfron
dorf 20 usw. Diese Gruppe von Helmen kann man in eine westliche und eine ost
liche Art einteilen. Die erste ist unter dem Einfluss der griechisch-romischen Kunst,
die zweite unter dem Einfluss des Orijents (Vorderasiens). Unser HeIm gehort der
ersten Zahlreichstem Art an die zweite ist weniger vertreten 22 , 23, 2'. Unser Typus
des Helmes mit dem Visier soU aus dem ReiterheIm mit Backenklappen entstanden
sein und gehort, wie auch der Heim aus Rodez 2 ; dem Stand der Entwicklung an,
als sich der ornamentale Schmuck noch nicht dem Organismus des Gesichtes unter
geordnet hat. Dieser Schmuck besteht aus apothropeischen Figuren, aber auch den
VorsteUungen vom Leben auf der anderen Welt 39 .
Da die meisten Funde dieser Paraderustungen aus den Castrumen am Limes
an der Donau kommen, ist es klar dass sie den Militarpersonnen angehoren. Die
Funde zeigen Ahnlichkeiten mit einander, aber man fand noch nicht zwei gleiche
Gegenstande, daher scheint kein eigentliches Zentrum dieser Produktion bestan
den zu haben. Am wahrscheinlichsten ist die Vermutung H. Klumbachs dass diese
Ri.istungen am Ort nach den Wunschen der Kaufer gearbeitet wllrden von Kunstlern
die die Castrume bereisten.
Diese Rustungen haben die Rliter der Auxiliartruppen oder auch der Legio
nen getragen 46 , scheinbar wahrend der Kriegsspiele die bei den Kult- oder Toten
kultzeremonien ausgefi.ihrt wurden 5 :l. Das tragen der Gesichtsmaske gehort schon
den alten Heroenkult an 50 - 51 Sie hat prophilaktischen Karakter den auch die Dar
stellungen auf den Gesichtshelmen unterstreichen.
Die meisten Funde gehoren dem 2. und 3. Jahrhundert an. Unser Heim kan den
3. Jahrh. angehoren, wie auch der Schatz von Straubing53 der mehrere Analogien
mit unserem Funde zeigt.
In der Bearbeitung unseres Gesichtshelmes sind noch die klassischen Tenden
zen und der Einfluss der hellenistischen Kunst sichtbar. Die F,iguren sind naturali
stisch, klar und plastisch geformt, das ProJli! ist von griechischen Typus . Die neuen
Tendenzen des 3. Jahrh. finden wir in der Stilisierung und linearen Bearbeitung del'
Agide und des Federbllsches des Helmes. Der nach oben gewandte Blick ist auch eine
Charakteris1:iik des Ende des 2. und Anfang des 3. Jahrh. der Zeit des intens.ivsten
Lebens des Castrums. Da unser Fund bisher einmalig auf unserer Territorium ist,
kann man i.iber seine Herkunft nichts naheres sagen.
Unser Fund bestattigt also auch dass die Paraderustungen den Auxiliar
truppen angehorten, und g'ibt anderseits auch neue Angaben zur Losung der Pro
bleme die in Zusammenhang mit den Funden der Paraderi.istungen sind.
ENVER
IMAMOVI
NOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA
IZ BOSNE
PrUi,kom skoranjih istraivakih radova. lU I'UJda'r-skam rejbn:u sjevero

zapadne Bosne, u dolini rij!eke J.apre n.edale1<to od B:o.sanskOlg N ovog, melU
brojnim nala,zirrl1'a sVallmjla,kih predmeta rimske kulture naena su i dva mala
bronza'n'a bpia koja pre-dsbaV'lja.jru boanske likove. Jedan o.d njlih je bog
Prijap, a drugi Venera. Predimeti "su na e'l1 i na lakali1Jetu MaJld>anite, u
blLzini sela MaslO'vare i BJ>agajI Rije .je o vf>lo poznatom ;rimskom lo,kalitetu,
jer su se tu nalazili ,krUJpnl rwdarski i metalurki pogoni (kioru)olv i, talionice,
kovanicE- , rz..::Jionice, i td.), 'a u neposrednoj blizini tih pogorna nalaz:,lo se
rudarsko naseljle. 2
Ovi tk'uiltni predmet i nae.ni su 'u j.edrruolm izdvojenom r'Uevnom objektu,
lia ,koji se IUsta'nocvilo~, na osnoVi naknadnih radoV'a, da je tu, ustvari, bilo
pa,ganslw sv.etite. Nalazilo se na samom rubu tamonjeg rwdarSlkog kom
pleksa, .smjeteno na 'pro13to.ru izmeu rijeke i gl'avne ceste. Do sve;j;jta je
vodio pOIpilotan put irok 0,80 m , 1ji su oS'baci otkriveni u duini .o d dva
deseta'k metara. Naime, s o,bje stmme !toga plllta, zapravo dnomosa , bil i su
poredaini bmjni rmvenici. Neki od njih su :oc11kriveni Ln situ, meu kojima
je znatan broj ane'pigraJ'skih. TlU joe i<sk'o.pa-na i ara pC(sveena blogu Do.l ihenu
i K asto r:u, 'a meu Em rtvenicima naena su i ova dV'a ki-pia. Na alost,
radnic i su ih iskOlp-ali ne'ko-l1'trolir'ano, te nam nisu poznate popratne pojave
vez:ane za talj nal'3z. 3
BUlooi da je a.bj1elkalt bio do temelja r'awren, bilo bi nam teko rei
o !Jome ka.ko jie svetite ilZgledal'o u svo.je vrijeme. Bez sumnje , bilo je po
dignuto da'Vno., tj. u ~sto vrijeme \kada je O'SnOVlano ovdanje rimSIko naselje,
odnOisno l.kIada jie poeli a rudarska djelatnost, a to je bilo ve z'a prvih careva.
So:bzirom dia je rije \) jednom privrednom naselj.'u, da su tu ivJeli b roja1. i
inovnici, raznorodni ra,dmici, robovi itd., mog,lo. bi se p,r 'etp!ostav'iti dIa je
dotino sve<tite imalo reprezentativn iji izgled, o. emu bi moda govorili i
ostaci poplCtanog dromos'a. K CllSn ije, u vr!ljeme kada 'j-e kr6anstvio izbilo u
prvi plan, ovaj paga'ns:ki ubjekat je vjerojoartno poeo sve vie propa,dati dOlk
L Dotine predrrnete je te1
k suma,rno spomen-uo u r o B a 1S '1 e r II svome
i21ll\iei:ltaj'll o i-s.t,ra.ivan:j ;ma na teme -te.r,enu, Rilffi:.':ll,;i -m eta'llu'r!'iki pogoln i .na,seilje u
doli'nli Jap:re, GJa;~,nj.k Zema.IJlSko.g Mu.zeja 6u dall(jem te'.l<!sDu GZM) n. s. XXX/XXXI,
Sa,rajeve, 1977, 121-216.
2 O tome: E.
P a a l i , Antika na,seLja i kl}mun.i:ka'eije u Bo.sni i Heree
go,v ini, Sa-raje'.Oo, 1960, 91 i d.; Do.l i'na J31pre - nuldan'lki i metaJ'UJrlk i an ,tiki centri
(sa urom Ba,s,jerom), Arheoloki preg-led, Beo~3Jd , 1962, p. 217- 221; ,u r o
B a os j e r, o. e.
:\ 'll r o B a ,s l e r, o. C., 156 i d.
7 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
98
ENVER IMAMOVIC
na koonou ,nij'e bi'o sasvim razoren, ikao i cij'.elo naselje ~a svim l'udaMkim
postroj<en}Lma, do ega je dol'o lU vrijeme proVIale barbara.
1. PRIJAP
1'0 je maJi kipi sal'j,veJl :ad pune bronze, visok svega 6,5 am. Boanstvo
je ,priik,azano u stojeem stavu, s lijevom nogom m a.l o! izbaenom naprijed.
Glcwa pri'kawj, starijeg IlTlfUskarc<a (ko,ji je obuen u ,dugi ogrta i ima kuku
ljicu preko gl/ave. Rukama je pod'ig<lJO ha'l jinu da bi p!O'ka"Zlao nadignu ti ud ,
U skupljenom ogrtau dri pregrt raznih plod-OVla. Na rubo,vima s'kru1Ja PiO
jedaln plosnati precLme<t 'lIIkraeJl je urezanim kriem. Mogue da je rij 'e o
obrednim pogaama.
Gt<l!V1a, zapravo lice dosta Ij,e dabro 'obraeno. JIO se nazil."lUl kJ{):Vre
brade, kose iznad ela, te urezi oij.u, 'ob!1va 1 wsta. I drugi detalj~ su mar
Ij iN O :obraen'i, to se osobito lijepo vidi 'll pr~ka'ziV'anjlu odj'ee. P,o tome se
moe zaklj<ui ti da je ovaj ' 'kipi' rad pozna,hj e radi'onice kod'a jie za uzor
1mrala neku klasinu rpredstavu ovog boanstva (sl. l).
Sl. 1.
99
NOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA IZ BOSNE
Nalazi kOlj i potvruju kwH boga Prijapa u ovom dijelu B06ne ima
puno obianjenje. Po:disje.timo se da je IOVO bio nudarski Ikrad i napu:en broj
nom radnom SInaglom s:k1upJjenom \Sa svih strana IrUmS'ke d.r~lJV"e. Da!k.'akn,
meu njliuna nije blilo idlejlne jednolinoISti, Ne su se ,klanj'ali f'aznim, na,j'.ee
svojliun naeiionainim bo'alJ1,stvllma. S ilstog podruj'a su ve raniIje p;o!1;vreni
nal,azi brojnih sira.nih ikU'ltova ka.o to i'e k1ult baga Dolihena, Kastom, Jupi
tera, Terra Malter, V'enere i,td.. a 'Ovaj' nalaz soada potvrlUJe da jie biJk)
tovalaca i kulta b'oga Priti\<lipa. S ob-mrom da j,e to tMo b'O!ansbv'o iJrokih
narodn'ilh masa., viid'iJmo da je u onom konglomeratu brojne radne snage koda
je trumo borav,jlla bi.lo i tJov,atelja boga Prijapa. Uz to, Prijap je sa svojim
prel'o:g ahvilma bio UJsko v'ezan za djelatnost rudaI1a. In a.e , to jie boanstvo
raa!1Jja i obnavljamj,a sveui<'l.Fpne ;prirode il JLvQt1a, bog plod'nos~, a lU OVOIlTI
sluajIU' z<emljina u<troiYa je za ruuare opi pojam Ite p]ocLnoffi'i , j'er iz noe
'
vade l'wdu. 4 Priljap, pak, svo/jim ,w vijek nad'ignUJtiJm udom olimna bakoer
tu plodnost, te lr1'i'je ni oooo da su mu se ruda.ri, klanjali, ka'o i bogrlQ1j~ Terra
Mater, !ko'ja urpraIVo oliwje zemljinu UJtrobu, pa j'e i ona u us,k oj, ve.ziJ sa
rudarskom dj'eltaUnoiU. Iz to,g a l'azl'oga na ovom rudarskom podruj/u nal'o
se deseJtak spomeniika kulta ove bo.gLnje."
Na, Pridap itde u ped uobilaall1ih predstava koj'e su nam dohro potlnate
sa raznih strana sviljoeta. U tome pogledu klas~an pniJmjier pf1u,a j u heleni
sti.'ke, i, to p['ije svega egiilpalDs:ke preidstave ikoje Prij a'pa prilka'oujru na uolbi
afen nain: ima debelo i smije~,no lice, velik, esto kriJv nos, s uv~'jek podtig
iliurtJom haHjliln.om ka.ko b ii se vi:cljo nj'eg{)'\! nadilgnutil uu . Rub kOlSe je esto
ukraen brl'janov':lm vijencem. Mnago rjee su predstave koje ga prilkazuj<u
sasvim gO'l a. 6 Ta'ka,v jedan prtillTIi.ier ,1mamo iz Kladava 7 , doik je daleiko bolj~
izrade jedan kipi iste predstave iz Na;pulja S Na talkvLm predlstavama Pri.jlap
je ohino prick,azan ka'o golOibrad i mladk.
Na podruju nae zem1je nije se nalo mrlOgo spomeni,ka koji pr6.(kaz.uju
iJIi ep:lgrafski spomilllju ovo boansbvo. SpomenUJt emo samo neke od njjh.
Tako je, npr., iz Salone poznalt'a samI(} jedna epigrafska p'osveta, kojru j'e
po:digla neka Se:mpnonij-a Urza,9 Iz S:iska oe pC/zmata jiedna fhguralna pred
sta.va, koja se od na<eg nalaz'a ra,zli:kUJje po tome to je ovdj'e Prijap u
gonnjem djdellru ,t!iljela gol O Po tome se ovaj nalaz usko vee za spomenutu
predstavu P.rijapa ie Kladova i' NapUJlja.
J'edan drugi filguraln i nalaz Prijiaipa tiz Siska je izuzetaIll pD mnogo
emu Il Naime, on po SNemu odu:dara od uob'iJajeni.h pred6tava ovog boan
stva. Tu j'e Prijap prilkazan ikao djea,i odj:even u j on sk i hlirton , preiko kOljeg
je prebaen plat. U ispruenoj l11jeIVoj ruci! dri au , a u sputenoj desnici
nekli: predmet na kojem se V'idi drlka. Ovo je illla.e 'rjea predstava koja
~ E. P a :dbe n j, Elndolapedia deH'a,r~.e a,nrtjca, 'Vol. VI, 466-467;
P. G rU
m a J, Rims.k a oilviilizaojda, Beog:r aJ.d , 1968, 243,
, O tilm lJ1ailazilma: D. S e r g e j e v 's-k i, GZM, n. s. XliI (1957) , p. IlO i d.;
GZM, 'n.:s. XVIE (1,9,63) , p. 89 i d.; E . Imam.ovj,, AmtLkio k!U11tmJi i vOitivni
'spornenioi na podnu:jlu Bo:s n ei HercegoIvine, SaraJjeva, 1977, p. 185-188 il 418--426.
fl E.
P a;r.jl,b en j, o. e.; Ro .s ehe r, nl, 1902-1907, e. 2967, s. v.; H. Her
,t e r, De Eri'apo, Giesen, 193,2; H ,e:r lt e 'r, u PWIRE, Xx,I'I, 1952, e. l!H 4 ss. s. V.
7 J. B r un m i d, Vljesniik RnvaJt!s:kog AacheoJo'1kog Dl'w!lva (lU daJ(jem tekstu
VHA), n. ,s . XIU, 1913. i' 1914, br. 57, p. 231.
a E . P a' r i b e 'n i, o. e., p. 467.

CIL, III, 8683; R. M a rd C, A,nltjk.i kUllitovi u na'oj
zem~ji,
Be:og,rad , 1933,
p. 44.
10
II
7*
J.
J.
B ru,n m il d, VHAD, n. s. VII, 1903/4, br. 50, p. 2>37.

B r'll n ID i d, VHAD, n. s. XIITI, 19/W. i 1914, br. 58, p. 231.
ENVER IMAMO VIC
100
se susree u iko<lwgrafij'i ovog haanstva i. 'kako se vi.di, nema nita zajed

niko s naim nalazorrn.
Od preidsta,v a ovog bo a nstva iz nae zemlje koje se mogu dovesti u
12
ve2JU s naim Inalazom spomentUlt emo jo j edan nalaz Uz Siilska.
Ovo~ puta
to je reljefna ploa n a koj'oj je Prij'ap pr ilkazam na isti, nalin k '1.0. to ga
pr ikazUtj'e naki.j)i,. I tu je bOlg s p od ignutOlill ha lj'~nom ispo:d koje stri na
dignut ud. Meutim. dOik je na !kipi obuen u plat s lkulk'Ulij l~CQlm preba
enom p r s ka gla.ve, ovdje je bog go 'u gornjem di.jeLu ti jela. Prema tome.
n,ij'edan Old nav edenih pri.mj r a .ka ne adgtovara u po.tpunOiSti naem nalazu
jer su podudarno:sti samo djeli.mjooe.
Nala,z ON'Og spomen-ilka. Ikojli potvruje .pri.sutnost loo.!ba boga Prijapa na
ovom podruJIu, ima iilz ulZetnu vrijednos t za .ra.zmatranje opih kultn ih prili'ka
u IrMs.koj Balsni i HercegoV1Lni, 'sastavnom diJjelu neka'danje rimske prCJ'
vi'nc ije Dalmaoi~e . Prije svega, vano,st ovog Inal'a~a jie u tom e to je ovo
prva pCltvrda Ik,ulta boga Pr~japa na ovoane ,podruji u. Na taj nain je pro
iren pa,nteon istonih , o'd'n osno grokih boanstava iji su kuHovi pot vreni
na ovo.me prostoru .
2. VENERA
Na ,istome mjestu na:en je li spomenik bog inje Venere. T o je ta''ko er

sasV'itm mal i ki,p. visolk svega 7,3 cm. od pune liIvene bronze. Bo'ginja je naga ,
desnom rW!<Oim prelkrilva daj/ke, a lijevom sti dno mJe,s to. Kosa jo j j e bujna
i uredno sloena . Iznad ela .s u uvojci, iji 'kraljevi padaju na ramSI~la . Ostata.k
kose je spletan u u,vojke Ikoji su skupljeni. na tjemenu i 'v ezanii vrpco'm .
U cjelini, kipi predstavlja 'vnl:o hjepu izradu. TujeJo je dato skladno.
obline su lij'epo naglaene, pri, emu je posveena osobita panja obradi ,le a.
Glava je maLo zabaena na desnu stranu. J o j'e lij:epo S3.DUVana n~ljefnost
lica , na kojem se primjeuju ureZJi oiju. nosa , usta i olbrva. Oteene su
j edino noge, kojiima su potpuno o.dbijena stopala. Od ukra,sa bOgJinja ima
samo narUtikvilQu na desnoj inuci. S obvirom na nain ,na koj:i 'j'e bogiinja pri
k azan a , jasno je da pred sobom ima;mo poznatu p l'ed.sta.v u Venere pudike
(sl. 2).
Kako i ovaj na.laz potjee iz i.st!og rUldarskJog naselja, za njega vae isti
n avodi k oj'e smo napr-ijed iznnj'eli za ,k'i;p boga Priljapa . Druk'le, meu aro
li'kim sastavom stanoovn'itva ()Ivog fiwdarSkog naseljoa bilo je i onih .koji su
buli poklonrici o.V'od enskog boanstva. Njezini tovatelj'i su mogli b iti kako
e,n e tako limuIkarei.
Od brojn ih Ve nerinih kipova lili ,reljef a naenih na podruju nae
zemlje izdvoj:it emo sa-mo one koji se mo:gu doy;esti u bi'lo ka;kvu vezu
s 'naim nalazom. Takva jedna Venera ,pUidtika naena je u Bi,zovcu. kod
OsijekaJ 3 Jedna je pozna,ta iz Si.sk'a i ona s e razlilkJuje od nae samo po
poloa ju desne ru(ke , 'j er ,njom. umjesto da pokriva .do)lke, dr~ jabulku. Venera
jz upri!je u Srbiji umjesto jabuJke, pak. dri ogledalo, to inae predstavlja
najuobiajenirj l u predstavu ove 'boginjie14
Zajedn~ko
kod veine o:va'kvih Venera jeste obli>k fri,z ure. Kosa je

uree'na d'i'jademo'ill. Na tjemenu je skUipljena i vezana vrpcom 1ijj
kraj'e vi p.a daj:u na vrat. Ovakva friozura je bi'la uobiajena u drugoj polovici
obi.no
J . B ,r lUnmid . VRAD, n.s . VII, 1903/4 . br. 127, p. 69.
J. B r u n m i d, VRAD. n. s. XIII, 1913. i 1914, br. 16. p. 214-215.
J.I Lj .
Z o 't o v i' . 'Pri .riil11!Ske bro:nzalne staibuete. Sta,riin ar, N. S. knj . XII
(1961). p. 133.
12
IS
'lOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA IZ BOSNE
101
III i prvoj polovi'ci IV stoljea , to omogu;ava za poblii:e datiranje Venerinih

nalaza oviih ooebllljlnostLl::;
Wj,povi Venere s j~abukom S'U dosta esh nalazi u svim rimskim pro
vincijama. OV3Jkve predstave SIU uobiajene j,o iz helenistikog razdoblja.
U naoj zemlj,i je nad'en veliiki broj ovak,vih Venera, kaJo, iJ1Jpr., l i Nil9u 16 ,
Zaklopa&,l7, Da,banioi, 'kod Srba, IS itd. Ovaj tip Venere je bio osobito omi
ljen 'u sjeveroist()lnim provincidama Rim&lwg CaI'stva 1D
Sl. 2.
15 D a r e m b e Ir g
s. v. CoeDoma.
ma~nes,
lG
17
et
D:'ot:c([[na i,re des alnliqru,i,te>s g,reeques et ro
N . Vul j, , Spome!1l; k SAN, XCVIII (1941-1948), p . 117, br. 257.

M. GlI' b ~ , Venera lz Za1k:!Q1l3e , Sta:ri.n3lr, Ul seri,ja, k>nli. V (1928-1930),
p. 181, T. XXXV.
JG J.
B r 'u n .m i d,
19
S a g l i o,
Lj.
Zotovi,
VHAD. n: s. XIII, 1913.
o. e., p. 135.
1914 . p. 216, br. 19.
ENVER IMAMO VIC
102
Od Ikla,sinih .pTedstruva Ven'e re 1kJoje se .mogu dovesti u v'ezu s naim

na}a,zom u,vena je KapitoliJj'ska Venera 20 , zatiJm ALr10diJta Landolina 2 1 , itd.
S obzirOlffi na 'k,vaJ~itet izrade nae Venere, moemo pretpostavli.ti da jie ilZra
ena lupravo po jednom od klasi'llih U1Jora, kalk!va je bila, npr., spomenuta
Kapitollijiska Venera .
Do sada su biUa poznata ebiri spomenika 10V bog.inje maena u Bosn i
i Hercegovi:ni. Tri od Injlih su takoder k~pii, etvrti je relj'efna ploa na
kojoj je 'prikazan bogi'njin JiJk, a potjee iJz okolice Konjica . Jedan kipi P?
tj 'ee 'iJZ Cmo.g LUlga,kod Bos1l'nskog Grahlo va, d!1ugi je naen u Mogorj'elu,
kod Capljine 'li H e rcegoV1ini, a za treaL se ne ;ma na .kojem \j;e mjestJu maden .22
Ovim najnovilj um .nalazOlffi broj potvrda Venerinog Ikulta na ovom pooruj'U
popeo se 'u1kupno na pet, to :predstaV1lja znatnu b!1Qjku na osnovIi kojie se
moe odreenije govoriti o rasprastranjenostil kulta ove boginje u Basni i
Hercegovini.
Oba nalaz a o Iko'i!iJma je ovdje !1ij e predstavljaju znrutan doprinIOs za
d!whovne 'kulture stan(wnika rimske Bosne i HerceIgOIVine. S OIbzi
rom da suoba .ova spomeniLka naena u rudarskom kraju, njihova pojava
ima poseban znaaj- jer ,nam slikov'ito ,govori o kultnoj opredijelj'enooti sta
novnika tog !1L1idarskog naselj;a. U onim 'kraj'eviJma g.dje je bio jed'nol'iian
nacionalni sastav stanovn ~sbva 'susreau se .pobvrde srumo odreenih kultOIVa,
dok O'I1dje gd'j e je ",ladaUo .kuHno arenibo, Ikakav j.e sluaj sa pf7ivreooim
srediti.ma,potvlreni: su vienaeiona~n'iJ killi tov i raznih i mnogobrojnih boan
stava. Ovaj najnoviji nalaz P djapa i Venere upravopO\tvruje {aj' navod,
te stoga.. ima znaaj ne samo za iZ'liavanjeduhovlne ,kulture ovog podruja
ve i za ir,i prist7uJp istraivanjiu kullture stal1JoV'n:ibva ovog d'iJjela rknske
provinciije Dalmacije.
i~ua' vanj e
T . E. A r j a.s, L'alrte dalla Grecla, Torill1o, 1967, p. 839, ffi.g . 1023~

T. E. All' ,i a s, o. c., p. 844, ng. 1032.
2! O svim .tiJm .nal1a;z:iana : E.
I an a m o v i , o. e., p . 15~ --<157 , 215---216, 392
395, 430-431.
20
21
NOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA IZ BOSNE
103
NOUVELLE TROUVAILLES DE MONUMENTS DE CULTES
ANTIQUES EN BOSNIE
R:E:SUM:E:
A l'occasion des fouilles archeologiques recentes dans la vallee de la riviere
Ja?~a, pas l~in de Bosanski Novi, ont ete decouvertes deux trouvailles qui ont com
plete consIderablement notre connaissance sur la culture materielle de la Bosnie

romaine. Il s'agit de deux petites figures en bronze. L'une presente le dieu Priape
et la deux-ieme la deesse Venus. Elles sont de petites dimensions: la premiere est
haute en tout 6,5 cm, et la deuxieme 7,3 cm. Ces deux trouvai!les ont ete decouvertes
sur la localite roma[ne bien connue, se trouvant non loin des vUlages Moslo
vare et Blagaj. Les grands gisements mineraux y s'etaient trouves dans lesquels a
ete fouille et remanie le minerai de fer. Une agglomeration miniere plus grande y a
ete situe, dont les rests sont decouverts en grande mesure lors des recherches
effectuees jusqu'a present.
Ces deux f,jgures ont ete decouvertes hors du complexe d'agglomeration, sur le
terrain qui s' est trouve entre la Iiiviere et la voi e principale. On peut conclure, sur
la base des restes trouves, que c'etait un lieu sacre pagan. Jusq'au ce heu sacre a
mene un dromos pave et de deux cotes ont ete alignes les autels de sacrifices, dont
certains ont ete decouverts in situ. Une perruche y a ete decouverte, dediee aux Dieux
Dolichen et Castor. Parmi ces autels de sacrifices ont ete decouvertes aussi ces deux
figures, sur la base desquelles on peut conclure que le culte de ces deux diVJinites
y a ete pratique, c'est-a-dire le culte du dieu Priape et de la deesse Venus.
Priape est presente dans son attitude conn ue. C'est un homme plus age,
habille en manteau qu'.j] avait leve par les mains pour montrer son membre viri!
dresse. Dans le sein retreci quelques fruits et sur les bords les objets arrondis avec
la croix incisee. Il est possible qu'!iJ s'agit des tourteaux rituels. Alors, c'est une
presentation figurale habituelIe de cette divinite, qu'on trouve aussi dans les autres
regions de notre pays, surtout dans les autres provinces.
La deesse Venus est presentee comme une fille nue qui cache par la main
gauche le lieu honteux, et par la ma'in droite les seins. C'est le type connu de la
soi-disante Venus timide, dont les presentations sont tres frequentes a notre pays.
Parmi les presentation classiques de ce type le plus proche a notre trouvaille est
le statu de la celebre Venus de Capitol. Ayant en vue que notre petite figure est
tres bien fabriquee, avec tous les details et avec le corps harmonieux, on peut con
clure qu'eUe est fabriquee ,a l'exemple d'une presentation clas~,ique plus connue.
Ce sont, alors, de tres importantes trouvailles parce qu'elles completent notre
idee sur les cultes antiques en Bosnie et Herzegovine romaine. Par rapport a ce
fait, la trouvaille de la figure de Priape est encore plus importante, parce que c'est
la premiere figure de cette divinite, decouverte dans ces regions. En meme temps,
c'est une preuve que le culte du dieu Priape a ete present a cote des autres cultes
etrangers en Bosnie et Herzegovine romaine. Ces adherents ont ete certainement
mineurs, etant donne que cette figure a ete decouverte dans une colonie miniere.
IVO BOJANOVSKI
KASNOANTI(:KI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA NA SANI

Dolina rLjeke Sane, od njenog ilzvor~ta, kod Pecke, pa do wa Sanice
i nizvodno, bila je i u a.nm<ko doba relativno dobro naselj'ena. Iako su se
ostaci ri:ms'kiih naselja nali samo na desetak mj.esta, to ne ilustri,ra rewlno
stanje naseljenosti" ne-gla samo indicira j!edm:u drugu poja,vu, relevantnu za
i'zuavanje ovoga prostora, a to je ,da su i nd igena n3lselja bila graena od
drveta pa lim se zame,a trag, Tek e se Lli rilmsko doba ti- ravnici uz rijeku
Sanu razviti naselja ili pojedine vi]\e (villae rusticae) , zidane old kamena ili
opeke u malteru, a pokrivene crijepom (tegulae, imbrices). Meutim, u 8U1mo
vlDom i gOrQvMolJTI .podru,ju s abj:e strane rijeke i dalje se ivjlelo u drvenim
bajtama .koje misu ostavile alrheolo.kih tragava, Ova tradlicija drvene arhi
tekture zadrala se sve do na,ih dana.
Preko ovOlg p()dpu'ja su vodile dv,ij.e znaaj'ne riJmrgke komUJn Hkacij'e.
Jedna je prolazila zapadnim di'jelom kljukog ,podruja: silazfi.!a je s Petro
vakog polj.a (posljednji, milj,okae se na.lazi u Gornjoj Priisjec:i) , te vodila niza
Sanu prema S:,sku: (S i s c i a), To je odsjek rimske ceste KiJsrtanje (Burnum)
- Knin (Ninia ?) - dolina Unca - Petrovako polje - dolina Sane, lU kojo,j
s u se nalazila veruka rudii ta eljezne rUJde. Cesta j,e bila zavrena u vrijeme
cara Klaudija, ak,o 48, g, n. el Dru.ga magiistraIna sa.obraa.jni<ea, zavre<na
jo 16/17, g. n , e., prolazida je j,stonim dli.j,elom podruja: dolazila je s Gla
mokog polja' (pos1jednji miljokazi ,kod Jasenov,ih PotOIka) i povezivala centar
provincije Salonu s Panonij-om, preko Serviicija (Iti'n. AnJt.)2, Po slOlnom mi~
ljenju slvih istraJi,vaa, lU dananjoj Pec'koj se nalazila S a r n a rl e, pUltna
sta,nica na ovoj cesti3. Obje ove kCJlIDuni,kacije bi,le su povezane tramsver
zalnim putom vicinalnog kall'aktera: Sanica - Klju - Rilbnilk - Slatina Medna, od ,kojeg su .se opet odvajaH lokalni putoIvi prema Sitnici, Velagi
6ima, Sanic i, Vr:blj,a'nima Hd, S vfcmenOlm su se uz n3lvedene komUJnilk.acije
razvi,la manja i.! i 'Vea antika naselja.
Jedno 'od :maajnijih naselja bi.I,o je ono na Gr o.rnJil ama' u Vel e e v 'll,
uz desnu obal,u Sane. Swde i po rimskom graev i nskom materijalu (z ido,vl,
obraeni i neobrae.ni kamen, mal ter, ulomci apeka i cr ij epa, troska itd.),
naselje se prostilra,lo na povr:in,i O'd oko petnaest hekitara, Ovdje se povrinski
1 I.
BIO ,j a n o v s tk i, Dolabehn si-stam ce,Slta u Timskoj -proviJ!1cidi Da:lllnaciji
nastav-kiu iSkJraeno Dcllabel in silStem), Akad.emi'ja 'nauka i ulrrxietnos'ti, Bosne i
Herceg.OIVine, Djela, ,konj. XLVU, Cent3lr za ba~\kaJnol'o,i~ka ispiiti!Vanda, k<nlj. 2, Sacr-a
(lU
liervo, 1974, str. 203-220.

2 Dolabelin sistem, str. 41-90. Kroz dananju zapadnu Bosnu proao je
jo 118. g, pr. n, e. konzul LUCije Cecilije Metel s vojskom, na putu iz Segestike
u Salonu (App. III. 111), to znai da je ovim podrujem vodio jedan prastari put.
3 fb idem. Istr. 74-78.
Usp, i Tabelan'ni pregled Topo.grafija rimSIke ceste
Sa-lo,na - SElrvi'Di1llitn, S'br. 48,
IVO BOJANOVSKI
106
i danas vude brojne, vee

m aJnu e, gomDle (gromile ) od graevinskog ma~
terijala. Na alost, naselje u Vele:eVlu nilje i'straeno kao ni utvrenje na
sUiSjednoj Durmievici (ik. 383), u okuoi Sane, gdje je u burnim vreme.nima
seobe naroda na .prethiis.torijlslk,om supstra,tu utvrenog naselja (gradi'ne)
nal.9tao kasnoantiki r efUlgi~. Oito i'e da .dmsko naselje u Velee-vu pred
stavlja kontinu,itet tog starog ilirskog naselja na Dur.mievici. R!imljani,
naime, u veini, sluajeva ntisu se k orii m ill i ilstoimenim ihrskim naselj ima koja
su obino leala na tee prisnupaInim breJU!ljcima, nego su (svoja) nova
naselja gradili negdu e u bli:zJini na ravnom prostoru.
D()Isad su takva nase!lja u podruju gornje Sane evidentirana u Donjem
RiJbn iku", SiJIlnici, Donjem RatJkovu:i, Velag ilima fi , Gornjoj Sanioi7, Biljoa
nima~, i Ineka drluga. Od onih u sirem prostQI'U navodim jo i ona u izvoritu
Sane: Pecka 9 , Mednalo i Carevac (Bara i ) I I. Evliden tirano j e i ne,ko]i.ko manj iih
]ispo:cl k1ua Todorovi6a, na ,njilV,i ZN. Paliaka, ,na pov;r'illl i koja zahvata
a'rea'l, izora'v a se r lims'k a c1g!la, a u so.ndama su .se pokazadi i zidovi (podaci.
profesora Fadila Muslimovia, saradnika iz Kljua). Prema ocjeni V. R a d i m
s k o g,
GZM 1895, 219 i E. P a a I i a,
Antika naselja i komunikacije u BiH,
Sarajevo, 1960, str. 83, na Pal'ik,i se nalazila rimska ciglana (tiglina). Ovo nalazite
nije istraeno. pa se ne zna radi li se o naselju ili samo o manjem gospodarskom
objektu (villa Tustiea) sa ciglanom .
5 U irem podruju Donjeg Ratkova evidentirana je na lok. SiuIje u Vola
ima ruevuna kasn'Oal!1ltillke balZi!ilke sa pifesvoe.n'Oiffi grobni.c om, a na Gromillama
ou Siltnic'i (Ikod Hercegovih kUla) na prO'sto,ru od oko 3 he/k,ta'ra o'Staci aI!1ltilkih
zgrada: opeka, crijep, zidovi, troska itd. (podaci F. Muslimovia). Podrujem
Donjeg Rartlkova p;roJalZ.illa je, SIV aJk aik o, loIkaJlna celsta , kaja je dlQ~ i nu Sane (oko
KlJj' ua) pClvez~va1a s do'i'i:nOom Vrba.sa (Ipreko ZJJnijaJOJja). O ovOom problemu v. moj
TOO Dola-bealin slistem, str. 78 do 85.
a Kod Gllicin-:haln.a III Kopj<l1ici nallaz.i se I'ims>ki m,iilJjoikaz s naibpi.som cara
KaaJUdi'ja, a ol1krilveni su i Itragovi zgraide d jedan TlimS/ki ,gJrob, uok 6I\.L ill Ve<J.agiima
evudertti'ra.ni ostaci ,naselja, ceste i lllavadino 'ka6<ooanti{jke bazli,lUke @odaci F. Mru.sli
movi<a). Uis'p. V.
R a d i, m s k y, O nakoj'im !preh~storulkjm l iriJmlslkim grae<vn~m
ostacima ru ;podinuju II"hjek.e Sane u Basni, GZM, 189:1, .sVr. 434. U Vela.g~6ima, jueno
od ceste, ,na l!.ediJni Gromaa (na padill1i Ka'unovca) Illalaze <se 'l1U!evi,n<e ne'kog objek.ta
(,dosta .kamena, opeke, cruj~a i Ijjros1ke), a kO'd Sltare kole (lkrui:e Oresk.ro<via) frag
menti ,rlims kog cri.jepa i. ci.g.!e ('V1J.a!sJtllto rekognosciral!1lje).
7 Na ,Iok Dvoiliite ou ,M.UiSI. Samici ieoravao se rj'ITIiSk:i grae,vil!1iSik.i ma<terijaJ
po m'jivalffia, ,na !pre,stoN od oko !}00X300 m , a uiilo Je il md'ova. Danas se na tome
IpfOlstOl'U na'laci tvornica per-p:loa b f'UJrn'ira. Usp. R ad i m 's k y, GZM, 1891, 434,
i M. P o ,p a d i , Bos a.nsika 'Viil.a, 1886, sb'. 169.
8 U Bi.Idanima (San,iea) ll1a ~oIk. Grad (iili ParlaJnilne) ll1aUaee se aSltaci malTljeg
ll'ums1kog ,katela, vtieroja<tmo burgusa Ila .zaWt,u ceste ,kaja de oVldiie siliaziJa u dolin!U
SaJne. Na lok iLJuikovita, na !idetvoj oba.li Ri,jeke, ~navo.dno) js!kOlpal!1a je rims!ka
oil~a ou .l iragmenltima. Lok Grad Pala'n:i.ne Inallaeio <se na 'UlZNi<en-jlll ikoje je
zaras'lo u wmu, a na ,V'Phiu bre:;,utJ;jka maUaze se z.idc'vi, :kaman, sedra, opeika, crijep
i 'keraJmika.
9 Ph.
!B a lJ i f, Rfunisehe Sibra!Ss en in lB lU. H, Isbr. 21. U.sp. R a d i m s ik y,
GZM, 189.1, iS1tr. 4'3'2, 1 K . P a t ,s e h, Dva Timska 'natp~sa iz Pedke, GZM, 1894,
str. 765=WM, IV, !Solr. 262; D. Sel!"gejevsild, GZM, 19!)1, str. 310, i E. Pa
a l i, 'I\ra:gom :rjm\S!ke ceste o,d Miliin ii9.ta preiko PO'dJranice do !B3lnjaJiUJke, GZM,
1954, :str. 3<10, i ld. Cf. l nde.go'va Na\Se~ja, ,stro 21, i moj Dola.belilll sis-tem, str. 78.
IQ O anlti'1kim Inalazi.tima 'u Medni v,jlcljeti moj -rad "Dolabelin sistem,
strr. 85---86, i hiilj. 20'5 i 207.
II Iz Carevca 'je f,ragJment epirt:a.fa ,s genlti1nim limenom AtLTelius,
P a t s e h,
GZ'M, 1895, 's1Jr. 5~H = WiM, V, 235 = CIL, :IiII 14976. - ,Ostaci naselja (vtlemjaibno
viLla Tustiea) eviidenlti'ram-i. iSlU' Ina Jalk. G,radlina 'u Carevou, 'u ,blizini \killie ZetjikCNia.
Taiko se !naZi'Va !pi,toona pa.d.i,na ikoja 'se ore, a koja ilei lispod dal!1anje ceste Ba
rai - S,troina. Nekih 150 lID ,i,spod Gradi'ne, aui .netoistoni.je, Illalazi se Vlfelo
Ca.re'Vac, !po Ikojem nosi. ime j avaJj zaselaJk Ba<ra a. Na areabu od olko 100X<100 m
izoralVaju se 'zi'<iorvi 'gIraeni ou maJliteI1u i fI"a2mi' :ri,mski g,raevirnski materidaa (.napose
opeka i cr.i:j~). Ov:dU de o~kapamo i lkOTolito, ikoje se ,sada lIl.alazi kod crkve ou
Pecik.O'j , a otkopan de i iri.jeb ,vO'.d clvoda graen od 'I1itmske ci.gle. Iz Gradine porUjee
idedina b.ronzaIna 3!pili,ka, rte dedan budalk i dr., lSada 'u Zemaljsikom mluzejru u
Salralj ev.u (podaci dra VIla,i'ka ,P aiaveSItre).
4
povei
KASNOANTIKI KASTEL U
GORNJIM VRBLJANIMA
107
.jz r'i~kog d,oba , kao to su one na Grad ini u Gornj'em B1.lIdlelju ,

,u Bilj,an ima, Grad na staram gradu Kljuu,12 Gradi u VelIijama i
Vri u Plamenica:ma. 13 Manje anti\ko utvrenj e, ini se, nalazilo se i na
Tepia gradini u Gornjem Ribniku. Uloga ovih utvrda (arx, burgus ?) bila
je da nadziiru s.i~urnost prometa na putovirrna i da stite naselja, aJi~ ih vre
menski ne moemo odrediti j'er nisu ispitana .
utvro.a
Gradi
MEZEJSKA ZEMLJA
S i,nu obi ais t alko Kljua il Sanskog Mosta drali su u predril!nSko doba
Mezej i (Maesei , Plin. III, 142), borbemo 'ilirska pleme koje je s Riirnljanima
vodilo otre borbe H . 2Ji,vjeli su II svojim utvrenim naseljilma, pod~gnutim
na i:stalknutij ilm poloaj/ima, pogodnim za obranru, kao sto su naselja (da se
ograni Lmo SaJm.o na kljueko pod, ruje) na gradinama u Peima, Kamiku,
Gornjoj Sanici, Hrilpavcilma, Kras uljama, Zgonu, B iljanima, Buideljru, Gor
njim Velijama, Veleevu i dr. Gotovo svakom veem selu odgovara po jedno
gradlimsko na,stelje. U vr'iljeme veli:kog ilirskog ustanika (6 . do 9. g. n. e.) Mezej:e
je 7. g . pobijedlio AlugUls tov neak Ge,nmanLk, a zemljlu Lm opulstoio (Di.o LV,
32) . U tiJm bar<bama sv alk aik o' su b ille zaulzete i neke i,liI'S1ke gradine l 3 . Vjero
jatno se meka od ljih zauzetih i opustoeniih na:selja n ikald v iIe niSfU opora,v ila.
Moda s e meu hm zauzehm merzej/Slkim utvrdama nalazilo i dobro
utvreno naselje na VeliJkoj i Maloj g,radini u Gonnjim Vrbljan Lma , u izvo
rinom d iJjel'lL Sane, na koj'em je 1967. godine sluajna otkrilvena utvrda. iz
kasnog r;lffislkog carstva koja je ovdje 'dila podignUIta Ikada je na tome ilir
skom Ultvrenom naselju ve bio zamro ivlof l G Nije utvreno :kada je na
12 Na ;,taJl"om WadJu Kljtubu iZ'\1Ipio sam 1009-197i3. .g. ~bimna i1sko.paJlfanOa
i U1~\1II1dio vee kbl ilinerimski!h opeka i, crijepa, pa Ise mora .preit{postaJViljaiti. da je
na ovom 'poloaljfU i u 'r msko doba ;postojala neka ub\1lro.a (burgus ?) koja je nad
zilraila kamum ilkaci:je i pr.omet. Jidna ma:nJa ut1lv'r1da (specula ?) tDailazi.lla se i lI1a
rr(je's>tu ;]<luile LD'Ulblilce, zapadno od GraId a ; lll&p. moj 'ppalinni,nanni i2lV1jeSta,j ul A..rheo.
lokom pregJledu 15, Beoglrad, 197'3, ,stn-. 103 i: 104. - O sliln 'im 'lli1lvJ'!dama na Sall1i
(IQjev:ci, Gonn\ii U,SOTci', Al!io i i i Zecovi), uJs'p. 1. e Ir e m o 'Tl i.k, GZM, 1956, str.
14"3---144.
13 PodaJtke za
Vr"i u RIamenicama i Gira:d L u Ve!liidama dobi.o sam od
salra,dinilka F. Mruislimovi{:a i,z K,l>j llLa. Na obje ldkao~je nailazi ISe rim;sika opeka.
Vllli na Gra:dimi u RIamenicama po svome poloa!jl\l mogao b i MtI, refug!Jj.
14 M e z e j i
(Maezei Plin . III, 142; Mazaioi Strab o VII 5, 3, Dio LV, 32;
Maizaioi Ptol. II 16, 5) sa svojih 269 dekurija spadaju meu vea plemena. Pri
paJdall'i su Salonita'nsikom sudbenom 'k'OtIWtI1lbu, u kqjem su jai od n~i:h biH samo
Deilima(ti s 342 delmlJrilje. O Mezejlma i o Injih()VO/ffi odinosu prema RimI1jan'ima U1Sp.
K. Paltsch, G2JM, 1898, str. 358, i, d. i, GZM, 1910, str. 180.
IS U oIJlals t Mezej e neki R't.lltarv lo.cilraju i SpLonum (Splaunon, Dio LVI, 11
i 12), koji su Rimljani zauzeli tek pri kraju Batonovog ustanka 9. g. n. e. D. S e r
g e oj e:v 's k i, GZM, 1WO, Z2. E. P a a 1i , Sa;aralllo dje!l.o, 4111-415. M. Z a n 1
nOVH, DelJm~i , ILI (1007) , 79 . Mislim da poloaj Sp'lOJllll'mU jo 'lII\ri\jek n ije
odreen, ikalko sam to im io i u mojoj ralS pra'vi tB alloi e, r Lmslki mul!1icipij 'li SipOV1U
na Plivi , Arheoloki radovi i rasprave (JAZU), VII , Zagreb, 197"4, str. 347-366.
U ra'diu Le mrum"icii,pe i'ncon'Il'u dan!s le paytS de Dirt:ionas (Bosn.ie occid~rt: a'le) ,
Zvva a.nltiika, go.d. XXV, s<v. 1-2, Sko'P)je, 191.5, srt.r. 265-2'111 , po.kuao sam Sp'lonuan
ubic'iralLi u Donij e Vl!itoe na UI!10U (Drv aJI:) , a:fi mi se ini: da je po1Jrabno oclootati
od te lolkalirzacitie, kaJko je to im'O-eno pr.i kralju ove ra.spra,v e.
l' US/p. moj prciimil!1all'lni1 iZJV1Jeta!j o iSlkopavanju u Vrl:\l(janima u Anheolo
kom pre~ediu ' (;dallJje .A!P), 00'. 9, Beograd, 1967, sbr. 119-12-1, i AP Hl (1968),
156-159. I1S1kopava'l1'je je oba,vtlij'ano u orga'TlLzaciji Za:voda za zatL>tu spomen.iika
kIuJI'bUlre B'iH u Sara!je\llU. I'skapavallljem je f'ulkoV'odio pdDpi'sa'l1i U;Z sa'radinj'll sa
prof. Fadi,lom l'v1lu.91ilrnoviem i s;tu:dentom I>brah'imom SaJii.hov,i:am, oboj icom iz
RllijUia. :Alain objeikarta i71ra:dio je i:ng. Giojiko Tomi i:z KJljuia,
O ranijim trgovakim odnosima sa Rimljanima s vjedoe nalazi republikan
skih nO\llaca Postumia i;z VlI1bl(jana (I'nv. bT. Zem. muz eja 565'2), An<tesia i Dyrrha
chiuma iz Gor,njeg RibTlluka (I1nv . br. 11080 i 12"130).
IVO BOJANOVSKI
108
Gradini. u Vrbljanima. prestalo ivjeti stalro ilirsk.o na.s elje, jer se nilj'e ni
[Istra.ivallo u tom smisliu. Svarkako bi jedno takvo iskopavanje bilo kori,sno,
jer nije isklju:eno da je i wo mezejsko utv. renje runitilo upravo Ger
manbk 7. g. n. e. Gradina se nalazLla na nekom .s tarom lakaJInom putu i na
vrlo dominantnom poloaju , pa je mogla R imljan iima pruitJi jai otpor p!1i
likom paoifiJkac~je zemlje (6. do 9. g.). Jedna fibula srednjolaten,ske sheme
svjedoi da je naselje ivjelo jo u kasno eljezno doba, pa je, prema tome,
doekalo rimsko osvajanje, a moda i Germani.kov nalet.
Otklrie katela u Gornjim Vrbljanima svakako predsta,vlja z naajan
na.l az, jer je mezejlska oblast, posebno porjeje gornje Sane, vrlo! slaoo ispi
tana. Ni danas o ONOj oblas.ti u r:,msk.o doba ne znamo mnogo vIse nego
to .je o njoj znao K. Patsch krajem prolog stoljea . H Neto bolje smo
upoznati s rudarstvom i .metalurgijom u donjem toku .sane 18 , dok su iz
gornjeg toka ove rijeke, osim spomenu tih os ta taka; naselja , dosad poma ta
samo tri na tpi'Sa : 1. nadgfOlbn i spomen ik <koj i SiU svome ocu posta.viIii Aelii
Nepos et Dasas Arbonis ilZ 2. st. (CIL III 13984, Donja Pecka); 2. fragmen
tarni nadgrobnJ 'n atpils ilz Carevca, na kojem .se spominje jedan Aurelius
iz 3. s t. (CIL III 14976) i 3. stelaJ iz Gornjeg RibniJka iz 4. st. (GZM 1928, 92),19
s nevj,eto 'S wenim natpisom i slab im poznavanjem latinskog j'ezilka. Na
osnovu ovako oskUidni.h epig.rafskih podat2lka , moe se zaJkl'j'u!lti jedJino: to
da su domo.roci rimskoi civitet poeli sticati. u HaJdrijanoV'o doba., a da su
svi slobo'dni pereg!lini status rii rn.s'ki'h graana dobilli Karakalino:m kon9ti.
tu-cijom (212 . g.). Da~kle , ra.zvoj slian onome .u ostalim krajev ima u u,nutra
njO'.sti provinoije Dalmacije. Iz mezej.ske zemlije uope nema. takvih epi
grafs.kih podataika ko jli bil govo[i.li o munioipalitetu nekog centra 20 . ini se
da je vei dio o'v e oblasti kao rudo.nosni revi.r bio pretvoren u ager publicus,
Ikojim je .upravljala drava preko ,svog ureda ,u Rimu (cdnductores procuro
tores) , a koji je bio izuzet i9pod vlasti namjesnj,ka provincije. U vremenu
izmeu 201. i 209. godine, tj,. u vrijeme cara Septumija Severa, rudnilci na
Sani i Japri priipali su cars,kom iiis.ku. 21
Neto bolje smo u.pozna.ti s Mezejima koj i .su sluili u rim~koj vojsci.
Klau:dijevo doba regnuhrani su u flotu, a neto kasnije nalaz;imo' ih
Ve lU
17 GZM, 1898, sLr. 358 i d. , i 1910, str. 180. Usp . V.

R a d i m's k y , dj. nav.
u tJi:l.j. 6, pa!Ssim .
18 D.
Serg e.jevski, Rilffiski~ I1uidnici elJjeza u sjeveraza,padnaj Bosni.,
GZM , 1963, s tr. 87-102 . E. P a a l i' , Produdtion of raman milnes and iraTI -Wal'ks
i,n West Ba.snia, .Airchaeologia Luga'sla,vica , Beog1ra:d, 1965, str. 81-88 = Saib:rana
djEil.o, str. 294~304. 1. Bojan:av ls :ki , Amti ka l'udaJI1s.tvo 'li Bos.ni. u svjetlu
~ig)rafs'kih i nIUffilzma'ti.akih iZIvora (,sa dodaJtkam: Am ti ako. rroSikavite u Starom
Maj:daJnu i ruje-ga va orgam i.zacija), Simpaz1jlulm Rudalrs1Na i mlta,lu.r.g iaa BaSlne i
He~cega'vi'ne od prai.st01rije da paetlk a XX vijeka ,
Zenica, 8. d:a ll. XI 1973
(u tampi). Usp. V. R a d'j m s k y , GZM 1891, 436-438 (Seh ovci) i . B a 5 I e r,
GZrvr 1D7~ / 76 , 121-171 (daJ.ina Japre).
19 Za Pedkru: Pa ,t'Sch, G:uM, 1.894, 76fi = WM IV, 262; cf. Sergejevski,
GZM, 1951 , 310; za C8Jrevac: P a t s c h, GZM, 1895, 581 = WM V, 235 i za. GornDi
R ihn ik (zas. SriUeda). D. S e ,r g e j e .ys ,k i, GZM, 1928, sbr. 92--94, T. I, sl. 3. PCYjava ka'I1UirTl!Pura,nag laJti:ni teta u aNam diljelu uiOutr a ill1lj asti, provincije Dalmacije
reiativIno je es-t a i kod io,naka maJog broja s pomen,ilka (BTaVlska, Kamjerua, Sma
'iliajna iItd.).
20 .o tame E.
P a a [ i , QuaestliO'.nes de beJlJ:a Da:1maJti/::a Panll1anicaqu.e , Sa~
braJna djela, Sa,ra'jeNa, 1975, str. 4.13.
21 1.
B o j a n a v '5 :k 1, Bosanska PosaJvii11a ou antici u SiVjeb1ru l1aviOi:h isbra
ivanja , Amtiiki grad'Ov,i i na.sei\ija u jU2JnOj Pa.no.n ilji i g1raln i nim parll1u'Qj~ma, Mate~
.ijaIi, XIII, Beagrad, W77, 148.
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
109
i u dalmatinsk;lm kohorta,ma koje su sluile u Africi i, Germaniji.~~ U H",dr i

janovc, vri.i'eme poeli su sluiti 'i u aUJgzilijarnim jedinicama u domovini
(kao npr. Dassius Bastarni j, domo Maezaeus, miles coh, l Belgarum, GZM
1910, 180, HUJmac), Jo u drugoj polovici 2. stoLjea vei'na domorodaca je
imala peregrinslki status, a po njihovoj epihorskoj antroponimici (Das(s)ius,
Das.>:1(s), Da 2to -r , Lic(c)aius, Scenus itd,) vidi 6e da su dugo sauva,jj domae
o bilaj E. ~:;
Tek nakon Karakaline refopme ilz 212. g. peregrini se i zj ,ednaavaj'U

u pravima i. du,no.stima s ostalim rimskim graanima , to je ubrzalo proces
romaniza cije i mezEljslkog drutva, te se na nartpisima (epitafima) vie ne
javlja oznaka nJihovog etnikog pc'riijekla (Maeseius), Porjeje uz gornju
Sanu je .i daljre ostailo preteno stoar SIki kraj , dok su na donjoj Sani i Japri
glavna pr ivredna grana rudarstvo i metalurgija. Po svoj prilici su brojn,i
Mezej i i da,lje s].uili u voj,n:tm jedinicama, ali o tome imamo sve manje
podataka, Naime, od 4, BL sve j'e marnje epigrafsklih sv jedoanst a va, to je
openita p o,java. Meu ostalim , i to je znak propadanja r imskog drutva,
Pomalo nastupa sve ja a privredna stagnaJCija, i, ' ~siromaE'nje, Ukida se opa
sloboda kretanj a, zanatlije se okUlplj aj/u u prisi,lne korporacij e (collegia)24,
seljaci se ve'<2uju za zEmlju (coloni), a djleca mCH2,ju stUJpaltii u zvanja svojih
oeva, .itd. To je vri'jeme kada se r imsk i sVlijet zatvara u gran ice zaviaja ,
kada svako podruje (sa svoj im mun ici:paln im centrom) vod i brilgtu o s'vojoj
s igurnosti i odrainju, bez neke izdanije pomoi centralne vlasti. K tume ,
cars tvo ugroavaju napadi pljaaka, k,ih naroda iz barbar~ku,ma, Sv,e t o dovodi'
do propadanja Zalpadnog RimSlkog Carstva i do njeg,ove kona,ne propaisti
(476, g,)Y' Negdje u to doba propada'nja pada i izg radnja katela u Gornjum
Vrbljanima.
KASNOANTICKI KASTEL
Katel je podignurt na najvie m vrhu prethistonij ske gradine, na nad

morskoj visini od nElkih 700 metara, na mjestu koje mjetami nacivalju G r a d ,
te tako samim naz iNom ovu kasnidu utvrdu diferenciraju od ireg areala
prethistori>jske grad ine (Velika i Mala gra;dina). Poloaj mu je bio zatien
s dvije strane dubokim kanjonotm potdka uutlce (zv, Sklop), pa mu na toj
strani nisu bili po trebni obrambeni bed t'nl i , Bilo i'e dovoljno zaposjes,ti
~2 Ta,kvi su ; Ptator Veneti f,
centurio (ctaS:s>is Ravenn,) Maezeius (a, 71),
CIL XVI 14 = CIL III D, VII-VIII Sa'lona ; Dassius Daetoris fiL Maeseius miL
coh. V Delmatarum, CIL XIII 7581 Aquae Mattiacae, Germania; Dazas Sceni j,
M[eze]ius eques coh. Vl Detmatarum, C[,L VJH 9377 Caesarraea, MalUJl'etta,nia i
Liccaius Carvi f. natione Maezeius eques coh, VII Delmatarum, CIL VIII 9384,
Caesalraea, MalUJrertaln ia bro,ji,ca pos:J\iedinjih ie ran.ocarskog doba, pride kraja
L st. n, e. - SedamdesetiJ:J godiina 1. st. .n, e. s.]uzi\lo je u daS/si-s praetoria Ravewnas
39 % Da,Lmrutunaca i 10,9% Panonaca, a u claS/sis praetoria MisenenlS'is 5,5 % Dalma
ti,naca i 3,5% Pam!()naca. Blro jni Da1matinci i Pa,nonci ve tada su shiiJi i u augz'i
~Lja:mim jedilnicama u German.idi i Afric'i, a u nad'starije doba i kao pratioci (sJJUlge)
legionara, Cf. P a t ,s c h, GZM, 1898, 360, bi,lj, 5, i M, Z a n i fl o v i , DeLm , II,
str. 69-81. U 3. st, dom ;lni,ra,le su u ri,mskOlj voj!Sci tDupe iz ili'rskih 'k irajeva ,
2:) p a t ,s c h,
GZM, 189,8, 364. Usp. G. A I f o I d y, Die Pel'sonenmacrnen j,n
der romischen Pirovi,nz DaLma,t ia, Heidelberg, 1969, pass um.
2< L Bojamovs.ki, ,r ad n3JV, u bilj, 18 (u ta,mp!), i Nae sta1'ine, XI (1967),
s tr. 192, Collegia se spominjiu na natpi's ima iz l1udn ilka na donjoj Salni , S e>r g e
j e v ,s lk ,i" GZM, 1962, 85,
'5 O pri,bka:ma toga vremena u Da1mac'i.ji v, 1.
B o j a 'n o v s k i, M!()go.r>jelo
- rimsko T,UTIr es, GZM, 1969, sbr, 150-160, Cf. C. P a,ts c h, Zur Geschichte
und Top0glraph ie von Narona, W'n, 1907 , 104, - za 6, st., a G. N ovak, PO'ViljeSit
Dubrovniika, I, str. 63-66 - 5, i 6, s't.
110
IVO BOJANOVSKI
k. 907 na Kikovima i2mad Lumce koja visoko nadvilsuje Grad. Bedemi sru
billi izg.raeni samo na sjevernoj i zapadnoj strani gra.dskog pla,toa, brne je
bio zatien nepravi,l ni, oblongni pmstor od oko 110 m dui'l1e i 65 m irine
(Plan I). S unutarnje strane s jevernog bedema izgraene su prostorije za
PQsadu (stamb-eni koonrpleks), dok je ciojelaunutranjo.st zanwanka, koja je
koso :nagruuta prema zapadnom bedemu, ostala klrevita i bez graevina. Samo
se uz za,padlJ1i bedem nalaze dvije gomiile, vjerojatno od dva manja obje~a,
aId. ni one ni:s u ispitane. Jedini prilaz Gradu vodio je preko Selita, sa sj!e
verozapadne strane 26 . Na Selitiima su vidljivi tragovi naselja (keramHka,
ka'ldrma), ali ni ovaj pro's tor n'ije ispiti van, pa se :ne zna kojem vremeruu
pripada naselje na SelisiUma.
Zapadni bedem, du.g neto preko 100 metara, slaho se sau'vao, jer je
bio fundiiran na strmom terenu, pa se sva naa z3Jpaanja temelje na iJspiti
vanjima sjevernog krila, dugog 64 metra. i,rok je svega 0,65 m, nema kula
na bedemu, a s vanjske i u:nutarnje strane je pojaan j,akim pilastrima
(lezenama) koji su, po svoJ prilic i, na unwtarnjoj strani nooili drveni obram
beni hodnilk s prsobranom 2 7 (sl. 1). Osnovna funkcija tih lezena bila je da po-
Sl. 1. Sjeverni bedem katela
26 Selita{( se najveim diljelom obrauD' u , a lee sjeverno od Velvke i Ma~ e

Ig raldine koja je na pO>V1i enom stjenjaJkiu izm ad skilopa Lui.ce, kod Sava'nov~a
<kua. Dosad u VII'bil.jalnima ni\Sou naeni antik i ostac i. Neto isto6nide od G.rada
nalazi se e T.k v i:n a, bez po,V'ri'O'ski.h nalaza, a uzaseOIDU' S3Jv3Jno'via .kJue ,
odmah UIZ Grad, sredinjiOvjekov.na neki.ropola sa siecilma.
21 Ova,j ,nain gra.dinje s jarkim lezenama nije poznat u 3Jnti,lkoj arhiie1<'t-uri
i ja.vr.lija se tek u ka;;.noj 3Jn,tici; D. S e r g ej e v s k i, Ka:s.no3Jnti6ki marulZolej lU
Turbetu, GZM, 1951, str. 143-144. Usp. i bilj. 51.
111
~'U~P.U bedem na strmom i mekam terenu, posebno zbog njegove male debljine
l plltklih temelja. Vils'ina ztda moe se samo nasluivati. Ajka bismo za:kI OfU.ivali
po dubini' U!ta lUZ bedem, onda je njegova visina mogla iiznosirti i21meiu tri
i etiri metra. Vrijedan poda1ta(k za rekonstrU!kciju bedema da.je i secira, koja
je iskopana u utu u veim kall i inama. Sjeena je koso i u- manjim kva
derirma . Kako sedre inae nema u sauvanilm dli jelovima bedema (murus),
iaiko se mjestimi no sauvao i do d,va metra visine (sl. 2), logino je zarkljuiti
Sl. 2. Dio bedema uz prostoriju
(unutarnje lice)
da je bila ugraena u gornje dijelove zida, koji se, vjerojatno, zavravao

k r u n j, t e m. Pored zida su naeni' i obi'lni tragovi gara old jelova drveta,
to takoer g()Vori da je s unutar:nje strane bedema postojao drve<ni hodinik.
Isto tako, nago-rjeli kamen i vee koliine gara svjedoe da je katel stradao
u poaru.
Sjeverni beue-m katela je fundiran na jakom, do etiri metra iJroikom,
a priblino isto toluko vusokom zemlj aJnokamenom nasipu prethtstorijske
gradine, ije se jezgro sastoji od suhozida koji je s vanjls'ke strane nasut1:
debelilm slojem koso karpirane zemlje. Na samam 'llasjpu su is)Jwpane dvije
manje sonde i iz njllih izvaeno obilje keram!tike koja potjiee iz kraja bron
zanog i starijeg eljeznog doba (Ha B-2 i Ha C)2B. Po svoj prilici, ova kera
28 DatiJra se u vremenski ra.spon (lI'g)1 a:V\nom) od oko 900. do 600. g. pr. n. e.
RriUilkom odreivanja keramike konzruilit!>Tao SaJITI dra Z. Maria, naunog saV1jet
ni.ka ZemaJ:jlskog murzeja.
IVO BOJANOVSKI
112
kada je bio
gara
da
Naj'me,
na nasipu, a po
naselje sluilo i u mlae
iz
SI. 3. Srednjolatenska fibula iz gradinskog nasipa (R = 1:1)

Crte: M. Cmajeanin
STAl\IBENI KOMPLEKS
Stambeni kompleks sastajao se od nekoliko meusobno

pro
(C)
Kroz usko
(A) ulazilo se u veliku
koja je imaia obUk nepra.vilnog pravokutnika (11,10 i 10,10.9,90 i 9,00 m),
kao soba (spavaoni:ca?) za momad. Uza samI
a sluiila
s desne strane
(B)
nije
posve
Mislim da
JIstine a;ko kaemo da se kroz
ovu sobicu i,zlaznlo na knunite. TlU
prema tome, imali< o sm a
traki
drven1m
S've tri nalvedene
su utena
je za 25 cm vii od nivelete ostalih
kompleksa.
Iz sobe za
se
nalazila veliika
naeno
n8llaza,
k,eramike. Vjerojatno je ova prostorija slu,ila za
dnevni boravalk
Iz veliike sobe (C)
vraiDma se ula2Jilo u dvo
rite (E),
se nalazilo uza
bedem, ali na nJJzem nIVou. Kod tih
vrata je naen i njihov okov: zasun, arke
katanac, dok je
zid
propao
Iz
dvo,ri.ta (E) uilazilo se U

dva lo;rta (praefurnia), od kojih je
sobi (Dl), a
(Gl) zidanom kuhinjskom
,9
Iden f,!,fiu fi bulu s-rednj olartenlske sheme obj avio

Z. M a r i ,
nekropole u doli<ni Une, GZM, 1968, str. 47 (vb faza), i
XVI, sl. 38
Prema Mariu
47), Vh faza se da;t~ra od 35.
pr.n. e. do 10/20
n. e.
30 Pe Dl ima
loiGte ovih
: vis. otvoira 0,76,
otvoo:a
m. Otvor
sedrom i ka;menom - ali
0,56 i dub. otvora
JJije ooien od :>L:ta da se ne
Brefiwf:1ij Gl: visina otvo'ra 0,66, irina
o'tvora 0,55 i dJu;bj:na otvora 0,63 m.
je di-o otvora bio s'\JJem (zazidan).
Um' :ratnj OS1t
presvoena, nego je
odozgor ravno za1:.voil'ena kamenom
i ope:i:om. Pe.
pa.lij'ivije je zi:dana
pei Dl.
- - - -- -.---.. _ .- - - - - - - - -
~=---'-'\.LI-
______________ (...J---J..-.J.--I
\ \
Plan II Stambeni kompleks
s -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
113
IVO BO.JANOVSKI
114
je pro.s tofllJa sa tednjakom (G) roulla kao kuhmja (cuIma). Obje pei su
zidane od kamena l obje su dobro ooU/vane (sl 4, 5), dok su se ZIdovi kuhinje
sa.uvali i do dva metra visine. Ovdje je iskopano dosta upljiJh opeka (tubuli)
kojima su se oblagal i zidov i grijanih prostorija. Kako tragova suspensura
nema, vjerojatmo je sistem zagr>ij-avanja bio dire.ktno vezan za prefUiI1l1iUllTI
kamina. PrJlaz .kuhinji bio je kroz manju pro'storiju (F), koja je prislonjena
uz zapadni zid kompleksa,. Sva je prihka da je ova sobica sluila kao ostava ,
jer je :tl njo!j naena vea koli,ina karboniZJirane rai . Taj dio zgrade su
mjetani , trae i kamen za g radnju kIua, najtee otetili , pa se t ragovi vrata
Sl. 4. Kuhinja sa tednjakom lijevo i prefur nij em kamina desno
koj:a vode u klUhi.nju nisu mogli nai . 'I1rebalo bi, osim toga, oeJkilVati i v-rata
u zapadn em zli.du (iZlffieu H i F) koja su vod11a u obor katela , ali je i taj
dio is kren.
Nejasno je, ta'koer, jesu li oba dijela stambenog kompleksa , fundirana
u dva ni.voa (s raz[i;kom od 0,2'5 m), imala jedinstven ili dvodijelan krov,
jer b i u drugom slu.aju krov zapadnog dijela (D , E? , F , G) bio n i,i. U iskopu
nije bdo r :ms'kog crijepa, os im manjih frag1manata, to govori da je krov
bio od drveta.
U sjeverozapadnom utgl,u dvor ita (E) nalazio se manji recirp i.jent za
1,30 X 1,63 m, visina koli.ko j.e s auvana, 0,49 m).
Gornji dio bazena je propao zajedno s bedmO'm na koji se oslanjao, pa se
ne moe odred i'ti ulk-upna dubina rezervoara , ali je svllikako bila vea od
vodu (unllJtarnje mjle-re:
KASNOAN'i'lCKI KASTEL
C;
GORNJIM VRBLJANIMA
Sl. 5. Kuhinjska
pe
115
(Gl)
sauvane
(0,49 m). Unutranje plohe ovog recipijenta bile su obUlkane vrlo

kvalitetnilrn (i konzistentnim) hi,draulinim malterom (opus signinum), sa
preci'zno izvedenim profilacijama u uglovi.ma. Jedna unutranja ploha bila
je ob-loena opeka.ma, to je svakako na:st3Jlo kasnijim popra.vlkom. Inae,
zidovi ovog malog bazena raeni su od sedre (debij. 0,35 m) , a njegovo dno
u nivou dvori>ta bilo je obloeno k3lmenim ploama. Takvim istim
ploama, dugim do 1,30, debljine 0,10 m, a razne irine, bilo je pop1oano
l dvori~te (terasa). Ploe su dobro obraene i upotrijebljene u sekundarnom
poloaj,u (sl. 6). Recipijent se alimentirao vodom sa krova stambenog objeMa,
Sl. 6. Pogled na dvorite (E)
poploano velikim ploama.

U dnu desno ostaci rezervoara za vodu (HJ .
116
IVO BOJANOVSKI
jer u njegovu zirdu n ije naena rupa. za P fi. t jecanje voje iz poploanog
dvorita.
esto se u kasnoanbilkim kateluma i na refugij ima nalaze kapel ice i.Ji
bazi!i.ke, kao npr. u Lepenici, Dabravinama , Zecovima ilJd. Ni u jednoj pro
stor hji stambenog kompI6k:sa, ne b~ se mogla prepoznati taJkva namjena. Nije
iskljueno da je crkvica , moda, stajala negdje uza zapadni bedem, na mjestu
neispitanih gomila.
TEHNIKA I STRUKTURA
GRAENJA
Svi obj'Eikt i na Gradu, koliko su se saUIvali, zidani SlU od lomljenog ili

od tek grubo pritesanog kamena u krenom maHepu. Kamen je slagan u
nepraviJ'ne redove, ali dosta uredno ii vrsto, iu obilnoj kai maltera (struc
tura inceTta). So!idmom izradom istie se recipijent za vodu, koj'i je raen
u dobrim tradicijama ria'nS!ke g,ra E'vinSike tehnike, sa debelim slojem veoma
konzistentne hildrauJi,ne bulke . Meutilm, veina ostalih objekata daje dojam
povrnosti i priuenosti, kao da se radilo od oka, bez wpotrebe viska i kuto
mjera (nOTma, Tegulae), zid nije voen pO paglu, to se vidi po debljini
zi.dova, kak e onih na zgradil tako i, na bedemu , koja varira i zmeu 0,60 i
0,70 metara,.'; I To} rU!sti.noj tehnici graenja odgovara i ob~lna upotreba
spolija (Ikamene ploe u dvoritu i recip hjentu, raznovrsne opelke, tubuJi i dr.).
Sto se, pak, tie samog plana , objekti su se dobro priilagodiiIi: plastic~ terena,
pa je i stambeni ohjekt bio sagraen u dva nivoa , u slobod'nim formama,
bez vreg fiU!ndiranja i l1Jivelirarnja terena na kosoj padini brijega. Poslje
dica toga je izvjesna nepravi.lnost plana, to se mani.festira n e samo u asi
metriji zido.va, kao npr. u velikoj prosto'ri'j'i (C) nego i u rasporedu prosto-rija.
Sve to odaje I'm;tinost fakture, kalkva nam je inae poznata iz kasne antike
na brajnim bazililkama. V:lso:ka tehni.ka u kojoj je izgraen recLpijent za
vodu (H) ipak pokazuje da se u vri'jeme postanka katela u dU!bO'koj u,nu1:ra
njosti Da-brnacije nisu ugasile dobre tradicije klasinog graevLnars'tva. Ako
bismo se, dakle, oslonili samo na taj kritedj , moraJi. b ilsmo kai tel u Vrblja
nima datirati negdje u kira j carsl1:va, u dosta irok raspon od kraja 4. pa
do kraja 5. stoljea, ali na,s zbunjlU'j:e injenica to se na Gradu ruije naao
nijedan novi, iaiko su numizmati:'ki- nalazu dosta esti sve do kraja 4. sto
ljea a2 Znai li to da izgradnjIu ovog katela valja pomaknuti jo dalje u
ka'Snu an t"uku , moda ak do lU esto stoljee i pove-za ti je s borbama izmeu
Bizanlta i Ostrogo1:a u Justinijanovo vriijeme? MeU'ti'm, prillilka za, gradnju
ovakvog utvrenja bilo je na pretek i ranije.
PROBLEM DATIRANJA
Od polovine 3. st. pa sve do pada Za'Padnor imskog Carstva 476, gorli.ne

nastupile su za car,stvo vrlo teoke prilirke proU'2lrokovane provalam.a. Gota
(249-268), a popraene eshm urnurtarnj'i m urzurpacijama i, neredima. U to
vrijeme, izuzevi doba tetrarhije i vladavinu Konstantina Velikog, centralna
3 t Mjere bi
vie odgovalra,le all1'tilk im (cca dvi'je stope), nego a.mma Justi
nijall10va doba (2 ,20 i dijelovi 1,10 i 0,55 m), kao, npr. rna Zecoviana na Sami
(GZM, 1956, 137). U~p. o mjerama D. B a s l er, AThi,tekrtiu<ra ka lsn:oanIti:6'kog doba
u B05'rli i Hercegovini, Sarajevo, 1972, S!br. 32 ,
32 S:,bnog ko-va'nog novca 4. Sit. nae se r elativno dosta, ali su naJazi novca
5. st. lU naim kirajeNima poS'Ve r ije' ~ki. O tome usp. D. S e r g e j e v s k 'i, KJuJl
bunna i'S torilja Bosne i He<rcegDvi'l1e, Sarajevo, 1955, str. 1.01.
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBL.JANIMA
117
vlast vie nije bila u stanj u da graanima prui pun,u si,gurnost 33 , naroito
u oblastilma blie limesu, pa se svaka provincija, pa i svaki grad morala
brinuti za Slvoju obranu. U nekim oblastima carstva i danas postoje ostaci
brojnih u1tvrda iz Gali'jenova doba (253-268) , a neke od nj!ih su i kasnije
koritene, sve do karol inskog doba. 3 4 Je li to moma sl<uaj i s katelom u
Gornjim Vrbljanima,?
Najtee prilike su nastale II 4. stoljeu, nakon pobjede Gota kod Ha
drianopolilsa 378. god i,n e, i ra-sula limesa kIraj em 4. stoljea. Zbog ope OS1R:U
dice vojn i!ka, jedina obra.na je bila i.z g,radnja Ui1Nrda refUlgijaInog karalktera
na priro'dno zatienim poloajima.
Za odreenije datiranje katela u Vrbljam.uma izvjestan oslonac pr,ua
jedino k e r a m i k a, koja je preteno otkopana u prostori,jli' kra'j kuhinje
(D). Ra,di se o dvije vTste keramike, od .kojilh je jedna bolje k,valitete, raena
na lonarskom ,kolu, a druga prostije izrade, izraena, uglavnom, rukom .3G
Boljiu vrstu keramikih proiZJvoda ine fragmenti poznate svijetle rim
sko-provi'ncj,ja,lne keramirke s prstenasto zadebljaniJm obodom i (dosta) tamkiih
zidova. Priprem'ljena je od dobro proiene zemlje i dobro je peena. I u
prelomu joj je boj'a svijetla, a na unutar.njoj strani vidlj Lvi su tragovi vitla
(T. I) . Ova keramika r.oba dobro je poznata i prouen a u naoj zemlji', a
obilato se javlja od 1. do 4. st., dak!le tokom cijele antike3G . Meu ulomcima
iz Vrbl.jana prevlada'vaju oblici ravnog dna, tj. oblici bez prstenas,te noge,
koji su karalkteristini za kasnijl1.l ant!ku 37 , pa bi se mogli, datJirati najrani,je
u 3. i 4. $Itoljee. Nijen ka.s niji ra7Jvoj slab ijie je poznat zbog ma.Jog broja
ilS traenih lokaliteta. Vremenu kasne anti!ke (3. 1 4. $It.) pripada i jedan
f.ragmenrt silgi'l ate loije faJk1lure :s peatnim orma mentom pri dnu (T. I, 1).
Obilnije je zastupljena keramioka roba grublje vrste, d'e belih stijena,
preteno crvene, ponekad i tamne boje, od proiene zemlje s malo kvar
cita (sl. 7. i T. II). lova keramika je dobro peena, ali nije u c ~ elini rae n a
na ko~u, osim oboda, koji su ipa-k fonmiranD uz pomo vitla, to je razlog
i neje.dnake debljine zidova. Kod ove keramike posebno su karalkteristini
oblici. RrevladaJvajlU fragmenti, lonaca otro i~vii'enog oboda . Kao to pokazuje
rekonstrukcija (sl. 7), to su uglavnom nis'b i loptasti lonci irokog otvora
- -"
.~
. .
"
, !
Sl. 7. Lonac tipa dolija (rekonstrukcija) R = 1:4

Crte: J.
Aimov(
3.1 O tome sv\ie<do i i dekret Caira TeO'dozija iz 391. g. (Cod. Theod. VJlIJ, 14/Q).
Cf. H. V e lt tt e ,rs, MogO'rQelo, etn spii(tanJtilker Hel'rerrsirtz im DaILma-tien, Wd,en
Gr az-K aln , 1966, S. 60. Ovim je dek,reltollTl stanovnil!vo stelk<1o pravo samozaltite
a"eDUig iljal]ni,h UJtv,rda (castella).

Ui:'lp. M. R o u C h e , Les ern:pilI'elS umi'verse~s Ile_Ive siecle, Palfis, 1968,
str. 283. 000 os i s e na fontif.i.kaoide kaje ni s'u &tutile na seijene gtrauove (Rim, Ve
rana i dr.), :nego na reJlUigilje u sl<UJao!U pro v ale ba'!'baora.
:l' Za eik!sperti:ZJU ove kerarrn:i1k:e zahvaljujem se cVl'U Irmi Oremo.ni,k, nau.nom
s a:v\ielt:n hku ZeunaJUSikog muzeja u Sarajev,u.
30 Usp. L
;remo1nik, R illTl!s\]{a vi,la u. Vii im a , GZM, 19&5, s1rr. 188--1~5,
T . V-VU
31 l ;bide.m, str. 1~3.
g~'adnje
34
IVO BOJANOVSKI
11&
i dna - tipa dolija (dolium), proiz;vo'di lokalnih radioni.ca. Slilna roba poznarta
je iz Mogorjela, Viia, Muia itd. 3s Oito se radu o domaoj proizvodnji
iz 4. do 6. stolje'a, koja na:stav1ja antirlke tradicije, o emu svjedoi njena
kvalitetna falkbura, a jo vie oblik lonca , UiSprtkos neto r.ustinijeg izgleda
i debljine stijena. Ova je vrsta keramike, kao jeftinija roba, oito sluila
za dnevnu (masovnu) upotrebu, a na jednom katelu mogla se koristi1i za
voj,nike posude. Upotreblja'vala se paralelno sa skl.lJpljim proizvodima svi
jetle provincijske keramuke, do 'koje je bilo sve tee doi. To se slae i sa
stratigrafijom nala,za, jer SlU se obje vrste keramike nalazi,le u istim sl.ojevima.
Sude-!i, daikle , po keramici, katel u Vrbljanima je mogao nasta.ti jo
u 4. stoljeu, a s!,gurno je odreeno da je postojao tokom 5. i 6. stoljea. 39
Po dosta siromanim nalazima: 'keramike, reklo bi se da katel u Vrb
ljanima nije bio malno naselj.Em.
U prilog taJkvog da.tiranja bi govorilil i neki konstrulktivni i tehnoloki
elementi na bedemu (murus) i na zidovima pojedinih objeka,ta (pari es) katela
u Vrblja,nima.
l. Vrlo kva1i.tetna izrada rezervoara za vodu, o emu je ve bilo
govora.
2. Izrada pei je takoer kvalitetan zidarski rad (sl. 4 i 5). Obje pei
(Dl i Gl) naene su u tako dobrom stanju da su mogle jo UlVijetk koristiti,
to ukazuje na njihovu )waliltetnu konstrukcijlu. 4o
3. Bogati asortiman opeikarsbh proiZJvoda (na.pose vel~k broj tubula),
iako su najveim diijelom sluili kao spoJija u sekundarnoj upotrebi.
Vaan element za datiranje katela 'li Vrbljanima ine jake I e z e n e
u obliku pilastara na bedemuH To su konst!1uktivne lezene, u funkciji kcm
trafora, organski povezane s bedemom, sa is-takom od 0,60 (i vie) metara.
F1u11lkcija im je da na mekanom i strmom terenu pojaavaju zid (murus)
i eventualno na unutarnjoj strani zj,da nose ophodni hodni'k, daJkle isto
statiIka. Kao konstru.ktivni i dekorativni element, lezene (i kontrafori) dobro
su poznate u kasnoantilkoj a,rhitekturi Dalmacije i susjednih oblasti,. Razvoj
ovog a.rhi,tE'ktonskog elementa, meutim, nije vremenski odreen, jer nedo
staju drugi elementi za datiranje. Lezene ukrasne prirode u unutranjosti
provincije imamo na mauzoleju u Turbetu, kojr SergejeV'S'ki datira u 5. sto
Ijee. 42 Na kasnoantikoj bazilici u Brezi, na objektu koji se mora daUrati
naj,ka,snije u Justinijanovo doba , da:kle jo kasnije, lezene imaju oito kon
struktivnu, ali i dekorativnu IUlogu.43 Posebno su izrazite (pra:vi kontrafori!)
na bazi;lici u Ci.mu , kod Mostara, koje se pr:va faza izgradnje - po novcu
kamenoj plastici - datira u kraj 4. ili u saJm poeta:k 5. stoljeaH Lezene
38
1.
or e,fi o n i ik,
Keram~ika
str. 203-207, T. XIII; RitffilSlka

ou Miu,iuma i Zab1ja'klU i pr,vi
iz rims'kog nalazista Mogonjela, GZM, 1952,

villa u Vi.iirma, GZM, 1965, nav. ffiii.; !J.straiivanja
naQaz naulS'tarrbjih s[3JvenSikUh na~e<lja kod nalS, GZM,
1970, str.
76~-l, T. VIJcI-Xn.
Da jekatelI uipo tJrebll(j a vall1 i uralnom sredi!1Jjem vijeku (o'ko 800. g.),
pOlkaZ1u0e slavlnJslka keramiIka Q,z ra'nog srednjeg vij'eka, jezi'ac poj a'Slle ga'l1llifbu.re
u1kJraen eleme-nltima geomertJrhjISlko-illVljlI'inje.g stilla i marrnn..uza merOlvhnwg tipa
naeni na ovom poloaj'U; usp. miod rrad ,,,Ranosredtnjovjekov1Do utV1rende tl Vtriblja
nima na Sani , GZM, 1976, 2'45-.256, T . I i II.
40 Pei s,u se vr,lo dobro sau.vale, pa Sltoga nisu pOT\uem nego P0il10W10
pa'illji!Vo zaltrpalne za sl'll'aj rev'iozilje.
H
V. bilti. 27.
4. Ka,snoaITI'th!ki mamolea u l1u:rbeibu, GZM, 1951, str. 144.
43 1.
B o ti a n o v s 'k i - D. e l i. , Kas.noa:nt1;ika bazi'ltiJka u Rrezi (PmbJem
i konzervacida), Nae Sit3Jrill1e, Xl;!, Sa,rajevo, 1969, str. 1,8 i sl-ilke na S'tr. 9, 12, 13,
:'9
14 i 21.
H T.
A n e l i , KalS;noanrti'Cka ba,z'hlitka
Salra!jewo, 1976, s!lr. 185 i: 219.
'il
Ci.mu kod Mostaira, GZM, 1974,
119
dolaze i na mauzol ej u sv. Staa u Maru.s i ncu lU Saloni (poetak 5. st.) i na

bazilic i u Kapljuul ." zat im na ka's nor imskoj pala i u Polaama na Mljetu'16,
pa na Gradini u Daniliu Gornjem 47 i Toreti, na otokJ\l Rornatu 4 8 Svi ovi
objekti su datirani okvirno u 5. i 6. stoljee, ili su vezani (napose obrambeni
objekti') za J'ulsti.nijanovo ratovanje s Goti>ma (535-555. g.).49 VremenSki je
poblie odreena jedino bazill i ka u M'\.IJntajani,kod Porea, na kojoj lezene
i.maju vie ukra.snu ulogu , i to u doba bisku.pa po r e6kog Eufrazija (543. do
554. g.). 50
Lezene na 'katellu u Vrbljanima imaju konstruktivni karakter kao i
one na mauzoleju sv. Sta a u Saloni iz poe<tka 5. st."1 To daJj.e mogunost
da izgradnju katela daUramo negdje u prvu pOlloviou 5. staljea . 52 S takvim
datiranjem bi se sla.gao i op i izgled ovog utvrenja , o emu je bill o govora
na'p ri jed (recipijent, pe i, bogat asort i man opelkapskih proizvoda, relativna
Uidobnost posade, iz'osta'vljanje crkve itd.). Sve ncllS to vue na jo jaku antiku
tradiciju.
45 E. Dyggve, History of Salonitan Christianity , Oslo, 1951. sl. IV, 17 i 19,
str. 77-78.
4. I d e m, Palaa na otoku Mljetu sa novog gledi ta , Zbornik za umetnostno
zgodovilno, NV V/VI (= L alUlreae F . St-ele se.J;lbuaIgenar io obl a'tae), UjlUb:lana , 1959,
str. 81.
,1 M. Z a ,n i n o v i , Gradin a u Da.n ilu i Tor 'nad Jel'5 om, Ma-ie:rijali, XV,
P,ri~ep, 1976, $ok. 21 s a 'komlbra.fodma s 'U1ll1LUtamnje strane.
40 I.
P e t r i e i o l 'i, Toreta na o!tolkru K OlI"na'tu , AJdriattij.ca praeh i!starica et
antiqua (= Miscellanea Gregorio Novac dicata), Zagreb, 1970, str. 718, 721 i 724.
49 Prikaz ra,tovanlja (,prema P,rokopiju) dalje K.
P a 1..$ c h, GZM, 1000, S!tr. 550.
Takvi kateli su mogli nastati napose oko 537. godine, kada su borbe iz primorja
bile prenesene u unutra njost zemlje, pa zahvatile i podruje Sane. O tome opir
nije v . J. M e d i n i, Provincia Liburnia, Diadora 9 (1980), str. 393 i d. , i karta 4
na str. 408, gdje su data nova tumaenja ratnih zbivanja 535-555. godine.
50 A. S o ,n j e,
RalT1ob iza.lliti.nslk a baa:illilka sv. Alg,nez e 'u lVLull1lto:jal!1i kod Porea ,
Jadirruns'ki z;boJ1nilk, X , R,:,jelka--J>ull a, 19716-78, str. HU ~200 .
51 Kod
DygglVea oznaen sa L (!SJ . 7), v. Se ,r 'g eje 'v ;siki, GZM , 1951,
sM. 143, sl. 7 (s vllno jak!lm lezenarma). Us.p. Uj. Kairama in , GiIO'Se elJeliU: E .
D Y g g v e U!Tld R. E g g e ,r, De r aHchris-tl:iohe F.riedhof MaPU1Sinac, V:j esnilk za
aJrheo!ogi:j<u i h ':;bo rijlu dailimaltin:sk:u, lJI (1940), s'br . 237-239 (I. UlkJras ne lezene
mauzoleja Sv . Sta a). Kall"aJm.an pri'mjeriJma iz Sailone i f>i.msfke Datlimacije dopul!1ja
Elg;ge.roVIU bv>ndmlj'U o OIriljerutaJlmorn (M eZo'po!tarmija) kaJraIklte nu pilj a's iMa i uJkaZlU(je na
pojav:u u .k II" a.s n i h lezena oko 300. god. u SatIoni. U 5. i 6. st. mo1.iv lezena se
e e ja.VilIja na cr:klvarrna Ra,vene, Salone i rimsfke Da/Lmachje. Ka:rarma,n meu
ostaEm pri.111!jerirrna naMo'eLi i, bazi,li:kJu u Manals t i.rinaJma (Salona) iz po. 5. st., koja
hma piastre 'na presvoenoj a,psi'd'i, a taikoer i na ju.2Jn O'j stra'ni, gdje se oni
od'lJJpinu pri,tis;K:!u tere:na Ikoji s spulta terasa'Sto, daiktle u kOl1!stl"ulk!t;Vn<lD namjeni
kao i u Vnbltian ilma. OoiitO je, daklle, da se .konsibnuk<tiv,ne lezene jaV'lja:j'u i Ta,nije
nego sto je ,to smartJrao Elgg e., a, prema iI1'jemu, i SeII"gejevsiki (GZM, 195-1, 143-44).
Stoga bi se i ,ka tel u VrbaDanima, to se tie lezen a (pillastara), m.ogao (lU skladu
s keraJm ilko m) da/tirati neg:de od k.raj a 4. do kira,ia 5. stobjea. - Komttrafori , kao
'k orts<tnU!kit ivlOi elemenat, javUtialjlU se i na kla'UJ2!UII"i J.ull ujSkii.h Alljpa, cf. P. P e til" U,
Najnovija i'sbrawa:nja J 'uIli'j'sbh NJ;pa, OsjeJki ?Jbonn ilk, XlI , str. ll, SI!. 8 i 9, str. 14.
Cf. CJ.aoobra A'Lpilum Iuli a,rulID, I.J.ilU1bljana , 197!1, pa:ssian.
S2 U dogaaj ima toga v:re:mena u Da!limaci'jli, bi:lo je do'sta povoda za gradnOIl1
t3!k.vih rerwg ilja'nnih Ultvr.da. G . 437. Ga,l a Placid'ilja pokllaTlJja Dali.rnacijlu Biza!l1tu.
Oko POl!. 5. st. Da'l imaciJom \.lipra:vil~a Marcelin , priI.iate~j vojvode Aecija . G . 454.
MarceHn otpa;dne od Va:1en'tuniljana HI i sa.mostail.no upraVf1ja . Dalimacijom. G. 468.
MaJrce1!ln je ulbi'jen , vil ast preutzima J.u:li~e Nepot, koji 474 . p:reUJZe vlast i u Ri.mu.
G. 476. Q;doakM rui Zalpa:dno cal'st,vo, a g. 480. je uSpi htu ulbiJjen Ju[ije NepOIt.
O tome usp. G . N o v a lk, Povijest DU1broVlnilka I , DuibroVlnilk, 1967, str. 63--66.
O te skoj sibuacrji u Da'lmachji ZJbog pr.ovaila banbaJrs kih na.roda 11 pos.]jednjCl'j
e1Jvntini 4. st., usp. S v. J e 'r o n i m, Epistula LX (b) ad Heliod.orum, ed. MIGNE,
I, s br. 600 (.i.z 396. g .). Cf. i A.mm. Marc., Renum gestal1U1ID li:bri, !>I, XXXI, 13, 14, 16.
IVO BOJANOVSKI
120
RANOSREDNJOV JEI{OVNI REFUGIJ
Prostrano dvorite katela bilo je, oito, od poetka nam ijenjeno okol
nom stanovnitvu za sluaj opasnosti, to je b ila openita pojava u nemir
nim vremenima kasne antike. Taj elemenat navodi nas da i u katelu u
Vrbljanima vidimo utvrdu refugijainog kara'ktera. Takvi zbjegovi provi~
zornog karaktera b ili su dosta brojni na podruju dananje Bosne i Herce
govine, ali su, na alost, neistraeni. Svima im je zajedniko to su gotovo
sve refugijaIne utvrde kori,s tile zemljano-kamene nasipe tada ve (vjero
jatno) naputenih pr e thistorijskih utvrenih gradinskih naselja, kao to su
Gradac u Halapiu i Gradina u Podgradini, oba na Glamokom polju (GZM,
1942, 130 i 147), Gradi'na Zecovi u arakovu, kod Pritjedora (GZM, 1956, 137
i 147), Debelo B rdo u Sarajevu (GZM, 1894, 107), Gradac u Lepenici, kod
Kiseljaka (GZM, 1932, 1), Grad, kod Ribia, i Dragi , kod D epa u Neretvi
(P. Aneli, Hist. spom. Konjica, 86 i 87), Gradina u Crvenicama na Duvanj
skom polju (Nae starine, XI, 181), Pit u Gorici, na Imo tskom polju, Gradina
na vrelu Bastaice, na Livanjskom polju itd. "H
Ipak, sva je prilika da je dobar broj utvrda refugionalnog karakteTa
nastao tek u 6. stoljeu, a u vezi je s tekim borbama koje je Justinijan
vodio s Is tonim . Gotima. N eki su refugi.ji mogli nas ta ti i kas.n ije, u post
justinijansko doba, u vrijeme avarskih provala preko Save.
Refugiji su obino podizani na tee dosllu~nim poloajima. U izvorima
Ju.stinLjanovog doba takva se utvrenja spominju pod opim nazivima fr u
r l J a (cpPO~PLOV, tvrava, grad) ili o h y r o -ID a t a (6XJpwjJ.<:l, tvrava). Iako
najvei brej ovih utvrenja nije ispitan, ve pe enome tO' se na nave
denim (i drugim) lokacijama vidi, ne mee se geveriti e nclt.om jedinstvenem
tLpu ovih utvrenja . Obino su graena prema ekelnestima koje je nudio
poloaj, od ma,terijala uzetog na licu mjesta i, prema mogunostima sredine.
Osnovne su im ka.rakteristike: vrle visok, pe mogu{:nosti i zaklonjen poloaj,
te bedemima (ee i s kulama) zatiene prostrane dvorite za prihvat sta
novnitva u sluaju opasnosti. U refugLju se ponekad , ini se u kasnije vri
jeme, nalazila i crkva . Postojale su i ruune prestorije za pesadu, a sve
ostale je evisile e konkretnoj situaciji i e mogune9tiJIna grada ili 7rupe .
U smiislu Justinijaneve ebrambene erganLzacije, svaka je oblast ili upa
(xwp[ov) trebala imati jedne u:tvrenje (CPPOUpLOV). Vjerojatne se u taj ebram
beni sistem uJklepi~ i katel u Vrblj anima i sluiO' svejej svrsi sve do kraa
antike, kada je biO' popaJjen od Avara"4.
5:)
Takvi su jo: Gradac u
Potoanima,
Vido~ka
g,radina u Vido ima (GZM,
1894, 433) i Gradina u Podgradin i, sva bri na Livanjskom poLju; Gradina u Dabra
vinama, kod Breze, Debelo Br,do u Saraje v's kom polju (GZM, 1894 , 107), Crkvina
na Usori, kod Doboja (GZM, 1891 , 251), GTad( ina) u Donjem Vrtou, kod DrvalJ:a
(GZM, 1894 , 400), Gra d u MiLje v,i.i.ma, ko:d Mosta'r a (?) i drugi. O tome v. .
B a s l e r, dj. na'V . u bil;j. 31, sbr . 52-61, gdje se navode jo neka utvrenja ove
vrste. Na alost, i,sphta'no ih je samo nekoliko, i to djelomino.

o' Bliih analogija nalazimo po cijeloj Da1mac uji (npr. R. IVI a t e j i , Gra
d ina Badanj kod Or illwen!ice, Jadranski zbonnik X, [1976-781. str. 239-263) i po
svim pod!u'nav.ski.m pTovincijama. Ta,kvi su i ka teli - refugij i u Sloveniji Vranje pri Sevnici, Vel. Malence, Pnuj:s.ki grad, Gradie nad P,i,v'kom pri NakIu
i dr., v. Arheoloka najdia Slove-nije, Ljubl jana, 1975, str. 261, 250, 324 , 171 itd.
Sli'na su im castella (Fliehbu,rgen) u aUlSbrijski.m Alpama, H. Ve ( t e r s, Die Kon
tinuitat vo n der Ant uke zum Muttela'I,ter im Ostalpen.ral.lm, Forschu'ngen und Vor
trage, X (1965), s,tr. 36 i d. Usp. i Vette,rsovo djelo Mogorjelo , str. 51 i 60.
O slinim u:tV'l"enj'i-ma u Ge,r.maniji usp. E. A n t h e s, Spatromi.sche Kastelle UJIld
121
MUNICIPIUM SARNIENSIS
Kate'l u Gornjim Vrblja nima je od anagistrajnog puta Salona - Servi~

tium Uldaljen oko dva sata hoda , pa najvj'erojatnije ni'je bio podig!1Jut za
nadzor ove ceste;;" . Ka\kva mu je onda bi'la funkcija? Vjerojatno samo refru
gijaIna. Moda je to bio :z:bjeg susjedne Sarnade (Itin. Ant. 269, 3), koja
se jednO'du,no loci.ra u Peckoj. O municipalitetu Sarnade nema pisanih po
tvrda, a'li neki autori u vezu sa .sarnade dovode Sarni(t? )ensis (eccLesia),
koja se spominje u zakl!jucima prvog crkvenog konci,l a u Saloni' (530. g.),
iji je predstavnik Vitalis presbyter Sarniensis ecclesiae jedan od potpisni/ka
akaita ovog kcmcilla G6 . DI1ugi i\9tra~va~ Sarnade povezUiju sa Sardeatima
(Sardeates, ,Plin. III, 142, Pto!. ,II, 16, 5)5<, ilirskim pl'emenom koje je pri
padalo salonitan:skom sudbenom konventu i Ikoje je moralo ivje.ti neto
sjevernije od Delma[a, a ija bi oblast bila S a r z i' a t il c l i lm (od Sardiati
cum) sc. municipium, koji je na drugom koncilu u Saloni 533. bio dodijeljen
biskupu novofol'mirane biskupije u Ludrumu (Ikad Knina?).5s Meu>ti'm, oito
je da se SarziaticUJm mora tra'iti neto ju~nije od doline Sane, je<r su
btskiupiji Ludrensis pored SarziaticUlma bi'la dodi'je'ljena jo tri municipija:
Magnioticum (mun. Ma'g num , Balina Gla'vica, kod Drnia)59, Equitinum (iIT1IUn .
Aequum, Ci1Jlulk, kod Sinja)GO i Salviaticum (mun. Salvi'um, Ha'lapi, na Gla
moakom POljIU).r.l Negdje u hlizini mora,o se nalaziti i Sarziaticum, najvjero
jatnije u podruju Grahova ili Drvara, pa bi Sardeate trebalo lokalizirati
u taij kraj. Nedavno je u Donjim Vntoama , kod Drvara, otJkri,ven fragmen
tarni natpis kaji svjedoi o postoja-njlu dosad nepoznatog municipija u dolini
Unca. 62 Prema tome vjerojatnijom se ini prva pretpostavka da se Sarnade
feste StadIte im Rheiln- und DO'na'Ulgebiet, X. Bedohlt der Rltm.-Genm. Kommi'ssion,
Framlkfunt am Malin , 1918, sbr. 86---<165. Cf. i !ilera.bunu kaju navodi L lf e m o
nik, GZM, 1956, str. l4'3-144. Openito o ratova:nju v. J. K,romayer-G.
Ve i ,t h, Heerwesen u,od K,riegfLih!rUlog der Griechen und Ro:mer (Spa-tere Kak;er
zel't), MLinche:n, 19'28.
5;; Katel II Vir:b;l;jamima ,nalazio se na lo:kaJlnom pU/bu: doliina Sane GOf'OOi
R'ibnik - VIl'b1ja,ni - Mlin :ta . Jedan kralk toga pulta i daJnas vodi, i,z VrlY.l\ia:na
Ll Stekerovce na sjeverozapadnom r.uJbu Glam:::>kog po1ja . O vezi Vrbljana s magi
straJlinim pUitom Saloma Se['vitilLllm v. moj C1lwbelli. n sIstem , str. 85--86, i
b il ~j. 205. Lokalni put je na magistralni i.zlazio u Medni (!bUj. 205 nav. dj.).
3S D.
Fa 'r I a .t It i, IIl1y'r icL:lm Saonum, 2, str. 1:64 iz 530. g. = F. R a k i,
DooLl>men ta histo,riae Chiroaticae per iodiUJm aOltiqluam iI1J.LIIs.twntia, Zagreb, 1877, u
:zlbirci MH-SM, vol. Vl! - zakl,juci So.liaS/kog sabora 530. g. W. T o m a os c h e k,
Die vor-!slaw.ische Topog,raph ie de.r Bosna ... , Wien, 18'80, str. 54 Sarniensis
ecclesia dovo;di u ve21U sa Sarnade (!:tiln. Anton.); UiSp. A. M a ye. ,r, Die Sprache
der al.ten Hlyrier, I , Wien , 1957 , sbr. 295 (cf. i s br. 293, 294) s. v. Sardeates i Sarnacta.
,H K.
P a t IS C h, GZM, 1!}00, sMo 556. G. A il f oil ld y, Be.vo~kemng, str. 52.
J. J . W ,i ,I ,k e s, DaLmati.a, LOlndon, 1969, str. 170 Sa'f'de3lte locira zapadno od Jajca
'tl dolinu Plive (olko ~hpova) i povezu~e ih sa mansio Sarn.ade (Uiln. Ant.). Prema
W,u1kesu, ter.munacijrski natp is Ll Valg.n.i'u (Jand) V'jerojaitno di:jeli Mezeje od Sar
dea:te. Usp. i 'kalI'Uu 5, stil'. 17'5, kao i str. 1'53 d . i 274.
58 FaTlatti"
n. dj. U&p. Vj . Kla i , Epi'soopabU's Lu'oreosis u DaLmaciji,
Vjesni.k Hrv. arheo!. drulbva, XII, Zagreb, 1-9.12, sur. :514 = BUiLI. dalrm., XXXVII,
~Iit, 1914, sb!'. l'l5-116.
59 M.
ZaJ1inov 'i, DeLm. II, str. 12.
60 A.
P. M i u r a, Colonia Romana Aequum CI8ud;,'m, Graz-8C'.'. 1<121.
G. A I f o I d y, Bevolkerung, str. 119-121. J. J. W i I k e s, Dalmatia, 114. L B o j a

<11 o v ,s :k i, DolaJbeli!n si'stem, s tr. 56~59.
01 I.
B o j a n o vos k i, Pe:l,va i Sal-vLje, Adr. praeh. et an,t., stlr. 503-522. Usp.
I d e m, Dolabelin sistem, str. 64-74. i rad Epigraphica Salvia tica recentiora,
GZM, 1977 , GZM 1978, Sarajevo, 1979, str. 115-118,
62 Le m'li'nicipe ilncon.nu dwns le pay>s de Diltio.nes (Bos n.ie occidentale), Zi'v a
amtiika, XXV, sv. 1-2, SkopilJje, 1975, s,nr. 265-2711. Na'Qpis glasi: .. ,.J ONI DEC
(urrioni) M(uJiNiIGIP(ii .... , a vlierojatno se odno>si na mun. Sarziaticum (F a r I a t t i,
I:Llyr. Saor. 2, 173) koj.i je 533. g. bio dodij.jedden novofol1miranoj bi~iji u LucLmmu
(Ko.sovo poIDe, kod Kmina ?).
IVO BOJ ANOV S KI
122
povee sa Sarniensis (eccl esia) (530. g .). Vjerojatno je u kasnoj an1ici (nakon
Karaka:l'ine reforme iz 212 . g.) u Donjoj Peckoj (Sarnade) postojao munici.piti
kaj i, inae, dosad nije potvren u p isan im izvorLma - municipium Sarni(t?)
ensis (?) . Prema tome b i Sarniensis ecclesia bila crkvena upa (parochia)
mun. Sarniensis , a Vitalis presbyter njezin upniik. Iz izvora, se ne vi'di ko-joj
je bi.srupiji pripadala ova u.pa .63
Ka tel u Vrbljanima do~kao je i avarski upad li Dalmaciju u post
justinijansko doba. U jednoj od ti'h provala bio je djelomino razoren t
katel u Gonnjim Vrbljani:ma (597 . g.)Y4 Tragovi poara su oLti na katelu.
U toj invaziji Avara pod vodsuvom ha.g ana Ba:jana 59'7 . godine 'll podruju
za,padne Bosne, uz s;tare ri'r nske ceste od ServitiUJma (Bosanska Gradika)
do Salone (doli,ne Vrba!Sa i Sane te Glamoko , Li'vanjsko, Duvanjsko i' Gra
hovsko polje i dr.), uniteno je tada o'ko etrdeset na<selja (poleis) i ubvrda
(frou ria). G;;

Ovaj dogaaj, sa svojim unitavajuim posljetlicama, oznaio je kraj
antike li unu'tranjosti Dalmacije, ali ne i kraj ilvota . To doika'Z'Uje posto
janje ranosrednjovjekovne utvrde na Gradu 'u Vrbljanima i u karolinko
doba .06 Oito je da su Slaverii, koji su doli s Ava'riJma, ili uskoro iza njih,
zah~~li ruevne osta,tlke katela >li Vrbl'jani1ma i tu se uvrst1li u sasvim novim
okolnostima, nalkon preki<da koji je, moda, potrajao izvjesno vrijeme.
REFUGE TARD-ANTIQUE A GORNJI VRBLJANI PRl!S DE KLJUC

(BOSNIE OCCIDENTALE)
RBsUME
On a decouvert par hasard en 1967 dans le village Gornji Vrbljani pres de
(Bosn ie occidentale) un castel tard-roma in du type de refuge. Cette fortifi
cat ion a ete partiellement recherchee au cours des annees 1967 et 1968.'0
Le village Gornji Vrbljani est situe sur la rive gauche de la riviere Sana vers
35 km au sud de Klju . Le refuge meme a ete cons trui t a l'hauteur de 700 m envi
fons s ur le plus haut sommet de la colline appelee Gradina ou ont ete decou verts
dussi les restes d'une agglomeration fortifiee prehistorique (oppidum). Sur une vaste
region de deux cotes de la riviere Sana , au temps preroma in et rom ain ancien, ont
vecu Maesei, la tribu illyrienne avec 269 decuries (Plin , III 142), voisins orientaux
des Iapodes. 17
Dans l'introduction de cette contribution
l'auteur expose les principales
c!onnees topographiques se rapportant a leur pays et aux agglomerations prehisto
riques et roma ines. Tandis que la partie du nord de leur region, celle aux en virons
de Sanski Most (une grande necropole prehistorique de Maesei y a ete decouverte
avec l'agglomeration du VI-III siecle av . n. e., GZM 1896, 219-270) est connue par
les riches mines de fer a l'antiquite,'8 la partie du sud de leur territoire vers la source
de la Sana, a ete a u temps roma in surtout une region agraire, en majorite d'e1eveur ,
Klju
6J PoloaJ
j Sarniensis ecclesiae mogao je b irti s'lian onome ni,nske, kalko to
proizlazi iz zakld :u:a:ka Spli tS'kog sab ora 928. godilOe : N onemsis vero ecclesia non
episcopum antiquitus sed archipraes'byterum habui sse cogn oscitttr (GZM, 1902,
str. 414--415).
64 I.
B o j a n o 'v s ok i, Baloie - rims >ki m unici'Pij u SipO'VlU na Ph'vi , All'heol.
rad. i raspr. , VII (1974), str. 364-365, g,dje je navedena i, ostail a literatura .
65 Ibidem, str , 364.
66 O kasnijim nalazima na ka telu u V.rbl'jam.Lma v, mo.j rad nav, u bilj. 39,
koji je sastaW1! dio ove raspra v e.
123
avec les paturages etendus et les forets epaisses (mem e aujourd'hui). Les Maesei.
comme de tres bons soldates ont servi en grand nom b re dans les regiments mili
taires romains," en Europe et en Afrique ce que prouvent les inscriptions de ce pays.
Peu de donnees epigraphiques ont ete conservees sur leur r egion plus etroite qui
s'appuyait sur la montagne Grme. Il semble que la partie du sud de leur territoire
tribal a appartenu au temps ancien imperial il la commun e peregrine (civitas), de
laquelle s'est developpe plus tard municipium Sarniensis (?) avec le centre il. Sar
nade (!tin. Ant. 269,3), aujourd'hui Pecka sur la Sana.
Le castel tard-antique du caractere de refuge a Gornji Vrbljani a ete situe
sur une bonne position de defense, bien eache. Les remparts de la fortification ont
ete construits seulement sur les c6tes du nord et de I'ouest, parce qu'elles etaient
a ccessibles, tand is qu'il s'etait appuye sur la cote du sud et de l'est sur le profond
canon de la petite riv:ere de montagne. L a fortifica tion meme a occupe le plateau
Clccidente, penche vers le cote occidental, sur la surface vers 110x65 m (Plan I). Le
long du rempart du nord ont ete construites les pieces pour les gamisons (complexe
de logement-Plan II).
Ayant en vue que le rempart occidental a ete construit sur la pente, les eaux
l'avaient em porte en grande partie, tandis que celui du nord - qui a ete construit
sur un remblai fort de la gradina prehistor.ique - c'est conserve jusqu'il. I'hauteur
de plus de 2 m (considerant du cote exterieur). Ayant les mu rs de petites epaisseurs
(0,65 m) , le remblai a ete du cote exterieur soutenu par les contraforts legers. Il
semble qu'il s'est termine par les creneaux, parce qu'on a trouve le long des murs
bien de fragments de calca-ire. Du cote interieur de ce remblai a existe probablement
un corridor en bois, parce qu'on a trouve beaucoup de cendre du sapin.
Le complexe de logement (Plan II) a ete compose de plusieurs pieces, fondees
en deux niveaux et placees autour d'une petite cour (E) qui s'appuyait sur le mur
du nord: l'antichambre (A), une petite piece d 'entree I(B), une grande piece, probable
ment chambre il. coucher (C) , une piece centrale 2vec la cheminee (D) et la cuisine
(G)avec le praefurnium ,(Dt} et le fourneau (G,). Dans la petite cour s'est trouve un
recipient, bien construit, pour l'eau (l ,30xl,63 m), couvri de mortier hydraulique. Au
sud du complexe de logement sur un plateau rocheux s'est trouve un grand enclos
qui a servi a:.l peuple de refuge. Les constructions le long de mur occidental ne sont
pas recherchees et elles sont mal conservees.
Le complexe de logement est construit en pierres cassees et peu tai1lees. La
technique dc construction est ilTeguliere (structura incerta), les pierres sont placees
dans le melange du mortier, ce que prouve qu'il s'agit d'une construction de l'anti
quite recente.
Par l'analyse de la technique de construction, surtout de la piscine (du recipi
ent) et des trouvailles mobiles, en premier lieu de la ceramique, I'auteur conclue que
ce castel a du etre construit relativement tot, il. la fin du Iverne ou au debut du verne
siecle. Son existence est sure au verne et VIerne siecle.
Le castel il. Gornji Vrbljani s'est trouve il. la prox~mite de l'ancienne \Coix
roma ine Salona-Servitium (!tin. Ant.) qui traversait le long de la rive droite de 18
Sana. Selon toute apparence il a servi de refuGe a la Sarnade voisine (Hin. Ant. 269,3),
dans la quelle sur le concile ecclesiastique a Salone, l'annee 530, est indique Sarni
ensis ecclesia, la paroisse ecclesiastique, il. la tete de laquelle a ete Vitalis presbyter. 5G
Au temps des ,invasions des ennemis au cours du VIerne siecle, le castel a Vrb
ljani a servi de refuge II la population voisane et il a ete ruine en 597 pendant
l'invasion des Avares. 64 Cela indiquent les traces de l'incendie. Il a ete en usage de
nouveau au temps franc (carolingien), ce que prouv ent les fouilles decouvertes qu c
ce sont une aiguille de ceinture et un eperon meroV'ingien:)Q (GZM 1976, 245).
TABLA I
1~ ~-dr-----~L.
Crtei: S. Kudra
TABLA II
Crtei : S. Kudra
TABLA III
17
11
15
O
2_
- Crtei: In g, arh, H ,
Handi
~CM
GOJKO
KRALJEVI
ANTIKI NOVCI IZ OKOLICE CAPLJINE

j srednji tok Neretve, tj . apljinsko podruje , dobro je poznato
i stran ilm strunjacima koji se bave antikom arheoIl ogijom. Zbog
obilja arheoloikih lokaliteta ovi s u predjeli davno prifV1u.k:li panju i naih
i inostmnih istraivaa I. Mnogobrojni arheolokil predmeti koji su naeni u
Mogorjelu, Ta'soviima , Vi ~ i ma i DraeVili i bezbrojni sluwjni nalazi na
cij-eloj ovoj teritoriji potvruju da su ovi kraj e vi u starom vijeku bili gusto
naseljeni. U arheolokom pogledu ovo podruje je najbolje is traeno i rezultati
su veinom objavljeni. Istra21ivai su se veinom bavili prouavanjem naselja
i kClmuni. kacija ~ , a num i zma.tiki naJlazi spominjani Souswmo usput. Objav1jell1
je samo jedan s'k u.pn i nalaz novca:!, kao i novci koji su nae.ni priliikom
arheolokiih is:kopavanja lU Vi i'i>ma~.
Donji
1 domaim
U zbirci Zemaljskog muzeja u Sarajevu ima 113 novia za ikojie se

s igurno zna da 'potjeu iz Caplj ine i iz okolice. (Ovdje nis u uraunati 1l10vci
iz Mogorjela, jer oni zaslu.uju .d a 'se obrade posebno.)
Kao to se i'z priloene tabele vidli, meu oviJm novc~ma iJma 12 drahmi
koje su kovane u juno ili.rskim gradovima Apolloniji i Dyrrhachi,j!ll". Ove
drahme mogu se nai u svim priobalniJm ,mjes tUma, a ponekad i duboko u
unutranjosti. To je pouzdan do:kaz da su one u drugom li u prvom stoljeu
stare ere bile u intenzi!vnom opti-caju naporedo s rimsIbm denarima i quina
rima. Jli'noilirske novce donosi!li su grck i trgovci koji su preko Narone
oba.vljali trgovalke poslove sa stanovn icima u donjem i srednjem toku Ne
retve. Ovi su trgovci dopre.mali -s6, oruje, alart i nakitt , a odvozili iJto, drvenu
grau,s i r '; ' i ivotinjske koe G Trgova!cki put iao je uzvodno doli.nom Ne
retve,kao i dolinom rijeika Trebiata i Bregave. Najvie numizmatik ih
l C.
P a t .S e h, Ptseudo-Slky,laxOivo jezero. Prino$ .poviJjesti donjeg podlru,9a
Were>t,ve, GZM XVIH, (1906), Stlr. 378.
2 E.
P a a 1 iC, Atntika naselja i ,komuinilkaeije u BiH, Sa.ra,jevo, 1960,
:'ltr. 64-65; 1. B .oj a,n o v .s k i, M o,gorjelo - .r imsko l1Uirres, GZM, 1969, str. 1(38
\70; 1. B o j a n o v,s lk i, Rimska cesta Narona-Lel1silnrum . . ., God ilnja.k ANUBiH
X, knj iga 8, str. 140-0166.
3 C. p a -t s e h, Nahoa.j sesteraca li Babinom DoLu, GZM, XII , (1900), sbr. 543.
Dr 1. C: r em o n i k, Rim,ka vi'la l i Vi, i:ma, GZM, 1965, s,tr. 147.
5 C.
p a t s e h, ZUlr Geschichte LlInd Topogra,phie vo'n NarO'na , W ien, 1907,
btr. 96--W7.
5' Cf. A.
R i es e, GeOglraphi la'tin i mi:nores, S. 119: CaseUll1 i-taque Dal
ma,tenum et 1Ji,g1na teeti-s ut i:lia , simi,liter et fenrL:im, tres species, cum sit utilia,
ab'Ulndans emi,tJti,t.
6 K.
K ur z, Die Wi!!Ytschaftsgebiete im vorromischen Dal1m3ltien , Praha, 1970,
5>tr. 35.
GOJKO KRALJEVIL:
128
je na pute vima pored spom,enutih rijeka, a u Draevu je

i reljef Kastora i Poluksa', Pretpostavlja se da su ovaj reljef 'li
shjenu ukle'Sali antiki trgovci , kaj ima je ovo bi.Ja glavna saobraaj nica za
putovanje u unutranjost.
nalaza
naeno
pronaen
Meu novcima koje ovdj,e opisujemo nema pnimjera:ka .koji pripadaju

ilirskim vladarima Gentiusu i Balaiosu, ali to ne znai da njihovi [lovci n ~su
billi u op ticaju u ovtim krajevima. Ta'kvih je novaca bilo, alil nisu dospjeli
u na Muzej. Zapadno od Narone 'u selu Pasi i ni pronaen je skupni nalaz
od 500 komada novia ilirskog vladara Balaiosa s Novci ovog vladara naeni
su ak na Sicilliji , a grki noveli ,kovani na Eu'beji naeni su u okoli.ci nu'v na.
To je nepobi,tan dokaz da je u predri.ms,ko i u rimsko doba trgovinska raz
mjena bila vrlo intenzivna i da je novac koji je kovan u ilirskim i grkim
kovnicauna 'dopirao u sve kolonije na obalama Sredozemnog mora n
Brojni nalazi r,imskog republilkanskog novca, spomem.i,k AUg'U!stovoj po

bjedi podignut u Taso<v'.i ima 1o , kao i navedeni 'reljef uJklesan na stideni u
Draevu potvruiju da se ovdje vrlo rano poinj'u naseljavati stanovnici
iz Ita'li j e, koji 'su ilmaJi zadatak da utiru put rimS,koj okwpaciji, i asimilaciji .
Ovi doseljeniJci ne bi imali takvu ekonomsku mo da podJiu spomeniike
r1mskbm pobjedama da ih 'nije ;podupirala i finans irala dravna blagajna j.z
R1ma. Da su Rimljani ima1i jako 'U !poriteu Naron i i u donjem toku Neretve,
potvruje i, injenica da oje rimski voj,skovoa Publius Vatinius l l podJuz~mao
vojne pohode protiN Delmata iz dmskog vojnog logora Ikod Narone (god, 45,
stalfe ere) .
Plodno zemljite u 'donjem toku rije\ke Neretve bilo je li toku djele
rimske vladavine privlano za naseljavanje Lsluenih veterana, koji su vei
nom potjecali iz Italije. Najvee blagostanje postiJgli su ovi krajevi u to'ku
II i III stoljea nae ere, ,kad su ve]ike povrine oko srednjeg i donjeg toka
Neretve pripadale Naronitansko'j kolonij i 12 U toku II stoljea rimski carevi
Hadrianus, A, Pius i M, AurelVuis darivali su pojedinLmnaseljima rimsko
dr,wljansbvo - tako da se na kamenim spomenicima iz tog perioda javljaju
i mena Ulpi'u,S13, Aeliusl-! i Aurelius, Meutim, u naem na1azu novci ovih
careva su najslabije zasbU!pljeni, Najvi!e novaca iJma iz perioda rimske
ekspanzije u nae lkrajeve (Augustus i Tilb ernus) , te iz 'perioda IV stoljea
(Constantinll!s Magnus i njego'v i nas1jednici), Veinom je ovaj balkreni novac
kavan 'u kovnicama Siscia i Thessa:lonilka.
Ilnt erpretaeija VilkoV'oih preas,tava na st iljen i kod Dra

str. 53-59 .
8 F,
B l i J i , Bu'letiti/no di. a rcheologia e sto r ia dalmata XXXI, 187,
9 C,
p a t s e h, Die Herzegowina einst und jetZ1t, Wien, 1922, str. 207.
10 C , p a t s e h,
Cf. bilj, br. 1 (CIL 14625),
II Z i p p e l,
D ie romi,s ehe Herr-schaft in Iliyrien, Leipzig, 1877, s tr , 207.
, 2 M,
S li i , Odnos g)rad->selo u a,ntiei , JI 3-4, Beograd, 1973, str. 24 .
13 Cf, CIL 1763,
" Cf. CIL 12800,
7
V,
P a k val i.n,
eva (a.plj Lna), Starinar XXII,I , BeQg'rad, 1972,
ANTICKI NOVCI IZ OKOLICE CAPL.J]NE
129
NOVCI PO KOVNICAMA
P,edrimski
AlpoILloIDia
Dyr.rhaQhilUJm
3 ,komada
9
ElphesUJs
3
3
Rimski republikanski
.
Lugd<ul1!um
Utica
Rcma
15
Rimski carski
29
Roma
Ephesus
L,ugdul1!UJm
Vim:naci'UIffi
Medi.ola:nllllm
Ti.cin-um .
Alexa'ncliria
Thessalon ica
Sisoia .
Cyzious
Aqu,hleia
He-radeia
Awelate
Sinmi'ulm
CCI:1 stan-ti,n opo l '15
KARAKTER~STIKE
1
1
1
2
2
4
24
l
2
1
1
1
NALAZA
Kao to se iz priloene tabele vidii, imamo tri nO'VClca iz ApoBanije i

nov i a iz Dyrrhachija. Ovi su novj'i; bili u opticaju 'u drugom i prvom
stoljeu stare ere naporedo s rims,kilm ,repulbli!kansklm denarima. Meu nov
oima ikoji su ,kovani u Dyrrhachij'u ima najvie onih koji ~maj.u na-tpi's <DrAwN.
Zanimljivo je da meu rimsk im republikansk im novcima ima podo'sta quinara,
a najstariji je kavan 102. g., za vrijeme Klod ijeva zakona (LEX CLODIA).
Ovaj quinar ima na aversu Apolonovu glavu i Q (r. b. 17) .
devet
Poto je Saturn'us bio zatitnik 'p orod ice MEMMIA, to na ovom noviu
imamo Saburno'v u glavu i harpu te natpi,s ROMA. Na reversu je u dvopregu
prikazana Venera koja dri sceptar, a iznad nje je Cupido s vijencem. Pred
stava Venere potvr'uje da je MEMMIA trojanskog porije'kla (r. b. 16) . Juno
Sospilta je bila zatitnica porodice PAPIA. Zato na aversu ~mamo predstavu
Jun one, koja na glavi ima kozju .kou i rogove. Na reversu je Gryphon i
natpi,s L PAPI tj. Ludus Papius (r. b. 25).
Antonijev quinar (r. b. 32) kavan je povodom i2Jmirenja zavaenih
tr ijumvira Anton ija i Oktav ijana. Na aversu je glava CONCORDIJE (bogi'nje
sloge), a na reversu su predstavljene dvije ruike i iznad njih caduceus kao
simbol mira, blagostanja i procvata trgovine. Oko toga je natpis M ANTON
e CAESAR.
Nakon bit.ke kod Akcija (31. g.) August se zadrao u Maloj Aziji, gdje
je uspjeno vojevao proti,v mnogobwjlnih maloazijskih naroda. Telk 29. g.
vratio se u Rim. Kao uspomenu na vojna olsvajanja u Maloj Az,iji kova n je
quinar, na ijem je aversu Victoria, koja dri vijenac u desnoj rnci, a pal
minu grane;.cu u lijevoj. I spod Victor ije nalazi se ci.sta mystka i dvuje zmije.
Okolo je nat'pi,s ASIA RECEPTA (r. b. 35). Novac je kova n u Efezu.
9 -
CZM, NS, XXXIV -
ArheOlogija
GOJKO KRALJE V I
130
Trajanov dena.r (r. b. 53) kavan je naJkon velikih rimskih pobjeda u

Siriji, Mesopotamij,i, Parthiji, Armeniji i Perziji. Na prednjoj strani je natpis:
IMP CAES NER TRAIANO OPTIMO AVG GER DAC PARTHICO. Na aversu
je: PM TRP COS VI P1PSPQR. U sredini je ratoborni Mars, koji dri Iko'Plje
i trofej.
Trajanov denar (r. b. 54) oznaa'va mir i blagostanje u Rin1Skom Carstvu.
To blagostanje predstavljeno je u l ii~u geniusa 'koji dri paterfU i klasje ita.
Na aversu denara Julije DO'mne nalazi se riljedak 'natpis SAECVLI
FELICITAS i egipatska boginja Isis , koja dri bebu. Neki historiari m'isle
da je to alUizija na blagostanje i mir u rimskoj dravi, dak drugi mi's1e da
se ovakvim natpisom carica zalae za poveanje nataliteta (r. b. 60) .
Nakon povratka iz rata protiv Perzijanaca kovan je sestertius Alek
sandra Severa Ikoji ima na aJversu predstavljenu enu (Providentiu) koja dri
~lasje i rog obilja . Time se eli naglasiti blagostanje u Rimu nakon careV!ih
pobjeda na Isto!ku (r. b. 62) .
MaJksimijanov sestertil.lJS (r. b. 63) kovan je nakon carevih vojnih u;s.p'ieha
u Germaniji (235. g .). Natp i.s PAX AVGVSTI paka"Z!uje da je, nakon pobjede
nad Germanima, l i drav i zavladaO' mir .
Follis Ma.ksim i!jana Her1kulija (r. b. 80) kovan je u Solunu (Thessaionica)
308. god ine, u vrijeme kad se u ca,rstvu vod ila borba za prevlast jer su tada
u dravi bila priznata etiri cara. Na reve rsu je predstavljen genius koji
dri pate r u i rog obilja.
Novac Galerija Maksim ijana (r. b. 81) kovan u Cyziku odnosi se na
vlada,revu elju za vojnom slavom. Na aversu Ije predstavljen Ju.piter , koji
vladaru daje Victorijuna globusu, a okola je natpus CONCORDIA MILITVM.
N ajmlai navci u avom nalazu, .kaa i navci koj i S'U naeni priBkam
arhe0lakih :skapavanja u V i i'ima pripadaju rimskim vladarima kaji su
vladal i kancem e tvrtag staljea. Ovdje nE:ma bizant ijskih navaca, ali u samoj
Naroni naen je skupni nalaz bizantijS'kih zlatni/ka koj'i pripadaju bizantLj
Ski>'l1 vladarima estog stoljea (Justinus I, Ju.stinijanus, JustinUlS II i Tibe
ri\.iS II). l C, Ta je pouzdan dokaz da se zateeni rims.ki navac adravaa u
apticaju i u taku petag staljea, a anda je paea pristizati (u malim kalii
nama) bizantijski novac, kaji je za vrijeme seabe naroda i u ranom srednjem
"' ijeku b la plateno s reds tva ne sama u naim krajevima nega i u svim
;cemljama nekadanjeg Rimskag Carstva. Prema padacima to naJm ih pruaju
oisani ~zvori, kaO' i prema nnome ta nam daje arhealoski i numizmatiki
materijal, Avari i Slaveni su pravalili u junu Hercegovinu (i junu Dalma
~ ij u) kancem estag i poetka m sedmog stoljea. U strahu od bezobzirnih
das eljenika staralsje-dioci su se povukE u b rdovite predjele, a doljaci su
,aposjeli naselja u ravnicama]r.
C. P a ts c h, o. c. b r. 5, s'tr. 102- 103.
K. J i [' e ek: Die Ha'ndelss bras~ e n und Bel"gwenke von Serbien l.lJnd
Bo s nie n wahrend des Mittela.Jlter.s , str. 27.
KATALOZI PO KOJIMA .JE ODREDEN NOVAC
B.iVICG: Br it' 3h C2LaloE:.u e cf G : ee'k c c ::1s (Th e,33Jly to A e tolia) , London , 1879.
Gr,ueber: Co ins ot the Rc.:nan R EI;:; u ~ li c :':1 th e Br'Lsh Mus e ulffi , Lo-ndon, HHO.
BMC: Cc:n s olf ,the ROm2;:1 Emp're in the Br't" sh MUSEllJlffi , London, 1923-1962.
RIC: Roma':1 Imperial Coina,g e, Lo,ndon, 1,923-1972.
Voe-tter: o.hto Voetter, Die Mi.inzen der rom :13chen Ka iser, Kaiserinnen !Urud C ae.saren
'Von Dioe-le tianus (284) bis Romulus (476) , W ien, 1921.

l.l
16
Red . Ibr.
'Lme vladara
- - - - ------
Nomi'naJI
-- - - - - - -
Ou
vanost
Mijes1to.
Godina
,nrul.a(l;~ i.tirraJ1jil:
Ko.vnrica
__
l.
A,poJ.lomia
drahma
do.:brr"o
L: aJPlj in a
229-100
Aipo\r1omia
2-3 .
~pollooia
DyrrhachhllITl
Dyrrhachhum
DynrhaJChiJUm
DY1rt'hachiJUm
drahJITla
draJhma
dra.hJITla
drahJITla
dra,hma
drahma
drahma
vi eto. r i,a:uUJ!'>
sem'i's
denaniu6
qUinarilUJS
quinar irUrs
qu in arr llUS
q'UinariUJs
dena.r>i'UJS
dena.rti'l.l!S
denari'llJs
denal'l"iru s
qui nari,llJS
denani'l.l!s
quin ar iru-s
qui n a,r iu<s
q'Uinari'l.l!s
denalrirU's
quinariulS
do.e
do.e
lo.e
V. dobro.
lo.e
lo.e
L:apljina
L:ap.ljina
L:apljina
229-100
229-100
~p()illom i a
4.
5--8.
7.
dobT.O
dobro.
loe
lo.e
dobT.O
lo.e
lo.e
lo.e
!.oe
lo.e
as
ars
denarrius
a's
qrua drarns
dro.b:ro.
lo.e
do.bro.
lo.e
loe
8-9.
10.
!1-12.
13-14.
15.
16.
17.
1&--20.
21.
DY1frhach~'I.IlIll
D)"r.rha.chiIUID
Rimska .republiika
Rim&ka re!plUlbliJka
Rims'ka 'republiikar
*
R i=ka republika
Rimska 'repulbliika
Rimsrk a repub1iika
22.
RimS/ka 'repulbHka
23.
RimSIka rrepu.blilkar
24.
Rimska 'repiUblirk a
* 26 .
Ri'mska .repUJblirka
26.
Rimska 'reP\lJbliJka
27.
Rimska reu;rubrriika.
28.
RimsIka republika
29.
Rimska :republi.ka
30--31. Ri'ffiSlka republika
" 32-33. Rimska r~W1ika
34.
Rimska republiIka,
* 3,5 --42. Augn.llsUus
43.
44-45.
46.
47.
48.
Agrippa.
Tiberi'l.l!s
Ti be.ri'UJS
Thb er.i'llJS
Claluodi.u s I
~oe
loe
loe
V. do.b:ro.
lo.e
lo.e
do.ibr.or
lo. e
dobTO
Neum
L:apbjina
L:a;plrj ina
L:alpJ:j ina
L:a,p1j ina
L:alpljina
Do.marno.vai
L:aJpljina
L:alPlj ina
L:alplij ina
L:apljina
L:alPLj ina
D. Hrasno.
L:alPljina
L:a.pljirna
L:alpljitna
L:aJpl'jirna
L: ajp lij irna
L:alplijirna
L:a.plOirna
L:a.plj ina
L:a.pljirna
Ta's(}vi6i
L:apljhna
L:a.plj irna
Tasovi,i
L:a;pljirna
DY1'l"phachi'l.llIll
229~100
DY1Ilrh ac h i'Urrn
229--;100
DY1r,rha.chi'Um
229_100
Dy,r,rhachi'l.llIll
2'2 9-J100
Dyr.rhachi'l.llIll
229-100
Dyuha.chi'l.llIll
229
Roma?
2117-1197
Ro.ma
lH
Roma
102
Roma
100
Roma
.gO
Roma'?
89
Roma?
SB
ROIl11a
87--'86
Roma
,80
Ro.ma
70
Roma
47-46
Utica
46
Roma
4'3
Lug<:ln.un.um
4:3-42
Lugdu:nJUm
40-3,9
Ephessus
32--31
E:phelS's rUJS
29-2r7 .n.e. EphffiSIUJS
30--37 n.e.
35-37In .e.
26-37
10-11
41
Roma
R<mla
Lugd'l.l!nJUm
Rama
Roma
Ka talo.g
BMCG 4
('Dh es's ail ia-Aetto.li a,)
BMOG 32
BMCG 36
BrMCG 41
BMCG 87
BMCG109
BMOG 151
nei'dEmtificih'am
Grueb.er II, 'S. 19-8, Ib:r. 223
Gnueber I, s. 54, br . 454
Gnuerber I , S. 205, br. 1:347
GnUlber I, <s . 164, br. :1076
Gnuelber I, S . 168, br. .L102
Gnueber II , s. 304, b r. 57,1
Gnueber II, ,s, 315, br. 763
Gnueb e r ,I, ,s, 257, br. 1893
Gl1uebar I, 'S. 311, Ibr. 2448
Gnueberr I , S. 377, br. 3058
Grueber I , 's. 422, br. 3394
Gnuaber II, 's, 575, br. 19
Grueber I , ,s. 524, br. 404.1
Gnueber II, ,s . 394, br. 36
Gnu erber n , s. 394, hr. 33
Gnueberr II, S. 498, br. 128
Gf1Uooer II, '5. 528 , br. 197
BMC, ,s. 105, br. 647
BMC, rs. 142, :br , 161
BoMC, ,S. 14,1 , br, 146
BMC, 'S. 1>25, br. 34
BMC, S. 50, br. 271
BMC, 's. 18e, ib:r. ,174
lrtl V . .bro.J
ou Zem. m'U'zeju
5991
10982, 1Ul07
11088
5997, l(H51
11102
76'36, 10381
7972
10150, 10634
59[}2, I0985
10595
3974
946
862, 945, 3472
947
847
9852
97,57
5994
10149
5995
3471
1100~
865, 5993
861 , 11068
10148
863, 864, 3473,
10983,10597, 10981,
11006, 12071
4318
10590, 11009
11608
8002
9354
>-l
;:;.
:;::
~
Z
O
<
N
O
:;::
O
r
()
M
()
'1l
..
eN
Red. hr.
,Ime v ,l adaTa
Nominal
O'U-
vamost
"
49-50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
7:l.
72.
73.
74 .
75.
76.
77.
78.
79.
-80.
.,
f, 1.
,.
'"
,
"
*
*
Clauldiru,s
Galba
Vespa s ianU's
Tha,ianrus
1'rai an'l.l.s
An tO.n ~n'UJs P iu.:;
AJntolniln'u's Piu s
Fa,usnina II
F a'UJs,tiln a II
FaJusti'na II
J uliaJ Domna
J ,ulia, Domna
AJlexSlnder SeveTII.IS
'Ma.x im illllUS
G()Ij'd ial!1us III
Goroialnu!s III
Gordi,anIUE
Traialn-us D eci>ulS
Va,ler ianus
Gallienu!>
ClalU/d iU6 II
Cl a:udi'us II
ela'UJdi/us II
Probus
ProbuiS
Pro.bws
ProbUlS
CaJr'iniU6
Di o olet1ialn'us
Dioc[ejtia'n'l.ts
MaJXi,mian'l.lJS
HerCIulim
Gallerilus
Ma x i,mim.liS
Mjesto
n aJI arz a
Tasovi6i
Ta sov.iai
Tasovi-6i
as
sestel'tilUJS
sestetti<u\S
d en a'r iulS
de n arilus
s estel1tilu's
as
sestffi1tiluls
se"telltilUls
as
de nalr ius
sestenUm;
sester<ti1us
ses teI1ti'us
sester<tilus
a ntoni'n ian us
sostenti< u.s
seste rtilU's
a.nlton.iln i aJn us
aln.ton.i'n iain UlS
<llnlto.nhn iain UIS
a,n!ton,in iain UIS
antoni n i aJn us
a.n-to:n.iniam UJS
a,n tonin ialn us
a,ntoni'n iaJn UJS
an.toninian'ulS
antoninianulS
a,n to:ni'n i aln us
aes foNils
a es fo.)r)'i.s
loe
loe
loe
v.dobro
v. dobro
pobro
loe
loe
'loe
loe
dobro
dobro
dorhro
dobro
dobro
loe
loe
loe
loe
loe
loe
loe
loe
loe
loe
loe
dobro
dobro
lo, e
loe
dobro
Ta' sovi6i
Tasovii
Trusovii
aes foUis
dobro
Sitruge
aplj ilITa
Kile-pe i
a,pljima
SvirtaIVa
Ta.sovid
a.p1jima
Godi'na
em i.Ur anj a
296-297
295
308-310
10979, 4317
3933
12057
11274
5665
12358
8000
4320
1017
9357
2252
11070
10594
4321
4322
4323
11,275
12068
729
l0984
10592
4252
11449
9220
4166
4165
4176
4168
11071
10327
4325
295-299
CY'ZJioUlS
RIC 18 b
10477
161~176
198-209
21.2-217
232
235
240
Tas'ovi6i
Tas{wj.6i
Tasovi6i
2~1-243
a,pljim, a
242
249-251
2'57
255-256
26B--270
268-270
268-270
276--.,282
276-282
276-282
276-282
Garrite
apljima
Nlepci
Klepc i
Kilepci
alpljil!1. a
Kle,pct
K.lepci
Klepci
Klepci
Klepci
Inv. broj
uZem. mlllZej u
BMC, s. 183, br. 149

BMC 68
BMC 558
BMC 590
BMC 551
BMC 1262
BMC 2118
BMC 924
BMC 910
BMC 2159
BMC 77
BMC 215
BMC 883
BMC 7
RIC 306
RIC 94
BMCG 12
RIC 112
RIC 270
RIC 100
RIC 259
RIC 87
RIC 58
RIC 150
RIC 722
RIC 626
RIC 430
RIC 295
RIC 46
RIC 83
RIC 30
a.pljima
a,pljil!13
Katalog
Roma
R oma
Roma
Roma
Roma
Roma
Roma
R oma
Roma
Roma
Roma
Ro'ma
Roma
Ro'm a
Roma
Roma
Viminacium
Roma
Mediolan'l.ln1
Ro,ma
Roma
Roma'
Rom3J
Roma
Si's eia
Si'scia
Tici.n'l.lffi
Tici,num
AlexandTi,a
Siscia
Thessalon ica
41
68 - 69
71
1,1'2
112---.113
140-143
160-161
161-178
1&lh176
Gabela
DomanovIii
Ko V'n,i ca
283~285
eN
t-.?
o'-<
~
o
~
::o;p
r
'-<
t'l
<:
GaJer!IUlS
Ga,leri.us
Maximi.m.lIs II
S4.
85,
Lici:nilliS I
86,
LilCinlius
87,
L icimilll!s II
88-90. COlns.tantinus I
COlnsta,n'tinu,s I
9.1.
COInsta.n ti,nus I
92.
Constaln tirnl\..l!S I
93.
Con>staniti,n'Us I
94.
95.
Cons,tan tin us I
96.
Con:sta.nlti.nulS I
97,
Cons tantin us II
98.
COlnstan.tiIlIus II
99.
C(}n,s tan tin1llS II
100.
COIns ta,n>ti.us II
l Cl.
Con-Sita n Hus II
Cons.ta,n,tj,us II
102.
103.
Constam'bi,u>s II
104.
COIn's,t3Jn'tilulS II
105.
Co ns tanltirus II
106.
Co,nstamtilu5 II
107.
COIns tanrtius II
108.
Cons talnhi UIS Ga1Lus
109.
J luJiarnus II
82.
83,
110.
l iLl.
11 2.
113.
J,uJia,nus II
Va,lenltini a,n UJS
Theodoo,i'Us I
Theo.dolsi.us I
aes
aes
aes
aes
aes
aes
aes
aes
aes
ae-s
aes
aes
aes
aes
aes
aes
ae:s
aes
aes
aes
ae:s
aes
aes
aes
aes
aes
folli's
fol,lis
follis
follis
fo11i5
follis
foLlis
follis
follis
follis
foLli 's
follis
follis
follis
foll'is
follis
follis
follis
follis
fo-Jlis
foHis
foll is
ioUis
foUis
fo,jJjs
fo>llis
dobro
loe
Joe
lo,e
loe
Jae
dobro
Jae
loe
loe
dobro
loe
d obro
dobro
dobro
loe
loe
loe
loe
loe
lo'e
lo, e
loe
loe
loe
loe
aes
aes
ae:s
aes
folllis
follis
f()lllis
foHis
lo e
loe
loe
loe
Tasovi6j
Tasovi6i
Tasovi6i
Tasovi6i
299
300
312
3:13-315
316-317
317
313-315
3:13-3 15
318-3,19
325-326
320
3:1,8-319
324-325
317
320-32,1
334-335
337-361
337-361
337-361
337-361
337-361
337-361
Ga,rime
337~361
Tasovi6i
337-361
Ca,pljima
Ca,pLjima
Tasovi6i
Klepci
Ca,plj illVa
Garite
Gabela
D. HJraiSno
~lepci
Gatrite
DTeteltl
Klepei
Gar i,te
TasoQvi6i
Garite
Garite
Klepci
GariMe
Neum
3~1-354
Garirt:e
360-363
Klepci
Gari,m e
Klepci
Klepci
360-363
364-375
384-387
384-387
Aquileia
Sisaia.
Heraclea
Si,scia
Alex3Jnoria
RIC 32
RIC 135
RIC 74
RIC 4
RIC 18
~rel3J1;e
RIC 126
Svscia
RIC 3
RIC 7
S lisci a
Siscia
RIC 53
Am,tiochia
RIC 63
Siiscia
RIC 134
ROIffia
RIC 136
RIC 1,83
S iscia
RIC 37
Siscia
Siscia
RIC 163
RIC 236
Siscia
Siscia
Voetter,
VoetteT,
Siscia
Voetter,
Siscia
S hrmi'Wl11
VoelJter,
Th ess a.1 0Il1,jc a VOe/Mer,
Th essaJOIl1.ica v.oette.r,
VoeHter,
Silseia
Thessa.1oniea Voe:tter,
V,oebter,
Si'Scia
ConSit3Jn1:~no- Voebter,
poJiJs
Voetite:r,
S i's eia
Voe-tter,
S iscia
Si saia
Voetrt:er,
Cyzi;aus
Voetter,
s. 304, br. 8
s. 305, bir. 18
s. 305, hr. 39
iS. 268, br. 13
s. 344 , br. 3
s. 344, br. 18
s. 305, br. 39
s. 344, br. 18
,s. 310, br. 17
s. 105, br. 6
s. 3,10,
IS . 311,
.s. 312,
s. 312,
br. 19
bir. 3
br. 1
br. 2
92,38
1915
4326
3935
7635
43127
4170, llOOS, 12060
12080
12065
9575
9758
11009
120&1
9359
425:1
12054
3270
12.066
>-l
()
<:
12062
11403
12063
4330
12062
4330
9236
10591
O
r'
10010
12067
10593
10987
n
M
()
~
'o
r'
'-<
TABLA I
16
25
32
53
62
63
sO
64
6 O
54
. 81
60
ANTICKI NOVCI IZ OKOLICE CAPLJINE
135
ANTIQUE CO!NS FROM CAlPLJlNA
SUMMARY
The Numismatic Collection of the Regional Museum of Sarajevo contains
113 antique coins which are known for certain to have been found in Capijina and
its environs. ThrE:e of these coins were min ted in the southern Illyrian town of
Apollonia while nine were minted in the south Illyrian town of Dyrrhachium. These
coins werc minted in the second century b. C. and were brought to these parts
by ancient merchants who traded via Narona with the inhabitants of the lower
Neretva. On the basis of written sources we know that these Greek and Roman
trade rs sold weapons, tools and jewelry in this region and thct they bought wine,
grain, mea t and hides.
These coins include 22 of the Roman Republic, which were for the most
part minted in the mint of Rome. This currency was in circulation in this region
before the Roman occupation and also in the first years after the Roman in vasion.
Mo st numerous are Roman Imperial coins which were minted at Rome and
Siscia. These coins were found on Roman sites a round Capijina a nd as these are
numerous, archeologists suppose th at this region wa s very den sely populated during
Roman rule.
The most ancient coins date from the fourth century A. D.; most probably
these were used as a means of payment in the fifth century as well. During the
period of migrations, tbe commercial circulation of currency diminished because
the population, due to lack of money and to constant Barbarian inroads, began
to trade goods for goods. Fear ing Barbari,m incurs ions and plunder raids, the
native population withdrew into the mountainous areas while the newcomers took
possession of the settlements and arable lands in the pIa-ins and river valleys.
NADA MILETI
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
KOD BANJALUKE
Na prostranoj fluvijaInoj, sljun:kovi'to,j ra,v ni ,koja se prootire isto,no

od glaVll10g :puta BanjaluJka - Bosanska Gradika, prema Vrbasu, na 'njeno,m
uem sekto,ru zv, Luka - Ku,no gro,blje, vla's ni'k Milan udurovi iz Mahov
ljana OIt.\{lrio je 1967. godine, priljikom vaenja ljun!ka, nekoliiko grobova
ko,je je unitio" a nala,ze iz njih, uglavnom bro,nzani nakit, predao Muzeju
Bosanske ,krajine u Banjaluci'. Kru.stos o,voga Muzeja Vera Nilko,li Mutavdi
preduzela je u 1968, godini jed!J1o, manje zatitno isko,pavanje i otkrila jo
osam .grobo,va, o,d kojih je nelko,lilko sadrava,lo relativno bogate na,l aze bron
zanog n aJki.ta , l Ve ovi prvi rezultati i ugroenost lokaliteta u'kazali su na
potrebu o,Psenijeg i detaljnijeg i'straivanja ove nekropole. Si'stema1:skim
arheolokim islkopavanjima u to,ku 1969 (2-21. VIII; o,tikrivena 43 groba), 1970
(22, V-20, VI; otkriveno 36 grobova) i 1971. godine (1-21. VII i 30, VU-14,
VIII; otkriveno, 8 gro,bo,va) ona su u potpwn6s-tfizaJvrena, U s,v e tri kampanje,
u>z autora, U>es1Jvo,vali su i ing. geod, E, ako,vli i preparato,r L. V'ui, uz
Po,vremeno uee G, Pi'lari, antropologa iz Zagreba, M. Gribajevia, dipl.
med, iz Sarajeva, i J, abri, stud. arheologije iz Banjaluke, ko,jima ovde
izraavam SVo,ju iskrenu zahvalno,st.
Is'ko,pavanj e je vreno po siJstemu mree kvadrata 4 X 4 m, orij en tirane
u pravcu istOlk-zapad, ko,j-o,m su o,buhvaene kaJverne iJ: 1967, i 1969, godine
i sonda zatitnog iskopavanja i'z 1968, godine, Uz probnu sondu A , otvorenu
na sektoru Lu!ke (vlasnik iro MiJ;eki), ukiu>pna istraena povrina iznosi
cca 1.350 m 2 (Pr;ilog I), Pri:likom isko,pavanja utvreno, je da je slovenska
nekropola locirana na jednom delu prostrane praiJstorijske nekropole s U'Ma
ma, iji su brojni ostac i o,tkriveni i7Jme'u skeleta, a i na okolnilm njivama
pI1ihkom poljo,privrednih radova, Uz mno,gobrojne fragmente grube pTaisto,
rij'ske lkeramuke i ostatke ivotinjSlki1h kostiju, naena je i jedna i,tava Po,suda
in situ, nekoBko, fragmentiranih ukrasnih predmeta i pet masi,v nih bronzanih
ukrasnih igala ,s a zanimvji:vim ornamentom. Os1m toga o tikriven i su, u manjoj
meri, sitni ostaci rimskog graevinskog materijala, kao, i dva primerka
rLmskog 'no,vca (Neron, 54-68 i Valentinianus II, 375--392), Van grobova, na
krajnjem severoi'stoku, naena je i jedna streliica 2 .
l V,
N i 'k l i - M ill t a v d i, , Zatilbno iskOlp;wamje ramO!sla,ven.sfk:e nekJro
pOJle 'u seuu Ma.hovhjamiona -kod BalTlija~uike, Z,bofDnilk KJr3(jiikih muzeja HI, Baniia
Lulka, 1<969, 's, 201-204, sL 1-5,
2 N, M i I et i , Alrheo,\oki pregJ1ed 11, Beo,graid, 1969, 's , 2116; 12, 1970, s, 155
156; 13, 1971, s, S6--87, T, LVI , l; iJbild" Do zaiVII'nih sito1jea sredinjeg vitj'e ka\ nl:
Lafk;ta'i, 1971, s, 23-24, 26, 28 (lU d8Jl1jem t1:'ikis:hu: LaJkitai); iNd., ResuMats des
rechierches s,wr la perj,o:de paleoS'larve en BcY;'ni,e-<Her,z ego,v,i.ne, B a1cam os l8JV,i.c a, l,
:Arilep-Beograd, 19'72, s, 123-'126 (fU d8JIijeon Itelkis1Ju: Ba./c<l1nc.s'lalvica l); ibi:d" Ele
meniU della cui!JtUlra d~ koebblaoh in Ho,,>nia e ElrcegO'Vuna, Ba.Jc3J:loslarvica 4, :Arirle;p
BeO!gJra'CI, 1975, s, 94 ff, (u dahjerrn t1:elkJs.tItL: Balc8JTI'O!sla.vica 4), Pra.i:sto<rij,S'ki nalazi
'UlsbuuY~jeni .sou MUiZeju BCl'sarnskekJr3l,june., a za pu'dl,iiCitranlje mg, Z, 2erarvici, tada
kiuSlt05'U ovoga !Vliu,zej a.
138
NADA MILETI C
Materijal iz grobo,v a uniten ih 1967. i otkriv enih u to,ku iskopavanja

1968. godine (grobov i br. 1-8) pripada Muzeju Bosanske krajine, a, ostali
nalazi Zemaljslkom muzej'u Bosne i Hercegovine u Sarajevu . Anali,zu osteo
lokog materijala i'zvrie G. Pila-r i , antropolog Biolokog instituta Medi
cinskog falkulteta u Zagrebu.
OPIS GROBOVA I GROBNOG INVENTARA"
Grob br. l - Dub ina 0,65 m; duina 1,20 m; orijentacija: severozapad-jugo

istok. Sauvan samo donji deo oteenog skeleta odrasle osobe. Ruke
pruene uz telo.
Grob br. 2 - Du-bina 0,50 m; duina 1,05 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sauvan samo donj i deo ote enog skeleta. odrasle osobe.
Grob br. 3 - Dubina 0,55 m; duina 1,64 m; orijentacija: severozapad-jugo
i'stok. Dobro ouvan skelet mlae enske osobe. Gla'Va frontalno okre
nuta; ruke prekrtene na pojasu. Prilo.g: kod oba uha osam bronzanih
naunica s petljama i jednom bikoninom jagodom (sedam fragmenti,rano;
r - 3,2X2,8 cm), par bronzanih kari'ka s dve ku.kice (r - 3 i 3 X 2,7 cm),
bronzana na'unica s petljom (r 3,7 X 3,4 cm), bronzana S-na unica
(r - 3,2 X 3,5 cm), bronzana naunica, s tri jagode (fragmentirana; vis.
2,5 cm), fragment bronza.ne naunice obavrjen spiralnim zavojima ; oko
vrata ogrlica od 162 sitnij e, jednosta,vne i vielane perlice, ute, siV'kaste,
pIa ve i cinober, uz tri pozJ aene i jednu posrebreruu; fragmen tirani bron
zall1 i donji deo dvolanog pri v eska uk r aen stili'Ziranom ivotinjskom
glavom (v is. - 2,3 om) i tri probuena rimska novia; et i r i bronzana
p rs tena, od njih dva na Jevoj ruci , jedan, verovatno, na des noj ruci j
jedan, u vidu jednostavnog obnua trougaonog preseka (r - 2,3 cm), kod
levog uha; tri ostala prstena., potpuno istovetna, ismaju obru trougaonog
preseka i istaknutu krunu u vi'ci'u stepenasto zaseene piramide (r - 2,2;
2; 1,9 cm). T. XII.
Grob br. 4 - Dubina 0,55 m; du ina 1,10 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Prili,no dobro ouvan skelet odraslijeg deteta. Gla v a okrenuta
frontalno; ruke prekrtene na pojasu. Prilog: kod oba uha etiri bronzane
S-naunice (r - 3,2; 3,4 X 3,1; 3,2 )C 3,4; 3,3 X 3,2 cm); fragmen t bronza ne
b ~konine jagode; oko vraJta ogrlica od 13 sitnih dvola'nih beliastih
perlica, uz jednu kmpniju pla,vu perlu i jednu kauri-!kolj'ku. T. XII.
Grob br. 5 - Dubina 0,63 m; duina 1,70 m; ori jentacija: sev erozapad-jugo
istok. Dosta dobro ouvan skelet odra'sle en ske osobe. Glava frontalno
okrenuta; ruke sputene u krilo. Prilog: kod oba uha jedna bronzana
naunica u vidu kar-ike deltoi>dne konture (r 2,1 X 1,6 cm) i jedna
fragment irana slina karika s gu s tim urezima ; fragm ent bronzan e nau
nice s petljama i jednom bi;koninom jagodom; sedam bronzanih S-nau
nica (r - 2,2 X 2; 1,9 X 1,8; 1,8; 1,8 X 1,5; 1,7 X 1,5; 1,4 cm); na levoj i desnoj
ruci po jeda,n bronza ni prsten u vidu jednostavnog obrua trougaonog
preseka (r
2,2 cm). T . XIII .
" Dub ine, sem za g r obov e bor. 1-8, odalt.e lU udn o'su na ko,tou 500, 17. S Ltrua oi Oil1 i
Ipla,n IClka,lillta ;iz,rad"o j e j,ng. .E. alk ovio, a plain nelkiro.pc,le, sem dela sa grobo
vima br. 1--8, N. M'l eoli ' .E. allm-v i , u'z s 21~ a,dnjou N. Ba,da nkovia pri do.r a d;i
verz ije za pt.:l'J.lic iranje. Fotc.grafsko ,ni ma'nj e 'u teok!u i'sko'pa,va,nja obaviO' je L .
Vu i , a -naJaza iz glrobo v a IVI. Sever, b'! V ' f ()ltc glraf Zemaljs'kog IlTllUJzeja. Au.to.r
optea. je O. uba't. De.termi'naoiju num i z ma t ' kog materijala da.o je G. Kraljevi, ,
muz e Jski save'.'] ' k Zeoma,l'j s kog ,muzeja. Svima O'v omprilj,kom <upuujem svoju
isk r enu za hvaln ost.
139
Grob br. 6 - Dubina 0,65 m; duina 1,53 m; orijentac ija: severozapad-jugo

istok. Dosta dobro sauvan skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta
frontalno; desna ruika pruena uz telo, leva sputena u krilo. Prilog: kod
oba uha etiri bronzane naunice u vi:dru jednostavne karike otvorenih
krajeva (jedna fragmentirana; r - 3,2; 3,5 X 3,3; 3,2 X3,3 cm); na jednoj
ruci bronzan i prsten jednostavnog obrua trougaonog preseka (r - 2,3 cm).
T. XIII.
Grob br. 7 Dubina - ; du ina 0,80 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Slabo ouvan deji skelet. Glava okrenuta u profilu na de<snu
stranu; poloaj rwku nije mogue odrediti. Bez priloga.
Grob br. 8 - Dubina - ; duina 1,50 m; orijentacija: se ve ro.zapald-jrugo
istok. Dosta dobro ouva ln skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu
na levu stranu; rllJke sputene u krilo. Bez priloga.
Grob br. 9 - Dubina 0,30 m; du ina 1,71 m; orijentacija: severo zapad-jugo
istok. Dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
desnu stranu; ruke pruene u z telo. Bez priloga.
istok. Dobro ouvan skelet odrasle o,sobe. Glava okrenu ta u profilu na
levu stranu ; ruke -s pu tene u kri,io. Bez priloga .
Grob b'. II - Du,bin a 0,42 m; dui'na 1,5 7 m; orijentacija: severozapad-j ugo
istok. Delomino oteen i troan ".kelet odr a'sle osobe. Glava okrenuta
u profilu na desnu stranu; desna ruka sputena u krilo, leva pruena
uz telo . Bez pr iloga.
Grob br. 12 - Dubina 0,33 m ; duina 1,75 m; orijentac ija: severozapad-jugo
istok . Dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu i
laJko naklonjena prema levom ramenu; ruke sputene u ,kr ilo. Bez priloga.
Grob br. 13 - Dub ina 0,27 m; duina 0,89 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dosta troan i oteen dej i skelet. Bez priloga.
Grob br. 14 - Dub:na 0,41 m; du ina 1,85 m; orijentacija: severozapad-j-ugo
istok. Dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava ok renuta u profilu na
levu stranu; ruke pf1uene uz telo . Bez .priloga.
istok. Relativno do b ro ouvan skelet odrasle enske osobe. Glava okre
nuta u prof ilu i na'klonjena na levo rame; ruke prekrtene na pojasu.
P rilog: kod oba uha po jedna bronzana S-na,unica s jednom bi!koninom
jagodom (na levom uhu fragmentirana; inv. br. 2832; r - 2,5X3,2 cm i
3 X 3, 7 cm) i po par broonzanih S-nau3nica (inv. br. 2833; r - 1,8 X 2,3 cm,
2X2,4 cm , 1,9X2,3 cm i 1,7 X 2 om); kod desnog uha i pod vratom pet
bronzanih pri,vesaka-prapora,:a , krstoliko za seenih u donjem delu (jedan
oteen; inv. br. 28::34; vis. 1,8-2,2 cm, r 1,1-1,5 cm), jedna bronzana
okf'ugla ploica dvodelnog privesJka (inv. br. 2835; r - 1,5 cm), i ogrlica
od oko 180 sitnih sferinih i va ljkastih perlica , sivkastih, ukastih i
zel e nkastih, uz koje je sauvana i mah bronzana a,l:kica (oko 30 perlica
oteeno; in v. br. 2837) ; na poja9u , kod prstijiu, j edna ka uri-.kolj ka
(inv. br. 2836); kod desnog lakta , na prstu leve ruke, jedan bronzani
prsten u vidu jednostavnog obrua polukrunog preseka otvorenih, neto
s u enih krajeva (inv. b r. 2838; r - 2,4 cm). T. XIV.
Grob br. 16 - Dubina 0,35 m; duina 0,83 m; orijentacija: se ve rozapa d- jugo
istok. Sasv im troan i oteen deji ske'l et. Glav a otecena; poloaj ruku
neodre-div. Bez priloga.
Grob br. 17 - Dubina 0,20 m; duina 1,58 m; orijentaciJja: severozapad- jugo
istok. Dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu i
140
NADA MILETIe
naklonjena prema desnom ramenru ; desna rUlka na pojasu, leva pruena

uz telo. Bez pritIoga.
Grob br. 18 - Dubina 0,37 m; !d'lliina 1,70 m; or~jel1ltactja: severozapad-jugo
hstok. Dobro ol.wan skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; ruke prekrstene na pojasu . Bez pri.Joga.
Grob br. 19 - Du.bina 0,20 m; duina 0,89 m; orijentacija: severozapad-jugo
listok. Relativno dobro oUJvan deji skelet. Glava, oteena, verovatno
frontalno okrenuta; desna ruka oteena, leva pruena uz telo. None
kosti dislocirane . Bez priloga.
Grob br. 20 - Du,bina 0,20 m; duina 1,79 m; orijentacija.: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u pro
filu na levu stranu ; nuke sputene u 'kri,lo. Bez priloga.
istok. Dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glaiva okrenuta u profiJIu na
levu stranu; ruke sputene u krilo . Bez .priloga.
Grob br. 22 - Dubina 0,41 m; duina 0,87 m; orijentaci.joa: severozapad-jugo
istok. Dosta troan Skelet salSvim malog deteta. Glava frontalno, okrenuta;
desna nIka oteena, leva sputena u 'krilo.
Grob br. 23 - DU'bina 0,38 m; duina 1,60 m; orijentacija : severozapad-jugo
istok. Dobro ouvan skelet odrasle osobe . Glava akrenuta u profilu na
levu stranu; poloaj rUlku neodrediv . Bez ,priloga.
Grob br. 24 - Dubima 0,42 m ; duina 1,31 m ; orijentacija: severozapad-jugo
i.stok. Oteen i troan skelet saJSv~m mlade osobe. Glava okrenuta u
profilu na desnu stranu; desna nuka oteena i dislocirana, leva pruena
uz telo. Prilog: kod desne karli,ce jedan bronza ni prsten jednostavnog
obrua trougaonog preseka, s naglaenim bridom (inv . br. 2831; r 2 cm)
T. IX.
istok. Dosta dobro ouvan skelet mlae enske osobe. Glava okrenuta
u profi,lu i naklonjena prema desnom ramenu; desna ru'ka na pOljasu,
leva pruena uz telo. Prilog: kod oba uha po tri bronzane S-naunice
(dJVe fragmentirane; inv. br. 2839; r - 1,9 X 2,2 om, 1,6 X 1,9 om, 2,4 cm,
1,7 X 2,2 cm, 1,8 X 2,3 cm i 1,9 X 2,1 om); na prsbu leve ruke jedan bron
zani prsten jedno'stavnog obrua trougaonog preseka (inv. br. 2840;
r - 2,2 cm). T. XV.
Grob br. 26 - Dubina 0,52 m; duina 1,57 m ; orijentacija.: severoza.pad-jugo
istok. Dosta troan skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta u profilu
na desnu stranu; desna ruka povijena preko grudi , leva na pojasu.
Prilog: kod oba uha po jedna bronzana na'u' nica s jednom bilkoninom
jagodom (i.nv. br . 2817; r - 3,5 i 3,8 cm); na jednom prstu desne ruke
jedan bronzani prsten s obruem trougaonog preseka (inv. br. 2819;
r 2,2 cm) i jedan bronzani prsten s vertikalnim kanelurama (inv.
br. 2818; r - 2,2 cm); na levolj ruci jedan bronzani prsten s obruem
iji je brid plastino naglaen (inv. br. 2820; r 2,1 cm) . T. XIV.
Grob br. 27 - Dubi;na 0,53 m; duina 1,12 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Delomino oteen deji skelet. Gla va okrenuta u profilu na levu
stranu; ruke oteene, leva v erovatno u krilu; none kosti di,slocirane .
Prilog: kod desnog uha par bwn za nih S-na,unica (jedna fragmentirana;
inv. br. 2814 ; r - 3,4 X 4,2 cm i 3,1 X3, 6 cm); na elu jedna bronzana
fragmentirana lu,nula (in,v. br. 2816); na prstu leve ruke jedan bronzani
prsten s obruem trougaonog preseka, s krunom u vidu kupastog pro
i'renja (inv. br . 2815; r - 2,1 cm). T. XIII.
141
Grob br. 28 - Dubi'na 0,42 m; duina 1,68 m; orijentacija : severozapad-(jugo

istok. Dobro ouvan s'k ele:t odrasle enslke osobe. Gla.v a akrenuta fron
talno; rllike pruene uz telo. Prilog: kod oba uha po jedna bronzana
naunica u vidu karike otvorenih krajeva (inv. br. 2821; r - 2,4 X 2,3 cm);
na levoj lopatici jedno bronzano dug.me-privesak s tragom tekstilnih niti
(Lnv. br. 2822 ; vis. 1,2 om); na desnoj ruci bronzani prsten s obruem
polukrunog preseka (in-v. br. 2823; r - 2,3 om); na levoj ruci bronzani
prsten sobnuem trougaonog preseka (i.nv. br. 2824; r - 2,2 om). T. XVI.
Grob br. 29 - Dubina 0,31 m; duina 0,53 m; orijentacija : zapad-i6tok.
Sauvane samo fragmen tirane none kosti.
Grob br. 30 - Dubina 0,23 m; duina 1,58 m; orijentacija: severozapad-j'Ugo
istok . Sa6'vim dOIbra ouvan skelet Imlae en.ske osobe. Glava okrenu1a
frontalno i laJko naJklonjena na desnu stranu; ruke pruene uz telo.
Prilog: kod desnog uha dve, kod levog uha tri bronza'ne nauni.ce s pet
ljama i jednom bilkoninom jagodom (inv. br. 2809; jedna fragmentirana;
r - 3 X 3,3 om, 2,3 X 3,3 cm , 3,2 X 3,3 om i 2,3 X 3 cm); kod desnog uha
jedna, kod levog uha tri bronzane S,nawnice (inv. br. 2806 i 2807;
r - 2,l X 2,7 cm, 1,9 X 2,4 om , 2,6 X 3,,9 om i 3,l X 4 cm); kod desnog uha
jedna bronzana na'unica sa etiri joagode (kariica nedostaje; inv. br. 2810;
dim. 2,4 X 2,6 cm); kod levog uha dve bronzane S-nauni<:e s jednom biko
ninom jagodom (inv. br. 2808; r 2,5 X 3,1 cm i 2,1 X 2,9 om); kod desnog
uha i pod vratom osam bronzanih pri,vesaka-pra'poraca, krstoliiko zase
enih u donjem delu (jedan oteen; inv . br. 2811; vis. 1,9-2,4 cm,
r - 1,6-2,2 om); o,ko vrata ogrli,ca od oko 70 sitnih perli.ca, uz nekoliko
dvolanih i trolan i.h, Ulkastozelenlkaste ili si'vikwste boje (inv.br. 2812) ;
na desnoj i levoj ruci po jedan bronzani p nsten s obruem trougaonog
preseka Unv. br. 2813; r - 2,2 i 2,1 om). T. I i T. XV.
Grob br. 31 - Du,bina 0,35 m; duina 1,50 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dosta dobro ou,van skelet odrasle osobe. Glava okren'Uta fronta.lno
i zabaena; ruke sputene u krilo. Prilog: na levoj ruci jedan srebrni
prsten s o,b'ruem trougaonog preseka (i,nv. br. 2804; r - 2,1 om) i jeda,n
bronza ni pr,s ten s obruem polu-krunog preseka (inv. br. 2805 ; r - 2,1 cm).
T, IX.
Grob br. 32 - Dubina 0,56 m; duina 1,58 m; orijentacija: severozapad- jugo
istok. Do,bro ouvan skelet starije osobe. Glava okrenwta frontalno; desna
ruka prwena uz te'lo, leva sputena' u krilo. Bez priloga.
Grob br. 33 - Dwbina 0,26 m; duina 1,28 m; ori.jentadja : severozapad-jugo
istok. Relativno dobro ouvan skelet sa:sv:lm ml21de ens ke osobe, Glava
okrenuta u profil,u na levu stranu; desna ruJka pruena, uz telo, leva
sputena u krilo. Deo nonih kostiju oteen kavernom 1969 . g. Prilog:
kod oba uha po jedna bronzana nau,nica u vLdu kariika, iji, se krajevi
dodimju, od.nosno preklapaju (inv. br. 2796; r - 2,2 X 2,3 cm i 2,l X 2,3 cm) .
T . IX.
Grob br. 34 - Dubina 0,80 m; wina 0,54 m; ori:jentacija: zapad-istok.
Sauvane samo none kosti, ostali deo oteen ka.vemom iz 1969. g.
Grob br. 35 - Dubina 0,59 m; duina 0,45 m; orijentaci'ja: - ; sauvane samo
di:slocirane i fragmentirane none kosti. Ostali deo oteen prekopavanjem.
Grob br. 36 - Du.bina 0,51 m; du:na 0,28 m; orijentac;ja,: zapad-istok.
Sauvana samo fragmentirana nona kost ; ostali deo oteen ukopom
groba br. 31.
Grob br, 37 - Dubina 0,48 m; duina 1,66 m; orijentacija: sevewzapad-jugo
levu stranu; ruke pro, ene uz telo. Bez priloga .
142
N A DA MILETle:
Grob br. 38 - Dubina 0,51 m; duina 1,79 m ; or ijentacija: se verozapad-jugo

istok. Dobro ouvan skelet odra'sle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; desna ru,ka povLj.ena preko grudi, leva sa!svim do ramena.
Bez priloga.
Grob br. 39 - DU'b ina 0,30 m ; du, ina 0,67 m; orijentacija: sev er-jug. Sasvim
troan i oteen deji s kelet. Bez priloga .
Grob br. 40 - Dubina 0,37 m; duina 1,52 m; orijentacija : severozapad-jugo
is tok. Relal tiJvno dobro ouvan skelet odrasle enske osobe. Gla,va o'k re
nuta frontalno; ruke prekrtene na pojasu . Prilog : nad desnom stranom
glave jedna bronzana kariika otvoren ih, neto suenih krajeva (inv. br.
2825; r 2,1 cm); kod levog lakta jedna bronza,na ka.rika deltoidne
konture, otvorenih krajeva (inv . br. 282,5; r - 2,1 X 2,3 cm) ; na jednom
prstu desne rUlke dva bro.nzana p l'stena s obruem trougaono,g preseka
(inv . br. 2826; r - 2,2 i 2,1 cm). T. XVI.
Grob br. 41 - Du.bina 0,59 m; duina 1,57 m; orijerutacija: severozapad-jugo
istok . Sasvim dobro oauvan skelet odras le enske osobe. Glava okrenuta
frontalno ilaIko nalklonjena na desnu stranu; rUlke pruene uz telo.
Prilog : kod oba uha po jedna bronzana naunica s petljama i jednom
bi koninom joagodom (inv. br. 2827; r 3,7 X 3,8 cm i 3,7 X 3,5 cm); kod
lev og uha i 'kod desne lopatice 'po jedna bronzana lunulasto-groZJdo1ika
naunica (inv. br. 2828; r - 2,8 X 4,4 cm; kod jedne kariica prelomljena);
na jednom prstu desne ruke jedan bronzani prsten s obruem polu
krunog preseka (inv. br. 2830 ; r - 2 om) i jedan bronzani prsten s obru
em trougaonog preseka (inv. br. 2829 ; r 2,2 cm). T . I i T. XVI.
Greb br. 42 - Dubina 0,45 m; duina 1,37 m; orij e ntacija: seveTozapald-jrugo
ilStok. Relati:vno dobro ouvan skelet edrasle osebe. Gla,v a OIkrenuta u
prefilu i naudonjena na desnu stranu; rulke sputene u krilo. Bez priloga.
Grob br. 43 - Dubina 0,79 m; duina 1,63 m; orijentacija: severoza.pad-jrugo
istok. Sa.svim dobro ouvan skelet mlarle enSke osobe. Glava OIkrenuta
u profilu i naklonjena prema desnom ram>enu,; ruke sputene u krilo.
Prilog: kod oba uha po jedna bronzana nauni'ca s petljama i tri biko>
ni.ne jagode (inv. br . 3205; dbm. 6,l X 4,1 i 6 X 3 cm), po jedna bron
zana lunulasto-grazdolika naunica, (obe kari i ce fragmentirane; inv.
br. 3206; r - 2,8 mn) i po jedna bronzana i srebrna naunica, sa pri
veskom u vi.d u stubia (obe fragmenti.rane; rnv. br. 3207; dim. - 4,5 X 3
i 4,5 X 2,8 cm); kod desne lopatice jedno bronzano du,gme-privesak (inv.
br. 3208; vi,s. - 1,5 om); na prstu leve rulke jedan bronzami prsten s obru
e<m polu.krunog preseka (inv . br. 3209; r 1,9 cm). T. II i T . XVII.
Grob br. 44 - Dubina 0,87 m; dluina 1,68 m; orijentacija: severozarpa.d-jugo
tstok . Dosta slabe ouvan skelet edra.sle oso.be. Glava okrenUlta u pre,fiiu
na levu stranu; rulke pr.elkrtene na pOlj asu. None kosti eteene i delo
mino disloci.rane. Bez priloga.
Grob br. 45 - Dubina 0,54 m; du ina 0,45 m; orijentacija: severozapad~'Ugo
istok. Sauvan samo f r agmentiran i gornji deo dejeg skeleta. Bez priloga.
Grob br. 46 - Du.bina 0,34 m; duina - ; or ijentacija: prema iistoku. Sawvani
samo fragmenti sasv im trone lobanje dejeg skeleta.
Grob br. 47 - Dubina 0,51 m; duina 1,61 m; orijentacija: severoza:pad-jugo
istok Relativno dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u
profilu na desnu stranu; ruke pl'uene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 48 - Dubina 0,46 m; d,uina 1,21 m; orijentacija: severozapad-jugo
ilS tok. Relativno dobro ouvan deji skelet. Glava o.krenuta u profilu na
levu stranu; ru.ke pruene uz telo . Prilog: kod oba uha po jedna bron
zana naunica s petljama i tri bi.koni.ne jagode (inv. br . 2801; dim.
143
7 X 3,3 i 6,5 X 3,7 cm) i po jedna bronzana Lunulasto-grozdoliJka naunica

3,9 X 2,8 i 4,3 X 2,7 om); kod desnog uma jedna bron
zana naunica u vidu karii<:e Nji se kra.jevi dodirujru, na koj-u je kao
ukras aplicirana sitna kuglica (inv. br. 2803; r - 1,8 X 1,5 cm). T. II i
T. XVII.
Grob br. 49 - Dubina 0,58 m; duina 1,73 m; orijentacija: zapad- istok
Sasvim dobro ouvan skelet odraJSle enske osobe. Glava lako okrenuta
u profilu na levu stranu; rUlke prekrtene na pojasu. Prilog: kod oba
uha po jedna bronzana n3Junica sa zavojem (jedna prelomljena; iniV.
br. 2797; r - 4,3 X 3,6 i 4,1 X 3,. 8 cm); na prstu desne ruke jedan bronzani
prsten s obruem trougaonog preseka (rubovi nagr ieni; inv. br.. 2798;
r - 2,2 cm). T. XVII.
Grob br. 50 - DUibina 0,64 m; duina 1,72 m; orijentacija: severoza:p3Jd-jugo
i.stok. Relativno dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava o.krenuta fron
talno i zabaena ; desna rUika na pojaisu, leva pruena uz telo. Bez priloga.
Grob br . 51 - Dubina 0,74 m; duina 0,77 m; orijentacija: severozapad-ju.go
istok. Sasvim troa,n deji skelet. Glava naklonjena prema, desnom ra
menu; ruke pnuene uz telo. Bez pri.loga.
Grob br. 52 - Dubina 0,50 m; duina 0,23 m; orijentacija: istok-zapad.
Sauvana samo nona kost sasvim oteenog skele<ta.
Grob br, 53 - Du,b ina 0,81 m; duina 0,47 m; or1jentacija: istdk-zaopad.
Sa'svim oteen deji skelet. Glava o!krenuta u profilu i naklonjena na
desno rame. Bez priloga.
istok . Sasvim troan dej i skelet. Bez priloga .
Grob br. 55 Dubina 0,69 m; duina 1,68 m; orijent3JCija: severozapad-jugo
istok Dobro ouvan skelet odrasle osobe. Gla,va okrenuta u profilu i
naklonjena na desno rame; pUlke pruene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 56 - Du,bina 0,57 m; duina 1,48 m; orijentaci.ja: severozapad-jugo
istok . Relativno dobro ouvan skelet mlae enS'ke osobe. Glava zabaena
i lalko okrenuta na levu stranu; desna ruka sputena u krilo, leva pru
ena uz telo. Prilog: kod oba uha po jedna bronzana naunica u vidu
karike otvorenih, neto suenih krajeva koji se dodiru0u, odnosno pre
:klapaju (inv. br. 2799; r - 2,5 X 2,2 i 2,3 X 2,2 om) . T. IX.
Grob br. 57 - Dubina 0,89 m; duina 1,77 m; orijentaci'ja: severozapad- jugo
istok. Relativno dobro ouvan skelet starije enske osolbe. Glava sasvim
oteena; ruke pruene uz telo. Prilog: kod levog uha jedna bronzana
lunulasto-grozdolika naunica (inv. br. 3213; di.m. - 4 X 3 om) i fragment
bronzane kariice (inv. br. 3214; r - 1,4 om). T. III i T. IX.
Grob br . 58 Dubina 0,82 m; duina 1,03 m; orijentacija: zapad- istok.
Veoma oteen skelet mlae osobe; gornji deo un i,ten verovatno Uikopom
groba br. 59. Prilog: na prstu leve ruke jedan bronza.n i prsten s obruem
trougaonog preseka (inv. br. 321-5; r - 2,1 cm) i jedan bronzani prsten
s obruem iji je ru.b plastino naglaen (inv. br. 3216; r - 2,3 om).
T. III i T. IX.
Grob br. 59 Dubina 0,47 m ; duina 1,49 m; orijentacija: istQ!k-zapad.
Relativno dobro oluvan skelet odrasle osobe. Glava la:ko naklonjena ka
desnom ramenu; rulke pruene uz telo. Bez priloga.
(inv. br. 2802; dim. -

istok. Sasvi,m troa.n i skoro uniten deji skelet. Prilog: pod vratom
jedna ukasta perla valjkasto,g oblika (inv. br. 2800; du. - 1,3 cm).
Grob br. 61 - Dubina 0,90 m; duina - ; orijentacija: prema isto'ku . Sauvana
samo glava, okrenuta na levu stranu; ostaU deo uniten.
144
NADA MILETI
Grob br. 62 - Dubina 0,69 m; duina 0,58 m; orijentacija: severozapa.d-jrugo

i.stok. Sasvim troan i oteen deji skelet. Glava okrenuta na levu stranu.
Bez priloga.
Grob br. 63 - Dwbina 0,81 m; duina 1,68 m; orijentacija: zapad-is tok.
Sa.svim dobro sauvan skelet odraLSle enske osobe. GlaiVa okrenu ta na
levu stranu; desna ruka na pojasu, leva pruena uz telo. Prilog: kod oba
uha po jedna bronzana S-naunica (inv. br. 3252; r - 2,6 X 2,4 i 2,5 X 2 cm);
na prstima desne ruke jedan bronzani prs>ten s obruem trougaonog pre
seka (inv. br. 3253; r - 2 cm) i dva prstena s obruem trougaonog preseka
ukraenim nizom gustih ureza (inv. br. 3254; r - 2,2 i 2) cm). T. III i
T. XVI.
Grob br. 64 - Du,bina 0,89 m; duina 0,75 m; orijentacija: zapad-Lstok
Dosta troan i oteen deji skelet. Glava nalklonjena napred; desna ruka
sputena u krdo, leva oteena. Prilog: kod oba uha po jedna bronzana
lunulasto-grozdolika naunica (inv. br. 3244; dim. - 4,1 X2,8 i 4,1 X 2,9 om).
T. IV i T. IX.
Grob br. 65 - Dubi.na 0,75 m; duina 1,73 m; orijentacija: za,pad-istok.
Sasvim dobro ouvan skelet Oldrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; desna puka na pojasu, leva pruena uz telo; desna noga
povijena. Bez priloga.
Grob br. 66 Dubina 0,77 m; duina 1,80 m; orijentadja: zapad-istok.
Sasvim dobro ouvan skelet starije osobe. Glava okrenuta u profilu i
naklonjena ka desnom ramenu; desna ruka pruena uz telo, leva spu
tena u krilo. Prilog: meu kostima levog stopala jedan bronza ni prsten
s obruem trougaonog preseka (inv. br. 3210; r - 2,1 cm). T. IV , T. V i
T. IX.
Grob br. 67 - Dubina 0,66-0,96 m; du'ina 0,98 m; orijentacija: zapad-istok.
Sa.svim oteen deji skelet. Bez priloga.
Grob br. 68 - Dubina 0,89 m; duhna 1,57 m; orijentacija: severozalpad-jugo
istok. Dobro ouvan skelet mlae enske osobe. Gla.va okrenuta. u profilu
i naslonjena na levo rame; ruke prekrtene na pojasu. Pri.log: kod oba
uha po dve bronzane naunice s petljama i jednom biko.ninom jagodom
(inv. br. 3217; r - 3,8 i 3,4 cm) i po jedna bronzana lunulal5to-grozdolika
.naunica (inv. br. 3218; dim. - 4,8 X 2,9 i 4,3 )< 2,8 om); pod vratom ogr
lica od oko 68 peThca sferinog oblika ili dvolane, beliaste i zelenkaste
boje uz neikoliko pozlaenih ili posrebrenih (inv. br. 3219), II bronzanih
dvodelnih pri-vesa,ka, od kojih su etiri jednostavnijeg oblLka, s listohkim
donjim delom ukra,en~m stiliziranom palmetom, d<Yk je ploica ostalih
sedam sferino obli ~kovana i u donjem delu ukraena stiliziranom ivo
tinjskom glavom (jedan donji deo nedostaje; inv. br. 3220; vis. a:
4-4,1 cm i b: 4,2-4,9 cm), jedan bronzani privesa:k-praporac, krstolLko
perforiran u donjem delu (oteen ; inv. br. 3222; vis. - 2 cm, r - 1,7 cm),
par bronzanih l,unula,sto-grozdolikih naunica (kariice n,edostaju; inv.
br. 3221; r - 2,8 cm) i jedna bron zana b i konina jagoda i polovina druge
i.stovetne jagode s ostacima pamune niti (inv. br. 3223); na desnoj ruci
Jedan bronza.n,i prsten s obruem romb i nog p r,"s eka (inv. br. 3224; r
2,8 cm); na levoj ruci jedan bronzani p::-sten s obruem po,Jukrunog
preseka (inv. br. 3225; r - 2.2 cm) , jedan bronzani prs,ten s obruem
trougaonog prese,ka ukraenim gustim urezima (inv. br. 3226; r - 2,2 cm)
i jedan bronza ni prsten s obruem ij i je brid plastino naglaen (inv.
br. 3227; r - 22 cm). T. III, T . V i T. XVIII.
Grob br. 69 - Du,bina 0,75 m; duina 0,40 m; orijentacija: severozatpad-jugo
istok. Sasvim sla:bo ou,van i oteen deji skelet. Prilog: na grudima
jedan olovni srcoliki pri.vesak (raspao se) . T. Ill.
SLOVENSKA NEKROPOLA U MAHOVLJ A NIIv1 A
145
Grob br. 70 - Dubina 0,78 m; duina 0,76 m; orijentacija: severozarpad-jugo

istok Sasvim troan deji skelet. Gla,va okrenuta frontalno , s lakim
naklol1Jom na levu stranu; rU'ke pruene uz telo. Prilog: kod desnog uha
jedna bronzana lunula,sto-groZJdoIika naunica Ckariica nedostaje; inv.
br. 3228; r - 2,6 cm); uz desnu nogu fragJmenti bronzane kariice (inv.
br. 3229). T. III i T . IX.
Grob br. 71 - Dubina 0,93 m; dui.na 1,27 m; orijentacija: severozarpaJd-jugo
istok. Delomino otkriven skelet mlae osobe. Desna ru,ka pru'ena u z telo.
Grob br. 72 - Dubina 0,87 m; duina 1,95 m; orijentac ija: severoza,pad-jugo
istok. Relativno dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava o,krenuta u
profilu na desnu stranu; desna ruka pruena uz telo, leva sputena u
krilo. Bez priloga. T . III.
istok. Slabo oHvan skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta fron~
talno; desna rulka pruena uz telo, leva na pojasu. Prilog : kod oba uha
po par bronzani'h lunulasto-grozdolLkih naunica (Ikad tri kari.ice frag
mentirane; inv. br. 3231; dim. - 4,3 X 2,8 ; 4,1 X 2,8; 3,2 X 2,7 i 2,9 X 2,7 cm);
,kod desnog uha jedna bronzana naunica sa zavo-jem (inv. br. 3232;
r - 2,3 X 2,2 om); na prstu desne ru.ke jedan bronzani prsten s obruem
trougaonog preseka (inv. br. 3233; r 2 cm) i jedan bronzani prsten
s obruem iji je brid plastino naglaen (irw. br. 3234; r - 2,1 cm).
T. XIX.
Grob br. 74 - Dubina 0,87-1 ,00 m; duina 1,60 m; orijentacija: severoz3.
pa,d-j ugoistok. Dobro ouvan skelet odrasle enske osobe . GlaIVa okre
nuta frontalno i naklonjena na levu stranu; ruke prekrtene na pojasu.
Prilog: kod oba uha po jedna brol1Jzana S-naunica (inv. br. 3211; r
2,8 X 2 i 2,5 X 1,8 cm) ;na prstu leve ru:ke jedan bronzani prsten s o-bruem
trougao,nog preseka ukraenim gustim urezilma (inv. br. 3212; r - 2,2 cm).
T. V i T. X.
Grob br. 75 - Dubina 0,57 m; duina 0,20 m; orijentacija: - ; sauva.na samo
hrpa tronih koica. T. VI.
Grob br . 76 Dubina 0,72 m; du ina 0,35 m; o6jentacija: zarpa:d-i.stok
Veoma oteen deji skelet. Glava oIkrenuta u profilu l1Ja levu stran'll.
Prilog: iznad desnog ramena jedan bronzani. pri vesaik--praporac krstoliik o
perfori ran u do,n jem delu (inv. br. 3245; dim. - 2,1 X 1,8 cm). T. VI iT. X.
Grob br. 77 DUlbina 0,58 m; duina 0,58 m; orijentacida: zapad-istok.
Oteen i troan deji skelet. Prilo-g: du leve strane glave i neto iznad
nje osam bronzanih dvodelnih prilvesaka sa sferina formiranom gor
njom ploicom i listolikom donjom, ukraenom sti]i.ziranom palmetom
(inv. br. 3242; vi.s . - 4,5--4,9 cm) i jedna bronzana S-naunica. (inv. br.
3243; r - 2,1 X 1,7 cm) . T. VI i T. XVIII.
Grob br. 78 Dubina 0,97 m; duina 0,89 m; orijentacilja: zapad-istok.
Relativno dobro ouvan deji skelet. Glava okrenuta. u profilu na levu
stranu; ruke pruene uz telo. Prilog: po-d glavom tri bronzane 1unulasto
-grozdo]iJke naunice (Ikari.ice fragmentirane; inv. br. 3246 ; r - 2,9; 2,8;
2,7 cm) i fragmentirana bronzana kariica (i'll'v. br. 3248); po-d vratom
i kod leve lopatice osam bronzanih dvodelni:h privesalka sa ploicom
sferina formiranom i donjilm deloon ukraenian sUlizi-ranim ivotin,jskim
motivom (inv. br. 3247; jedan fragmentiran; vis. - 4,4-4.7 cm), jeda,n
probuen rimsIki novi (inv. br. 3249), ogrlica od oko 90 sitnih perliea
razliitog ob!ilka, beliaste i zelenikaste boje, uz jednu pozlaenu (inv.
br. 3250) i tri srebrna priveska~dugmeta u vidu pedoriranih zvonia
10 -
eZM. NS, XXXIV -- Arheologija
146
NADA MILETre
s pet1j.om, U1kraena urezima i granula.c~jom (lako defopmirana; inv. br.

3251; vis. - 1,7 i 1,6 cm). T. VI, T. VII i T. XIX.
Grob br. 79 - Dubina 0,93 m; duina 0,78 m; ori.jentaclja: zapad-istok.
Dosta oteen deji skelet. Glava sasvim naklonjena na.pred i lako okre
nuta na desnu stranu; ruke sputene u krilo. Pri.J og: kod desnog ramena
jedna bronzana naunica u vidu karilke strougaonom konturom, iji se
otvoreni kraj evi preklapaj u (in v. br. 3260; r - 2,2 X 2,1 om); ko::1 levog
uha jedna bronzana S-naunica (inv. br. 3261; r - 2,4 X 2,2 cm). T. X.
istok. Sasvim dobro OUtvan skelet odrasle osobe. Glava okrenuta na
desnu stranu (mandibula na levu); rUlke sputene u krilo. Bez priloga.
Grob br. 81 - Dubina 0,81 m; duina 1,61 m; or ijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro ocu,van skelet mlade enske osobe. Glava okrenuta
u profilu na desnu stranu; ruke sputene u krilo. Prilog: kad oba Llha
po dve bronza ne naunice s petljama i jednom bilkoninom jagodom
(fragmentirane; inv. br. 3256) i po jedna bronzana naunica s etiri jagode
(kod jedne kariica nedostaje; inv. br. 3255; dim. - 5,2 X 2,8 i 2,9 X 2,8 cm);
na jednom prstu desne rwke dva bronzana prstena s otvorenim obruem
rombinog preseka (inv. br. 3257; r 2,4 cm); na dpugom prstu desne
rwke dva bronzana prstena s obruem polUikrunog, odnosno trougaonog
preseka (inv. br. 3258, 3259); r - 2,1 om) . T. VII i T. Xx.
Grob br. 82 - Dubina 0,7 1 m; duina - ; orijentacija: prema istoku. Sau
vana samo oteena glava. T. VI.
Grob br. 83 - Dubina 0,63-0,77 m; duina 1,62 m; orijentacija: severoza
pad~jugoistok. Sasvim troan s'ke.Jet mlade e!'liske osobe. Glava okrenuta
'u profilu na desnu stranu; rUtke sputene u krilo. Prilog: kod desnog
uha dve, kod levog uha jedna bronzana karika otvorenih krajeva (inv.
br. 3239, 3240; r - 2,4 X 2,2; 2,3 X 2,2; 2 X 1,9 cm); kod levog uha jedna
bronza.na S-na'unica (inv. br. 3241 ; r - 2,3 X 1,7 om). T. XX.
istok. Dosta troan skelet mlae enske osobe. Glava u profilu naklonjena
na levu stranu; rUlke pruene uz telo. Prilog: neto udaljena 0::1 levog
uha jedna bronzana S-naunica (fragmentirana; i!'liv. br. 3235); pod gla
vom par bronzanih S-naunica (inv. br. 3235, 3236; r - 2,9 X 2,4 i 2 X 1,3
om). T. XXI.
Grob br. 85 - Dubina 0,77 m; duina 1,78 m; orijentacija: severa zapad-jugo
istok . Dosta troan Skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu i na
klonjen.a ka desnom ramenu; desna ru.ka na pojasu, leva sputena u
krilo. Prilog: na levoj ruci jedan bronzani prsten s obruem trougaonog
preseka (mest i mino nagrien; inv. br. 3230; r - 2;3 cm). T. X.
Grob br. 86 - Dubina 0,87 m; duina 0,93 m; orijentacija: severozapad- jugo
istok. Sasv~m troan deji skelet. Glava okrenuta u profilu na levu
stranu; ruke sputene u krilo. Prilog: na prstu desne ruke jedan bron
zani prsten s obru'em trougaonog preseka (napukao; inv. br. 3238; r
1,8 om); neto nie, uz desnu nogu, jedna bronzana S-naunica (inv. br.
3237; r - 2,4 X 2 om). T. X.
levu stranu; ruke pruene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 88 - Du.bina 0,97 m; duina 1,61 m; orijentacija: severozaopad-jugo
istok. Sasvim dobro ouvan skelet odrasle osobe. Glava u frontalnom
poloaj u laika okrenu ta prema levoj stra.ni; puke sputene u krilo. Bez
priloga.
147
Grob br. 89 - Du,bina 0,91 m; duina 1,70 m; orijentacija: severozapad-ju.go

istok. Relativno dobro ouvan skeIet mlae osobe . Glaiv a o~krenuta u
profilu na levu straruu; rU!ke spustene u krilo . Bez priloga.
Grob br. 90 - Dubina 1,03 m; duina 1,51 m; orijentacija: severozapad-jwgo
istok. Dosta troan skelet mlade osobe. Glava lako zabaena, mandibula
dislocirana; desna ruka sputena u krilo , leva pruena uz telo. Prilog:
kod levog uha jedna bronzana S-naun ica (inv. br. 4101 ; r - 2,1 X 1,8 cm).
T. X.
Grob br. 91 - Du,bina 1,07 m ; duina 1,66 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro ouvan skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta
u profilu i naklonjena na desnu stranu; ru!ke sputene u krilo. Prilog:
kod levog uha i kod temena po jedna bronzana naunica u vidu karike
otvorenih krajeva (jedna deform irana; inv. br. 4105; r 2,9 X 2,7 i
2,9 cm); neto dalje od desnog ramena jedan eljezni no, irokog neto
izvijenog gornjeg ruba (inv. br. 4106; du. - 14,7 om). T. VIII i T. X{{.
Grob br. 92 - Dubina 0,98 m; duina 1,71 m; or ijentacija: severa-zapad-jugo
istok. Sasvim dobro ouvan skelet odrasle enske osobe. Gla,va lako
naklonjena na levo rame; desna ru,ka spu,tena u kr ilo, leva pruena uz
telo. Prilog: kod oba uha po etiri bronzane naun ice s petljama i jednom
bikoninom jagodom (sem jedne, sve naunice fragmentirane; inv. br.
4102 ; r - 3,5-4,4 cm); na desnoj Duci jedan bronzani prsten s obruem
u:kraenim vertikalnim kanelurama (inv. br . 4103; r - 2,3 cm). T. VIII
i T. XXI.
istok. Sasvim dobro ouvan skelet odrasle osobe. GlaJva naklonjena prema
levom ramenu; ru,ke pruene uz telo. Prilog: na levoj ruci jedan bron
zani prsten s obruem trowgaonog preseka (inv. br. 4104; r - 2 cm.). T. X.
Grob br. 94 - Dubina 0,85 m; duina 0,99 m; orijentacija: severozapad-ju.go
istok. Dosta troan dej i skelet. Glava o'k reml:ta u profilu na levu stranru;
ruke sputene u krilo. Bez pri,l oga.
istok. Sasvim troan skelet mlae osobe. Glava frontalno okrenuta; desna
ruka pruena uz telo, leva sputena u krilo. Bez priloga .
Predmeti iz grobova W1itenih 1967. godine; T. XI:
etiri bronzane naun ice sa etiri jagode s kaneliranim donjim delom
kariike (dve frag;mentirane; dim. - 4,5 X 2,7; 4,8 X 2,7; 2,9 X 2,7; 3,4 cm);
dve bronzane naunice s tri jagode (fragmerutirane; dim. 3,3 X 2,5;
2,5X3 cm);
tri gro zdolike naunice s graruuliran im priveskom i po dva bona kolenca
izvedena u imitac i ~i granulacije (dve fragm.entirane , kod tree nedostaje deo
kariice; d im . 4 X 2,3; 3,9 X 2,1; 2,1 cm);
par bronzanih lunulasto-grozdoliJkih naunica (fragmen tirane; dim.
3,5 X 2,8; 1,7 X 3 cm);
tri bronzane nau n ice s petljama i jednom bLkoninom jagodom (frag
men tirane);
est bronzanih S-naunica (dve fragmentirane, a dve deform irane; d im .
- 3,7 )< 3; 3,6 X 3,3; 2,1 X 2 ; 1,8 X l,7);
jedanaest bronzanih dvodelnih privesalka , od kojih dva imaju gornju
ploicu kruno formiran u i ukraenu u imitaciji granulacije , a donju ukra
enu s tiliziranim zoomorfnim motivom; ostalih devet imaju slinu, ali sfe
r i no fonmiranu gornju plo i cu , od kojih se jedna lako razl ikuje masivnou
i petljom , i donju ukraenu stiliziranom palmetom (v is. - od 3,4 do 5 cm);
JO'
NADA MILETIe:
148
dva bronzana priveska-pra.porca s krstoliko perforiranim donjim delom

vis. - 2 cm; r - 1,6 i 1,5 cm);
jedno bronzano dugme-privesa1k (vis. - 1,2 em);
jedna plava perla sferitnog obUka;
pet bronzanih prstena s obruem trougaonag preseka (jedan lako de
formiran; r - 2; 2,2; 2,3 cm);
jedan bronza,n i prsten s obruem ukraentm u iJmitaciji filigrana i gra
nulac ije, s proirenjem za kwnu koja nedostaje (prelomljen; r - 2,1 om).
(oteeni;
Predmet
naen
van groba 1971. godine:
eljezna strelica listoliikog obli1ka s naglaenim bridom i s tulcern za

(la,ko nagriena ; inv. br. 4107 ; du. - 5,8 cm). T. X.
nasaivanje
OPSTA ZAPAZANJA I ZAKLJUCI
Istraena n!kropola u Mahovljanima pripada tipu ravnih grobova na

redove, koji ini jednu od glavnih karakter istika nekropola ranog sred njeg
ve ka u E vropi uopte, pa i kod nas, poev od V veka. Mada se ovde, kao
uostalom ni na ostalim nekropolama , ovo nizanje na redove ne moe shv<lJtiti
doslovno, na na oj nekropoli primetno je pruanje redova u pra,vcu jugo
zapad-severoisto,k, s veim ili maniim odstupanjima ili interpoliranjem
pojedinih ukopa izmeu redova. Pri ovome zapaena je vea koncentracija
grobova u jugoistonom delu groblja. U toku istraivanja ot1kriveno je uk,upno
95 grobova. Mada su antropoloska prou av anja tek u tokJu, i mada je osteo
]oki materijal u celini pril in o o.skudan i fragilan , mogue je kao sigurno
enske odrediti 35 skeleta i istovremeno uoiti rela,tivno vi sok broj dejih
skeleta (28) . Taan odnos u ovom pogledu bie utv re n naknadnim podacima.
Unuta r navedenog rasporeda sami grobo vI orijentiran i su u velikoj vein i
u pravc u sev erozapa.::!- j ugoistok (70 grobova), pri emu se veliki broj pri
bliava vie osnovnom pravcu za.pad-isto'k, dok drugi tendiraju osnovnom
smeru sever-jug. Manje sou brojni sluajevi orijentacije u pravcu zapad
istok (10 grobo,va ), s jednim izuzetkom us meravanja u pravcu sever-jug
(grob br. 39; Prilog II). Ovakva orijentacija redova i pojedinih ukopa, koja
u prilinoj meri odstupa od tenje ka sm eru zapad-istok, primeena je ve
,kod veoma srodne ali p rostra nije nekropole u Gornjenic i kod Prijedora, pri
ijoj je obrad i ukazano na ovu pojavu i naslueno da se ne radi o sl'uaj
nom odstupanju ili o uticajIU same stJ:1ukture terena 4 . Identi n o Uismeravanje
i redo,va i grobova u Ma,h o,vlja,ni,ma potv r uje ovaj fenomen , budui da
obadve nekropole le e na ravnom , fluvijaInom tlu, na kome pravilno u,s ane
ravanje u1kopavanja nije trebal o biti oteavano". Ovom pitanju e se u d e
taljnoj analizi ne,kropola ovoga tipa u Bosni i Hercego'vini i dalje morati
po.S'Vetiti potrebna panja, kao to je to u n ov ije vreme uinjeno npr. u
ehoslovakoj 6.
Ni kod jednog ukopa nije zabeleen n.ika:kav trag grobne konstru.kcije

ili zatitn ih okv ira , i svi pokojnic i sputeni su u jednostavnu zemljanu raku,
., N. M : I e t i , S.Ja've ns;ka nel'(Tapc,la u Ga'mjen.ici 'kod P ,!"i,j edarra, GZM
XXI 'XXII, Sar8jrvc" 1967, s. I09 ~11.
, l b:::! ., B ?lc alno sI;::v i.ca 1, s. 124.
6 N~r.
Z. K 'r u m p h a ,n z l a v a , Der R,tu, der slawi.schen S:kelettfr'iedhiife
d e,r m ; ,M.IE~.ren und 'jli:nge,',en BiUlrgwallJl.zei,t in Bi:ihrrn8'1 , PA LVU-,I, Pra/ha , ,1966,
s. 287 (-u <daljem ,teks(,u: D m R,t uls); A. T a i k, P ah :' ebny d ,tUl, Ina va .s;n asi'l'ed o
vekyc h pohrebiskach v Holiaroch a !;;turove, SIA XVIII-l, Bratislava, 1970, s. 42
(56), uz o i ' ~:ranje grablja iz A,v:s hrije i s tar' j ih iz Maa1rs'ke ; M. Rejh a lcova ,
Pohrebi sko z 10.- 12. storoia v Novych Zamkoch. SIA XXII-2, Bratislava, 1974,
s. 442 (451).
149
cIJe su se konture jasno raza,znavale u peskov1tom tlu. Zbog toga, a moda

i zbog ne,k ih o.zna:ka nad grobom, iji se tragovi nisu sau:va.Ji, grobovi lee
na primetnom odstojanju i, s retkim izuzetkom, oteenja grobova priJiikom
naknadnih wkopa nisu zapaena , kao ni vieslojno uIkopavanje ili dvojni
grobovi. Vrsta tla omoguavala je o'Vaj' raspored, a povremena grupisanja
(grobo'v i br. 12 i 13 ili br. 26, 27 i 28) posledica su, verovatno, familijarne
povezanosti unutar zajednice .
Svi pO'kojnici poloeni su u grob u opruenom poloaj'u na lei:rn.a , na
dub ini <koja, u rela1ivnim odnosima, varira od 0,20-1,07 m. Poloaj glave
je razliit, frontalan ili u profLIu, to je posledica naknadnih procesa, a to
je zabeleeno i na sv im ostaHm nekropolama, dok je poloaj ruku primaran
i pokazuje nekoliko varijanti. Pretee poloaj pri kome .su rU/ke sputene
u krilo, konstatiran kod 22 groba, od koj ih su est enski h i sedam dej ih
(T. II, T. VII, T. VIII). U istoj meri zastupljen je i poloaj ruku pl'uenlh
uz telo (kod 21 groba; T. I, T. II, T. VII) , dok su mke prekrtene na pojasu
uoene kod devet gro,b ova (T. V), a ruke povijene preko grudi samo kod
jednog enskog groba (br. 38). Na.jea varijanta ovih osnovnih poloaj-a
je sa jednom rukom pruenom uz telo, drugom sputenom u' krilo, za.bele
ena u 10 grobova (T. IV), ili povijenom na pojasu, utvrena kod est gro
bova (T. III). Samo u jednom grohu U'stanovljena je varijanta sa jednom.
rukom na pojasu, drugom u krilu (grob br. 85) ili pov ijenom preko gnudi
(grob br. 26). Kod 24 groba poloaj ruku, zbog oteenosti, nije mogao biti
odreen. Bie zanimljivo l1'tlvrditi, pri konanoj antropot6koj analizi, kod
koga pola preovlau'je pojedina varijanta, mada je zapaeno da su sve one,
sem pojedinanih poloalj a koji su naveden,i, za's tupljene kod svih uzrasta.
Ovakav arol ilki poloaj rUJku zabeleen je ve i u grobovima u Gomjenici,
to potvruje procese u kasnijim stoleima srednjeg veka , kada su primetna
sve vea odstupanja od prvobitnog, na.jeeg poloaja u ensk1m grobo
viana, sa rukama pruenim uz telo. Ovde samo i'stiemo estu pojavu vari
jante s prekrtenim rulkarma, naroito u odnosu na nekropolu u Gomjenlci,
gde je ovakav polo.aj zabeleen samo kod dva groba 7 .
Ve u toku radova primeeno je odsustvo bilo kalkvog traga jasnije
izraenih pogrebnih obiaja, davanja po'Suda u grob ili obolusa uz pokajnika,
a sasvim usamljena pojava sitnog fragmenta grube keramike u prosto.ru
groba ovde ne moe poslu iti kao potvrda manifestac ije pog.rebnog ritusa
(razb ijanje posuIda nad grobom prilikom ulkopa), budui da su fragmenti
posuda sa praistorijske nekropole s urnama rasuti na prostoru itave nekro
pole i oko nje, i dal su u pojedini grob mogli dospeti sluajno, Ova ista
pojava prati skoro sve do sada i'straene ranoslovenS'ke nek.ropole u Bosni
i Hercegovini, i ini, ka:ko je ve ranije za.paeno, jednu od n jihovih karak
teristika i specifinosti 8 Usamljeni primerci posuda otkrivenih u grobovima
npr. u Gornjoj Bijelo.j, Rogaiima, Citlu:cima, Markovcu ili Grborezima, a
u novije vreme i u Rudi.ima, pruaju moguno'st za dalja iznijansirana ra.z
matranja i za,klju.j.vanja u ovom pogledu 9 .
N. M i l e lt i , GCilll(jenica, s. 1'11, T. LI, T. LliI, T. V.
Ib id., Baka,noslalvica ,l, s. 125.
" P. A on eu i, Hi s to,ri:j'Slk.i \9pomeniei Kanjica i okoj,i,ne I, K.onj ic, 1975,
s. 231, 233; 1. ir e mo n li ik, IZV1jesta'j o iiSlkopiln ama 'u R oga i'cima Ikod Sa,rajeva ,
GZM VIII, Saraljevo, 1953 , s. 307, 312; T. V, 2; F. F:i a l a, .Re.ZluI1talbi prehilStO'riiko.g
'i'spiltivalnlja na Glalsinau u Ljetu 1892, GZJM IV , 6arajevo, 1892, s. 403, T. 1,2 i
T. II, l; poslu.d.a j,z Mariko,vea kod Denv ' o'te, ilov. br. 659, c;ukJri'vllJa lU grobu na
lelk. Or'klvina; S.B e l a g i , Gl'borezi, Salra'jevo , 1964, s. 24, 25, Gl, 36, 54; T. XV,
l, 2; T. XX, 6; T. XXV, '3, 4; T. XXXIlI:I , 3; N. Mi l et j , Raoosredmjovek..o vll1i
nalaZli iz Ru:dia Ikod GLamoa, GZM XX X/XX x.r, Sa,ra,jevo, 1977, s. 23~ 1, 2>36-237,
T. II , 2-4 i T. IV,
7
150
NADA MILETIt
Na osnovu nalaza u grobovima moe se i ovoga puta zakljuiti da su

pokojnici bili sahranjeni obueni, mada tragovi tekstila s ame odee nisu
sauvani ni u najslabijo,j meri. Tragovi pamune niti sawvani samo uz dva
dugmeta, koja su njima bila privrena za odeu, potvruju nam ovaj za
kljuak Od 95 istraenih g ro bova nalaz i su otkrivenJ uz 43 skeleta , dakle
uz polo v inu od ukupnog broja, to ini izuzetno vi'sok procenat . Meu njima
oko 30 pripada enskim i 13 deji:m grobovima.
Sko.ro svi nalazi sa ove nekropole pripadaju naki;tu, uz nekoliko dug
meta, 4 n,ovia sekundarno upotrebljena kao deo na,kita i jedan no (strelica
je naena van groba) , to reflektiTa odreenu usmerenost u pogledu vrste
nalaza.
Meu nakitom koji je dala ova nekro'pola daleko najveu grLLpu pred
stavljaju naunice, nj ih 159, zastupljene kroz nekalilko ti.po.va i njihove
varijante. Najjednostavnije su svakako obine kari:ke, razliite konture i
dimenzija , zastupljene sa 26 pr1meraka iz 14 grobova. Od na:jjednostavnijeg
oblika izdvajaju se pojedinani nalazi karike s petljom i kariJke sa dve
kvaice iz groba br. 3 (T. XII) i siuna kariica s malim sferinim zadeblja
njem iz groba br. 48 (T. XVII). Sve ove karike, sem poslednje, za koju, moda,
jedinu paralelu predstavlja slina nac:nica iz Velikog Gro.ba 10 , s pa.daju u
standardan u.kra's uruutar ketlake i bjelobrdske grupe, sa datacijom u iro
kom rasponu od IX-XII ve-ka, na nekim nekropolama dalmatinsko-hrvatske
grupe i kasnije. Njihova preciznija raz r ada , za nalaze u ovom podruju, da,ta
je v e ranijelI Od 12 grobova u kojima su se pojavi le u razliit:m dimen
ZIjama, u est su bile jedini t ip (T. IX , T . XIII , T. XVI , T. XX) , dok su u
ostalim grobovLma bile kombinirane sa IW1Jula'stim ili S-naunicama .
Najbrojnije su i na ovoj nekropoli, kao to je bio sluaj i uGomjenici ,
S-na"unice razliite konture i raZ!mera, ali sve izraene u bronzi . U fundusu
od 50 primeraka iz 15 grobova one se, uopteno, mogu svrstati u grupu
manj ih , koje prevalira'ju (npr. gro,bovi b r. 5, 15, 25; T. XIII, T . XIV, T. XV),
meu kojima se pojavilo i nekoliko koje pripadajU Nitra-tipu, datiranom u
drugu polovinu X veka, i gru,pu krupnijih p r imeraka (npr. grobovi br. 3,
4, 27 , 30; T. XII, T. XIII, T. XV), datiranih i atri-bui r anih razliito, zavisno
od opteg karaktera pojedinih loka.liteta ili grobn ih celina , od IX do sredine
XII veka, a moda i neto kasnije. Detaljna razrada izvrena je p r ililkom
obrade jo uvek najbogatijeg fonda ovih naunica unutar jedne nekropole,
otkrivenog u Gomj'e.nici12, uz mnoge nOiv e nala'ze i detaljniju dataciju pra
teim numizmati kim materijalom l3. U 10 grobova odabrane su, meu nau
nicama , kao jedini uk ra s, s veom gustinom u jugoistonom delu nekropole.
I na ovoj nekropoli , kao i u Gornj e nici, pojavile su se S-naunice na iji
je obru, kao ukras, aplicira>na bilkon i na jagoda. Njih etiri iz dva groba
(br. 15 i 30 ; T. XIV i T. I , XV), uz est primeraka iz Gomjenice i za njih
10 B.
Ch r'o p o vs k:>', S:lovao's:ke pohreblis'ko z 9. st. vo Ve;[' ko<ffi Grobe,
SIA V-l , Bratisla va, 1957 , grob 33, s. 177, 200; T. VI , 13.
II N.
M i l e t i , Go,mj6nica, s . 1: 14~116, T. XXIX, 1-3 ; 'ibi-d., Ba.Jcaoos1a
vica 4, s. 96, T . I j T. III.
le Ibid.,
Gomjeoica, 's. 117~1 19, T. XXIX, 4-9; ibid.. , Balca,oo.sla.vica 4, s.
96--97, T. TI.
to Z . K Ir 'u m p h a.n z l o.'V a, Die Ch.rooologie des 1'0 voo:ta,rs a,us Dorff'ried
hofeio 'des 9.-11. Jh. ,j.o B<h1meo, PA LXV-l, P raha, 1974, s. 50 ff., s. 97 ff. (u da
1jem teks OU : D.ie Chra<olo]c,g;i e) ; V. S ,r i b a r - V. S ,t a r e, H ~ra<o.o-]ogij'i ble.jskih

grobi, SiJbUJla 14 / 15, L<jubl,j alT'i a , 1974, Bleds,k : gr a.d Seddo, g,'ob 85, s. 279 , sl. 12;
V. J 'o 'v aIO (o v i , F\r i:lc,z i hr c<noJogiji s-reclJojevekovioih 'T1(,,\~ro,po;]a Jlulgos,laNij e i
BUiga<pske, Ba1caoo'sia,vica 6, P, : lep~Beo gr ad, 1977, s. 152-155 ; T. XII , T. XUI-XV,
T. XVI , T. XVII, T. XVUI (u daljem tekst,u: P.r'loZ)i).
151
navedenu paralelu iz Uzdolja kod Knina, ostaju za sada jedini poznati iden
tini nalazi ove var ijantel;'.
Sasvim blisrke S-naunicama su naunice sa zavojem na jednom kraju
karike, koje su se pojavile ve u Gornjenici, kada su deta.l jnije analizirane,
a u Bosni i Hercegovini takoe i u Grborezima i Bugojnu, o kojima je na
drugom mest'U ve bilo govoral.-. Njihova datacija od sredine X veka kroz
XI vek i neto kas nije u narjnovijoj literaturi p r OSlrena je ve na kraj IX
vekalG. U Mahovljanima u dva groba pojavile su se tri narunice ove vari
jante (grobo!Vi br. 49 i 73; T. VII, T. XIX).
Naunice sa petljama i jednom b i koninom jago.domr koje su se na
Bosne i Hercegovine prvi i jedini put pojavile u Gornjenici, uz
S-naunice ine najbogartije zastuplDen tip ovog dela I1wkita meu nalazima
nae nekropole. U devet grobova , meu kojima nijedan ne pripada infan
tima , otkriveno je 37 n a unica ovog o.blika, u razliitom broju unUJtar poje
dinih grobnih celina. i razliito kombiniranih s ostalim tipovima. U grobo
vima br. 3 i 92 bilo ih je ak osam (T. VIII, T . XXI), a samo u grobovima
br. 26 i 92 izabrane su kao jedini tip (T. XlV, T . XXI), doik su redovno
praene prsten ima . Njihoiv a tipolo,'ka analiza data je ve ranije i na nju
se ne bismo ponov o vraali. Njihova datacija u IX-X vek ostaje takoe
neizmenjena) 7 Jedinim tada navedenim analognim primercima, trima nau
nicama sluajno otkrivenim u Otonu kod Kn ina, pri.kljuuje se par potpuno
identinih narun ica otkrivenih u novije vreme na groblju u Donjem polju Vrpolju kod iben.i,ka l s Detaljniju razradu kombiniranja pojedinih tipova
unutar grobnih celina ostavljamo za dnug,u priliku. Ovde samo podvlaimo
da se, za razJi,ku od Gornjenice, n isu pojavile UlZ srodne naunice s tri biko
nine jagode.
Naunice s petljama i tri bikonine jagode, koje smo na naem podruju
takoe sreli prvi PUlt u g,robo,vima u Gomjenici, pojavile su se samo u dva
groba, kao par, oba puta praene lunulasto-grozdoli.kim naunicama (grobovi
hr. 43 i 48; T. II, T. XVII), ali ne i naunicama sas-vim srodne koncepcije i
izvedbe, o kojima. je upravo bilo s pomena . Uz sasvim retike analogije nave
dene ve za primerke iz Gomjenice, poznate jedino iz Biskiupije kod Knina
(pet primeraka), Skradina - Smr-delja (jedan primerak) i Gars - Thunau
u Donjoj AU!striji (tri fragmenrtirana primerka), navodimo i najnoviji nalaz
jedne fragmentirane naunice identine osnovne stJ:1u1kture i detalja , kojoj,
na alost, nedostaju jagode, iz jednog groba nekropole u Stranama kod
Crikvenice I H Nai zaJkljuci o vezanosti ovih naunica za istono alpski-ketI a
ki krug i o njihovoj datac iji mogli b i biti izmenjeni jaim a rgumentima
podru.ju
N. MileIti , Gom.jen~ca, os. 119, grorbov.i br. 24, 25,146 ; T. xxn , T. XXIX,
M a rrru n, popirs naunica . . ., SRP V"'I, K.nlln, '11900, s. 42, sl. I : 12.
15 N.
M i l ert i, Gornjernica , s. 117-118 ; ilb'id., Ballca'nosla,v!.ca 4, s. 96, 98;
12; L.
T. I , T. III.
L6
T. Kn i f i e, HOIiizo-n.ta<lna srt.rahgr.ai'itia
grobi,a
Bled-.F\r ils tava II , Si i:Ju,la
14/,15, lJjluh1jarna, 1974, s. 318, Rla,n I, 2; Z. K II' 'um lP h a ,n, z l o va, Die Chronlolo,gie,
<s. 50 (97-!}8), sl. l: 2-4.
L7 N.
M i'1 e rt i, Gornje,nica, s. 119--;121, T. XXIX, 14 ; ibid., Balcalno.slalVica 4,
s. 100, T. II.
18 D.
J e lov i 'n a,
Sta,pohrva'bske Inekropole na 'pCJIclmuju iz-m e u riljeka
Zrmamje i Cetine, Eiplirt, 1976, s. 105; Z. G ,U'n j a a, Eall)ly meurievail a.rchaeolo,g:cal
jjLn,clis f,rom ibenik arn-d i,ts nea-re,st s.ulnrorundin.gts, Balcarnoslavi.c a 5, P:rilep, 1976,
's. 26; na opteiu pomenUItih .narlaza iz glwba bT. 123 iskirenro zahJvaljurj em Z. Grum.jai.
L9 N.
M i l e ,t i , Gomje nica" s. 121, n. 75 ; T. XXIX, 16 ; ib'Ld., Baolcalnosla
vica 4, s. 10()-"'-'!OI, T. II; R. M a rt e ,j i, Sta-ronrva,bs!ka neikropo./a Str aine, GOrnica.
@rob 3'2, T. XII, 6 (ru ltalrt1ipi); 'na UJvi.dJu ll! marterLja.! i hjubazno tUrg,tu'Pljern im inf OT
madijama dr R. Malteji ovom pri'lilke.m i21ra alVam svoju 'i;;./{}remru zahva:Lnos,t.
152
NADA MJLETIC
20
nego onim koji su izneti rpovod om revaloriziranja davnih nalaza iz BiskUJpije ,

i koji su suprotni da:vno izraenom, i po naem miljenju pravilnijem za
kljuku o prvobitnom porekIlU ovog ti.pa naunica u istonoalpskom, tj. ketla
kom krugu 2I Prisustvo naunica s petljama ovog kruga i dalje na jugo
istaku potvreno je nedavnim nalazom iz teana kod Vuitrna 22 .
Ne manje znaajnu poja'vu predstavLjaju l'unula,s to-grozdolike naun ice ,
karakteristine podjednako za ketlaku i bjelobrd'sku kulturnu grupu, sa
datacijom u irokom rasponu od kraja IX do sredine xn ve-'ka. Relativno
viso,ka zasbupljenost ovog tipa na naoj nekropoli u odnosu na njihovu pojavu
na ostalim nekropolama u naoj zemlji i u jednom irem krugu, vee S2 Z9.
istovetan fond na opsenijoj neikro.poli u Gomjenici, i ukazuje na odreene
zakljucke u vezi s njihovim poreklom iz domaih radionica. Pojedini noviji
nalazi ne utiu na analizu i za,kljuke koje smo ve dali u vezi s njihovom
pojavom u Gomjenici 23 . Na ovoj ne!kropoli, kao ni u grobov~ma u Mahov
ljanima, ove naunice nikada nisu otkrivene uz S-naJUnice. U 10 grobova
otkriveno ih je 23, po dve, tri, ak etiri u pojedinim grobnim celinama,
ali samo u grobovima br. 64 , 70 i. 78 (T. IV, T. IX, T. VII, T. XIX) inile
su jedini izbor naunica. U grobu br. 68 i meu nalazima iz grobo,va uni
tenih 1967. godine pojavili s'u se primerei ovih naunica kojima nedostaje
karuka ili donji privesak, a mesto na kome su leale u grobu br. 68, uz par
istovetnih naunica naenih na adekvatnom mestu (T. V i XVIII, T. XI),
ukazujJU na mogunost i nekog kultnog znaenja ovih komada.
Jednostavne livene naunice sa tri i etiri jagode, karakteristine za
bjelobrdske nalaze, pribliavaj'U ponovo grobove ove nekropole onima u
Gornjenici, prilikom ije obrade je o njima bilo dovoljno govora 24 . Iz uni
tenih gro,bova potie pet identinih pri-meraka, i neizvesno je da li pripa
daju istoj grobnoj celini ili su bili razliito raspodeljeni u vie njih (T. XI) ,
dok su se u grobu br. 81 pojavile kao par (T. VII, T. XX), a u ostalim
grobovima pojedinano.
Tri grozdolike naunice, otik.rivene samo u materijalu iz unitenih gro
bova, zastupljene su jedino u varijanti sa jednosta,vnim gran'Uliranim pri
veskom i sa po dva bona koldenea , kakvu smo ve sreli meu nalazima
ovog tipa karakteristinih bjelobrdskih naunica u Gomjenici 2 ,;. Ova rea
varijanta, u kojoj su naim pri.mercima najblie naunica iz Lijeve Bare,
Vehkog Gradita, Ni'a ili iz Trnovca nad Vahom 2G , u novije vreme datirana
20 D.
J e lov i ,n a, op. ci,t., s. 105-106; T. XIX, 4-8 i T. LXXXII, 3; N.
M i l e t i C. prikaz ove knjige u: Germania 58. Mainz am Rhein, 1'980, s. 249.
2! Lj.
K a 'l' a m arn, I s'kop .ne d nu!lbv a Bihaa l i M,ra,vi.niC'i,ma i sta,r,o hrvaltska
g,!'obLja, Zagrre.b , 1940, s. 34- 35, _l. 28.
" V. J o v a ,n o v i , 'Ober dem iriihimi1ltela,1terlichen SchJmu,ak von ea,O! au,f
Kosovo, Balcamo,slaVlica 5, Plrilep, 1976, s. 137-139, 141, T. ILI, sl. 2; dartarCija: X vek.
v,e.ntua1no dnuga po.]ovirna IX ve\ka.
2' N. M i ,l e t i , Go'mjenica, s. 127-.128, T. XXIX, 17; ,[bid., BalcamClslavrica 4,
s. 101-102, T. III. 5; B. D o s t a l, Da,s Vor-dri.ngen der rossmah:r;schen ma.te-nellen
Kultur in die Nachbarlander, in: Magna MOl'avia, Praha. 1965, s. 384-385, 387,
ka,rita 4. sl. 3: 12 (dartaeilja li Ka'np3lbskO'l11 bazenu: od prve 'polovime X veka, kao
po.dra.avanje veli'komorraVlskih uzora); Z. V ,i n s k i, O postojanOu radionica na<ki~a
S1tarrohrva,tS:kog doba l i Sisk'U, VAMZ IV, Za;g reb, 1970, s. 57, n. 67, s. 58, 70 (u daljem
te:k!sbu: O postojan:j'u radio,nica).
2. N.
M'i l e t i, GCl'lTl;jemica, s . .128-129, T. XXXI , 7, 9, 10.
2; Ibid., s. 125-126, T. XXIX, 20.
26 Z.
V j rn s'k i, A'l.lJSg;rabl.lsngen jrn VUJkovar, Arch. lug. III, Beograd, 1959,
g;rob 44{), T. XXXIX, 29; D. M j,n i - M. T o m 'i , OstalVa s.rednjovekoVln:og na

.kirta iz Veli,kog Gradita, Stalrina,r XXLII, Beog'rad , 1972, s..1,25, 126, 128. T. I;
S. Er e e g o v i - P a v lov i , S>redt1Jjorveko.v'na ne:k.roporla u N: '< u, Sta.ri na,r XXVII,
Beograd, 1977 , s. 86, T. III, 7, g1rob 17 edatacija: kraj X - po. XI v.); A. To i k,
Flachglrabe.rfeLder a,us dem IX. u.nd X. Jalhnh.urndept in der Si.iJdvv.estslowa,k ei I,
SIA XIX-l , Bratislava, 1971, grob 330, s. 162, T. XXXV, 6.
153
je i neto ranije, tj. u IX vek, odnosno II dr,ugu polovinu X veka, uz razum

ljivu vezanost za l Lliksu zn ij e vizantijske ili velikomoravske uzore, sa posred
stvom Karpat:s!kog bazena za prodor dalje prem.a jugu 27 .
.
Meu nalazima iz Mahovljana posebno se tipoloki, materijalom i
izvedbom izdvaja par naunica sa stutpiastim priveskom iz groba br. 43
(T. II, T. XVII), izvedenih u tehnici filigrana i prolamanj a, pozna tih iz boga
tih veli'komoravslkih nalaza, s jasnim odrazom visokorazvijenog vizantijskog
zlatarstva. Primerei iz Starog Mesta, Pred!mosti, Breclava-Pohanskog ili Du
cove datirani su u drugu polovinu IX veka, odnosno do poetka X veka 2 S.
Naunice ovog tipa iz Mahovljana predstavljaju jedini do sada poznati nalaz
na ovom podruju i u naoj zemlji uopte, ovde verovatno i import iz veliko
moravskih radionica, na ta je ve ulkazano ranije 20 Njihova datacija u
ovoj grobnoj celini kretala bi se u okviru prve polovine X veka.
Mada sauvana samo u vidu sitnog fragmeruta meu nalazima groba

br. 3 (T. XII), naunica s karikom obavijenom spiralnom icom dragocen je
podata~k za dalje utvr i vanje ras'p rostranjenosti avog tipa, o emu je bilo
vie govora povodom usamljenog nalaza u Bosni i Hercegovin.i iz 2upe 30
Novi nalazi iz Strana-Crikvenice, kao i iz Kaia-Mastirina, ukazuju na
veu rasprostranjenost ovog tipa naunica i u severozapadnim krajevima
nae zemlje i upuouju na veu mogunost odluivanja o njihovom poreklu
u radionicama alpsikog kru.ga i gornjeg Podunavlja 31 , uz ve poznate pri
merike i iz srednjeg Podunavlja (iz Pilina, Ha]i.mbe, Szekesfehervara i Sellya,
27 B.
C h Ir o 1> o v sk y, Vy,voj a stav arrcheulogidkeho VY<9k.uffiu doby vel'ko
moravskej, SIA XIX-2, Bratislava, 1971, s. 587, sl. 8 (meu nau nicama iz IX veka
i .naunica nz P,re); A. T (o i k, Imponta'Ms s'Ltes slaves en Slovaq;uie, Bratislava,
1978, s. 259-251, sl. 108; B. D os t all, op. dt., s. 377-378, 380-381, sl. l: 6
(Tr;:1CJvec), ka,rita 2, n. 66, 67 ; S. Ew c e g o v i , Gr02ldolike viza.ntijsk.e naunice
u Sr.biji, Sotawi,ne.. XVIII, Beoglrad, 1967, S. 84--87; 'T. I, 3, 4; V. S r i b a r - V.
S t a r e, op. cit., s. 280-281, 290, grob 95, sl. 8 (s jednim kolencem), IX vek;
T. K n i fi c, op. cit., s. 316, 318, grob 186, Plan II: 4, II grupa, IX vek; Z. K r u m
'p h a n z lova, Die Ch>ronologie, s. 97, sl. l; V. J ov a,n o v i, Rri1oz i, s. 151,
T. X, 9, 10 (Huze:t - Mala V.ata,; sa jednim kCllencem), dm1Jga polovj,na IX veka;
M. D e'k 6 w n a, Remarqu.es S'ulr 'l a genese de certa i,n's ty>pes de bijoux d'a;rgen,t
1Jro;u.ves da,ns lestresors pOI].ol!1ais du Moyen Age, RapPOI'DS du lIle CIAS, Tome 1,
Brati-slalva, 1097;9, s. 145 ff. (s. 151: u vezi s wim t. ipom 'n3Ju,nica iz Julguslav.ije i
'nJihovom p.ro:diuikci'jom dolo je, oig.le.d!no, 'do nespo,ra,2)uma.).
2~ V.
H,rlu b:)r , Sta,re Mesto - Na Valach , Praha , 1955, s. 241-243; T. 37:
3---4, T. 61: 15, T. 67: 12-,13, T. 69: 1-5, T. 75: 3 i T. 78: 4 (prva polovina X veka);
,ibid., Sotawe Mesto, Velehrad, Praha, 1964, s. 44, sl. 5 varij3Jnlta); B. D o's t a l,
o'p. cit., s. 390-391, 400, sI. 5: II -(Pi'edmosti); ilbi'd. , K prehi sto.rii a prootoh istorii
Brecl,wi, Br.e clalv. Dejiny mes.ta , Breol3Jv, 1968, s. 28-29, T. XVII, 2, 3; ibid. ,
Dvacet let archeologic.keho vy2ikiUlmu B reda'vi-P,oha n s.ka, Vilastiv. ves.t n ik mo
,raV'SlkJi XXX, Mi,k.UJlove, 1978-2, s. 139, sl. 8: 16; F. K a lo 'u s e tk, Brecla,v Pohainsko,
veLkomorav's'ke pohre;bite u kostela I, ,grmo, 197.1 , g,rob 67 , s. 57, sl. 67: 3, 4;
T. 28: 12; g,rob 63, s. 54 , sl. 63: 9, 1-0; T. 28: ll; A. RUJrt:,tkay, DucoiVe, diSlt.
'Dnna va, u: Impo,rtalnibs si tes sla ves en Solovaquie, s. -80, 82, 83, sl. 31 , grob 1070
(iva,nijamlta; IX- X velk).
29 N.
M i I e ti , BaIca.noslavica 4, s. 101; ibid., Ref\lets 'de J'ionflruence byzan
ti,ne daln'S les trouvaHles paleoslaves en Bosnie-Herzegovine, ti: Ra.ppOU1ts diu lIle
OIAS, Tome 2, B-ratisl,wa, 198{), s. 301.
30 Ibid., Bakalnosla,vica 4, s. 98, 100, T. Ill, 8, i tamo :la.vedene alnalog'ije.
3l R.
M a t e .i i , op. cit., g,rob D-8 ('u ta.rnpi); D. J e I o 'v J If} a, op. cH.,
g)rob 59, s. W3-IG4, T. LXIII, 8, 9 (,uopteno UivlfM.ene u 'Upov.e kara'n,talnSlko-'kec,18>:ke
kJu1turne g;!1ll!pe; im,po1nt VIlI-X 'Veka); M. L'j lU b i In k o v i , Sur la partKe du
X,lIe sieCle en Serb ie et en Macedoine et ses rappc<!1ts avec celle d,e Belo Brdo,
Alrcheol. PO'1ski XUI-2, Wroclaw-Wa,l'szawa-I{,raik6w, 1968, s. 471- 472, sl. 4 (oteh
niika 'ka,raik:terils:ti1na za ketla'kiu gmupu).
154
NADA
MILETI
npr.), datirane novcem u kraj XI veka:>~, ili jo JuznLJe ('Pe-trovii - Z e mun ,

Brestovik, KostoI, Dobraa, Trajanov most, Korbovo)3 8
U osam grobova pojavilo se 12 ogrlica koje pri.padaju trima vrstama,
ponekada m e usobno kombiniranim u pojedinim grobov ima. est ogrlica
predstavljaju niske od raznobojnih jednostavnih ili vielanih perlica , uz ne
koli'ko pozlaenih, iji broj varira od 35 do 170 (grobovi br . 3, 4, 15, 30, 68 , 78;
T. XII, T . XIV, T. XV, T. XVIII , T. XIX), i koje ine redovan detalj u ukrasu
bjelobrdske grupe. O njihovom poreklu na IstokJU (npr. u Volinju), a zatim
u radionicama srednje Evrope ve od X veka, kao i o njihovoj tipolokoj
izdifere nciranosti izn eto je dovoljno miljenja, da ih ovde ne treba ponav
lijati 34 . Meu perli-cama u dva groba , od kojih je jedan dej i, pojavili su se
izolirani primerci kauri-lkoljlke (grobovi br. 4 i 15; T. XII, T. XIV), koja,
kako je to ve navedeno i za kauri-kolj'ku iz Gomjenice, ima magino,
zatitno dejstvo:l :). Svojom pojavom i vrstom perlica, ove ogrlice daju po
sebnu vrednost nalazima iz Mahovlij ana, !mdui da uz dUigu nis ku iz Miha
Ijevia 36 predstavljaju i jedine nalaze II Bosni i Hercegovini.
Drugom tipu ogrlica pri'pa'dajru niSKe sastavljene od bronzanih dvodelnih
privesaka, plastino ukraenih stiliziranim vegetabiln~m ili zoomorfnim mo
tivom, koje su se u broju .koji varira od 8 do II pojavile u etiri groba,
od kojih su dva deja (grobovi br. 68, 77, 78 i uniteni grob; T. V i XVIII,
T. VI i XVIII , T. VII i XIX , T. XI). Njihovo 'kombiniranje, s obzirom na
ukras, je razliito. U dva groba kombinirane su sa niskom perli. Njihova
detaljnija razrada prezentirana je po,vo dom bogatog fonda, iz Gomjenice
3' Za Bibn i Halimbu v.idi n. 30; K.
B ak a y, Graberfelde<r aus derrn 10
II Jh. in dN Umgebtwg von Szekcsfehe.r'Var 'Un-d die Frage der fWl'sliliehen Residenz,
.M ba Regi a VI-VII, Sze.kesfehervar, 1966, glrob 26 , s. 58, 80, 83 (ozna ena kao
na,kit za ko&u ili ruku; data.eija: dl'llJga po,l ov tlna X -po. XI v.), T. XXXVII, 19 ;
A. Ki s s, A sellyei Amp8.id-<kori temeti, JPME-.l>967 , Pecs, 1968, gJrob 46, s. 69 ff.,
sl. 4, da.birane novcem Ladis,la'va I ~1077--<l095).
33 M. L j II b i 11 k o v i , loe. e~t.; lib.id., Nalazi u "Korin,nu i sloven:sika a.rheo
logija X-XII veka, I CIAS, V, Wroelaw-Warsza wa-Krak6 w, 1970, s. 459, sl. 13,
14; S. Er c e g o v i - P a v lov i , Prilog proua va nju naunica u Srbiji od 9. do
13. st oljea, Stari nar XXI, Beograd, 1972, s. 42, sl. 3.
34 J.
K olr o e e, Sta,ros'lovans ko g'rob'ie na Pbu.j'skem gira.du, LjfUibl'jall1a,
1950, s. 79-84; J. Nemes .ker,i-P. L ,iptalk-B. Szoke, Le cimetiere du
Xle siecle de KerpusZita, Aota Arch. }]jun.g. III, Budapes,t, 1953, s. 286, 291-292;
Z. Va ft a, Mad'afi a Slovane v sveile archeologiekyeh nalezu, X.-XII. st., SIA II,
BratislalVa , 1954, s. 58, T. V; Z. K Ir Lt m 'p h a ,n z lova, Glaspel'len der HUlPgwallzeit
i,n Bonmen, PA LVII-l , Praha , 1965, s. 166 ff., sl. l; ibi.d., Die Chironologie, s. 63-66,
s. 100-101 (masovna proizvodnja: prva polov ina X veka); Z. A. L' vo v a, Les
perles en verre de Staraja Ladoga , I CIAS, V, Wroclaw-Warszawa-Krak6w, 1970,
s. 237-247; Ista publikacija , s. 223-2:30: J. O l c z a k, Le probleme de l'origine
de la production verriere en Pologn e dans la periode du Haut moyen age; s. 289
298: M. D e k 6 w n a, Certaines questions concernant l'eehange entre la Pologne
et les autres pays a l'epoque du H aut moyen age, sl. 1, e--g; D. M i n i , Najnovija
-PfOluavalnja eunike p,ripadrrosti nos.ilaca belobnd3ke kuLture, St31r inar XIX-,1968,
Beog.rad, 1969, s. 170; S. E r e e g o v i - P a v lov i , SredJnj oveko'VJ1la n.eJuO<j)ola
'Ll Niu, Sta-ri,na.r XXVII , -Be.ogra:d, 1977, s. 91-92, T. VI, grob 27; T. VIII, gr. 34;
T. IX, gir. 38; V. J o van o v i , Pri.Jozi, s. 152-153, 155 (datiTa-ni naJa:z'i, sredi,na
X,I v. Bjelo Brdo, Lo,venac, Mava,nska M ibro'Vica), T. XIV, 1-5; T. XV;
T. XVI, 2-11.
"Oi N. M i l et i , Gomjem'ica, s. 87, 132 (deji grob br. 40); Z. K T U m p h a n z
lova, Die Ch!ronologie, s. 68; pojava kaulri- 'kolj~i i ostal ih pel'li.ea isklju i vo
'Uz de-je skelete za.paena je ve i na ne1kretpoli u SarbogardfU: K. K. Er y,
Reconsbr uotio<n o,n the tenfth cenuury popUJ1ation of Sarbogard on the basis of
archaeological and a.n.thr.opological dalta, Alba Regia VllI-IX, Szekesfeherva.r,
1967, s. 103, T . XXX, 3.
36 N.
M i l e t i , Nekwopola u seJu M i halj evi ima kod RaljJovca, GZM XI,
Sara,jevo, 1956, s. 20, 31-32, T. III , T. X.
SLOVENSKA NEKROPOLA TJ MAHOVLJANIMA
155
(73 priveska)37 , a ovom prilikom samo istiemo takoe srazmerno bogati

fundus iz Mahovljana (39 primeraka) i znaaj i jednog i drugog nalaza za
suptiln ije zaJkljuke u vezi s etniikim atribucijama pojedin ih elemenata
bjelobrdske grupe ss. O njihovom poreklu iz panonsk ih rad ionica idatac iji
u X-XI vek nema nilkakve sumnje SD
Ogrlice od bronzanih privesaka-prapo,raca pojavile su se u dva groba
(br, 15 i 30; T, I, T, XIV , T, XV), uz nekoliko pojedinanih primeraka, U oba
navedena groba kombinirani su sa n iska.ma perli. Nj ihovom pojavom potvr
eno je, ponovo, prisUlstvo nakita izrazite bjelobJ1dske pripadnosti 40 Od avih
uobiajenih privesa,k a u krugu ove kulture , a i uopte, izdvajaij u se tri zvo
nasta srebrna, perforirana i ukraena priveS1ka iz groba br, 78 (T. VII i XIX),
u kome su i nili celinu s nis/kom perlica i ogrl icom od dvodelnih privesaka,
Ovaj izuzetni nalaz najvi' e se pribliava priv escima iz Drassbu rga u Austriji
(nekad Darufalva), stoasto formiraniim, mada ne i perforiranim, ukraenim
granulama, za koje je, u z naglaeno isticanje nj ihove re~ke pojave, pretpo
stavljeno poreklo u lukISuznom nakitu radionica na Istoku, preciznije u
Volin j u, Njihova datacija kree se oko smene X/XI v8ka 41 . Prema defor
miranom obliku u k ome su naeni na naoj nekropoli, moglo bi se pretpo
st.3Jviti da su ovde sekundarno upotrebljeni.
Dva bronzana dugme'ta-prives!ka iz grobova br. 28 i 43 (T, II i XVI,
T, XVII) pripadajiu standardnim nalazima bjelobrdskog kruga. Fragmenti
rana lunula iz groba br. 27 (T, XIII) ne omoguava detaljniju tipolok u
anal iz u, sem kon&tatacije da pripada tipu koji se ve pojavio u Ko.ievu ili
u Gomjenici'12 i da spada u tip i no bjelobrdski ukrasni detalj, Lunule Kar
patskog ba.zena X-XI veka s ukrasom ove varijante pOlSluile su A. Kra
l ovan szkom za nj ihovo odreenje kao kultnog predmeta, sa simbolikom
u kontekstu kulta plodnosti I uz zakljuak da ove lunule nestaju poetkom
XI veka 43 .
Veliki broj prstena otkrivenih u mnogim grobovima (53 primerka) ne
prua i istovremenu mogunost ireg tipoloskog ralanjavanj a, bud'u i da
su zastupljeni samo najjednostavniji tipovi, koji su u velikom broju otkr iveni
i u Gornjenici, prilikom ije obrade je o njima bilo vie govora, Od jedno
stavnog prstenja polukrunog, trougaonog ili rombinog preseka, s povre
37 Ib id"
Gcnnjenica , s, 130-132, T. XIII , T, XVI, T. XVILI, T. XXI, T. XXV,
T. XXVI, T, XXVII, T . XXXI, 1-6. Ce a pojava ovog uJk.rasa u groboVIima mlaih
en ski h o'soba konsta.ti'ra:na je i u Kel'pu.szti i u osta.l im nekrrolpolama u Maalr&koj

(J, Nemeskeri-P. Llip.ta lk-B. Sz6ke, op, ciJt., s. 284) ili u glrobovima
iz Kranja (A. Val i , La necropole slave a Kranj, Inventaria archaeologica 21,
1978, Y 208, grob 65).
88 D,
M i n li , op, cit" s. 1'ill: 'dvojne s,rcolilke pri,v'.!>ke nala,zimo iskiljll.Livo
tamo gde ima i Maara, dok na teri.tori.i'i !5'de njih ne oe:kUljemo nema ni ove
vl!'ste nalki1a (iZ\uzeta:k jedan primer a'k i,z Brestov i'ka, sLuajn i nalaz); niJje p:re
cizitramo da li se ova ko'nista'taoija odnos i samo na i-re podJ!'ulje Srfuije,
39 N.
M li leti,
Gomjenica, s. 132; novi,ja pOlbvIida ovog dart.1IIaJn.ja: J, G,
S z Gl b 6, Ei,ne Sied1umg un,d deren F1riedhc.f aurs de r A!'paden.zeirj; bei SaI!'ud, Az
Egri Muzeum :Vlkon, XIV, Eger, 1976, grob 35, s. 23, novac ksraJ-ja Sarrnuela (1041
1044) uz 10 privesalka identinih na.iiima s floraLnim motiivom, i girob 37, s. 24,
novac kra,lja Stefa.na (997~1038) 1.IiZ t!'i i,s ta priveska kao 'll g)rohu 35; sl. 13,
40 N,
Mi I eH , Gomjenica , s. 132, T. XII, T. XXXLI, 10,
4l I. B 6,n a, Der SiIlbe,rschatz von Dal!'uiarl:va, Aota M oh. Hu'n,g, 16, BfUdapes,t,
1964, s. 158-159, 167-169, T. II.
., P. Kor,oec-V ,rako , Rano s,redJnlj ev ie'ko,vln i naIl az u JUlnUlzovcima
(sa danji naziv Koievo) , GZM LIV, Sartl!jevc>, 1094'2, s, 277, sl. 10; N. M i I e t,j ,
Gornjenica. g.rob 23 (4 komada), s, 85, 132-133, T, IX,
'3 A. K r a lova.n.s z ik y, Con'llf'ibiUtticm a la question du sarcophage de Sze
'kesfehervar dit de Sai,nt E,fien'ne, A11ba Regia VIII--'IX, SzekesfeheJ1varr-, 1967, s. 89
90, T, XXV (br. 4: Koievo) : na en e samo u g)roboovima mla,dilh devojaJka, kakaIV
je sl'u<aj i u Gornje-nici i u Ma ho'v ljan.ima.
NADA MILETI
156
meno plastino naglaenim obruem ili ukraeni,m nizom gustih ureza i

izmzetno u imitaciji filigrana i granulacije (iz groba unitenog 1967 . godine;
T. XI)H, izdvajaju se etiri prstena iz grobo.va br. 3 i 27 (T. XII , T. XIII).
Oni pripadaj u tipu kupastog prstenja, koj e predstavlja imLtacij u l uksuznij ih
primeraka , a koje je lL daleko veem broju zastupUeno u junim krajevima
nae zemlje, uz najblie analogije za primer'ke sa nae nekropole iz De<rnir
Kapije, Matiana, Dubravice ili Nia. Njihova datacija kree se od najstarijih
tipova iz lXIX veka do XII veka, a za bronzano liveno prstenje od kraja X
do poetka XII veka 43 . Mno.g i od tipova prstena otkrivenih u grobovima
iz Mahovljana pripadaj,u ,podjednako ketlakoj i bjelobrdskoj kulturnoj grupi.
Zanimljiv je
nain
noenja prstena zapaen u pojedinim grobnim celinama.
U podjednakoj meri noeni su na desnoj ili levoj ruci, dok je u grobu br. 3
pr.sten-karika naen kod levo.g uha, a tri ostala istovetna kupasta prstena
na levoj i desnoj ruci; u grobu br. 66 prsten je naen kod stopala (T. I i IX).
Ne samo da su prsten i naeni na obe rlLke (grobovi br. 5, 26, 28, 30, 60) ili
vie njih na istoj ruci(grobovi br. 63, 81) nego i vie njih na istom prstu
jedne rU:ke (grobovi br. 26, 40, 41 , 58, 73, 81).
Probueni rimski novii koji su konstatirani u dva groba, od kojih
je jedan deji (grobovi br. 3, 78; T. XII, T. XIX), uobiajena su pojava i na
mnogim ne:kropolama ovog tipa i vremena, pa i u Gomjenici 46 , i predstav
ljaju podraavanje iroko rasprostranjenog obiaja i mode ulkraavanja nov
cem naroito u X-XI velku 47 .
Pojava samo jednog noa (grob br. 91; T. VIII, T. XX) odgovara istoj
situaciji u Gomjenici 48 , i ovde ne iznenauje, jer ovako relJki nalazi oruJja
- orua (ovde verovatno orua , jer se radi o enskom grobu) ine jednu od
osobenosti nekropola ovog razdoblja u Bosni i Hercegovini. Za ovakvu kon
turu analogije su brojne na veoma irokom prostoru sa datacijom ve od
poetka IX veka 19 , a za poloaj kod ramena i moguu povezanost sa suje-
M i l e .t i , Gronje.nica, s. 133--..137, T. XXXLI, 7, 9, 14, 1.6, 17.

AI e k s o v a, Demi,r Kapija, Dissertatione s, Skopje-Beog;rad, 1966,
s . 59, T. XVJ,I; S. Elfcegovi-Pavlovi , op. ci,t., s. 9'1, T. IV, 9 i T. IX, 8;
V. J o v a 111 o v i , PIrilog p.roua vanjIU s,rednj oveko'V1l1og prsten j a u SR Srbrij i i
SR Malkedon iji, Godi nja'k grada Beograda XXV, Beog;rad, 1978, s. 67-82, T. II, 2, 6;
T. III, 2, 3, 4 ~s. 78: a'utor je propus.tio da ndt i'ra bri pUlb.lici;ra"na prstena iz g,roba
br. 3 u Maholvil(ja,nima, to bi dopri'nel0 njegovom, inae veoma ob;UJhv31bno:m, pre
gledu ovog ti'pa prs;tena; \!lidi n. l, s . 203, sl. 2).
'6 N. Mi , le ,ti, Gomjenica , s. 139, u tri glroba od kojih su dva deja (i tamo
navedene analogije, kojima dodajemo i g)rob 4 sa nelk.ropole na Bleds;kom g;radJu:
A. Val i , S1:a.ro,s lova,ns'ko grobie na Blejskcxm gradu, S i'bull a 7, I~jlUb1jana, 1964,
s. 14, T. I, ll).
H
N.
~5 B.
H L.
K o vac s, Zur D.ell!tUlng der MLinze m; t der Umschrijjt Lancea Regis,
A ota Arch. Hun-g. 28, Budapest , 1976, s. 124-125, n. II ~uz detalja'l1 popi;; n:e.kiro:pola).
'" N. M i letli, Gomjenica , g)rob 62 (ensk i), s. 137-138, T. XV.
"B. Ch r o p o v s k y, Vel 'ky Grob. op. cit., SIA V-l, 1957, s . 199, T. V, 8;
M. S o II e, Krniecj pohrebiste na ~)taTe KClUr:m i, PA L-2, Rraha , 1959, g;rob 97,
sl. 45: 4, s. 399-402, s. 500-502; O. Kytl i cova, Slc.va n Slke pohrebi,te v Bra.n
dY'g,k.u , PA LIX-1, Praha, 1968, s. 193 ff. , s. 245, g,r ob 14, sl. 33: c; IX-X v;
Z. K'r 'u ITI p h a ,n z lova, Die Ch.roflologie, s. 71-72; s izv,ijenim hrptom: u IX veku;
V. S iriba lr-V. S -ta re, c.p. cit., grob 14, s. 290, sl. 2; D. Jelovi.na , op. cili.,
s. 121, T. XLVI , 5 (Bribir - Vra't1nIice, slian oblik).
511 A.
Val i , Sta,rosl,ovang,ko glrob:e Na sed1u pod Blejslk irrn g;radom,
Arh. vestnik XX , I.JjwblJja,na, 1969, s. 231-232; s,J,! ono, pr i levom ramenu , .npr.:
B. Ch r o p o v s k y, Pohrebisko z 9.-10. st. v Nitre pod Zoborom, SIA XXVI-l,
Br3!tis la,va, 1978, s. 1110, g,r. 2.
SLOVENSKA NEKROPOLA U MAHOVL.JANIMA
157
verjem, npr., na nekropoli Na sedI u pod Bledshm gradomoo Slina grobna

celina zabeleena je i u Stranama, a identina u BatujamaGl.
Jednostavna strelica atipinog obl iika, koji se tmdicijom prenosi kroz
duga stolea G2 , detaljnijom anal izom datom za strelice iz Rasa, u najnovije
vreme, do.bila je i svoje odreenje u Tip V, sa datacijom o'ko sredine XII
veka ,j3.
Ve
i na osnov<u ove analize mogue je doneti izvesne odreenije za

Sa:mim lociranjem nekropole na prostoru praistorijske neikropole
s urnama , u blizini jedne od gla vnih rimskih saobraaj nica (Salona-Servi
tiu.m) i mnogih lokaliteta s ostacima rimske arhitekture, ciglana i drugih
objekata, potvren je ve dalvno uoeni i vie puta istaknuti kontinuitet u
upotrebi lokaliteta starijih epoha ". Tako je i ovoga puta manifestirana
pojava kojoj e se ubudue morati posvetiti posebna panja i detaljnom
analizom liltvrditi prema kojoj je eposi i vrsti objekata unutar vremenskih
okvira pojed inih epoha izraen jai afinitet na teritoriji odreenog podruja.
Nekropola od 95 grobova, za razlilku od veoma srodne nekropole u ne
naroito udaljenoj Gomjenici kod Prijedora (246 grobova), o,tkriva zajedn'icu
manjih razmera, ali slinih drutvenih i ekonomskih karakteristika, zajednicu
koja je pripadala jednostavnom seoskom ivlju, koji se bavio preteno agri
kulturom , uz jo koju prateu delatnost. VilSoki mortal itet dece i mladih
osoba, to je ve spomenuto , ukazuje i na odreene uslove ivota (stano
van je, ishrana, higijena i dr.), o emu e antropoloka analiza dati sVaJkako
vie podataika.
Relativno veUki broj grobo.va s nalaz ~ma (43), od koj ih ne mali broj
pripada infantima (13), otkriva ili jednu ekonomski stabilniju zajednicu , ili
nove aspekte li vezi s pogrebnim obiajima. Jedno je i ovde ponovo potvr
eno: deji grobovi, prema davnim obiajima , sadravali su esto relativno
bogate nalaze"G. Od 10 grobova koje bismo mogli oz naiti kao one sa boga
tijim nalazima , etiri pripadaju pokojnicima sasvim mladog u'zrasta.
Treba , zatim, istai da je u odnosu na braj grobova s nalazima i broj
samih nalaza izuzetno visok, o emu e posvedoiti dalja detaljnija kompa
riranja s ostalim istovremenim i srodnim nekropolama u jednoj irOj oblasti.
Naroito u pogledu pojedinih novih tipova nakita ova nekropola dobija po
sebnu vanost. Meutim, u pogledu izbora pojedinih delova nakita, koji, uz
retke izuzetke, pri.pada dvema slovenskim kulturnim grupama, ketlakoj i
bjelobrdskoj, sa datacijom u msponu od IX do XII veka, primetna je jedna
namerna ujednaenost i konsekventnOlst, koja je u materijalu nekropola ovog
razdoblja, ak i ovoga tipa nekropola, retko zabeleena. To svakako izdvaja
nekropolu na Lukama - Kunom grobij u od veli!kog broja istraenih groblja
kod nas. Tako je uo.eno odsustvo keramikih posuda, ogrlica u vidu torkvesa ,
kljuke.
5l R. Mateji,
ep. cit. , glreb 19 ; T. IX, 5 (4 karike); D. Sve,ljak
T. Kn i f ic, Vipavsika del i.na , zgednje.sredn,ieveka nalj dia, Siltu.la 17, Ljublja
na-Nova Go.rica , 1976, Baltuje - sv. J-Ulr1j , grebovi br. II i 57, s . 28, 35, 65; T. 15
i T. 22 : 1-3
"M. R e j h c l c e v a, cp. cit., s. 446 (p,rema. J. E !~'nenu s!Jrelice listelikeg,
rembe idneg i deHe id.neg ebli.ka spa.dajlu II ccuje sa starem demaem tradic ijem);
J. B e l e e v i, Ma.terijailJna k,ur:,b1.'lra Hrv c:ta na jadralD-skoj obali od des eljenja
de IX steljea., Materijali XII, Zada.r, 19 7o, glrob 39 (Kai - Malklineve l:)[1de) , s. 306,
sl. 2: 3; hO'r!ze nit VIII i IX v':,a .
j j
Dr D. P r i b a k () v i i Mr. M. P e p e v.: , Nalaz e'l'IUja iz ultvreil1 .ja
g:rada Rasa , Ves,n,'.k Voj.neg muzeja 21-22, Bee,glrad, 1976, s. 40-42 , T. III, 13, 18.
:'4 N.
M i l et i . R2,ncsle v 'n~ke deba, u: K.wLh:l1na i'storija Besne i Herce
govi.ne, Salrajevo., 1966, s. 388-389; ib:., Gomjenica., s. 139-140; ibid. , La:ktai ,
s. 15-28; ibid. , Balca,nes.)avlica l, s. 123.
5' Ibid., Gernjeni ca, s. 141.
158
NADA MILETl
nar-ukvica uopte, grozdolikih naunica u iroj tipolokoj skali , ili savremenog

numizmatikog materijala. Nije otkriven ak ni jedan jed ini deo
bojne
opreme, koja bi za ovaj ranofeuda1n i period bila normalna pojava, i koja
je makar kroz usamljeno koplje ili jedan par mamuza bila zastupljena u
Koievu, odnosno u Gornjenici oG To sve baca posebnu svetlost na groblje
u Mahovljan ima i njegove relacije prema ostalim nekropolama ove tipoloke
i hronoloke pripadnosti. Ujednaenost i skromnost u izboru i broju tipova
nalaza upotpunjena je ujednaen i m i ".':<romn im materijalom (bronza) i izra
dom predmeta , Mo navodi na zakljuak o jednoj odreenoj ujednaenosti i
sa stanovita socijalne strukture ove zajednice"'. Mada skromna, to je ve
i iz ovde iznetih elemenata vidljivo, ova zajednica je nekim tipovima nala2a
potvrd ila odreen u'ku.s i odreenu ekonomsku mogunost da ne ostane van
strujanja importa Lz radionica Sirmiuma, i dalje na istok i sever, il i iz Siscie
i dalje na severozapad. Povoljan poloaj u odnosu na glavne komunikacije
olakao je o.vaj protok. Odsustvo nalaza dalmatinsko-hrvatske grupe govori
o izvesnoj zatvorenosti ove zajednice prema junim oblastima, mada su se
oni, na osnovu sluajnog nala,za iz usamljenog groba iz oblinjih Klanica
(par naunica ove grurpe), a pogotovo brojni.h nalaza iz Go'mjenice, mogli
oekivati i ovdeGs.
Ni ovde, kao ni u ostalim do sada istraenim slovenskim ne!kropolama
u Bosni i Hercegovini, nisu otkriveni predmeti koji bi svojom simbo.l ikom
ukazivali na hriansku pripa:dnost itelja ove zajedniceG!!, iaJko bi se, u novom
talasu pokrtavanja od sredine IX veka u ovim oblastima, ovo moglo oekivati.
Posebnu vrednost neikrorpoli na prostoru Luke - Kuno groblje daje to
to je locirana u blizini naselja ranog srednjeg veka, otkrivenog na lokalitetu
Berelk, takoe u Mahovljanima. Preliminarna sondiranja izvrena u 1960 . go
dini potvrdila su da se radi o naselju tipa slovenskih gradita, koje je egzi
stiralo od IX do XIII ve'kano. Nekropola na lokalitetu LU/ke - Kuno groblje
bila je savremena poetnoj fazi ivota na ovom naselju, i utvrivanje nji
hovog uzajamnog odnosa od izuzetnog je znaaja. Time i ne/kropola u Maho.v
ljanima stoji, za sada, po strani od svih do sada istraenih slovenskih
nekropola u Bosni i Hercegovini.
Pored toga to je jedna od tri do sada jedine sistematski istraene ne
kropole ketlako-bjelobrd s1kog bpa u ovom podruju , obogaujui nalaz e ovog
razdoblja u ovom kraju do te mere da su mogue veoma izdiferencirane
anali,ze, njenom pojavom ovaiko na najjunijem rubu panonske ravnice i II
oblastima naseljenim isto slovenskim ivljem, uz groblje iz oblinjih Peto
evaca 61 , bie mogue dati i najdokumentarniji odgovor onim maarskim
arheolozima koji uporno negiraju izrazitiju slovensku komponentu bjelo~
,,8 Ib id. , Nak,t i ol1uije IX-XII veka u D'e<kropo.\ama Bosne i Hercegavi,ne,
GZ1\1 XVIII, Sa.rajevo" 1963, s. 156, 160, sl. 7a; ib id., Gornje-nica, s, 90, 138, sl. 1.
Z, 2 e r 8 v i c a, Arh . pregled 18, Beograd, 1976, s. 129-130.
57 Sl i na
pojava za.paena je i u os talim grobl.::ma ovoga t' pa , npr. Z.
K r u m p h a .n z lova, De,r Rl.uu-s , s. 280-28l.
,;8 S.
Er c e g o v li , IstraivaJ1;ja II Gackc m polju i raspr osLraDjenost s,taro
hnv a.ts k;h nau n' ca izva'n Dalmati nske H>:''1 atske, SHP 7, Za.g reb, 1959, s. 251, sl. 45,
46; N. 1\1 i l .e l i . LakJtai , s. 23, 27; ibid .. Gomje l ica , s. 121-125, 143, T. XXX,
T. XXXII, 1-6, ll.
;, N. 1\1 i l e t i , Bakancsla.vica l, s. 125,
Ii) Ib id.,
Ranoslo,v ens:ko doba , s. 383; ib' d. , Balcanosla.vica l, s. 122; ibid.,
Larkltai , s. 22. 27.
Iii Z. Z e r a v ica.
op. cit.
SLOVENSKA NEKROPOLA U MAHOVLJ ANIMA
159
brds-ke kUJIturne grli/pe i njenog fundusa. Poreklo naJkita iz Gomjenice, a sada

i iz Mahovljana, verovatno i iz Petoevaca, iz domaih radionica i iz istono
alpslkag kruga, uz razUJmljLve importirane nalaze i iz oblasti Karpatskog
bazena i srednjeg Podunavlja, naJbo.h,ie govori koliko su ovakve etnike
iskljuivosti u ovom dinaminom periodu nerealne i neodrive 62 .
SLA WISCHE NEKROPOLE IN MAHOVLJANI BEI BANJALUKA

ZUSAMMENFASSUNG
Bei der Bagerung auf der ausgedehnten, fluvialen Ebene in Mahovljani, auf
dem engeren Gelande Luke - Kuno groblje, wurde im 1967. ein Teil der slawischen
Nekropole entdeckt, dessen planmassige Rettungs a usgra bungen im Laufe 1968-197l.
rortgefuhrt wurden . Nicht so g rosses Graberfeld von etwa 100 Grabern liegt auf
dem Gelande des vorgeschichtlichen Urnenfeld-Friedhofs, dessen Reste unter den
Grabern und auf dem umliegenden Raum zum Vorshein kamen . Die entdeckte und
zum Teil beschadigte Nekropole gehort dem Typus der Flachre ihengraberfelder, mit
etwas unregelmassiger Reihenfolge in der SW - NO Richtung, wahrend die ein
schichtig eingelassene Graber zum grossten Teil in NW - SO Richtung, und viel
sel tener in W - O Richtung eingerichtet sind (Anbang II).
Alle Graber stellen eigentlich die einfachen Erdgruben dar, ohne irgende inen
Grabkonstruktion, mit der relativen Tiefe die zwischen 0,20-1,07 variiert. Alle die
Vestorbenen wurden in ausgestreckter Ruckenlage gelegt, mit verschiedener Stellung
des Kopfs und der Armen, die haufigsten im Schoss oder an den Korper, manch
mal in Giirtelhbhe gekreutzt liegen, auch in der Kombination dieser Grundste
llungen.
Auf diesem Friedhof, mit ausgesprochen fruher Mortalitat (28 Kindergraber),
wurden keine Spuren von einem deutlicher ausgedrucktem Totenkultus beobachtet,
indem die Beigaben bei 43 Grabem freigelegt wurden (da von 13 mit Kinderske
letten). Alle Grabfunde, ausser einigen Knbpfe und einem Messer, sino den Schmuck
gegenstanden zuzurechnen. Am zahlreichsten sind hier die Ohrringe, unter denen
verschiedene Typen und deren Varianten vorkommen (einfache oder S-Ohrringe,
Ohrringe mit Osen und mit einer oder drei bikonisc hen Beeren, traubenfbrmlige
Ohrringe, halbmond-traubenfbrmige Ohrringe, ein Paar sa ulchenfbrmiger, im Fili
gran- und Durchbruchtechnik ausgefiihrter Ohrringe), dann meistens einfache
Fingerringe, verschiedenartig kombiniert in einzelnen Grabinventaren. Zwolf Hals
ringe kommen in drei Typen vor (Perlenreihen, Halsbande von zweiteiligen Anhan
gern oder von Schellenanhangern bestellt,
neben
zwei perforierten schober
artigen
Anhangern,
durchbohrten
rbmischen Muzen
und
einer
frag
m en ti er ten Lunula) , die auch verschiedenartjg untereinander zusammengestelt sind.
62 U vezi s ovim p:i.talnjem u no'v,ije vreme:

Z. V i >D 's ok i, op. cilt., s. 61-70 ;
W . H e ,n s e ,l, Recherches archeoJogi ques polona'i ses il St}'ll1men (D~striot Ron..usse)
en Bui!ga.rie (1962-1968), A.rchaeol. PolO\l1a XI.I, Wroclaw-Wal\szawa-KJraik6w,
1970, s . 175; ibid., T.he aotilng of Bije:lo Br:do C'UJUu:re on PCllaJnd's lan-ds, ArchaeoJ.
Polona XIII, W[J"oclaw- Walrszawa-Kraik6w-G<lallls'k, 1972, s. 307-312; A. K li s S,
ZUlr F,rage der Bjelo Brdo Kill'1tur , Aota Aroh. H!u.ng. 25 (3-4). HUJda.pe9t, 1973,
327 ff ., sl. 2 (karta etnike strukture Slavonije i Srema u X-XI veku); isti lanak
pod n3lslovom: E1tm i kii odnosi Slavonije i Srema u X- XI ve;kiu i O'SVl\t na prob'le
ma~i,kiu nekirc.po.le Rjelo Brdo, u: JPME XVll-XVIII, 197-2-1973, Pecs, 197-5, s. 73 ff.;
Os. B a l i n t, Die Umgann und die sog. Bjelo-Br'do:k'UJ1bur. Cumania IV, Archa.eo
logia, Keosokemet, 1976, s. 225 ff., s. 253-254; K. B a'k ay. Graberfelder am de.r Eipe.J
a.u,s der Zeit der unga'ri!schen Landnahme UJnd Staa,tsg)riindun,g, SbUJdia CO!lTl~ta
tenosia 6, S zeIlJtendre, 1978, s. 6 ff. , s. 198-2{)0.
160
NADA MILETI
Nach allen Eigentiimlichkeiten der Bestattung und der Grabfunde, mit aus
gepragten Merkmalen der Typen des Kottlach . - Bjelo-Bnlo Kreises, die :in der
Zeitspanne vom Ende IX. bis Anfang XII. Jahrhunderts zu datieren sind , die Nekro
pole von Luke - Kuno groblje gehorte zu einer geselschaftlich und bkonomisch
ausgeglichener Dorfgemeinschaft (was auch im ausgegJichenem Beigabenfundus zum
Ausdruck kam), die an einer der rbmischen Magistraistrassen gelegen war, in einer
Reihe von Fundorten der alteren und spateren Zeitabschnitten, unter ihnen auch
in der unmittelbaren Niihe des verwandten Graberfeldes in P e toevci und der
gleichzeitigen Burgwall-Siedlung auf der Lok. Be rek. Ihre Bedeutung fUr die weitere
Betrachtungen der komplexen Bjelo-BI'do Kultur ist hier besonders zu betonen.
"MAHOVLJANI"
I-
LOKALITET LUKE - KUNO GROBLJE

.... g
!
~r
:f
,
.,\
j
. ~~!
..- -~ <J
VLA SNIK
MILEKIC
SL AV KA
+-
is
~
Prilo I
" MAHOVLJANI"
LOKALITET LUKE - KUNO GROBLJE

m
S
!
,
!
g
!
10 m
,
95
~91
\'
20~\
SS~ 00,,(.,.
66oc.--&o OC::.::
,, "<:..
'\" ,
B~
7<
"O~
GL ""_
6l ~ .:
5)0
O
61
61
~,
75
o( 76
O"
B3 ' , '
7~~~ oc-.:
7B
79
00~
B2
"Co,
BI
BO "Q ,
''::
87
"C:"<
~O
't) 89
I
88
Prilog II
'b
\\
-<:,
TABLA I
Gi"ob br. 30.
Grob br. 41.

II -
GZM , NS, XXXIV -
Arheologija
TABLA Il
Grob br. 43.
Grob br . 48.
TABLA III
Grob br. 63.
Grobovi br. 57, 58, 68, 69, 70, 72.
lJ'
TABLA IV
Grob br. 64.
Grob br. 66.
TABLA V
Grob br. 68.
Grob br. 74.
TABLA VI
Grob br, 77.
Grobov'i br, 75, 76, 78, 82
TABLA VII
Grob br. 78.
Grob br. 81.
TABLA VIII
Grob br. 91.
Grob br. 92.
TABLA IX
'"
Q
o
'- .
.. "
-.".
....... "" ~
.'
' ~ ~"
2t.
.. ....
'" "'
.,rr:.. ,
31
56
33
.-'"
.
~
. '.. ..
.'
.,',:.
c,.
.'
, :,, ~. .
-..
'~ ..
58
66
70
tl
TABLA X
74
76
~
~
85
79
,, ~
e
'O
','
" '. ' ,
86
93
90
van
groba
TABLA XI
.r
~,
(J
"
e DLj::J
F O~O:
M.
~ e .~ .
TABLA XII
()
Gro b br . 3.
Gro b br. 4.
Foto: M . Sev e!'
TABLA XIII
'Of(
Grob br. 5.
Grob br. 6.
o
Grob br. 27.
Foto : M.
Sever
TABLA XIV
Grob br. 15.
o OO
Grob br. 26.

FotO: M . Sever
TABLA XV
Grob br. 25.
Grob br. 30.

Foto: M. Sever
TABLA XVI
()O
o(
Grob br. 28.
:0.
.
Grob br. 40.
Grob br. 41.
OO
000
Grob br. 63.

Foto: M. Sever
TABLA XVII
Grob br. 43 .
./
Grob br. 48.
o
Grob br. 49.
12 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologi ja
Foto: M. Seve r
TABLA XVIII
oo
Grob br. 68.
Grob br. 77.

Foto: M. Sever
TABLA XIX
Grob br. 78.
o
Grob br. 73.
Foto: M. Sever
12*
TABLA XX
f~
./
O
Grob br. 81.
Grob br . 83.
o
Grob br. 91.
Foto : M. Sever
TABLA XXI
Q
Grob br. 84 .
0~(,\
,
L
Grob br. 92.

Foto : M . Sever
P. ANELI
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA
UMILIMA (ARNAUTOVIIMA) KOD VISOKOG
Topografski podaci
Selo Arnautovii - srednjovjekovne Mile - smjeteno je u visokom
polju, na desnoj strani Bosne, blizu ua rjei,ce Graanice, Lun ice ili Gorue.
itavo selo se danas nalazi u twkutu koji zatvaraju visoki nasipi eljeznike
pruge i nove ceste sa koritom Bosne. Oko dva Ikilometra udaljeno je od
ua rijeke Fojn ice u Bosnu, il i od sredita stare varoi Podvisokog, a neto
blie su sela Bi skupii i Motre, dobro pozna ti centri poli tikog i kulturnog
ivota srednjovjekovne Bosne. Ka'ko svjedoi jo iva tradicija i karakte
ristini toponimi (Brod), kroz selo je prolazio jedan od glavnih bosans.k ih
putova koji je vodio s juga na sjever i obratno; jo uvijek se zna mjesto
gdje je ne:k ada bio gaz (brod) preko rijeke Bosne. Treba samo podsjetiti
da je prema sj-everu ovuda vodio glavni put za Sutjesku i Bobovac, a prema
jugu, ogranCi za Podvisoki, te Milodra i Fojnicu.
Sam ui 100kalitet sa ruevinama graevina zvao se Zidine iIi Crkvina
i zauzimao je slobodni prostor uz sjeverni rub sela. Tek posljednjih nekoli!ko
godina pojavila se tendencija gradnje ku.a i na starim ruevinama.
Kao kuriozitet napominjem da je ~tClJV istraivani dio arheolokog
lokaliteta smjeten na podnuju velikog neolitskog naselja.
Uvidom u katastarske knjige i gruntovnicu ustanovljeno je da je, sve
do drugog svjetskog rata, zemlj'ite sa ruevinama bilo u vlasnitvu drave,
da bi kasnije bilo priznato kao u~urpaci.ja obitelji Pai. U mewvremenu
je zemljite preprodano (obitelji MUljanovi), a zatim eksproprirano u korist
openarodne imovine kalko bi se, kao spomeni<k kulture, moglo istrai ti,
konzervirati i adekvatno prezen tirati.
Za dananji izgled i stanje lo:kaliteta vano je napomenuti da su u
vrijeme izgradnje eljeznike pruge norm<llnog kolosij eka (1947. g .) rluevine
veim dij elom bile grubo porClJvna te i da su na nj ima bile podignute baTake
za smjetaj omladinskih radnih brigada. Zapadnim dijelom lokaliteta tada
je prosjeena trasa privremene uskotrane pruge, iroka oko 5 m, koja je
danas pretvorena u kols.ki put (cestu). Tako su ovim putom i sam lokalitet
i glavni objekat - crkva trajno presjeeni na dva dijela, pa je, razumije se,
nanesena nepopraVljiva teta ovom spomeni,k u izvanredne povijesne i kul
turne vrijednosti.
184
PAVAO ANELI
..
"
ARIVAUTOVIC I
(""Ile)
Topografska karta bl ie okoline Visokog
Ime naselja
Ime dananjeg sela Arna'Utovii nastalo je tijekom XVII-XVIII
vijeka, po svoj prilici , prema podrijetlu nekih novih naseljeniika albanSJke
narodnostil Staro ime ovoga naselja glasilo je Mile 2 , odnosno Mili (a moda
i Milo).
Naziv Mil e sau>van je samo u dva pisana vrela na srpskohrvatskom
jezuku, i to oba u lokati.vu (NCl MH/\"bXb) pa nije sasvim jasno kako je
glasila ta rije u nominativu 3 . U latinskoj i talijanskoj grafiji do.laze oblici
10 dananjem imenu sela Arnautovia objavio je zanimljivu biljeku O.
K a d r i (u li stu " Osloboenje od 22. aprila 1978) koju donosim u izvodu:
"Po svemu sudei, od vremena Rimljana, Arnautovii su naseljeni sve do
dananjih dana. Stara imena su zaturena, a novo je dobilo po turskom begu Arnaut
liji, kojemu je sultan darovao ovo podruje na uivanje. Nestala je begova muka
loza. Potomci njegove keri jo uvijek ovdje i ve .
. . Jedinica kerka
ArnautIijina .
. udala se za jednoga Semia iz susjednog sela Taukia,
koji se kasnije preselio u Arnautovie , pa od njih potie loza Semia u ovom selu
(kazivanje Muhameda Semia).
2 Stari nominativ plurala imenice mukog roda koja je u jednini glasila mil.
3 L. T h a I I 6 c z y, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittel
alter, Mi.inchen und Leipzig, 1914, 8, 23.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA
185
Mili, Mile, Milo4. Oblik MHI\"tXb moe bilti lokativ plurala ~menice mulkog
roda, koja bi u nominativu plurala glasila mili, odnosno (arhaino) mile,
a u singularu mil, ali nu fOI1mu ima i 100kativ rijei srednjeg roda milo,
plural mila. U prvom sluaju ra:dilo bi se o vrsti kamena, odnosno kamenog
tla, u kojemu prevladava sedimentni lapor, poznat kao miljevina, odnosno
muljika. Taiko je dolo do imena brojnih zemljita, predjela i naselja, kao
to su Mile kod Jajca i Kaknja, MiLjevina kod Foe i dr. U naem sluaju
formiranje takvoga imena imalo bi logike jer se i ovdje u koritu rijeke
Bosne pokazuju (i iskorita,vaju) debele naslage lapora (miljevine); karak
teristini slojevi miljevine proviruju iz obron3lka brda Miljevca, uz sjeverwu
obalu Bosne, z3lpadno od sela. - Iako ovalkva interpretacija izgleda vjero
jatna ovo zbog najeeg oblika Mili, Mile u izvorima na laJtinskom i
talijanskom, ikao i zbog brojnih analogija - ipa'k ne treba sasvim is:kljuiti
ni drugu mogunos't. N aime, danas izgurbljena staroslovenska rij e milo
(MbII\O) oznaavala je ledinu, livadu, tralvom obra.slo zemljite. TaJkvi pro
stori su pogodni za narodna zborovanja - a ovo naselje je, izmeiu ostaloga,
poznato i kao mjesto dravnih stanaka ili sabora. - Za razhku od o.blika
upotrijebljenog u mojim ranijim radovima", danas dadem prednost obliku
Mile, odnosno Mi.]i, i osnovi mi.l = kamen lapor, muljika, mLIjevina, milika.
U bliem izboru preferiram obJi.k Mile zbog njegove arhainosti i vje
roj atnosti da se u srednjem vij eku taiko i govorilo.
Ime brda Miljevca , sjeverozapadno od sela, po svoj pri:lici, treba obja
njavati pomou imena naselja Mile, jer se tamo nalaze seoSke ispae. Ipak,
i ovdje se mora bit j. ,oprezan, budui da oValkvi mjesni nazivi esto dolaze
od linih imena, a upravo u Visokom je, jo u XV stoljeu, zasvjedoeno
ime Milj (Ostoji),6
Historijat arheolokog istraivanja
Prvi istraLva ruevina u Milima - Arnautoviima bio je Karlo Patsch,

kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu. On je u dvije 'kampanje 1909. i 1910.
godine otkopao ruevine crkve i jedan dio groblja, koje se prostiralo uz
crkvu.
Stjecajem prililk a desilo se da dokumentacija sa isko'p avanja nikada
nije bila olbjavljena, niti propisno pohranjena u muzejslkoj arhi'vi. Pronaeni
predmeti arheolokog znaaja sve do 1950. g. nisu bili uvedeni u inventarske
knjige. Jedan dio arheolokog materijala pronalaen je ka:snije na razniJm
mjestima u Arheolokom odjeljenju Muzeja (u antikoj zbirci, u srednjo
vjekovnoj zbirci, u podrumu Muzeja). Sretna je okO'lnc;st da se uz deponirani
materijal sa Mogorjela pronaao i Partschov plan otJkopanih Duevina i groblja
u ArnautovLima - Milima.
Iz publikacija i arhive Ze-malj,skog muzeja moglo se prikupiti samo
nekoliko vrlo turih informacij a o ovome iskopavanj'u.
U z3lpi'Sniku sjednice Zemaljskog ml.lJzeja od 3. avgUIsta 1909. g. stoji:
Kustos Dr. Patsch izvjetava o rad.u svoga odsjeka u protekliJm mje
secima - slij edee:
4
Iscrpniju dokumentaciju izlaem u poglavlju o problemu ubikacije mjesta
Mile.
5 P.
A n e l i , Bobovac i Kraljeva Sutjeska, stolna mjesta bosanskih vla
dara u XIV i XV stoljeu, Sarajevo, 1973, 226.
6 Desanka K o v a e v i ,
Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo, 1961,
127, bilj. 109.
186
PAVAO ANDELIC
,Dne 27. aprila pristav uri obavijeten je u Visokom od strane

politikog pristava gospodina Julijana Bluma, da se u selu Arnautoviima,
na dva kilometra niz Bosl1lU, nalaze neke ruevLne . Jednodnevno (povrinsko)
ispitivanje pokazalo je da se ovdje prostire kompleks zgrada, te da obraeni
dijelovi arhitekture U'kazuj'l.l na znaajan spomenik arhi,telkture. Kronoloko
odreivanje jo nije bilo mogue. Radi provjeravanja 20. jula je izvedena
jedna probna sonda . Ona je p()ltvr<lLla znaaj ovih ruevina ij i su zidovi
dosezali irinu o,d 1-1 ,4 m. Zato je nastavljeno sa raiavanjem , i u dosa
danjih 12 radnih dana, ot.voren je znatan dio graevine. Ipak, jo nije
otkriveno ono to posebno o,pravdava ovo iskopavanje, a to su rimske rue
vine i naroito jedna srednjovdekovna crkva tako velikLh dimenzija i speci
fine izrade, da ona n~kako ne moe b~t i a<l lokalnog znaaja.
Ja sam u okviru svoga dij el-okruga dao izvjetaj, ali ipak mislim, sa
obzirom na utroen i novac i na zna'aj , da iskopavanje treba produiti i da
se posao ne b i smio prekidati - jer je otJkriven i dio u opasnosti od atmo
sferi-lija i okolnog stanovnitva . Moe se oe:kivati da mi ovdje, u bIieini
kraljevskih gradova Visokog i Bobovca i blizu nalazita natpisa Kulina bana,
dobijemo jedan znaajan srednjovjekovni spomenik. Uz dobre eljeznike
veze sa Visokim i zahvaljujui besplatnoj voznoj karti, ja bih mogao i jo
neki drugi posao oba'vljati.'
Konferencija je sa interesom u1z ela na znallje ovaj izvjetaj i naredila
nadlenom efu odsjeka da i dalje vodi iskopavanje u Visokom u dogovoru
sa gospo-dinom dr. Truhe1kom. ,,,7
Zapi.snik sjednice Zemaljskog muzeja od 12. IX 1909. ima i ovu biljeku:
3) Dr. Patsch, u vezi sa svojim referatom na zadnjoj sjednici , izvje
tava o iS'kopavanj'u u Arnauto.v iima i kotaru Visoko , I9kopavanje je trajalo
~tav mjesec avgust i sve do sada nije zavreno. Produenje radova obja
njava se veliin om otkrivene cT'kve i okolnou da gu se unutar prvc~no
otkrivene crkve pojavili i ostaci jedne manje starije (crkve) i da se
takoer nailo na grobove iz istog vremena. Stoga je dolo do veeg iskopa
zemlje, a bio je nuan i jedan oprezni-ji i polaga:niji radni postu'pak. O zna
aju graevine za nau srednjovjekovnu crkvenu arhitekturu moi e se
dati sud kada se otkrije itavi tlo ris, Ve sada se moe zakljuiti, ali uza
sve rezerve, da poloaj dviju crkaJva u Arnautoviima asoc ira na natpis
bana Kulina koji govori o gradnji crkve na temeljima neke starije (cnkve).
Nalazite natpisa je svega 20 minuta udaljeno od Arnautovia i lei nepo
sredno na obali Bosne, taiko da je prijenos kamena sa natpisom bio lako
mogu. Da l i je ova pretpostavka prihvatljiva , da li je, dakle, Kulin ban
izgradio crkvu u Arnautoviima, provjerit e se iskopavanjem na mjestu
gdje je naen natpis. Ako se tamo ne nae ni'kakva cT'kva onda je gornja
sumnja opravdana.
Grobni na.lazi su mnogobrojni i vrijedni , osobito zbog priloga nakita ,
zlatnih i srebrnih prstenova, naunica i. t.d ., tako da e naa srednjovjekovna
zb irka biti znatnije obogaena .
Od skeleta, samo je jedan naen itav . Kosti su zbog mo v arnog tla
vrlo trone,
Izvjestilac na koncu izjavljuje da njegova sredstv a za dovrenje posla
nisu dovoljna i mol i za upute , da li osigurati nov i kredit u iznosu od 200
kruna ili iskopavanje obus taviti.
Hamdija K a p i d i , N a u n e us t a no ve u Bosni i Hercego vini za vrijeme
Au s troug a r s ke , S a ra jevo , 1973, 353-354.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
187
Nakon posebnog vijeanja produenje i dovrenje iskopavanja odloeno

je za 1910. godinru i odreeno da se gradilite do tog vremena zatiti od
nepozvanih pOlS:jeti1aca.8
Dne 15. oMobra 1909 na sjednici Zemaljskog muzeja zapisano je:
4. Kustos dr. Patsch izvjetava da su iskopaivanja u Arnautoviima
kod Visokog po zakLjuku zadnje sjednice, za sada 21. septembra zavrena,
i predlae da se kotars'kom prestojniJku Zimonj i u za djelotvornu pomo
u.puti zahvalnica.9
Slijedee, 1910. g., na sjednici od 17. septembra Patsch je S1limo kratko
izvijestio : Osim u Hercegovini, radilo se i u dol ini Bosne, posebno na
dovravanju iskopavanja u Arnautoviima (;kotar Visoko).IO
Pojedinane informacije potiu od ire Truhelke i Vladimira orovia .
Tako je Truhellka 1.914 . godine crkMu iz Arnautovia bio svrstao meu staro
kranske baziJi;ke, datirajui je u istu epohu sa crkvama iz Breze, Dabra
vina, Zenice i Turbetall UNapretkovoj Poviesti hrvatskih zemalja Bosne
i Hercegovine, Truhelka se ispravlja i tvrdi da je arnautoviIka crkva iden
tina sa crkvom o kojoj govori natp is K'ulina bana. On istovremeno napo
minje: "pador te crkve otkopao je dr Pabsch, ali rezultate na alost do danaG
nije objavio 12.
Vladimir orovi je u jednom izvjetaju iz 1914. godine zabiljeio:
U 1909-1910, kopalo se u Arnau.toviima (visooki kotar), gdje je naena
,monucrnentalna crkvena zgrada iz vremena bosanskih kraljeva', koja je dje
lomice sagraena na temeljima star ije manje clik-ve, a pod njom bijahu
opet temelji rimske zgrade.13
Pokuavaju.i srediti zb irku srednjovje.kovnog na!kita, pok. D imitrije
Sergejevski je 1947. godine naiao na grupu predmeta uz koju je stajala
Patschovom rukom napisana oznaika G-1 14-VIII-1909. Sergej evski je
pretpostav io da ovi predmeti potjeu iz Arnautovia, pa je takvu oznaku pro
venijencije (uz rezervu u obEku upitnika) unio u inventar.
Dalji koralk u istraivanju ovoga lokaliteta uinila je Iruna Cremonik
1950-1951. godine. Ona je prihvatila miljenje Sergejevskog o provenijenciji
spomenutog naikita, a zatim obila teren i anketirala nekoliiko ljudi koji su
jo pamtili arheoloke radove iz 1909. Tadanji v1asnik zemljita Meho
Pai , starac od 90 godina, i nelki mjetani pr i ali su da je otkopana zgrada
biJa (trobrodna?) Crlkva . U njoj je naeno mnotvo grobova i jedan zidani
grob sa 8 s'keleta i tragovima brokata. s'jeaj'u se da je naeno u ostalim
grobov1ma dosta obinog prstenja i ostaltaka keram~ke . .. Irma Cremoni,k
je zatim kratko opisala tadanje stanje ruevina i navela miljenje histo
riara o identifilkaciji cr.kve. Danas se od Crkvina vidi jo samo malo uzvi
enje na kome su stajale baraJke kada se o,vdje gradLla irokotrana pruga.
Obrisi temelja se uope vie ne vide, jer je plato zaravnjen, a i ,kamenje
iz zidova povaeno, a od n,j ega su graen i temelji 'kua u Arnautoviima.
Prema miljenju istoriara, na ovome je mjestu trebao da bude samo
stan sv. Nikole. Meutim, sem crklve izgleda da nije naeno drugih temelja.
Citirani izv>jetaj i krata'k olpis na'ki<ta Irma Cremonik je objavila u
studiji Nalazi nakirta u srednjovjekovnoj zbirci Zemaljskog muzeja u Sa
rajevu (GZM, 1951 , 250-252) .
8 Navedeno djelo, 357-358.
, Navedeno djelo, 360.
10 Navedeno djelo , 392 ..
lt Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu (u daljem tekstu: GZM), Sarajevo,
1914, 223,
12
13
Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1942, 770.

GZM, 1914 , 12.
PA VAO ANELI
188
L remonik je 1950. godine inventarisala zapraIvo prenijela 1z

zbirke - i komad bTokatne tkanine sa nekoltko dugmeta, koji su
uza se imali istu oznaku G-1 14-VIII-1909 . Ovaj brokat, jer se nije
radiJo o nakitu, nije spomenut u ciltiranoj studiji 1. remonik, ali je nekoliko
godina kasnije o njemu govorio Jovan Kovaevi sa pogrenom informacijom
da se radi o nalazu iz Aliia u Krajini. H
Prouava jui, 1961. godine , ostatke srednjovjekovnog teksWa koji se
nalaze u Zemaljskom muzeju, paljivije sam pregledao i kppice brokatne
tkanine o kojima je govorio Kovaevi i koje su imale 'Uza se oznakiu
G-1-14-VIII-09 i bile zavedene u in.ventaT srednjovjekovne zbir:ke pod
brojem 608. Uz ostatke brokata bio je i grumen sasuene zemlje, te grubo
smotan komadi papira sa biljekom Mustafe Salihagia, o kojem e se go
voriti posebno.
Shvativi da ovaj nalaz svjedoi o kraljevskoj grobnci, izvrio sam
preliminarnu analizu od'go'varajueg arheolokog materijala i 1962. godine
objavio rezultate u lanku Grobovi bosansbh Ikraljeva u ArnalUtovi i.ma
kod Visokog . U tClme lan!ku ukazao sam i na potrebu revizionog iskopa
vanja, kao i adekvatnog prezentiranja ovih ruevina tolitko dragocjenih za
bosan-s'ku politiku i kulturnu povijest. uJ
God . 1967. Zalv'iajni muzej u. Visokom organizirao je manje sondano
iskopavanje na lokalitetu kako bi se dobila odreenija predstava o SItanju
i rasproshranju arheoloki znaajnih slojeva, to je trebalo posluiti kao
uvod u sistematsko reviziono iskopava nje . Izbor je 'Pao na manj i prostor
na istonom rubu lokaliteta, neposredno izvan zidova crkvene apside. Isko
pavanjem se nailo na netalknute srednjovjekovne grobove sa stecima koji
su bili utonuli u zemlju, pa se nisu na povrini pr1mjeivah. Od priloga
uz skelete naeno je svega nekoi tko novia talijanske provenijencije.
Strunu ekipu sai njavali su Ljiljana Tomii, P. Aneli i A. Kuan.
Dokumentacija iskopavanja uva se u Zaviajnom muzeju Visoko. Kratak
!'zvtjetaj o rezuHatima iskopavanja objavila je Ljiljana Tom ii u Arheolo
kom pregledu, Beograd, 1967.16
Sasvim neo ekivano, sretnim sluajem, god. 1969. pronaen je i origi
nalni Patschov plan otko.panih ruevina u Arnautoviima. P lan je stajao u
jednoj od sistematskih zbirki Odjeljenja za arheologiju, zajedno s drugim
nesreenim arhilvalijama (dijelovi terenskih dnevnika . Truhelke i F. Fiale,
privatnom korespondencijom F, Fiale i sL). Pronaao ga je, sreu.j'Ui tu
zbirku, dr Z. Mari, a identificirao kao plan cJikve u Arnautoviima . Basler.
Iako grob ovi izvan cr)Qve nisu uneseni u pravom razmjeru, sam plan cr:kve
i zraen je vrlo pedantno, kako je to reviziono kopanje pokazalo.
U posebnom lanku Juraj Kujundi je 1970. godine objavio tloris
crkve iz Patschovog plana, izveo ILkovnu rekonstrukciju prvobitnog izgleda
crkve i izloio osnovnu dokumentaciju o meUisobnoj identifikaciji sela
Arnautovia, te srednjovjekov nih Mila i blie lokacije franjevakog samo
stana sa crkvClm sv. Ni,kole.l7 Neovisno. o J. K'ujun.d iu, ja sam na neto
iroj osnovi, raspravljao o identifitka'Ciji i ublikaciji Mila , zatim o znaaju
ovoga mje5ta lU poli:tiikoj i kulturnoj pov1jesti srednjovjekovne Bosne _
u dva p oglavlja knjige "Babovac i Kraljeva Sutjeska, stolna mjesta bosan
skih vladara u XIV i XV stoljeu. 18
antike
14
15
16
17
Srednj evekovna nonja balkanskih Slovena Beograd, 1953, 215

sl. 185.
GZM Arheologija , Sarajevo, 1962, 165-171.
Str. 157-159.
Crkva sv . Nikole u Visokom, asopis Dobri pastir, XlX-XX, Sarajevo,
1970, 171-184.
lB Str. 226-230.
189
U jesen 1974. godine pokrenuta je u Visokom inicijativa za izradu mo

nografije pod radnim naslovom Visoko i okolina kro"Z historiju . U okviru
priprema za ovaj po,sao predvieno je, i.zmeu ostalog, i reviziono arheoloko
iskopa vanj e ruevina u Arna u,toviima. Admin istra ti vni poslovi oko pripre
manja odgovara,j u i h odI uka nadlenih o:rgana i pronalaenj e financijskih
sredstava tra jali su itavu 1975 . godinu.
Konano, 1976. godine SkJuptina optine Visok o izvrila je ekspropri
jaciju zemljita sa ruevi nama i osigurala novana sredstva za poetak si,s te
matskog revizionog iskopavanja. Strunu ekipu sainjavali su: Ljiljana To
mii i Nataa ahinOlvi, kustosi Zaviajnog muzeja u Vi'sokom, Tihomir
Glava, kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu, i Zvonko Boji, apsolvent
arheologije ; rukovodilac rado,va bio sam ja. Te godine u cjelini je otkopan
zapadni zid crkv e, a uz ostaile zidove pwkopan je samo jarak, tako da su
se pokazale osnovne konture i,tave graevine . Uvidjelo se da su ruevine
nakon Patschovog is kopavanja bile ponovo zatrpane; slojev i nasi-p a bili su
debeli desetak centimetara na zidovima , do preko jednog metra u unrutra
n.j osti crkve. Ali to 'sva'ka;ko nije prvob itna debljina jer je sav iskopani
kamen bio raznesen , a nivelacija je prilikom postavljanja omladinskih bara k a
uinila , opet, s voje. Velike koliine is kopa nalazile su -se sa vanjske strane,
uz juni i sjeverni zid crkve. Nakon sondiranja na vie mjesta i provje
ravanja njegove arheo:lolke vrijednosti, i, tav nasip izvan cpkvenih temelja
uklonjen je graevinskim mainama.
Reviziono iskopavanje 5e nastavljeno i dovreno 1977 . godine .

ekipu sainjavali su: P. Aneli, Lj. Tomi i , N . ahi novi i A.
Kuan , preparator Zemaljskog muzeja u penziji. Otkopana je sva unutranjost
cpkve, osim dijela kojim prolazi seoski put za selo Mulie (nekadanja usko
trana pruga).
Strunu
Pogled na ruevine u vnijeme revizionog iskopavanja 1977. g.
PAVAO
190
A NELIC
Manji rado v i obavl jeni 1978 . godine imali su za cilj da pamnije istrae
i provjere konture starije crkve - te da ispitaju jako oteene zidove za
padne crkvene fasade.
Konzervacija rue vina oba v ljena je u dva maha - 1977. i 1979. godine 1 9
Dragocjenu pomo orko fina nciranja i organizaci je - kako istraivakih,
tako i konzervators kih radova - pruio je Avdo aki, s a vjetnik S'kupti.ne
optine Vi soko. Koristim se ovom prili:kom da mu na pomoi i ja v no zah valim.
Meusobni
odnos
graevinskih
cjelina
Na kormpleksnom arheolokom lokal itetu u Mihma mogle su se , tijelkom

istraivanjar konstatirati etiri graevinske cjeline koje meusobno stoje u
bli skom prostornom odnosu i u specifinom kronolo kom kontinuitetu. Za
teeno s-tanje ruevina, po stratigrafsk clm redoslije-dJu, i'zgledalo je ovaiko:
U ju.goi s tonom kubu naosa velike crkve i u okvirima romanieke crkve
K. Patsch je konstatirao temelje nek oga zida koji je telkao paralelno. sa
junim zidom romanike crkNe i na istonoj strani se povijao: u vidu luka.
Po strati,g ra,fskoj situaci j i, ovo je , bez s umnje , najstari j i graev i nski obj e kat
na prostoru kasnijih crka v a. O problemu blie interpretacije ovoga zida i
objekta gov or it e s e posebnor.2o
Nepo s redno iznad ruevina ov og nedovoljno jasnog obje1kta podignuta
je romanika crkva, iji se plan mogao gotovo u cjelini r e konstruirati. 2 1
U kalSnij e vr ijeme je, is-tono od romanioke crkv e izgraena (starija)
crkva goti.okog s tila , koja se svojim jugoistonim kiutom naslanjala na apsid'u
romanike crkve.
Konano, u jednu , znatno veu , grae v inu ug raena jc starija goti.ka
crkvica u cjelini , a za,tim joj je d a data prostrana crkvena laa na zapadnoj
s tran i i dograena sakristija s a sjeverne stran e. Laa nove crk ve obuhvatila
je, izmeu osta:loga , i itav prostor romanike crkve 22
Najstariji tragovi arhitekture
O trago,vima najstarrijih grae v ina u Milima govore kratJke biljeke

nekolicine istraivaa, te osku.dni nalazi revizionog iskopavanja.
U tekstualnom dijelu Pa-ts cho vih administrati v nih i.z vjetaja razabire
se jedino njego va te nja da doe do rimskih objekata na ovome lokalitetu.
U samome planu OItikopanih ruev ina neke su zidne mase oznaene kao
. na,jlSrta,rioji zido v i (a,Jtes te Bauwe rk) , arli uz njih nema i posebne oz:na'ke da
su ti zidovi rimski, odnosno antiki , Tek kas nLj e, oro v i , a za njim i Tru
helka z3 i goto vo svi auktori 'koji su se bavili Govim pitanjem, oznaa v aju
ovaj najdonji sloj arhitelkture - r imskim. U blioj interpretaciji ovih naj
starijih os tataka najdalje je otiao J. KlUjunui , koji j,e izv jetaje o arheo
lokim nalazima rimskog v remena d o,vca u vezu s a ka,zivanjem s elja'ka
da su se u selu nelkada naIazili dvori sa lijepom kaldrmom na kojoj su
b ile iuaene ptice , I z toga je izveo za, kl j uak da se u Mili.ma nalarzila
kasnoantika bazilika s a podnim mozaicima 24
. 9 Konzervatorskim radovima
rukovodio je ing. arh. Al eksandar Ninkovi,
vii konzer vator Zavoda za zatitu spomenika kulture BiH.
20 U Patschovom planu iskopavanja ovaj zid o z n a en je kao najstarija gradnja
(altestes Bauwerk).
21 U
planu oznaeno kao starija gradnj a (alteres Bauwerk).
22 Kod Patscha obje gotik e crkve shvaene su kao jedinstvena graevina
oznaene kao mlaa gradnja (jungstes Ba uwerk) .
2:) GZM, 1914 , 12, 223.
24 Vidi bilj. 16.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIM A
191
Rev iziono iskopavanje potvrdilo je postojanje graevinskih objekata

rimskog doba u neposrednoj blizini srednjovj,ekovne crkve. Tali>:o su uz JUZDl
zid starije crkve , uz srednji kontrafor, zapaeni ostaci malternog poda ija
faktura u:kazuje na antiko poldrijetlo i ja,sno se razlikuje od srednjovje
kovnog malternog poda u mlaoj crkvi. Osim toga, na ovom prostoru nalo
se i vie ulomalka rimskog krovnog crijepa (tegula). To je sve to se moe
rei o rimskoj arhitekturi na oIVome lokalitetu.
to se ti e karaktera najdonjeg sloja arhitekture, odnosno najstarijih
zidova na ovome lo,kalitetu, koje registrira Patschov plan , mislimo da on,
do daljega, mora ostati neodreen. Nailme , debljina zidova , kaja je li Patscho
vu planu uvijek tona (1,30 m), ne odgovara antikim, pa ni kasnoantikim
standardima , to je zapazio i J. Kujundi. Pokuaj da se revizionim isko
pava njem poblie provjere svojstva ovih zidova o'stao je bez uspjeha, jer
se gotovo itav najstariji zid danas na,lazi pod ma'kadamskom cestom, koja
presijeca itav objekat. Manji dio zidne mase kojj je Patschu dao povoda
za konstrukciju jednog lunog elementa arhitekbure bila je, na alost, iskrena
jo li vriIjeme prvog iskopa.vanja. U takvoj situaciji, mislimo, ne treba s<lJsvim
isklj : uiti ni mogunost da je ovdje, u blizini antikih ruevina, jo u ranijim
periodima sr ednjega vijeka bila podignuta neka (sa:kralna?) graevina.
Arhitektura
~straivanje izvreno 1909/10.
crkve, ali ne i sve arhitektonske
njem zapazilo jo pet kontrafora
elje, apsidu i juni zid cfikve).
apsidaInog zida, j ugoistonog ku ta
Tlocrt
romanike
romanike
crkve
godine otkrilo je osnovne konture starije

deta.lje. Tako se tek revizionim iskopava
(dva uz sjeverni zid, a <po jedan uz pro
Osim toga, postale su jasnije i konture
crkve i jo neke pojedino sti .
crkve -
nakon revizionog istra;bivanja

Crte: Z.
BudimJi
192
PAVAO ANf)ELI(;
Temelji crkve ili su dublje od jednog metra, all se tane mjere da,nas
vi'e ne mogu ustanoviti jer su tragovi crkvenog poda sasvim uniteni.
Deblj ina zidova nij.e sal3vim ujednaena: na proelj u ona iznosi svega 90 cm ,
dok se u ostalim zidovima kree od 105 do 115 om.
Graevinski materijal je ka'men, koji je djelomino prikupljen u koritu
rijeka, a djelomi'no i lomljen. Dominira domaa mulj ika ra.zne tvrdoe, ali
se susree i neto tvri pjear , konglomerati, sedra i ,krenjak Vezivo je
rela,ti'vno masni i obilni kreni malter. U slaganju ka'mena 'ne raspoznaju se
nikakvi redovi.
Cr<kva je ti 'pina i jednostavna longitudinalna grae vina sa polukru
nom apsidom, orijentirana u pravcu isto k-zapa,d. Unutarnji rasponi su:
duina 14,50, irina 6,60-7,00, a polumjer apside - 2,25 m. Vrata na pro
elju nezn a.tno se suavaju prema unutra n josti (1,14-1,10 m) i posta.vljena
su asimetrino - vie prema }ugu .
o.snc,v ni grae,vinski elemenat koji ve na prvi pogled karakterizira ovu
graevinu jest veliki broj kontrafora, kO'ji sa svih strana podupiru perim e
tralne zidove. Ima ih ukupno deset; proelje i apsidu podlupiru po dva, a
bone zidove po trikontrafora. Raspored ovih podupiraa ugl avnom je
simetri'an , a dimenzije neujednaene (debljina zidova 1,10 do 1,25, duina
1,40-1,70 m). ApsidaIni kontrafori se prema vani ire, a njihova vanjSIka
linija slijed i lulk apside.
Od ostalih graev i ns,kih elemenata treba spomenuti dva pilastra, koji'
odvajaj.u unut ranji apsidaIni pro'stor od crkv ene lae (dimenzije 1,25XO,30 m).
Koji su razlozi nametnu'li potrebu tolikog broja kontrafora, ne moe se
pouzdano znati. U svakom sluaju treba raunati sa problemima statike, jer
na ovom aluvijalnom zemljitu nije bilo mogue temelje grae vine postaviti
na vrsto tlo. Stoga su, uostalom, i temelji dubo'ko ukopani, a zidovi iroki .
Mogue je, takoer, da su ovako poduprti zidovi podraNali (bavasti?)
crkveni svod. O samome svod u inae nema drugih indic ija, osim debel ih
zidova i snanih kontra.fora, ali i to je dovoljno da bi se njegova egzistencija
smatrala vjerojatnom.
O prozoTima se tako-e neto moe rei, ali sa dunom rezervom. Naime,
u konstrukciji vladarske grobnice naen je dio natprozorni.ka jedne ro ma
nike bifore. Ka,ko je taj kameni blok dospio u grobnicu kao graevin ski
materijal, to se opravdano nal mee objanjenje da se njegoIvo prvotno mie-sto
nalazilo u sasta'vu prozorske konstrukcije u stari joj - poruenoj crkvi. Tako
bismo, makar i u vjetno , saznali za jo jedan elemenat nae graevine (di
menz ije 121 X 65 cm). Mogue je da prozorskom okviru crkve pripada i ulomak
jednostavno profilirane kamene gredice koj.i je pronaen u konstrukciji
jedne grobnice uz proelje crkve.
Punih analogija za graevinu nije bilo mogue nai. Do.k crkvica sa
polu-krunim apsidama ima gotovo bezbroj, ovako brojni kontrafori su rijetki.
Djelominu analogiju po broju, ako ne i po rasporedu kontrafora, pred
stavljaju crkve u Li.si iima 25 , na Kosovu u Dalmaciji , i na vreliu Cetine,
takoer u Dalmaciji. 26
Elementi umj etnikog obli'kovanja su : karakteri stini cnkven i plan, i
tava uma vanjskih padupira'a-ikontra.fora, dva pilastra u unutranjosti, a
zatim dvostru:K:i prozori sa polukrunim zavrecima i profiliranim
okvirima.
2." Irma e r e m o n i k, Izvjetaj o iskoDa vanjima na Crkvini u Lisii ima
kod Konjica, GZM - Arheologija, 1954 , 211-226.
26 Lj .
K a r a m a n, Iz kolijevke hrvatske prolosti, Zagreb, 1930, sl. 24 i
t. II, 4.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U
MILIMA
193
Analiza ovi<h umjetn i kih formi moe ponuditi samo osno.vna stilska i
kronoloka opredjeljenja. Longitudinalna graevina sa polu<kruinim zavret
korm, kao manje ili vie samostalna forma - zaert;a jo ou antici, iroko je
iskoritavana u starokranskoj umjetnosti . Kao salmostalna forma relativno
je esta i u predromanici,; u vrijeme romaniike ona postaje dominantna , bilo
u samostalnim graevinama, bilo 'li sklopu kompleksnih objekata.
U naradnom graditeljstvu itavog za.padnog Balikana (ikao retardirana
ili rustificirana romani'ka?) odrala se sve do nai<h dana. Upravo zbog toga
to je plan crlkve u Mibma sveden na svega nekoliko prepoznait ljivih eleme
na ta i to se radi o vrEmenski i prostorno vrlo rairenoj formi, moe se
saanO' konstati rati da se romanika namee kao prva asocijacija, ali to ne
znai da se ne bi moglo raditi i o predromanici ili nekim kasnijim stilovima.
Dio nadprozornika
romanike
bifore, naen u sruenoj konstrukciji

kraljevske grobnice
Neto O'dreeniji elemena:t stilskog prepoznavanja je na1lprozornik jedne

bifore sa polukrunim zavrecima. Ovaj oblik se salmo iznimno zadrao i na
nekim romanogoltikian il i gotiokim graevi.na;ma u Bosni, ali je to, u prvom
redu, -karakteris tilka romaniIke. Kao to je poznato, na tlu Bosne i Herce
govine romani:ka se javlja u XII stoljeu. dorminira u XIII, a mijea se sa
gotikom u XIV stoljeJu. Pojedinane tipino romanike forme, recipLrane
unaradnom graditelj'stvu ili kao sbIske retardacije, SUJsreu se jo dugo u
umjetniilwj djelatnas1i nekih krajeva Bosne i Hercegovine.
VelLki broj i potencirana veliina kontrafora ne predstavlja neko izra
zito svojstvo bilo kojeg stila ili manira. Ipak treba skrenuti panju da ovi
podupirai nisu rijetlki u predromanici i da su vrlo esti- ll! monumentalnim
gotikim graevinama itave Evrope. U ramanici ih talkoer ima, ali se ne bi
13 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
PAVAO
194
ANELI
moglo rei da pred!s'tavLjaju ne'ko tipino svojstvo. Stoga i treba ima.ti na

umu da kontrafori vie predstavljaju konstrUIktivan nego stilski elemenat
graevine.
Jednostavna plona profi'Jacija na fragmentu prozorskog

ne mae poslui ti kao pouZidan sti'lski orijen ti r.
(?)
okvira
ta.koer
Ulomak profiliranog kamenog okvira za prozor

Starija
gotika
crkva
Starija go,tika crkvica je jednostavna longitudinalna graevi .na sa apsi

dom u obliku istokranoga trapeza i sa snanim kontraforima, koji podupiru
zidove sa svih strana. Unutranji rasponi su: ll,40 X 6,50 m; debljina zidova
je neobino velika - 1,45-1,55 m. Apsidu podravaju dva mona kontra
fora, bone zidove t3Jkoer - po dva; postoji vjerojatnost da su i uz proel~e
stajala dva isto takva podupira,a, iako njihovi tra'govi nisu. zapaeni pri
Ekom iskopavanja (Ikako izgleda, 'Supstrukcije ovih kontrafora, zajedno sa
temelj~ma eonog zida, unitili su brojni grobovi kaJSnijih vremena). irina.
zidova u kontraforima odgovara zidovima cI'kve, a njiho,va druljina kree se
od 1,90 do 2,00 m. Zidna masa kontrafora organski je srasla sa zidovima
crkve, to znai da je i, zida,nje teklo' isto:vrecrneno.
.
Ako je suditi po debljini zidova, te po broj'u i jaini kon,trafora, crkva
je bila presvoena i relativno visoka. Ipa1k, treba raunati da su se Jacrna
i raspored kontrafora mogJi pojav1ti i kao reflek.s irih utjecaj,a sti<J.a, manira
195
ili neposrednog uzo'ra. Svakako treba ukazati i na slina svojstva s,tari'je

romanike crkve na istom lo.kalitetu. Oblik apside is,toikrani tra:pez
svakako je najznaajnija sti1~ka oznaJka u planu graevine: ovaj oblik a<pside
karakteritStian je za goti ko cr.kveno graditeljstvo svuda po Evropi, pa i
u Bosni.
Tlocrt starije
gotike
crkve
Crte: Z.
BudimIi
o umjetnikoj opremi crkve mae se saJmo nagaati. Vjeroja,tno je da

neki od arhitektonstkih ukra~mih profila, sauvanih samo u fragmentima,
potjeu od kamenih o'k'Vira vrata i prozora ove starije gotike crkve, ali
ih danaIS vie nije mogue pouzdano izd:VOljiti.
Kao zanimljiva karaikteriS'tika mo,glo se zapaziti da su u gradnji ove
crkvice sudjelovali dobri zidari, ali relativno nev:j etik lesari.
U pogledu nastanka ove crikve moe se samo ulkazati na vjerojatnos,t
da je ona podignuta odmah pri osnutku samostana (1340). Ovo zbog toga
to je izbor patrona redovno vezan za crkvu.
Arhitektura
mlae
ili velike
gotike
crkve
Zgrada mlae i vee gotike crkve obuhvatila je itavu i romant i. ku i

sta,rij.u go,tiiku crlk;vicu, a zatim i novoizgraene traktove - prostranlu lau
na zapadnoj i sak:ristij!u na sjevernoj surani. Firi tome je starija go,tiika crikvi
ca za'drala :liu.nkcij:u prezbiterija i preuzela ui]og!U crkvenog ko,ra (u graevin
skom smislou).
ObHk cnkJvene lae pribliava se kvadratu , ali su mu u detaljima strane
nejednake i donekle a,simetrino postavljene (istona 14,40; zapadna 13 ,35;
sjeverna 14,25; juna 15 ,50 m) . Debljina zidova takoder nije sasvim ujedna
ena: u sjevernom zidu ona iznosi oko 1,60, u zapadnom 1,40, do,k su za
supstr'ukcije junog zida upotrijebljeni temelji stare romanike crkve - samo
neto proireni (105 +30 cm cca).
13'
PAVAO
196
ANELIC
Uza sve tri slobodne strane izgraeni su kontrafori, al i tako da su oni

s juga i sjevera - u stvari - produenja per~metralnih zidov a, dok su oni
sa zapada neznatno poma'knuti od ugllava prema unutranjosti crkve. Moglo
se zapaziti da s u temelji kontrafora uz procelje zidani loijom zidarskom
tehnikom . U jun i podu.pira uzidan je ak jedan steak. I jaina kontra.fora
je nejednaka (detalj.i na planu) .
1'. ,. ,. -r"/T7~~'"T'"T':77/I
/
/ /
./
./
./
Tlocrt mla,le ili velike
gotike
crkve
Crte: Z. Budimli,
KRUNJDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U
MILIM A
197
U ranijem Patschovom is'kopa'vanju, sudei prema sau ,vanom

planu, konstatirani s'u u zapadnom zidu tragovi cr>kvenog po,rtala, koj i jt:
bio postaVljen neto asimetrino - v ie prema jugu. Urevizionom is.kopa
vanju, radi loe tehni!ke zidanja, ostac i vrata ni,su se v ie mogli ni zapaziti.
Stoga je otpala i mogunost da se o izgledu portala neto vie sazna.
Uz sjeverni zid starije (gotike) crkvice priztdana je sakristija unutar
njih raspona 8,50 X 4,70 m . Njezin sjeverni zid je neto tanji (1,35 m), dok
su istoni i zapadni , u stvari , produenj.a kontrafora starije crkve, pa su
stoga i neto iri (oko 1,60 m). Vanjski kutovi sakristije poduprti su takoer
kontraforima neto manje jaine (irina do 2,00, duina svega 0,75 m). Iz sa
krist ije vode vrata u cr'k ven! kor (irina s vanjske strane 120, a sa unutarnje
oko 100 cm). U istonom i junom zidu sakristije za,paena je po jedna n ia
kvadratne osnove. Vanjska vrata u saJkri.stiji nisu konstati rana , ali se ne
moe kategoriki tvnditi da ih nije bilo, jer je ouvanost zidova u sjevernom
zidu vrlo slaba . Kvalitet zidanja u sakristiji je neto slabij.i nego u starijoj
LTkvi, ali bolji nego u perimetraln~m zidovima crkvene lae velike crkve.
Prili'kom izg,radnje velike cI'~ve starija gotioka cl'kJvica ada'ptirana je ta
ko to su uz juni i Sljeverni zid izgraena po tri snana pilastra , a nivo cr'kve
nog poda povien za prosje'no 60 om. Temelji pila~'tara zidani s'u u,obiad.enom
zidarskom tehnikom, a njihovi vidljivi di'jelovi isklesani su od paljivo obra
enih kamenih blo.kova (iri.ne 0,50 m, duljine 1,10- 1,30 m, a visine 0,40 m) .
U ja i ni pilastara, zapr avo u njihovoj irini, zapaa se odreen ritam
postepeno pojaa,vanje od prezbiterija prema crkvenoj lai. Kamen za pilastre
uzet je LZ najblie okol ine (prela'zne vrste i21meu miljevine i pj e ara
zemljane boje). Nivo poda vehke crlkve mogao se odrediti po temeljima
p ilaiStara i po neznatnim ostaciJma plani/ka u malter.u oko sredine prezbi
terija. Ploe u podu bile su neujednaene i po veliini i po obliku, a obrada
lm je bila gruba (samo lomljenje).
Za stariju crkJvu, koja je sada pC'5tala crk'veni kor, ve je pretpostav
ljeno da je mogla imati svod jo u svojoj primarnoj konstrukciji. To se
pogotovo moe tvrditi za pilastri;rna ojaan kor. I sa,ma okolnost da su novi
pilastri izvedeni od zanatski koreMno klesanih kaJlTlenih bloko:va Ujkazu.je na
to da je i svo,du morala biti posveena adekvatna p3.nja (nije, nrpr., isk.lju
ena ni rebrasta konstrukcij a SIvuda). Stoga se i sa svodom iznad clikvenog
kora (u okv iru velike crkve) mora ozbiljno raunati .
Ostaci pila stara u
mlaoj gotikoj
crkvi
Crte: Z .
Budimli
PAVAO ANELIC
198
Sasvim je drugaija situacija sa crkvenom laom, gdje nosivosti zidova

n ije posveena ni priblino tolika panja, a unutarnji rasponi su i do tri
puta vei. Stoga se ov:cije mOTa pretpostalviti ravni plafon dvoranSIkog tLpa
ili neka druga drvenakoI1JstruJkc ija. Treba se podsjetiti da tragovi neki.h
nosivih stupova na prostoru lae n is u konstatirani i da oVaIkav raspon od
preko 14 m ni u Bosni n ije usamljen.
S obzirom na izrazitu gotiku. koncepciju itave gra e<vine moe se
za,kljuilvaJt i da su i prozori na njoj bili Lzgraeni u istom stilu. Profili nekih
k8.imenih ulomaka, naenih prilukom revizionog iskopalV anda, vjeroja,tno pr i
padaju prozorskim okvirima i nase rudimentarne karakteristike goti/ke. Jedan
slu:ajni nala z, dodue ne potpuno si'guran, omoguava da se o izgledu prozora
i neto vie kae. Naime, prililkom generalnog pregleda neinventariziranih
kamenih spomenika u Zemaljskom mu.zeju u Sarajevu (1978. g.) pronaen
je i dio natprO'zornika jedne umjetniki oblikovane gotike bifore. Po vrsti
kamena i po nekim okolnostima nalaza moe se zalkl'ju.iva ti, razUJmije s e
- sa duenom rezervom, da blok potjee iz Mila (Arnautovia). Po tome bi
izlazilo da su na naoj cnkvi bili prozori u oblVku got i kih b ifora.
Dio
gotikog
nadprozornika iz
mlae gotik e
crkve
Neg1dje iznad vrata koja s u vodila u sakr is tiju, zati.m - na zapadnom

zidu crkve - lijevo od ulaza, bilo je zidnih slikar ija u fresko t ehnici . Sitni
ulomci maltera sa tragovima slika naeni su u u.tu ispod oznaenih zidnih
povri.na .
/'
" ~Ir~
-~
-"
~,
'?'
....=- .
_ ...j
-",,-~
<--...
'-
- '-
"
.1
('"
d~
'----'
I-
')
:...-1
____ -
Plan otkopan ih ruevin a i groblja (nakon revizionih istraivanja)
_ --.....t _
199
Alko se sada Q\svrn:mo na cjelo1vitu umjetn i lku opremu crkve, treba

uka,zati na relahvno monumentalne pil astre, umjetniki obJi,kovane prozore,
fresko slilkarije i kraljeV'sku grobnicu. Pri tome treba ra.unati i na umjet
n:ku profilacijiu okrvira za vrClJta, rebra'st svod i dr. O pronaenim dijelovima
umjetnike opreme go,vorit e se posebno.
Koji su razlozi doveli do izgrad!1lje veJilke crkve, i to upravo na ovakav
na'in uklapanjem starije crkve u noV'u zgra,du ne moe se sas'vim
pouzdano UJStanoviti. Ipak nam se in i na;jvjerojatn ijim da je do izgradnje
velike crk'v e dolo zbog tega to je u starijOj maloj crkvi podi.gnuta kra
IjevS/ka grobnica, pa je time, iona,ko mali prostor, postao pretijesan za po
trebe redovnike zajednice i opeg kulta. U taJkvom postupku imali bismo
analogiju i na Bobo,vcu. Ovdje, ipak, ne 'treba sasvim odbaciti ni. mogunost
da je do proire!1lja crtk-ve dolo zbog omoguavanja sveanog ceremonijala
u vrij eme kraljevske knunidbe . U ,svakom sluajIU, itav prostor starije crkvice
dobio je u novoj CI1kvi funkciju crkvenog kora, ali je, kaJko i.zgleda, bio
rezerviran za vla,dar5k'u obitelj, kako za njihova ivota taJko i poslije smrti.
To je i razlog to se i sama crkva smatrala kraljevskom kapelom.
Na kraju, treba UJkazati i na mogunost da je stara goti6'ka crkvica i,
nadivjela veliku crkVlu - mOJda a.k i za nekohko stoljea. To se, naime,
moe naslutiti iz izvjetaja biskupa Balievia, koji 1600. g. kae za vi,soku
crkvu da je malena, ali lijepa i da se zove kraljevskom kapelom.
Ulomci dekorativne kamene plastike

Koliko je delkorativna ikamena plastika doprinosila umjetnikoj opremi
c r'kava - danas vie nilje mogue ni priblino tono ustanoviti. Koli-ko god
je podatan kamen predstClJvljao izazov za utmjetn ilka, tohko je njegova krhkost
i nepostojanost na slobodnom pmstoru odvraala i umjetnika i naruioca
od :ntenzi'v ne djelatnosti u tome pravcu. U s,vaikom .sluaiju, do nas je dopro
vrlo malen broj kamenih ulomaka koji su bili umjetniki obraivani. Osim
slabog kvaliteta lo,kalnog kamena i njegovog svojstva da se raspada na
otvorenim pros torima, tome je svakako razlog i velika nestaica kamena
u blioj okolici uope ; stoga je okolno stanovnitvo stolje<:ima raznosilo
kamen sa ovih, u lokalnim relacijama monu.mentalnih graevina .
Svi prikupljen i ulomci (osim dijela gotike bifore) pronaeni su prili
kom revizionih iskopavanja 1967, 1977. i 1978. g. Sumarni spisa'k pronaenih
fragmenata izgleda ova!ko:
1. Ulomak crvenka:8tosmeeg pjeara dio nekog profiliranog lUJka
(6 ,5 X 7 cm). Naen uprezbi terij u cr1kve.
2. Ulomak mramornog sbupia ,poligonaInog (devetostranog) presjeka,
fino poliranih povrina, sa jednim krajem potJpuno ravnim. Vhsina 4-5,5 cm,
promjer 7,7 om. Naen u koru crkve. Ne !moe se znati da li je to' sluajno
zalutali spolium iz neke antike graevine (na to bi ukazivah vrsta mate
rijala i korektna obrada), ili je sluio kao dio crkvenog nClJmjetaja (oltara)
u srednjem vijeku.
3. Uloma'k crvenkastog pjeara na ij im se dvjema stranama za,p aa ,
u zanats.kom pogledu, vrlo dobra obra:da. Profil poka'zuje p[astinu traku
(polustupi) polukru,nog presjeka i dio ire povrine konkavnog presjeka.
Uloma1k je mogao pripaldati nekoj naJdgrobnoj ploi, ali - i nekom gotikom
okviru. Veliina: 14,5X 10 cm . Mjesto nalaza - kor crkve.
4. Odlomak -ugao kamenog bloka od pjeara crvenkastoute boje
sa fino o'braenim povrinama i rubnom tra1kom. Dimenzije: 12 X 9 X 15 cm.
Prvobitna funlkcija se ne moe odrediti. Naeno ,u kraljevskoj grobni.ci.
5. Komad crvenikastog pjeara od nekog stupa krunog ili lunog pre
sjeika. Naeno u pre'ZJbiterijlu, uza sam sjeverni zid apside kod prvog
pilastra . Veliina: 10X55 cm.
200
PAVAO ANELlC
6. Dva ulomka crvenkaJstog pjeara koja potjeu od nekog stupa poli

gonalnog presjeka. Naeni u i'skopu krail.jev'S'ke grobnice,
7, Fragmenat profiliranog ok!vira nekog graevinskog otvora, vjerojatno
doprozornika. Naeno u sjeverozapadnom kutu cnkve , Veliina 11 X 9,5 X
X 8,5 om.
Ulomk mramrnog
s tupia
oltarske menze
Ulomoi profiliranih dijelova kamene arhitekture
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILlMA
201
8. Ulomak svjetlosive miljevine sa profilacijom u obli!ku ravnih i para

lelnih plastinih traka - vjerojatno dio prozonskog okvira. Naen u iskopu
groba pod steikom, uz j.ugoistoni kut crkve. Moda potjee sa romanike
crkve. Po fakturi kamena razlikuje se od svih ostalih uloma.ka kamene pla
sti.ke na ovom lokali tetu.
9. Dio na!lprozornilka romanioke bifore od neto svjetlijeg p.jeara
mulj i:ke, naen u uruenoj konstrukcij i kraljevske grobnice. Veliina bloka
je: 121 X 65 X 10-30 cm, a ra>spon lukova: nemo preko 60 cm. Postoji vjero
jatnost da je ovaj natprozornik nekada stajao na romanilkoj crkvi.
10. UlOlma,k gotikog dovratnika (24 X 17 X 12 cm) sa pfO'filacijom u kojoj
se kombinira stupi pravokutnog presjeka sa irj,m ra.vnim i konkavnim
plohama. Materijal: pjear - mulj~ka neto svjetlije boje. Naeno u iSlkopu
sa zapadne strane wpside romanike crkve.
Ulomci profiliranih dijelova kamene arhitekture

ll. Razvordni block lU komponiranom natprozorniku gotike bifore od
neto svjetlide i tvre mi:ljevine. Dimenzije: duina 67, najvea irina 60,
najvea debljina 20 om. BlO!k je /Umjetniki obraen sa obje plone strane ,
a profiliran po rubovi.m3. koji uakvi.ruju prozor.s'ke otvore. Plastina deko
racija u tehnici niskog reljefa izvedena je na obje plo'ne strane, na po tri
osnovna ho,r izonta. Najviim horizontom teku, linijama vanj,s kog okvira,
trake sa mO'tivam ahovsk ih polja (na ra,bo). Slijedei - srednji - hori
202
PAVAO ANDELlC
zont je ravan, ali je perforiran u obliku peterolisne rozete i ukraen sa jo

tri razliite minija1JUrne rozete. U rubove ovoga horizonta uklesana je stan
dardna profilacija kombiniranih konkavnih i konveksnih traJka. U najniem
horizontu ugra'Virani su motivi izduen ih troli<stova, i to upravo na i zboini
koja je neposredno uokvirivala prozorski OtvOT. Povrina najnieg horizonta
je fino polirana, srednji i gornji horizont ~u samo neto grublje obraeni,
dQlk se na pubov ima i profilaciji jasno vide otisci nazubljenog klesarskog
ekia (v. fotos na str. 198).
Na jednom dijelu bloka vi:de se aav i tragovi vatre, a po cijeloj povr
in i zapaaju se grumenii krene buJke, to zna i da je blok sekundarno
bio upotrij eblj en Ikao graevinski materij al.
Blolk je naen, bez ilkakve posebne oznake, u podruunu Zemalj:skog
muzeja, u prostoriji u kojoj je bio smjeten pomoni antiki i srednjovjekovni
lapidarij . ZajedniIko je uvjerenje i strunjalka i tehnikih suradnika, koji
naljbolje poznaJju spomeniki materijal u Zemaljskom muzejIU, kao i gotiku
arhitelkJt uru u Bosni i Hercegovini, da ovaj blOlk potjee iz Mila - Arnauto
via , i da je u Muzej dospio u vr ijeme prvih iskopavanja 1909-1910. g.
Ra.z umije se , ovalkva provenijencija je dodue vrlo vjerojatna, ali ne i apso
lutno s igurna.
Po zanatskoj vjetini umje:tn i ke obrade, ovaj blo'k bi mogao stajati
u bilo kojoj evro'p s'koj kaJtedrali svoga vremena . Upravo zbog takvog umjet
nikog nivoa treba raunati da je odgovarajua bifora bila naknadno ugra
ena u 'stariju gortilku crk,v u, i to pr ilukom njene aldaptacije i uIklapanja
u veliku crkVlu . Ovo u,grai<vanje je, po svoj pril ici, te:klo istovremeno sa
izgradnjom pilastara. Ne treba posebno nagJlaavati kafko su pilastri, gotiIki
svod i monumentalna kraljeV'ska grobn ica upra.vo zahtijevali i odgovarajuu
umjetniiku formu prozorskih otvora. Meu znaajnija klesarska ostvarenja
u Mihma treba ubrojiti i est monumentalnih ,pilastara koji su, komponirani
od kamenih blo'kova, naknadno ugraeni u starhj u gotilk>u CnK:IVU. i tako
u:kraalvali kor velike crkve. lalko su njihove fOJ1me jednosta'Vne (pravokutni
presjek), velii,na blolko:va i be~prijekorna klesarska obrada govore o radu
kolovanih kle:sara. Revizionim iskopavanjem zateklo se jo svega est
blO'kova.
Ovoj grli/pi ulomaka arh itekture treba doda/ti i fragmente nadgrobnih
spomenika koji su bili posta,v ljeni u cr'k>vi. To su:
1. Ulomalk pjeara - lapora sa ljebastim profilo:m. Mogao je pripa
dati nadgrobnoj ploi , ali i nekom doproZO'rniku ili dovratniku. Dimenzije:
najvea duina 21,5, irina 14 om. Naen u prezbiterij u crkve.
2. Odloma'k crvenkastasmeeg pjeara sa tragovima neke likovne kom
pozicije i~vedene u plitkom reljefu. Radi se o penj;u iz krila nekog orla il i
anela. Naen u istkopu kral:jevske grobnice. Dimenzije : 16 X 7 X 8 cm.
3. Dvanaest ulomaJka cJ1venlka91:og pjeara na kojima se raspoznaju
rubni profili nad:grobn ih ploa u form i pruenog kuta, zanatski vr.lo fine
obrade. Veliina ovih ulomaka kree se, ob i no , od 8-12 cm u duinu ji
upola manje u irinlU. Na nekima od njih ra's poznaju se tragovi crvene boje
mineralnog podrijetla.
4. Tri odlomka kamen ih blokova pokazuju obraene plohe koje se
sastajru pod pravim kutom . Bl iu fUnlkciju im nije mogue ustanoviti, ali'
po mjestu nalaza kraljevska gro'bn ica - treba raunati da sou pripadali
Upr31VO konstrukciji grobnice .
5. Dio nadgrobnog spomenika na kojemu se raspoznaju ostaci likovne
kompozicije Golgote izvedene urezivanjem u mekanu miljevinu. Sau'Vani
potezi pokazuju nevjetu rulku nekog samouika. Od dva fragmenta , jedan je
naen 1967. g. sa vanjske strane apside, a drugi manj i - u sjeverozapad
nom kJUtu crkve - 1977 . g.
KRUNIDBENA
GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA
203
Zaniml:jivo je istaIknuti da vei broj ulomaka nadgrobnih pf!oa. !posebno

onih koji su naeni u kraljevskoj grobnici, ima intenzivnu (prirodnu) crven
kastosmeu boj'u. Ta se boja, inae. redovno susree na grGbnicama O'kru
njenih glava .
Ulomc i nadgrobnih
Ulomak nadgrobne
ploa
ploe
sa tragovima
umjetnike
obrade
sa tragom neke likovne kompozicije
204
PAVAO ANELIC
Ulomci nadgrobnih kamenih
ploa
sa tragovima
umjetnike
obrade
Dio nadgrobnog spomenIika sa tragom likovne kompozicije Golgote
205
Steci oko crkIve (pa i II samoj crikvi) taJkoer su proizvodi brod nih
generacija samoukih, ali i kolovanih 'klesara. Treba se podsjetiti na veli.ki
broj nadgwbnih ploa, zatim na steke u o:blilku sanduka, kao i na bar jedan
sljemenjak. Najee u,potrijebljeni kamen za steoke je muljika ili pjear
iz neposredne okoline, zatim k0nglomerat ili 'krenjak, koji su dovueni iz
vee dalj ine.
Ako se baci jedinstven pogled na klesarskIu djelatnos't u M i!iJma , onda

se zapaa relativno dugo trajanje i adreden kontinuitet. to se tie zanatsrke
vjetine, jasno se raspoznajubrajni domai samouci koji lalko izlaze na kraj
sa mekanom miljevinom, ali ponekad znaju obraditi i vrlo nepogodnu breu.
D jednoj grupi uloma'ka sa f!:rago:vima ukrasne profilacije raspoznaje se rad
zanatlija koji poznaju suvremene sta,ndarde, ali ne ipo:ka-zUJju nikakvih viih
umjetnikih ambicija ni u izboru motiva, ni .u paljivosti o'b rade. Ne'ki pro
izvodi, na'protiv, jasno po~azuju i visOik zanatski ni,vo i umj.etnike mogu
nosti. To su, npr., majstori koji su izradili gotiaku bifovu (od koje se sauvao
jedan blok), kamene 'kvadre u pila:strima, neke dijelove kraljevske grobnice
isteak sljemenjaik.
Na kraju, mogu se dati i neke zajednic,ke na.pomene o stil:s,kian karaik
teristikama nae p:l astike.
Steci pripadaju standardnim oblicima, bez nekih posebno vidldivih
regionalnih ili drugih karalkteri:stilka. Relativno veBk broj ploa, barem ori
j en taci ono, svj edoi i o veoj starosti, ali se mora voditi rauna i o raspo
loi'vom kamenu koji se pojavlj:u.je u ploastim sedimentima. Kao i os,tali
steci na podruju Basne i Hercegovine, ovi spomenici spadaj'u u specifiruu
vrstu narodne umjetnosti. - Nadgrobne ploe iz uruutranjosti crkve koje
imaju karakterLstinu rubnu profilaciju u fornni tUJpoga kUlta. redovno prate
gotiku arhitekturu, a najblie analogije potjeu sa Bobovca. Presjeci kame
nih OIkvira za vrata i prozore pripada:jru fondu Ikarakter i s!tinih gotikih
profila, a za njih se mogu nai analogLje i na Bobovcu. Natpro-zornik bifore
spada u Idasinu goti'ku i u tom pogledu je jedan od naj1karaJkteristinijih
na.Jaza u Bosni i Hercego'v ini.
Graevinska
opeka
D ruevinama crkve naena je i relativno vel~ka koliina graevinske

opeke (cigle), to je zanimljiv detalj za prouavan.je graevinarstva u srednjo
vjekovnoj Bosni. Koliina opeke (moglo se i.s kupLti i vie od 2 m 3 ) daleko
je vea nego na bilo kojem drugom graevinskom objektu te epohe u Bosni.
Inae je poznato da se apeka u srednjovjekovnoj Bosni vrlo rijetiko u<po
treblja:vala; neto vea koliina naena je jo jedino na Bobovelu.
D kojim zonama graevine j.e bila ova opeka ugraena, moe se sa.mO'
nagaati. Zato svalkatko treba voditi rauna o svodovima; ovo tim prije to
u iskopu ni.je zapaen kameni materijal koji bi posebno bio klesan za svodove.
Opeika je tamnocrvene i taJmnosmee boje, vrlo dobro peena. Ne'ki
primjerci su ak prepeeni, pa su dobili sasvim tamnu boju, a staklasta'
masa iz sirovine sa veili,kim procentom sili!karta poka21uje se u prelomu ili'
na povrini. Glina za ciglu nije dO'bro preiena , a zapaa se i mijeanje
pljeve, pa i sitne slame. Velii'na kvadara je: duljina 24-25 cm, irina
10-11 cm, debljina 5-6 am. Kalu:pi, oito, nisu bili palji.vo izraeni.
Ovakva gruba modelacija Uikazuje da j.e opeka pravljena na licu mjesta,
improviziranim kalupima i drugim alatoon. Za sada se ne moe znati podri
jetlo majstora-Ikupara: moda je to bio neki Dubrovanin , ali moda i
neki Slavonac.
206
PAVAO ANELIC
Ulomci Zlidnih slikarija (fresaka)

Crte;i.i:
z.
B uoimli
KRUNlDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U
MIUMA
207
l:
~.-
Ulomci zidnih slikarija (fresaka)

Crte i:
Z.
Buclirnli
PAVAO ANDELIC
208
Freske
Arh('oloki nalazi zasV1jedoi'li su i postojanje fresaka u ovoj crkvi;
sasv~m pouzdano se moe govoriti bar o dvi:je fresko--slike.
Prvo mjesto gdje su se nali u.lamci; maltera sa ostacima slikarija je'

sjeverni dio apside, ugla>vnam oko ulaza u salkristiju. Fra~menti maltera,
njih oko 60 na broju, vrlo' su sitni (prosjeno oko 1 om u promjeru). U svemu
se moglo zapaziti oko 7-8 vrsta i nij.ansi raznih boja , koje su openito'
vrlo svjee. Naj:brojniji su ulomci sa raznim tonovuma crvenkaste boje. Meu '
njima su i ulomc i na 'kO(jima se raspoznaju boje (i kon-ture) in/karnata.
Drugo mjesto gdje su naeni ulomci maltera sa freskama nalazi se
uza zapadni zid ve-like gotike crkve, i to uz njegov sjeverni dio, dakle
lijevo od ulaza u crk'vu. Broj uloma/ka je oV'dje znatno manj i! (alko 5-6 kom.),
aji repertoar bO.13 i struktura maltera potpuno odgovaraju freskama iz apside.
Sama fres-ko-slika mo rala je stajati na zapadnom zidu, lijevo od ulaza u
crkvu .
Imajui u vidu historija t graenja , moemo pretpostaviti da su freske
u apsidi mogle bti nasJi:kane ve u starijoj goiikoj crkvi. Meutim, nj ihova
podludarnost 'Sa freslJ<a/ffia na zapadnom zidu mlae gotike crkve pokazuje
da su one i nastale u isto vrijeme.
Zbog malog broja fragmenata ne moe se nita poblie rei o stilskoj
pripadnosti ovih fresalka. Ipalk, ini mi se, prema lzboru boja i strukturi
maltera , treba raunati na veze sa bobovak i.m freskama. Zato bi i vrijeme
njihova nastanjk a treba/lo trai-ti .negdje 'li prvoj polovini XV vilje:ka. 27
Zvonce
Me, u
ostalim sitnim nalazi/ma u ruev in ama ctikve treba spomenu.ti

zvonce kojemu nedostaje drka za rwkovanje i jezi'ac, a zidovi
su mu djelomino deformirani. Naeno je 1967. g . u prostoru kora velike
crkve. Dimen7 ije su m.u : v isina 4,7 cm, a promjer obvora takoer oko 4,7 cm ;
debljina bronanog lima je oko 1 mm. Na jednoj strani raspoznaje se kruni
otisa k majstorskog pea ta sa nera2JUlmlj i'vim znakom. Rub otvora j e sa
vanjske strane Uikraen nizom si,tnih zrnaca iznad koga tee znatno ira
traka sa motivom stilizirane granice. U zanatskom pogledu zvonce je izvebronano
Zvonce za potrebe liturgije

Crte: J .
Aimo v ':
27 O freskama sa Bobovca
vidjeti : P . A n e l i , Bobovac i Kraljeva Su
tjeska, 75-78, i Zdravko K a j m a k o v i , Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, 1971, 80-87.
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA
209
deno sasvim korektno. Njegovu fUn!kcij'u treba pripi-sa ti ulozi u vjers,k om

kultru (tzv. misno zvonce), d()lk 'ulkrasi pripadaj:u irokom fondu o'rnarrnentalnih
motiva renesanse i baro:ka .
Grobovi
Unutra njost crkve, kao i iroki prostori sa istone, june i zapadne
strane bili su gotovo ispunjeni grobovima. U pr1WQU za;pada groblj e se pru
alo sve do obale ri:jeke Bo<sne (oko 100 m). Tajko se .pojedinani grobovi
mogu i danas nazreti po nadgro,b nim ploa;ma ili njihovim ulo:mciIma i u
dvoritu kue obiitelji Pai. Dije'lovi grobnih ih nadgrobnih ploa mjesti
mino se zapaaju u teme.ljima seoskih kua i gospodarslkih zgrada.
Steci
u dvoritima seoskih
kua
Arnautoviima
Otkopano je, i djelomino istraeno, neto preko stotinu grobova . Karlo

Patsch je u svoje vri~eme, sudei prema planu is kopavanja, otvorio 93 groba .
Od toga je bilo: u uod apsidi - dva, u koru - dva, u saikri.stiji - est, u
starijoj crikvi 12, u preostalom dijelu cnkvene lae 10, i u jlUnom
predvorju crkve - 49 grobova. Tij'Elkom arheolokih istrailVanja 1967. ispi
tano je devet grobova sa istone strane cnkve. U rev1zio'nom i'skopav'anju
1976-8. identificirano je jo nekoliko grobova: u apsidi - jedan, uz sjevero
istoni kontrafor starije crkve j edan, desno od ulaza u stariij u crkvu
jedan, i u'z zapadno proelje crkve - dva .
Koliko se moglo utvrditi reviz10niIm i.Skopavanjem - bile su samo tri
ili etiri prave zidane grobnice: jedna je kral'jevska grobnica, o kojoj e se
i posebno govori ti; druga palj ivo zidana i Hno obUlkana grobnica bila je
djdomino ugraena u zapadni zid crikve, odimah do ulaznih vrata u stariju
crkvu. Ova grobnica je bila raz valjena i veiJm dijelom unitena , to bil
znailo da je obvorena jo prilikom prvog i's kopavanja, ali je nema u P3!tsch
ovom planu. Jedna dvojna u suho zidana grobnica bila je ukopana sa
vanj's kestrane uz cI'kveno proelje, oelima,h do portala starije or'kve. SiUde6
po nalazima kamena i cigle sa malterom u ranije prekopanoj rak1, i grob
uz i'stoni zid prezbiterija imao je z~danu konstru,kciju.
14 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
PA VAO ANELI
210
Unutranjost jednog groba u aps idi novije erkve

Na osnovu grubo obraenih ili samo lomljenih ploa, i po zabiJjeenom
-kazivanju oevi'daea prvog iskopa-v,a-nja, zaklj-uuje se da je jedan dio grobova
bio izgraen od kamenih (miljevih) ploa, koje su formirale improvjz~rani
sanduk, Meu njima je bilo i grobova sa krovom u oblilku sljemena, ali
i onih sa ravnom ploom po.klopnieom, Ipak najvei broj uikop<l, 'kako poka
zuje situacija u grobovima pronaenim prilikom naknadnih istraivanja,
obavljen je neposred'no lU zemlju, U nekim grobovima naeni su i dO'kazi o
postojanju drvenih sandUlka (eljezni klinci i ostaci drvenih dasaka),
Osteoloki ma terijal , koj i bi mogao prui ti dragocjene podatke o an tro
pol okim osobinama pokojniika, najveim dijelom je 'Ull1iten, Za vrijeme
iskopavanja 1909, prema Paotscho,v o m izvjetaju, naen je S3.!mo jedan ita'v
Steci
nad grobovima, otkopan-im 1967. g, sa isto2ne strane crkve
KRUNIDBE NA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
211
kosbur. Pril~kom revizionog iskopavanja nailazilo se na pojedinane dijelove

kostura razbacane ipO i tavom unru tranjem prostoru crkve. alk i u onim
gro.bovima koji su identificirani u kasnijim iskopavanjLma kosti su bile ispre":
turClJne ili ih nije biJonikalko. Osnovni podaci, bez posebnog antropolokog
ispitiva.nj'a, sauvani su za nekoJiIko grobova ispod :steaka, .k raj cr'kvene
apside, koji su otkopa'ni 1967. godine. 2s
Nadgrobni spomenici bili su razli<iti. Kraljeva g.robn~ca imala je speci~
finu 'konstrukciju. Kako izgleda, bilo je, bar u unutranjosti crkve, i grobova
u kojima je ploa~po:klopn1ca rake bila v+dljiiva na povriJ1Ji, pa vrila ulogu
nadgrobnog spomenika . Najvei broj grobova bio je ozna.en ploom, odvo
jenom od ralke, koja se nalazila duboko (i preko 1 m) u zemlji . Ove ploe
od lapora (mul:jike) lomljene su u naljbl i oj cYkolini sela i bile su raznih
oblilka, veliine i debljine. U osnovi to su bili steci prilagoeni raspoloivom
materijalu. MedJutim, u ovoj velikoj nekropoli ni steci raz.v ijen!ijih formi
nisu b i.l i iznimke. Jedan visoki sljemenja/k, monolitan sa pOidnojem i neobino
fine obrade, naen je uz sjeverni zLd crkve u seklllndarnom poloaju: vjero
j-atno je stajao i nad samom kraljev.skom g.robnicom. U istom prostoru
(uz sjeverni zid cr'kve) naen je veli.ki kamen od lapora - koj i je morao
pI1ipada:ti nekom steaku forme viLSokog sanduka ili sIJ emenjaka" J edan steak
od kre6njaka u ob-liku normalnog, neto izdUJenog sandulka i danas stoji
uz jugoistoni kut cr.kNe sa vanjske strane. Nad pet grobova koji S!U
istraeni 1967 . g. stajali su steci u formi sandiuka ili ploa, a jo nekoliiko
steaka, utonuli,h u ze-mIju, naziralo se do nedavno neto podalje od pro
elja crkve.
Okolnost da su ovdje u Mililma pronaeni steci zanimljiva je iz vie
aspekata. Prije svega znaa.j-no je da je steaJk posta:vl1 jen nad gro.bom
vladara. Drug.O', s.teak u aktj.v:noj , i to re:dovnikoj i samostanskoj, crkv i
predstavlja rijetku pojavu. Naroito je vano is taknuti kako steci u OVOO
katolikoj franjevaokoj crkvi i ulkrug oko nje nepobitno svjedoe da
pokopavanje pod stecima nije bila nikakva posebna specirfinost pripadni.ka
samostalne bosanske crkve (patarena iri bOglUJmiJa) , nego obiaj itClJvog tada
njeg stanovnitva bosanske dnave i neto ire.
Sumaran izvjetaj Ljiljane T o m i i o istraivanju grobova 1967. g. glasi:
rub platforme (sa ruevinama crkve, op. moja) imao je u svom pro
filu tragove zida. Na to mjesto, jer je to jedini trag zida, postavljena je sonda .... . .
Sonda je bila dugaka 20, sa prosjenom irinom 5 metara , tako da se uskoro
otvorio prostor od etiri kvadrata 5 X 4 metra. Kvadratnom mreom je obuhvaen
otvoreni zid i dio nekropole - groblja koje se prualo uz taj zid. Posao je po
dijeljen u dva dijela. Jedna grupa pratila je perirnetraIne - vanjske zidove crkve,
da bi konstatovala njihovu ouvanost, a druga se pozabavila grobljem. Kasnije
se konstatovalo da je zid na koga se naslonila sonda ustvari vanjsko lice zida
apside - oltara crkve.
Grobovi otvoreni u ovogodinjoj kampanji su ustvari dio velikog groblja
koje se prostiralo unaokolo crkve. Grobovi su locirani izmeu kontrafora apside
mjestimino gotovo dotiui zidove apside. Grupa grobova koncentrisanih izmeu
istonih kontrafora imala je bolje ouvane nadgrobne spomenike dok je druga
.
. ostala bez gornje konstrukcije groba i nadgrobnog spomenika. Vjero
jatno zbog toga to je prva grupa bila blie krovnoj nadstrenici oltara (apside
crkve) sauvala se od razornog dejstva atmosferilija, dok druga grupa nije imala
takvu situaciju, pa su se nadgrobni spomenici, budui da su izgraeni od mekanog
kamena lapora - miljevine (naenog u najblioj okolini) istroili da su im se
jedva nazirali tragovi. To propadanje ubrzalo je nae iskopavanje jer su kameni
blokovi , koje je do tada titio mali sloj humusa, naglo dospjeli na vazduh i ispucali.
Nadgrobni spomenici predstavljaju nama ve poznati tip steka . Ima ih dvije'
vrste. Ploe postavljene na zemlju i ploe postavljene na improvizirani postament.
Ukrasa na ploama nema, obrada je gruba, pravac pruanja I-Z i S-J, vie I-Z.
Ispod njih , u kulturni sloj neolita, ukopane su grobne rake u koje su polagani
mrtvaci. Zanimljivo je da su ene pokapane u drvenim koritima izdubljenim u
jednom komadu topole, bez obzira da li je odrasla ena ili djevojka. Tako su poko
28
Istoni
212
PAVAO ANELI
Jedan od1oma1k kamenra sa urezanim znakom kria ka.o da svjedoi da

je meu nadgrobnim spomenicima bilo i drugih formi ~kri, stUlp i dr. ?).
Dattranje grob1ja moe se izvrLti samo u g,rubim potezima. Osnovna
orijenta'Cija da je groblje bilo aktivno itavo vrijeme funkcioniranja crk'Ve
ne mora biti i u detaljima tona: groblje je moglo nastati i prije i poslije
podilzanja crlkve, a wkopavanje se moglo p rocLulit i i na crikNenim ruevinama.
Apsolutnu kronoloku vri'jednost imaju samo rijetki nalazi u grOlbO'Vima, kao
to su predstaJve grbova na broka:tu iz krar1j ev ske grobnice i na peatnom
prstenlu Pr ibinita, koji potjeou rz !kiraja XIV vijeka . Relativntu vrijed
nost, u pogledu arhi,telkture crk>ve, ima zapaanje, do koga je dolo u tijeiku
reviziolnOlg is'kopa,v anja, da je bilo grobova ukopanih preko poru.enih zidova,
to zna.i da je groblje u'potre:bljaNano i nakon ruenja cnkve, krajem XVII
stoljea. S obzirom na dobro poznate povijesne pr1liJke, moe se pretposta.v
ljati da je groblje bilo, nadakti<vmije u drugoj polovimi XIV i u prvOlj polovini
XV stoljea. S obzirom na arhaine tipove nekih nauruica, poetak U!kopa
vanja mogao bi se odrediti u XII, pa ak i u XI stoljee.
Nalazi u grobovima
Iz ievjetaja K. PatJseha od 12. IX 1909. vidi se da su 1909 . g. u ArnaJwto
grohni nalazi, bili mnogobrojni i vrijedni osobito zbog priloga nakita,
zlatnih i srebrnih prstenova, naunica i dr.. Nakon paljive revizije poje
dinih skUJpina nakri'ta koji je stajao u zbirci ZemaJlj'Slkog mueeja sa nepot
punim oznakama iJ.i bez ikaikva podatka, doao sam do zakljruka da vje
wjatno iz ArnautOIvia potjee i jedna grupa na/kita, koja je nOlSila samo
oznaku braja groba , samo oznaku prostora (E, C, AU:ssen Friedhoff i sL)
Hi nije imala niJkakve oznake, ali se nalazila zajedno sa nakitom za koji se
pouzdani'je moglo odrediti da potjee iz M iJla. Prilikom prelimin.arnog raz
vnstavanja 1. Cremo, nik je 1,95l. g. veinu ovih predmeta bila p,ri'P:isala
Mogorjel'u, ali autoTica tada ni,j.e ralspolagala ni sumamum iz,vjetajima K.
Patlscha, nH i pilanom iskopavanja tU Amau,to,viima, niti je de;tailj-no poznaNal.a
arheolo'klu situaciju na ovome lokal.itetu. 29
Meu takaJv naikit, za koji mi se ini da se op ra'vtd an OI moe pritpisati
Arnautoviima, spada i grupa naunica koje zasluuju da ih i pojedinano
opie<mo. To su:
- Par izlomljenih srebrnih naunica sa karii'cOJma od tanke ice o,v al
nog presjeka. Za donj'i dio' kar~ke aJplLci,rane su po tri ja.godice, i,zraooe
u tehruici prolamanj'a i granulacije. Na jednoj jagQdid ocuvana je i petljica
za kopanje. Izmeu jagoda kari-ice SlU omotane tan'kom talasasrtom icom.
DiJmenzije: promjer - 2,8 om. (rnv. br. 580 , GZM 1951, 244 i t. I, 9.)
- Naunka od srebra sa karikom ovalnog presjeka -koja na jednoj
strani ima petljicu, a na drugoj kukicu za 'kopa,nje. Na donjem di~eliU karike
nala,ze se tri jagodice (jedina je O!tpala) , ukraene tehnilkom granulaoije.
viuma
pana tri enska mrtvaca meu kojima je jedna djevojica. Mukarci su polagani
direktno na zemlju, kako odrasli mukarci tako i djeaci. Takvih skeleta ima etiri,
od kojih dva pripadaju djeacima. Djeca su plie ukopavana od odraslih. Svi
mrtvaci su sahranjeni glavom okrenutom zapadu, ruku na razliite naine pre
krtenih na grudima. Noge su sastavljene i opruene. Priloga nema, osim u jednom
djejem grobu, gdje je djeak imao u desnoj aci pet srebrnih pikola talijanskih
novia. (Izvjetaj u arhivu Zaviajnog muzeja u Visokom.)
29 U izvjetaju K. Patscha vidi poglavlje o historijatu iskopavanja i bilj. 8.
Posebno je vano napomenuti da iz Arnautovia potjeu svi predmeti koji su u
zbirci nosili oznaku 19.10. - Materijal iz Mogorjela iskopan je 1900-1903. g., a jedan
dio tih nalaza bio je zaveden u inventar antike zbirke u Zemaljskom muzeju.
Na drugoj skupini nalaza bila je oznaena godina 1900-1903. Materijal iz Arnauto
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
.
Naunice iz grobova ,
pronaene
za vrijeme iskopavanja 1909-H)1O. g.

Crte: J .
via
Aimov '
nije imao jedinstvenih oznaka : jedna grupa najljepih predmeta, uglavnom

prstenje i brokat, nosila je oznaku 1909; druga je imala oznaku 1910. i broj groba;
trea je bila oznaena velikim slovima A , E, e; etvrta nije imala nikakve oznake.
213
214
PAVAO ANELIC
Ka,rika je na dijelu uz jagodice ojaana omotanom hlig1ranskom icom.

(Inv. br. 582, GZM 1951, 244 , t. IV, 13.)
_ Par srebmih nau~n~ca sa kariicarma od neto masivnije ice. Donji
dio uJkraen je sa tri jednosta.vna kolj.e nca i nizovima jednostavnih aplici
ranih zrnaca (granulacilj'a). Promjer :kariica 2,7 om. (Inv. br. 583-4, GZM
1951, 244.)
_ Par velikih nau5nica - sbjepooni'arki od posrebrene \)ro:nce ije
karike nose po jednu oveu jagodu bilkoni.ne forme. Povrina jagode ulIua
ena je mot iv ima kruia i trokiUlta, izraenih u tehnid granulacije ~ fi<lig.l 'ana.
promjer karika 8 om, duina jagoda 3,7 cm. (Inv. br . 585, GZM 1951, 243,
t. I , 5.)
_ Par naunica u formi je'dnostavnih karika ad bron-zane i~e. Pro
mjer: 3 cm. Uz naunice stajala oZ'naka - grob 25 (1910). (Inrv. br. 41-9,
GZM 1951, 246 .)
_ Naunica od jednostavne bronane ice promjera 2,3 cm. Uz ovu
nau5nic u bila je aznalka: naeno, u grobu :u spolja. U ilstoj kutijici bilo je
i est novia talij-anlSl<i<h piccola, o kojima e se i posebno: gorvorih.
(Inv. br. 423, GZM 1951 , 246 , t. II, 9, 11, 12.)
- Dva ulomka. naunice od jednostavne bronane ice
Stajalo u zbirci pod ozna/kom 20. (lin v. br. 411.)
eno
pro~era
2,2 cm.
Dvije nau,nke od jednostavne bronane ice promjera 2,5 mn. Na

u muzejskoj zbirci bez ilka'kve oznake . (lnv. br. 413, GZM 1951, 246.)
- Par ve)i,kih bronanih naunica sa po tri lo.p taste jagodice sastav

ljene od dva dijela. Obru izme,u jagoda omotan je icom . Jedan primjerak
je bolje sauvan, a od dpu,gog je ostala samo jedna polomlljena jagoda na
dijelu obrua. Promjer 5 om. Stajalo u z.birci sa ozna:kom 22 (1910). (Inv .
br. 513.)
- Srebrna naunica sa kari.kom od tanke i<ce ovalnog presje.ka. Jedina
ja goda, sada vrlo oteena, bila je ukraena is'kiucanim krugov~ma i linijama.
Promjer 5,5 cm. Sta.jailo u zbirci bez oznake. (llnv. br. 509.)
- Srebrna jagoda sa naunice sasta'vljena od dv ije polu.)opte promjera
1,2 om. Naeno u zbirci bez o:znake. (Inov. br. 511.)
- Dvije fra'l?Jmentirane srebrne kari'ke od nauni.ca. Na jednoj se raspo
znaje trag od jagode koja je otpala . p.romjer oko 3,1 cm. Srt;ajalo u zbirci
bez oznake. (lnv. br . 512.)
Ostaci brokatne tkanine iz grobnice kralja Tvrtka, sretnim sluajem.
imaju i autentinu do!ku.mentacijiU o mjestu nalaiza. Naime, zajedno sa os<ta
c~a broka.t a , u muzejiS'koj zbirci. sauvana je i cedu,ljica sa OIVom biljekom :
u viso"kom 'kotaru u Arnautovii Selu u starom cr1kvi;u u sredini or:tara
pod vel ikim stekom u grobu okolo; mrta:lke k iste toje bio,pokriven ne'k a
kom boom kojaje ovonn zlatnom icom uok010 ti!kovana pase sarma ova
zlatna hca po zemJtii, prilijepljena na' la tof je se u zemlju pretvOlrijo".
Tekst je pisan nevjetom, jedva pi'smenom mkom. Us.poreujui ruJkopis sa
nekim potpisima ne1kadanjeg muzej>skog slill,itelja" MUistafe (Mujage) Sa
lihagia, moglo se UJstanoviti da je ovu biljeku napi's3lo upravo M. Sa!lihagi,
ovjek koji je neposredno i.2lvodio kopanje u Arnau:toviilma. (Inv . br. 608 .)
Analiza iski'danih krpica brokata pokazuje
sUjedee
monirve:
1. ,kompletan grb sa titom, velom, krunom i perjanicom; oteen je samo

gornji lijevi ugao tita, a u predjelu grede ti,t je bio prekknut;
I<RUNID BENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UM ILIMA
Ostaci brokatne tkanine sa izvezenim kraljevskim grbovima,

Foto: M.
naeni
Radovanovi
1909. g.
215
216
PAVAO ANELI
2. grb sa titom, kacigom, velam, polovinom krune i gornjim dijelom per

janice;
3. grb sa titom, kadgom, oteenim velom i dijelavuma kNlIle, te gornjim
dijelom perjanice;
4. grb u ,kojemu se raspoznaju konture tita i vela , te pojedini, dij'elovi
kacige i krune.
Na trideseta'k ostalih komadia raspoznaju se pojedini mOIti:vi ili pote.zi
ornamenta iz grba, ali se ni>su mogl.i uklo:piti u odreene cjeline. Jedino se
moe rei da veina ovih komadia potjee od grbova. U dvije kr'pice gdje
se raspoznaju kannure tita sa lji'ljanima brokatna ica je napravljena od
zlata crvenkaste boje koja podsjea na boju bakra. Tri komadia predstav
ljaju ornamena,t minija'tu,rnih zvjezdi<ca (rozeta, kolutia ?). Konano, ostade
aJmorfna gamilica zlatne brakatne ice, koja bi bila dovoljna za izradu pet
est kompl,etnih grbova.
Grbovi iz,vezeni u zlatnom brokatu predstavljaju sami za se veliku
vrijednost, pa ih je potrebna posebno opisa ti.
Grb se sastodi od ti:ta, kacige, vela , krune i perjanice. Radi orijentacide
o veli,ini navodim samo da duina grba od vrha tita do vrha perjan~ce
i'mosi 12 cm.
StH ima u osnovi trouglast oblik; meuhm, neto vea duina, te dje
lomino zaobljavanje svih lin,i ja i uglova demekle mi'jenlja njegov o.pi izgle.d.
Jednom koso postavljenom gJredom tit je podijeljen u dva palija; na svakom
od ovih polja nalaze se po tri ljiljana postavljena u jednom redu okoanito
na pravac pruanja grede. Stilizacija 1jiljana, posebno veza na peteljki, vidi
se na crteu. Na gredi (i to samo na jednom prurtijeliku) primjeuju se tragovi
nekih. linija koje ni'su bile izvedene zlatnom icom; vjerovatno je to bila
vitica, koja je inae pOiznata sa nek ih peata. Cijeli tit, kao i greda, o.brub
lj en j e tankom zla,tnom traikom i snano naget udesno (raunajui sa strane
nosioca).
Na gornji desni ugao :nagnutog tita postavljena je visoka kaciga
u oblilku zvona ; to je tzv. duboki ljem (helmus, gran:d heaume, eima, To.pf
heIm). Nedovo'ljno jasne linije (zbog oteenosti) predsta'vljajlu prorez za
gledanje i disanje. Minijatumi kri sa krakovima u obliku listia vjerovaItna
pokawje otvor za ui, (sluanje).
Sa vrha kacige gotovo do kraja tita pada veo, kOlji se pri kraju jae
na,b ire i zavrava u dva otra k'raJka podsjeajui na riblje peraje.
Kl'una je predistavljena :datnom tralkom iz .'koje izbija jedan itav
ljiljan (na sredini) i dvije polONi,ne (svaka na drugoj strani). Sti.lizacija
ljiljana se neto razlikuje od one na titu (vidi crte). Na slobod:n~m pro
s,torima izme:u ljiljana iz krune i.ibi.jaju elva manja tro:l:ista na, manjoj
peteljci.
Iznad Iknune prikazana je penjanica ,u vidu bogatog buketa cVIJeea.
Buket ima osnovni oblilk dvostruke pi.rami.de zaJtupljenih uglova; u njemu
se vidi petnaest oknuglih cvjetova sa okcima u sredini. Ispod svakog cvijeta
nazire ,s e po.sebna peteljlka - 'struJk, aoJi iz I:Yulketa, prema dolde, vi,ri samo
asam strwkova kOlji su povezani vezom od srebrne ice.
Zanimljive su boje grba, koje jedn.im dijelom znae novi doprinos
poznavanju kraljevskog grba Kotromania. Ve na prvi pagiled je vidlji,vo
da na grbu dominira zlatna boja: zlatni su svi obr.u.bi i ljiljani na tiltu,
zla,tna je itaNa kaciga i veo; svi dijelovi krune su taJkoer zlaJtni; CovjetONi
i peteljke b'Jketa - perjanice opet su zlatni. Od astalih boja sa sigurnou
je mogue ustanoviti sarma srebrnu bojlu veza kojom je poveean bu.ket per
janice. Ka'k va je bila osnovna boj-a podloge, zatim boja pOlprene grede
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
Cjelovit izgled grba I\:ralja Tvrtka I
Likovna rekonstrukcija prema tragovdma na sauvanoj tkanini
Crte: J.
Aimov:
217
218
PAVAO ANDELIC
(i vitice koja je moda bila izvezena na njoj) , zasada nije mo.gue ustanoviti .
Sadanje stanje po/kazuje relativno ujednaenu tamnosmeu bO'ju itave
podloge na kojoj je izvezen grb. Ipak se dobiva utisak da je baja grede
na titu bila intenzivnija (tamnija) od boje ostalog tita. Takav se utisak
dobiva i kada se grb posma,tra pod ultraljubiastim zrakama.
TiJpoJoilki , prema normama zapadnoevropske heraldike, na grb spada
meu tzv. potpune grbove jer ima sve bitne dijelave potpunog grba: tH,
kacigu, elenku, perjanicu. Pored toga, u grb je ukomponirana i kruna sa
velom.
U pogledu tehnike rada treba napom e nuti da je grb vezen lI!sukanom
zlatnom icom na, jaoj svilenoj (?) tkanini. Kako ostaci svilene tkanine
nigd'je ne prelaze preko rubo.va grba, moe se zakljuiti da su grbovi izraeni
pOlSebno, a zatim priivani na odgovaraju i komad odjee.
Na pitanje koji je dio kra1ljeV!skog omata bio ukraen ovim g.rbovima
moe se odgovoriti samo: jednam vjerojatnom hipotezom: po svoj prilioi,
grbovi su se nalazili na platu., i to uz njegove obrube od vrata do pojasa.
Na talkav zakljua.k upu.'ll'je otkoInost da plat po svome kroju moe vrlo
lijepo sllUiti i kao, pokriva mrtvalkog sanduka. Osim toga, na nekim prije
stalruim peatima bosanskih kraljeva upravo se na spomenutim mjestiJma
zapaaju neki slini ukrasi.
Od veliJke je vanosti utvrditi kojem je bosanskom kralju pripadao
oVaJj gcr-b. Hera;]dika analliza kJra,l jeV'skih 'peata po'ka2JUoje da su grb sa ovak
vim elementima imali saJmo iklrabjevi TV I1uko ,I i Dabia. Kalko se paluzdana zna
da je Da,bia umro u Sutjesci, to nema sLlJmnje da se ovje moe raditi samo
o grahu Tvrtka 1. 3 (1
U kraljevskoj grobnici ili u njezinoj blizini naen je i koma~i bro
katne trake (irita) sa par dugmeta (dimenzija 10-l2 cm).31
Uz jedan, vjerojatno enski, skelet blizu kraljevske grobnice nalo se
20 kvadratnih srehrnih plOli'ca sa i,s kucanim ukra's om od etiri kruia
SVI'stana u rOlzetu. 32
.
S ploicama je naena ijedona kdpa ija se dva kraja zavravaju u
form i stiliziranih ivotinjskih gla:va, a sredina je ukra.ena jednostavnim
kruiem. I ploice i kopa su i,zraene (ljd srebra, ali se pone-gdj e j o, mogu
nazrijeti tragovi pozlate. Vjerojatno se radi o dijademu (dimenzije: ploice
1,2X1,2).
U istom prostaru (,kra,lj evska grobnica i prastar uz njlU) nala se i
jedna zlatna ploica sa L9kucani1m ornamen tom u vidu rozete ad etiri izdu
ena lista. Moe se pretpostavljati da se i oova ploica prvotno nalazila u
skllopu nekog dijadema. 33
Nekoliko sitnih ulomaka stakla tankih zidova, ukraenih apliciranim
nitti'ma pla've bO'je, naeno je u jednom grobu sa june strane crkve (grab
b,. 17). Gotovo ne moe biti sumnje da staklo potjee od ae. 34
Komadi gajtana (trake) ispletenog od bronane ice,
sa alkicom na
jednom kraju, naen je 1910. g. u vanj's kom groblju (br. 17). To je isti gwb
u kojemu je naeno i staklo. Dimenzije trake su: duina 6,5 cm, irina
0,5 om. 3o
30 Ovaj tekst o nalazu brokata je, u stvari , neto dopunjen izvod iz moga
citiranog lanka objavljenog u GZM - Arheologija, 1962, 168-170. Osnovnu heral
diku analizu bosanskih vladarskih peata izvrio sam u knjizi Srednjovjekovni
peati iz Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1970, 95-100.
31 Inv. br. 608.
32 L r e m o n i k,
GZM, 1951, 252, t. III, sl. 5. Inv. br. 623.
33 Citirano djelo, sl. 15; inv . br. 622.
34 Citirano djelo, str. 248. Uza staklo bila je i biljeka 17 (1910) u vanj
skom groblju.
35 Na istom mjestu. Inv. br. 421.
219
Dijelovi (etiri kom.) konog pojasa, ukraeni bronanim ploicama na

kojitma Je iskucan motiv rozete, stajali su ti zbirci Zema1js-kog muzeja bez
ikakve oznalke, ali je vjerojatno da potjeu iz Arnautavia. Dimenzije : du
ina 2-6 cm, irina oko 1,5 om. 3 G
etiri bronana dugmeta loptastog oblika sa petljom stajala su u mu
zej-skoj zbirci. sa oznakom: spolja VI. Vjerojatno je da potjeu iz Arna.utovia
- Mila. Promjer dugmeta je alko l om. 37
e
Dijelovi dijadema,
naeni
u grobovima 1909-1910. g.
Crte: J.
36
GZM, 1951, 248; inv. br. 425.
3;
Inv. br. 427.
Aimo\' :
PAVAO ANDELIC
220
<2&"2
Srebrna puceta iz grobova,
naena
1909-1910. g.
Crte : J.
Aimovi
25 dugmeta od pozlaene bronce, loptastog obl i.ka sa petljom, proonjelfa

oko 0,7 om, nalo se u zbirci ZemafjS'ko.g muzeja sa ()Izna:kom. 3s
40 komada srebrnih dugmeta u oblilw polulopte sa petljiicom stajalo
je u muzejskoj zbirci sa oznakom E " (veli ina: promjer 1,3, visina 1,3 om. 39
56 srebrnih dUJgmeta, sast<wljenih od siJmetrinih polwlopti, sa petljama
za vezanje . Promjer dugmeta 0,9-1,1 om. Stajalo u z;birci bez ikakrve oznake. 40
Dijelovi tekstilne trake protkane zlatnom icom sa ukrasom u vidu
spirade. Na jednaim komadiu pri'v, reno j e ovee srebrno (?) dug'l1le, sastav
ljeno od dviju polulapti. Na jed.noj strani se nalazi p etlja, a na drugoj apli
38
39
0
GZM, 1951, 248; inv. br. 414.
GZM, 1951, 248, sl. 8; inv. br. 418 .
Inv. br. 507 .
221
kacija u obliku malo spljotenog dUg1meta (irina trake 1-1,2 cm, prom}er
dugmeta 1,3 cm). Stajalo u zbirci sa predmetima uz kaje se nalazila o>znalka
G . 1. 14. VIII. 1909.41
Naroitu vrijednost ima prstenje koje je naeno, bilo u kraljevoj grob
nici bilo na skeletirrna li neposrednoj blizini grobnice.
Jedan z,latni prsten masivnog izgleda ima obru ukrraen moti'Vom pla
stine pletenice i krunu ehpsaste osnove, formiranu ad 12 sbupia (tri. su
odlomljena) koji pridraivaju prozirni kamen (gorski kristal) poluovaine
forme . Stu.pii imaju snano proirene baze i sta;bla omotana i:colffi. Na
kameruu se razabiru sa;mo plit'kti ljebovi usmjereni prema tjemenu.. - Kako
ovaj prsten 0:ds1kae od ostalih po vrijednosti zlata, ma'Sivnosti i veliini
(promjer 2,5 cm, teine 13 gra;ma), mae se pOimi1ljati da je pripadao samom
kralju Tvrtlku,4 la
.,
~;;?~.~gjj
~
~
~>- .. .,~
Zlatni i
pozlaeni
prstenovi
C rt e: J.
Aimo Y '
Drug,i zlatni prsten, naen 'li istranoj sondi gdje se nalazila i kra
IjEW'ska grobni:c a, ohto j e pripadao nekoj eni, to se moe zaikl~uiti po
promjem obrula (1,8 cm). Tealk je svega 2,6'8 grama. Obru mu je spljoten
i snanije zadebljan li dijelu koji se fO'I1mira u .kJrunu elipsaste osnove.
Kamen i crvenkaste boje sasvim je utomuo u aicu krune. 42
Trei zlatni pnsten ima splijoten obru, sastavljen od f iligranskih ica,
na J1ubovima ojaan trak arm a lima koje s'u na nekolikoITI!je<sta meusobno
spojene. Razvijena kruna sastoji se od et i ri ake koje fOI1ffiiraju izduenu
rozetu. U aka;.rna su kamenii bijele (dva), crvene (jedan), i plave (jedan)
bOlj e. Promjer mu je 1,9 cm, a teina 2,9 grarma. I ovdje se radi o' enskom
prsten'u . .Mj;esto nallaza je Italkoer i'straena sonda u Ikoju tie ulaziJla i kra
lj evska grobnica. 43
41
41"
Inv. br. 508.
Stajalo u zbirci Zemaljskog muzeja sa oznakom G l, 14. VIII. 1909. GZM,
1951, 251; inv. br. 616.

42
43
Citirano djelo, 251; inv. br. 617 .

Citirano djelo, 251; inv. br. 618.
PAVAO
222
ANELIC
-ebvrti zlatni pr,sten, naen lU istom prostoru kao i prethodni , ima obru
od neto deblje zlatne ice, koja prema kruni postepeno zadeblja,v a , a zatim
cijepa i formira manji obru da bi prihvatila krunu u oh1iku limene aice .
U aiou je Ulloen o!krugli dragi kameni svi,jetlclplaNe boje. Sudei po
veliini (pramder 2 cm) , i ova,j prsten je pr,ipadao eni . Teina mru je
3,10 gra:ma. 44
Posebno je zaniml'jiJv relahvno masivan prsten od srebra sa spljO'tenim
obruem, ko:ji se iri u neto izduenu osmostranu plo:icu , na kojoj je u
negativu urezan grb. Radii se, dakle, o ti<pinom peatnom prstenru. Heua'1diki
simbol uokviren je trakom od niza tock ica , a u polju, osim grba, nalazi se
i pet peterol isnih rozeta - etiri u nizu sa lijeve, a jedna sa desne strane
grba. Sam grb sas{o'ji se od predstave tita, kacige sa platom i pe.rjanice
- ra,di se, dak'le, o tZlV . pobpunom grbu u heraldikom smislu. tit je tro
kiutaste fonrne, malo nag~t desno, a na njemu je centralno postavljen Ji.k
asmolisne, neto izdune rozete. Kaciga priJpa:da hpu v isokog lonca (Topf
heIm) sa snano ojaaniJm titnikom za prednj i dio vrata. Sa vrha kacige
pozad i se spUJta plat koji u nEikoli'ko nabora slobodno, lepra. Iz kacige
i1lbtja lik Vluka, od koga se vidi prednji dio trUipa .sa pJ1V im no:gama i glava
razjapljeni,h vilica. Dlaka na VUlkJU je izrazj,to nakostrijeena. Sudei po
promjeru (2,7 cm), prsten je pri-padao snanom muskarou . I-Zlrada je u za
natskom smisl'u vrlo dOlbra.~ ')
Ve je zapaeno da ovaj grb ima analog iju u grbu koji se raspo:znade
na stecku velikog bosans\kog kneza Radoja u seI u Zabr.u, kod Kreeva, na
podruju stare UJpe Lepe-nice. Ovaj grb na s teku je, dodue, neto redu
..
' '::'
' ~/~
Peatni
44
4,
prsten .iednog velikaa iz roda
Citirano djelo, 251; inv. br. 6'19.

Citirano djelo, 252; inv. br. 620.
Pribin,ia
223
ciran i druga,ije stilizi,ran: plat je zavi'jen i lepra navie, iZJmeru kacige

i heraIdikog s imbola nailazi se jastui , tit je i,s puten sasvim. I.p ClJk , zbog
upa:dne slinosti s imbola na ste'ku i prstenu gotovo ne moe biti sumnje
da se, u osnovi, radi o istom grbu . TaJkav zakljuak pobkrepljuje i osmokraka
rozeta, koja. je na prsten'l.l ukomponi.ra,na u heraldi'cku kompoziciju kao njez in
sastav'ni dio, dak je na stetku umetnuta u tekst natpils a i na slobodn1U pOivr
inu krova steoka. U gro'bu pod a.v:m stekom naen je i zlatni prsten - na
kOljem jc taJkoer urezan grb u slinoj stil izaciji kao i onaj na steaku.
Kako stetak iz Lepenice pr ipada Radoju Radosalilou iz veli'kake poro
dice Pribinita, koja je bila no!Silac nasljedne upanske asti, ne moe biti
sumnje da se ovdje radi o obiteljskom grbu Pribinita.
Genealo'gilja Prilbin i a moe se djelomino pratiJti kroz etiri generacije
u drugoj polovini XIV i prv im decenijama XV sto: ljea. Po imenu je poznato
svega sedam lanova ovoga ro,da. Svi su oni bili lanovi velikakog zbora,
odnosno dravnog vij ea i blisk i suradnici vladara. Tako su Pribinii zabi
ljeeni kao svjedoci na brojnim vladarslkiom poveljama Tvrtka I , Dabie,
Ostoje i Trtka II . Zna se pouZJdano da su upansku ast nosili BrajiJ<o i
Radoje , dok se za Radoja zna da je vrio i fu,n,kc<Lju velilkog kneza boosanskog. 4G
Koji je o'::l Pribinia pokopan u Milima , danas n ije mogue pouzdano
utvrd iti. Moe se jedino sasvim iskljuiti Radoje. Isto taiko se ne moe znati
zato je ovaj Pr ibi,nit pOlkopan u Milima kada se zna za o:biaj da se lanovi
velikakih rodova po pravil,u po'kopava'ju na obilteljsbm grobljima ili na
'>pleme.nitoj zemlji. Jedino bi se moglo pormioljati da je ovaj Pribini b~o
u neposrednoj slu bi kralja Tvrtka I i da mu je vazal-na 'v jera nalagaJa
(i.l i balr preporuiov al a) da legne svome gO's'pO'd i.nu kan nogu 47.
Izuzetnu vrijednost ima bronani (?) pr<sten jednostavnog obrua, koji
iza neznatnih ehpsoidnih proirenja prelaz i u estostranru ploicu 'na 'kojoj
je ugravirana o'krunjena glava. Na fizi'onomij i g:lave raspoznaje se izrazito
mesnata d()l!lja usna, ja,kli brkovi i brada te dugaka kosa, i ji pramenovi
padajiU sa obje strane lica sve do v isine usta. Na glav i je ljil'janova kruna
ta'nkoga d ija,dema. Promjer prstena, iji je obru danas prelomljen, iznosi
2,4 cm. Prsten je, prema saluvanoj oznaci, iskO'pan 1910. g. u gwbu br. 44,
za koji se, prema pronaenom planu, zna da se nalazio izvan crkve, negdje
uz njezin juni o:bo>ci. Pitanje atribuc ije ovoga prs tena jasno je samo
40 Cit. mjesto. O liku na steku velikog kneza Radoja u Zabru (Toplici),
kod Kiseljaka, vidi: P. A n d e I i t, Lepenica, arheoloka ispitivanja, u zborniku
Lepenica koje je izdalo Nauno drutvo Bosne i Hercegovine , Sarajevo, 1963,
str. 181-182. i sl. 11 i 12; M. V e g o, Zbornik srednjovjekovnih natpisa iz Bosne
i Hercegovine, IV, Sarajevo, 1970, str. 64-65, br. 251.
Prsten ispod s teka kneza Radoja iskopao je, u svoje vrijeme, visoki advokat
Vinko Mikolji, a dana s se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu (otkupljen od
obitelji Mikolji).
Genealogija poznatih lanova upanskog i velikakog roda Pribinia , prema
njihovu sudjelovanju u radu bosanskog dravnog vijeta i funkciji svjedoka na
poveljama, izgleda ovako:
Brajko Pribini: 1353, 1357 , 1366, 1373, 1380, 1392.
Vukota Pribini: 1367 , 1378, 1395.
Radosav Pribini: 1378, 1392, 1394.
Vukac Vukoti: 1419, 1426.
Radoje Radosali: 1392, 1395,. 1299 , 1404 , 1405, 1408.
Radi
Dragi
Radojevi:
Radievi:
1417, 1420.
1426.
(Vidi: P. A n ct e l i , Originalni dijelovi dviju bosanskih povelja u falzifikatima

Ivana Tomke Marnavia, GZM - Arheologija, 1971, 357.)
47 Po vremenu smrti (odmah poslije 1392. g.) i po frekvenciji sudjelovanja
u radu dravnog vijea - i to upravo u vrijeme Tvrtkovo - najvjerojatnije je
da se radi o upanu Brajku.
PAVAO ANELIC
224
~,I;::.
.
Peatni
prsten sa likom jednog bosanskog kralja

Crte: J .
Aimov '
donekle: u.p 'k:rune, kara~k;teri'stine crte lica, opi i21g1ed vladarskog !ilka
poznatog sa drugih spomenika i mjesto nalaza - u sreditu drave - omo
guuju da se na prstenu prepo21na lik nekCl'g bosanskog v.ladara. Blie opre
djeljivanje nije mo-gue jer je takav prsten mogao imati svaki od bosanskih
ktralj v a. Da,lju tekou precista'V'lja olkolnoS't da je pl1Sten naen u grohu
koji O'ito nije kraljevIski. K tome, opravdano bi bilo oekivati da prsten
jednog -kralja bu:de izraen o-d neke plemenite kovine. - Stoga treba po-mi
ljati da je avaj prsten poniO' u grob neki od povjerljivih kraljevih slub
niJka-diplomata kOlji je, nosei i pokazujui Dvaj prsten sa kraljevim liJkom,
dokazivao autentinast svoje punamoi u raznim poslanstlvirrna. 48
Meu gro'bne nalaze iz M'ila treba svakako SVI1sta,ti i ne'koH,ko prstenova,
uz koje je (u zbirci Zemaljsko.g muzeja u Sarajevu) stajala oznaka da su
naeni 1910. g. To su:
- Srebrni prsten s'pljotenog obrua sa pra'vol{JU\mo-m krunom koja
pridrava kameni od prozirne staklene paste. Promjer obrua 2,1 am.
(StalJclo u zbirci sa oznakom 1910,8a)
- Prsten od bronane ice koja se na diva kraja sLmetrino iri i spaja
u krunicu eJi.psa<ste fo'rme. Na krwnu je aplicilfan kaJmeni od plave paste sa
tri bijele taokice. Promjer: 2 cm. Naen 1910. u vanj-skom groblju br. 29.49
- Srebrni prsten sa tra.govima poz"late koji ima kupastu krunicu,
istaknutu na krabkom vratu. U kruni je kameni ud tamno:zelene paste, a
obru je uz krunu ureen snanim urezima. Naen 1910. II grobu br. 35
(promjer obrua 2 cm).c,o
- Bronani prsten sa obruo,m polwkrunog presjeka, koji se proiruje
u ploicu ija se prvobitna fo-rma vie ne moe odrediti. Na ploici se raspo
znaju i tragovi ad staklene paste. Promjer 2,3 om. Naen 19,10. u grobu
br. 22."1
Ovim nalazima treba prid'ruiti i grupu prstenja koje - u zbirci Ze
maljskog muzeja - nije imalo bliih ozna'ka, ali za kOlju postoji vjerojatnost
da potjee iz Mila. Takvi su:
- Bronani prsten uskog plosnatog o,brua koji je spolja ukraen kosim
plastii:n'im linijama. Kruna se sa'S.toji ud krune ploice sa kameniem od
plave stwklene pals,te 'u kojoj se razabire jedna ,bijela tokica . Promder 2 cm.
Brema biljeci, naeno u grobu 20.02
- Ulomak bronanog prstena koji se u predjelu' kr.une proirurje u
izdtuenu nareskan:u ploicu. Promjer 2 cm. Starjalo uz Cl'zna<ku br. 20. 53
48 1. (;remonik je
247-248). Ovo miljenje
Inv. br. 422.
'8' GZM, 1951, 244
<9 GZM, 1951, 247
50 GZM, 1951, 247
51 Inv. br. 514.
52 Inv. br. 410.
Of' Inv. br. 41'2.
mislila da i ovaj prsten potjee iz Mogorjela (GZM, 1951,

ispravio sam jo 1962. g. (GZM - Arheologija, 1962, 168).
inv. br. 581.
inv. br. 420.
inv. br. 424.
225
~,J
"
~
I .
/"00
~
.
' .<'
:
,
~,
_-M-i\*'JIl'-'
~
'
/1
' ,9:
~
,
9,
,'( - _of)
'I(i
Prstenje iz grobova u crkvi i u groblju van crkve

Crtei: J.
15 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
AimoV1'
PAVAO
226
ANELIC
Srebrn i prsten jednostavnog spljotenog obrua, proonjera 2,1 cm.

sa oznalkom br. 15. 54
- Masivan branani pn,ten sa ,klruno:m krunicom u vid'l.l ploe na kojoj
j e u,rezana estokraIka zvi,jezda okruena nizom to{lkica. Promjer 1,9 cm.
Vjerojatno se radi o peatnom pI1Stenu. Naeno u mli'zaj~koj zbirci sa ozna
kom E."G
- Srebrni prsten irokog obrua, ukraen dvostnulkoon filig.ranskom
icom po ruibovima i valovitom i<com po sredini. Kruna se sastoji od bijelog
poLU'dragog ka,mena uokvirenog la ticama evij eta. Pramjer obrua 2 cm, irina
abrua 0,9 cm. Naeno umu.zej's!koj zbirci sa o2Jnakom E. 06
Stilska svojstva grobnih nalaza umjetnikog karaktera mogu se samo
grubo naznaiti . Naunice sa jednom ili tri jagode, uikraene zlatarskim
tehnikama granulacije, filigrana, iS!kucavanja i prolamanja pripadaju
uroIkom krugu na'rodne umjetnosti, koja ima svoje korijene u antici i Bi-zantu,
ali koja je do punog procvata do'la u toV. dalmatinskohrvatSkoj kulturnoj
grupi. Krono:loki, ova grupa cvjeta u periodu od IX-Xl stoljea, ali se
njezine retardacije susreu i mnogo kasn1je, i to na vrlo irokom prostoru.
Pl'ste1l!je i brokat sa heralldilkim moti,vima bez sumnje pripadaju gotici, to
u naim prilikama znai - XIV i XV stoljeu, a toj epohi treba pripisati
i sam obiaj pojaane u:potrebe prstenj a u svakodnevnom ivotu.
U nekoliko grobova naeni su i novii, iskljuivo talijanski piccoli
XII-XIV stoljea. Kako izgleda, za vrijeme iskopaivanja 1'9 09-1910. novci
su naeni li etiri groba. TiJjekom revizionog is'ko:pavanja (1967. i 1977. g.)
nailo se na novce u jo dva groba.
U grobu kodi je Patsch oznaio sa Aus'Senfriedhoff unter A naen je
srebrni novi koji je u tak'v()lffi stanjiu da se saJmo mogaO' sVlrstati u talijanske
p iccole XII-XIV stoljea.'"
Na istom prO"Storu, ali vjerojatno li drugom grobu, naena su jo d'v a
novia. Na jednom od njih mOlgao se raspo-znati. natpis Tarvisi,wm i. pred
stava zvijezde. Mis li se da je kovan 1312-1318. g .:)s
Dva novia - talijanska pi'ccola naena su u muzejskoj< zbiJrci sa ozna
koon E. Jedan od njih mogao se odrediti kao novac lovanni- a Dandola,
mletaikog duda kO'ji je vladao 1280-1289.,,9
Cetiri novi.a talijafiska piccola stajala su u muzejskoj zbirci sa
oznakom Aussen C. Zbog oteeno'sti nije i,h bHo mogue poblie odrediti. GO
.Prilikom revizionog iskopavanja 1967. g., u prostoru istono od apside
vehke gotil.ke orlkve naena su etiri srebrna novia (talijanska piccola).
Novac je stajao u ruci nekog djea1ka ih djevojice oo 12-15 godina. Svi
novci su poneto udubljeni (ankasti) , a promjer im je 12-14 mm. Na av ersu
se razabire kri jednaJkih krakowa u krugu, a na jednom je itlj'iv i natpis
S. S. MARCVS. Na revefiSu su jedva iUji.va imena dudeva: Sebastian Liani
(1172-1178), Orio Mali'pieri (1178-!.l92) i Endco Dandolo (1192-1205. g.).6l
Za vrijeme iskopavanja 1978. g.nailo se na etiri itaiVa taliijanska
novia od jako patinLra.nog srebra i jedan u fra~mellJtima. Mjesto nalaza
je uz sjeverozapadni' 'kontrafor aps i.de romanike CI1kve. Sudei po veliini
-
Naen
GZM, 1951, 246; inv. br. 415.

GZM, 1951, 247; inv. br. 416.
56 GZM, 1951, 247; inv. br. 417.
57 GZM, 1951, 244. 1. remonik je mislila da i ovaj novac potjee sa Mogorjela.
58 Vidi bilj. 57.
59 GZM 1951, 247. lovi novii bili su pripisani Mogorjelu.
60 Vidi bilj. 59.
Bl Odreivanje ovih novia pomogla mi je kolegica Dobrila Popovi, stru
njak za numizmatiku u Narodnom muzeju u Beogradu. Na ovoj dragocjenoj usluzi
srdano se zahvaljujem. (N. P a p a d o p o l i, Le monete di Venezia, Venezia, 1893,
tome l, No. 7, 8, t. V; No. 3. T. V; No. 2. T. 2).
54
5,
KRUNIDBENA
GROBNA CRKVA BOSANSKIH V LADARA U MILlMA
227
nekoliko pr~mjeraka , njihovom anika'stom obJilku i vtd'ljLvom krLu u krugu,

i ovdje se radi o ven.ecijansko.m novcu. Bl~e odreivanje za sada n.i'je mogue
jer se zbog slabe ouvanosti nisu smjeli bolje oiJSti.ti.62
Godine 1977. u i skopu, uz j'Uini zid naosa, naao se i jedan neto
oteen srebrni nov6 tu.rske proveni'jencilje (promjera 15 mm). Ne moe se
znati da li je novac hio u grobu ili je slUiajno zagtlJbljen. 63
Grobnica kralja Tvrtka
IKotromania
Podatke o ~dentifikaciji i izglledu kiraljeve grobnice sacmjavaju: nalazi

opreme inalkita iz gfOlbni<:e, bilj.eka o ostadma brokata koju je zapisao
predradnik pri i'skopavanju izvrenom 1909. g. , i.zjav e oevidaca pnvog isko
pavanja, te rezultati revizionO'g il$opavanja ostaJtaJka grobnice iz 1977. gooine.
ldenti.:fikaci'ja grobnice, kao mjesta gd'j~ je sahranjen upravo kralj
'I'vrtko I, izvrena je na temelju heraldike anaJi,ze grbova na platu kojim
je bio prelkri!ven mrtvaki .sandulk sa s:keletom. O tOme se vie govori u
teksnu o nalazhma ~z glwbova , ali osnovni zaklljU'Cl1k se temel}j na cmJemcl
da su , uz skelet u grobu , naeni ostaci mrtvakog po!krova (,plata) sa iz.ve
zenim grbovima kralja Tvr1Jka I.
Tono mj,esto grabnice u crkvi naznaeno u Patschovom planu zasvje
doeno je bjlje~lkom Mu.stafe Salhhagia , te provjereno revizionim is kopa
vanjem. To je mjesto u zadnjem d ijelru cr'kven()lg kora postavl'j.eno sinneil:riCno
u odnosu na drugi i trei par p i!lastara. Radi se o naJroito poasnoG poziciji,
.koja jo uvije'k omogua,va nmmalnO' kori' tenje korom. - Korisno je zapaziti
da ovakav centralni poloaj Uikazuje na okolnost da je grobnica smjetena
na prostoru :koji je do toga vremena bio slobodan. To bi moglo znaiti da
je grobnica iZglraena ne dlUgo poshje pod.i zanja cnkive. Isto tako se moe
konstatirati da na ovome prostoru, kao nh u itavoj crkvi ni'kada ni'j e biQa
izgraena jo neka grobnica istoga ranga. Smjetaj vladarskih gwbo-va
na poasna mjesta 'll crkv(IJma, posebno u prostor izmeu crkvene lae i
ueg svetita (prezbi,terija), iroIko je rasprostranjen po iltavoj Evrop i. Naj
bli,a analogija se nalazi u g:wbnoj k(IJpeli' na BobovcuM
O konstrukciji grobnice, njezinom obliku i veliini pooaci, nis'l.l sasvim
jasni nih potpuni. Sjeanja sudioni'ka iskopavanJa govore samo (} jednom
zidanom grobu sa osam skeleta i, traJgovima bra/kata. Bilje.ka MUistafe Salih
agia govori o grobu sa mrtalkom kistom , pod vehkim steko:m , u sre
dini ortara . Plan iskopavanja Karla Pabscha precizna je oznaio grob
velil i ne 1,90 X 1,00 m, i uz njega odvaljenu plou 1,70 m d1uine i 0,60 m
kiJne. Reviziono iskopalVanje kons'tatiralo je tragov,e grobnice zidane u k're
nom malteru na povrini koja ruje mogla biti manja - ali ni mnogo vea
od pravokutnika 2 X 2,80. Pod gfOlbnice, koji! je leao na dubini od cca
1,50 m ispod donjeg crnvenog poda, bio je i:zgraen od sitnljih kamenih ploa
Uimoenih u kreni malter (neJka vnsta grubog estriha). Zi/dovi, prema ne
znatnim ostaci:ma koji su zateeni~ i:mali su debljinu do 30 cm. Ploa koju
je oznaio K. Paisch stajala je jo Uiviljak na svome mjestu, a O'Sim nje
bilo je, na mjestu ucrtane mke, jo desetak manjih ili vei,h ulomaka ka
menih ploa relativno glru.be obrade. J edna ploa je O'dUomak natprozorniika
romanike bifore. Ve6i broj filno obraenih fragmenata nadgrobne ploe i
s'teka naen je u iskQlPu iznad grobnilce i po itavom prostoru cI1kvenog
kora. Na jednom ulomkm crvenka's tog kamena pjeara vidi se u plitkom
re-ljenu iZlreZJbaren motiv perja(?) .
62 Novci iskopani 1967. i 1978. nalaze se u Zaviajnom muzeju u Visokom.
Ostali su u Zemaljskom muzeju u Sarajevu.
6~ Turska mangura 1223 (1818) g.
64 P.
A n e l i , Babovac i Kraljeva Sutjeska, 67.
15'
228
PAVAO ANELI
..
4. .
,.
Detalj sa revizionog iskopavanja

Podaci koji nam stoje na raspolaganju u pokuaju da doznamo bhi
lizgled grobnice, ine se u prvi mah kontradiiktorn i, iako se njihova auten
tinost ne moe dOIvesti u sumnju. Pabschovo iskopavanje zateklo je unu
tranjost grobnice netaknutu. O tome jasno go-vore saUivani nalazi, navod
M. Sa.lihagia da je mrtaka kista bila pfeikrivena . boom, sjeanja oce
viJdaca iskopavanja iz 1909 . godine i dr. Pri tome, tekst biiljeke M. Salih
agia govori o mrtakcxj kisti u grobu, to bi znailo da je u grobu, odnosno
u grobnici neto veih dimenz.ija, bi'o sl obodno post3iVlj.en mrtvaki sandulk)
koji je bio prekri'ven brokatnim platom. pjan K. Patscha kao da oznauje
upravo taj sanduk (veliline 1,90 X l m), jer je revizio.no ko-panje pokazalo
da se tragovi zida-ne gro.bnice raspoznaju na irem prostoru (od pri1blino
2,00 X 2,80 m). Kako je izgledao ovaj kraljev,s ki sarkofag, ka'ko ulaz, a kaiko
krov grobnice, - ne moe se rei. U nekim sjeanjiima oevidaca provlai
se sje anje na dV()lslivni krw, meu sau.vanim ploama L njihovim dijelo
vima najvie ih je samo lomljeno ili grubo obraeno, alL ima i frag1menata
sa izuzetno finom obradom i tragovima u.kraavanja u nil9kom reljefu . Tako
bi se, sa dunim oprezom, moglo zalk-Jjuiti da je cella grobnice imaJa klva
dra tnu osnov;u velii,ne 2,00 X 2,80 m i da je u njoj slobodno bLo posta-v ljen
sarikofag od (kaIrnenih?) ploa dimenzija 1,90 X 1,00 m.
GrobnDca je imala i svoj nadzemni dio. Fragmenti, naeni u starom
iskoipu po orkveno.m koru, ija vehina obLno nije prelazLla duljinu od
1i5-'ta,k centimetara, ukazuju na zanatski vrlo korektnu obradu. Na nekoliIko
ulomaka mogli su se zapaziti i profil.li rubova karakteriJstini.h za nadgrobne
ploe, i tragovi, uk-raoSa izv,edenm u tehnici pl:tkog re1jefa. Materijal ovih
ulomaJka je pjear i,li lapor (lffiu.lijiJka ili miljevina) Uizet i.z blie okoline.
Zanimljivo je da najvei broj ovih ulomaka Lma crvenka:stosme1u bojfU.
Mislilm da je ovalkav izbo,r o-bojenog ka'mena vren sa odreenim ciljem
da se ozna i kraljevska grobnica. Po nainu obrade i vrstama k3Jffiena koje
se raza.biru na ulomcima, izgleda da se radilo o vLe ploa . Kako su ove
ploe bLle u1komponirane u groibnicu, ne moe se znati. Pokuaj rekonstrukcije
prema poznatim analogijama otean je vjerojatnoom da se u nadzemnoj
konstrukcilji grobnice nalazio i jedan steak.
Pi,tanje !Steka na Tvrtkovom grohu breba neto detaldnLje razmo,triti;
ovo zbog toga to do sada niije bio poznat nijedan isluoaj !postavljanja steka
nad grobom vladara i to neposredni podaci nisu -s asv im odreeni. O stelru
229
nad Tvrbkovim grobom jasno govori citirana biljeka Mustafe Salihagia

()l ... u starom cr:kvilu iU sredi'ni artara pod velj,khm steJkcxm 'u grobu okolo
mrta6ke kiste to je bio pO'kriven nekakom baom ... ) . .Mora se pretpo
staviti da je Salihagi, kao dugogodinji, radnilk Zemalj:skog mu.zej,a u Sa
rajevu, vrlo dobro znao ta je to, steak. Staga, ako on kae da se radilo
o velikom steku, mora mu se vjerovati. 1st1na, 'iz ovoga turog opisa ne
moe se saznati n t blia veliina nih konkretan oblik ,steoka, ali, taj manjak
c:tjelomino dopunjavaiju rezultati revi'zionog iskC1pavanja. Naime, 1976. g.,
u'z sjeverni zid crkve naena je 'kamena gromada od istog, 'I'elativno sitno
zrnastog krenjaka . Gromada je b tlla gOltovo aiffiorfna sa jasnim tJragovima
obijanja i obucanda. Tek naikon potpunog iel1lja j otikopavanja mogle
su se ustanoviti i fino obraene plohe, a zatim raspo<znati i osnovne kon
tme jednog stecka-s!ljemenjaka , monolitnog sa podnojem. Ne'k oliko od
lomaika steka naeno je i lU 'predjel~u c~kivenog 'kora , oko ;:'azvaloene
grobni.ce. Eventualnu pamisao da je IprLmarni poloaj ovoga steka bio negdje
i'zvan crkve otklanja sasvim jasna Ikonstatacija da se ovaj nalazio u unu
tranjosti graevine, jer a'tmosferilije ni,s u uope Ibille nagrizle niti patini,rale
obraene plohe. Dananji iZgIled glavne gromade i odbijenih fragmenata
ne daje nikakve i,nd'icije o postojanju nekog natpisa , simbola iJjI ukrasa.
Ostaje sama domiljanje da 'je tesko zamisliti [kraljevski. 's.pomenik bez iikaJkvog
znaJka raspoznavanja. Pretpostavka je da su, moda, upravo natpLs, grb ili
ukras bi'li razlog da se kopai blaga ovako barbarski i uporno okome
na jedan steak rka:kvih po Bosn i! ima na desetine hiljada . - Radi potpunosti
napominjemo da je obrada ravnih ploha na steim izvanredno fina (daleko
iznad. prosjeka) , ali. da se jo uvijek nazwu tragov,i nazubljenog klesarSIkog
ekia bez poli,ture. Kako je :steaJk bio ,u,komponLran u 'konstrukcijru grob
nice, u Ikojoj je bilo i standardnih ploa, ostat e nepoznato .
Sruena konstrukcija kraljevske grobnice
o skulpturaJl'nim elementima grobnice praktino je ve sve reeno.

Ostaje samo da se podsjeti na standardn'u profilaCiju nadgrobnih ploa, ostatke
figuralnog ukrasa u plitkom reljefu na nekolilko ulomaka nadgrobnih ploa
i na stea,k kao osnovnu dominantu 1tave grobne IkonstruJkcioje. UkTase, te
finu obradu nadgrobnih ploa i steka mogao .je izraditi samo posebno vjet
i ko,]ovan :klesar.
230
PAVAO
ANELIC
Materijal od Ikojega je grobnica bila izgraena talkoer je 'Ve naznaen.

To je: lomlj.eni kamen (lapDr-pjear, poneki 'krenjak iz rjenog nanosa,
sedra) u zLdu sa kJrenim marterom, lomljene mi g.rubD Dbraene ploe od
laJpara u podzemnoj konstrukciji, crvenkastosmei pjear u f ino Dbraenim
nadgrobnim ploama, te i!sti, svjetlosivi i sitnozrnasti krenjak li steku.
Lapor i pjear 'potjeu ilz blie okoline Mila-ArnautDvia, dok je krenjak
morao biti dovezen iz velhke udaljenosti.
BrDj skeleta u grobnici danas vie nije mOIgue sasvim tono, ustanovi..ti .
Iz opisa MUlstafe SaJihagia proi-zlazi da je -mrta'ka 'bsta imala jasne tra
gove -p latnenog po'k,rDva (bae) i da je do toga iskopavanja (1909. g.) ostala
netaknuta. Ne moe se ni zami:sliti da bi u istom .s andu,ku bilo sahranjeno
vie poko'jnika s obzirom da se raJdi. o kraljevskDm grobu i, da naknadni
UkDpi ni,su vreni. Stoga je maJ10 iznenaujua infDl'macija, koju je 195,1. g.
Irma remDnik dobila od n,kih sudionika iskopavanja, da je u grDbnici
naeno sasv~m precizno osam 's keleta. Taj broj irtdi'cira i grupa naikita
(,uglavnom 'p rstenja) kDja Ise, bez bli~h oznaka, uvala u Zemaljskom murzeju
pod ozna'kDm G-1-14-VII-09. Ka-ko je Muzej u to doba vodio arheDloka
ils'kopavanja samo 'U ArnautDviima - Milima, i kako !susvi ovi predanti
naeni istoga dana i na istome mjestu, to je opravdano za'kl'juiti dClJ nalaz
i 'potie otuda. S d,ruge strane, jedina arheoloka sonda, koja je mogla dati'
Dvaiko bDgat nalaiz, jest neka skupna grOJbn ica, i to najrmanje sa sedam ili
osam skeleta. Na taj nain je bar donekle prDvjereno i kazi,v anje oevidaca
i sud iD,nika prvog i-skDPaJvanja.
Ouvanost skeleta u grobnici, ,kao i u ostalom grobljiU bila je neobino
loa. Patseh je 13. septembra 1909. godi-ne, dakle na'kon to je biJa DtJkopana
i -grobnica , j'zvijestio da .je Dd mnDtva otkDpanih -skeleta u cjelini bio sa'UJvan
samo jedan. Prihkom reviizionog i,skop,wanja nailazilo se na brDjne ikosti.,
ali preteno u manjim fragmentima.
O identifiikaciji -skeleta, odnDsno ukoipa, u apsolutnOlm smislu, moe se
govo-riti samo kada je u pi,tanju sahrana u mr.tvakOlm sanduku (sarkofaJgu).
Tijekom ilZlaganja iznijeli srnO. razlDge zbog IkDjih sma1iramo da se radi, upravo.
o grDhukraljCli Tvrtka IKotromania (1353-1.377. g. 'Vlada kao. bam, a Old'
1377-1390. g. kao (kralj). Zanilmlji-vo je da su se li revizionom iskopavanju
mogl i prepoznati dijelDvi. Tvrlkovog skeleta - po zelenkastoj boji Jw.ju je
na njima ostavio okrs~d 'sa bro.ka:tnDg plata kojim je lijes bLD prekriven. Nepotpuna identifiJkaci'ja jo j,ednDg .pokojntkaJ mDe se hz-vriti. i prema
pr-stenu sa grbom vlastele Pribinia. ,Po spDI'u, to je 'mukarac, a ako bi se
traio Tvr~ko,v najvjerniji sluga iz toga roda, Dnda Ibi to 'Svak3Jko bio
upan BTajko. Ali, to je samo konjektura. Od ostalih po:kDjntka, sudei pre-ma
promjerima prstenja, etvDrica 'su bila mu-karci, a bar tri su bile ene.
Ovdje se sada nameu i tri IDgika 'p itanja: 'kako. je tekao. redoslijed'
ukQpavanja, u kakvom su melliSobnom poloaju sahranji,vani. i ika,kvi 6f\l
i.vDtni odnosi -uvjetovali ova-kvo 'pokDpavanje? Ve smo naglasili da ne bi'
trebalo sumnja ti u prvenstvo /Ukopa samoga kralj a Tvntka. Isto. taiko. j e jasno
dal kasniji UJkapi. nisu povrijediJli -k,raljevs:'ki sarkDfag, to fbi indiciralo. da su
,kaJsnija ukDpavanja bila predviena ve u samoj kons.tl!1ukciji grobnice. Tako,
to s e tie redos1ijeda, moe se govDriti :s amo D prvenstvu Tvrtkove sahrane,
dalk se 'za ostale ukope mDe samo openito rei da su Dbavljeni - razumije
ISe sukcesivno - pasUje njega . MedlliSobni POIDalj skeleta u grobnici nije
se Imogaa utvrditi neposrednim zapaanjem , ali se mora pretpostavih da su
svi ostali ukopi - osim TVJ',CkovDg - oba-vlj,eni u slobodni prostor grobnice
koji je mogao biti irok do 1,80 m. O ivotnom odnosu kDji je dDZlvolja'VaD,
a moda i zahtijevao\ zajedniko sahranji.van<je, :moe se sa:mo nagaati.
VjerDjatno je to bLla enidbena veza, te odnDs roditelja i djece. Zbog pri
231
Slustva jednoga mukog lana vJasteoskog roda PribLn~a moda bi trebalo

pomilj ati i na specifine odnose srednjovje1lwvnog vazaliteta.
Nalazi ostataJka ma teriJjailne kulture 'll! grobnici nisu naroito brojni, ah
SlU dragocjeni . To osu 'u' prvom 'redu ,krp~ce brokatnog platna sa predstavama
kraljevskog grba, koje su pri'p adale mr1Nakoon pokirovu - platu. Ne moe
se znati da li je u kraljevskom sarkofagu bilo jo !kakvih osta<taka materi
jalne kulture, ali talkvu mogunost ne treba iskljuLti. Posebno je mog,ue
da je zlatni prsten sa prozirnim 'kalITlenom naen uTvrtkovom sa,pkofagu,
Jer 'Svojom 'ffias~vnou od'skae od ostalog prstenja. U svemu je u grobnici
naeno: etiori zlatna pmtena, jedan srebrni i jedan bronani sa tra.gO'Vima
pozlate; dva posljednja su peatni prstenovi. Ositm toga , u grobnici se naao
UiSki dijadem sa 20 rpozlaenhh ploica, zatim posebno - jedna zlatna ploica
i dio brokatne tra/ke sa paro:rn srehrenih dug meta. O svakom od ovih nalaza
govori se posebno, Odreeni huklmz dasno odvaja ovu skupinu nalaza od'
priloga u drugim !?}robav~ma,
Usporeujui ovu vi,soku grobnicu sa kraljevrSkim grobnicama iz sre
dine XV sto,ljea na Bobovou, zarpaamo znatne podwdarnosti aji. i - razlike.
Podudarnost je 'u smjetaju grobnice u crlk'vama, i to na prosto,ru pred oJta
rmn, zatim u konstrukcijama koje kombini,raju z~ove sa !krenim malte,rom
i kamene ploe , te u standardnom oblikovanju nadrgrobnih ploa . Razli.ke su:
na Bo,b o,v0u su rake predviene samo za jedan wkO<p, ima i posebna kostur
ni'ca, ali - to je glavno - u korustrulkciji grobnica nema steaka.
Korisno je ovom pri:lilk()1m podsjetiti i na ostala mjesta gdje su se poko
pavaJi bosanski vladar i .iz kue Kotromania , P.rema navodima ljetopisaca,
ban Stjepan II (umro 135!3. g.) pokopan j.e takoer !u ovoj crkvi (u M i,lima
A!rnautoviima), ali to nije arheoloskiJm rpu.tem provjereno. 60 Kralj Stjepan
Dabia, prema autenti:nim vijestima iz Du'brovnika, umro je II Swtjesci
1395. g.6 ~, ali ni n1egov grob nije arheoloki iJdentificiran. Na Bobo,vcu su
sasv~m pouzdano, na temelju heraldike analilze reljefa na grobnim ploama,
identi.ficirani. grobovi Tvrtika II Tvrtkovia (t 1443 . g.) ~ Stjepana Tomaa
(t 1461. g,)Ui Za Stjepana Tcmaevia zna <se da je pogwbljen u Jajc'u (1463. g.),
ali njegov grob nhje pronaen,6 s
grobu bana Stjepana
IIKotromania
Mavro Orbini i vei broj franjevaikih ljetopisa suglasno kazuju Ikako

je ban Stjepan II podIgao cr!kvu sv. NiJkole II IMHiJma i ,kako je, prema vla
stitoj elji, u njoj bio i pokopan .6o Ovi navodi naratbvnih po,vijesnih vrela
zaslwuju sva,ku ;panju, bwdui, da se radi o mjestu gdje se nalazio najui
politiki, kulturni, crkveni, pa i :kultni centar drave, OsiJm toga, poznato je
da je za vlade ovoga bana o,rganizaciono sreen m:ilsi.onarski rad fran1evaca
u Bosni i da je uz banovo velilko zalaganje osnovana i bosa,nska franjevaka
po,krajina, koja je imala sjedite wpravo u Milima. Ove okolnosti, uz po,znati'
ob i a'j da sektitori, cr:kvenih OIbjekata redovno rpO!kop<l!vaju II svojim zadu
binama, ,u velikoj mjeri potkreplj'uju navode kroniara. - Konana p.rovjera
ovih podata'ka, na alost, nije i!zvrena. O iskopavanjima K . Patscha 1909
1910. nema nilkak,ve dokumentacije, a revi,ziona istrai,vanda 1976-78. g.
takoer nilS'u pr1.1i.la nita odreen i je u tame pravcu.. Ostaje nalm jedi,no
Vidi posebno poglavlje u ovoj studiji.
N, J o r g a, Notes et extraits pour servir il I'histoire des Croisades II,
Paris, 1899, 58, bilj. 2.
67 P.
A n e l i , citirano djelo, 88-89.
68 Za skelet koji je svojedobno otkopao iro Truhelka na lokalitetu Kraljev
grob, kod Jajca, i koji se danas uva u Franjevakom samostanu u Jajcu nema
pouzdanih dokaza da je pripadao kralju Stjepanu Tomaeviu.
69 Vidi poglavlje o historijatu gotike crkve.
65
G6
PAVAO ANELI
232
pretpostav,kada Ije fino obukana grobnica, iji su ostaci konstatirani desno

od 'crkvenog po,rtala (neposredno do zazildanog ulaza u sta,riju crikvu), bi~a
i zadnj.e poivali.te bana Stjepana . .Ra21lllmije se, nije isk.ljueno da je taj
grob leao na nekom drugom mjestu u crk-vi, a 'da pri,li;kom arheolokih
iJskopavanja nije mogao biti i:denti,ficiran.
Historijat starije crkve
Problem datira,nja starije crkve nametnuo se ve pri otkrivanju nje

zinih mevina 1909. g . Relahvna kronologija, koja je (proistekla iz same
arheoloke stratigrafi'je, ukazivala je na jedan stariji period srednjega vide1ka.
Ovo zbog toga to je ve na prvi mah b iJa jasno Ida je i na.vija - veliika
crkva bila pod i'g nutau srednjem vijeku. Iz oskUldne dokumentacije o is'k o
pavanj.u vid i se da je iSltra,iva K. PaVsch, a kasnije i ti'ro Tnllhelka, ovu
stariju crkvu datirao u vrijeme Kulina bana. TaJkvo datiranje, kako izgleda,
nije se oslanjalo na stilska svojsbva graevine i,Ji na neki- drugi a rheo,lo'k i
indikator, nego na asociJjacij~u koju je 'pobuivao natpis na kamenoj ploi sa
cr1kve bana Kulina pronaen desetak godina ranije u selu Biskupiima, svega
neka dva kilometra daleIko od Arnautovia. Patsch je, naime, mi-slio da je
ploa sa natpilsom prvotno stajala na ovoj crkvi i da je sticajem nepoznatih
okolnosti u kasnija vremena preneena u. Bi,skupie. U tom pravcu Patsch
je namjeravao da iskopavanjem na mjesnu nalaza ploe provjeri postojanje
neke crkve; negativan rezultat, po njegovom miljenju, dolkazao bi, da je
natpis uistinu nekalda stajao u Arnautovi.uma 7o Ne zna !.Se da li je Patsch
ovu svoju namjeru i oSl tvario, ali je oito da ta'kav postupak ne bi mogao
osiglUra,ti pouzdan dokaz. Neovi,s no o tome, 1963. g. izvreno j.e manje son
dano j,skopavaJ!'ljeu blizini mjesta ~dje je naena KuJlimova ploa. Iskorpa
vanjem se nailo na srednjo,vjeko,vne grobove i na sasvim sitne u,l'omke
kamene plastiJke, to. predstavlja indici<j za blizinu c!1kvenih . ruevina 71
Na:ime, grobovi olko srednjov.jekovnih crkava predsta'V1ljaju pratvilo, a i ka
menaplastika najee se nalazila u crkvenim objekhma. Stoga je i u veBkoj
mjeri potencirana vjerojatnost da je Kulinova crkJva o kojoj go-vori natpis
stajala u neposrednoj blizini nalazita natpisne ploe - da'kle u Bi\skup~ima,
na lijevoj obali Bo:s ne, a ne u Milima - ArnautoviiJma, na desnoj straJ!'li
rijeke. Prema tome , ni sadraj natp1sa nema neposredne vrijednosti za dati!
ranje (starije) crikve u IArnautovitiJma.
Neto bhu datadju crkve ,kao da omQ.guava j,edan pisani povijesni
izvor. Naime, u poznatoj povelji hrvatskougarskog !kralja Bele rv o posje
d ilma bosamIke biskupije iz 1244. ,g odine spominje ,s e i posjed in MeI apud
eclesiam Cosme et Damiani" (u Mel'u Ikod crkve Kuzme i Dam,j ana ). Ovdje,
u prvom redu, pada u oi ,slinost naziva mjesta MeI sa imenom Mi,le. Vie
kratno prepisivan'je hrvatsko-sI1pskih 1mena koje su vrili pisari talijanske
i maarske nacionalnosti unijelo. je u tekst povelje brojne pogreke, prema
kojima se zamjena Mile sa MeI moe smatrati minimalnom. Gledano po
redoslij.edu nabrajanja, Mel- Mtle dolaze pr'irodno u teritorijalnopolitikoj
jedinici koja lei izmeu Vogoe (V i!dogoe) i Lave, a to je predio Bosna
u naj!Uem smislu rijei, . Vano je ukazati na jo- jednu o>kolnos1: ukoliko se
ne bi U!Svojila ovakva lakac'ija mjesta MeI, proi/zlazilo bi da bos~nska bisku
p i'ja nije imala nikaJkvih posjeda u /Samom ,sreditu drave; to bi, opet, bilo
teko razumjeh, jer su srva ova imanja steena donacijama viladara koji su
bitno utjeca.li i na sam osnutak b'['skupije. Kranski sveci KU.zJm3.J i Daanjan ,
kojima je bila posveena crkva, poznati su kao lijenici (vrai), a i.zvOlru ive
Vidi poglavlje o historijatu istraivanja u ovoj studiji.
Manje probno iskopavanje organizirao je Zaviajni muzej Visoko uz sudje
lovanje arheologa Lj. Tomii i P. Anelia.
10
11
233
vode u ArnautO'vi,ima pripisivail a su se 'i odreena ljekovi,ta svojstva. S obzi

rom na ovakvu situaci.j,u, mi'ljenlja smo da ru-evine starije crkve u Arnauto
viima prLpadaju cpkvi sv. Kueme i Damjana iz XIII !Stoljea.
Tekst ci,t ira'ne !povelje dovvolj ava da se da tiranje j o malo suzi. Naime,
cnkva koja ve 1244. godine slulL svojoj namj,eni morala je biti podignuta
ranije. To ranije doba taikoer je neodreen pojam, ali kada se zna (prema
tekstu iste povelje) da je taj posjed i crkvu ve ban Ninoslav, vjerojatno
'u obhku pisane darovnice, bio priznao kaD (stari,) posjed bosanske bLsku;pije,
onda je jasno da se radiilo o duljem vremen!Skom roku. KaJko se najranida
darovni,ca, odnosno primarni akt o sticanjIU posjeda, uO'pe ne spominje, to
bi moglo znaiti da je zaboravLjen i'li da je zhog nekiJh drugih razloga postao
suvian. I do zaborava i do suvinosti moglo je doi samo dugim vremenskim
trajanjem. U kon'kretnom sluaju, ni itavo jedno stoljee ne bi bio suvie
d'ug perilod. To znai da se samo podi,zanje cr~ve u Mill ima moglo oba'viti
jo oko polovine XII stoljea. Ra~llJmije se, ova Ikon:junlktura samo djelo
mino doprinos i boljoj kronolokoj orijentaciji, u avom problemu.
Stilska svojistva crkvenog planapredsta'vljaju, takoer , samo grubu
orijentaciju u pokuajiUdatiranja. Period XII-XIII !Stoljea slabo je istra~en
na itavom junOlSloven,skom podfluju, a bli'ih analogiJjauope nema. Longi
tUJdinalna grraevina sa polukrunom apsidO'm pred:stalv1ja formu !koja se
protee od 'kasne antike do najnovijih vremena,. Kronoloka vrijednost o,ve
forme nij e bitno poboljana ni konstatacijom da je polukrug doao do svog
na1jjaeg izraaj,a i do pune primjene u epohiJ romanike. Neto veu vrijed
nost imaju brojni i neobino snani kontrafori, koji tako izrazi,t o ka,rakteri
zi,raju Q.vu crikvu. Dje:lounine anal'ogije lU planu crkava u Lisiii'ima i u
Kosovu, kod Knina - nisu ni same preciznije datirane. Ipalk , u'Za sve rezerve,
ini nam Ise da emo b'iti na}bli'e i'stini; ako :svflstamo nau graevi.nu u
peri'od rane romaniike, to u naim prilikama ukazuje na XII stoljee.
Datiranje po nOlvcu naenom u crkvi predstavlja samo terminom ante
quem - Mo lU Iko'nlkJretnom sJluajlu 'znai da !Se u crikvi sarura.njhvalo ve u
XIII stoljeu, a da je cnkva sagraena ranije. Novac XII stoljea takoer
ima, vrijednost kao kronolO'ki oslonac, al'i sa oglradom da> on nije naen u
cnkvi, nego u grobljiU van crkve.
Historijat
gotikih
crkava i
franjevakog
samostana
Svi povjesniari. kOlji SlU se do sada bavilIh ovim pitanjem slau se u

m illjenj.u da je crkva sv. Nikole u Mi1ima podignuta: u vrijeme osnivanja
franjeva'lkog samostana i da ju je gradio ban Stjepan Iloiko 1340. g. Razu
mije se, ova godina vai za podilZanje starije gotike crkJvi.ce. Odgovarajui
izvori su uglavnom kro.nike kasni.jeg postanika, ali budui da se meusobno
slau i ne pro'tuslove dilrektnim ili !kasnijim svjedoanstv~ma, nema rarzloga
u nj jh sUlffinjati. Pri tome, neke kroniJke (i dnugi ~zvorl) gOiVore jedino o
samostanu, druge samo o cflkvi, ali njihova istovremena izgradnja, izgleda
najvjeroja,tnijom. Meu takve kroniJke spadaj'U: LjetopiJs fra Nilkole Lava
nina, Kroni,ka Lli spomen wega sveta vikov PaJvla RitJtera VitezoiVi: a, tzv.
Vinjaliev rukopis, poznato dGelo M. Orbinija Kra,1 jev:stvo Slavena i dr n
StilS'ka svojstva crkve ne proti.ve se takvom datiranju.
Kroz slijedei<h nekoliko stoljea cMva' i samostan spominj u se d()'sta

rijetko, ali jo ,uvidek dovoljno da bi se mogla pratiti nj iho,va kontinuirana
funlkcija. Kratalk 'pregled Uh izvora izgledao bi ovako:
"T.
S m i i k l a s,
Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Sla
voniae, vol. IV, Zagreb, 1906, 239.
234
PAVAO ANELIC
God. 1367. Dubrovani alju dar u suknu za franjevce sv. Ni,kOlle u

Bosni..'3
Pod 1369. godinoon u franjevackom Martirologiju zabiljeena je smrt
blaenog Ivana iz Aragonije - lU salmostanu de Milesevo in BOISna.74
God. 1377. Dubrovani'n Andrija Gunduli oporuno osta'V1ja samo,stanu
sv. Ni:kole II Miilima pet liba'ra srebra.'"
1379. g. u DU!brovni'kiu je odobreno da se i'2Jveze ulje za franjevce u
Bosni. 76
Izmeu 13~0. i 1390. g. sasta'vljeno je nekoliko pDpisa franjevakih samo
stana u Bosni. U svim se spooninje i samOiStan sv. Ni'kale. H
1387. g. jedan Dubrovanin ostavbja poklon cr1kvi sv. Ni'kole u Miilima. 78
God. 1397. Radia Mankovi, du:brovaki trgovac, oporukom ostavlja sv.
Nukoli 10 perpera i jednog konja. 79
Iste godine domai visotki trgovac Milo Radomiri osta,vlja. oporuno
crkvi sv. N:tkole u Bosni u Milima 150 perpera 80
Sto perpera ostavio je dubrovaki vlastelin i trgovac Marin Buni
" maloj brai yi,karije lU samostanu Mile u Basni - 1407. g. Ovdje je iz,riito
odreeno da se novac mora u.potrijebih II zgraIdu spaIVaonice (dormentoriD).81
Kron i ari priaju kaIka su o.ko 1450. g, domai patareni razorili., odnosno
zwpahli, samOIStan i pobil'i sve fratre koji su se tu zatekli.. Iz kazivanja kll'o
nilara ne mo.e se zaJkljuiti da li je tom priHkom naIStradala i crkva. Ovi
navodi kroniara ne mogu se za sada provjeriti, d hrektnim povjesnim izvo
rima 82
Za istu godinu (1450) vezani su i na,v odi kroniara kako je neki "poboni
ovjek M ithovil Ostodi sag,raci'io frani-evc ima samostan blieu Vi;sOlkoga po
sveen sv . Nikoli. 83 U kroni,kama je, dalje, zabiljeeno da se nedaleko od
ovoga Ostoji'e'Va - samostana vhde ruevine dru:goga sarnos'tana koji su
~ri'vovjerni paltareni, poolije muenja fratara, razori,li. Da je u ovo doba
moglo doi dD popravka samostana (a moda i crkve?) ih do gradnje jo
jedne redovnike kue (moda u Pod'Visokom ?) , potvruj,u noviji podaci Du
brovakog arhiva iz koj ih se vj,d h da j e Mihovil (Millj) Ostoj ih hi:sto.rijs!ka
linost, i to bogat trgovac lU Po:dvi'Sokom 84 Zbog toga i rujegovo sudjelovaJJ.je
u g.r ad nj i ili opravci salmo.stana postaje sasvim mogue, a s obzirom na kazi~
vanja kroniara, i - vjerojatna.
God. 1462. ilZvori spominju franjevca Petra iz M ila .SG
Pod 1464. go:dinom neke kron~ke navode ne sa'svim ['azuml'ji'vu viljest
kaJko franjevci ogrardile mana'sti-r i cnkvu sv. NiJkole u Visokom u vrijeme
73 K a v a e v i - K a j i
Desanka, Gradska naselja srednjavjekavne basan
ske drave, Sarajeva, 1978, 284, bilj. 9.
74 Martyralagium francisca num, Rama, 1938, str. 389.
75 D.
K a v a e v i - K a j i , citirana djela, 284, bilj. 9.
76 Histarijski arhiv Dubravnik, Libri refarmatianum, IV, 199.
77 J.
J e I e n i , Prablem dalaska franjevaca u Basnu i asnutka bosanske
vikarije, Knjinica Nave revije, Makarska, 1926, br. 2-4.
76 D.
K a v a e v i - K a j i , Naselja ..., 284, bilj. 10.
76 U istam djelu, 284, bilj. 9.
80 U istam djelu, 36, bilj. 31.
81 U istam djelu, 276, 82, 28:5, 1-1.
62 J.
J e I e n i , Kraljevska Visoka i samastan sv. Nikale, Sarajevo, 1006,
str. 5:1, 43-44.
63 U istam djelu, str. 51.
64 Mi1j Ostaj i je, prema dubrovakim knjigama, samo u vremenu ad 1430-
1439. g. padigaa u Dubravniku kredite ad 1558 dukata i IM perpera (D. K o v a
e v i - K o j i , Naselja ..., 175).
s, J. J e I e n i , Kultura i basa nski franjevci, I, 100; L. W a d i n g, Annales
Minarum (nava izdanje) pad g. 1462, XIII, 289.
235
kralja Ma-thiaesa. Koliko go,d opravka poslije okupacionih nejpri,liika

izgleda l cg ina , toliko j e teko objasni ti ingerencij u kralja Matijaa (Kor
vina?) II Vi,sokom 1464. g.BG
Popisi franjevaki,h samostana i,z 1493. i 1506. spOtmi.nju franjevak!u
kustodiju sv . Nikole u Milima. ~'
Go,dine 1521 - opet 'prema kwnilkam a - 11urci su razva,Jil'i samostan,
koji je prije toga bi,o neto proiren s8
1539. g. mletaoki'po:slanik na putu za Carigrad - Katarin Zeno - umro
je u Visokom i sahranjen je u crk-v'i sv. Nilkole 8D
Izvjetaj biskupa Bahevia iz 1600. g. kae: Crkva , z'vana krajjeva
kapela je ,lijepa, ali' ne naroito velika, a sa'mostan je od starosti rlLewan,
ali ga Turci ne daju opra.viti . Sakrilstti'ja je dobro snabdjevena. sa mnogim
ka!leLma i pa',r amen;tama . Balievi dalje kae da je V iisO!ko njegov zaviaj
(patr i'a ) no
God. 1623. dobili su vi,soki franjevci Old pape dozvo.!u da u crkvi mogu
imati povlaeni oltar 'S'V. Kr ia .9l
God. 1640. Pavao Rovi,njan in, vizita tor franjevac,ke provi.ncije, posjetio
je i samostan sv. N i:kole, ali o graevi'nama ne govoril nita posebno. Njego!V
i,zvjetaj ima nekih nejasnoa geografskog karaJktera, to bi govo:rmo da je
pi,san po sjeanju 02
God. 1661. visoki ,s amostan, kao i druga tri, plaa tro kove parnice
protbv vladi,ke MaTdari,ja 03
Iste godine spom inje se visoki salmostan u jednom suHanovom piJsmu
kojim 's e za.branjluje pregledanje samostana od strane dravni,h slubenika. 94
Crkva u Milima (Vi'sokom) pOtpravljana je 1611. g. novcem pozajmlje
nim od nekog bankovnog drutva u ,sarajevu i od dubrovakih trgova{: a"
te milo-sEnjom pri'kuplljenom u Poljskoj. Svotu od 100 dukata dao je poljski
kralj Ivan.g :;
Crkva je oteena vjerojatno i za vrij<eme 'kandij's kog rata, kada s,u
franjevci mO'rali bjeati u Slavonliju , a u samo!stanu ostao samo gvardijan
(1662. g.).9(;
God. 1681. pri.kUJpljani 's u po Slavoniji lmiloda r iJ za popra,vlk'l.l samostana
u Visokom i 'u nekim 'drug~m Imjeshma. 9 '
J. K u j u n d i , Dobri pastir, XIX-XX , Sarajevo, 1970, 179.
U zapisniku kapitula Franjevakog reda u Firenci 1493. g. spominje se i
kustos kustodije sv. Nikole u Milima (S. Nicolai Mili). On je u svojoj kustodiji
i komesar bosanskog vikara (D. M a n d i , Acta franciscana Hercegovinae, Mostar,
86
87
1934, 7).
U popisu kustodija bosanske vikarije iz 1506, meu njih sedam, na prvo

mjesto dolazi kustodija sv. Nikole uMilima.
Drugi jedan popis, otprilike iz istoga vremena, meu samostanima ue Bosne,
navodi i samostan sv. Nikole u Visokom (D. M a n d i , citirano djelo, 10).
88 J.
J e l e n i , Kultura i bosanski franjevci, I, Sara jevo, 1912, str. 56-58.
89 J.
K u j u n d i , Dobri pastir, god. XIX-XX, Sarajevo, 1970, 179.
90 U izvjetaju se izriito navodi samostan sa crkvom sv. Nikole (K. H o r
v a t, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, 1909, 71).
91 Kod J.
K u j u n d i a, bez citiranja izvora (Dobri pastir, XIX-XX, Sa
rajevo, 1970, str. 180). Iste godine izvjestioci rimske kongregacije za propagandu
vjere Pavle Papi i fra Jure iz Neretve spominju blizu Visokog groblje na kojemu
je izgraen i samostan u kojem su nevjerni patareni pobili 30 brae. (U istom
lanku J . K u j u n d i a, str. 176.)
92 Starine JAZU, Zagreb, 1890, 25.
93 J.
J e l e n i , Kraljevsko Visoko i samostan sv. Nikole, str. 93.
94 U istom djelu, str. 75.
95 U istom djelu, str. 78-79.
96 U istom djelu, str. 76, 83.
97 U istom djelu, str. 78.
PAVAO ANELIC
236
1688. g. ;samQstanske zgrade su izgorjele, a iiranjevci otili u Gradiku,

u Slavoniji. Opet je ostao saano ~vard tlja.n o H
1697. neki boga,tuiI1 " L ~povi zapal io je samostan i crkvu, a zvono
za!kOopao pod crkvenim pragom. Prije toga , on je biOo dao zajam za popra.va,k
crkve i sa,mostana.99
Kao to se mOoglo zapaziti u i,z loenoj do'kumen tacijii, u millSko.-vilso!k:om
samostanu bilo je i sjedite po:.sebnog regionalnOog dis tdkta u wpravnoj sbrwk
turi franjevake ,pokradine; to je tzv. bosan s ka franjevaka kustodija, koja
j e obuhvaa<la sve samOIStane Go r nj e ili "prave" Bosne - Su tj e;sku, Fojni:cu,
Kreevo, Lavu, Olovo, te neke dr.uge.
Iz vijesti o osnivanju, a odonek'l e i po samom Lmenu , vidL se da je u
Milima biJo i sjedite glavnog starjEl ~ ne franjevaca u Bosni, bar u vrij;e me
viik arije. Direktno svjedoanstvo da se sjedLte franjevakog vtikara nahzilo
u Milima , predstavlja oporuka Dubrovanina Marina Bunia i'Z 1407. god.,
kojom se ostavlja 100 perpera. Maloj bra.i vika;rije u samostanu l i Milima "loo
Kada je i zato dolo do proirenja, odnosno izgradnje velike gotike
orkve, teko je rei. Kao 10giK':an odgovor na drugopi.tanje namee se izgrad
nja monumentalne !kraljevske grobnice 'u starijo j maloj Crik/vi, ime je prostor
za p otrebe javnog kulta, pa i za pobrebe .redovnicke zajednice, bio. osjetno
smanjen. Stoga ~ pod.izanje veliJke crkve jO' l i vrijeme kra<lja Tvrtka I ili
neposredno poslije njegove SJmrti, ilzgleda vjerojatno. Lpa'k, s obzirom na
analogiju sa Bobovcom, ne treba iskljuiti ni neko kasnije vrijeme, moda
upravo pedesete godine, kada je aktivnost napo.dizanj:u crkava u Bosni
pokazi,vala naroi t iln tenzirtet i kada, 'kroni,ke sp()minj u graevinske radove
veeg obima.
Problem ubikacije mjesta Mile u pisanim vrelima
i historiografiji
Sve do najnovijih 'vremena , ubukacija naselja i lOikaliteta Mile bila j e
u historiogra.f iji sporna, Bi borje rei sas vim n e poznata . T31ko se u 'kombi....
nacijama povj esni.ara pOlja vIj uj u: predio Mile kod Kaknj a , lokalitet istoga
Lmena - kod Jajca, Md odra - :kod dana,njeg Ki,seljaka, selo MiJloevac
kod Modrie, okoli~a Kljua i nek a druga mjesta . Osnovnu :tekou, koja se
stvoril!a promjenom i,mena naselja , potencirala je okolnost, to s e, ve od
poetka XVI! stoljea, sticajem prilik a, ime Mile ;kontaminiralo sa nazivom
Mi,Jeevo ili Miloevo . Zajedniku kar31ktertishku s vih ovih po;kuaja pred
stavlja oslanjanje na tOlpo'nrunastDku ; za ope h1storijske okwire nije bilo
dovoljno sluha , a za arheo,l oku 'dO'l\1umentaciju nije se znalo ili se o njoj
nije vodilo do'voljlno rauna. Tek 1970, odnosno 1973 . g. ,u jednoj studi!ji J.
Kujundia i u mo'joj knjizi. o Bobovcu izv rena je konana ubikacija i
iden ti:hkacij a mjesta Mile 10 1 Radi potpunosti ove 'zaokJruene stud Uje preu!Zi
mamo jedan dio odgovara'jue dokiurmentacije iz knj ige Bobovac i Kraljeva
Sutjeska .
Re levan tn i pisani historijski izvori, izloeni kronoloki, ilzgledaj u ovako:
Izmeu 1326 . i 1329. godine ban Stjepan I! Kotroman i i njegov b r at
knez Vladi,slav, n aikon oiiranog stanka - dravnog sabora, dali osu 'll fewd
knezu Vukosav'u Hrva.tilniu upe Banicu i Vrbanjru u Donjim Krajevima.
98
istom djelu, str. 83.
U istom djelu, str. 83-84.

100 Vidi bilj. 81.
10l J. K u j u n d i , Crkva sv. Nikole u Visokom, a s opi s Dobri pastir, XIX
XX, Sarajevo, 1970, str. 171-184 ; P. A n e l i , Bobovac i Kraljeva Sutjeska,
226-230.
99
237
Povelja je napisana na Mihma (a siju knjigu pi,s a 'Priboje dija'k veliko

slavnoga g,dna bana Stjepana na Milih )lo2
Na Mi-lima su 1354. godine ban Tvrtko i njegova mati posebno.m pove
ljom potvrdi<li knezu Vlatku Vuko'slaviu sve posjede koje je drao za vrijeme
bana Stjepana. Povelja je izd an a kda bi stan8Jk na Milih vse zemle Bosne
i Dolnih kraj i Zago,rja i H1ms:ke zemle 103
U .mjesecu maju 1446. godine vrile su se pripreme zakruni.sanje kralja
Tomaa i kraljice Katarine. U napucima du,bf01va>ke v lade svojim poslani
cima 'kod bosanskog kralja od 31. .maja 1446. govori se o krunidbi koja b i
se trebala o,baoV it i .3, M ile. Na alost, nema vijesti da li je ta krunidba
uvstinu i obavljena , ali nema razloga ni sumnjati tU to . Za nas je vano da
se krunisanje trebalo obaviti. u Milima, to svakako ukazuje na ustaljeni
obia j ili sl. lO~
Vel iku, zapravo odluujuu, vanost za ubikadju Mila imaju izvori koji
se odnose na povijest f'ranjevaca u Bo.sni. K,ratka regesta o vih izvora nave
dena su u ,poglavlju o hilstorijatu gotiikih crikava i franjevakih samostana,
U tome poglavlju nalazi se i netkoliko suvremenih dubrovakih i'zvora. 10G
Posebnu vr ijednost ima nekoliko podataka u rulkopi'snoj 'kronici fra
nj evca J os ipa Jako i a, pis3!noj u XVIII stoljeu. Ovaj kroniar, na vodei
popilse franjevakih samostana XIV i XV stoljea prema ljetopisima franje
vakog reda Wadingu j, Rueberu, ,daje i svoje topografs,ke opservacije. U izvo
dima to izgleda ovako: na str. 36, citirajui Ruebera, dola.zi pod rednim
brojem 1. Custodia S. Nicolai de ,Milo. U Idrugom popi/su, koji je dat po
Wadingu, ima podatak: in Ousto,dia Bosnae .
13. S. NicolaUJS
Mileseuo, alijalS Milo nunc Viso:ki (U kustocliji Bosn i .
. 13. Sv. Ni~kola
Mileevo , drugaije zvani Milo , sada Vi'so'kil). U ovoj ,kronici jo jedan popis
spominje samostan u M~lima, odnosno u V isokom (in Custodia S . NicolaI
de Milo id est de ViSOlki ).l OG
U mog.unos E smo da navedemo i jedan turski iz,vor koji. doprinosi
rjeenju problema ubilkacij e Mi la. U porodinom arhivu obiteld i' Radimejlia
iz Visokog, koji je ra,ni je pri,padao rodu Vilajetovia, a ijlil p Oitomci i, danas
~ve u selu Arnau,to'vi,ima, na,lazi se i jedno, rjeenje visokog kadije Seida
Sulejmana od 4. juna 1720. godine . U tom !1jeenju se govori o poklonu koti i
ini Muhamed, sin Mustafa-bae, u ,mahali Mile, ,koja :pripada, visokoj nahiji.
U nekoliko drugih dokumenata iz istog arh~va vj/di se ~dentifikacija Mila
-Arna uto,vii. 107
Kad se ocijene ovi historij'ski' i'zvori, mo,e se odmah rei da aurten
ti:nost povelj a iz 1326-1329. i 13054. godine uope ne dolazi ru p itanje. Nema
razJloga sU'mnjati ni u vjerodostojnost najs tarijih po.pisa bosanskih franje
valki-h ISamostana i dokumenata ,koji spominJu franjevca Petra Lz Mila.
Navodi Orbin i<ja i' Ik'roniara o samostanu Sv. N~kole i grobu bana Stjepana
u Mi'leevu ('u Bosni) oito stoje u meusobnoj vezi; lili su lk ron hl<e preru,z imale
podatak od Orbinija, ili su se koriistile jednim zajednikim izvorom, kodi
je danas izgubljen. Moda je u pitanju tada jo iva UlSl11ena tradicija , a
moda i neki autentini pisani dokrumenti'. Uzet \Sam za se, ovaj po,datak
l02 L. T h a II 6 c z y, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittel
alter, Milnchen und Leipzig, 1914, 8. - O ispravci datiranja povelje, vidi S. i r
k o v i a Istorija Bosne, 359.
10:1 T h a II 6 cz y,
citirano djelo, str. 23.
104 M.
D i n i , Dravni sabor srednjovekovne Bosne, Beograd, 1955, str. 77-78.
105 Tekst oznaen biljekama 72-94.
lOG Ova rukopisna kronika se uva u franjevakom samostanu u Visokom.
Na nju mi je skrenuo panju pok. prof. dr Rastislav Drlji.
l07 Regesta ovih isprava nalaze se i u arhivu Zaviajnog muzeja u Visokom.
238
PAVAO
ANELIC
ne bi b i~o mo:gue ni potpuno dolkazati, ni sasvim zanemariti; u sklopu drugih

vijesti on j1pak moe pokazati svoJu pravu vrijednost. sv ruk ak o treba imati
:u vidu mogunost da je Orbini o;vaj podatak dobio od bosanskih franjevaca.
Sto se tie Ikroniara J alkoi'a, treba razlilkova til dvi'je stvari: osnov ni podaci
preuzeU iz Wadinga i Hiuebera, autenitini .su j er ise Imogu provj eri ti kri
tiakim izdanjima 'samih izvorniika. Topo!raiski komentari, naroito navoende
raznih imena - 'Milo - Miloevo - Visoki za i!sto mjesto gdje se nalazi
samostan Sv. Nikole, ljetopisac donosi iz vlastitog znanja jer je mogao i
lino poznavati neke od franJevaca koji su nekada ivijel~ u samostanu Sv.
!Ni'kole u V i,sdkom i svaka,ko znali i stara imena svoga sam()lstana i mjesta
gdje se on nala,zio.
Ako se kratko analizi'raju podaci navedene grae, onda se Imoe re i
ovo : u pi'sani!ITl vrelima javljaju se razna Lmena - Mile, SIV. Nikola, Visoko,
M ileevo za jedno te isto mjesto. U srednjem vijeku zna se samo za
imena Mil e i' sv. N~kola. U XVI i XVII stoljeu ime MBe ostaje rezervirano
za uu loka,lnu upotrebu, dok 's e pro foro externo sve ee upobrebljava
V i.soko (lU ijoj is e bli.zini Mile i nalaze). Krajem XVI stoljea u literaturi
se pojavljuje i fo.rma Mileevo, ikoJa, lmedJutim, niJkada nije bila prihvaena
na samom terenu. Pojavu Dive fonme po svoj prihci treba obj a.nj ava!1;i l ite
rarnim utjecajima srbijanskog Milleeva. Priblino od Isredilne XVIII s<tolijea ,
po prezimenu t:wrskihspahi'ja Arnauta, Arnautli'ja, Arnawtovia sve
vie prevladava novo ime (Arna'utovii), da bi se staro ime (Mill e) u narodu
sasvim zabora.vilo.
KULTURNOHISTORIJSKI ZNAtAJ MJESTA MILA

Krunidheno mjesto bosanskih kraljeva
'Simul tano dj elovanje ve formiranog poli tikog i 'kultnog centra ulVje
tovalo je .da :se MHe izaberu i za ,kruniJdbeno mjesto ,kraljeva. IMora se
pri'znati da 'su se za ovaka,v izbor, .gotovo idealno stEildi i geografski, i
hi.stori]'skL, i 'k ul turni, j, ,politiki luvj-eti.
Problem 'wbikacioje mjesta gdje su se ,krunisa:li b osanski kra1.jevi. ve
odavna se raspravlja u jugoslavenS1koj historiografiji. Pri tome se uvi'jek
posebno tretira pitanje mjesta .gdje je oknunjen prvi ,kralj (T'vrtko I). Jo od
vremena Mavre Orbinij:a, tj. od poetka XVIiI stoljea, govori s e o Mi,leevu
kao mjestu kirun isanja 'k,rallja Tvrtka. InterpretaciJje povjesniara veiJm
diljelom bile su usmjerene prema Mileevu u PolLmlju, koje je jo od XIII sto
ljea bilo poznato po svome manastiI1u, a od XV stoljea pro0ulo se po kultu
sv. Save Nemanjia i po intenzivnoj Ikulturnoj djelaltnosti. Titu'la srp.sikog,
odnosno rakog kralja , na rkojoj je posebno inzi!sti-rao Tvruko I, logino je
potkreplj ivala ovalkvo ub~ci'ranje. Pri tome, historiari se nisu obazirali na
nejasnoe koje proizlaze iz samog Orbinijevog tekista. Naime, u Orbinijevoj
'knjizi naziv Mileevo se spominje lsvega dva puta. U jednom s'lua ,}u se
M21riito govor~ o Mileev.u u Bosni, kao mjestu gdje je ban Stjepan II fra
njevcima podigao crkvu ,sv. Nikole i gdje se dao pokopati l OS U drugom slu
aju, Mileevo je, bez poblie oznake \kraja, spomenuto kao mjesto gdje je
okrunjen kralj Tvrtko; u tekstu je jo dodato da je Tvr tka okrunio starje
ina manastira (coenobiarcha .mona.sterii).109 Kada b~ se izoli,rano interpre
tirao sam tekst Orbin ijeve knjige, Imoralo bi se zakljuiti da se u oba sluaja
radi o i!$tome mjestu (Mileevu). A Ikako je saJmo jedno od njih samim tek,s tom
108 lVI a v r o
O r b i n, Kraljevstvo Slovena, Beograd, 1953 (prijevod Zdravka
Sundrica uz komentare S. irkovia i dr.), str. 147.
109 U istom djelu, 15l.
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA
239
poblie loc i'rano u Bosni, to bi se jedna lokacija morala odnositi na oba

Imj esta. Mi danas ne znamo odaJkle su kroniari (pa i Orbini) saznali za
mje-sto Tvrtkovog kru-ni1sanja: da li je Ito b io neki suvremeni i autentini
dokllJmenat ili usmena tra.dicija. Ne zna.mo ni to da l i je njima ubilkacija
Mileeva bila jasnija nego nama danas. Ni analiza ostalih detalja ne unosi
vie jasnoe: pod nazivom coenobiarcha monasterii mogao se razurrnijevati i
igllJman mileevsko.g manasti.ra u Rakoj, ali i starjeina bosanske franjevaake
k1U'stodije, i Sa!ll1ostana u Mihma, ili vikar 1iranjevaoke pok.rajine, ija su
sjedita bilaUJpravo u Milima, koje se ,ka!Snije kontaminiraIo sa MiJeevom.
Meutim, to se tie Tvrtkovog lkirunisanja u Rakoj, o tome postoje i
drugi. izvori. U Tvrtkovoj povelji iz 1378. izri i to se lkae: idoh v srbs'kujlU
zemlju i tamo . . .. vjenan ~bih- bogom darovan im mi' vjencem na kra
ljevstvo pre-roditelja mojih . U interpretaciji ov ih rijei moglo bi se pomiljati
i na samo pfOlgla.enje za kralja, s obzi,rom na pralktine tekoe Tvrtlkove,
da u tek osvojenim .krajevima pr ireuje takvo slavlje ikao to je krunidba.
Ipak, s obzirom na rijei vjenan bih , ne bi se smj.elo sumnjati u Tvr1kovo
krun isanje u srpskoj zemlji. A kad ve znamo o kojem se podrUJU srpske
zemlje radi, onda se i Mileevo namee Ikao jedno od prio.ritetnih mjesta
na kojima se to Ikrunisanje moglo; praktino obaviti.
Dl'ugo je pitanje, da li je l1vrtko i u Bosni obavio in krunisanja, iJi

barem odrao neke sveanosti povodom progJaenja za ~rauja srps.k og i bo
sanskog. U historiografiji i ovo pitanje postavlj<eno je ve odavno. Pol i t1ki
i uope drutveni postulat bez sUlffinje ~e 'Postojao, a U afirmativnolffi sluaju,
Mile bi imale apsolutnu prednost nad svim ostaHm mjestima. Stanje izvora,
na alost, ne moe takV1u mogunost ni iskljUJiti ni sasvim odbaciti.
Problem ubikacije mjesta gdje su se krunisali ostali bosanski kraljevi
samo je malo jasnij i. Prije svega treba naglas iti da nema .po.d ataka., nitL je
itko od povjesniara tvrdio da su se krunidbe ostalih bosanskih ,kraljeva
ikada obavlJale u Rakoj. Dalj e, 'kada su sve pralktine okolnosti S'vedene
na praVlu Bosnu, odnosno na Kraljevu zemlju, onda Visoko sa sv ojom
naj-uom olkolinom ~ma nesUJmnjivo najveu prednost. Naj ozbiJljniJj i !takmaci
za takve sveanosti bili bi Babovac i SllJtjeska, ali njihova strateka lokacija
i konfi.gura,cija terena nisu ni pra1ktino omoguavale prihvaanje veih
narodnih skupova. Konano , jedan au,tentian ,pisani podataik, gOlvorei o
namjeravanoj krunidbi ikralja Stjepana Tomaa , izr1ito kae da bi se ta
krunidba trebala obaviti u Milima. Smisao nekih drugih izvora takoer loci.r a
krunidbene ceremonije u Vi:soko ili u njegovu bUzJU okolicu.
Ovakvo stanje izvora ipalk :dozvoLjava da se UJpravo Mile oznae kao
mjesto gdje se po !pravi.Lu obaV1ljala krunidba bosanskih ,kraljeva. Atributi,
ve afi,rmiranOlg centra, kao to su: grobovi vladara, U!Staljeno mjesto zboro
vanja :dravnih sabora i znaajno V1jsl'Sko sjed1te, uz idealan geografek i
poloaj i u irem i u uem emi'slu, ovakav su i'libor i praktino uvjetovali. 1lO
Radi potpunosti treba napomenuti, kako veina po.vjesn i<:ara misli da
Je zadnji bosanski kralj Stjepan Tomaevi bio okrunjenu Ja;jcu, i to krunom
koju mu je Iposlao papa. Mi smatramo da vijesti o mjestu krunidbe nisu
sasvim izriLte i jasne, ali sa takvom mogiunou treba ra-unati, s obzirom
na tadanju polititku situacijU.
110 U prilog Mila kao krunidbenog mjesta mogli bi se navesti i argumenti
kontinuiteta. Naime, i samo ustoliavanje bosanskih banova moralo je imati ka
rakter sveanosti, a identifikacija mjesta gdje su se te sveanosti mogle i praktino
odravati, opet se svode na Visoko, odnosno Mile.
PAVAO ANDELrC
240
Zborno mjesto dravnih sabora

MLle su jedino mjesto kaje ,povijesni .i;wori oznauju kao ui lokalitet
na 'kome se odravao bosanski dravni sabor - stanaik. Prvi takav izvor
je tekst 'Paveije bana Tvrtka iz 1354. koji glasi k'da bi na Milih stanak
vse zemlje Bosne i Zagorja i HUJmske zemlje lll Drugi dire/ktni podata'k je
gotovo !Stoljee kasnij'i, a odnoo1 se na vijest du,brovakih po,slani'ka u Bosni,
koji izvjetavaju svoju 'V.ladu da bi se krW1id!ba Stjepana Tomaa -trebala
obaviti na Milimay2 Kako se krW1idba redovno obavljala na saborima,
i ;kako iz drugih izvora znamo da se tada pripremao 1 dra,vni sabor, logino
je zaktljuivati da ISU Mi.le ve ustaLjeno mjesto dravnih stanaka. U takvoj
situaciji postaje vjerojatno da je i stanaJk i.z 1326-9, na kojemu tie zbor
velikaa donio odlu:ku, a ban Stjepan i2ldao sveanu povelju, od,ran u Mi.
limaY3 - J edan saJbor - s tanaJk u Bosni odran j e izmeu 17. juna i 3. jlUla
1432. g ... Iz teksta jednoga pisma dubrovake vlade svome poslanilku 'li Bosni
kae se da kralj nije mogao potvrditi mira i~mell! Radoslava iPavlovi.a i
Dubr(wn~ka zbog sabora ili stanka u Bosni (conci1io in Bosna O'Ver stanath).1l4
Kako u dubrovakim izvo.rima Bosna redovi10 oznauje Visoko i.li njego'Vu
naj uu Oikalinu, to ne bi trebalo sUlmnjati da je i ovaj stanak odran upravo
uMilima.
Za ostale sabore Ik()jih je ee bivalo, nema direktnih podataik a, ali je
logino zakljuivati da su i oni , barem po pravilu, odravan i u Visokom,
odnosno u Milima. U izvorima teko je razlikavati. ope sabore od zborova
velikaa.
to se tie okupljanja dravnog vijea, odnosno zbora bosans'kih vel
moa , treba imati na umu, da su se ovi skupovi, ?Jbog ogranienog broja
sudioni>ka, mogli sastajati i u drugim mjesthmall:; IpCllk paljLvija analiza
dokumena,ta bi ,pokazala da su se i oni najee o.dravali u Visokom ili 1JJ
nj egovoj naj1bliaj okolini.
'Grobovi vladara
Staro i veliko groblje u Milima predstavlja, barem li lokalnim okvirima,
i samo za se centar poomrtnog !kuHa. Orabavi bana Stjepana II i !kralja
Tvrtka I potencirali su znaiaj' toga centra u vel~ko:j mjeri. Tvrtkov grob,
uz ostalo, dao j e i specifi.an naziv za OV7U crkvu (Ikraljeva krupela). Po tome
je jasno kako su vladarski grobov i bHno doprinijeli i 'samom znaCllju i ugledu
crkve i samoga mjesta.
Sjedite vjerskih institucija
Kroz duga sto.ljea MHe 'su bili naju.i centar vjepskog i.vota u Bosni.
Iako ne znamo u detaljima stvarne odnose izmeu vjer:skih ust anova koje
su gotovo istO'V.remeno liunkcionirale 'll' meusobno bhskLm Motrima, Bisku
piima i Milima, ve 'sam biskUJpij'skiposjed oznauje i vaan vjerski centar.
Stvarni. znaaj Mila Ikao vjerskog centra po.jaava se osni,vanjem prvog fra
nj;evalkogsamostana u Bosni i organizacijom franjevake pokrajine (vikarije)
oko 1340. g .l H; Treba se samo podsjetiti da je ta .pokrajina. povremeno 000
a II 6 c z y, Studien, 23.
D i n i , Dravni sabor, 79.
113
a 116 c z y, citirano djelo, 8.
114
D i n i , citirano djelo, 42-43.
liS
A n e l i , Baranes regni i dravno VIjeCe srednjovjekovne Bosne
(Prilozi, asopis Istorijskog instituta, Sarajevo, 1975/ 76, br. 11-12, str. 29).
IlO Odgovara j ua
dokumentacija navedena je u poglavljima o historijatu
crkava.
III
112
T h
M.
T h
M.
P.
241
hvaala i najvei dio Balrkana, pa i dijelo.ve Slavonije, Uga'rske i Erdelja.

I sjedite privremene visoke biskupije u. XV stoljeu moralo je biti upravo
uM ilima.
Ova funkcija Mila kao vjeI'Skog centra ostvaruje se :praktino za sve
vri:jeme ivota franjevakog samostana, ali se znaaj toga centra u XVI i
XVII stoljeu pOJStepeno ibi tno smanjuje.
uvanja
Mjesto
javnih isprava
(locus credibilis)
,P oznato je da su u ,s rednjovjekovnoj Bosni i franjevaki samostani ,
kao i kue krstjana bosanSlke cr~ve , vrili ulogu uvara javnih isprava,
to znai da su bili povjerljiva mjesta (loca credi:bi,lia). Za samostan u
Visokom, tj. u Milima, za to postaj i i ,kon:kretna a'rhivSika potvrda.
U spisima je ostalo zabiljeeno, kako se u Dubrovniku 1550. g. vod ila
rasprava oko autentinosti jedne navodne povelje bosa'ruskog kra.Jja Stjepana
Tomaa. VlaGnici povelje bila su dvo'jica seljaka sa otaka Mljeta. U postupku
je ispitano mnogo svjedoka, meu njima i vei broj franjevaca iz Bosne
koji su u to vrijeme dolaz ili u Dubrovnik. Jedan od franjevaca je izjavio.
da se sline isprave sa, kraljevsk im peatima i potpisima uistinu uvaju lL
samostanu u V isokom. Sto se tie spoTne povelje franjevac je tvrdi,o da je
pea t originalan, ali da vrpca nij e prava.
Nema razloga sUlmnjati u autentinost i istinitost (}voga iskaza. Nada
sve je znaa.!jno da je samostan u Visokom (Milima) uistinu sluio za l!JVanje
vladarskih (a i drugih javnih isprava); zanimljivo je i to da je takvih isprava
bilo u Visokom jo i 1550. g.i da su fratri mogli prepoznati originalni peat
kralja Tomaa.
Ovaj zanimljiv detalj zapazio je u dubrovakom arhivu prof. dr Bogumil
Hrabak i o,bjavio ga 'u referatu , Tradicija o .srednjovjekovno;j Bosni u Du
brovniku XV i XVI veka (iRadovi sa ,s impozijuma Srednjovjekovna Bosna
i evropska ,kultura, Zenica , 1973, 347, bilj. 33).
slino
liku i grbu bana Stjepana II
O grbu bana Stjepana ,pisalo se wlo malo , ali je ve zapaeno da u

njegovo dO'ba heraLdiki obiaji u Bosni jo nisu bili vrsto ustalj,eni. Stoga
se i banov grb na sauvanim likovnim izvorima pO'j avIjuje u tri varijante.
U jednoj varijanti (na aversu novca) .prikazana j e ka,c iga, iznad nje
jastu,i <, pravokutnog oblika, a 'povrh jastuia v elika elenka u vidu esto
kraJke zvijezde - rozete iz Ikoje izbija kratJka trolisna rperjanica. Kaciga ima
zaobljenu formu i o i to pri:pada tLpudubOlkog ljema (u obliku lonca); j astui
ima ukrase u obliJku to.rd irane trake u sredini i par jednostavn ih linija u
porubu, dok mu se vanj'ski uglo;vi zavraNaju u formi listova djeteline , Istu
heraldiku J:<::ompoz i.ciju ima i predstava na jednoj drugoj varijanti banova
no,vca; razlika je samo u tome to lkaciga ima uglaJste forme, jaJStui nema
ukrasnih vorova na urglovima, elenka
rozeta ima osam krakova, a per
janica se ne moe prepoznati. Kao to se vidi, oV:dje se radi o tzv. nepot
punom grbu.
Druga va,rijanta , zapravo, predstavlja razvijenu formu prve varijante .
Ovdje je, naime, ve opisanoj Ikompo.ziciji sa donje strane dodat tit srcoli:ke
(trokutaste) forme, nagnut udesno, na kojemu je centraJno poloena, esto
kraka zvijezda. Ma,l e razlike po,stoje i tio sb-lizaciji ostalih elemenata, ali one
ni u Ikojem slUlaju ne mijenjaju sam 'karakter kompo.zicije. Ovdje su se
stekli svi elementi tzv. 'potpunog grba u smisl u wpaldnoevropske heraldike.
16 -
GZM , NS. XXXIV -
Arheologija
PAVAO ANELJC
242
Ikonografski sadraj 'prve varij an te u osnovi j e preuzet sa novca s.rpskog

cara Duana, pa treba ,pomilja ti da se rad i o moti vu i 'Simbolici opega
znaaja, bez spec i finog heraldiikog sadraja. Meut im, druga varijanta oito
predstavlja pokuaj da se ova uopena i nepotpuna silmbolika priblii zapad
noevropskom pojmu grba, pa mislimo da je treba smatrati pravim grbom.')7
Grbovi bana Stjepana II (na novcu)

Druga va,rija.nrta banova grba, zapaa se kaodeta'lj na dva peata, gdje
je ban predstavljen ikao vitez u oklopu. Na dva konjanika peata - velikom
i srednjem, tit 'k oji ban nosi ima karaMeristian " he,raldiki liJk " tzv.
desnu ,kosu ,prugu, koja polje tita dijeli na dva jednaka dijela. Ta pruga
(ili greda) sauvana j e i na grbovima Tvrtka I Ikao kralj a, za tim na grbo
vima kralja Dabie i jednom grbu kralja Tvrtka II Tvrtkovia. Greda se
nalazi i u grhu zemlje Bo/s ne po :koncep ciji kralja Tvrtka 1118 Ovaj grb
kOlji se sastoji samo od heraldilkog hka na titu Ikarakter~stian je za zapadno
evropsku heraldiku i u njoj predstavlja nepotpUini grb. U ikasnijem razvitku,
ovakve heraldike kompozicije su se najee upotreb'ljavale za grbove ze
malja, gradova i uope pravnih osoba. (Tako je bilo i u Bosni - po kon
cepcijama Tvrtka I i Ostoje.)
Neki auktori pokuali su da predstave na banovim peatima interpre
tiraju kao potpune grbove. Meutim, takvo tumaenje ne stoji na sigurnim te
meljima, jN 'll .konlkretni.m 'kompoziciJama - 'kaciga i .perjanica sainjavaju
s3lstavne dijelove banove viteke opreme. Stoga njihova meusobna pozicija
prema titu, iako daje !predstavu ,potpunog grba, ne moe se smatrati i
heraIdiekom cje.Iinom.
Fi.zionomija :bana S:tjepana, zapravosilhue-te rujegova lilka, sa<uvane su
u vie va,rijanti na njegovim pea.tima i novcu, zati m na raki sv. Simuna u
Zadru. U veini sluajeva to su minijaturni portreti, gravirani u metalu i
namijenj eni du.gotraj.noj pra'ktinoj UJpora,bi. Nj ihovi majstori, po zanatskoj
vjetini i po hkovnom izra:ou, bili su tipini predstavnici graverske umjetnosti,
ali nisu ni pokuavali ulaz iti u detalje pojedinanih fizionomija. Njihovi,
nekad minuciozni, a nekad g,rUlbi i snani potezi, ~pak nam doara,vaju naj
upadljivije osobine banova lika. Jedino :lik na raki sv. S imuna pok3lZuje
vii stupanj realizma.
Lik bana Stjepana II (na novcu)

117
P.
An
e l i ,
Neka pitanja bosanske heraldike, GZM -
Arheologija,
1964, 164.
)18
e
(peati
P. A n
1970, 13-16
l i , Srednjovjekovni peati iz Bosne i Hercegovine, Sarajevo,

br. 4 i 5). Analogije na peatima br. 9, 10, ll, 17.
KRUNIDBENA I GROBN A CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
243
Na dva peata ban je predstavljen tkao ti'pini srednjovjekovni vitez

na 'konju. Lice 's e ne vidi jer ga prekriva ,k aciga .sa sputenim vizirom, ali
zato karakteristinim diJelovima opreme posveena je puna panja. Od ba
nove odore jedino se raspoznaje haljetalk koji see do koljena. Bojna oprema
je ,kompletna: tu su ka,c iga sa bogatom perjanicom i velom ,koji lepra pozadi,
tLt, i koplje sa zastavom. Konj je u galo.pu, prekriven ukraenim platom.
l:itava je predstava iva i vrlo d i nami.naY9
Na dvadeseta!k 'Varijanti Stjepanova novca rprikazan je i njegov lik, bilo
u stojeem, bilo u sjedeem stavu J20 Sve poze su ikonografski izjednaene ,
ali se 'Palj-ivim pregledom mogu zapazi,ti i neke razli,ke ikoje odgovaradu
ivotnoj dobi i nijansama u izgledu odore. Taiko se u veem broju primjeraika
ban rp okazuje kao mlad ovjek, bez brade i brkova, sa :klobukom, iji je vrh
konian a rubovi zavraeni .prema gore; haljina, Ikoja see do gleanja, ima
iroke ukraene .revere i stegnuta je irokim ukraenim pojasom. U desnoj
ruci ban dri krabki ma , ije je iroko sjeivo okrenuto prema gore, a u
lijevoj , neto vie u~dignutoj ruci mu jie ezlo 'u obl~ku kria. Na nekim
drugim va.rijantama ban je gologlav, negdje se vidi duga kosa koja uokviruje
itavo lice, negdje se razabire i bujna bradasa brkovima. U jednom sluaju
banova stojea figura ogrnu ta j e irokim ,platom koj i se sputa do tala.
Sjedee figure bana Stjepana obino po.kazuju lice sa bujnom brad04ffi i brko
vima, te huj nom kosom. Ponegdj.e izgleda kao da kosa pada do ramena
spletena u pletenice. Kapa je u obliku polulopte sa poveim kiankama iznad
uiau, duga haljina je u gornjem idijelu pripijena UJz tijelo i skopana gustim
nizom puceta; u donjem dijelu haljina je iroka i pada u bogatim naborima,
meu Ikoj ima se raza bire i niz puceta. Od vladar-skih imsignij a ovdje j e samo
ma 'koji ban dri horizontalno preko tkrila . Sjedalo banovo je bogato ukra
eno du,borezom, ali nema naslona. Sa strane se vide petljke od uk,raenog
jastuka na :kojem ban sjeidi.
Na sarkofagu - moniku sv. Simuna u Zadru, ban lei u bolesnikoj
postelji, ruku sputenih uz tijelo, do prsa prekriven posteljnim pokri,vaem .
Realistiki darta fizionomija 'pokazude starca izduenog lica, istaknutih linih
klJlStiju i nosa, cl!uge dvodjelne brade i jalkih bI1kova, sa kosom ikoja pada
do ramena. IzrC\lZ .lica je Telativna iv i na njemu se ne .primjeuju bolesni6ke
i samr,tnitke lffiIulke. Na glav i se vidi neka v,l1slta 'donje 'k ape (souffia) .121
Kao to se moglo za,p aziti, lU, .relartivno brojnLm po'rtretima samwani su
lukovi ove znaajne historijiSke linosti u raznim dobima ivota, razliitim
pozama, odjei i ivotnim s iltu.acijama. Time 'smo ,baci,li malkar malo SVIjetla
na nain ivota , obiaje i nonju jednog domaeg vladara - koji je sahranjen
u svojoj zadubini u Milima. Treba se podsjetiti, da s u ovi detalji, koji danas
imaju kuIturnohistorijski kara'kter, i u svoje vrijeme bili u sreditu dru
tvene panje.
Na istom mjestu , peati br. 4 i 5.
Ivan R e n g j e o, Corpus der mittelalterlichen Miinzen von Kroatien, Sla
wonien, Dalmatien und Bosnien, Graz - Austria, 1959, No.: 747, 749, 750, 75.1, 753,
119
120
762, 764, 772, 777, 783, 788, 789, 792, 798, 802, 806, 814, 820, 821, 822.
J2l Odlina reprodukcija detalja sa rake sv. imuna nalazi se u ediciji Zlato
i srebro Zadra.
Ovdje napominjem da odreenu kulturnohistorijsku vrijednost ima i slika
enterijera odaje u kOjoj ban umire. Ta se odaja morala nalaziti upravo uMilima,
gdje je ban i pokopan odnosno negdje u najblioj okolini (Motrima ?) . Bar pri
blino realan izgled odaje u kOjoj je ban umro zasvjedoen je injenicom da je
umjetnik pr edstave na raki radio po uputstvima kraljice Elizabete, banove kerke.
16*
PAVAO ANELI
244
Umiranje bunu Stjepa na II
Detalj sa r::l kc sv. imun~l u Z::ldru
grbu i liku kralja Tvrtka
O linosti kralj,a Tvrtka I kao politia r a pisa lo se mnogo. Ovdje e biti

od koristi da se neto vie kae o njegovom grbu, pogotovo sto.ga, to se
na heraldikoj analizi temelji i jedna od osnovnih teza ovoga rada (identifi
ka.cija groba Tv rtk ova). Usporedo s tiune, znatielju dana njeg ovjeka pri
vlai i fiziki izgled davnih preda.ka, pogotovo 'kada se radi o tako ista:knutim
pojedincima.
Grb Tvrtka kao bana nije sauvan ni u jednom poznatom, likovnom ili
drugom dokl1mentu. Moe se ,s auno po analogiji p r etposta,vljati , da nije bilo
vee razlike ,u odnosu na grb njegova Istrica Stjepana. Svega nekoliko izvora
li;kovnogkaraktera sauvalo je formu Tvrtkova grba u vrijeme kraljevanja.
To su, u stvari, peati i ostaci m rtvakog plata iz Tvrl1kov a groba .
245
Tvrtkov grb javlja se u .dva modaliteta. Prvi pripada tipu tzv. nepot
punog grba, a njegov herald i ki lik je trokutasti (srcoli.ki) tit sa desnom
kosom prugom i sa po tri ljiljana u slobodni.m poljima tita. Ovakav grb
sauvan je u vie detalja, na velikom prijestolnom peatu: na aversu lijevo
od kraljeva lika na prijestolju; na reversu - na konjan i kom titu, na zastavi
i na konj skom pokri vau (dva puta).1 ~~ Znaajno j e napomenu ti da je ovaj
grb smatran l dravnim grbom zemlje Bosne.
Grbovi kralja Tvrtka I (na
peatima)
Potpuni Tvrtkov grb sauvan je SaJma na njegovu srednjem pea1u 123

i na ostac ima .mrtvakog plata iz groba u Mili.ma. Ovaj potpuni grb
prel.lJzima ve pozna ti herald i ki lik nepotpunog grba (tit sa desnom !kosom
,prUIgom i est ljiljana) , a zat i.m se npotpunjava standardn im elementima.:
kacigom sa velom ,koji slobodno pada i elen,kom u vidu perjanice.
Tvrtkov lik 'je predstavljen na desetak varijanti novca,124 na velikom
prijestolnom peatu,Jz:; te na reljefu r<lJke sv. imuna u Zadru.'26 Na novc>u,
koji uglavnom potjee iz vremena Tvrtkovog banovanja, opi njegov izgled
gotovo je identian sa liko.m bana Stjepana. Ipak su zanimljive i neke raz
like : u stojeem stavu Tvrtko nikada ne.ma kape, duga , ne naroito bujna
kOlsa uokviruje lice, bra.de - ili nema nikako ili je vrlo ,kratka (to odgovara
banovim mladim god inama). Haljina ima vrlo iroke i ' kiene revere, uska
je u pasu i stru.ku, a iraka i boga'to plisirana u donjem dijelu. Ru'ke, koje
dre vladarska insignija, nisu uzdign,ute, a ma i ezlo su znatno dulji nego
u bana Stjepana. Sjedei stav prikazan 'je u tri varijante: u jednoj je banova
figura gotovo identina sa likom bana Stjepana; u drugoj koja nije
dovoljno jasna , ban, osim maa dr i i nek::> izdueno i neobino ezlo; u
treem sluaj u radi se o Tvrtkovom novcu iz doba kraljevanja - Tvrtko
ima na glavi ,krunu, u desnoj ruci ezlo, a u lijevoj tzv. dravnu jabuku.
Razabiru se takoer i duga ,kosa i dvodijelna brada. Na veliJkom prijestolnom
J22
12 3
12 4
P. A n e l i , Srednjovjekovni peati , str. 21-24.
U istome djelu, str. 21.
L R e n g j e o, citirano djelo, br.: 823, 825, 826, 828, 829, 831, 847, 859,
861 , 862, 865.

J2:'
' ' tl
tekst M.
P. A n e l i , citirano djelo, str. 23-24.

Zlato i srebro Zadra i Nina, Zagreb, 1972. g., str. 106 (predgovor M. Krlea,
Grgi).
246
PAVAO
ANELlC
peatu
koji je dao izraditi Tvrtko Ikao kralj, njegov lik de prikazan na aversu
i reversu. Lik na reversu prikazuje kralja kao srednjovjikovnog viteza lli
punoj bojnoj opremi, na ,konju koji juri punom brzinom prema protivniku
(u ratu ili vitekom turniru). Kraljevo lice se ne viJdi jer je vizir kacige
sputen. Iznad .kacige je ljiljanova kruna iz Ikoje izbija perjanica u vidu
buketa cvijea (odnosno paunova perja ?), dok pozadi lepra kratki veo.
U lijevoj mci konjani'k 'dri tit sa gl'bom, a u desnoj koplje sa zastavom,
l.I\pereno prema zamiljenom protivniku u pravcu kretanja konja. Na oklopu
se istie iroki u'kraeni pojas i kratki bode . Konj je prekriven platom
na kojemu su izvezeni grbovi , dok se na uzdi razabiru bogate ukrasne rese.
Lik Tvrtka kao bana (na novcu)
Najljepi i najrealistiniji Tvrtkov portret izgraviran je na aversu

velli,kog prijestolnog peata. Kralj je ovdje prikazan .k<liko :sjedi na ras;konom
prijestolju koje podsjea na baldahin. L ice kralja ima fOl'mu izduenog ovala,
sa brkovima koji se utapaju u bujnu dvodijeInu brad'u, a duga kosa uokviruje
lice i pada do ramena. Kralj je obuen u dugu haljinu koja je u gornjem
dijelu uska ipripijena liIZ tijelo, a u donjem dijeLu iroka i slobodno pada
do tala. Od insignija kraljevlS-ke vlasti istiu se: kruna , dugako ezlo sa
zavretkom 'U obliku ljiljana i dravna jabuka.
Jedan pOI1tret Tvrbka kao mladia predstaV'ljen je na raki sv. imuna
u Zadru, i to na sceni koja prilkazuje umiranje bana Stjepana. Tu je Tvrtko
u kleee-m stav u, 6a mladolikim licem i paljivo poeljanom kosom. Obuen,
je u haljetak koji je :pri'Pijen 'uz tijelo i see do iznad koljena. Sprijeda je
skopan gustim nizom pUJceta, a ukraen irokim horizontalnim prugama.
Meu tim prugama istie se irit na gornjem obrubu i pojas preko bedara.
Neki znanstvenici misle da se ov'dje radi o specifinoj nonji bosanske vlastele
(modUJs bosnensis)l27
Da li su Mile
rodno mjesto slikara Matka de MiIlo ili de Mili?
Ne tako davno, J. Kujundi, u svom ve citiranom lanku (Dobri pastir

XIX-XX, Sarajevo, 1970, 183-184), iznio je miljenje da je dubrovaki
gotiko-renesansni shkar MatJko ili Mathaeu.s de Millo (i'li de Mili) rodom iz
naih Mila. Novija lilteratura ovo 'preziJme nostrificira U formu Milovi (!kaIko
se naziva i Matkov sin Frano, takoer 'slikar), to bi prije upuivalo na pa tro
nimik (od imena oca - Milo). Iako se zasada miljenje o bosanskom podrijetlu
ovoga gotikog sli,kara ne moe smatrati ,konanim, svakako je zanimljivo
i o njemu treba vod iti rauna.
127 Dr Pavle
Vas i , O nekim vidovima srednjovekovne nosn]e u Bosni i
Hercegovini (Radovi sa simpozi.iuma "Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura,
izdanje Muzeja grada Zenice, sv. III , Zenica, 1973, str. 247 (sl. 2) i 252.
KRUNIDBE NA I GROBNA C RK V A B O SANSKI H VLADARA UMILIMA
Da li su u Milima bile postavljene slike

Lovre Dobrievia
dubrovakog
247
slikara
Sm ilSao nekoliko zanimljivih al'h i.vs'kih v ijesti iz Dubrovniika dozvoljav a

da s e ukae na j,o jedan, u kulturnohistorij'sikom pogJedu vrlo zanimljiv
de talj u vezi sa iUffiJjetnikom opremOiill cnkve u Mil1m a , Naime , u Du,b rov
niku je sauvan tekst ugovora , kojim se poznati dubrov a ki slikar Lovro
Dobrie v i , 1459, g., obavezaO' da e za potrebe busanske franjeva1ke v iJkarije
izraditi dva velik a poliptiha (olta rne slike od vi e d ~jelova) sa sv e t a kim
lj,kovima u izrezbarenim i pozlaenim okvirLma. Jo 'Pri s1<l apanju ugovora
slikar je dao i odgo.varajue nacrte koje je dubrova6ki opinski pisar svojim
potpisom i ovjerio. Slikar se k tome obalVezao da e u B os nu spremiti
posebnog majstora kojil e poJiptihe sas taviti i postaviti na odreena mjes ta.
U arhivu je zabiljeeno da je it av pos a o uredno obavljen. Pod is tim uvje
tima naruena je i tre a slika, taJkoer polrptih, koja je dovrena i postav
ljena 1462. g. Sa strane bosans'kih franjevaca pO'Sllc)Ve je (bar u poetku)
ugovarao sam sta r jeina (vikar) redovniIke pokrajine Fihp Du,brovanin .
Budui da se u ugovoru spominje samo Bosna kao odredite za slike,
logino je zaklju,ivati da s u one postavljene u.pravo u Vis o:kom (ili blioj
okolin h), koje se kroz duga stoljea srednjega viljeka i posebno nazivalo
Bosn om. Jo jai argumenat za Visoko, sada i konkretno za Mile, jest okolno s t
da narudbu vri sam starjeina bosanskih franjevaca, i to za potrebe
vikarije . Zna se , a o t ome je billo rije i i u ovome radu , da je s jed ite
bosans kog franjeva'kog vikara bilo upraJVo u Milima . Po tome, postoji vel ika
vjerojatnost da su ove slilke bile postavl1jene upravo u crkvi u Miqima . Prema
sadanjem s tanju naega poznavanja crkvenih objekata XV stoljea u Bos n i,
to je praktino i jedirna crkva kojoj bi taJko l'UJksuzne slike i stvarno odgo
varale . (Veluka crkva na Bobovcu n ik a da nije bila ni dovrena , a crkva
sv . Luke u Jajcu bila bi izriito spomenuta da se o njoj radilo.) Treba napo
menuti da je na ovaj zanimljivi detalj p r v il upozor io J. Kujundi u svome
lanJku o crkvi sv. Niikoje u Visokom , koji je u ovome radJu esto citiran
(Dobri pastir, XIX-XX, Sarajevo, 1970, 184). Iscrpniji podaci nalaze se
u studiji CviJte F i s kovia Dal,mati ns ki majstori u srednjovjekovnoj Bos ni
i Hercegovin i, Radovi sa simpozijuma Sred n jovjekovna Boona i evropska
kultura , Zenica, 1973, 182.
DOBRILA BOKAN
PREGLED SADRAJA GLASNIKA ZEMALJSKOG MUZEJA
ARHEOLOGIJA, 1953-1978.
(VIII/1953 -
Arheologija, IX/ 1954 -
XXXIII!1978)
U Glasniku su dosada objavljena tri pregleda sadraja: 1914. godine povodom

25-godinjice pokreta nja asopisa (V. orovi)', 1938. godine povodom 50-godinjice
Glasnika (R. Zapl a ta)~ i 1953. godine (V. Popovir'. Iako je u Analima za 1963. go
dinu objavljen jo jedan Pregled", elja redakcije je bila da se u ovoj jubilarnoj
svesci Glasnika objavi nastavak pregleda objavljenih u Glasniku, pa smo obuhvatili
sve radove iz arheologije u svesci VIlI!1953. i sve radove od ~v eske IX 1954 (otkada
arheologija ima zasebn u svesku) do XXXIII/1978 (1979) zakljuno.
Obuhvaene su sljedece sveske: GZlVI, N . S. VIn 1953 (zajednika sveska dru
tvenih nauka , popisani sa mo lanci iz arheologije), GZM, N. S. Arheologija , IX/1954,
X i1955. XI Hl56, XII/IDS., XIIl , 1958, x.rV!1959, XV-XVI/ 19GO-1961 , XVIIf1962.
XVIII 1963 (posve ena proslavi 75 - go di ni ice ZM). XIX / 1964, XX 1965, XXI-XXIII
1966-1967, XXIIIII968 , XXIV.! 1969. XXV/ 1970. XXVI !1971 , XXVII-XXVIII '1972
1973, XXIX /1974 (1976), XXX-XXXIII975-1976 (1977) . XXXII/1977, XXXIII/1978
(1979). Odgovorni urednici su b ili: Alojz Benac. sV. VIII /1953-XXI-XXII/ 1966-1967:
Zdravko Mari . sv. XXIII I1968-XXVII-XXVlII/ 1972- 1973 ; Borivoj Covi , sV.
XXIX/ 1974 (1976)-XXXIIII1978 (1979).
U opisu radova, izuzev osvrta , prikaza i izvjetaja, d at je pre vod naslova
na jednom od zapadnoevropski h jezika - bilo da je uzet iz sad r a ja, bilo da j e
to naslov saetka (ako ga ima) , bilo da je prenesen iz asopisa Wissenschaftliche
Mitteilungen (ako je rad i tamo objavljen). Ako se pre vod naslova nalazi u Gla
sn iku ispod originalnog, kao upored ni, sta v ljen je bez zagrada, inae u zagradama.
Podata k o saetku naveden je na onom jeziku na kojem je i saetak (Resume,
Summary itd.).
Graa je sreena u abecednom nizu autora , a unutar radova jednog autora
hronoloki.
Na kraju je dodat R egis t a r geografskih imena i lok a liteta obraenih u pojedi
nim radovima. Brojevi u registru su brojevi bibliografskih jedinica u Pregled u.
A
1. ANELI, Pavao: Prethistorijske gradine u dolini Neretvice (Les Gradine
prehistoriques da,ns la vall e de Neretvica).- XI/1956, 253-258, #
Pa vo An
eli
2. ANELI, Pa vao : Srednjevjekovna kultna mjesta u okolini Konjica (Lieux de

culte medievaux des environs de Konjic). - XII/1957, 185-199. Resume.
# Pavo Anel,i
1 Corov,i,
XXVIII914.
Vladimir:
Pregled
sa dr aja
Glas-nika
ZemaLjskog
muzeja
(l 889-J.91:l).
Zaplata, Rudolf: Pregled sad,ra-ja Gla'~nika Zemaljskog muzeja u Sa,rajevu od 1889

1937. godhne (I-XLIX) . Ll 1938.
3 Popovi, Vukosava: P,regled sadraja Glasniika ZemaLjskog ,m,uzeja u Sa,ra jevu od
2
1938-195 2 (L-LV .j N. S. I-VII). VIIlI1953 .

Curi, Hajrudjn: P ,regled sadraja Gl asni'ka Zemaljskog ,muzeja u Sa rajevu od 1953
1963. gOdi'ne . A.nali ZemaljskDg muzeja BiH-e za 1963, 1964.
DOBRILA BOKAN
250
3. ANELI, Pavao: Tragovi prethistorijskih kultura u okolini Konjica (Die Spu

ren der prahistorischen Kulturen in der Umgebung von Konjic). - XII / 1957.
277-283. # Pavo Aneli
4. ANELI , Pavao: Srednjevjekovni gradovi u Neretvi (ViJles medievales sur la
Neretva). - XIIl/ 1958, 179-231. Resume.
5. ANELI, Pavao: Slavenska keramika sa Crkvine u Nerezima kod apljine (La
ceramique slave de Crkvina il Nerezi pres de apIjina). - XIV/ 1959,
175-178+I-II . Resume.
Pavao: Dva srednjevjekovna nalaza iz Sultia kod Konjica (Les
deux decouvertes medievales de Sultii pres de Konjic). Xlv/1959,
203-215+Tbl. I-IV. Resume.
7. ANELI, Pavao: Revizija ~tanja Kulinove ploe. Nouvelle interpretation de la
Dalle de KuEn Ban. - XV-XVI:1960-1961, 287-308+Tbl, I-II. Resume.
8. ANELI, Pavao: Nova nalazita iz rimskog doba u Neretvi (Nouveaux terrains
de fouille datant de l'epoque romaine dans le lit de Neretva).
XV-XVII1960-1961, 331-335.
9. ANELI, Pavao: Izvjetaj o probnom iskopavanju na srednjevjekovnom gra
du Boru. Compte-rendu sur les fouilles d'essai de la ville medievale de Bo
ra. XVIII1962, 159-164+Tbl. 1. Resume.
10. ANELI, Pavao: Grobovi bosanskJih kraljeva u Arnautoviima kod Visokog.
Tombeaux des rois bosniaques il Arnautovii, pres de Visoko. - XVIl/1962,
165-171+Tbl. 1. Resume.
ll. ANELI, Pavao: Mamuza trebinjskog upana Grda. Eperon de Grd , joupan de
Trebinje. - XVII/1962, 173-175. Resume.
12. ANELI, Pavao: Trgovite, varo i grad u srednjovjekovnoj Bosni (Prilog ti
pologiji naselja). Le marche, la bourgade et la ville en Bosnie mecllievale
(Supplement il. la typologie des localites). - XVIII/1963, 179-194. Resume.
13. ANELI, Pavao: Neka pitanja bosanske heraldike. Certaines questions sur
l'heraldique bosniaque. - XIX/1964, 157-172. Resume.
14. ANELI, Pavao: Peat humskog kneza Miroslava. Sceau de Miroslav, duc de
Hum. - XX/196!1, 277-280. Resume.
15. ANELI, Pavao: Peatnjak Bajamonta Tiepola (Il sigillo di Baiamonte Tiepo
lo). - XXIV!Ul69, 171-175.
16. ANELI, Pavao: Olovni peat mletakog duda Michaela Stena (1400-1413 g.)
(Il sigillo in piombi del doge di Venezia Michaele Steno, dal 1400 al 1413).
- XXIV/1969, 177-179.
6.
ANELI,
17. ANELI, Pavao: Periodi u kulturnOj h istoriji Bosne i Hercegovine u srednjem

vijeku (Periodes dans l'histoire culturelle de la Bosnie et Herzegovine au
Moyen age). - XXV11970, 199-212.
18. ANELI, Pavao: Stara bosanska upa Vidogoa ili Vogoa . Problem ubi
kacije srednjovjekovnih upa ue ili srednje Bosne (Le vieux comitat
bosniaque Vidogoa ou Vogoa. Problemes de localisation des comitats
medievaux de Bosnie). - XXVII1971, 337-346.
19. ANELI, Pavao: Originalni dijelovi dviju bosanskih povelja u falzifikat ima
Ivana Tomke Marnavia (Fragments originaux de deux chartres bosniaques
dans les falsifications d'Ivan Tomko Marnavi). XXVII1971, 347-360.
20. ANELI , Pavao: Bosanska kraljica Doroteja Gorjanska (La reine bosniaque
Doroteja Gorjanska). - XXVII-XXVIII / 1972-1973, 377-395.
21. ANELI, Pavao: Srednjovjekovna upa Veenike-Veeri i postanak Mo
stara (Comitat (upa) medieval de Veenike-Veeri et origine de Mostar).
- XXIX / 1974, (1976), 259-279.
22. ANELI, Pavao: Ubikacija oblasti Trebotia i teritorijalno-polit'ika organi
zacija bosanskog Podrinja u srednjem vijeku (Localisation de la region
de Trebotii et division administrative du Podrinje au Moyen age).
XXX- XXXI!1975-1976, (1977), 243-268. Resume.
23. ANELI, Pavao: Srednjovjekovna upa Krivaja ili Kamenica. Comitat
medieval Krivaja ou Kamenica. - XXXII / 1977 (1978), 331-343. Resume.
24. ANELI, Tomislav: Nekoliko pra istorijskih nalaza iz Hercegovine (Gubav!ca,
Rabina, Dolac) . (Einige vorgeschichtliche Funde aus Hercegovina - Guba
vica, Rabina, Dolac.) - XXIV/1969, 109- 113. # Tomo Andeli.
PREGLED SADRZAJA GZl\!!, NS, ARHF.OLOGI.TA , 1953-1978 .
251
25. ANELI, Tomislav: Kasnoanbika bazilika u Cimu kod Mostara (Basilique

paleochretienne a Cim pres de Mostar). - XXIX / 1974 (1976), 179-244 + Pl.
l. Resume.
26. ANELI, Tomislav: Kasnoantika dvojna bazilika (basilica gem inata) u Zito
misliCima kod Mosta ra. Spatantike Doppelbasilika Jn Zitomislii bei Mostar
(Herzegovine). - XXXIII1977 (1978) , 293-330 + Pl. l. Zusammenfassung.
B
27. BARISI, F.: Povodom lanka o vizantijskom zlatniku. - VIIII1953, 371. Ru

brika: Prikazi i biljeke.
28. BASLER, uro: P a leolitski nala z na Usoni (Palaolithisher Fund aus U sora).
VIIII1953 , 215-223 + Tbl. l. Zusammenfassung.
29. BASLER, uro: Kupres (Arheoloka skica). - VIII/ 1953, 335-343 + Krt. l.
30. BASLER, uro: Kreevo-Ki seljak-Fojnica . IX/1954 , 299-306 + Krt. l.
31. BASLER, uro : Dolina Neretve od Konjica do Rame (Jablaniko jezero). (La
vallee de la Neretva de Konjic jusqu' a Rama). - X / 1955, 219-229 + Krt. l.
32. BASLER, uro: Kalinovik i okolica (Kalinovik et ses e nvirons) . - XII1956,
247-252.
33. BASLER, uro: Paleolitskli nala z na Crkvini uMakljenovcu (Palaolithischer
Fund auf der Crkvina in Makljenovac bei Doboj). - XII / 1957, 93-108 +
+ l. sl. 2 + Tbl. I-VI. Zusammenfassung.
34. BASLER, uro - uro Janekovi: Paleolitsko nalazite Lui u Kulaima.
(Rezultati iskopavanja 1958-1959). Der palaolithische Fund von Kula i.
- XV-XVII1960-1961, 27-28 + Tbl. I-VI. Zusammenfassung.
35. BASLER. uro: Paleolitsko rnalazi te Wsoko brdo u Lup]i aon ioi. Der o alao
!it~:i sc!1( Fund von Visoko brdo in Lupljanica (Nordbosnien). XVII/ 1962,
5-13 + Sl. l. + Tbl. I-V. Zusammenfassung.
36. BASLER , uro: Paleolitska nalazita u sjevernoj Bosni. Gisements paleolithique
de Ja Bosnie du Nord. - XVII1/1963, 5-24. ResumE.
37. BASLER, uro: Forschungen in Lauriacum, Linz, sveska l (1953); sv. 2 (1954);
sv . 3 (1955); sv. 4/5 (1957); sv. 6/7 (1960); sv. 8 (1962). Izdava je Zemaljska
vlada za Gornju Austriju, a kasnije Institut za ispitivanje Gornje Austrije
u Linzu. Redaktori: Wilhelm Jenny (+), Hermann Vetters iEmilijan
Kloiber. - XIX / 1964, 219.
Rubrika: Osvrti ~ prikazi.
38. BASLER, uro: - Karlo Brunnacker Mirko Malez i saradnici: Crvena
Stijena 1960-1963. Izvjetaj o istranim radovima u slojevima XII-XXXI.
- XXI-XXII/1966-1967, 5-6.
39. BASLER, uro: Arheoloki nalazi u Cr venoj Stijeni. Stra tumi XII-XXXI.
Archaologische Funde in der Crvena Stijena. - XXI-XXII / 1966-1967,
7-30 + PrI. 3 + Tbl. I-XIII. Zusammenfassung.
40. BASLER, uro: Jovan Ivovi (26. VI 1903 - ll. III 1967). - XXI-XXIII1966
-1967, 187.
In memoriam.
41. BASLER, uro: Nekropola u Velim ledinama u Gostilju (Donja Zeta). (The
nercropolis of Vele Ledine at Gostilj - Lower Ze ta) . - XXIV/ 1969, 5-109
+ PrI. 2.
42. BASLER, uro: + Ejnar Dyggve i Herman Vetters: Mogorjelo: Oesterr. Aka
demie der Wissenschaften , Schriften der Balkankommission, Antiquarische
Abteilung XIII, Edit. H. B6hhaus Nachf., Wien 1966. Strana 63, tab. 18,
planova 7 i 29 slika u tekstu. Cijena 180 OSch. XXV / 1970, 213-215.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
43. BASLER, uro: Novi plemena Daorsa. Pnilog ilirskoj numografiji. (Piecette
de la tribu de Daors. Contribution a la numographie illyrienne).
XXVII1971 , 333-336.
44. BASLER, uro : Nalaz novaca iz predrimskog doba u Japri. (Mi.inzfund del'
vorr6mischen Zeit in Japra). XXVI-XXVIII1972-1973 , 261-271.
~5. BASLER,
ur o:
Paleolitsko <prebivah&te Badanj kod Stoca. (Palaoli,thi'sche
Fundstelle Badanj bei Stolac) . XXIXI1974 (1976) , 5-18. Zusammen
fassung.
46. BASLER, uro: Rimski metalurki pogon i naselje u dolini Japre (Romische
Eisenwerk und Ansiedlung in .Tapra - Tal). - XXX-XXXI/1975-1976
(1977), 121-216. Zusa mmenfassung.
252
DOBRILA BOKA N
47. BENAC, Alojz: Neki etniki problemi prehistorijskih stanov n;ka Bosne i Herce
govine (Quelques problemes ethniques concernan t les popu la tions pre
historiques en Bosnie-Herzegovine). - VIIIi1953, 73-90. Resume. :#: Dr A
Benac.
48. BENAC, Alojz: Neolitsko naselje u dolini Bile. Rezultati istra'ivanja u 1951.
godini (La sta t ion neolithiquc dans la vallee de Bila. Resultats des re
cherches faites en 1951). - VIIU1953 . 237-263 + Pr!. 8 + Tb!. I-XIII.
Resume. :jj: Dr A. Benac .
.
49. BENAC, Alojz: Milutin Garaanin i Draga Garaan in: Arheoloka nalazita
u Srbiji (Prosveta, Beograd 1951). - VIIII1953, 362-363. :jj: Dr. A. Benac.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
50. BENAC, Alujz: Josip Koroec: Predzgodovinsk a naselbina na Ptujskem gradu
(Slov. akad. zn. in umet., Ljubljana 1951) . - VIIII1953, 363-365. :jj: A. Benac.
Ru brika: Prikazi i bilj eke.
51. BENAC, Aloj z: Milutin V. Garaanin: Hronologija vinan sk e grupe (Uni
verza v Ljubljani , 1951). - VII [f 1953, 365-367. :jj: A. Ben2c
52. BENAC, Alojz: Prethodna istraivanja na neolitskom na selju u Lisii ima
(Recherches preliminaires dans la station neolithique de Lisiiti).
IX/ 1954, 137-150 + Tb!. I-VI + S!. l. Resume.
53. BENAC, Alojz: Novi prehistorijski nalazi iz Bosne i Hercegovine (Petites
trouvailles prehistor.iq.ues en Bosnie et Herzegovine). IX / 1954 , 163
-171 + Tb!. I. Resume. :jj: Dr A. Bena c
54. BENAC, Alojz: Richard Pittioni, Von geistigen Menschenbild der Urzeit
(Wien, Franz Deuticke, 1952). - IX11954, 317-319. :jj: Dr A. Benac.
55. BENAC , Alojz: Neol,itsko naselje u Li s iiima ked Konjica (Station neJlithique
de Lisiii pres de Konjic). - X ! 1955, 49-77 + Tb!. I-XIV + Pr!. 4.
Resume. :jj: Dr A. Benac
56. BENAC , Alojz: Nekoliko prehistorijskih nalaza sa podruja Nik ia u Crnoj
Gori (Quelques decouvertes prehistoriques dans les environs de Niki
au Montenegro). X/]955, 85-90 + Tb!. I. Resum e. :jj: Dr A. Benac
57. BENAC, Alojz: Uz jubilej prof. Dimitrija Sergejevskog. (A l'occasion du jubile
du professeur Dimitrije Sergejevski). XI/ 1956, 5-8. :jj: Dr A. Benac.
Doda tak: Bi bliografij a radova Dimi tri j a Sergej evskog.
58. BEN AC, Alojz: Prehistorijska gradin a Zecovi kod Prijedora (La Gradina
prehistorique de Zecovi pres de Prijedor). - XII1956, 147-166 + Tb!. I-X.
Resume. :jj: Dr A. Benac.
59. BENAC, Alojz: Osnovna obiljeja neolitske kulture u Kaknju. (Caracteristiques
fondamentales de la culture neolith iq ue il Kakanj). - XIi1956, 167-182 +
+ Tbl. I-VI. Resume. :jj: Dr A. Benac .
60. BENAC, Alojz: Vaza bronzanog doba iz Bos. Rae (La vase de l'epoque du
bronze de Bosanska Raa). - XIi1956, 183-186. Resume. :jj: Dr A. Benac.
61. BENAC, Alojz: Crvena Stijena - 1955 (I-IV stra tum). (L'Abris rouge 1955
I-IV Stratum). - XII/1957, 19-50 + S!. A-B + Tb!. I-XII. Resume.
:jj: Dr A. Benac.
62. BENAC, Alojz: Zelena Petina. Istorijat istraivanja i terenski podaci. (L'Abri
vert). - XII / 1957 , 61-92 + l Pl. + Tb!. I-XIII. :jj: Dr A. Benac.
63. BENAC, Alojz: Grga Novak, Prethistorijski Hvar (Grapeva Spilja) - Izdanje
Jug. akademi.je nauka, Zagreb, 1955. - XII/1957, 285-286. :jj: Dr A. Benac.
Rubrika : Kritiki prikazi.
64. BENAC, Alojz: Fritz Schachermeyr, Die iiitesten Kulturen Griechenlands
W. Kohlhamrner Verlag, Stutgart, 1955. - XII/1957, 287-289. :jj: A . Benac.
Rubrika: Kritiki prikazi.
65. BENAC, Alojz: Crvena Stij ena - 1956. Stratum I-IV (L'Abri Rouge 1956
Stratum I-IV). - XIII/1958, 21-24+ Profil l + Tb!. I-XXI. Re sume.
:jj: A. Benac.
66. BENAC, Alojz: Sla v onska i ilirska kultura na prehistorijskoj gradini Zecovi
kod Prijedora (La civilisation slavonne et illyrienne du site prehistoriquE'
de Zecovi, pres de Prijedor). - XIV/ 1959, 13-51 + Pl. l, 4 + Tb!. I-XX.
R es ume. :jj: Dr A. B e na c.
67. BENAC, Alojz: Neolitski telovi u sje verois tonoj Bosni i neki problemi bo
sanskog neolita. Neolithische Tellsiedlungen in Nord Bosnien. XV
-XVI / 1960-1961 , 39-78 + Tb!. I-XIII. Zusammenfassung. :jj: A. Benac.
PRF.GLED SADR2AJA G7.!V!. NS, ARHEOLOGI.rA , 195.1-1978.
253
68. BENAC, Alojz - Esad Paalt: O problema tic' nae arheoloke nauke (Pro
blE?mes de notre archeologie). - XV-XVIII960-1961 , 345-357.
69. BENAC. Alojz: Pivnica kod Odaka i neki problemi kostolake kulture. Pivnica
bei Odak und einige Probleme der Kostolacer Kultur.
- XVIIII962,
21-40 + Tb1. I- X. Zusammenfassung.
70. BENAC, Alojz: Miodrag Grbi, Petar Maki, Sandor Na, Dragica Simoska,
Blaenka Stalio, Porodin kasno-neolitsko naselje n tumbi kod Bitolja, re
daktor Miodrag Grbi, Bitolj , 1960. - XVII11962, 250-251. :jj: A. Benac
Rubrika: Osvrti i prikazi
71. BENAC, Alojz: J. Todorovi~ - A. Cermanovi , Banjica naselje Vinanske -kul
ture, Povremena izdanja Muzeja grada Beograda, sv. 2, Beograd 1961.
XVII!1962,250-252. :#: A. Benac
72. BENAC: Alojz: Pravek Ceskoslovenska, Jiri Neustupny, Ivan Hasek, Jitka Hra
lova, Jiri Br-en, Rudolf Turek, Prag, 1960. - XVIIII962, 252- 253. :jj: A.
Benac
73. BEN AC, Alojz: OdnOSi Bosne sa srednjom Evropom u neolitskom dobu. Die Be
ziehungen
Bosniens zu Mitteleuropa im Neolithikum .
XVIIII1963,
25-39. Zusammenfassung. :#: A. Benac
74. BEN AC, Alojz: PrilOZi za prou avanje neolita u sjevernoj Bosni. Beitrage zur
El-forschung des Neolithikums in Nordbosnien - XIX! 1964, 129-149. Zu
samme nfassung. :IF A. Benac
75. BENAC, Alojz: Nandor Kalics, Die Peceler (Badener) Kultur und Anatolien.
Studia Archeologica II, Budapest 1963. - XIX / 1964, 217-218. 4*: A. Benac
76. BBNAC, Alojz: Prilozi za prou av anje neolita u dolini rijeke Bosne. Contr,i bu
tion il l'tudc du nolithique de la vali de la riviere Bosna. - XX/ .i965,
261-275+S1. l. Resume 4*: Dr A. Benac
77. BENAC, Alojz: Kameni kalupi sa Pivnice. Steinerne Gussformen von der Lo
kalitat Pivnica. - XXI-XXIIII966-1967, 155-160+Tbl. I-II!. Zusammen
fassung. 4*: A . Benac
78. BENAC, Alojz: Prof. dl' Esad
Benac
Rubrika: In Memoriam
Paali.
XXI-XXII/1966-1967 , 177-180 4*: A.
79. BENAC, Alojz: Jedno svjedoanstvo o taurobolijskom kultu u Bosni. (Eein Zeu
p,nis uber ta urobolischen Kult in Bosnien). - XXIVI1969, 115-135.
80. BENAC, Alojz: Obre I! - Neolitsko naselje butmirske grupe na Gornjem polju
(A neolithic settlement of the Butmir group at Gornje polje). - XXVIII971,
5-300+Prl. 2, 3a , 4a, 5-14.
81. BENAC, Alojz: Obre I - Neolitsko naselje starevako - impresso ikakanjske
kulture na Raskru (A neolithic settlement of the Starevo - impresso
and Kakanj cultures at Raskre). - XXVII-XXVIII /19,2-1973, 5- 171 + Sl.
1-3,9.
82. BEN AC, Alojz: Nandor Kalics-Janos Makkay, Die Linienbandkeramik in der
Grossen Ungar.ischen Tiefebene. - XXXIII/1978 (1979), 321-234.
83. BE5LAGIC, Sefik: Nekoliko novopronaenih natpisa na stecima (Quelques in
scriptio.ns, recement decouvertes, sur les monuments fU1neraires medi.eva.ux).
- XIV11959, 239-247+Tb1. I-II. Resume.
84. BOJANOVSKI, Ivo: Mogorj elo Dalmacije).
(Mogorjelo
137-16:3+Pr1. 4.
Rimsko Turres (Prilog topografiji provincije

Das
ramische
Turres).
XXIV/ 1969,
85. BOJANOVSKI, Ivo: Nova epigrafska potvrda Delminiuma sa Duvanj "kog po

lja (Nouvelle confirmation epigraphique de Delminium dans le champs de
Duvno). - XXV/I970, 5-18.
86. EOJANOVSKI, Ivo: Problem ubikacije Bigeste (Probleme de localisation de
Bigeste). - XXVU-XXVIII/ 1972-1973, 303-311.
87. BOJANOVSKI, Ivo: Ranosrednjevjekovno utvrenje u Vrbljanima na Sani.
(Fortif,ication du ha'ut moyen age a Vrblj3Jni SU,T la Sana). - XXIX/1974
(1976), 245-258. Resume.
254
DOBRILA BOKAN
88. BOJANOVSKI , Ivo: NOVi rimski epigrafski nalazi s Glamokog polja (Epigra
phica Salvia tica recentiora). Recentes trouvailles epigraphiques roma ines
provenant de la Plaine de Glamo. XXXIII/ 1978 (1979) , 115-126. Resume.
89. BRODAR, Mitja: Crvena Stijena - 1955 (Stratum V). (L'Abri Rouge - 1955
V stratum). - XII/1957, 51-55+Tbl. I-III. Resume.
90. BRODAR, Mitja: Povrinski nalazi iz okoline sela Petrovia u Crnoj Gori (Mate
riau x trouves en surface aux env irons du village Petrovii au Montenegro).
- XIII1957, 57-60+Tbl. I. Resume.
91. BRODAR, Mitja: Crvena Stijena - 1956. Stratum V-XIV (L' A bri Rouge
1956. Stratum V - XIV). - XIIII1958, 43-64+ProfiJ l+Tbl. XXII+XXXII.
Resume. :fF M. Brodar
92. BRODAR, Mitja: Crvena Stijena 1958. i 1959. Crvena Stijena 1958. und 1959.
XVII/1962, 15-20+Tbl. I-IV. Zus&mmenfassung.
93. BRODAR, Sreko: K odkritju ka menih industrij ob Usori (Zur Entdeckung der
SteiJnindusbrien an Usora). - VII I!1953, 223-236 +- Tbl. I-X. Zusammen[a
ssung.
94. BRODAR, Vida: Antropoloka obrada neolitske lubanje iz Semizovca. (Antropo
logische Bericht liber ein neolithischer Schadel aus Semizovac). - XII / 1957,
257-258+ L. sl. l. Zusammenfassung.
95. BRUNNACKER, Karl: Die Sedimente der Crvena Stijena. Mit Beitragen von Jo
sef Frechen und Reinhard Streit. Sedimenti Crvene Stijene. - XXI
- XXIII1966-1967, 31-65. Sadraj.
BRUNNACKER, Karl v. BASLER, uro , bibI. jed. br. 38
e
96. COVIe, Borivoj: Preistoriski depo iz Lukavca (Das Depot von Lukavac).
X /1955, 91-102+Tbl. I-II. Zusammenfassung.
97. COVIe, Borivoj: Ilirska nekropola u Carakovu (Necropole illyrienne il tombes
plates de Carakovo pres de Prijedor). - XII1956, 187-204+ Pl. I-II +Tbl.
I-V. Resume.
98. COVIe, Borivoj: Neko liko manjih preistorijskih nalaza iz BiH (Einige kleinere
pri=ihistorische Funde aus Bosnien und der HerzegDv;ina).- X1I / 1957,
241-255+Tbl. I-II. Zusamme.nfassung. :fF B. Covi
99. COVIe, Borivoj: Barice - nekropola kasnog bronzanog doba kod Graanice
(B arice - ein spa tbronzezeitliche Urnenfeld bei Graanica). - XIII!1958,
77-96+Tbl. I-II. Zusammenfassung.
100. COVIe, Borivoj: Glasinac 1957 - Rezultati revizionog iskopavanja tumula gla
sina kog tipa (Glasinac 1957 - Resultate der Revisionsausgrabungen von
Grabhi.igeln des Glasbnaotypus) - XIV/ 1959, 53-85 + PrI. I-III+Tbl. I-XIV.
Zusammenfassung.
101. COVle,Borivoj: Izvjetaj o radu Arheolokog odjeljenja za 1958. godi nu.
XIV/ 1959, 249-250. :fF B. C.
102. eOVle, Borivoj: Rezultati sondiranja na preistoriskom naselju u Gornjoj Tuz

li. Resultate der Sondierungen auf der pri=ihistorischen Siedlung in Gornja
Tuzla. - XV-XVI /1960-1961, 79-1 39+ Prl. 1-2+Tbl. I-XV. Zusammen
fassung.
103. COVIe, Borivoj: Gradinsko naselje na Kekia glavici. Der Wallburgsiedlung
auf der Keki a Glavica. - XVIIi 1962, 41-61 + PrI. l +Tbl. I-III +Tbl. I-IV.
Zusammenfassung.
104. COVIC, Borivoj: Karl Kramer (sa prilozima W. Ehgar,tnera, A Kloibera, F .
Mortona i F. Stroha: Das Graberfeld von Hallstatt. Association Internatio
nale d'Archeologie Classique, Monographie 1. Sansoni-Firenze, 1959. T ext
band: XIV+225 str. sa 151 slikom, 10 karata, l prilogom. - Taffelban d,
IV str. 260 tabli i l prilog. Njemaki. - XVIII1962, 255-257.
Rubrika: Os vrti i prikazi
105. COVIe, Borivoj: POgJrebni obiaj ,i praistorijskih stanovnika glasinakog podru
ja. Bestattungsbri=iuche der pri=ihistorischen Bewohner des Gebietes von Gla
sinac. - XVIIII1963, 41-62. Zusammenfassung.
Ir6. COVIe, Bordvoj: Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u
Bosni. Einleitung in Stratigraphie und Chronologie prahistorischer Gradinen
in Bosnien. - XX/1965, 27-145 + prI. 2. Zusammenfassung.
107. COVIe, Borivoj: Praistorijska nekropola Petkovo brdo u R adosavskoj. Die
prahistorische Nekropole Petkovo Brdo in Radosavska bei Banja Luka.
XXI-XXII/1966-1967, 161-167+PI. l +Tbl. I-II. Zusammenfassung.
PREGLED SADRZAJA GZM, NS. ARHEOLOGI.JA, 1953-J978.
255
108. COVIe, Borivoj: Nalaz praistorijskog nakita iz Otoka (Vitina). (F und prahisto
rischen Schmucks a us Otok - Vitina). - XXVI/1971 , 301-312 + S1. l.
109. COVIe, Borivoj: Dva s pecifina tip a zapadnobalkanske lune fi bule.
(Zwei
spezifische T ypen der westbalkanisch e'l1. Bogenfibel).
XXVI/1971,
313-331+Krt. l.
110. COVIe, Borivoj: Bronzane kn cmide iz Dabr.ice kod Stoca. (Bronzene Beimschie
nen a us Dabrica bei Stolac). - XXIX/ 1974 (1976), 19-33. Zusammenfass ung.
Ill. COVIe, Bori voj: Nekoliko mc..njih praisto.rijskih nalaza iz H erc egov ine. (Einu
ge kleinere prahistorische Funde aus der Hervegovin a) . - XXIX/ 1974
(1976), 281-288. Zusammenfassung.
112. COVIe, Borivoj : Velika gradina uV a rv a ri - I dio (slojevi eneolita , ranog i
srednjeg bronzanog doba). Velika Gradina im Dorf Varvara . - XXXII/ 1977
(1978), 5-175+ Pl. 2, 3. Zusammenfass ung.
113. CREMOSNIK: Gregor: Nekoliko napomena o Brskovu i Kragujevakoj ostavi.
(Einige Bemerkungen uber dem Depot von Brskovo und Kra gujevac).
XIV/ 1959,9-11.
114. CREMOSNIK, Irm3: Izvjetaj o iskopinama u Rogaiim a kod Blauja. (Com
pte-rendu sur des
fouilles il. Rogaii pres de Blauj).
VIII/1953,
303-315+Pr1. 2+ Tb!. I-V. Resume.
115. CREMOSNIK, Irma: Dva srednjevjekov na grada u okolici Grahov a. (Zwei mit
telalterliche Stadt", in der Umgebung von Grahovo). - VIII/1953, 349-351 +
+ Sl. l.
116. CREMOSNIK, Irma: Ljetopis Jugoslavenske a kademije znanosti i umjetnosti
za godine 1946 - 1948, knjiga 55, Zagreb 1949. Urednik a kad. Branimir Gu
i. Prikaz arheolokih r a dova. VIII!1953, 373-375.
Rubrik a : Prikaz i i biljeke.
117. CREMOSNIK , Irma:
Vjesnik za arheologiju i historiju
dalmatinsku LIII
(1950-1951). - VIII / 1953, 375-377.
118. CREMOSNIK, Irma: Neto o antikim naseljima u okolici Konjica. (Quelque
chose sur les stations antiques aux environs de Konjic). - IX/ 1954, 179
-188 + Tb!. I-II. Resume
t19. CP..EM05NIK, Irma: Izvjetaj o iskopavanjima na Crkvini u LisiiLma kod Ko
njica . (Compte rendu sur les fouilles de Crkvina a Lis iii pres de Konjic).
- IX / 1954, 211-226+Tb!. I-VII. Resume.
120. CREMOSNIK, Irma: Nova antika istraivanja kod Konjica i Travnika. (Nou
velles recherches de monuments de l'antiquite pres de Konj ic et Travnik).
- X!J955, 107-136+Tb!. I-V+I-II. Re s ume.
121. CREMOSNIK , Irma : Novi srednjevjekovni nalazi kod Prijedora . (Nouvelles
decouvertes medievales pres de Prijedor). - X / 1955, 137-148. Resume.
122. CREMOSNIK, Irma: Reljef Silvana i Nimfa iz Zaloja (Biha). (Rel.ief de
Sylvanus et des Nymphes de Zaloje - Biha) . - XI/1956, 111-126 + Tb!.
I-II. Resume.
123. CREMOSNIK, Irma: Crkvina u Golubiu. (Crkvina a Golubi). - XI/1956,
127-136 + Tb!. I. Resume.
124. CREMOSNIK, Irma: Rimski ostaci na Gradini Zecovi. (Restes roma ins sur
la Gradina de Zecovi pres de Prijedor). - XI/1956, 137-146 + Tb!. I.
Resume.
125. CREMOSNIK, Irma: Dalja istraivanj a na rimskom naselju u Lisiiima.
(Nouvelles fouilles dans l'agglomerat-ion romaine de Lisiii). - XII/1957,
143-162 + Tb!. I-II. Resume.
126. CREMOSNIK, Irma: Rimski spomenic.i iz okoline Bihaa . (Monuments romains
des environs de Biha). XlI/1957, 163-172 + Tb!. I-III. Resume.
127. CREMOSNIK, Irma : N a rodna simbolika na rimskim spomenicima u naim kra
jevima. (Les symboles populaires sur les monuments romains dans nos
region s) . - XII!J957, 217-234 + Tb!. I. Resume.
128. CREMOSNIK, Irma : Arheoloka istraivanja u okolici Bihaa. (Recherches
archeologiques dans les environs de Biha , agglomeration de Zaloje) .
XIII/1958, 117-136 + Tb!. I-VI. Resume.
129. CREMOSNIK, Irma: Panonska nonja na rimskim s pomenicima u Bosni i u
drugim na im krajevima. (Le costume pannonien sur les monuments romains
en Bosnie et dans nos autres regions). - XIII!1958, 147-151 + Tb!. I-II.
Resume.
256
DOBRILA ROKAN
130. CREMOSNIK , Irma: Izvjetaj o radu Arheolokog odjelj~nja . XIII i 1958,

273-274. :\j: Dr 1. C.
131. CREMOSNIK, Irma: Spomenik sa japodskim kenjanicima iz Zaloja kod Bi
haa. (Monument ome de cavaliers japodes de Zaloje pres de Biha).
XIV/1959, 103-111 + Tbl. I-II. Resume.
132. CREMOSNIK, Irma : Iskopavanje uLjusini 1957. godine. (Fouilles effectuees
aLjusina - 1957). - XIV/ 1959, 137-147 + Tbl. I-IV. Resume.
133. CREMOSNIK, Irma: Prethodna istraivanja na rimskom lokalitetu na Pan.iku.
(Fouilles preliminaires dans la localite romaine de Panik). XV
-XVII1960-1961, 173-184 + Tbl. I-II. Resume.
134. CREMOSNIK, Irma: Nalazi bojene keramike u BiH u rimsko doba. Ceramique
coloriee de l'epoque roma ine decouverte sur le territoire de Bosnie-Herze
govine. - XV-XVII1960-1961, 189-202 + Tbl. I-II. Resume. :\j: Dr I.
Cremonik.
135. CREMOSNIK, Irma: Nalaz terre sigillate chiare iz Viia (Capijina). Der Fund
von Terra sigillata chiara aus Vi i i. - XVIIII962, 115-140 + Tbl. I-X.
Zusammenfassl.lJng.
136. CREMOSNIK, Irma: Nonja na rimskim spomenicima u Bosni i Hercegovini.
Trachtendarstellung auf romischen Denkmalern in Bosnien und der Herze
gowina. - XVIIII1963, 103-125. Zusammenfassung.
137. CREMOSNIK, Irma: Rimska vila u Viiima. Die romische Villa in Viii.
- XX / 1965, 147-260 + PrI. 1-3. Zusammenfassung.
138. CREMOSNIK, Irma: D. Tudor: Sucidava (Collection Latomus Vol. LXXX).
- XXI-XXIII1966-1967, 173-174.
139. CREMOSNIK, Irma: Geza AJfcildy: Die Bevblkerwng und Gesellschaft der
romischen Provinz Dalmatien. - XXI-XXII/1966-1967, 174-176.
140. CREMOSNIK, Irma: Istraivanja u Muiima i Zabljaku i prvi nalaz naj
starijih slavenskih naselja kod nas. (Die Untersuchungen in Muii und
Zabljak. Uber der ersten Fund der altesten slawischen Siedlung in Bosnien).
- XXV11970, 45-117 + Pl. 2.
141. CREMOSNIK, Irma: Studi Miscellanei XIII . Ostia I (A. Carandini, E. Fabricette,
C. Gaspari ... Le Terme del nuotatore. Scavo dell' ambiente IV). Seminario
di archeologia e storia dell' arte Greca e Romana dell' Universita di Roma,
De Luca Editore, Roma 1967-1968. XXV / 1970, 215-217.
142. CREMOSNIK, Irma: Plesniar-Gec Ljudmila , Severno emonsko grobie , Ka
talog i monografija 8, Narodni muzej, Ljubljana 1972. XXVIl
-XXVIIII1972-1973, 396.
Rubrika: Kritike i prikazi.
143. CREMOSNIK, Irma: Rimsko naselje na Paniku kod Bilee (Die romi sche
Ansiedlung in Panik bei Bilea). - XXIX/1974 (1976), 41-164 + Pl. Il-IV.
Zusammenfassung.
D
144. DRAMUSIC, Vojin: Izvjetaj o radu Pedagoke slube. :\j: V. D.
XIV/ 1959, 250-251.
145. DRAMUSIC, Vojin: Internacionalni simpozijum o vaspitnoj i kulturnoj ulozi

muzeja. - XXI1965, 305-319.
146. DRECHSLER-BIZIC, Ruica: Novi pogledi na kulturu sojenikog naselja u
Ripu (Des vues nouvelles sur la civilisation de l'habitation lacustre a
Ripa). VIIII1953, 103-110. Resume
147. DRECHSLER-BIZIC, Ruica: Starinar I - Organ Arheolokog instituta SAN,
Nova serija, knj. 1. - VIII / 1953, 380-384.
F
FRECHEN, Josef v. BRUNNACKER, Karl. bibI. jed. br. 95.
PREGLED SADRZAJA CZH, NS. ARHEOLOGI.TA, 1953-1978.
257
148. GABRICEVIC, Branimir: O nekim mitr'ikim natpisima Sarajevskog muzeja

(De quelques inscriptions mithriaques du musee de Sarajevo). - VIIII1953
141-144. Resume. :lj: B. Gabrievi.
'
149. GABRICEVIC, Branimir: Sarajevski medaljon s prikazom trakog konjanika
(Le MedailIon de Sarajevo representant un cavalier thrace). - IX / 1954
41-46. Resume.
'
GARASANIN, Draga v. GARASANIN, Milutin bibI. jed. br. 154.
150. GARASANIN, Milutin V.: Problemi podunavskog i ukrajinskog neolita u sve
tlosti novih arheolokih rezulta ta (Probleme du neolithique danubien et
ukraYnien a la lumiere de nouveaux resultats archeologiques). - VIIII1953,
49-71. Resume.
151. GARASANIN, Milutin V.: Iz istorije mlaeg neolita u Srbiji i Bosni (Sur
quelques problemes d'histoire du neolithique recent en Serbie et en Bosnie).
- IX11954, 5-39 + Tbl. I-III. Resume.
152. GARASANIN, Milutin V.: Sahranjivanje u balkansko-anadolskom kompleksu
mlaeg neolita (Die Bestattungssitten im balkanisch-anatolischen Komplex
der jungeren Steinzeit). - XII1956, 205-236. Zusammenfassung.
153. GARASANIN, Milutin V.: Ka jezikOj pripadnosti neolitskog prastanovnitva
Balkana (Zur sprachlichen Zugehorigkeit der neolithischen Urbevolkerung
des 'Balkans). - XII / 1957, 201-216. Zusammenfassung.
154. GARASANIN, Milutin V. - Draga Garaanin: O problemu ranog bronzanog
doba u zapadnoj Srbiji i Bosni (Zur Frage der fruhen Bronzezeit -in West
serbien und Bosnien). - XIIII1958, 5-19. Zusammenfassung.
155. GARASANIN, Milutin V.: Pontski i stepski uticaj u Donjem Podunavlju i na
Balkanu na prelazu iz neolitskog u metalno doba. Elemente der Steppen
und der Pontischen Einflusse an der Unteren Donau und auf dem Balkan,
am Ubergang vom Neolithikum zur Fruhen Bronzezeit. - XV-XVIII96~
-1961, 5-26 . Zusammenfassung.
156. GAVRILOVIC, Margita: Kamena ploa sa preromanikom ornamentikom iz
sela Dolac .kod Glamoa. Une dalle avec ornementaltj.on preromaine pro
venant du village Dolac pres de Glamo. - XXXII / 1977 (1978), 345- 348.
Resume.
157. GLAVAS, Tihomir: Ornamentirana kamena ploa iz predromanike crkve u
Cipuljiu (Bugojno). Une dalle ornamentale de l'eglise preromaine a Cipu
lji (Bugojno). - XXXII / 1977 (1978), 349-352. Resume.
158. GRB IC, Miodrag: Butmirska ekspanzija. Butmir - Bubanj - Gradac - Servi
ja - Dimini - Kikladi - Danilo - Vitenberg. (Expansion der Butmir
-Kultur) . - XIi1956, 237-245. Zusammenfassung.
H
159. HOPF, Maria: Neolithische Getreidefunde aus Bosnien und der Herzegovina
(Neolitske itarice iz Bosne i Hercegovine). - XIIII1958, 97-103 + Tfl. I-II.
Sadraj.
160. HOPF, Maria: Untersuchungen uber die botanischen Reste aus der neolithischen
Ansiedlung in Gornja Tuzla. Izvjetaj o istraivanju botanikih ostataka
u neolitskom naselju u Gornjoj Tuzli. - XXI-XXII/1966-1967 , 169-171.
:lj: M. Hopf.
161. HRABAK, Bogumil: Prilog datovanju hercegovak'ih steaka (Contr.ibution
a la fixation de date des pierres tombales medievales en Herzegovine) .
VIIII1953, 325-328. iro Resume.
162. HRABAK, Bogumil: Posljednje publikacije Francuskog arheolokog instituta u
Carigradu (Les dernieres publications de I'Institut fran!;ais d'archeolog.ie
de Stamboul). - X /1955, 238-242. :II: B. Hrabak.
163. ILAKOVAC, Boris : Primjena cilindrinog koordinatnog sustava kod iskopa

vanJa tumulusa (Application of cylindrical coordinate system at excavation,
of turnuli). - XIII / 1958, 105-116. Summary.
17 -
GZM, NS, XXXIV -
Arheologija
DOBRILA BOKAN
258
164. IMAMOVI , Enver: Novonaeni rimski nadgrobni natpis iz Ilide kod Sara
jeva. Inscription tombale romaine recemment decouverte il Ilida pres
de Sarajevo. XXXIII/1978 (1979), 127-131. Resume.
165. In memoriam D.imitr.iju Sergejevskom. - XX / 1965, 5.
166. IVOVI, Jov an: Nalazi starog rimskog novca u okolini Nikia i na ter.ib()riji
nikikog sreza (Decouvertes d'ancienne monaie romaine a ux environs
de Niki et sur le territoire de l'arrondissement de Niki). - X / 1955,
199-209 + Tb!. I-II. Resume.
167. Izvj etaj o radu Arheolokog odjeljenja, - IX!l954, 323-324; X /1955, 247-248;
XI/1956, 307-309; XIIi1957, 343-345.
Izvjetaj o radu: I Arheoloko odjeljenje; II Pedagoka sluba; III Biblio
J 68.
teka Muzeja. - XV-XVI /1960-1961, 337-343.
J
JANEKOVI , uro
v. BASLER,
uro
bib!, jed. br. 34.
169. KARAMEHMEDOVI, Muhamed: Bronzani kotli iz Kraljeve Sutjeske. La

bassine de Kraljeva Sutjeska. - XX/1965, 281-294. Resume.
170. KNEZ, Tone: Preistorijski depo iz Osretka (Das Depot aus Osredak). - XIII/1958,
255-260. Zusammenfassung.
171. KOJI, Ljubinka: Nalazi fresaka iz grobnice na Paniku. Fresques decouvertes
dans le tombeau de Panik. - XV-XVI/l960-1961 , 185-187 + Tb!. I.
Resume.
1'12. KORO~EC , Jos ip: Neko liko pitanja oko nEk~cpole u Trebenit u (Quelques
questic.ns concernant la necr.opole de Trebe nite) . - VIIII1953 , 91-101.
Resume.
173. KOROSEC, Josip: Odnos arheologije prema paleontologiji i obratno.
VIII11953, 353-360.
174. KOROSEC, Josip: Podela naunica sa zvezdolikim priveskom u slavenskim

kulturama Jugoslavije (Classification des boucles d'oreilles il appendice
en forme etoilee dan s les civilisations slaves de la Yougoslavie). - IX/1954,
77-86. Resume.
175. KOROSEC , Josip: Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika
(Habitat neol ithique de Crkvina a Turbe pres de Travnik). XII/ 1957 ,
5-18 + Tb!. I-VII. Resume.
176. KOROEC , P aola: Rasprostranjenost slavon ske kulturne grupe. Expansion
du groupe culturel slavon. XV-XVII1960-1961, 141-150 + Krt. l.
Resume.
177. KOVACEVI, Jovan: Pr vi klesari irilskih natpisa na Balkanu. Prem iers
taill eurs de pierre auteurs des inscriptions cyrilliques dans les Balkans.
- XV-XVl/1960-1961, 309-316. Resume.
178. KOVAEVI, Jovan: Nadgrobni natpis i reljef kaznaca Nespine. Inscription
funer a ire et rehef du pecheur Nespine. - XV-XVIII960-1961, 317-322.
Resume.
179. KRALJEVI, Gojko: Dr Jozo Petrovi. - XXI-XXII /1966-1967, 185. :#o G.
Kraljevi.
Rubrika: In memoriam.
180. KRALJEVI , Gojko: Skupni nalaz rimskih sestercija u Bijai kod Ljubukog
(A Collective Find of Roman Sesterces at Bija a near Ljubuki).
XXV/1970, 39-43.
181. KRALJEVI , Gojko: Nalaz rimskih novaca u rudarskom reviru Blagaj - J apra
(Decouvertes de la monaie imperiale romaine dans la region miniere
Blagaj-Japra). - XXVII-XXVIIII1972-1973, 273-296.
182. KRALJEVI, Gojko: Skupni nalaz rimskih carskih denariusa u Usori kod
DobOja (A Collective Find of Roman Imperial Denarius at Usora near
Doboj). - XXVII-XXVIIII1972-1973, 297-232.
183. KRALJEVI, Gojko: Na la z novca na Pan iku i Draevoj strani (Rbmische
Munzen von Panik und Draeva st r ana). XXIX/1974 (1976), 165-168.
Zusammenfassung.
PREGLED SADRZAJA GZM, NS , ARHEOLOG1JA,
19~3-1978.
259
184. KRALJEVI, Gojko: Antiki novci iz Posukog Gr aca u zbirci Zemaljskog

muzeja (Antike MUnzen von Gradac bei Posuje). - XXIX/1974 (1976),
185. KRALJEVI, Gojko: Rimski novac sa podrUja Stoca (Rbmische MUnzen von
Stolac). XXX-XXXIII975-1976 (1977), 217-230. Zusammenfassung.
186. KRALJEVI, Gojko: Antiki novac sa podru ja Ljubu kog. Antike MUnzen aus
Umgebung von Ljubuki. - XXXIIII1978 (1979), 133-136+Pr!. 1. Zusam
menfassung.
187. KRALJEVI, Gojko: Rimski novac iz Bosanske Gradike i Laktaa . Rbmische
MUn zen aus Bosanska Gradika und Laktai. - XXXIII/1978 (1979), 137-139.
Zusammenfassung.
188.
Kratak pregled petogodinjeg rada Zemaljskog muzeja (1948-1952). Arheo

loko odjeljenje. - VIII/1953, 451-453.
189. KU AN , Ante - ok o Mazali: Kameni stolac iz Bukovica (Le trone en pierre

de Bukovica). - X / 1955, 41-48 + Tb!. I. Resume. :#: A. Ku an - .
Mazali.
190. KULISI, Spiro: Povodom lanka B. Skerlja i J. Koroca o odnosu izmeu

arheologije, antropologije i etnologije. - VlIIi1953, 360-362.
L
191. LOPAC, Matija: Bibliografski podaci o historijskim radovima o Bosni i Herce

govini (Donnees bibliographiques su r des travaux historiques sur Bosnie
et Herzegovine). - VIII/ 1953, 385-422.
192. LOP AC, Matija: Bibliografski podaci arheoloko-epigrafskih radova o spome
nicim a Bosne i Hercegovine (D onnees bibliographiques sur les art icles
archeologiq ues et epigraphiques des monuments de Bosnie et d'Herze
govine). - XII1956, 259-306; XIII1957, 291-341.
193. LOPAC, Matija: Izvjetaj o radu Biblioteke. XIV/ 1959, 252. :#: Dr M. L.
M
194. MALEZ, Mirko: Gornjopleistocenska fauna Crvene Stijene. Prethodno saopenje.

Die Obe.rpleistozanfa,una aus der Crve'l1a Stijena. Vorlaufi.ge Mittei,lrung.
XXI-XXII / 1966-1967, 67-80 + Tb!. I-VI + PrI. 1. Zusammen
fassung.
MALEZ, Mirko v. BASLER, uro bibI. jed. br. 38.
195. MARI, Rastisla v: Nekoliko napomena o Brskovu i KragujevaZ:koj ostavi.
(Einige Bemerkungen uber dem Depot von Brskovo und Kragujevac).
- XVIII1962, 245-247.
196. MARI, Zdravko: Neki novi manji preistorijski nalazi iz Bosne i Hercegovine.
(Quelques decouvertes prehistoriques de Bosnie-Herzegovine). - XIII/ 1958,
243-253 + Tb!. I-III. Resume.
197. MARI, Zdravko: Grobovi ilirskih ratnika iz Kanja. (Illyrischer Krieger
graber aus Kaanj). XIV/1959, 87-102 + TbI. I-IV. Zusammen
fassung.
198. MARI, Zdravko: Vis kod Dervente naselje kasnog bronzanog doba. Vis bei
Derventa , eine Ansiedlung der ~paten Bronzezeit. - XV-XVIII960-1961,
151-171 + Tb!. I-VII. Zusammenfassung.
199. MARI, Zdravko: Vir kod Posuja. Vir bei Posuje. - XVIIII962, 63-72 + Tbl.
I-III. Zusammenfassung.
200. MARI, Zdravko: Herman Muller-Karpe: Beitrage zur Chronologie der Urnen
felderzeit n6rdlich und sudIich der Alpen. (R6misch-Germanische FOr
schungen Bd. 22). Berlin (Walter de Gruyter et Co.) 1959; Text : str. 334,
slika 54 , l. karta; Tafeln: 211 tabli. - XVII11962, 253-255. :#: Z. Mari .
201. MARI, Zdravko: Keltski elementi u mlaem eljeznom dobu Bosne i H erce
govine. Elements celtiques de la fin de l'age du fer en Bosnie-Herzegov.ine.
- XVIIIII963, 63--83. Resume.
DOBRILA BOKAN
260
Zdravko: Donja Dolina. - XIX/IDS4, 5-128 + Prl. l. Zusammen

fassung.
203. MARI, Zdravko: Prof. dr Josip Koroec (1909-1966). XXI-XXIIII966
-1967, 183-184. # Z. Mari.
In memoriam.
204. MARI, Zdr<)vko: Jat::0dske nekropole u dolini Une. (Die japodischen Nekro
polen in Unatal). - XXIII / 1968, 5-79 + Tbl. I - XXV + Tabele I-VII.
;;:OG. r-.~ARI, Zdravko: Arheoloka istraivanja na gradini u Oaniima kod stoca
1963. godine. (Archaolog.ische Forschungen auf der Gradina in Oanii
bei Stolac 1963). - XXVII-XXVIII!1972-1973, 173-235 + Pl. 1.
206. MARI, Zdravko: Novii treeg i drugog stoljea stare ere sa Gradine u
Oaniima kod Stoca (Des piecettes de IIIIeme et II;eme siecle a. n. e. de
Gradina il Oanii pres de Stolac). - XXVII - XXVIIIII972-1973, 237-255.
~C7. l\lARI, Zdravko: Ornamentirane pojasne ploe sa Gradine u Oaniima kod
St:>ca (Plaques ornemenrtes des cei.n l ures de Gradina il Oan-iti pres de
Stolac). - XXVII-XXVIIIII972-1973, 257-260.
~08. MARI, Zdravko: Novootkrivena obloga pojasne ploe sa Gradine u Oani
ima
kod Stoca (Revetement d ' une plaque de ceinture nouvellement
(lpcouver t sur la Gradina d ' Oani~i pres de Stolac). - XXIX/ 1974 (1976),
35-40. Resume.
209. MARI, Zdravko: Arheoloka istraivanja Akropole ilirskog grada Daors .. a na
G:.'adi n i u Oaniima kod Stoca od 1967. do 1972. godine (Archaologische
F orschun,3cn auf der Akropolis der illyrischen Stadt Daors in Oanii bei
StoI2c). - XXX-XXXI / 1975-1976 (1977), 5-99 + Pl. l, 2/3, 18/20, 22/23.
Zu s:-.mme nfassung.
210 . MARI , Zdravko: Reviziono iskopavanje ilirske grobnice u Kanju kod Bilee
(Fouilles de revision du tombeau illyrien il Kaanj pres de Bilea).
XXX-XXXI!1975-1976 (1977), 101-113.
211. MARI, Zdravko: Depo pronaen u ilirskom gradu Daors .. u (2. s t. pr. n. e.)
The Hoard Found in the Illyrien To w n of Daors .. (the 2nd century b. C.).
- XXXIIIIl978 (1979), 23-113. Summary.
212. M A RIJANOVI, Brunislav: Bakarne sjekire iz Tenja (Hac hes en cuivre de
Tea nj). - XXX-XXXIII975-1976 (1977), 269-276. Resume.
213 . MARIJANOVI, Brunislav: Fragment eneolitske keramike iz Badnja (Un
fragm e nt cera mique eneolithique de Badanj). - XXXII/1977 (1978), 177
-180. Resume.
214. MARIJANOVI, Brunislav: Nova nalazita impresso kulture u Hercegovini
(New Sides of Ln press.o-Cu!ture in Hercegovi.na). - XXXIII/1978 (1979),
5-21. Summary.
n5. MAZALI, oko: Te ga nj. - VIIII1953, 289-302 + Sl. 1. Resume. '*f:. . Mazali.
~02. MARI,
216. MAZALI, Doko: A. Deroko: Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori

i Makedon iji, izdanje Prosvete, Beograd , 1950. Strana 214., slika 210., tabli
33. - VIIII1953, 367. # . Mazali.
217. MAZALI, oko: 1. Zdravkovi: Duurovaki dvorci Izdanje Arheolokog

instituta SAN, Beograd, 1951. Strana 112, sa mnotvom fotografija, pla
nova i situacija, te tri panorame (avionski snimci). - VIII/1953, 367-368.
# . Mazali.
218. MAZALI, oko: Visoki, bosanski grad srednjeg vijeka

bosoiaque du Moyen age). - IX/1954, 227-253 + Pl. 1.
(Visoki-forteresse
Resume # .
ir o
Mazali.
219. MAZALI , oko: Vinac i Doboj (Vinac et Doboj). - XIIII1958, 234-240

Resume. # . Mazali.
MAZALI, oko: v. KUAN, Ante bibI. jed. br. 189.
Pl. 1.
220. MIKI , Zi vko : Antropoloki nalazi iz ilirske grobnice iz Kanja kod Bilee
(Trouvailles anthropologiques de l a tombe illyrienne sur la localite Kaanj
pres de Bilea). - XXX-XXXII1975-1976 (1977), 115-120. Resume.
221. MIKI, ivko: Rezultati antropolokih ispitivanja ranosrednjevekovne nekro
pole u Koritima kod Duvna. Die Ergebnisse der anthropologischen For
schungen des fruhmittelalterIichen Friedhofes im Korita , Bez. Duvno.
- XXXIIII1978 (1979), 205-222. Zusammenfassung.
PREGLED SADR2AJA GZM, NS, ARHEOLOGTJA,
1953-1~78.
261
MILETI, Nada:
Mostai). 223. MILETI, Nada:
Crkva sv. Klimenta u Mostaima (L'eglise de st. Clement

IX/ 1954, 281-297 + Tbl. I-II. ir. Resume.
Nalaz ranosrednjevekovnih fibula iz Raj lovca (Decouvertes
des fibules du debut du moyen age de Rajiovac.) - X/1955, 151-155 + Tb!.
I. Resume.
224. MILETI, Nada: Nekropola u selu Mihalje v iima kod Rajlovca (Das Graberfeld
in Mihalje v ii bei Rajiovac). XII1956, 9-39 + Tbl. I-XII + Pl. 1.
Zusa mmenfassu ng.
225. MILETI, Nada : Nekoliko nepublikovanih predmeta iz srednjevekovne zbirke
Zemaljskog muzeja (Quelques objets non publies provenant de la collection
medieva le du Musee Nationale). - XII / 1957, 263-265. Resume.
226. MILETI, Nada: Srednjevekovni grobovi u Tumulu na " Crkvini (Sjeversko).
(Tombeaux medievaux en tumulus de Crkvina - Sjeversko). - XIV/1959,
217-219 + Tbl. 1. Resume.
227. MILETI, Nada: Nekropola u selu Mihaljeviima kod Rajlovca . (Rezultati na
knadnih iskopavanja). Necropole du village de Mihaljevii pres de RajIo
vac. (Resultats des fouilles ulterieres). - XV-XVIII960-1961, 249-257+Pl.
l +Tbl. I-III.
228. MILETI, Nada: I zv eta j o zatitnom .iskopavanju u Potocima kod Mosta,ra
(Comple-rendu sur les fouil1es de protection effectuees a Potoci pres de
Mostar). - XVII / 1962, 153-157+Tbl. I-III. Resume.
229. MILETI, Nada: Nakit i oruje IX-XII veka u nekropolama Bosne ~ Herce
g0vine. (Schmuck und Waffen des IX.-XII. Jahrhunderts in den Nekropo
len Bosniens). - XVIII / 1963, 155-178. Zusammenfassung.
230. MILETI, Nada: S. Fuchs - J. Werner, Die langobardischen Fibeln aus Ita
lien, Berlin 1950. str. 72, 59 tabli, 2 karte. - XIX / 1964, 219-220.
Rubrika: Os vrti i prikazi.
231. MILETI, Nada: Marian Wenzel, Bosnian and Herzegovinian Tombstones - Who
Made Them and Why, Siidost-forschungen, XXI, Miinchen 1962, 102-143.
- XIX / 1964, 220-223,
232. MILETI, Nada: Slovenska nekropola u Gomjenici kod Prijedora . Slawische
Nekropole in Gomjenica bei Prijedor. - XXI-XXII / 1966-1967, 81-154+ PrI.
+ Tbl. I-XXXII. Zusammenfassung.
233. MILETI, Nada: Ranosrednjovekovna nekropola u Rakovan.hma kod Prije
dora. (Das Friihmittelalterliche Graberfeld in Rakovani bei Prijedor).
- XXV / 1970, 1l9-177+PI. 1.
234. MILETI, Nada: Ranosrednjovekovni nalazi iz Rudia kod Glamoa. (Fruhmit
telalterliche Funde aus Rudii bei Glamo) . XXX-XXXIII975-197S
(1977) , 231-242. Zusammenfassung.
235. MILETI, Nada: Ranosrednjovekovna n ekropola u Korjtima kod Duvna.
Friihmittelalterliche Nekropole in Korita bei Duvno. - XXXIII/1978 (1979),
141-204 + Pl. 2. i 3. Zusammenfassung.
MILETI, Nada, prev. v. WERNER, Joachim bib!. jed. br. 321.
236. MIROSAVLJEVI , Vladimir: Nalazi iz pretpovjesnog doba u sjevernoj Dalma
ciji. Bakreni predmeti iz nalazita Topolje i Nevest kod Uneia. (Les trou
va illes de I'epoque prehistorique dans la Dalmatie du Nord). - VIIII1953,
265-270. Resume.
237. MUSETA-ASCERI, Vesna:
Hreanski mramorovi.
XXXIIII1978 (1979),
223-229 + Pl. l.
222,
238. NIKOLI, Vera: Rimski sarkofag iz Sargovca kraj Banja Luke (Sarcophage
roma in de Sargo\'ac pres de Banjaluka). - XV-XVI!.1960-1961, 329-330.
o
239. OREC, Petar: Prapovjesna naselja i grobne gomile (Posuje, Grude i Litica).
Agglomera tions prehistoriques et tumulus sepulcrals dans les environs de
Posuje, Grude et Litica (Herzegovine occidentale). - XXXII/I977 (1978),
181-291 + Krt I. Resume.
262
DOBRILA
BOKAN
240. PASALI, Esad: Novi prilozi poznavanju rimskih cesta u Bos ni i Hercegovini
(Nouvell es contributions il l'etude des routes romaines en Bosnie - Herze
govine) . - VIIII1953, 277-287 + Tb!. I-II , Resume.
241. PASALI, Esad: Antiki tragovi iz okoline Bugojna i Gornj eg Vakufa, (Des
traces antiques des alentours de Bugojno et Gornji Vakuf). - VIIII1953 ,
345-348.
242. PASALI, Esad: Ziva antika - Antiquite vivante. Skopje, Filozofski fakul
t e t - Seminar za klasinu filologiju. 1951 God. I sv, l i sv. 2; 1952 God.
I! sv. 1. - VIIIII1953, 378-380.
243. PASALI, Esad: O antikom rudarstvu u Bos ni i Hercegovini (L'Exp1oitation des
mines dans l'a ntiquite en Bosnie-Herzegovinel. - IX / 1954 , 47-75. Resume.
244. PASALI , Esad: Tragom rimske ceste od Mlinita preko Podranice do Ba
njaluke, (En suivant la trace de I'a-ncienne voie romai,ne allant de MLinite
par Podranica jusqu'a Banjaluka), - IX / 1954, 307-316. Resume.
245. PASALI, Esad: Rimsko naselje u Ilidi kod Sarajeva. Prvi prethodni izvjetaj
o iskopavanjima 1955-1958. g. (Die romische Ansiedlung in Ilida bei Sa
rajevo). - XIV/ 1959, 113-136 + P!. " C,,+Tb!. I-IV. Zusammenfassung.
246. PASALI , Esad: Spisak vanij.ih radova. - XXI-XXIII1966-1967, 18D-181.
PASALI, Esad v, BENAC , Alojz bib!. jed, br. 68,
247. PASKVALIN, Veljko: Nalaz sa gradine Hrvaani kod Banjaluke (Arheoloko
topografska bilje,ka), (Objets decouverts il gradina Hrvaani pres de Ba
njaluka - Notice archeologique-topographique), - XI! / 1957 , 259-262+Tb1.
1. Resume
248. PASKVALIN, Veljko: Tri rimska natpisa sa podruja Bosne i Hercegovine (Trois
inscriptions roma,ines du territoire de Bosnie). - XIIII1958 , 153-157.
Resume , =If V, Pakvalin
249. PASKVALIN, Veljko: Dva nala za kasnoantikih grobova na svod i 'kratak osvrt
na dosadanje nalaze tih grobnih kamera na t e ritoriji Bosne i Hercegovi
ne. (Zwei spatantike Gewo1be-Kammer-Graber, zugleich eine 0bersicht
solcher auf dem bosnisch-herzegowinischer Territorium).
XIV/ 1959,
149-162 + Tb!. I. Zusammenfassung.
250. PASKVALIN , Veljko: Bronzana votivna ruka iz Sasa, La main votive de bronze
de Sase. - XV-XVI/ 1960-1961, 203-209. Resume. =If V. Pakvalin.
251. PASKVALIN , Veljko: Rimski n a dgrobni spomenik iz Borasa. (Pierre tombale
roma ine de Borasi). - XV-XVIII960-1961, 325-327, =If V. Pakvalin.
252, PASKVALIN, Veljko: Antiko bronzano posue i nakit iz Usti koline. Vases
antiques de bronze et bijoux de Ustikolina, - XVII/1962, 141-151 + Tb!. 1.
Resume,
253. PASKVALIN, Veljko: Kultovi u antiko doba na podruju Bosne i Hercegovine.
Cultes de l'epoque antique sur le territoire de Bosnie-Herzegovine,
XVIIIII963, 127-153. Resume.
254. PASKVALIN, Veljko: Reljef Silvana i Nimfi. Bas-relief des Sylvains et des
nymph es. - XIX / 1964, 151-155, Resume.
255. PASKVALIN, Veljko - Anelko Zelenika: Arheoloki nalazi kod Karlova Hana
kod Duvna. (Archaologische Funde aus Karlov-han bei Duvno). - XIX/1964,
213-216,
256. PASKVALIN, Veljko: Rim s ki rtvenici iz Starog Majdana. (Autels de sacrifices
romains de Stari Majda.n ), - XXrVi 1969, 165-169,
257, PASKVALIN, Veljko: Dolihen i panonsko boanstvo Sedat na podruju Japre
u antiko doba, (Dolihen et le dieu Panonien Sedat sur le territoire de Japra
il l'epoque antique), - XXV / 1970, 19-28,
258, PASKVALIN, Veljko: Kasnoantiki grobovi iz Jajca, (Tombeaux antiques tar
difs de Jajce) . - XXV/1970, 29-38.
259. PASKVALIN, Veljko: Antiki torkular u Bihovu kod Trebinja. (II torchio antico
aBihovo), - XXIX / 1974 (1976), 289-293, RiassUlllLo.
260,
PETRI ,
Nika: Antonio M . RadmilLi (e collaboratori), Guida della preistoria

Italiana, Sansoni editore, Firenze, 1975. - XXIX / 1974 (1976) , 303-304,
261. PETROVI, Jozo: Dinarii ugarsko-hrvatskih kraljeva Matije Korv,ina 1458-1490

i Wladislava II, Jagelovia 149D-1516 otkniveni u Lamincima kod Bos. Gra
PREGLED SADR2AJA GZM. NS. ARHEOLOGIJA 1958-1978.
263
dike .(Ein Fund Mathias Korvinus 1458-1490 und Wladislav II 1490-1516

- Munzen in Laminci bei Bos. Gradika gehaben). - X / 1955 , 167-179+Tbl.
I. Zusammenfassung.
202. PETROVI, Jozo: Rimski novac iz Obudovca. (Alntc.ruiniani Fund aus Obudovac
bei Bos. Schamatz). - X / 1955, 181-197+Tb!. I-III . Zusammenfassung.
263. PETROVI, Jozo: Numizmatiki izvjetaji. (Numismatische Bericht). - Xrt1956,
97-109 + Tb!. I-III; XII / 1957, 173-183+Tb!. I-III; XIII/l958, 241-242+Tb!.
I; XVII / 1962, 177-190+ Tb!. I. Zusammenfassung.
264. PETROVI, Jozo: Arh eoloki referati iz Bugojna iLjubije - Japra. (Archaolo
gische Berichte aus Bugoj no und Ljubija - Japra). - XIIII1958, 267-271 +
+Tbl. I-IV. Zusammenfassung.
265. PETROVI , Jozo: Novi arheoloki
nalazi iz doline Gornjeg Vrbasn.
Neue
archaologische Ft.:inde aw; dem obe.ren Vrbastal. XV-XVIII960-1961,
229-234 Tb!. I-IV. Zusammenfassung.
266. PETROVI, Jozo: Bibliografija radova. - XXI- XXII/ 1966-1967, 186.
267. PILARI, Georgina: Antropoloka istraivanja slavenske populacije sa Balti
nih bara kod Gomien :ce. (Anthropoiog"3che u.ntersuchungen der slawischerr
Population von Baltine bare bei Gomjenica). - XXIV/1969, 185-223+Prl. 12.
268 PILARI, Georgina: Antropoloka ist.ra ivanja artificije1no defol'ffiiranih lubanja
iz ranosrednjovjekovlIle nekropole u Rakovanuma kod PrijedoTa. (Anthro
pologische Untersuchungen uber kunstlich deformierte .schadel aus dem
f['\.ihimittelalterlichen Grabe-rfeld io Rakova.ni bei Prijedor). - XXV/1970,
179-197+Pr!. 3.
2C9. POPOVI , Cvetko .: Nae starine- Godinjak Zemaljskog zavoda za zatitu
spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne republike Bosne i Herce
govine - I 1953 - Sarajevo 1953. IX/l954. 319-3 21. ir. :j:j: Cv. .
Popovi.

270. POPOVI, Cvetko .: Manji prilazi za pitanje bogumila u Bosni. (Quelques
pe:tits aPPGrt.s a la quest:on des bog.omiles en Bos.nie). - XII/1957, 235-240.
Resume.
271. POPOVI, Marko: M anastir svetog Petra de Campo kod Trebinja (Monastera di
San Piero de Campo presso Trebinje).
XXVII-XXVIII!1972-1973,
313-346.
272. POPOVI , Marko: Crkvina u Paniku (Crkvina in Panik) . -1973, 347-375.
XXVII-XXVIII!1972
273. POPOVI, Vukosava : Pregled sadraja Glasnika Zemaljskog muzeja u Sara

jevu od 1938 - 1952 (L-LV i N. S. I-VII). - VIII!1953, 422-450. Cir.
274. RAKOVEC, Ivan: Pleistocenski sisavci u pripeku Crvena Stijena kod Petro
via u Crnoj Gori (Les mammiferes pleistocenes de J'abri " Crvena stijena
pres de Petrov ii-Montenegro). - XI II lJ 958, 65-75. Resume. :j:j: 1. Rakovec.
275. RAUNIG , Branka: Japodska nekropola na Crkvini u Golubiu (Die japodische
Nekropole auf der Crkvina in Golubi). - XXIII / 1968, 81-98+PI. I +Tbl.
I-VI.
276. RAUNIG, Branka: Fragment japodske urne iz Golubia kod Bihaa (Fragment
einer japodische Urne aus Golubi bei Biha). - XXIII / 1968, 99-105+Tbl.
I-II.
277. RA UNIG, Branka: Antikni skeletini djeji grob iz Podgredine kod Cazina (Tombe
antique a squelette de Podgredine pres de Cazin). XXIX/1974 (1976) ,
295-301. Resume.
278. RENDI-MIOCEVI , Duje: Da li je spelaeum u Maiima sluio samo mitri
jak o m kultu? (Le spelaeum aMoii a-t-il servi seulement au
culte de
Mithra ?). - VIII!1953, 271-276. Resume.
279. RENDI-MIOCEVI, Duj e: Ilirske pretstave Silvana na kultnim slikama sa pod
ruja Dalmata (Ikonografska studija). (Representations illyriennes de Sylva
nus sur les monuments du culte dans le domaine Dalmate). - X / 1955,
5-40+Tbl. I-V. Resume.
DOBRILA BOKAN
264
s
280. SCHWIEDETZKY, Ilse: Beitrag zur Anthropolog.ie der vorrbmischen Bevbl
kerung Bosn iens: Donja Dolina (Prilog antropologiji predrimskog stanov
nitva Bosne: Donja Dolina). - XXIV/ 1969, 181-184 + Tbl. 1-2.
281. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Slike pokojnika na naim srednjevjekovnim ,nad
grobnim spomenicima (Les representations des morts sur nos monuments
funeraires du moyen age) . - VIII/1953, 131-139+ Tbl. I-II. Resume.
282. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Staro-hri ans ka bazilika u Klobuku (Altchristliche
Ba sili ka in Klobuk). - IX/1954, 189-210+Tbl. I-XV. Zusammenfassung.
283. SERGEJEVSKI, Dimitrije : Stea k kod sela Tek-ije. (Ein mittelalterliches Grab
denkmal aus Tekija). - IX / 1954 , 273-274 +Tbl. 1. Cir. Zusammenfassung.
284, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Rimski miljokaz sa ceste Narona-Salona. (Borne
miliaire romaine sur la route Narona-Salona). - X / 1955, 149-150. Res ume,
285, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Male Emil, La fin du paganisrne en Gaule et les plus
anciennes basiliques chretiennes, Paris, Fla mmarion,
1950. 327 strana,
mnogobrojne slike. - X / 1955 , 243-245.
D. Sergejevski.
286, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Epigrafski nalazi iz Bosne. (Epigraphische Funde aus
Bos nien). - XII/ 1957, 109-125+Tbl. I-II , Zusammenfassung.
287. SERGEJEVSKI , Dimitrije: Pluteji iz bazilike u Zaloju, (Die Bri.is tungsplatten
der Basilika in Zaloje). - XIIII1958, 137-145. Zusammenfassung.
288. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Ad Basan te .
XIIII1958, 261-265 + Krt , l.
Zusammenfassung.
289, SERGEJEVSKI, Dimitrije : In memoriam dru Stanku Sielskom. XIV/1959,
5-6,
D. S,
290, SERGEJEVSKI, Dimitrije: In memoriam dru Gregoru Cremoniku, - XIV/1959,
7-8,
D, S,
291. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Bazilike u Nerezima i Docu, (Zwei fri.ihchristliche
Basiliken : in Nerezi und in Dolac). - Xlv/1959, 163-173 + Tbl. I-II,
Zusammenfassung.
292. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Bazilika u Mokrom . D ie fruhchristliche Basilika
von Mokro. XV-XVIJI960-1961, 211-228 + Tbl. I-III. Zusam men
fassung.
*
*
293. SERGEJEV SKI, Dimitrije: Rimska cesta od Epidauruma do Anderbe. Rbmische

Strasse von Epidaurum bis Anderba. - XVII/1962, 73-109 + Krt. I-IV +
+ Tbl. I-XIV . Zusammenfassung.
D. Sergejevski.
294. SERGEJEVSKI, Dimitr.ije: Rimska cesta Narona-Leusinium. (Prethodno istra

ivanje.) Rbmische Strasse Narona-Leus inium. (Vorliiufiger Bericht.)
D. Sergejevski.
- XVII / 1962, 111-113 + Krt. 1. Zusammenfass ung.
295, SERGEJEVSKI , Dimitrije: Rimski rudnici eljeza u sj everozapadnoj Bosni.

Die rbmischen Eisenbergwerke im Nordwestlichen Bosnien.
XVIIIJI963 ,
296. SERGEJEVSKI , Dimitrije: Zrtvenik Dolihena i Ka sija, Autel de Dolichenus
et de Casios, - XX/1965, 7-15 , Resume.
297, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Equites bistuenses, fassung,
XX / 1965, 17-25. Zusammen
298. SOLOVJEV, Aleksandar: Novi podaci za istoriju neomanihejskog pokreta u

Italiji i Bosni (De nouvelles donnees sur le mouvement neomanichen
en Italie et en Bosnie). - VIIII1953 , 329-334, Cir. Resume.
Dr A. So
lovjev.
299. SOLOVJEV, A leksandar: Prinosi za bosansku i ilirsku heraldiku (Notes sur

la science heraidique bosniaque et illyrienne). - IX/1954, 87-135. Resume.
Dr A. Solovjev.
300. SOLOYJEV, Aleksandar : Broj grobnih spomenika u Bosni i Hercegovin,i.

(Nombre des monuments sepulcrals meievaux en Bosnie et Herzegovine) ,
-
X/1955, 217-218.
STREIT, Reih a rd v . BRUNNACKER, Karl bibI. jed, br. 95.

301. SUI, Mate: Gdje se nalazilo jezero iz 24 , pogi. Pseudo Skilakova Peripia?
[De s itu magni lacus Naroniani in Anonymi (vulgo Scylacis) Peripio],
- VIII / 1953, 111-129. Sumarium.
PREGLED SADRZAJ A GZM. NS. ARHEOLOGIJA 1958-1978.
265
v
302. VEGO, Marko: Odgovor na lanak "Povodom lanka o vizantijskom zlatniku
od F. Bariia. - VIIII1953, 371-372. :#: M. Vego.
303. VEGO, Marko: Statueta iz Studenaca (Die Statuette von Studenci). - IX / 1954,
154--178 + Tb!. I. Zusammenfassung.
304. VEGO, Marko: Srednjevjekovni bihaki latinski spomenici XVI vijeka. (Mittel
alterIiche lateinische Denkmaler aus dem XVI Jahrhundert in Biha).
- IX/1954, 255-272 + Tb!. I-IV. Zusammenfassung.
305. VEGO, Marko: Nadgrobni spomenici porodice Sankovia u selu Biskupu kod
Konj ica (Die Grabdenkmaler der Feudalherren Sankovi in Biskup bei
Konjic in der Herzegovina). - X/1955, 157-166 + Tb!. I; XII/1957, 127
-141 + Tb!. I-X. Zusammenfassung.
306. VEGO, Marko: Nalaz dubrovakih dinara u Vare u (Fund von Ragusaner
Dinaren in Vare) . - X / 1955, 211-215 + Tb!. I. Zusammenfassung.
307. VEGO, Marko: Humaka ploa - najstariji irilski pisani spomenik u Bosni
i Hercegovini (X-XI stoljee). (Die Platte von Humac das alteste
cyrillische Schriftdenkmal in Bosnien und der Herzegovina - X oder XI
Jahrhundert). - XII1956, 41-61 + Tb!. I-II. Zusammenfassung.
308. VEGO, Marko: Prilog topografiji srednjevjekovne Hercegovine. (Ein Beitrag
zur mittelalterlichen Topographie der Herzegovina). - XII/1957, 267-276.
Zusammenfassung.
309. VEGO, Marko: Crkva u Raziima kod Konjica. (Die Kirche in
Konjic). - XIII/1958, 159-167 + Tb!. I-V. Zusammenfassung.
Razii
bei
310. VEGO, Marko: irilski natpisi iz Hercegovine. (Mittelalterliche cyrillische

Grabinschriften aus Herzegovina). XIII/ 1958, 169-177 + Tb!. I-III.
Zusammenfassung.
311. VEGO, Marko: Arheoloko iskopavanje u Zavali. (Archaologische Ausgl'abungen
aus Zavala). - XIV/ 1859, 179-201 + Tb!. I-VII. Zusammenfassung.
312. VEGO, Marko: Novi i revidirani irilski natpisi iz upe Brono u Hercegovini.
(Neue l.iberprl.ifte cyrillische Inschriften aus dem Gau Brono in der Herze
govina) . - XIV/1959, 221-237 + Tbl. I-IV. Zusammenfassung.
313. VEGO, Marko: Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine. Neue und revidierte
Inschriften aus der Herzegovina. - XV-XVII I960-1961 , 259-286 + Tb!.
I-IV; XVIII1962, 191-243 + Tb!. I-IV; Xlx / 1964, 173-21l. Zusammen
fassung.
314. VEGO, Marko: Jovo Kovaevi, Prvi klesari
1960/1961, sv. za arheologiju, 309-316. Rubrika: Osvrti ~ prikazi.
irilskih
natpisa na Balkanu, GZM

XVII/1962, 257-262. :#: M. Vego.
315. VEGO, Marko: Patarenstvo u Hercegovini u svjetlu arheolokih spomenika.

Les patarins d'Herzegovine d'apres les monuments archeologiques.
- XVIIIII963, 195-215. Resume.
316. VEGO, Marko: Jovan Ivovi, Tri natpisa u selu Petroviima. (Istorijski zapisi,
X, knj. XIII, 1-2, Cetinje, 1957, str. 258-265). - XIX/1964, 223-224. :#: M.
Vego.
Rubrika: OsvrtJi. i prikazi.
317. VEGO, Marko: Sima irkovi, Istorija srednjovekovne bosanske drave, Beo
grad, 1964. - XX / 1965, 295-304. :#: M. Vego.
318. VIDOVI, Drago: Predstava kola na stecima i njihovo znaenje. (La figura tion
du kolo sur les steaks et sa signification). - IX / 1954, 275-279. Resume.
319. VINSKI, Zdenko: Ponovo o naunicama zvjezdolikog tipa (Nochmalige Fest
stellungen zur zeitlichen Zugehorigkeit der Ohrgehange mit stern formi gen
AnsatzstUck). - X/1955, 231-238. Zuzammenfassung.
Rubrika: Prikazi i bilj eke.
320. VINSKI, Zdenko: Nalaz iz Velike Kladue i problem naunica tipa okrenute
piramide (La trouvaille de Velika Kladua et le probleme des boucles
d'oreilles du type pyramide renversee). - XI/1956, 63-84 + Tb!. I-VII.
Resume.
DOBRILA
266
BOKAN
w
321. WERNER, Joachim: Ranokarolinka pojasn a garnitura iz Mogorjela kod Capljine
(Hercegov,ina). Fruhkarolingische Gurtelgarnitur aus Mogorjelo bei CapIjina
(Hercegovina). - XV-XVl/1960-1961, 235-247 + ObI. I-II.
Naporedni tekst. Prevodilac Nada Mileti,
z
322. ZELENIKA, AndeIko : Nala z rimskog nadgrobnog spomenika u Humcu kod
Ljubukog (Pierre tombale roma ine a Humac pres de Ljubuki). - XV
-XVI!1960-1961 , 323-324 + Tb!. 1.
ZELENIKA, Anelko v. PASKVALIN, Veljko bibI. jed. br. 255.
REGISTAR GEOGRAFSKIH IMENA I LOKALITETA

A
Anadolija 152
Anderba 293
Aranelovo (Lastva) 83
Arapi (Mos tar) 313
Arnautovii (Visoko) 10,76
Badanj (Stolac) 45,213

Ba.iina Bata 1:36
Bakri (Visoica-Citluk) 312
Balkan 152-153, 155, 177,314
Baltine Bare (Gornjenica, Prijedor) 201,
267
Banja Luka 244
Ban.ievii 244
Banj ica (Beograd) 71
Bare (Blagaj) 46
Barice (Graanica) 99
Bigesta (Humac) 86
Biha 127-128, 301
Bihovo (Trebinje) 259
Bijaa ,(Ljubu ki) 180
Bijela (pritoka Neretve) 4
Bi.ielo Polj e 177
Bila 48
Biograd (Konj ic) 4
Bis kupi (Konjic) 305
Bjel.iani (Dabar-polje) 313
Blaga.i (Japra) 44, 46, 181
Blagaj (Mostar) 313
Bobovac 20
Bokevac (Kostajnica) 4
Boljuni (Stolac) 83, 161, 313
Bora (Rogatica) 9, 313
Borasi (Vitina) 251
Borovac (Hercegovina) 4
Bosanska Gradika 187
Bosanska Raa 60 , 98
Bosanski Petrovac 127
Bosansko Podrinje 22
Bos na 12, 73, 76,79, 129, 151 , 154, 270

Bosna i Hercegovina 17, 47, 159,
\91-192, 196, 229, 231, 240, 243,
248-249, 253, 281 , 300
Bratunac 83
Brko 263
Brekavica (Biha) 128
Brievo (Prijedor) 286
Brono (Hercegovina) 312
Brskovo 113, 195
Bue 281
Budva 263
Bugo.ino 134, 241 , 264-265
Bu.iakovina (Mreice-Miljevina) 313
Bukov a a (Travnik) 249
Bukovica (Konjic) 189, 313
Bukovica (Travnik) 249
But'mazi (Stolac) 313
Butmir 47, 73, 158
Buturovi polje (Hercegovina) 118
e
Carevo Polje (Jajce) 254
Clm (Mostar) 25
Crkvina (Blagaj) 46
Crkvina (Grahovo) 115
Crkvina (Makljenovac) 36
Crkvina (Panik) 143
Crkvina (Prijedor) 121
Crkvina (Sjeversko) 226
Crkvina (Osora) 140
Crkvice (Greben) 140
Crna Gora 56
Crvena Stijena (Niki) 38-39, 61, 65.
73, 89, 91-92, 95, 194, 274
e
Capljina 134
Carakovo (Prijedor) 97
Cavkii (Biha) 128
PREGLED SADRZAJA GZM. NS . ARHEOLOGIJA 1958-1078.
Celinjak (Popovii) 36
tengi Bara (Zelengora) 83
Cengi Bare ,(Kalinovik) 313
Cerin (Hercegovina) 312
Cievo (Trebinje) 313
Cipulji (Bugoj no) 157
Cungar (Cazin) 58, 106
e
Cehii (Biha)
128
(Hercegovina) 118
Cemenci (Niki) 56
Celebii
Dabrice (Stolac) IlO
brdo (Podnovlje) 36
Daors. .. v. O a nii
Davidovii (Bilea) 313
Dbar (Celebii) 4
Debelo brdo (Sarajevo) 106, 201
Debelo brdo (Ularice) 74
Delminium 85
Djedii (Lug Trebinje) 313
Doboj 98, 134, 219
Dolac (Ljubuki) 24, 291
Dolac (Glamo) 156
Doljani (CapIjina) 313
Domaevo (Ljubomir) 313
Donja dolina ~7, 97, 127, 201-202, 280
Donje Drenice (Zau je kod Mostara)
313
Donii Jasenjani (Mostar) 196
Donji Laminci 201
Donji Unac (Drvar 249
Draeva strana (Glaviine) 143, 183
Draevo (Hercegovina) 313
Dragi (Dep i) 4
Duvanjsko polje 85 , 98
Duvno 201, 279
Dvorovi (Bijeljina) 196, 201
Danilovia
267
Gaj (Kulai) 36
Glamo 129
Glamo ko polje 88
Gla sinac 100, 105, 126
Gleevci (Ljubinje) 313
Golubi (Biha) 123, 126-128, 148,
204, 275- 276
Gom.ieniC'a (Prijedor) 232
Gorade 313
Gorica (Ljubuki) 201
Gorica ( Posuje) 98
Gorica (Stolac) 313
Gornja Kapovica (Ljubinje) 313
Gorn.i a Tuzla 73, 98, 102, 160
Gornje Hrasno (Hercegovina) 313
Gornje Ocrkovlje (Miljevina-Foa) 248
Gornje Slano (Trebinje) 313
Gornji Turanji (Trebinje) 313
Gornji Vakuf 24 1, 265
Gostilj (Donja Zeta) 41
Grabovca brdo (Podnovlje) 36
Graanica (Gacko) 313
Gr aa nica (Visoko) 178
Grad (Bare) 4
Grad (Depi) 4
Grad (Gornja Tuzla) 106
Grad (Repovci) 4
Gradac (Glavatievo) 4
Gradac (Grahovo) 115
Gradac (Hutovo) 313
Gradac (Konjic) 313
Gradac (Kotorac) 106
Gradac (Posuje) 184, 201
Gradina (Derven ta) 196
Gradina (Grahovo) 115
Gradina (Semizovac) 106
Gradina Alihode (Bila) 58
Gradnii (CitIuk) 313
Grahovo 115
Grapeva pilja (Hvar) 63
Grapska 53
Grbaa (Bosanski Samac) 67
Grka 64, 152
Gromiljak (Visoko) 286
Grud e (Hercegovina) 111 , 239
Gubavica (Mostar) 24
D
Dakula
(Graanica)
98
Hal api (Glamoko
D
eli10vac
(Travnik 134, 249
Epidaurum 293
F
Fatnica (Hercegovin a) 313
Fojnica 30
polje) 88, 279
H a llstatt 104
H ercegovina 8, 111,161,214, 291. ~08,
310, 313, 315
Hodo vo (Stola c) 313
Hrea (Sarajevo) 237
Hrusto vaa (peina Sanski Most)
47 ,58
Hrvaani (Banja Luka) 247
Huduri (Biha) 128
Hum (Trebinje) 313
Humac (Ljubuki) 14, 86, 307,322
Humi-Liani (Mostar) 313
Humsko (Foa) 313
Huto vo (CapIjina) 313
DOBRILA BOK AN
268
I
Iga lo 263
Ilida (Sarajevo) 134, 164, 245
Isakovci (Glamoko polje) 88
Ita lij a 230, 260, 298
Jadr ina .( Grad aac) 201
Japra 44,46, 257,264
Jaseni (Nevesinje) 313
Jajce 258
Jela ke 23
J ezerine (Biha) 97, 127, 201 , 204
K
Kaanj (Bilea) 197, 210, 220
Kakanj 59, 73
K al inovik 32, 134, 313
K a men (Makljenovac) 36
K a menica 23
Kamen ska gradina (Glamoko polje) 279
Kamen sko groblje (Glamoko polje) 279
Kapova Jama (Ljubomir) 53
Karlov Han (Duvno) 255
Ka ii ( Gla vatievo) 313
Kekia glavica (Bosanska Krupa) 103,
106
Kiseljak (Sarajevo) 30,286
Klobuk (Ljubuki) 282
Klobuk (Trebinje) 313
Klj u (Gacko) 313
Knepolje (Hercegovina) 310
Koerin (Hercegovina) 313
Kom (Rakitnica) 4
Konjic 2-3, 118, 120, 148
Konjsko (Trebinje) 313
Korita (Du vno) 221, 235
Kosor (Blagaj) 313
Koutica (Glasi nac) 106
Kotorac 47
Kral.ievina (Novi Seher) 47
Kragujevac 113, 195
Krevina (Kulai) 36
Kreev o (Sarajevo) 30
Krit 152
Krivaia 23
Krndija (Potoani) 36
Krs to vaa (Niki) 56
Kre (Muii) 140
Krtinje (Ljubinje) 313
Kruevac (Pogorelice-Hercegovina) 4
Kru evo (Mos tar) 313
Kru p.vo (Stolac) 313
Kulai 34
Kupres 29
Ku sni'e 53 , 106
Kuum (Karue) 36
Kute (Divin-Hercegovina) 313
Leusiniu m 294
Lipa (Livno) 249
Lisiii (Ko njiic) 52, 55 , 73, 1l9-1:l0,
125. 127, 159
Litica 239
Londa (Makljenovac) 36
Lug (Gora de) 159
Lukavac 96
Lui (Kulai) 34, 36
Lj
Lj ubija 264
Ljublja na 142
Ljubomir (Bilea) 313
Ljubu ki 186
Lj usina (Biha) 132
Ljuii (Ulog) 83, 313
Ljuti Do (Dabar-polje) 313
Majdani te (Maslovari) 44, 46, 296
Maslov a ri (Bosanski Novi) 46, 296
Makedonija 127, 152
Makl.ienovac (Doboj) 28, 33, 93
Mala Azija 152
Mala gradina (Kulai) 36
Malo brdo (Kaloevi-Doboj) 74
Mati (Oraje) 67
M atia glavica (Dragalovci) 36
Mihaljevii (RajIovac) 224, 227
Mih ae vii (Prijedor) 286
Milavii (Dabar-polje) 313
Miloev ii 136
Mi!.ianovii (Trebinje) 313
Mirkova Kosa (Kalinovik) 83
Mirue(Bilea) 313
Mlin i te 244
Moii (Konavlje) 278
Moe:orjelo (Caplj ina) 42, 84, 321
Mokro (Litica) 292, 313
Mokronoge (Duvanjsko polje) 286
Mosta i (Trebinje) 222
Most.ar 21 , 310
Mo evi i (Neum) 313
Mounj (Travnik) 249
Muh ainovi i (Visoko) 7, 177
Muip.vina 73
Muii (Viegrad) 140
Narona 284 , 294
Nebo (dolina Bile) 47-48, 73
NeklJk (Stolac) 313
Neretva 8, 31
NerptviC'l (pritoka Neretve)
Nerezi (CapIjina) 5, 291
Nevps t (Unei) 236
Nik i 56, 166
Lal-..-ta i 187
Laminci (Bosanska Gradika) 261
Ledinac (Hercegovina) 313
Nj
Njeg anovi i
(Bilea)
313
PREGLED SADRZAJ A GZM . NS. ARHEOLOGIJA 1958-1978.
o
Obre I (Raskre) 81
Obre II (Gornje polje) 80
Obudovac (Bosanski Samac) 262
Olovci (Kladanj) 83
Olovo 23
Ometala (Gmi, Prozor) III
Opaii (Glamoko polje) 279
OpI iii '(Stolac) 313
Opravdii 281
Osredak (Bosanska Krupa) 170
Oanii (Stolac) 43, 205-209, 211
Otok (Vitina) 108
P an ik
(Bilea)
133, 143, 171, 183, 272, 313
313
Petkovo brdo (Radosavska) 107
Petrovii (Niki) 56, 90, 316
Pivnica (Odak) 69, 77, 106
Pivnice (Majdan) 196
Pod (Bugojno) 106
Podgradine (Glamoko polje) 279
Podgredine (Cazin) 277
Podranice (Mrkonji) 244
Podubovac (Bilea) 313
Police (Trebinje) 313
Pol.iice (Popovo polje) 313
Podunavlje 150, 155
Porodin (Bitolj) 70
Posuje 239
Potooi (Mostar) 228
Potoani (Doboj) 196
Povalja (Bra) 177
Premilovo-polje (Gleevci-Ljubinje)
313
Pribi-Kamenica 2:3
Pridvorci (Nevesinje) 310
Pridvorice (Ulog) 313
Prijedor 121
Prio (Panik) 143
Ptu.i 50
Putievo (Travnik) 134
Paoa (Zitomisli)
Rabina (Nevesinje) 24
Radimlja 161, 313
Radievina (Gornje Hrasno) 313
Radmilovi Dubrava (Bilea) 313
RajIovac 223
Rakovani (Prijedor) 233, 268
Rama 31
Rankovii (Travnik) 120, 249
Rapti (Boban-i-Trebinje) 313
Rata.i (Miljevina-Foa) 313
Ravno (Popovo polje) 313
Razii (Glavatievo) 249, 309
Ribi (Biha) 97, 201, 204
R>ipa 47, 146
Rjeica (Travnik) 136
Rogaii (Blauj) 114
Rube (Niki 56
Rudii (Glamo) 234
Rusanovii (Glasinac) 201
269
s
Salona 284
Sanski Most 201
Sarajevo 149
Sase (Srebrenica) 250
Semizovac 94, 98
Simi ova (Bilea) 313
Sitnje (Prijedor) 98
Sjekose (apIj ina) 248
Sjeverna Bosna 74
SEvlje (Gacko) 313
Sopotnica (Gacko) 313
Soukbunar (Sara jevo) 106
Srbija 49 , 151, 154
Srevii {Gacko) 313
Stari Majdan 256
Stepen (Gacko) 313
Stjenice (Doboj) 74
Stolac 185
Stranjani (Zenica) 249
Studena Kamen-ica 23
Studenci (Ljubuki) 303
Suhaa (Livanjsko polj e) 279
Sultii (Konjic) 6
s
Sargovac (Banja Luka) 238
Senica (Bobani Trebinje) 313
Sipovac (Podveleje) 313
Teki.ia (Srebrenica) 283
Teanj 127, 212, 215
Topolje (Knin) 236
Travnik 120
Trebenite (Ohrids ko jezero) 172
Trebinje 11 , 271
Trijebanj (Stolac) 249, 263, 313
Trnovlca (Bilea) 313
Troskoti-Vlasnii (Mostarsko blato) 313
Trusina (Konjic) 279
Turbe (Travnik) 134, 175
Tvrdoci (Zavait-Foa) 313
Tvrdo (Hercegovina) 313
u
Ubosko (Ljubinje) 313
Ukra jina 150
Usora (Doboj) 28, 73, 93, 98, 182
Ustikolina (Foa) 129, 252
Vare 306
Varo (Koraj) 67, 73
Varvara (Rama) 112, 201
Veenike 21
Veeri 21
270
DOBRILA BOKAN
Vele Ledine (Gostilj) 41
(Hercegovina) 313
Velika (Derventa) 196
Velika gradina (Varvara) 106, 112
Velika Kladua 320
Vidogoa 18
Vidotak (Stolac) 313
Vihovice (Mostar) 18
Vinac (.Jajce) 219, 249
Vinogradi ne (Doboj) 74, 106
Vinjani 136
V.ir (Posuje) 199, 201
Vis (Derventa) 106, 198
Visoica (planina-Hercegovina) 313
Visoki (Visoko) 218
Visoko brdo (Lupljanica) 35-36, 74
Viii (Capijina) 135, 137
Vitoljina (Ljubuki) 86
Vlahovii (Ljubinje) 313
Vlahovlje (Kalinovik) 83, 313
Vogoa 18
Vraba (Boranica) 4.
Vrankamen 201
Vranjevo selo (Neum) 3 13
Vrbljani (na Sani) 87
Veliani
Vrdoije (Konj ic) 249
Vruica (Teanj) 201
Vukove njive (Posuje) 212
z
Zaloje (Biha) 122, 126-128, 131, 287
Zavala 311
Zecovi (Prijedor) 58, 66, 79, 106, 121, 124
Zelena peina (Blagaj, Mostar) 62
Zemunica (Radosavska) 106
Zenica 129, 297
Zlatite (Sarajevo) 106
Zovi Do (Nevesinje) 313
Zabljak (Doboj) 140
Zakovo (Trebinje) 313
Zitomisli (Mostar) 26
Zivanj (Pl' idvorci-Nevesinje) 310
Zukovika peina (Posuje) 214

1979

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1979

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YU ISSN 0581-7501

ZEMALJSKOG MUZEJA BOSNE I HERCEGOVINE

DU MUSEE DE LA REPUBLI QUE SOCIALISTE

NOVA SERIJA SVESKA -

Objavljivanje ove sveske Glasnika Zema lj skog muzej;) Bosne i H ercegovine

I zd;)va: ZEMALJSKI MUZEJ BOSNE I HERCEGOVI NE. SARAJEVO,

br. 7, tel. 35-322

Tira: 600 p!"imjeraka

urednik: Julijana Sunik

Za tampa riju : graf. ing. P etar Skert

poloaju privjesaka od spondylusa jz Obra

Rezultati istraivanja na nekropoli Karavlake ku e u Pad,inama

Der Hortfund von Brgule

nimfej u Puto vi ima kod Zenice

Novi nalazi antiknih kultnih spomenika iz Bosne

novci iz okolice Caplj5ne -

Antique coins from CapIjina

Slovenska nekropola u Mahovljanima kod Banjaluke - Slawische

Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnau

Zemalj s kog muzeja,

Proteklo je dev edeset godina otkako su Bosna i H ercegovi

POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE

stratig.rafski rjeni'k morao biti nadopunjen novim terminima." Usaglaavanje

POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE

dijelova ljudskih skeleta, osobito ona to su 1964~1975. otkrivena u nala

ct e L u m l e y, ibi,d., sUr. 549.

ct e L u m l e y, ibid., str. 550-554.

l e r - . J a n e,kov i , Paleo'Ji'bko nalazite Lui u KuJaima,

GZM, n.s., XV-XV.I, Saraljevo, 1961, >,tr. 27-38.

Pojava ovakvih alatki zabiljeena je i 'na jo nekim do sada manje

Mlaepaleolitske gigantolite iz sjevernobosanskih nalazita mogue je u

Drugoj skupini pripadaju veliki rjeni obluci, po jednom rubu grubo

odgovora na pitanje o pojavi ovog na izgled primitivnog

POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE

Moda su 'se na 'lovitima sjeverne Bosne u toku wiirma , od kada dati

B a ,s l e Ir, ibid., str. 10.

I I I ~I'III ~ I II I III ~I I III I ~ III I II ~IIII III ~ I IIII ~ III I I ~ I I

POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE

DAS VORKOMMEN DER GIGANTOLITHEN IM PALAOLITHIKUM

ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

neka nova razmatranja

U poslje dnje dvije deoenije OIbjavljeno je nekolhko sintetskih pregleda

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na

A. B e n a e, S,tud ien zur Stej,n- u.nd Kupfer,zei,t im no,['dwe.shlichen B a,llka n,

N. T a s i , Badens'ki i vueuolSki kul tu.rn.i ko'l11(plelks Ll Jugosla vi j i, Dis!Serrta.tiO<11es

Prema tome, lasi njska kultura je bila rasprostranj-ena samo u sjevernoj

Badenska kultura je d'osta s labo zastuplj.ena na podruju Bosne i Her

l. c., 1967, 18.

RezuJLtati sondilra.nja ..., l. c., 121-126.

ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

iz obje njene susj,edne vari jan te (bosanske i j adranske) i ve pomen u tim

kultuTa je do sada u Bosn i i Hercegov in i konstatovana na

Donja Mahala, na Savi l 2

Ostaju naselja vuedolske kulture na teritoriji Bosne i H ercego vine.

ENEOLITSKa DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

starije eneoJi-tske grUlpacij'e na ovom Uu, zauzele su - u osnovnim linijama

,i zgleda da je gra.dilna V'lnac, kod Jajca, bila jedna od meu

Neto slino bi se moglo reci i za stanice badens~e kuHure u sjevernoj

Ne ulazei u diskusiju o ovom problemu, sasv !m je sigurno da badenska

ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

grupe na ovom prostoru se, i.nate, podudaraju sa podrujima badenske grupe).

od predstavnil&a starijih faza lasinjske k1ulture - faze I i IIa 3o . Teko Je

ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

B. Covi smatra da su u sjeverozapadnu Bosnu prvo provalili nosioci