PEYGAMBER SONRASI HAYATA NTBAK VE SLM

TOPLUMUNDA YAANAN SRE

srafil BALCI
ZET
Bu makalede Hz. Muhammedin vefat sonras ortaya kan sorunlardan
hilafet ve irtidat konusu ele alnarak bu iki meseleyle ilgili slm toplumunun peygamber sonras yaama intibak srasnda geirdii sre incelenmitir. Bu erevede hilafet meselesinde daha ok kabileler aras
dengeler ve Cahiliye dneminin kalnts olan kabile asabiyeti gibi unsurlarn etkili olduu grlrken, irtidat olaynda dini kayglarn yan
sra daha ok ekonomik merkezli hesaplarn ve yorum farkllklarnn
etkili olduu grlmektedir. Sonuta biraz skntl ve alkantl da olsa
Mslmanlarn sorunlarn stesinden geldiine ve kendi zmlerini
kendilerinin rettiine iaret edilmitir.
Anahtar Kelimeler: Eb Bekir, intibak, ridde, halifelik, isyan
ABSTRACT
The Adaptation to the Life after the Death of the Prophet Muhammad And the Style of Life in Muslim Community
This article addresses the question of caliphate and apostasy that arose
after the death of the Prophet Muhammad and discusess the processs
of the Muslim communitys adaptation to the post-Prophetic life. While
the intertribal rivalry and pre-Islamic tribal fanaticism played a devastating part as to the matter of caliphate, beside religious concerns, economic factors and conflicting interpretations of Islam had a decisive influence on the rise of apostatic movements. Although Muslim community passed through a distressed and difficult process, they managed to
solve their problems and adapt themselves to the new life.
Key Words: Ab Bakr, adaptation, apostasy, caliphate, rebellion

I
Hz. Peygamberin vefatyla birlikte derin bir sarsnt geiren slm
toplumunun peygamber sonras hayata intibak anlald kadaryla
pek kolay olmamtr. zellikle vefatn hemen ardndan Mslmanlarn bata hilafet meselesi olmak zere birtakm problemlerle kar
karya kalmalar ve bu problemlerin zmnde yaanan gr ayrlklar bunu gstermektedir. slm toplumunun bir blmn oluturan Ensr, Hz. Peygamber vefat edince hilafet konusunu grmek
iin kendi arasnda Sakfet Ben Sidede hemen bir toplant yapmt. Onlarn giriimini haber alan Muhacirlerden bir gurup da bu

Yrd. Do. Dr., Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesi slam Tarihi Anabilim
Dal, email: israfilbalci@hotmail.com

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

54

toplantya katlmt.1 Hz. Peygamberin yerine geecek kiinin, Ensr

kendi arasndan, Muhacirler de kendi aralarndan olmasn istiyordu.
Bu mesele karlkl mzakerelerden sonra zme kavuturulmu
gibi gzkse de, tartma ne bu toplantda ne de bundan sonraki srete bitmitir. Bu meselenin bir ekilde halledilmesinden sonra bata ridde savalar olmak zere bir dizi yeni sorunlar ortaya kt. Bu
sorunlarla birlikte slm toplumu bir bakma bir gei sreci yaad.
Henz yeni halife seilen Hz. Eb Bekir yaanan problemler karsnda ald kararlarla bir bakma peygamber sonras hayata intibak
srecinde nemli bir rol oynad ve adeta kpr grevi grd. Onun
kararll ve gayretleriyle mevcut problemler bir bir halledilirken bir
anlk bozulan dengeler tekrar yerli yerine oturtuldu ve slm toplumu
nemli bir badireyi atlatm oldu. Bu alma slm toplumunun
peygamber sonras hayatta karlat sorunlardan hilafet meselesi
ve ridde savalaryla ilintili olan sorunlar irdeleyerek bunlarn arka
plann ortaya koymay hedeflemektedir.
II
Hz. Peygamberin vefatnn ardndan Ensrn halife seimi iin
olduka aceleci davrand grlr. Vkd, bu aceleciliin hilafetin
Kurey veya Himlerden birisinin eline geecei endiesinden kaynaklandn syler.2 Ancak Muhacirler de onlarn aceleciliinden geri
kalmamlardr. Mzakerelerde gndeme getirilen hususlar ve ortaya
atlan gerekeler her iki tarafn konu ile ilgili tutumunu ortaya koymas bakmndan dikkat ekicidir. Her eyden nce Hz. Peygamberin
tehiz ve tekfini dururken Mslmanlarn onun yerine gemek iin
bir bakma yar iine girmeleri dndrcdr. Ancak her iki tarafn da kendilerine gre hakl nedenlerinin olduunu ya da olabileceini gz ard etmemek gerekir. zellikle Ensrn aceleci davranmasnn kendileri asndan zel hassasiyeti sz konusuydu. Zira onlar
bu iin, Muhacirlerin eline gemesi durumunda bir daha kendilerine
braklmayacann farkndaydlar. Nitekim bu endie gerek olmu
ve Ensr bir daha bu meselede hak iddia edemedii gibi, grmezlikten de gelinmitir. Muhtemelen hilafeti ele geirmeye ynelik inanlarn kaybettikleri iin bir daha da byle bir giriimde bulunma gerei
duymamlardr.
Ensrn szcs Sbit b. Kays Hz. Peygamberi koruduklarn,
slm yayma konusunda stnlklerinin bulunduunu, peygambe1

Vkd, Eb Abdirrahmn b. mer (207/882), Kitbur-Ridde ve Nebzetun min

Futhil-Irak, nr. M. Hamidullah, Paris, 1989, 21-30; bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim (276-889), el-mme ves-Siyse, Thk. Th Muhammed
ez-Zeyn, Kahire, 1967-1387, 12-14 (Not: Kullandmz basknn 14. sayfas, I. ciltte olmas gerekirken II. ciltte yer almtr.); Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, ev. Salih Tu, rfan Yaymclk, stanbul 1993, II, 1103-1113.
Vkd, 19.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

55

rin on yldan fazla Mekkede kalmasna ramen kavminden ok az

sayda insann ona inandn, ona inanlarn ise onu koruyamadklarn, peygamberi kendilerinin koruduunu, Arap kabilelerinin kendileri sayesinde isteyerek veya istemeyerek itaat etmek zorunda kaldklarn hatrlatarak bakanln kendilerine ait olduunu savunmutu.3 Ensrn gerekelerini duyan Hz. mer, daha sonraki dnemde
bu olayla ilgili bir konumasnda, Ben onlarn bizim hakkmz gasp
edip halifelii bizden almak fikrinde olduklarn anladm.4 diye sz
edecektir. Bu szler karlkl olarak hilafetle ilgili her iki tarafn tutumunu anlatr gibidir.
Toplantda Hazreli Sad b. Ubdenin bakan seilmesi kararlatrlnca, Evsliler Hazreli bir bakana scak bakmam olacaklar ki,
kendileri de bu iin stesinden gelemeyeceklerini grnce, areyi
Muhacirlere haber vermekte bulmulardr. Onlara haber getiren
Uveym b. Sad ile Maan b. Adnin Evs kabilesinden olmas5 tesadf
deildi. Yine toplant srasnda Ensrn kendi ierisinde birtakm gr ayrlklar yaand grlmektedir. Nitekim ilerinden birisi Muhacirleri kast ederek, ayet onlar [Bizler muhacirleriz, peygamberin
ilk arkadalaryz, ayrca onun kavmi ve yaknlaryz, o ldkten sonra hangi hakla bizimle emirlik iin mcadele ediyorsunuz?] derlerse
ne cevap vereceiz? diye bir gr ortaya atmtr. Bu szlerden holanmayan Sad b. Ubde bu ilk zlmedir yorumunu yapmtr.6
Anlalan Ensr bu meseleye Muhacirleri dahil etmeden zmek isterken kendi ierisinde gr ayrl yaayacan hesaba katmamtr. Dolaysyla birtakm siyas ve kabilevi duygular n plana karlarak bir bakma Cahiliye dnemine ait trplenen anlaylar hemen
gn yzne kmtr.
Muhacirlere haber verilince Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Eb
Ubeyde b. el-Cerrah bu toplantya katlmamlardr. Vkd, Muhacirlerden bir gurubun da onlarla birlikte toplantya katldn syler.7
Himler Hz. Peygamberin tehiz ve tekfin iiyle uratklarndan,
Emev ileri gelenleri ise deiik yerlerde grevli bulunduklarndan
hilafet mzakerelerinde yoktular.8 Muhacirler toplant yerine giderken yolda rastladklar birisi onlara bouna gitmeyin, maksadnza
eremeyeceksiniz diye uyarda bulunarak bir bakma Ensrn bu konudaki srarn hatrlatt. Ancak her eye ramen onlar toplant yeri-

4
5
6
7
8

Vkd, 21; bn Kuteybe, I, 13; Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/992),

Trhul-mem vel-Mlk, Beyrut, t.y., III, 207-208.
Taber, III, 200.
Taber, III, 201.
Taber, III, 208.
Vkd, 22.
brahim Saram, Emev-Him likileri, Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1997,
223.

56

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

ne gittiler.9 Ardndan meyye oullar gelimeleri renince grev

yerlerini brakp Medineye geldiler ve hilafet meselesine mdahale
etmeye altlar.
Hz. Eb Bekir, Muhacirler adna sz alarak Ensrn slma olan
hizmetlerini ve bu konudaki faziletlerini hi kimsenin inkr edemeyeceini syledi. Peinden kendi gerekelerini sralayarak Hz. Muhammedin kendileri arasndan ktn, onun yerini alacak kiinin
onun soyundan birisinin olmas gerektiini ve bu konuda kendilerinin daha ncelikli olduunu syledi. Bir bakma hilafetle nbvvet
arasnda neseb bir ilinti kurarak dier gerekeleri de sralad ve konumasn tamamlad.10 Onun szlerinden sonra Ensra gemek
zere olan hilafet yava yava Muhacirler lehine dnd.11 Bu gelime
zerine Ensrdan Hubb b. Mnzr, Aranzdan bakan seerek onlar (Muhacirleri) hkimiyetiniz altna aln. nk onlar sizin glgenizde ve sizin yurdunuzdadrlar. Ne kadar cesaretli olsalar da kimse
size g yetiremez. Herkes sizin fikirlerinize gre davranmak zorundadr. Saynz ok ve glsnz. gibi szler sarf etti.12 Ensrn
Muhacirlere bakn yanstmas asndan bu szler ilgintir. Bir bakma onlar kendilerini asli unsur grp yurtlarna snm olanlarn
himayesine girmek istememilerdi. Buna mukabil Muhacirler de peygamber ile nesebi bir ilinti kurarak buradan kendilerine paye karmaya altlar. Oysa Kurnn ifadesiyle Mminler kardeti13 ve
eit statde olmalar gerekmez miydi? M. S. Hatibolunun ifadesiyle
Cahiliye devri kahramanlarnn yerine, bu defa Hz. Peygamberin sllesini koyma gayreti almt.14 Nitekim Hz. mer Araplarn ancak
Kureyli bir bakan etrafnda toplanacaklarn syleyerek bir bakma
ncelikli olduklarn dile getirdi. Ardndan Hz. Peygamberin de
Kureyli olduuna, kendilerinin onun akraba ve airetinden olduklarna vurgu yapt. Bylece Muhacirler kendi gerekelerini kuvvetlendirmek iin hilafetin Kureyilii meselesini gndeme getirerek bir bakma meru zemin salamaya altlar.15 Oysa ayet byle bir sz
sylenmise bundan Ensrn haberinin olmamas dnlebilir mi?
Anlalan siyasal hesaplar iin yeri geldii zaman dini sylem kullanlarak hedefe varlmak istenmitir. Hatta Hz. mer daha da ileri gi9
10
11

12
13
14

15

Taber, III, 208.

Vkd, 23; bn Kuteybe, I, 13.
Mehmet Ali Kapar, slmn lk Dneminde Beyat ve Seim Sistemi, Beyan yaynlar,
stanbul 1998, 41.
Taber, III, 209.
Hucrt 49/10.
Mehmed Said Hatibolu, Hz. Peygambere Neseb Yaknln Deeri, slmiyt, c:
6, say: 3, (Temmuz-Eyll), 2003, 10.
Vkd, 26; Taber, III, 201; Eb mer Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih elEndels (327/9397), Kitbul-Ikdil-Ferd, nr. Ahmed Emn, Ahmed ez-Zebn ve brahim el-Ebyr, Mektebetn-Nehdati el-Msriyye, Kahire, 1962, IV, 258.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

57

derek Hz. Peygamberin yerine geecek bakanlk iin kendileriyle

ancak davas btl ve yanl delile dayananlarn ya da gnaha girmekten kanmayanlarn mcadele edebileceini syledi.16 Bu toplantda gndeme getirilen Hz. Peygambere nesebi yaknlk daha sonraki dnemlerde artarak farkl bir boyutta geliti ve bir bakma slm
dnyasnda eitli ayrlklarn yaanmasna dayanak tekil etti. Hadisenin bu boyutuna dikkat eken Hatibolu Peygamber, kimseden
grmedii zulm kendi kablesi Kureyten grd17 yorumunu yaparak olayn yanllna iaret etmitir. Grnen o ki, kklemi Cahiliye kalnts olan asabiyet peygamberin vefatndan hemen sonra
kendini iyiden iyiye hissettirmeye balamtr.
Hubb b. Mnzr, Ensr mensuplarna seslenerek Onlar sizin
emrlik hissenizi elinizden alyorlar. Sizin isteklerinizi kabul etmedikleri takdirde onlar yurdunuzdan kovun. Onlar kendi hkmnz
altna aln. Emrlik onlardan daha ok sizin hakknzdr. Yemin olsun
istediiniz takdirde onlar kuzu gibi itaat ettiririm. diye szler sarf
etti. Mzakereler giderek alevlenince Ensrdan Ber b. Sad araya
girerek kendilerinin Allah rzas iin mcadele ettiklerini hatrlatt,
bu ite Hz. Muhammedin akrabalar olan Kureyin nceliinin olduunu syledi.18 Ardndan Hz. mer, Hz. Eb Bekire uzat elini sana
bat edeyim diye ortaya atlp bir anlamda tartmann seyrini deitirdi ve orada bulunanlarn ounun Hz. Eb Bekire bat etmelerinin
nn at.19 Onun peinden Ensrdan Ber b. Sad da bate katld, ancak bu tercihiyle o, Ensr mensuplarnca amcasnn olu Sad
b. Ubdenin emrliini kskanmakla suland.20 Daha sonra Evsli
seyd b. Hudayr sze girerek Hazrelilerin bakanl aldklar takdirde bir daha bunu kimseye kaptrmayacaklarn syleyip airet
mensuplarna Hz. Eb Bekire bat etmelerini nerdi.21 O gnk bati
anlatan Hz. mer, Biz Sad ineyip getik ifadelerini kullanmaktadr. Taber daha sonra bu olay deerlendiren Hz. mere ait u ifadeleri aktarmaktadr: Biz ortaya kan bu ihtilaf nedeniyle Eb Bekire batten daha ciddi bir zm bulamadk. Ancak halk daldktan sonra Esnrn Sada bat etmesinden endieliydik. Bu durumda
biz ya istemeyerek de olsa onlarn setii ahsa bat edecektik, ya da
muhalefet edip Mslmanlar arasnda fitnenin kmasyla kar karya kalacaktk.22 Gerek bu szler ve gerekse mzakerelerde her iki
tarafn taknd tutum hilafet mzakerelerinin pek de kolay gemediini gstermektedir.
16
17
18
19
20
21
22

Taber, III, 209.

Hatibolu, Hz. Peygambere Neseb Yaknlk, 11.
Vkd, 24, 25; Taber, III, 209.
Vkd, 26; bn Kuteybe, I, 16.
Vkd, 27.
Taber, III, 209.
Taber, III, 201.

58

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

Himler, Sakfe toplantsnn ardndan ertesi gn yaplan genel

bate de katlmad. Onlarn yan sra Zbeyr b. Avvm, Fadl b. Abbs, Hlid b. Sad, Mikdd b. Amr, Selmn el-Fris, Eb Zer elifar, Ammr b. Ysir, Ubey b. Kab gibi bir ok tannm isim de
bate itirak etmedi.23 Ayn ekilde Sad b. Ubdeyi destekleyen
Ensar kanad da bate yanamad. Baz kiiler Sad ikna etmek isteyince o u karl verdi: Bilmi olun ki, antamdaki oklarla sizi
vurmadan ve oklarm tkenmeden, sngmn ucunu kana boyamadan, elimdeki klcmla sizi vurmadan, kavmimden bana itaat edenlerle size kar savamadan asla bat etmem. Onun bu tutumu Hz.
Eb Bekire sylendii zaman Hz. mer, bat ettirmeden peinin braklmamasn istedi. Ancak Ber b. Sad araya girerek zerine gidilmemesini nerdi.24 Sad, Medineden ayrlncaya kadar Hz. Eb
Bekire bat etmedii gibi topluma da karmad. Hatta Hac ibadeti
dahil Cuma ve vakit namazlarna bile gitmedi. Hz. mer zamannda
ama g ederek burada vefat etti.25 Medinede bulunduu srada
zaman zaman Hz. Eb Bekiri kendi emrliini kskanmakla sulad
sylenir.26
Himler, bir sre Hz. Eb Bekire muhalefeti srdrdler. Hz.
Ali bat edinceye kadar onlardan kimse bat etmedi.27 Bu sre ierisinde taraflar arasnda belli bir gerilimin yaand anlalmaktadr.28
Nitekim Hz. Ali bat etmeye karar verdii zaman Hz. Eb Bekire haber gnderip yanna davet etmi ancak Hz. merin gelmesini istememitir. Hz. mer ise Himlerin bir ktlk yapabilecekleri ihtimaline kar Hz. Eb Bekire yalnz gitmemesini nemitir. Neticede
Hz. Eb Bekir gidince Hz. Ali ona u serzenite bulunmutur: Ey
Eb Bekir! Bizim sana bat etmeyiimiz senin faziletlerini ve Allahn
sana ihsan ettii hayr kskandmzdan deildir. Biz, peygamberin
halifesi olma hakkn kendimizde gryor ve sizin bunu zorla alm
olduunuzu dnyoruz. Ardndan kendisinin Hz. Peygambere
olan yaknln hatrlatarak bu konudaki haklln dile getirmeye
alt.29 Bu szler Hz. Alinin ve onun ahsnda Himlerin hilafetle
ilgili dncelerini ve ayn zamanda bate yanamamalarnn nedenini aklar gibidir.
Himlerin muhalefet etmelerinde kendilerinin dikkate alnmamalarnn yan sra, Fedek arazisi meselesinin de etkili olduu d-

23

24
25
26
27
28
29

Vkd, 21; bn Kuteybe, I, 17-18; Yakb, Ahmed b. Eb Yakb b. Cafer

(294/897), Trhul-Yakb, Beyrut, t.y., II, 142.
bn Kuteybe, I, 17; Taber, III, 210.
bn Kuteybe, I, 17.
Taber, III, 210.
Vkd, 30; Taber, III, 202.
bn Kuteybe, I, 18; Yakb, II, 126; bn Abdirabbih, IV, 259-60.
Taber, III, 202.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

59

nlebilir. Hatrlanaca gibi Hz. Peygamber vefat edince Fatma, Abbas ile birlikte gelip babasna ait olan Fedek arazisinin kendisine verilmesini istedi. Ancak Hz. Eb Bekir, Hz. Peygambere ait olduu
sylenen Biz peygamberler miras brakmayz bizim braktklarmz
sadakadr.30 szne atfta bulunarak bu talebi reddetti. Halifenin bu
tutumu Fatmay kstrd ve lnceye kadar Hz. Eb Bekirle konumad. Fatma vefat ettii zaman Hz. Ali, Hz. Eb Bekire haber
vermeden onu defnetti.31 Rivayetlere gre Hz. Ali ancak Fatmann
vefatndan sonra halifeye bat etti. Kapar, Hz. Alinin ei Fatmann
hatr nedeniyle batini geciktirdiini sylemektedir.32
Himlerin yan sra Emevler de, Hz. Eb Bekire kar muhalefet ettiler. Saram, Hz. Peygamberin vefat etmesi zerine Eb
Sfyann Necrandaki valilik grevini33 brakp Mekkeye geldiini ve
eski mevkiini kazanmak iin giriimde bulunduunu, ancak bu arzusunu gerekletiremeyeceini anlaynca Medineye gidip Hz. Eb
Bekire kar Himleri desteklediini belirtmektedir.34 Eb Sfyana
gre Muhammedin yerine gemek Abdimenf oullarnn hakkyd ve
Emevler ile Himiler dururken sradan bir kabile olan Teym oullarndan bir bakann kmas kabul edilemez bir durumdu. Ancak hilafetin kendilerine verilemeyeceini bildii iin Hz. Ali vastasyla
Himleri kkrtmaya alt ve onlarla ibirlii yapmak istedi. Oysa
teden beri Emevler ile Himler arasnda ciddi bir ekime ve rekabetin olduu bilinmektedir.35 Ancak hilafetin kendileri dnda birisinin eline gemesi bu rekabetin geici de olsa askya alnmasn
gerektirdi. Eb Sfyan, Hz. Aliye Halifelik niin Kureyin kk bir
kolu olan bunlarn elinde kalsn? Sen arzu edersen ben bunlarn etrafn askerlerle kuatrm. diye neride bulundu. Ancak Hz. Aliden
istedii ilgiyi gremedi.36 Hatibolunun deyimiyle Eb Sfyana gre
peygambere nesebi yaknlk zellikle iktidar mcadelelerinde haklln nedeni saylmalyd.37 Eb Sfyan btn srarna ramen
Himlerden umduu ilgiyi grmeyince mevcut durumu u szlerle
dile getirmitir: Ben bir duman gryorum. Bu duman ancak kan
sndrebilir. Ey Abdimenf oullar, nasl oluyor da Eb Bekir sizin
30

31
32
33

34
35

36
37

bn Sad, Eb Abdillah Muhammed (230/844), et-Tabaktl-Kbra, Beyrut 1985,

II, 314; Yakb, II, 127; Taber, II, 202, 208.
Taber, III, 202.
Kapar, 44.
Belzur, Ebl-Hasen Ahmed b. Yahy b. Cbir, (l. 279/892), Fthul-Buldn
(lkelerin Fethi), Trke ev. Mustafa Fayda, Ankara 1987, 150; bn Abdirabbih, II,
51, V, 286.
Saram, 222.
Takyuddin el-Makrizi, meyye ve Haim Oullar Arasndaki ekime ve Anlamazlklar, ev. Abdulhalik Bakr-rfan Aycan, Ortaa Tarih ve Medeniyetine Dair
eviriler I, Ankara 2004, 117, 124; Saram, ss., 88-124.
Taber, III, 202, 203; ayrca bkn. Yakb, II, 126; Makriz, 134.
Hatibolu, Hz. Peygambere Nesebi Yaknlk, 12.

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

60

elinizden hilafeti alyor? Ey zayf saylan ve aalanan Ali ve Abbs

neredesiniz? Ey Hasann babas, uzat elini sana bat edeyim.38 Eb
Sfyann Himlerle bu derece yakn ibirliine girmek istemesinin
nedeni nemli lde eski kabilevi duygular n plana karp sradan bir kabile olarak grd Teym oullarn ve onlardan kan halifeyi hazmedememesidir. Toplumun genelinin de kendisini kabul
etmeyeceini bildii iin zorunlu olarak Himlerle ibirlii yapmak
istemitir.
meyye oullarndan Hlid b. Sad ve Ebn b. Sad gibi isimlerin de Hz. Eb Bekire muhalefet etmelerinde Eb Sfyana benzer
bir tavr grlr.39 Hlid, Hz. Peygamber tarafndan Yemene zekt
amili olarak gnderilmiti.40 Onun vefatn duyduu zaman Medineye gelerek Hz. Eb Bekire muhalefet etmiti. Hatta gelimelerin
seyrine gre tavr belirlemek iin yaklak iki ay kadar beklemiti. Bu
sre zarfnda Hz. Eb Bekire bat edenleri hem sulad hem de aalad. Hz. Eb Bekir onu ve kendi kabilesinden olup grevlerini terk
edenleri yerlerine gndermek isteyince halifeyi tanmadklar iin
peygamberden sonra kimseye amillik yapmayacaklarn syleyip emre uymadlar.41 O, Hz. Ali ve Hz. Osman gibi ileri gelenlerle grp
Ey Abdimenf oullar! Halifelik iin sizden daha fazla hak iddia edecek kimse yoktur. Muhammedin yerine gemek sizin hakknzdr.
gibi szler syledi. Ancak bekledii ilgiyi gremeyince, Ey Abdimenf
oullar! Sizin hakknz olan halifelie bakasnn gemesini iinize
sindirdiniz. diye eletirdi. Hatta Hz. Aliye gelip Ey Hasann babas!
Ey Abdimenf oullar! Sizi yenerek mi halifelii elinizden aldlar?
diye serzenite bulundu. Yakb onun bat etme teklifinde bulunduunu, ancak Hz. Alinin bu teklifi kabul etmediini sylemektedir.42
Bu ak muhalefet karsnda Hz. Eb Bekir genelde sessiz kalrken Hz. merin tepki gstermesi dikkat ekmektedir.43 Oysa Hz.
mer ayn tavr taknan Eb Sfyana kar sessiz kalm, hatta
onun muhalefetinin krlmas iin mellefe-i kulba verildii gibi
zekt mallarndan ona ba yaplmasn ve bylece muhalefetinin
nlenebileceini nermitir.44 Halbuki muellefe-i kulba ba yaplmasna en ok kar kanlardan birisi kendisidir. Yine o, bat etmek istemeyen Hz. Ali ve Sad b. Ubdeye kar gerekirse cebir kullanmay nerirken Eb Sfyana kar ayn sert tavr taknmam-

38
39
40
41
42
43
44

Taber, III, 203.

Makriz, 149.
Belzur, Fth, 153.
bn Sad, IV, 361; Makriz, 149; Saram, 227.
Yakb, II, 126.
Taber, IV, 28.
Bkn. Saram, 226-27.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

61

tr.45 Bu durum kukusuz kiilerin toplumdaki statleriyle yakndan

ilintilidir. Zra Eb Sfyana bizzat Hz. Peygamber bile zel ilgi gstermiti. Hatta kendi halifelii dneminde de Hz. mer onu davet ettii zaman bizzat kendisi minder (visde) uzatp yanna oturtmutu.46 Siyaseten de olsa yumuak davranlmas Eb Sfyan gibi
nemli bir muhalefet cephesinin ortadan kalmasna zemin hazrlamtr. Her ne kadar Hz. Eb Bekir halkn desteini alm olsa da
arkasnda gl bir kabile desteinin bulunmadn unutmamak
gerekir. Dolaysyla kendisine muhalif olanlara kar daha yumuak
siyaset izlemesi mantkl olanyd. Onun bu uzlamac tavrn Hlid
b. Sad gibi ak muhalefet eden birisini komutanlkla grevlendirmesinde ve Eb Sfyann olu Yezdi komutan atamasnda grmek
mmkndr.47 te yandan Hz. mer, Eb Sfyann olu Yezidin
komutan atanmasna kar kmazken Hlid b. Sadin komutan
atanmasna da kar kmtr. Onun bu tutumu phesiz yukarda
dile getirtilen toplumsal konumla yakndan ilgilidir.48 Grld kadaryla Hz. Osmann dnda49 Emevlerin ileri gelenleri Hz. Eb Bekire muhalefet ettiler. Ancak halifenin uzlamac tutumu ve ayn
zamanda muhtemelen giriilen muhalefetin toplumun geneli tarafndan destek bulmamas gibi nedenler bu giriimi sonusuz brakt.
Neticede halife ama ordu gnderdii zaman muhaliflerin bir ou
grev alp bu blgede baaryla mcadele ettiler.50 Bizzat Eb
Sfyann blgede yaplan savalarda ad gemektedir.51
Btn muhalefetine ramen isteine ulaamayan Eb Sfyan,
Hz. Osman halife olunca ona unlar sylemitir: Halifelik Teym ve
Adiyden sonra sana geti. Onu top gibi yuvarla ve devletin ileri gelenlerini de Ben meyyeden se. nk bu, (dnyevi bir) iktidardr. Bilemiyorum Cennet ve Cehennem var mdr? Ancak Hz. Osman
onun szlerine itibar etmeyip huzurundan kovdu.52 Makrizde yer
alan mbalaal bir kaytta, Hz. Osman halife olunca Eb Sfyann
Uhud savanda ldrlen Hz. Peygamberin amcas Hamzann mezarna giderek saygszca davrand ve Ey Hamza! Dn bizimle uruna savatn eye bugn biz sahip olduk, halbuki biz hilafete
Teym ve Adiyden daha layk idik. dedii sylenir.53 Ancak bu tr
kaytlarn fazla abartl olduu anlalmaktadr.

45
46
47
48
49
50
51
52
53

bn Kuteybe, I, 18.
bn Abdirabbih, I, 17.
Taber, III, 202.
Yakub, II, 133.
bn Kuteybe, I, 18.
Makriz, 150.
Bkn. Taber, IV, 34.
Makriz, 135.
Makriz, 158.

62

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

Emevlerin, Hz. Eb Bekire kar birlikte hareket etme teklifine

Himlerin scak bakmamas ilgi ekicidir. Oysa onlarn halifelik
konusunda ciddi beklentilerinin olduu anlalmaktadr. rnein Hz.
Peygamberin vefatna yakn zamanda Abbas, Hz. Aliyi bir kenara
ekip emrlik konusunda Hz. Peygamberin kendisine bir ey syleyip
sylemediini sormu, herhangi bir sz sylenmediine dair cevab
alnca, Hz. Eb Bekir ve Hz. merin yanna gidip ayn soruyu onlara
yneltmi, ancak onlardan da olumsuz cevap almtr.54 Hz. Peygamber vefat edince Abbas Hz. Alinin yanna gelip ona bat etmek istemi ve u szleri sylemitir: Resulullah vefat etmitir. Uzat elini
sana bat edeyim, bylece insanlar Resulllahn amcas, onun kardeinin oluna bat etti der ve (sonra da) ehli beytin sana bat eder.
Zra bu gibi iler geciktirmeye gelmez. Ali de ona Bizden baka bu
ie kim talip olabilir? diye karlk vermitir. Alinin amcasna, Bu
ie bizden bakas heveslenebilir mi? diye syledii, Abbasn da ona
Zannederim heveslenenler olacak. cevabn verdii de sylenir.55 Abbs, bat etmek isteyince Hz. Ali ona Himleri kast ederek Bizden
baka kim bize bat eder? diye karlk verdii ve teklifi geri evirdii
belirtilmektedir.56 Himler bat etmemelerine ramen Emevler gibi
ak muhalefet yerine sessiz muhalefeti tercih etmilerdir. Daha ok
kendilerinin dikkate alnmamalaryla ilintili olduu anlalan bu sessiz muhalefet grld kadaryla geni bir toplumsal destek bulamamtr. Nitekim Hz. Ali yaklak alt ay kadar batini geciktirince
baz kiiler tarafndan eletirildii, hatta bat edince halkn bundan
memnun olduu belirtilmektedir.57
Hz. Peygamberin hastal srada Himlerin reisi Abbs b.
Abdulmuttalibin yeeni Hz. Aliye gelip unlar syledii aktarlr:58
gn sonra elinde sopa bulunan birisine itaat etmek zorunda
kalacaksn. Ben Resulllahn yznde lm belirtileri gryorum.
Yanna gidelim ve yerine kimin geeceini renelim. ayet bakanlk
bizde kalacaksa renmi oluruz. Aksi halde bu i bize dmeyecekse, bizim vastamzla bir vasiyette bulunmu olur. Ancak Hz. Ali
Hayr asla bunu yapmam. Yemin olsun o, bunu imdi bize vermeyecek olursa, ileride hi kimse bu ii bize vermez. dedi.

54
55
56
57
58

bn Kuteybe, I, 12; bn Sad, II, 272.

Makriz, 152.
bn Kuteybe, I, 12.
Taber, III, 202.
bn Him, Eb Muhammed Abdulmelik b. Him b. Eyyb el-Himyer, (l.
213/828), es-Sretn-Nebeviyye, thk. Mustafa Sakk ve dl. Beyrt, t.y., IV, 304;
Belzr, Ensbu'l-Eraf, thk. Hamidullah, Kahire 1959, II, 240; bn Sad, II, 245;
bnl-Esr, zzuddin Ebl-Hasen Ali b. Muhammed, (l.630/1312), el-Kmil f Tarh, nr. J. Tornberg, Beyrut, 1965-66, II, 321; Makriz, 151.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

63

Hz. Eb Bekirin halifelii kesinleince Abbas, Hz. Alinin yanna

giderek, Seni daha nce uyarmam mydm? Ey Ali! szleriyle onu
azarlad belirtilmektedir.59 Her eye ramen Hz. Alinin hilafet konusunda Sad b. Ubde gibi srarc olmayp arya gitmemesi dikkat
ekicidir. Kapar, onun bu tavrnn Muhacirlerin bir kii etrafnda
toplanmalarna zemin hazrladn sylemektedir.60 te yandan onlarn Emevlerden gelen teklifi kabul etmemeleri kukusuz Hz. Eb
Bekirin iini kolaylatrmtr. Btn bu kaytlardan Himlerin
hilafet konusunda beklentilerinin olduu ve Hz. Eb Bekire bat etmemelerinde bu beklentinin gereklememesinin pay bulunduu
sylenebilir. Ancak onlar meyye oullar gibi srarc davranmayp
muhtemel bir kargaann yaanmasna frsat vermemilerdir.
te yandan Teym oullarndan bir bakann kmas, baz kabileler tarafndan da aknlkla karlanmtr. Hatta bizzat Hz. Eb
Bekirin babas Eb Kuhafe olunun Hz. Peygamberin yerine halife
seildiini duyduu zaman inanas gelmemi ve aknln gizleyememitir. Ardndan hemen Abdimenf ile Muire oullarnn bu ie
raz olup olmadklarn sormutur.61 zellikle Eb Sfyann toplum
nezdindeki konumu ve Eb Kuhafenin ona bakn ortaya koymas
bakmndan Makriz, ilgin bir kayt aktarmaktadr. Bu kayda gre
Hz. Eb Bekir, Eb Sfyan ile birlikte Hac etmek iin Mekkeye geldii zaman Hz. Eb Bekir onunla yksek sesle konuunca, Eb
Kuhafe oluna Ey Eb Bekir, sesini Harbin oluna kar ykseltme
diye uyarda bulunmutur. Hz. Eb Bekir ise babasna mecazi olarak
Allahn slmla birlikte eskiden ykk olan evleri yaptn, ayn zamannda Cahiliye dneminde mamur olan evleri de yktn syledi
ve Eb Sfyann evinin de yklan evleri arasnda bulunduunu ifade
etti.62
Hilafetle ilgili gelimelerin bandan itibaren Hz. mer ile Hz.
Eb Bekir arasnda sk bir dayanmann olduu dikkat ekmektedir. Belki de onlar peygambere yaknlklar ve toplumdaki konumlar
nedeniyle bu konuda kendilerini sz sahibi ve belirleyici olarak grmekteydiler. Arap kabile geleneklerine gre yaa da toplumun nde
gelenleri arasndaydlar. Bu balamda Hz. Ali her ne kadar Hz. Peygambere yakn olsa da, yaa kendilerinden kkt. Nitekim dile
getirdiimiz hususu teyit edecek nitelikte bn Kuteybe ilgin bir kayt
aktarmaktadr. Bu kayda gre Hz. Ali, Hz. Eb Bekire kendisini dikkate almamalar nedeniyle serzenite bulundu. Ardndan Saide oullar glgeliinde Ensra kar gerekeler sunup hilafeti onlarn elin59
60
61

62

Belzr, Ensb, II, 265.

Bkn. Kapar, 44.
Suyt, Celluddn Abdurrahman b. Eb Bekr (911/1505), Trhul-Hulef, thk.
Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Msr 1952-1371, 72.
Makriz, 134.

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

64

den aldklar gibi, kendisi de Hz. Peygambere olan yaknln ve bu

konudaki nceliini dile getirip hak iddia edince, Eb Ubeyde ona
zetle u karl verdi: Sen henz yaa kksn. Buradakiler
kavminin yallardr. Senin onlar kadar tecrben yok. Bu ite seni
Eb Bekirden daha kuvvetli grmyorum. Bu ii sen ona brak. ayet yaarsan ileride ilmin, faziletin, nesebin ve nceliinle daha layk
olursun.63 Bu szlerden anlalaca zere Hz. Ali her ne kadar
Himlerin nde geleni konumundaysa da henz ya olarak kk
grlmtr. Ayn ekilde Abbas da airetin lideriydi. Ancak Hz. Ali
varken onun bu ie uygun olmayaca ortadadr. Zra onun slma
girii ok daha sonra ve bu konuda Hz. mer ve Hz. Eb Bekir ile
kyaslanmayacak konumdadr. Muhtemelen bu nedenle Hz. mer,
Ensrn toplandn rendii zaman Hz. Eb Bekir ile Eb Ubeyde
b. el-Cerrha haber verirken Hz. Aliye bir ey sylememitir. Oysa
Hz. merin onu Hz. Peygamberin cenazesinin yanndan artt ve
o srada Hz. Alinin de orada bulunduu belirtilmektedir. Onun srarla Hz. Eb Bekiri arp Hz. Aliye haber vermemesi ve ayn ekilde
Hz. Eb Bekirin de Hz. Aliyi yanna almamas bir bakma bilinli bir
davran grnts vermektedir. Nitekim bu haber vermeme nedeniyle Hz. Ali, daha sonra Hz. Eb Bekire sitem edecektir.64 Geri haber verilseydi cenazenin tehiz tekfini gibi nazik bir durumda giderler
miydi? Bu da ayr bir konudur. Ancak varsaym zerine yorum yapmann yersiz olduu ve snrlarmz aaca kanaatindeyiz. Buna ilaveten mzakerelerin yaand gn ve o gnn ertesindeki genel bat
zamannda yine Hz. merin Hz. Eb Bekire bat etmeleri iin halk
tevik ettii ve bu konuda youn bir aba sarf ettii grlmektedir.
Neticede onun gayretleriyle Mslmanlarn ou Hz. Eb Bekire bat
etmitir.65 Nitekim o, Mescitte yaplan genel bate katlan Araplarn
kalabalk kitleler halinde gelip Hz. Eb Bekire bat ettiklerini grnce u ifadeyi kullanmaktadr: Ben Eslemlerin bat etmek iin geldiklerini grnce, maksada ereceimiz kanaatine vardm.66
Hilafet tartmalar nedeniyle yaanan skntlardan rahatsz olan
bir ksm Mslmanlar Keke peygamber lmeden biz lseydik,
nk ortaya kan fitneye karmaktan ekiniyoruz. diye memnuniyetsizliklerini dile getirmilerdir. Bazlar ise gerilimi Ensra mal
edip onlar sulu gstermitir. Nitekim Sad b. Zeydden gelen bir
kaytta u ifadeler yer almaktadr: Eb Bekire bat etmeyenler oldu
mu? Sorusuna dinden dnenler ve dnme eilimde olanlar hari
herkes bat etti. Allah onlar Ensrn muhalefetinden korumam

63
64
65
66

bn Kuteybe, I, 19.
Bkn. Kapar, 43-44.
bn Kuteybe, I, 18; Taber, III, 203.
Taber, III, 210.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

65

olsayd iin sonu ok daha vahim olurdu.67 ayet bu kayt doruysa

yaanan skntlarn faturas deyim yerindeyse Ensra karlmtr
Anlalan hilafetle ilgili tartmalar daha sonra da zaman zaman
gndeme gelmitir. rnein Hz. mer dneminde bir Hac mevsimi
srasnda ortalkta dolaan sylentilerden sz edilirken Abdurrahmn
b. Avf, bn Abbasa u bilgileri aktarmaktadr: [Ben birisinin
Mminlerin Emri vefat ettii zaman filan adama bat edeceim diye
sylediini duydum. Bunun zerine Mminlerin Emri, Yarn akam
halka bir konuma yaparak halifelii Mslmanlarn elinden gasp
yoluyla almak isteyenlerden uzak durmaya aracam.] diye sylediini aktarmaktadr. Neticede Hz. mer Medineye gelince minbere
kp Hz. Eb Bekire hangi artlarda bat edildiinden sz etti ve konumasn yle srdrd: Ben birisinin Mminlerin Emri lrse
falana bat edeceim. diye sylediini duydum. Aranzdan bir ksmnzn Eb Bekire yaplan batin oldubittiye getirildiini sylemesi sizi
yanltmasn. Gerekten bu byleydi, ancak Allah bunun zararndan
bizi korudu.68 Bu kayda gre Hz. mer dneminde de konu ile ilgili
tartma henz bitmemi gzkmektedir.
Hz. Peygamberin vefatyla birlikte Mslmanlarn bir gei sreci
ve sarsnt geirdikleri anlatlrken Hz. merin Medine sokaklarnda
onun lmeyip gklere ykseldiini sylediinden ve tekrar aralarna
dneceini haykrdndan sz edilir. Ardndan Hz. Eb Bekirin Hz.
Peygamberin de bir insan olduunu ve gemi peygamberlerin yaayp ldkleri gibi onun da ayn ekilde lebileceini hatrlatarak Hz.
mer ve onun gibi dnenleri sakinletirici bir konuma yapt
aktarlr.69 zellikle Hz. merin tavrnn kaynaklara yanstld ekliyle ihtiyatla karlanmas gerektii kanaatindeyiz. Her eyden nce
aklcl ve gerekiliiyle tannan Hz. merin bylesine dncesizce ya da uursuzca hareket edebilecei pek olas gzkmemektedir.
Hatta daha sonradan bir sohbet esnasnda kendisine, o gnk tutumu hatrlatlnca u ifadeleri kulland nakledilir: Ben Allah Resulnn, hepimiz lnceye kadar bamzda bulunarak ilerimizi

67
68
69

Taber, III, 201.

Taber, III, 200.
Vkd, 20-21; bn Sad, II, 266, 267; Kla, Eb Reb Suleymn b. Ms,
(l.634/1237), el-Hilfetur-Ride vel-Butletul-Hlide f Hurbir-Ridde, nr.
Ahmed anm, Kahire 1979, 33; Hz. Eb Bekir halk sakinletirirken lmszln
sadece Allaha ait olduunu, Hz. Peygamberin ise bir insan olarak lml olduunu Kurandan u ayetleri okuyarak hatrlatt: Sen de leceksin onlar da lecekler
(Zmer 39/30); Senden nce hi kimseye ebed bir yaam vermedik. imdi sen
lrsen onlar ebed mi kalacaklar? Her nefis lm tadacaktr (Enbiy 21/34-35);
Muhammed sadece bir elidir. Ondan nce de eliler gelip gemitir. imdi o lr
ya da ldrlrse siz kelerinizin zerine geriye mi dneceksiniz? (Bakara 2/144).
(Not: Ayet mealleri, Sleyman Atein Kurn- Kerm ve Yce Meali, (Yeni Ufuklar
Neriyat) adl tercmesinden alnmtr).

66

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

ekip-evireceini sanyordum.70 Bu kayda gre sanki Hz. mer, Hz.

Peygamberin leceini bilmiyordu gibi bir sonu kmaktadr. Acaba
gerekten Hz. mer bylesine bir sz sylemi olabilir miydi? Ya da
Resulllahn lmn kabullenemeyerek bylesine dncesiz bir
sz sarf edebilir miydi? Rivayetlere baklrsa onun bu ynn deil
de aksine davrandn destekleyecek kaytlar bulunmaktadr. Her
eyden nce Hz. Peygamberin lml olduuna dair Hz. Eb Bekirin hatrlatt ayetlerden onun bhaber olmas mmkn deildir.
Zra Hz. mer en az Eb Bekir kadar Kurn bilen ve anlayan bir
insandr. Yanstlan bu duru daha ziyade bir bakma klasik Hz.
mer tiplemesi olarak71 ona yaktrlan bir davran biimi grntsndedir. Nitekim bizzat kendisi daha sonraki bir konumasnda o
gnk tavrnn ve syledii szlerin Bakara Suresinin 144. ayetinden
kaynaklandn dile getirmitir.72 aret edilen ayet meali yledir:
Muhammed sadece bir elidir. Ondan nce de eliler gelip gemitir.
imdi o lr ya da ldrlrse siz kelerinizin zerine geriye mi dneceksiniz? (Bakara 2/144). Demek ki, Hz. mer peygamberin leceinin bilincinde bir insandr. Ayette de Hz. Peygamberin lmszl deil bizzat lecei aka belirtilmektedir. Buna gre Hz. mer
genel kabuln aksine toplumu sakinletiren bir rol oynam olmaldr. Dolaysyla onun Resulllahn vefat edeceini bilmiyormu ya da
kabullenemiyormu gibi gsterilmesinin yanl olduu kanaatindeyiz.
Bununla birlikte baz kaytlarda Araplarn peygamberin lmsz
olduunu tasavvur ettiklerine dair ifadeler bulunmaktadr. Nitekim
bir ksm Araplar ayet Muhammed peygamber olsayd vefat etmezdi.73 gibi szler sarf etmilerdir. ayet bu tr kaytlar doruysa muhtemelen onun vefatyla birlikte isyan etme eiliminde olan kabileler
bir bakma kendi eylemlerine meru biz zemin oluturabilmek iin
bu tr bir sylem kullanmlardr. Aksi halde ayn ekilde onlarn da
peygamberin leceinden bihaber olabileceklerini kabul etmek makul
deildir. Nitekim bu tr sylemleri kullanan kabilelerin irtidat ve isyan hadiselerinde barol oynadklar grlr.74 Buna karn Esed
oullarndan peygamberlik iddiasyla ortaya km olan Tuleyhann
yannda yer alan Gatafanlarn reisi Uyeyne b. Hsn ise, vaktiyle bu
iki kabile arasndaki ittifak hatrlatarak Kendi anlamalmz ve mttefikimiz olan kabilenin peygamberine tabi olmay, Kureyli peygambere tabi olmaya tercih ederim. stelik Muhammed lmtr.
Tuleyha ise sadr.75 szleriyle meseleye daha deiik bir yaklam
70
71

72
73
74
75

Taber, III, 203.

Bkn. Mehmet Azimli, Hz. merin Mslman Oluuyla lgili Rivayete Farkl Bir
Bak, slmiyt, c: 6, say: 1, (Ocak-Mart) 2003, 173.
Taber, III, 203.
Kla, 37.
Taber, III, 255; Kla, 33, 37.
Taber, III, 230.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

67

getirmitir. Anlalan zorunlu olarak Hz. Peygambere bal kalmak

durumunda olan kabileler veya onlarn nderleri, onun vefatn bahane gstererek bu tr reaksiyonlarda bulunmulardr. Grnen o
ki, Hz. Peygamberin vefatna gndermede bulunup kendilerine din
veya siyas kar edinmek isteyenler ortaya kmtr. nsanlarn kafasn kartran sylemlerine kar, Sheyl b. Amr gibi baz samimi
Mslmanlar Hz. Eb Bekirin szlerinden alnt yaparak Hz. Peygamberin bir insan olduunu ve onun da lebileceini hatrlatmlar
ve toplumu sakinletirmeye almlardr.76
III
Hz. Peygamber vefat ettii zaman Arap airetlerinin bir ksm zekt vermek istemezken bir ksm da dinden dnmt. Zekt vermek
istemeyenler dier dini ibadetleri yerine getirebileceklerini, ancak zekt vermek istemediklerini dile getirdiler. Hatta bunun iin Medineye
eli gnderip Hz. Eb Bekir ile anlamaya altlar. Hz. Eb Bekir
onlarn teklifini kabul etmezken sahablerin ou onlarla anlalmasnn Mslmanlar asndan daha yararl olaca kansndayd. Hz.
mer en azndan bir yllna zektlarn alnmamasn nerdi ve bu
ekilde halifeyi ikna etmeye altlar.77 Ancak o, zekt demezlerse
kesinlikle savaacan syledi.78 Anlalan zekt demek istemeyen
kabileler zekt dini ykmllk olarak grmlerdi. Hatta Hz. Eb
Bekir hari Mslmanlarn hemen hepsinin de meseleye bu noktadan baktklar anlalmaktadr. Oysa halife, zekt dini bir ykmllkten te merkez otoriteye balln somut ifadesi olarak deerlendirmitir. Nitekim ridde savalar olarak isimlendirilen hadiselerin
temelinde daha ok devlete zekt (vergi) deme veya dememe hadisesinin yatt grlr. Bir baka ifadeyle sorun daha ok siyas ve
ekonomik nedenlerle ilintilidir. Nitekim Hadramevt blgesindeki
Havlanllarla ilgili bilgi veren Belzur, u ifadeleri kullanmaktadr:
Havlan kabilesi irtidat etti. Eb Bekir onlar zerine Yala b. Mnyeyi
gnderdi. Yal, zektlarn demeyi kabul edene kadar onlarla savat.79 Bu kayttan da anlalaca zere, zekt devlete balln belirleyicisi olarak grlmtr.
Hz. Eb Bekir isyanc kabile temsilcileriyle grmesi hakknda
halka bilgi verirken onlarla ilgili u deerlendirmeyi yapmtr: Onlar
tekliflerini kabul edeceimizi ve kendileriyle baracamz sandlar.
Biz onlarn tekliflerini kabul edemezdik. Barn artlarna riayet et-

76
77
78
79

Vkd, 20-21.
Kla, 38.
Belzur, Fth, 136.
Belzur, Fth, 150.

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

68

medikleri iin aradaki anlamay bozdular. Hazrlanp silahlannz.80

ayet bu kayt doruysa halife, Hz. Peygamber zamannda gelip ona
balanan ve bu balln bir gerei olarak zekt demeyi taahht
eden kabilelerin onun vefatndan sonra, bu szlerini yerine getirmemelerini anlamay bozmak olarak yorumlamtr. Bir baka ifadeyle
onlar siyas otoriteye dedikleri vergiyi vermeyerek ayrlklk yaptklar iin halife onlardan zekt deme hari hibir teklifi kabul etmeyeceini sylemitir. Halifenin bu tutumu Hz. Peygamberin kurmu
olduu siyasal dzenin bilincine vardn ve bu meseleyi iyi idrak
ettiini gstermektedir. Dolaysyla onun alm olduu kararlarn
Mslmanlar iin ne derece hayati nem tad ortadadr. Nitekim
bn Mesd bu konuda yanldklarndan sz ederken u ifadeleri kullanmaktadr: Allah Resulnn vefatndan sonra ayet Allah bamza Eb Bekiri nasip etmemi olsayd, biz yle kararlar almtk ki, az
kalsn mahvolacaktk Allah Eb Bekiri onlarla savamaya azmettirdi.81
Zekt demek istemeyen kabilelerden Ben Abdi Menatn reisi
Abdullah Leysnin taraftarlarna yapt konumada dile getirdii
hususlar Arap kabilelerinin peygamberden sonra hangi nedenlerle
isyan ettiklerini, ne tr bir tecrbe yaadklarn ve niin Hz. Eb
Bekire itaat etmek istemediklerini belirgin bir ekilde ortaya koymaktadr. O, halkna hitap ederken unlar sylemitir: Peygamber
saken ve aramzda bulunurken, ona boyun edik. Ey Allahn kullar! Ne diye Eb Bekire boyun eeceiz. Muhammed ldkten sonra
Eb Bekir ona varis mi kacak?.. Vaktiyle sizin elileriniz geri evrilmediler mi? Siz (Eb Bekiri kast ederek) deve obannn hilelerinden mi korkuyorsunuz? Sizden istenip onlara demediiniz zekt
mallar bana hurma gibi yahut ondan daha tatldr.82 Bu szlerden
anlalaca zere mesele daha ok ekonomik ve siyas boyutludur.
Dolaysyla bu kabileler peygamberin vefatyla birlikte ykmllkten kurtulduklarn dnerek vergi vermek istememilerdir. Bu durum ayn zamanda onlarn mevcut siyas otoritenin devam edeceine
dair henz bir bilince sahip olmadklarn da gstermektedir. Bir bakma bu kabileler Hz. Peygamber ile ittifak yapmalarn Cahiliye dneminde yaplan kabile ittifaklar (hilf, ahlaf) gibi alglamlar ve
onun vefatyla birlikte bu ittifakn son bulduunu dnmlerdir.
Sz konusu kabileler hedeflerine ulamak iin Medineye saldrdlar; ancak Hz. Eb Bekir zamannda ald tedbirlerle bu saldrlar
pskrtt. Bu gelime hem Mslmanlarn moralini ykseltti hem
de isyan etme eiliminde olan kabilelerin durumlarn gzden geir-

80
81
82

Taber, III, 223; ayrca bkn. Kla, 40.

Belzur, Fth, 137.
Taber, III, 223.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

69

melerine neden oldu. Nitekim bu kabilelerin bir ksm galip gelecek

tarafn lehine tavr belirlemek zere gelimeleri yakndan takip etmekteydi. lk saldrlar pskrtlnce birou isyandan vazgeip
Mslmanlarn safnda yer ald. Onlar topladklar zekt mallarn
getirip Hz. Eb Bekire teslim ettiler.83 Ancak zekt vermemek iin
direnenler peygamberlik iddiasnda bulunan ve belli g odaklar haline gelen kii ya da kabilelerin yannda yer aldlar. rnein Gatafan
ve Tayy kabileleri peygamberlik iddiasyla ortaya kan Tuleyhann
etrafnda toplandlar.84 Tuleyhann nderliini yapt Esed oullar
ile onlara destek olanlarn ileri gelenleri Deve yavrusunun babasna
(Eb Bekire) bat etmeyeceiz. diye kendi aralarnda szletiler.85
Grld gibi bir ksm kabileler iktisad karlar nedeniyle kolaylkla isyana kalkp merkez otoriteyi tanmak istememiler. Hatta
bu maksatlarna erebilmek iin gerektiinde din sylemler de kullanmlardr. Baz kabileler ise kararsz bir ekilde gelimelerin seyrine gre g dengesinin stn gelecei tarafta yer almak iin hadiseleri yakndan izlemilerdir.
Esed, Gatafan ve Tayy kabileleri Cahiliye dneminde birbirlerinin
anlamalsyd. Hz. Peygamberin vefat zerine onlar eski anlamalarna dndler ve Hz. Eb Bekire kar ortak hareket ettiler.86
Gatafanlarn Fezare kolunun reisi olan Uyeyne b. Hsn bu konuda
unlar sylemektedir: Ben Esed oullar ile aramzdaki ittifakn bozulduundan beri, Gatafan yurdunun snrlarn tanmyorum. Ben
Cahiliye anda aramzda varolan ittifak yenileyerek Tuleyhaya
yardm edeceim. Allaha yemin olsun kendi anlamalmz ve mttefikimiz olan kabilenin peygamberine tabi olmay, Kureyli peygambere tabi olmaya tercih ederim.87 Ancak Uyeyne, Tuleyhann bir yalanc olduunu anladktan sonra ondan ayrld. Ardndan Tuleyha da
baarsz olunca gelimeleri yakndan izleyen Sleym ile Hevazinliler
ve onlarn durumunda olan birok kabile isyandan vazgeti.88 Grld zere kabileler gelimelere gre kolaylkla tutum deitirebilmiler ve birbiriyle elien farkl tercihlerde bulunmulardr. Her
eyden nce bu durum Hz. Peygamber sonras Arap-slm toplumunun ne derece esnek bir zeminde bulunduunu ve Mslmanlarn
ne tr bir kritik sreten getiklerini gstermektedir.
Hz. Peygamberin vefatyla birlikte Medineye balln sona erdiini dnen kabilelerin, Cahiliye devrinde aralarnda yaplm olan
anlamalara dnmek istemeleri, daha ok iktisad hesaplarlarla ilin83
84
85
86
87
88

Taber, III, 224.

Vkd, 31; Taber, III, 225.
Taber, III, 229.
Vkd, 48-49; Belzur, Fth, 139, 141; Taber, III, 230.
Taber, III, 230.
Taber, III, 229.

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

70

tili bir hadise grntsndedir. Zra onlar Medineye bal kalnd

srece zekt demekle ykml olacaklarnn bilincindeydiler. Dolaysyla mttefik olduklar kabilelerle aralarnda byle bir ahitleme
sz konusu deildi. Haliyle eski kabile ittifaklarna dnmek onlar iin
daha karcyd. stelik kendilerini zekt demekle ykml tutan
bir idareye kar boyun emektense eski anlamalarna dnmek daha mantkl gelmiti. Her eyden nce bu durum Arap kabilelerinin
henz slmn zn ve zekt demenin gerekliliini kavramadklarn ortaya koymaktadr. lgin olan ise sadece bu kabileler deil,
samimi Mslmanlarn bile neredeyse hepsinin Hz. Eb Bekirin onlar zekt demeye mecbur tutmasnn gerekliliini idrak edememi
olmalaryd. Az nce de deinildii gibi onlar zekt demek istemeyen
kabilelerle anlalmasndan yanayd.
Araplarn zektla ilgili dncelerini ortaya koymas bakmndan
Amr b. s ile Kurre b. Hubeyre arasnda geen diyalog dikkate deerdir. Rivayete gre Hz. Peygamber vefat edince Amr b. s grevli
olduu yerden ayrlp Medineye gelirken Amr oullarnn efi Kurre
b. Hubeyreye misafir olmutu. O srada Kurre irtidat edip etmeme
konusunda tereddt iindeydi. Bu kabilenin birok yesi de ayn durumdayd. Amr ayrlaca zaman aralarnda u konuma geti:89
Kurre: Efendi Araplar alm olduunuz bu vergiden (zekt) dolay
sizden honut deiller. Siz onlar zekt vermekten muaf tutarsanz
emirlerinizi yerine getirerek size itaat ederler. Bunu yapmazsanz
Araplarn size itaat edeceklerini sanmyorum.
Amr: Ey Kurre! Sen dinden mi dndn?
Kurre: Biz elbette sizi kendi yurdunuza gndereceiz.
Amr: Sen bizi Arap kabilelerinin bizimle kar karya gelecekleri
vadinde bulunarak korkutmaya m alyorsun?
Vkdde yer alan kaytta o, Amra zektla ilgili u sz sylemiti: Biz zektlarmza bn Eb Kuhafeden daha fazla hak sahibiyiz.90
Daha sonra Kurre yakalanp Medineye getirilmi ve sorgulama srasnda srarla dinden dnmediini syleyince affedilmitir.91
Peygamber sonrasnda Arap kabilelerinin Medineye bal kalp
kalmama kararlarnda siyas, iktisad, din nedenlerin yan sra, bireysel ve kabilevi karlarn da nemli etkisi olduu sylenebilir. Balln devam ettiren veya ayrlan kabilelerin birounun tutumunda
bu olguyu gzlemek mmkndr. rnein Temm kabilesinin kollar
arasndaki zekt amillerinin birbirleriyle olan hesaplar, Hz. Eb Bekire bal kalp kalmamada etkili olmutur. Konuyla ilgili ilgin bir
89
90
91

Taber, III, 231; Kla, 85, 87-88; bn'l-Esr, II, 302.

Vkd, 48.
Vkd, 54-55; Belzur, Fth, 141; Taber, III, 231.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

71

bilgi aktarlr. Bu bilgiye gre Temmin kollarndan olan Ben

Amrlarn zekt amili Safvan b. Safvan, Hz. Eb Bekire balln
bildirmek iin toplad zekt mallarn Medineye getirdi. Onunla ayn blgede grevli olan Sebre b. Amr ise sebebi belirtilmeyen bir nedenden dolay onunla aras olmad iin bir sre beklemede kald.
Buna mukabil Temmin dier kolu olan Butunda grevli zekt amili
Kays b. Asm ile Ribab, Avf ve Ebnnn grevlisi olan Zibrikn b.
Bedr arasnda teden beri bir husumet vard. Bu nedenle biri ne yaparsa dieri onun tersini yapacakt. Hz. Peygamber vefat ettii zaman
Kays, Zibriknn ne yapacan gzlemek iin beklemeye balad.
Ancak onun ardan aldn grnce bsbtn ard. Hatta bu
aknln onun hakknda syledii u szlerle dile getirdi: bn
Ukaliyye beni meraktan atlatt. Artk ne yapacam ardm. Eb
Bekire itaat edip zekt mallarn verirsem o, Sad oullarnn zektlarn gndermelerini engeller ve beni onlar arasnda kk drr.
Gndermezsem bu sefer Eb Bekire gidip beni ktler. Neticede o,
zekt mallarn gndermemeyi kararlatrd. Zibrikn ise sorumlu
olduu Ribab, Avf ve Ebnnn zektlarn toplayp Medineye getirdi.
Halifenin huzuruna kt zaman Kays ile ilgili u szleri syledi:
Ben ahdimi yerine getirerek Allah Resulnn develerini teslim ettim.
Zekt mallarn toplamakla grevli olanlar ise bunu yapmadlar.92
Kays ise daha sonra yaptna piman oldu. zerine Al b. Hadram
gnderildii zaman balln gstermek iin toplad zekt mallaryla onu karlad ve u ifadeleri kulland: Ey iki arkada! Elilik ederek Kureye emanet mallarnn takdim edildiini haber veriniz.93
zellikle Temm kabilesinin kollar arasnda yaanan kar hesaplar
baz kabilelerin gelimelere gre tavr belirlemek iin bir sre tereddt ierisinde beklemelerine neden oldu. Hatta bu belirsizlikten faydalanan Yerbu kolundan mm Sadr es-Sech adndaki bir kadn,
peygamberlik iddiasyla ortaya kt.94
Zekt demek istemeyen kabile nderleri g elde edebilmenin
bir yolu olarak peygamberlik iddiasna bavurmulardr. Mseylime,
Tuleyha ve Sech bunun rnekleridir. te yandan gelimeler olduka
kaygan bir zeminde seyrettii iin topluma yn verebilecek konumda
olanlar ise kolayca saf deitirebilmiler ya da elikili kararlar almlardr. rnein Temm kabilesinde zekt amili olan Mlik b.
Nveyre, bu kabilenin Yerbu kolundan peygamberlik iddiasyla ortaya kan Sech adndaki birisine kolaylkla tabi olabilmitir ya da
Sech baarl olamayacan grnce bir baka peygamberlik iddiasyla ortaya kan Mseylimeye hemen tabi olabilmi ve onun lehine
ekilmitir. Gerek Sechn ortaya k gerekse Mlik b. Nveyrenin
92
93
94

Taber, III, 236-37.

Taber, III, 237.
Taber, III, 237.

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

72

onunla ortak hareket etmesi ve ardndan vazgemesi her ne kadar

din ierikli bir hareket gibi gzkse de daha ok siyas ve iktisad
hesaplara ynelik bir giriim olarak grlebilir. Nitekim aralarndaki
konumalarda srekli Medineye bal olan kabileler veya bir baka
peygamberlik iddiasyla ortaya kan Mseylime zerine yryp
yama ve apul yapma hesaplar zerinde durmulardr. Mlik, Hz.
Muhammedin vefat ettiini rendii zaman kabile mensuplarna,
Ey Hanzala oullar! Mallarnz istediiniz gibi kullanabilirsiz. diye
seslenip onlardan zekt almayacan sylemiti.95 Ayn ekilde
Sech da taraftarlarna Binek hayvanlarnz yannza aln ve yamaya hazrlann. diye tte bulunmutu.96 Bu szlerin arka plannda daha ok ekonomik hesaplarn yatt grlmektedir.
Vkdnin verdii bilgilere gre Mlik b. Nveyre, Hz. Peygamberin vefat ettiini duyduu zaman halkna unlar sylemitir: Ey
Temm oullar, bildiiniz gibi Abdullahn olu Muhammed vefatndan nce zektlarnz toplamak zere beni grevlendirmiti. O imdi
ld ve kendi yoluna koyulup gitti. Onun yerine birisi idareye gelecek. Artk mallarnz hi kimse istemeyecek ve sizler bu mallar almaya sizden olmayanlardan daha fazla hak sahibisiniz.97 Kl ise,
Mlikin konumasyla ilgili unlar aktarmaktadr:
O adam (Hz. Muhammed) ld. ayet onun yerine Kureyten biri
geip bizden zekt istemezse hep birlikte ona tabi oluruz. Sizler daha
nceden mallarnz bakalarna datmyordunuz. Aslnda bu mallar
sizindir ve buna en ok da siz hak sahibisiniz.98
Bu szlerden anlalaca gibi isyanc kabilelerin veya kabile eflerinin tavrlarn belirlemede en nemli hareket noktalarndan birisi,
Hz. Peygambere dedikleri zekt ondan sonra gelecek kiiye demek
istememeleridir. Buna ilaveten Medineye bal kalan kabilelere veya
dierleri zerine saldrp klasik Arap gelenei olan yama ve apul
yapma hesaplarnn isyan tetikleyen bir baka unsur olduu sylenebilir. zellikle Sech ile Mlik b. Nveyre arasnda geen konumalardan bu niyeti sezinlemek mmkndr.
Secha destek veren Mlik b. Nveyre balattklar giriimin baarsz olacan anlaynca, yaptna piman oldu ve halka unlar
syledi: Ey Yerbu oullar! Emrlerimiz bizi bu dine davet ettii zaman isyana kalkp halk da bu dinden alkoymutuk. Fakat bu ite
baarl olamadk. Ben dndm ve onlarn ilerinin siyas entrikalara bavurmadan yrmekte olduunu grdm. Bu nedenle siz on-

95
96
97
98

Belzur, Fth, 143.

Taber, III, 238.
Vkd, Ridde, 58.
Kl, 93-94.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

73

larla bu konuda mcadeleden vazgein.99 Gerek onun ortaya k

gerekse balatt giriimden vazgemesi, mevcut kargaadan faydalanma veya durumu kurtarmaya ynelik bir hareket izlenimi vermektedir. Zekt vermek istemeyen bir baka zekt amili Veki b. Mlik100
de yaptklarndan piman olup toplad mallarla zerlerine gelmekte
olan Hlid b. Velidi karlad. Hlid ona neden isyan ettiini sorunca, o u karl verdi: Bizim Dbbe kabilesinden alacak cmz
vard. Temmli kabileler arasnda kargaa yaannca bu frsat deerlendirip cmz olmak amacyla onlarla ittifak ettik.101 Grld
zere kabileler arasnda varolan kin ve ihtiraslar peygamber sonras
hayatta tekrar gndeme gelip birok kabilenin farkl tercihlerde bulunmalarna neden olmutur.
Arap kabileleri arasnda patlak veren irtidat veya isyan hadiseleri
siyas ve iktisad kayglarn yan sra kabile ii veya kabileler aras
dengelerle de ilintilidir. rtidat ve isyan giriimi peygamberin vefat
etmesiyle birlikte doal bir sre olarak alglanmtr. Nitekim
Tihame blgesinde oturan ve babo kalabalklarn oluturduu Akk
ve Ehabi gibi topluluklar Hz. Peygamberin vefatn Medineden ayrlma sreci olarak alglamlardr.102 Buna mukabil Necranda oturan Hristiyanlarn isyan etmeyip Hz. Eb Bekir ile anlama yenilemeleri dikkat ekicidir.103 Hatrlanaca gibi Necranllar Hz. Peygambere gelip bir anlama yapmlar ve bu anlamaya gre onlar belli
bir vergi deyip kendi din, siyas ve sosyal hayatlarn ayn ekilde
srdrmlerdi.104 Oysa putperest Arap airetleri Hz. Peygamber ile
anlama yaptklar zaman onun hem peygamberliine hem de siyas
idaresine tabi olmulard. Bir baka ifadeyle artk kendi bireysel veya
kabile tercihlerine gre deil merkezi otoritenin isteklerine gre hayatlarn ekillendirmekle kar karya idiler. Oysa Necranllar mevcut anlamalarn yenileyip kendi siyasal hayatlarn srdrebilme
imknna sahiptiler. Muhtemelen bu nedenle herhangi bir reaksiyon
gstermeyip anlamalarn yenilemilerdi. Ancak Arap airetlerinin
byle bir tercih hakk sz konusu deildi. Belki de bu nedenle onlar
Hz. Peygamber ile yaptklar ittifak bir bakma Cahiliye dnemindeki
kabileler aras ittifaka benzetip onun hayatyla snrl grmek istemilerdi. Dolaysyla o, vefat edince ittifakn kendiliinden son bulduunu dnerek eski kabile hayatlarna dnmek istemilerdir. Bu
durum onlarn belli bir siyas otorite ats altnda kurumsal bir organizasyonla ynetme ya da ynetilme bilincinden yoksun olduklarTaber, III, 241.
Bu ahs Temm kabilesinin bir kolu olan Mliklerin zekt amili olarak grevlendirilmiti. Taber, III, 236.
101 Taber, III, 241.
102 Taber, III, 265.
103 Belzur, Fth, 94.
104 Belzur, Fth, 90, 91, 93; Taber, III, 265.
99

100

Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

74

nn somut bir gstergesidir. Onlarn Hz. Eb Bekire itaat etmek istemeyilerinin muharriki kukusuz dedikleri vergiyi (zekt) Hz.
Peygamberin hayatyla snrl grmek istemeleridir. Nitekim Temm
kabilesinde grevli zekt amili Zibrikn b. Bedr ile Akra Hz. Eb Bekire gelip toplanan zektlarn yre halkna datlmas durumunda
kavimlerinden hi kimsenin dinden dnmeyeceini sylemilerdir.105
Vkdnin verdii bilgilere gre Temmliler isyan etme eilimine
girince Zibrikn b. Bedr onlara nasihatlerde bulunup Hz. Muhammedin vefat ettiini, yerine Hz. Eb Bekirin halife seildiini, onun
isyan eden kabileler zerine Hlid b. Velidi gnderdiini syleyerek
onlar kararlarndan vazgeirmeye alt. Ancak ilerinden birisi kp Biz kendi sadakalarmza (zekt) Eb Bekirden daha ncelikliyiz. Biz onlar toplayp Muhammede gtrmen iin sana teslim etmitik. Ancak imdi o kendi yoluna koyulup gitti. Dolaysyla mallarmz bize ver. diye kt.106 Bu szler iktisad kayglarn ne derece
egemen olduunu aka ortaya koymaktadr. Bunlarn yan sra baz
kabilelerin isyan etmelerinin arka plannda eski kabile inanlarn
devam ettirme tutkusunun yattndan sz edilebilir. rnein
Hasm kabilesinin isyan etmesinin en nemli nedeni kendi yurtlarnda bulunan Zlhalasa putunun yktrlmasn hazmedememeleridir. Dolaysyla onlar Hz. Peygamber vefat edince isyan etmilerdir.107
Anlalan irtidat ve isyan iin her kabilenin kendi beklentileri ya da
memnuniyetsizliklerine gre gerekeleri sz konusuydu.
IV
Grnen o ki, peygamber sonras hayata intibak srecinde zellikle hilafet konusunda ciddi tartmalar yaanm ve kabileler arasnda deiik hesaplar yaplmtr.108 Ancak Hz. Eb Bekirin sergiledii tutum bu problemi byk lde ortadan kaldrmtr. O, karsnda nemli sorunlar olmakla birlikte, kararl ve yapc bir politika
izleyip balangta kendisine muhalif olanlarn tutumlarnn yumuamasn salad. dar konularda duygusal hareket etmeyip
Resulllah rnek almas Mslmanlarn peygamber sonras hayata
intibaklarn kolaylatrd. Hz. Peygamberi kast ederek O ne yaptysa
Allahn izniyle ben de aynsn yapacam.109 szleriyle onun yolundan gideceini aka ortaya koydu ve bir bakma karc siyasete
pirim vermeyip Mslmanlarn bu sreci ksa srede atlatmalarnda
barol oynad.

105
106
107
108
109

Taber, III, 240.

Vkd, 39-40.
Taber, III, 266.
Bkn. Vkd, 21-22.
Taber, III, 202.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

75

te yandan her ne kadar din, siyas ve kabilevi drtlerin isyanda egemen olduu sylense de, en nemli tetikleyici unsurun
Kureye zekt ya da vergi dememe dncesinin hayli arlkl olduu anlalmaktadr. Arap airetlerinin isyan etmelerinin nedenlerini anlamak iin onlarn iktisad kayglarn gz ard etmemek gerekir. zellikle ln kstl imknlarnda daha ok yama ve apul
ekonomisine dayal bir sosyal yaamda, elde bulunan ekonomik deeri bakalaryla paylamama istei doal karlanabilir. stelik belli
bir siyas idare altnda yaamaya almam veya byle bir tecrbesi
bulunmayan airetlerin bu tutumunu anlamak ok da zor deildir.
Kald ki, bu durum henz Mslmanlar tarafndan da tam olarak
idrak edilememitir. Hatta bu balamda Hz. Eb Bekir, Hz. Peygamberin oluturduu siyasal toplumun gerekliini kavramada yalnz
kalmtr da denilebilir. Nitekim onun haricindeki herkes zekt demek istemeyen kabilelerle anlamaktan yana gr beyan etmilerdir. Hatta bu konuda bata Hz. mer olmak zere baz yakn evresi
onu ikna etmeye almlardr.110 Bu sre gz nne alndnda
peygamber sonras hayata intibakta Hz. Eb Bekirin slm toplumu
iin nemli bir rol oynad ortadadr. Nitekim Suyt, onun konumuna dikkat ekerek onun peygamberler kadar nemli bir grev stlendiini sylemektedir.111
Grld kadaryla peygamber sonras hayata intibakn nemli
sorunlarndan birisi zekt deyip dememe meselesidir. Arap kabilelerinin ou Hz. Peygamber ile anlama yaptklarn, ona zekt demeyi taahht ettiklerini, onun vefat etmesi zerine mevcut anlamann kendiliinden sona erdiini; dolaysyla ona dedikleri vergiyi
deme ykmllklerinin kalmadn dnmekteydiler. Bu durum
ayn zamanda slmn erken dnemindeki zekt uygulamasyla ilgili
nemli ipular vermektedir. Bir bakma Araplar zekt demeyi din
bir ykmllk grp siyas bir zorunluluk olarak alglamamlar ya
da, peygamberin hayatyla snrl grmlerdir. Bu itibarla peygamber vefat edince dier din grevleri yerine getirebileceklerini, ancak
zekt demeyeceklerini belirtmilerdir. Bir baka ifadeyle bu grevden muaf tutulmak istemilerdir. Hatta bu kanaatlerini dile getirmek
iin Hz. Eb Bekire eli gndermilerdir. Hz. Eb Bekir ise onlarn
zekt dememe tekliflerini siyas bir mesele olarak grm ve bu
dorultuda kararlar almtr. Ancak onun bak as zekt demek
istemeyen kabilelerden ve ayn zamanda etrafndaki Mslmanlardan farkldr. O, denen zekt siyas balln somut belirtisi olarak
grp kararlarn bu dorultuda alrken birok Mslman meseleyi
onun bak assyla deerlendirmemitir.

110
111

Vkd, 31-32; Suyt, 74-75.

Suyt, 60.