istem Yl:7 Say:14 2009 s.

261- 281

ENDLS'N 11SANAT GNE" ZRYAB

(.238/852)

Dr. Fatih ERKOOGLU

Cumhuriyet niversitesi Ilahiyat Fakltesi

Yrd.Do.Dr.

Faz/

ARSLAN

Erclyes niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi

ZET
Ziryab, msiki sahasndaki engin bilgisi ve ud sazna yapm oldugu ilavelerle,
adn, islam-Dogu msiki tarihinde n plana karmtr. Egitimini Bagdat'ta alan
ve mteakiben bu ehirden ayrlarak Endls Emevi devletinin himayesine giren
Ziryab, Emevi hkmdan ll. Abdurrahman dneminde Kurtuba Saraynda sekin
bir msikiinas olarak yer almtr. Msikiden yemek kltrne, astronomiden,
tarih ve cografyaya kadar pek ok konuda birikim sahibidir Ziryab. Saray msikf.
inas olmas yannda, Abbasilerin aaal yaamn Kurtuba'ya tayarak
Kurtuba'nn sosyal yaamn da etkilemi bunun yannda baka pek ok yenilige
imza atmtr. Bu almada .anlan husustarla birlikte Ziryab'n hayat ve msiki
yaam zerinde durulmutur.
Anahtar Kelimeler: Ziryab, Endls, ispanya, Mzik.
ABSTRACT

Ziryab, the Sun of Art of Andalusia

Ziryab, owing to his extensive knowledge in music and innovations, which
were made by him in a structure of lute, perpetuated his name in the music
history of the Muslim East. He got his education in Baghdad and after he left it,
he went to Andalusia under the auspices of Umayyad, and during the reign of
Abd ai-Rahman ll he became a famous musician . There he was a connoisseur in
such different spheres as music, astronomy, history, geography and even
cuisine. Transferring the splendid style of life of the Abbasids to Cordoba and
making a lot of innovations, he influenced a sociallife there as well. This article,
beside the mentioned points, is concerned with the life and the art of Ziryab.
Key Words: Ziryab, Andalusia, Spain, Music.
GR

Zil,

al

ve gl. Bu bahede raksn btn h1z1

End/s defa ktrm1z1 (Yahya Kemal)

evk akamnda

Yahya Kemal'in, iirini satriara dkt tarihten yaklak on bir asr ncesinin Endls'ne gidiyoruz. Zilin, aln, raksn ve mOsikinin en ihtiaml devrini
yaad

bir dneme ve bu ihtiam salayan bir mOsiklinasa odaklanyoruz.

Yahya Kemal'e bu iirinde ilham kayna olmu mudur bilemiyoruz ancak biz
bu iiri okurken Endls'te parlayan ve Endls' pariatan bir mOsiki dehas

262

Dr. Fatih

Erkoolu 1

Yrd.Do.Dr. Fazlt Arslan

olan Ziryab' hatrlyoruz. Gnmzden bakldnda ismi ve nam hala yaayan

bir mOsikiinas ve yaad toplumun birok adab- muaeret kurallarna yn
veren, modasna hkmeden bir entelektelin yaam ve mOsikisi hakknda bize
ulaan bilgiler stne birtakm deerlendirmeler yapmak gerekmektedir. O,
gerek bir mOsikiinas m yoksa efsaneletirilmi, suni bir ekilde abartlm
popler bir isim midir? Bu hususu detayl saylabilecek bu biyografide irdelemek istiyoruz.

ismi ve Kkeni
1

Kaynaklarmda asl ad EbO'I-Hasan Ali b. Nafi' olan Ziryab'n nerede

doduu hakknda kesin bir bilgi olmamakla birlikte onun Halife Mehdi'nin
3
(158-169/775-785) 2 mevlas ya da ibrahim ei-Mevsli'ye (. 188/804)4 ait si5
yah bir kle olduu zikredilmektedir. Farmer, onun muhtemelen 175/790 yln
6
da doduunu belirtmektedir. ei-Makkari, "siyah ku" anlamna gelen Ziryab lakabnn, renginin siyah olmasndan dolay onun kendi lkesinde verildiini zikrederken7 Hseyin Mu'nis, onun bu lakab Kayravan'da edindiini ifade etmektedir. 8
Dozy, sadece Ziryab isminden yola karak onun, iran kkenli olduunu
sylese de9 Farmer'n da hakl olarak belirttii zere bu yeterli bir delil deil
dir. 10 Ziryab'n kaynaklarda belirtildii zere siyah oluu Afrika kkenli olma ihtimalini kuwetlendirmektedir. Tarm arazilerinde altnlmak zere Irak blgesine getirilen zencilerin Emeviler zamannda bir isyana kalktklar ve bu isyann mehur Irak valisi Haccac b. YOsuf es-Sekaf (45-95/666-714)'nin Irakl birlikleri tarafndan bastrld bilinmektedir. Abbasiler dneminde de blgede
altnlmak zere Afrika'dan ok sayda zenci getirilmitir. Bunlarn saylarnn
giderek artmas sonrasnda 141/758 ylnda Basra'da 145/762-763 ylnda
11

Ahmed b. Muhammed ei-Makkari et-Tilmisani (1041/1631), Nefhu't-17b min Gusni '1-Ende/us erRatib, Beyrut 1988, , 344.

s
T
E
M

- Eb 'Amr Halife b. Hayyat b. Eb Hubeyre ei-Leysi ei-'Usfuri (240/854), Tarih, (Haz. Mustafa Necib
Fewaz-Hikmet Keli Fewaz), Beyrut 1995, s. 282-290; ibn Hazm ei-Endelsi, Eb Muhammed
Ali b. Ahmed b. Said, (456/1064), Halifeler ve Fetih/er, (ev. aban z), Ankara 2004, s. 42.
3
4

14/2009

6
7
8

ibn Hayyan ei-Kurtubi, Hayyan b. Halef, 469/1076), ei-Muktebes min Enbai Ehli'I-Endelus, (Thk.
Mahmud Ali Mekki), Kahire 1994, s. 221; ei-Makkari, Nefhu't-17b, , 344.
ibrahim ei-Mevsili hakknda geni bilgi iin bkz; el-lsfahani, Kitabu'I-Eani, V, 169-268. Bkz. Ahmet
Hakk Turabi, "ibrahim ei-Mevsli", DiA, (istanbul2000), XXI, 532, 533.
ibn Abdurabbihi, Eb mer Ahmed b. Muhammed b. ei-Endelsi, (327/938), Kitabu'l-'lkdi'l- Ferid,
I-VIl, (Haz. Ahmet Emin, ibrahim ei-Ebyari, Abdusselam Harun), Beyrut trs, VI, 37. ibn Said, ise
onun ishak ei-Mevsifi'nin klesi olduunu zikretmektedir. ibn Said ei-Maribi, (685/1286), e/Murib fi Hula'/-Marib, (Thk. evki Dayf), Kahire trs, , 47.
H. G. Farmer-(E. Neubauer),

"Ziyab", E/2, (Leiden 2002), Xl, 516.

ei-Makkari, lll, 122.

Hseyin Mu'nis, Mevsuatu Tarihi'I-Endelus, Kahire 1996,

, 87.

R. Dozy, Tarihu'/-Muslimin fi isbanya (711-1110), (Arapaya ev. Hasan Ha bei), Kah ire 1994, ,
78.

10
11

"Ziyab", lA, istanbul1986, XIII, 578.

hakknda geni bilgi iin bkz. Fatih Erkoolu, Abdlmelik b. Mervan ve Dnemi /65-

H. G. Farmer,
Bu isyan

86/685-705), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara
2006, s. 214-217.

Endls'n "Sanat Gnei" Ziryab (.238/852)

263

Medine'de isyan etmilerdir. 12 255/868 ylnda vukO bulacak olan zenci isyan,
13
imparatorluu tam 14 yl megul ederek, ciddi bir tahribata yol aacaktr.
Kaynaklarmda Ziryab'n hem Halife Mehdi'nin mevlas hem de ibrf!~im
ei-MevsiT'nin klesi olduundan bahsedilmesinde bir ihtilafn olduunu dnmekteyiz. Zira onun mevla olmas azatl kle olduu anlamna gelmektedir.

Buna ramen o ahs, eski efendisinin yannda bulunup, ona hizmet edebilir;
fakat artk o h r bir kiidir. 14 ileride gelecei zere Ziryab'n is hak el-Mevsi li
15
(235/850) ile anlamazla dmesi hususunda ise ishak'n onu Badat'
terketmeye zorlamasndan Ziryab'n hrriyetini kazanm birisi olduunu gstermektedir. Aksi takdirde Ziryab, ishak'n klesi olsa idi, efendisi klesini uzak
bir diyara satarak kendisinden kurtulabilirdi.
MOsiki Tahsi/i
Ziryab'n

mOsiki birikiminin olutuu zaman dilimi, Abbasilerin iktidarlarn

16
perinledikleri bir dnem olan Mehdi ve Harun er-Reid (170-193/786-809)
dnemleridir. Abbasi halifelerinin ilim, sanat ve kltrn yan sra mOsikiye de
olduka fazla nem verdii bilinmektedir. zellikle sesi de gzel olan Halife
Mehdi'nin kendisi mOsiki sanatna ayr bir ilgi duymu ve saraynda musiki toplantlar tertip etmitir. 17 Halife Harun er-Reid dneminde ise sarayda ok sayda mzisyen grlmektedir. Bu dnemde ibrahim ei-Mevsli, ibn Cami' es19
Sehmi, Muharik, Zelzel, 'Amr ei-Gazal, 'AIIuveyh 18 ve 'Absar gibi arkclar ile
20
neyzen Bersuma hret bulmulardr. ibn 'Abdurabbih, Harun er-Reid'in
Bersuma'ya bu sanatkarlarn icralar ve baz hususiyetlerini sorduunu kitabn
1
da zikretmektedir.Z Bu kadar ok sanatnn olduu bir yerde de rekabet tabii
olarak kanlmaz olacaktr.
12

Halife, Tarih, 275, 276; Geni bilgi iin bkz. Cem Zorlu, Abbasilere Ynelik Dini ve Siyasi isyan/ar,
Ankara 2001, 288-296.

13

Geni bilgi iin bkz. et-Taberi, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir, (310/932), Tarihu't-Taberi (Tarihu'/Umem ve'/-Mtk ), (Thk. Muhammed Ebu'I-Fazi ibrahim), Kahire trs, IX, 410-667; ibn'I-Esir,
'lzzuddin Ebu'I-Hasan Ali b. Ebu'I-Kerem e-eybani (630/1233), et-Kamil fi't-Tarih, Beyrut 1982,
VII, 205-406; Musa Baydar, Abbasiler Tarihinde (H. 255-270/869-883), Zenci isyam, Sebep ve
Sonu/an, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, izmir 2007.

14
15

16

Mevali hakknda geni bilgi iin bkz. ismail Yiit, "Mevali", DiA, Ankara 2004, XXIX, 424-426.
Geni bilgi iin bkz. Ahmet Hakk Turabi, shak ei-Mevsli", DiA, (istanbul200), XXII, 536, 537.
Halife b. Hayyat, Tarih, 295-305.

17

Ruhi Kalender,
Yzyla Kadar Arap, iran ve Trk Musikisinin Ksa Tarihesi", AiFD, Ankara
2009, XXXIX, s. 260; Ahmet Hakk Turabi, "ibn Cami' (. 808) Kureyli Mehur Muanni ve Bestekar", Cumhuriyet niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, (Sivas 2005), IX-1, s. 164.

18

isfahani'nin kitabnda bu mzisyenin ismi 'AIIuveyh olarak harekelenmitir. Bkz. el-lsfahani, Eb'IFerec, (356/966), KWibu't-E[tani, (Haz. Abdulemir Ali Mhemmena, Semir Yusuf Cabir), yy trz., IV,
347, 348; Xl, 334. Geni bilgi iin bkz. lsfahani, age, Xl, 334-366. H. G. Farmer bu arkcnn ismini 'Alluyah ve Allawaya olarak kitabnda zikretmektedir. Bkz. A History of Arabia n Music to XIII
th Century, Londra 1929, s. 123.

19

20

xv.

ibn 'Abdurabbih, el-'lkdu'I-Ferid, VI, 36, 37, 40; el-lsfahani, et-E[tani, IV, 347, 348; V, 192, 193; Xl,
334-366; Ahmet Hakk Turabi, "ibn Cami'",161-174.
ibn 'Abdurabbih, VI, 34; bkz. Kalender, agm, 164; Turabi, agm, 168.

?1.

- lbn 'Abdurabbih, /kdu'/-Ferid, VI, 34.

s
T
E
M
14/2009

264

Dr. Fatih

Erkoolu 1

Yrd.Do.Dr.

Faz/ Arslan

ibn 'Abdurabbih, Ziryab'a mOsikiyi retenin ibrahim ei-MevsiT olduunu 22

zikrederken ei-Makkari, onun hacas olarak hem ibrahim'in hem de olu ishak
3
ei-MevsiT'nin adn vermektedir? ishak ei-Mevsli ile Ziryab'n lm tarihlerinin
birbirlerine ok yakn olmas bu ikisinin ayn hocadan yani ishak'n babas ibrahim'den birlikte ders alm olduu anlamna gelebilir. Ayrca ibrahim eiMevsli'nin 188/804 ylnda ld dnlecek olursa mteakiben Ziryab'n
onun olu ishak'tan da ders alm olmas tabiidir. Aada ishak ile Ziryab arasnda geen olay zaten bu hoca talebe ilikisini aka ortaya koymaktadr.
Kaynaklarda Ziryab'n ibrahim ve olu ishak ei-MevsiT'den baka hocalar
nn olup olmamas hususunda bir bilgi olmasa da onun, hem eitimini grrken
ibrahim ve ishak'n yannda ya da sarayda yukarda zikredilen muanniler ile
bir ekilde bir ortamda karlam olmas gerekir. Zira Mehdi'nin ve Harun
Reid'in saraynda bu sanatlarn sanatlarn icra ettikleri yukarda zikretmitik.
Ayrca Ziryab'n, Halife Mehdi'nin mevlas olmas ve zellikle ileride gelecei
zere Endls'te Badat stilini tesis etmesindeki rol dnlecek olursa onun
saray hayatnn btn veehelerine hakkyla vakf olduu aka grlmektedir.
Hayati Hakkmda
Ziryab'n

hayat hikayesine dair en geni bilgiyi biz ei-Makkari'de (9861041/1578-1632) bulmaktayz. Onun detayl olarak verdii malumat ise kendi
ifadesinden de anlalaca zere ibn Hayyan'n (377-469/987-988-1076) e/24
Muktebes isimli kitabndan alnmaktadr. Fakat ne var ki ibn Hayyan'n kitabnda bu detayl malumat yer almamakta ve burada sadece Ziryab'n 11.
Abdurrahman'dan ewel ld ne dair tarih kayd bulunmaktadr. 25 Bundan dolay Owen Wright hem Arap hem de Batl ilim adamlarnn, Ziryab'n kariyeri ile
ilgili ei-Makkari'nin detayl bir ekilde takdim ettii anlatm, bu husustaki kaynaklarn temeli kabul ettiklerini yazar.26

T
E
M
14/2009

Biz Owen Wright'n itirazlarna daha sonra yer vermek kaydyla eiMakkari'de detayl olarak zikredilen Ziryab'la ilgili malumat aktaralm.
ei-Makkari, Ziryab'n akll, sanatna hakkyla vakf, fasih bir lisana, gzel bir
sese, tatl bir huya sahip kimse ve ayn zamanda irticalen iir syleyebilen bir
air olduundan bahsetmektedir. Onun ishak ei-MevsiiT'nin rencisi olduunu
ve ishak'n arklarn iyi bildiini, gzel sesi ve suretiyle birlikte onun salam bir
akla ve kavraya sahip olduunu ve ishak'tan daha kabiliyetli ve stn olduunu kaydetmektedir. 27
22
23

ibn 'Abdurabbih, ikdu'I-Ferid, VI, 37. Bkz. Farmer, "Ziryab",/A, XIII, 578.
ei-Makkari, Nefhu't-Tib, , 344; lll, 122. Ayrca bkz. Reynold A. Nicholson, A Uteray Histoy of The
Arabs, Cambridge 1969, s. 418.

24

ei-Makkari, lll, 122-133.

25
lbn Hayyan, e/-Muktebes, 221.
26
Owen Wright, "Music In Muslim Spain", The Legacy Of Muslim Spain, Ed. Salma Khadra Jayyusi,
leiden-New York-Kln, 1992, s. 556.
27

ei-Makkari, lll, 122.

End/s'n sanat Gnei" Ziryab (.238/852)

265

ei-Makkari, ishak ile Harun er-Reid arasndaki bir diyalou zikretmektedir.

Burada anlaldna gre ishak, sahip olduu okula gelen yetenekli rencileri
tespit ederek bunlar halifeye takdim etmekte ve bylece halifenin himmetine
mazhar olmak istemektedir. Fakat bu sefer halifeye takdim etmi olduu kii,
dierlerinden farkl idi ve iin ilgin taraf ishak da yeterince bunun farknda
deildi. ishak, halifeye kendi rencisi olduunu belirttii Ziryab' nerirken,
onun sanatnda allm olandan farkl bir muanni olduunu ve henz mehur
28
biri olmadn syledi.
ishak, halifeye Ziryab'dan bahsetti. Ondan gzel ve etkili arklar dinlediini
ve bunlardaki fevkaladelie vakf olunmas gerektiini ve Ziryab' kendisinin
kef ettiini syledi. Bu nemli mOsikiinasn gelecei iin halifenin desteinin
nemli olacan belirtti. Bunun zerine Harun er-ReTd, ishak'tan onu huzuruna getirmesini emretti. Ziryab, halifenin huzurunda onunla, adab- muaerete
fevkalade vakf bir ekilde konutu. Halife mteakiben onun mOsiki bilgisini
renmek istedi. O da insanlarn yapt eyi yaptn, insanlarn yapamadklarnn
da daha iyisini yaptn, onlarn gzel syledikleri de ancak halife iin sylenen29
ler olduunu, sylemediklerinin ise halife iin saklananlar olduunu belirtti.
Konumasyla

halifenin ilgisini eken Ziryab,

eer

izin verirse halife iin da-

ha nce kimsenin duymad arklar sylemek istediini ifade etmi, bunun

zerine halife hacas ishak'n udunu getirmelerini emretmitir. Hocasnn udu
gelirken o kendisinin imal etmi olduu udu kullanmak istediini, zira ondan
bakasn

tercih etmediini belirtmi ve udunun da kapda olduunu eer izin

verilirse onu kullanmak istediini beyan etmitir. Halifenin emriyle Ziryab'n udu
huzura getirilmitir. Bu esnada halife, getirilen udun dierinden farkl olmad
n dnm ve de hakl olarak neden hocasnn udunu kullanmay istemedii
ni sormutur. Ziryab da uEfendim, hacamn bir arksn sylememi istiyorsa
onu hacamn uduyla alar sylerim. Eer benim arkm istenirse o zaman kendi
udumla almam gerekir." demi ve bunun zerine halife Harun er-Reid iki
udun da ayn grndn syleyince, bu sefer Ziryab, halifenin doru sylediini belirttikten sonra farkl bir gzle kendi uduna baklmasnn gerektiini belirtmi

ve kendi udunun, hocasnn udu kadar ve udun yapld aa cinsi de

ayn olsa da kendi udunun arlnn dier udun te biri kadar olduunu, tellerinin ise scak su ile eirilmeyen ipekten yapldn -scak su ile eirilen ipek telin gevek olacan- ifade ettikten sonra udunun bam ve mesles tellerini ise
arslan yavrusu barsaklarndan yaptn ve bu tellerden kan sesin netlii,
grl ve tizliinin dier hayvanlarn barsaklarndan elde edilen tellerden kat
kat iyi ve udunun gsnn de mzrab darbelerine kar dier udlardan daha
dayankl olduunu sylemitir. Halife Ziryab'n udla ilgili olarak anlattklarn beenmi

28
29

ve ona ark sylemesini emretmitir. Ziryab ark sylemeye balamtr:

e-Makkari, lll, 122.

ei-Makkari, lll, 123.

s
T
E
M
14/2009

266

Dr. Fatih Erkooglu 1 Yrd.Do.Dr. Fazlt Arslan

"Ey ans iyi olan hkmdar Harun,

insanlar sana erkenden geldiler."

Ziryab arksn tamamlaynca Harun er-Reid sevinten ayaa kalkm. ishak'a, Ziryab' kendinden saklam olsayd cezalandrlacan sylemi, onu
yanna almasn ve ona zen gstermesini emretmi, onunla ilgileneceini belirtmitir.30

ishak ei-MevsiiT, mteakiben Ziryab'la ba baa kalnca ona unlar sylemitir: "Ey Ali, haset hastalklarn en eskisi ve en hastalklsdr. Dnya da aldatcdr. Sanatta ortaklk dmanl getirir. Sen sahip olduun icat ve bu durumunla bana tuzak kurdun. Kendi menfaatini gzettin. Ben senin benden daha
dk olduun zannyla buraya gelmitim. Sen beni kk drdn ve kendi
konumunu ykselttin. Sen benim olum olsan bile bundan sonra seninle arkadalk bile yapmam." diyerek iren bir ekilde aldatldn ve halifenin huzu3
runda da bylece kk drldn belirtmitir. ishak ei-Mevsll bu ifadelerle de yetinmeyip, Ziryab'a, Badat' terk etmesi ve kendisi hal<knda burada
bir daha konuulmayacana dair yemin etmesini istemitir. Bylece Ziryab iin
baka bir alternatif kalmamtr. Zira aksi takdirde hacas tarafndan servet ve
hayatn kaybetmekle tehdit edilmitir. Bunun zerine Ziryab, Marib'in yolunu
tutmak zorunda l<almtr. 32
Harun er-ReTd mteakiben ishak' huzuruna artm ve Ziryab' sormu
tur. ishak ei-MevsiT de Ziryab' ktleyerek onun hakknda unlar sylemitir:
"0, mecnun ocuk cinlerin kendisiyle konutuunu ve onlarn kendisiyle ark
sylemede yartn iddia ediyor, dnyada kendisinin bir benzeri olmayacak
kadar bilgili olduunu dnyordu. Ve siz onu mkafatlandrmadan o, ekti
gitti." Halife, ishak'n bu szlerinden tatmin olmu ve "Onunla sevinmitik."
demitir. 33
Yukarda

s
T
E
M
14/2009

detayiica anlatm olduumuz hikayenin ierisinde baz problemierin var olduu gzkmektedir. Owen Wright'n da hakl olarak belirttii gibi
ishak'n, talebesi Ziryab'n kendisinden saklam olduu zelliklerini bilmemesine imkan yoktur ve de ishak'n halifenin huzurunda rezil olmas da anlala
cak gibi deildir. Ayrca Ziryab'n da kendisini ve sanatn halifeye tanttktan
sonra ve de hayatnn da frsatn yakalamken Badat' terk edip gitmesi yine
de akla manta smamaktadr. Halifenin Ziryab'n arksndan ve musiki birikiminden ziyadesiyle memnun olmas sonrasnda Ziryab'n Badat' terk etmesiyle ilgili ishak'la Harun ReTd'in diyalounda halifenin, ishak'n szlerini hi
soruturmakszn hemen kabullenmi olmas da dikkati eken bir baka husustur ki bu durum da pek de salkl grlmemel<tedir.
30
31

.. ,

eiMakkari, lll, 123.

..

,_ ei-Makkari, lll, 124; Hunke,

33

eiMakkari, lll, 123, 124; Sigrid Hunke, Avrupa'nn Uzerine Dagan Islam Gnei, (ev. Servet Sezgin). istanbul1972, s. 401, 402. Bkz. Owen Wright, 556 .
ei-Makkari, lll, 124.

age, 402.

267

End/s'n "Sanat Gnei" Ziryab (.238j852)

End/s'e G

ei-Makkarl, Ziryab'n Badat'tan ayrldktan sonra Marib'e getiini ve Do34

u'da unutulduunu zikretmel<tedir. ei-MakkarT, ayrca Ziryab'n Marib'teki
yaam hakknda hibir bilgi vermemel{te ve sadece onun oraya gittiinden
bahsetmektedir. Onun Marib'teki yaamyla ilgili bilgileri ibn 'Abdurabbih'den
(246-328/860-940) renmekteyiz. O, Ziryab'n Badat'tan sonra Kayravan'a
gittiini ve burada bir mddet Aiebi hkmdan Ziyadetullah b. ibrahim'in
(201-223/816-837) himayesinde bulunduunu ve burada sanatn icra ettiini
naldetmektedir. Ziryab'n ne kadar sre ile burada kald bilinmemekle birlikte
821 ylnda Antere'nin beyitlerinden besteledii bir arksnda Aiebi hkmdarn kzdrd ve bunun zerine de hkmdarn, onun dvlmesini ve ehirden
kovulmasn buyurduu ve gn sonra ehirde grlrse de kellesinin vurulmasn emrettii zikredilmektedir. 35
Owen Wright, Ziryab'n Badat' terk etmesi ile Kayravan'dan ayrlmas
olaylarnn ilgin bir ekilde birbirlerine benzediini; fakat Badat' terkinin hoca
talebe rekabetinden, Kayravan'dan ayrlmasnn ise hkmdarla arasnda zikri
geen olaydan kaynaklandn yazmaktadr. Bir ncekinde olduu gibi bunda
da lmle tehdit edilmesi durumu sz konusudur ve bu ksm ei-MakkarT'de zikredilmemektedir. Wright burada anlatrnn ustaca kurgulanp sslenmi olduuna dikkat ekmektedir. Bunu aada zikredeceimiz ibnu'I-KOtiyye'den yap
lan naklin de desteklediini beyan etmektedir. 36
ibnu'I-Kutiyye, Ziryab'n Halife Emin'in (193-198/808-813) yannda yer ald
n ve kardei el-Me'mOn'un (198-218/813-833) 38 hilafet mcadelesi sonrasnda
39
198/813 ylnda onu ldrmesi zerine Endls'e getiini zikretmektedir. Owen
Wright, ibn 'Abdurabbih'de Ziryab'la ilgili olarak detayl bilgilerin olmamasn da ila37

ve ederek, buna gre Harun er-ReTd ile ishak arasndaki diyaloun sonradan uydurulmu olabileceini belirtmektedir. Bu grn de desteklemek kabilinden ishak
ei-MevsiT'nin hakknda

yegane kaynak olan lsfahanT'nin (356/966)

Kitabu'I-Egani'de Ziryab'a hibir attn olmamasn vermektedir. 40
34

35
36
37

38
39
40

mehur kitab

ei-Makkari, lll, 124.

ibn 'Abdurabbih, VI, 37. Bkz. Farmer, A History of Arabian Music, 129; Farmer, "Ziryab", iA, XIII,
578.
Owen Wright, 557.
edDineveri, Ebu Hanife Ahmed b. Davud (282/895), efAhbfiru't-TIVa/, (Thk. mer Faruk etTabba'), Beyrut trs, s. 359365; ibn Hazm ei-Endelusi, Hafifeler ve Fetih/er, 45, 46. Harun
Reid'in olu olanei-Emin'in asl ismi Muhammed'dir. Babas 175/791-792 ylnda Muhammed'i
veliaht tayin etmi ve ona el-Emin lakabn vermitir. 183/799'da dier olu Abdullah' veliaht tayin etmi. Mteakiben de oullar el-Emin ve ei-Me'mn'la 186/802 ylnda kt hac yolculuu
sonrasnda Kiibe'de nce el-Emin ardndan ei-Me'mn ve bundan sonra da ei-Mu'temen lakabl
Kasm isimli oluna biat almtr. Geni bilgi iin bkz. Nahide Bozkurt, Mu'tezife'nin Altm ag1 Me'mun Dnemi-, Ankara 2002, s. 25-27.
Bkz. ed-Dineveri, Ahbar, 365, 366; ibn Hazm, Halifeter ve Fetih/er, 46.
ibnu'I-Ktiyye ei-Kurtubi, Muhammed b. mer, (367/977), Tarihu
Enis et-Tabba'), Beyrut 1994, s. 112.
Owen Wright, s. 557.

ftitahi'I-Ende/us, (Tht Abdullah

s
T
E
M
14/2009

Dr. Fatih Erkooglu 1 Yrd.Do.Dr. Faz/i Arslan

268

Owen Wright btn bunlardan sonra Harun-ishak hikayesinin ei-Makkari

tarafndan retildii ve sslendiine dikkat ekmekte ve bunun herhangi bir tarihi temel olmakszn sanat, retmen ve kltrel standartlar ayarlayan birisi
olarak Ziryab'a atfedilen kritik nemi hibir ekilde gstermediini ifade etmektedir.41 Wright'in Ziryab'n hayatyla alakal olarak ei-Makkari'nin nakline yapm
olduu

itiraz

Ziryab'n gelii

burada brakp Ziryab'n yeni vatan Endls'e gemek ve

arefesindeki blgeye ksaca bakmak istiyoruz.

Ziryab ncesi Endls

Hiam

b. Abdurrahman (172-180/788-796)'n 180/796 ylnda lm

zerine yerine geen olu . Hakem (180-207/796-822) dneminden balaya
rak Endlsl hkmdarlar, saraylarnn kaplarn Dou'nun nl musikiinas
42
ve muannilerine amlard. . Hakem, Endls'n mer b. Abdlaziz'i kabul
43
edilen babas Hiam'n aksine, dini btn birisi deildi. Halk, halifeyi camide
pek gremiyordu. iki, mzik ve iirin bulunduu iret meclisleri ve avclk onun
44
hayli ilgisini ekmekteydi.
zellikle . Hakem zamannda 'AIOn ve Zerkun isimli arkclar Dou'dan
47
46
Endls'e geldiler. 45 Bunlar Fadlu'I-Medine ve Kamer isimli arkclar takip
49
48
etti." Ziryab ise 206/821-822 ylnda Endls'e gelmitir. Ne var ki mzisyenlerin hamisi 1. Hakem, o geldiinde henz vefat etmiti. Babasndan istikrarl bir devlet devralm olan yeni halife 11. Abdurrahman (207-238/822-852)'n 50
30 yl sren halifelii, ufak tefek isyanlar saylmaz ise Endlsllere uEyyamu'tArOs (dn gnleri)" dedirtecek kadar gayet huzurlu ve nee ierisinde gemitir.51 zellikle ll. Abdurrahman dnemi, Endls medeniyetinin teekkle
balad,

idari alanda ortaya konulan yeni dzenlemeler ile iktisadi alanlardaki

gelimelerin yan sra kltrel alanda dounun birikiminin Endls'e nakledildii bir dnemdir. 52 Ayrca bu dnemde ulema glenmi ise de sarayn sanatsal
53
ve entelektel beenilerine mdahelede bulunmamtr. Mahmoud Makki, ll.

s
T
E
M
14/2009

41
Owen Wright, s. 558.
42
Mehmet zdemir, End/s Mslman/an, ilim Kltr Tarihi, Ankara 1997, s. 117.
43
Mehmet zdemir, Endls Mslman/an, , Ankara 1994, s. 69.
44

zdemir, End/s Mslman/an,

45
ei-Makkari, lll, 130.
46
47

48

, s. 73.

Geni bilgi iin bkz. ei-Makkari, lll, 140.

Geni bilgi iin bkz. ei-Makkari, lll, 140, 141.
Mehmet zdemir, Endls Mslmantan ilim Kltr Tarihi, s. 117.

49

ei-Makkari, , 344. Bkz. Henry George Farmer, Histerical Fa.cts For The Arabian Musicallnfluence,
Londra 1930, s. 28; Abdlaziz SaliRl, Tarihu'/-Mslimin ve Asaruhum fi'J-Endelus, Beyrut 1988, s.
233; zdemir, Endls Mslman/an, ilim ve Kltr Tarihi, s. 117.

50

Hakknda bilgi iin bkz. ibn'I-Esir, el-Kamil fi't-Tarih, VI, 378, 379; 383, 384.

51
52
53

Abdlaziz Salim, Tarihu'/-Mslimin ve Asaruhum fi'J-Ende/us: s.229; Mehmet zdemir, Endls

Mslman/an, , Ankara 1994, s. 76.
zdemir, Endls Mslman/an, 1, 75, 76.
Farmer, A History of Arabian Music, s. 98.

Endls'n sanat Gnei" Ziryab (.238/852)

269

Abdurrahman'n

kltrl bir kimse olduunu, Harun er-ReTd ve ei-Me'mOn zamanlarnda Abbasllerin bakenti Badat'n ulat kltrel seviye ve gelime
nin haberleri kendisine geldiinde, onun Kurtuba'y Bat'nn Badat' kendisini
de Erneviierin Me'mun'u yapmak istediini ifade etmitir. Makkl, nceki Endls emirlerinin en byk meselelerinin kendi sahip olduklar devleti, Abbasl rakiplerinin kendi i ilerine mdahele edebilirler korkusuyla, Abbasllerin kltrel
havzas olan Irak ve iran'dan uzak tutmak olduunu sylemektedir. ll.
Abdurrahman'n iktidarnda ise Abbasller ajanlarn Endls karasularna kar
klk karmak iin gndermekten vaz getikleri iin artk tehlike ortadan
kalkmtr ve Emevl emir! bu nedenle Abbas! medeniyetinin ve onun gelimi
kltrnn meyvelerinden mmkn olduu kadar faydalanmaya karar vermi
tir.54
Ziryap Endls'te
ei-Makkarl, Ziryab'n Marib'teyken Endls hkmdan 1. Hakem'e yazd
mektubunda, sahip olduu sanat kendisine gsterebilmek ve yanna gelebilmek iin izin istediini belirtir. . Hakem onun talebini olumlu karlam ve bunun zerine de Ziryab, oluk ve ocuuyla birlikte Endls'e hareket etmitir.
Yolda . Hakem'in lm haberini alnca Ziryab, olduka fazla hznlenmi olmal ki dnmeye karar vermitir. Bu arada . Hakem'in elisi olduu belirtilen ve
Ziryab'n yolculuunda ona elik eden MansOr el-Yahudi isimli ahs, onu bu kararndan vazgeirmi ve . Hakem'in olunun yanna gitmeye ikna etmitir. Bu
arada Ziryab'n durumunu da yeni hkmdara iletmitir. ll. Abdurrahman'n,
onun lkesine gelmesinin kendisini mutlu edeceini belirten bir mektup ve yol
gzargahndaki grevlilere de onlarn rahat bir yolculukla Kurtuba'ya gelmelerini temin iin emirler gndermitir. Sarayndaki hadm edilmi klelerinden birisini hususi olarak muhtelif bineklerle birlikte onlar karlamas iin vazifelendirmitir.55
ei-Makkarl'nin ifadesine gre Ziryab ve ailesi ehre bir akamst girmiler
ve en gzel saraylardan birisine yerletirilmiler. Ziryab gn istirahat ettikten
sonra ll. Abdurrahman'n huzuruna davet edilmitir. ibn HaldOn ise hkmda57
rn kendisinin de onu karlamak iin ehrin dna ktn zikretmektedir.

56

ll. Abdurrahman, Ziryab'a aylk 200 dinar tahsis etti. Buna ilave olarak Ramazan ve Kurban bayramlarnda bin dinar, Mihrican ve Nevruz gnlerinde be54 Mahmoud Makki, "The Policital History Of AIAndaus (92/711-897/1492)", The Legacy Of
Muslim Spain, Ed. Salma Khadra Jayyusi, Leiden-New York-Kln, 1992, s. 25.

55 ei-Makkari, lll, 124, 125. ibn Haldn, Ziryab'n Endls'e vardnda iktidarda 1. Hakem'in olduu
nu zikretmektedir. Bkz. ibn Haldn, Eb Zeyd Abdurrahman, (808/1406), Tarihu ibn Ha/dn,
(Haz. Halil ehacte), Beyrut 200, , 540; ayrca bkz. Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, istanbul
1970, s. 437.

56 ei-Makkari, lll, 125. Bkz. R. Dozy, Tarihu'/-Muslimin fi isbanya (711-1110), (Arapaya ev. Hasan
Habei),

57

Kahire 1994,

ibn Haldn, Tarih,

s.129,130.

78.

, 540; bkz. Mukaddime, s. 437. Ayrca bkz. Farmer, A History of Arabian Music,

s
T
E
M
14/2009

270

Dr. Fatih Erkooglu 1 Yrd.Do.Dr. Fazlt Arslan

er yz dinar ile her yl yz mdd 58 yiyecek tahsis ettii ve bunun te ikisi59

nin arpa ve te birinin de buday olduu belirtilmektedir. Ziryab'n yannda
bulunan Abdurrahman, Ca'fer, 'Ubeydullah ve Yahya isimli ocuklarna da -eiMakkarl o an drt ocuu olduunu zikretmektedir- her birine aylk 20 dinar
tahsis edildiini nakletmektedir. 60
Ziryab'n

bu gelirlerinden baka hkmdarn meclislerinde de bahiler aldn ibnu'I-KGtiyye zikretmektedir. Abdurrahman b. ei-Hakem'in bir meclisinde
Ziryab'a 30 bin dinar balamas, saray iinde konumalara neden olmu ve
hazineden sorumlu kiiler Mslmanlara ait olan bu parann bir arkcya tahsis edilmesinden rahatszlk duymular ve bu miktarn Ziryab'a verilmemesine
gayret sarf etseler de hkmdar bu parann ona verilmesini emretmitir.
Ziryab'n, emrini yerine getirmeyen grevliler hakknda halifeye "Bu nasl itaat"
dedii nakledilmektedir. 6
ilm/ Donantm ve MOsiki Alanmda Yaptklar

ll. Abdurrahman, Ziryab'n sadece ald ud ve syledii arklarndan deil; tarih ve iir bata olmak zere onun hemen hepsinde olduka bilgili olduu
62
muhtelif sahalardaki sohbetlerinden de faydalanmtr. Farmer'in da belirttii
63
zere o, ll. Abdurrahman'n nedimi olmutu.
Ziryab bunlardan baka muhtelif branlarda da bilgi birikimine sahipti.
64
Onun ayn zamanda astronomi ve corafya konularnda da malumat vard. eiMakkari, Ziryab'n yedi iklimi ve bunlarn tabiatlarndaki ihtilaflar, havalarn,
denizlerini, lkelerinin tasnifini ve
65
zikretmektedir.

nfuslar hakknda

bilgili

olduunu kitabnda

Ziryab'n ud mzrab olarak ince tahta mzrab yerine akbaba teleini 66 kullanan ilk kii ve ayrca uda beinci bir tel ilavesini yapan ilk musikl stad olduu belirtilmektedir. 67 Ziryab ncesinde udlar drt telli idi ve bunlar drt tabiata

s
T
E
M
14/2009

58

Waltler Hinz bir mddn

59

ei-Makkari, lll, 125; Dozy, 11. Abdurrahman'n Ziryab'a her yl iki yz kantar arpa ve iki yz kantar
bugday tahsis ettigini zikretmektedir. Bkz. Tarihu'I-Muslimin fi isbanya, , 78.

60
6

degerini 1,053 litre olarak vermektedir. Bkz. islam'da l Sistemleri,

ev. Sevim Acar, istanbul 1990, s. 56.

Bkz.ei-Makkari, lll, 125.

ibnu-Ktiyye,

Tarihu iftitahi'I-Endelus, s. 112, 113. Bkz. Hseyin Mu'nis, Mevsuatu Tarihi'IEndelus, Kahire 1996, 1, 88.

62 e -Makl1ar, lll,
63

125, 127; Dozy,

78.

Farmer, A History of Arabian Music, s. 99.

64

65

66

67

ei-Makkari, lll, 127; Farmer, A History of Arabian Music, s. 130.

ei-Mal1kar'i, lll, 127.
Bkz. ei-Makkari, lll, 126. Ayrca bkz. 10011nventions Muslim Heritage in Our World, (Ed. Salim T
S AI-Hassani), s. 36, Farmerve Hitti, Ziryab'n tahta mzrap yerine karta! trnag kullanmn ba
lattgn zikretmektedir. Bkz. A History of Arabian Music, 130; Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel islam Tarihi, (ev. Salih Tu;), istanbul 1995, lll, 950; zdemir de Hitti'den alnt yaparall ayn eyi
sylemektedir. Bkz. Endls Mslmanlan ilim ve Kltr Tarihi, s. 118.
ei-Makl1ari, lll, 126; Hitti, islam Tarihi, lll, 950; Sigrid Hunke, s. 405; zdemir, ilim ve Kltr, s.

118.

Endts'n "Sanat

Gnei" Ziryab

(.238j852)

271

kar

gelmekteydi. O, udunun ortasna beinci krmz bir tel ilave etti. Bylece
udunda daha zarif bir anlam ve en mkemmel fayday elde etti. yle l<i zir teli
sar boyaldr ve ud saznda, bedenin safrasna karlk gelmektedir. Sonraki
ikinci telin boyas krmzdr. Bu udda bedendeki kann yerindedir ve o zlrin iki
kat kalnlndadr. Bunun iin de mesna olarak isimlendirildi. Drdnc telin
rengi siyahtr ve bu da udda bedendeki sevdann karldr. Bam olarak isimlendirilmektedir. Bu udun en st telidir ve meslesin iki katdr. Meslesin ise
rengi yoktur. Beyazdr. Udda bedendeki balgamn yerini tutmal<tadr. Mesnann
iki kat kalnll<tadr. Bu drt tel, drt tabiata karlk gelmektedir. Bam scak kurudur ve mesnann mukabilidir. Mesna scak nemlidir ve onu eitlemek gerekir.
Zir scak kurudur, meslesin mukabilidir. Mesles de scak nemlidir. Her tabiat
zddna nukabele eder ta l<i beden bu drt unsuru (hlt) ile dengeli olsun. Ne
var ki beden nefsten/ruhtan yoksundur. Nefs, kanla ilintilidir. Ziryab bunun iin
orta kan temsil eden tele, Endls'te icat ettii bu beinci krmz teli ilave etmitir. O, meslesin altnda mesnann da stndedir. Bylece udunda drt unsur
68
tam olarak yer alm oldu. Beinci tel bedendeki nefse karlk gelmitir.
Owen Wright, bu beinci tel ilavesinin ne tr pratik bir fonksiyonu olduu
sorusunun cevabnn olmadn ifade etmekte ve enstrmana byle ilaveler
iin genel nedenlerden birisi olan ses geniliini artrma niyetinin ak olmad
nn kesinliine dikkat ekmektedir. nk ilave tel ortaya taklntr ve udun
akordu ile ilgili olarak herhangi bir deiikliin yapldna dair de bir ima bulunmamaktadr. Ayrca bu ilenle birlikte enstrmann melodik iml<anlarnn

nasl genilemi olabileceini de grmenin zor olduunu ifade etmektedir. 69

Owen Wright, yukarda zikredilen Harun-ishak diyalou gibi udla ilgili olarak
ona atfedilen yenilikleri eletirisiz kabul etmemenin doru olacan belirtir. Rezonans artrmak iin daha ince ahap malzeme kullanmas, teller ve nzrap
iin setii malzernede nadir eyleri tercih etmesi, nceden kullanlan ahap
mzrab, akbaba telei ile deitirmesi ve bunun yan sra iki st ipek telin yaygn olarak kullanlanlardan farkl hazrlamas, aadaki iki telin ise aslan yavrusu barsandan yapmas gibi teknik yenilikler ona atfedilir. Owen Wright
vahi yaamn imkanlarna ramen

aslan yavrusu barsa gibi tedariki gayet

zor olacak malzemenin kullanlmasnn neredeyse imkansz olduunu sylerken yenilikler ierisinde, udun sesinin grln, dayanklln artran slahn
makul grlebileceini belirtir. 70
el-Makkarl, Ziryab'n kendisine cinlerin her gece ark rettiini iddia ettiini kitabnda zikretmektedir. O, uylwsundan uyanr uyanmaz hemen cariyeleri
Gazlan ve Huneyde'yi armakta ve o ikisi de ellerine udlarn alp onun yanna
gelmekte ve Ziryab da elinde uduyla bu ark zerinde gece boyunca birlikte
68
69
70

ei-Makl<ari, lll, 126.

Owen
Owen

. h

Wrg

t, s. 558.

. h

Wrg

t, s. 558.

s
T

E
M
14/2009

Dr. Fatih Erkoog/u 1 Yrd.Do.Dr. Faz/ Arslan

272

mtalaa etmektedirler. Daha sonra Ziryab, iiri yazmakta ve ardndan da yatana dnmekteydi. ei-Makkari burada ibrahim ei-Mevsli'nin de eserlerini bu
ekilde cinlerle mtalaa ettiini zikretmekte ve bunu dorusunu da Allah'n bildiini ifade ederek phesini izhar etmektedir. 71 Buna ramen Ziryab'n hat
zasnda 10 bin eserin gfte ve bestesinin bulunmas o dnem iin halk arasn
da onun, cinler tarafndan desteklendii ve bu arklar onlarn rettii dn
cesinin yaylmasna neden olmutur. 72
ibn Hazm (456/1064), Tavku'J-Hamame isimli eserinde Ziryab'n hayat ve
arklarn yazan Eslem b. Abdlaziz73 isimli bir kimseden bahsetmektedir. Bu
ahs, hacib Hiam b. Abdlaziz'in kardei olup iyi yetimi, kltrl bir kimsedir. Eslem, iir ve mOsiki alanlarnda da kendisini ispatlam birisidir. Ayrca ibn
Hazm kitabnda, Eslem'in Ziryab'n syledii arklar ve onun hayatn ihtiva
74
eden bir eserinin olduuna yer vermektedir. Farmer Eslem'in bu kitab aabe
yi Hiam'n kars ve ayn zamanda Ziryab'n kz olan HamdOne'nin yardmyla
hazrladn

ve kitabn isminin deKitab Ma'rOffi EganT Ziryab olduunu zikret-

mektedir.75
Ziryab ocuklarna da mOsikiyi retmitir. ei-Makkari, Abdurrahman,
Ca'fer, 'Ubeydullah ve Yahya'ya ilave olarak Ziryab'n Muhammed, Kasm,
76
Ahmed ve Hasan isimlerinde sekiz erkek ve 'Uieyye ve Hamd0ne isimlerinde
de iki kznn olduunu ve bunlarn hepsinin de sanatkar olduklarn zikretmektedir. Bunlarn ierisinde en iyisinin 'Ubeydullah olduunu onun ardndan da

'Abdurrahman'n geldiini ifade etmektedir. 77 Ziryab'n Ahmed isimli olu da

babas gibi irticalen iir syleyen bir airdi. 78 Ziryab'n ocuklar ayn zamanda
kendi rencileri idi. ocuklarnn dndaki dier rencileri arasnda onun
Mut'a isimli cariyesi gelmekteydi. Ziryab, ona en gzel arklar retmiti. Bu
cariye ll. Abdurrahman' bylemi ve Ziryab da bunu hkmdara hediye etmi
tir.79 Katib EbO Hafs 'mer b. KalhTI'in cariyesi Musabih de Ziryab'n rencile-

?
72

T
E
M

73

14/2009

74

75
76
77

ei-Makkari, lll, 125, 126.

ei-Makkari, lll, 127; Farmer, A History of Arabian Music, 130; zdemir, ilim ve Kltr, s. 118.
ed-Dabbi, onun tam isminin Eslem b. Abdlaziz b. Hiam, knyesinin de Eb'I-Muhsin olduunu
zikretmektedir. Ahmed b. Yahya b. Ahmed b. 'Umeyre, (599/1202), Buyetu'I-Multemis fi Tarihi
Rica/i Ehli'I-Endels, byy 1967, s. 239.
ibn Hazm ei-Endelsi, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, (456/1064), Tavku'/-Hamame, (Thk.
Hasan Kamil es-Sayraf), Kahire trs, s. 116; bkz. Gvercin Gerdanlg, (ev. Mahmut Kank), istanbul1995, s. 254. ed-Dabbi (599/1202) de onun, edebi ve kltrl kiiliine dikkat ekmekte
ve Ziryab'n arklarn ieren bir kitabnn bulunduunu nakletmektedir. Buyetu'/-Multemis, 239.
Bkz. Farmer, "Ziryab", iA, XIII, 579.
Farmer, zrya-b lA,
XIII, 579.
ei-Makkari, Ziryab'n bu kznn Vezir Haim b. Abdullah'n zevcesi olduunu sylemektedir. Bkz.
Nefh, lll, 130, 131. Bkz. Farmer, A History of Arabian Music, 160.
Bkz. ei-Makkari, lll, 129. Farmer her ne hikmetse Ziryab'n alt erkek iki kz olduunu belirtmektedir. Bkz. A Hstory of Arabian Music, 160.

78
ei-Makkari, lll,
79

122.

ei-Makkari, lll, 131. Bkz. Farmer, A History of Arabian Music, 136. Mut'a kendisine hissettii ak
aka ll. Abdurrahman'a ilan etmitir. Bkz. Maria J. Viguera, "Asluhu Li'I-Ma'ari On the Social
Status of Andalusi Women", The Legacy Of Muslim Spain, Ed. Salma Khadra Jayyusi, Leiden-New

273

Endls'n "Sanat Gnei" lirya b (.238j852)

rindendir. Bu muanniyenin tatl sesi ve hneriyle en st noktaya ulat belirtilmektedir.80 Ziryab'n Gazlan ve Huneyde isimli cariyelerinin de ud aldklar ve
efendileri Ziryab'la yeni bestelerin mtalaarnda bulunduklar yukarda zikre-

dilmiti. 81
MOsiki gretim Metodu

11. Abdurrahman, Ziryab iin Kurtuba'da (Cordova) bir de konservatuar amtr.82 Bu konservatuarn benzerleri mteakiben ibiliyye (Sevilla), Tuleytula
(Toledo), Belensiye (Valensia) ve Grnata (Granada) gibi Endls'n dier ehir
83
lerinde de almtr. Farmer'in ifade ettii zere bu okul Bat Halifeliinin yok
oluuna kadar varln srdrmtr. 84 Ziryab en byk nn Endls mzik
konservatuar olan, onun Kurtuba Mzik Okulu ile yapmtr. Buradan mezun
85
olan renciler, lkenin nllerinden arasnda yer almtr.
Ziryab'n

Mzik Okulu'ndaki eitimle ilgili olarak baz detaylar gnmze

kadar intikal etmitir. Ziryab'n Endls'e gelmesinden nce mzik hocalarnn
rencilerine bir arky, uygulamal olarak retmeden baka bir metodlar
yoktu. Ziryab bunu btnyle deitirmitir. O, rencilerinin mzik eitimi mfredatn blmde ele almaktadr. Buna gre ilk olarak ritim, vezin ve arknn
szleri enstrman eliinde retilmekte, daha sonra da basit halde name
86
retilmektedir. Son olarak ise mzikal nanslar (zaide) retilmektedir.
ei-MakkarT,

Ziryab'n mzie

retmektedir. Kendisine mzik

yeni

balayanlar

renmek

iin

iin gelen

benimsedii

kiiyi

metodu zik-

o, ilk nce misvere

denilen yuvarlak mindere oturtur ve ona sesinin kt kadar btn gcn kullanmasn emreder. Eer onun sesi zayfsa, sesi artran bir egzersiz olarak sar
n onun beline baiard . Eer rencisi kekeliyor veya azn yeterince aam
yorsa ya da onun konutuunda dilerini kenetleme alkanl varsa, Ziryab
ona aznn iine parmaklk kk bir tahta koymasn syler. yleki eneleri
genileyene kadar gn ve gece onu aznda muhafaza etmek zorundadr.
Daha sonra Ziryab, rencisine avaznn kt kadar "Ya Haccam" veya "Ah"
diye barmasn ve yapabildii kadar sesini uzatmasn emreder. Eer renci
sinin gr, gl ve ak bir ekilde bu kelimeleri telaffuz ettiini anlarsa, onu
rencilerinin arasnda

kabul eder ve

baarl

bir

arkc

yapmak iin de her-

York-Kln, 1992, s. 709, 710.

80 e-Makkari, lll, 13i Bkz. Farmer, A History of Arabian Music,

136.

ei-Makkari, lll, 126.

82

Sigrid Hunke, 403; Mehmet zdemir, End/s Mslman/an, ilim ve Kltr Tarihi, 117; Hseyin
Mu'nis, Mevsuatu Tarihi'I-Endelus, , 87.

83

84

zdemir, Endls Mslman/an, ilim ve Kltr Tarihi, s.117, 118.

Farmer, A History of Arabian Music, s. 99.

85 Farmer, A History of Arabia n Music, s. 130.

86

Farmer, A History of Arabian Music, 110. Ahmet Hakk Turabi, "ilk Dnem islam Dnyasnda Musiki almalarna Bak", Marmara niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, c. Xlii-XV, s. 245; Zaide,
bugn Bat mziinde appoggiatura, arpma, tril vb olarak bilinen ince fgrlerle taslak ezgiyi ssleme, bezerne ilmidir. Bkz. Farmer, A History of Arabian Music s. 73.

s
T
E
M
14/2009

274

Dr. Fatih Erkooglu 1 Yrd.Do.Dr. Faz/1 Arslan

hangi bir yorgunluk veya

fazla uramazd. 87

rahatszlktan

onu korurdu. Aksi halde onunla daha

Farner,

Ziryab ncesinde Endls'te ok erken bir sistem olan tek oktavl

(accordatura) sisteminin bulunduunu belirtmekte ve ibn Miscah (. 715) 88 tarafndan oluturulan ve ishak ei-Mevsll tarafndan da yeniden biimlendirilen
89
Eski Arap Sisteminin ise Ziryab tarafndan Endls'e tantldn ifade etmektedir.90 Bu arada ei-Makkarl, Ziryab'n Endls'e geliiyle 'AIOn ve Zerkun'un
91
isimli arkclarn arklarnn unutulduunu da nakletmektedir.
Moda Belirleyicisi Ziryab

Ziryab, mOsiki birikiminin yan sra, miladi 9. yzyl Kurtuba'snda zamann

modasna yn veren bir modac ve stil simgesi olmutu. O, Badat' terk ederek
92
Endls'e geiinde beraberinde Badat modasn da getirmiti. Zira AbbasT
imparatorluunun baehri Badat, bugn Paris ve New York'un durumu gibi o
dnemin modasnn merkeziydi. 93 Grkemli bakent Badat'tan Kurtuba'ya srekli bir fikir ak sz konusuydu ve zellikle baz alanlarda AbbasT etkisi ok
gl bir ekilde kendisini hissettiriyordu. 94 Ziryab'n Endls'e gelii burada
"Doululamay" daha da hzlandrmtr. 95 Kurtuba'daki Emevl Saray onun
yardmlaryla kendilerinin rakipleri olan Irak'taki AbbasT saraynn kltrel ve
96
sanatsal adan pek ok fikrini kendisine mal edebilmitir.

87

ei-Makkarl, lll, 128, 129; Farmer, A History of Arabian Music, s. 111; Ses eitim inde, iyi ses ka
rabilmek iin solunum kontrol ve destei ok nemli olduu bilinmektedir. "Doru bir nefes alp
verme hereyden nce doru bir duru gerektirir. Ba, gs ve kala birbiri zerine gelerek birleecek ekilde bel kemii tarafndan desteklenmelidir." (Bkz. Gl Fahriye Evren, Ses Eitimi Yntemlerinin Ses Hastaliklarnn Tedavisinde l(ullamml, YLT, Seluk niversitesi SBE, Konya 2006,
s. 20; Aye Meral Treyin, Ses Eitimi, Ankara 2008, s. 95) Ziryab'n metotlar arasnda bulunan,
bele sarl< balamas bu adan nemli saylabilir. Ya haccam veya ah sesleri ile egzersiz yaptr
mas, bize, nl harflerle ilgili fonetik almalar hatrlatyor. Buradaki "a" nls ok nemlidir.
nk "a" btn nllerin temelidir. Gs rejisterini ortaya !<Oyar ve grtla, dili ve yz kaslarn
en az gerilim ile kullanan tek nldr. Bu sebeplerle birok eitimci almalarn bu nl ile ba
latr. Bkz. Birol Vural, Doru ve Gzel Konuma Sanati, Hayat yay, istanbul2005, s. 150.

88

Hakknda geni bilgi iin bkz. Farmer, A History of Arabia n Music, s. 61, 69, 78, 79, H. G. Farmer,

"bn Miscah", iA, istanbul1968, V-2, s. 774, 775; Mustafa Kll, Sadrulislam ve Ernevi/er Devrinde Gma, Erzurum 1993, s. 107-109; Turabi, "lk Dnem islam Dnyasnda Musikl almalar
na Bak, 239; Fatih Erkoolu. Abdlmelik b. Mervan ve Dnemi, s. 447, 448.

T
E
M

89

14/2009

shak ei-Mevsli babasnn yolundan

giderek brahim b. Mehdi'nin ban ektii romantik ve modern ekoln karsnda klasik hicaz ekoln savunmu ve yok olmak zere olan klasil< musiki nazariyesini ve icrasn sistemletirmitir. Turabi, "shak ei-Mevsr". DiA, XXII, 536. Ayrca bkz.
Farmer, "Musikl", iA, VIII, 679.

Farmer, Histarical Facts for the Arabian Musicallnfluence, 308.

91

92

93

94

95
96

ei-Makkarl, lll, 130. Bkz. Farmer, A History of Arabian Music, 131.

1001/nventions, s. 38; zdemir, Endls Mslmanlar , 77. Bkz. ira M. Lapidus, islam Toplumlan Tarihi, Hz. Muhammed'den 19. Yzyt/a, (ev. Yasin Al<tay), istanbul 2002, s. 514; Lucie
Bolens, "The Use of Plants for Dyeing And Clothing", The Legacy Of Muslim Spain, Ed. Salma
Khadra Jayyusi, Leiden-New York-Kln, 1992, s. 1011.

10011nventions. s. 38.
Andre Clot, Harun Reid ve Abbasiler Dnemi, (ev. Nedim
istanbul2007, s. 272.
Andre Clot, Harun

Demirta), Tarih Vakf Yurt Yaynlar,

Reid ve Abbasiler Dnemi, 272.

Bkz. Jerrilyn Dodds, "The Arts of AI-Andalus, The Legacy Of Muslim Spain, Ed. Salma Khadra

Endls'n "Sanat Gnei" lirya b (.238j852)

yemeleri gerektiini anlatmtr. O, Endls

mutfanda devrim yapmtr. Bitkiler hakknda da geni bir bilgi birikimi olduu
anlalan Ziryab, kukonmaz gibi yeni bitkileri Endlsllerin zevkine sunmu
tur. el-MakkarT, Endlsllerin daha nceden bu bitkileri bilmediini zikretmektedir.97 el-MakkarT ayrca Endlsllerin taze kini otu suyundan hazrlam ol98
duklar ve Tefaya ismini verdikleri yemekten bahsetmekte ve bunun yannda
takliyye denilen, sarmsak, kini otu ve eritilmi ya ile yaplan, eni olarak
99
yenilen bir sos trnn de ona nispet edildiini belirtmektedir.
Ziryab

Kurtuballara

275

neyi,

nasl

Endlsllere n yemek yemeyi ve yemee mutlaka orba ile bala

np ardndan ana yemek ve tatlyla biten ve yemekierin ayr ayr tabaklarda ser100
vis edilmesini ve ayrca ieceklerin pahal ve ar metal kadehler yerine daha
101
etkileyici olan kristal ve cam kaplarla sunulmasn tantmtr. Ayrca yemekIerin konulduu ahap malzemelerin (masa veya tablalar) zerine keten rtler
rtmtr. Bylece o, daha ncesinde rts olmayan ahap tablalarn zerine
bir ey dkldnde her defasnda ovularak temizlenmesinin nne gemi
tir. 102
Ziryab Kurtuballara ayn zamanda neyi, nasl giyeceklerini de retmitir.
Onlara mevsime gre giyinmeyi gstermekle yetinmedi canl ve renkli kyafetler
le yeni bir moda dahi oluturdu. 103 Buna gre yaz boyunca beyaz ve ak renkli
hafif kyafetler, ilkbaharda renkli ipekli giysiler, sonbahar ve k aylarnda ise
kaln ve ynl elbiseler giyilmeye baland. 104
Ziryab temizlikle ilgili olarak bir ksm yenilikleri de Kurtuballara tantt. Koltuk alt deodorant kullanmn da ilk olarak Endls'e o getirdi. 105 Yine EndlsIlere elbiselerin zerindeki kirleri, tuzla temizlerneyi ve bylece elbiselerin
106
rengini beyaziatmay ayrca di macunlaryla di temizliin i o gstermitir. 107
Ziryab

Kurtuballarn

sa modellerini de belirledi. Onun gelmesinden nce

Jayyusi, LeidenNew York-Kln, 1992, s. 604.

ei-Makkari, lll, 127; Bl1z. Robert Hillenbrand, "Medieval Cordoba As A Cultural Centre", The
Legacy Of Muslim Spain, Ed. Salma Khadra Jayyusi, Leiden-New York-Kln, 1992, s. 117.
98
Tefaya: Bu yemek gen ve yagl koyun etinden kk paralar halinde kesilmek suretiyle yapl
maktadr. Buna tuz, biber ve kuru kini otu, su, ezilmi sogan, bir kepe tatl zeytin yag ilave
edilmektedir. Daha sonra az atein zerinde evirirek piirilmektedir. Ayrca buna kabugundan
soyulmu ve paralanm fndk ve badem konmaktadr. Bkz. Nefhu't-Tib'in tahkikini yapan ihsan Abbas'n notu. lll, 127, 128.
99 ei-Makkari, lll, 127, 128.
100
Robert Hillenbrand, "Medieval Cordoba AsA Cultural Centre", s. 117.
101
ei-Makkari, lll, 128; Bkz. Robert Hillenbrand, agm, s. 117.
102
ei-Makkari, lll, 128.
oJ ei-Makl<ari, lll, 128; Robert Hillenbrand, 117. Ayrca bkz. Lucie Bolens, "The Use of Plants for
Dyeing And Clothing". The Legacy Of Muslim Spain, Ed. Salma Khadra Jayyusi, Leiden-New YorkKln, 1992, s. 1011.
104
ei-Makkari, lll, 128; zdemir, End/s Mslmaniart Medeniyet Tarihi, 49.
105
Robert Hillenbrand, 117. Bkz. Andre Clot, Harun Reid ve Abbasiler Dnemi, 272.
106
ei-Makkari, lll, 127.
107
Robert Hillenbrand, "117. Bkz. Andre Clot, 272.
97

s
T
E
M
14/2009

276

Dr. Fatih

Erkoolu 1

Yrd.Do.Dr.

Faz/

Arslan

Kurtubal kadn

ve erkekler salarn uzatmakta ve ortadan ikiye ayrarak, kulaklarn ve yanaklarn kapatacak ekilde taramaktaydlar. O, kakl aln rtecek kadar ksaltlarak ve yana braklan zlfleri kulaa doru sarktarak olu
turduu ksa sa modeliyle yeni bir moda balatt. 108 Onun etkisiyle Kurtuba'da
mobilya biimlerinde deiiklikler oldu, mutfak ileri ve masa dzenlemesi bir
109
sanat mertebesine ykseldi.
Ziryab'n

Endls'te varlkl bir yaam srmesi ve zgrce sanatn icra etmesi douda Abbasllerin hakimiyetinde yaayan mzisyenlerin dikkatinden
kamamtr. Kaynaklarda geen u hikaye bunu en gzel ekilde anlatmaktadr. Halife Me'mun, Dmek'te EmevTier zamanndan kalma bir saraya girmitir.
Burada ii su dolu bir havuz vardr. Me'mun buray ok beenmi ve burada bir
mddet kalm, yemi ve imitir. Bu esnada EmevTier'in kendi saraynda onlar
hakknda olumsuz eyler sylemeye balamtr. Bu arada 'AIIuveyh eline udu
alm ve ark sylemeye balamtr.
"Her geen gn aifemi gryorum, lm melei on/an alip gtryor ve onlarla nemalamyor,
O kavim an ve servet sahibiydi, yok oldular, ancak ben onlar
iin devamli gzyai dkyor ve zlyorum."
ark

bittiinde

Me'mun, elindeki kadehi yere frlatm ve mzisyen

'AIIuveyh'ya zinakar kadnn ocuu, "Efendilerini hatrlayacak bundan baka
bir vakit bu lamadn m? demitir.
Bunun zerine 'AIIuveyh, "Mevlanz Ziryab,
Endlsl efendilerinin yannda. Yz kleyle birlikte yryor. Ben sizin yannz
110

s
T
E
M
14/2009

da bu haldeyim." cevabn vermitir. Bu sz zerine Halife Me'mun'un,

'AIIuveyh'e yirmi gn 111 kadar kzd daha sonra da onu atfettii belirtilmektedir. 'AIIuveyh'in bu mealde baka bir ifade olarak "Ben yannzda alktan lyorum, Mehdi'nin mevlas Endls'teki Erneviierin yanna gidince an ve eref elde etti." dedii nakledilmektedir. 112 lsfahanT bu olay 'AIIuveyh'in hayat hikayesini anlatt ksmda da bir kere daha tekrarlam ve onun Ziryab'la ilgili olarak
ilave baz szlerine yer vermitir. Buna gre Ziryab'n iki yz kleyle yrd
113
ve 300 bin dinara sahip olduu ifade edilmektedir.
108

Robert Hillenbrand, 117. Bkz. zdemir, End/s

272.

Mslmanlar Medeniyet Tarihi,

49; Andre Clot,

109 Andre Clot, 272.

110
lsfahani bu olay e/-Egani'de baz kk deiikliklerle zikretmitir. Yukarda verilen beyitin ilk
msra lsfahiini'de yer almamaktadr. Ayrca lsfahani, Halife Me'mn'un 'AIIuveyh'e kzmas sonrasnda "Efendilerin iin alayacak bundan baka bir vakit bu lamadn m?" dediini, bunun zerine de 'AIIuveyh'in de "Evet, onlara alyorum." dedikten sonra Ziryiib'la ilgili ksm sylediini nakletmektedir. Bkz. e/-Eani, IV, 347, 348. lsfahani, 'AIIuveyh'in asl isminin Ali b. Abdullah b. Ysuf
olduunu ve onun dedesini, Velid b. Osman b. 'Affiin'n Sod lkesinden esir aldn belirtmektedir. Bkz: e/-Egani, Xl, 334. Velid b. Osman'n da Emevi ailesine mensup olmasndan dolay Halife
Memun, 'AIIuveyh iin bu ifadeyi kullanm olmaldr.
111
ei-Makkari, Halifenin 'AIIuveyh'e bir ay kadar kzdn nakletmektedir. Bkz. Nefh, lll, 132.
112
Bkz. el-lsfahiini, e/-Egani, IV, 347, 348; ei-Makkari, lll, 133. 'AIIuveyh'in bu serzenii her ne kadar
Memun'u kzdrsa da halifenin mteakiben ona 20 bin dirhem gnderdii nakledilmektedir. Bkz.
Egani, IV, 348.
113
lsfahani, ei-Eani, Xl, 359.

'
Endls'n
"Sanat Gnei" Ziryab (.238/852)

277

Ziryab'n

uduyla icra ettii mJsikTsi, kl kyafeti ve yaantsyla Endls

yaamna katklar ve halifenin nezdindeki itibar yeni dmanlarn da kazan
mn beraberinde getirmiti. Kendisini Badat'ta lmle tehdit eden hacas burada yoktu ama daha . Hakem dneminde EmevT saraynda iirleriyle n kazanm olan Yahya b. el-Hakemi 14 hocasnn yerini almt. 1 IS Zira Ziryab'n hasmlarnn banda yakkllndan dolay ei-Gazel lakabyla anlan bu ahs

gelmekteydi. Halife ll. Abdurrahman bu ikisinin arasndaki rekabeti ve dman

l azaltabilmek iin bunlar ayrma yolunu tercih etmi ve Yahya'y eli olarak
6
Bizans imparatorluunun bakenti Konstantinopolis'e gndermiti. II Yahya eiGazel'in Konstantinopolis'de ne kadar kald bilinmemekle birlikte onun buradaki baarlar ve nne n katmas sonrasnda Kurtuba'ya dnd anlal
maktadr. Ziryab'la olan mcadelesine burada kald yerden devam eden Yahya'y, Abdurrahman b. el-Hakem bu sefer de eli olarak Normanlara gndermi
tir. 117 Mteakiben yeniden Kurtuba'ya dnen Yahya, Ziryab'la olan mcadelesini srdrmeye devam etmi ve onu iirleriyle hicvetmi, onun hakknda edep
ve haya d eyler sylemitir. Ne var ki onun hicivleri, Ziryab'a zarar vermedii
gibi kendisini ll. Abdurrahman'n nezdinde kk drm ve huzurundan kovulmasna neden olmutur. Bylece Badatl Ziryab, Endls'te sanatn icra
iin en gzel imkanlar bulurken,
ve ikbalini burada arayacaktr. I I8

Kurtubal

Yahya'da

Badat'n

yolunu tutacak

Vefat

Ziryab'n lm tarihini ibn Hayyan, 238 yl Rebiulevvel ay olarak vermekte

ve onun ll. Abdurrahman'dan 40 gn nce vefat ettiini de belirtmektedir.

ibn Hayyan'n kitab e/-Muktebes'in tahkikini yapan Mahmud Ali MekkT, ll.
Abdurrahman'n ayn yln RebTulahir aynn 3 nde (22 Eyll 852) vefat ettiin
den yola karak, onun lmnden 40 gn ncesini 22 Safer 238 (14 Austos
852) olarak hesaplamtr. Buna gre Ziryab bu tarihte hayata gzlerini yum119

mu olmaldr. Izo
4
I I ei-Mal<kari, ibn Hayyan'n e/-Muktebes isimli kitabndan alnt yaparak Yahya hakknda onun air
ve hekim olduundan bahsetmekte ve 94 yanda vefat ettiini zikretmektedir. ei-Makkari,
Nefhu't-Tib, ll, 254, 260. Bkz. ibn Hayyan, ei-Muktebes, 200, 201.
I IS ei-Makkari, ll.

ei-Makkari, ll, 258. Yakkl ve tatl dilli, gzel sesli Yahya, Kurtuba sarayndaki elde ettii nnn hakkn Bizans imparatoriesinin huzurunda da vermi ve onun memnuniyetini celp etmitir.
Yahya'dan Bizans saraynda daimi olarak kalmas istenmi; fakat o bu teklifi kabul etmemitir.
Nefhu't-Tib, ll, 258. Sigrid Hunke, islam Gnei, s. 407. 1972 ylnda baslan nshada isimlerde
bir kartrma olmu ve Konstantinopolis'e gidenin yanllkla Ziryab'n olduu yazlmtr. Fakat
1998 yl basksnda buradaki hata fark edilmi ve eli olarak gidenin Yahya b. el-Hakem olduu
belirtilmitir. Bkz. age, s. 313.

17

260.

Sigrid Hunke, 408.

ei-Makkari, ll, 260. Hunke. 408. Bkz. Mahmoud Makki, "The Policital History Of AIAndalus
(92/711-897/1492)", 26.
9 ibn Hayyan, e/-Muktebes, 221. Farmer, Ziryab'n lm tarihinin kaytl olmadn ve Muhammed'in (852-886) hkmranl dneminden sonra yaayp yaamadnn ise kukulu olduunu
zikretmektedir. Farmer, A History of Arabian Music, 130.

PO

- Bkz. Ib n Hayyan, e/-Muktebe<;..,_ 344.

s
T
t::
M
14/2009

Dr. Fatih Erkooglu 1 Yrd.Do.Dr. Fazl1 Arslan

278
SONU
Yukarda

daha nce hem Arap hem de batl ilim adamlarnn, eiMakkari'nin, Ziryab'n kariyeri ile ilgili verdii detayl bilgileri temel kaynak kabul
ettiklerini Owen Wright'tan nakletmitik. 121 almamz boyunca Ziryab'n hayat
ve faaliyetleri ile ilgili olarak ulaabildiimiz malumat ierisinde, konuya en
eletirel bakla yaklaan Owen Wright'tr. zellikle ei-Makkari'nin detayl olarak zikrettii Harun-ishak diyalou ile Badat ve lfrikiyye'yi ne zaman terk ettii
konularnda ciddi skntlarn olduunu belirtmemiz gerekir. Bu konularn en
azndan bir ksmnda Owen Wright'la ayn dndmz ifade ettikten sonra
onun Ziryab'la ilgili olarak baz dncelerine yer vermek ardndan da kendi
dncelerimizi belirtmek istiyoruz.
Owen Wright, Ziryab'n, kendisinin neminin -ki bunun tartlabileceini
sylemekle birlikte- aslnda sembolik olduunu ifade etmektedir. Bu baka gre o bir gelenein tantm, yerletirilmesi ve yaylmasn temsil etmektedir.
Wright onun sadece o gnk Badat modasnn sembol deil, bundan baka
onun Dou ile eitlii temsil ettiini belirtmektedir. Ona gre Ziryab burada potansiyel olarak stn olan, erken Abbasi ekolnn en yksek savunucusunu alt
eden biri olarak tasvir edilmekte ve onun kredi hanesine yazlan ud sazndaki
teknik yenilikleriyle paralel giden lezzet, moda belirleyicilii de, ll. Abdurrahman
dnemi boyunca Kurtuba'nn entelektel ve maddi zenginliinin artn yanstmaktadr. Ayrca onun ses eitiminde yeni metotlar gelitirmesiyle mehur bir
retmen

olarak itirazsz n, destekleyici ilave bir dncedir. Dolaysyla gelenein teye yaylmasnn destel<lenmesinin de bir sanatnn kendi aile evresiyle snrl tutulduunu, Ziryab'a atfedilen birka yeniliin de, abartl veyahut
112
hayal rn olarak gzktn ifade etmektedir.
Wright son olarak ona atfedilen eitli yenilikler ve saray gzdesi olarak hret bulmasna ramen onun
123
neminin, hibir surette karar verici olmadn belirtmektedir.

s
T
E
M
14/2009

Kurtuba'nn Badat karsnda

rekabetinde Ziryab'n senbolik bir yeri olabilir. Fakat uda tel ilavesinden udun yapmndaki katklar ve ipek teller meselesinde olduu gibi bu ile uraan bir sanatnn ud sazna bu ekilde katk
salam olmasnn mmkn olabileceini dnmekteyiz. Zira bugn pek ok
saz ustasnn bir ksm malzemeyi deneyerek daha iyi ses elde etmeye ynelik
gayretleri bilinmektedir. Abbasi imparatorluunun bakenti Badat'ta aslan
yavrusunun barsann bulunmamas konusunda da Owen Wright ile ayn dnmediimizi belirtmek isteriz. Daha Emeviler zamannda Mslmanlarn, islam corafyasna olduka uzak olan Rusya ve Baltk blgeleri ile ticari ilikiler
ierisinde bulunduklar, buralardaki kazlarda karlan gm Arap sikkelerin-

2 Bkz. Owen W.
rght, 556.
220 wen

w.rght, 558, 559.

z3 Owen Wright, 556.

Endls'n sanat

Gnei" Ziryab

279

(.238/852)

24

den anlalmaktadr. Abbasi imparatorluunda ise Mslman tccarlarn daha geni alanlarda faaliyet gstermi olduklar bilinmektedir. zellikle Afrika'dan Zenci klelerin getirildiini daha nce belirtmitik. Arazilerde altrl
mak zere klelerin getirildii Afrika ktasndan aslan yavrusu barsann ya
da aslan yavrusunun kendisinin getirilmesi kanaatimizce zor deildir. Ayrca
Ziryab'n birok konuda bilgi sahibi olmasnn eletirilmesi de hakl grlmemelidir. Tarih boyunca birok alanda engin bilgi sahibi insanlar kmtr. Bir rnek
olarak yine bir mOsikiinas olan Urmevi'yi burada anmak yerinde olur. Kk
yata Badat'a gelerek devrin en nemli ilim merkezi Mustansriyye Medresesinde fkh rencisi olan Safiyyddin-i Urmevi, bunun yannda edebiyat, riyaziyat, Arap dili, tarih, mnazara ve mnakaa ilimlerini tahsil etmi ve hat sanatnda zirveye ulamtr. iyi bir ud icracs, iki saz mucidi olan Urmevi, Dou mQsiki nazariyesini sistemletiren iki kitab ile adn bilim tarihine altn harflerle
yazdrmtr. 25
Wright her ne kadar Ziryab'n isminin ei-Eani'de ishak'n
biyorafisinin ele alnd yerde gemediini sylese de yukarda zikrettiimiz
'AIIuveyh'in halife Me'mun ile olan diyaloundan Ziryab'n Kurtuba'da an ve
eref sahibi olduunu rahatlkla anlamaktayz. Ayrca ei-Eani'de ibrahim eiMevsli'nin hayatnn verildii ksmda Ziryab'n Salife isimli mzisyen olan ve
126
Halife Muktedir'e (295-320/932)
ark okuyan bir cariyesinden bahsedilmektedir. lsfahani, Salife'nin ibrahim ei-Mevsli'den bir eser okuduunu ifade
Owen

etmekte ve Muktedir'in bu

arl<c

cariyeyi Ziryab'dan

satn aldn

belirtmekte-

dir.27

Owen Wright yer vermese de ibn Hazm ve Dabbi'de Ziryab'n hayat hikayesi
ve bestelerinin Eslem b. Abdlaziz tarafndan topland zikredilmektedir ve
DabbT'nin Ziryab hakknda Endls hkmdarlar nezdinde ei-Mavsili gibi me
hurlardan olduunu ve sanatnda da tebarz ettiini belirtmesi bunu destekler
128
mahiyettedir.
ei-Makkari'nin naklinde bir miktar abartnn olmasnn mmkn olabilecei
kaydyla onun zellikle Badat'ta Abbas7 saraynda eitimini tamamlad da
dnlecek olursa, mOsiki dnda Kurtuballara tanttklar hususunda onun
bu eitiminin ve zellikle de sanat kiiliinin etkili olabileceini dnmekte
yiz.

24

W. Heyd, Yakn-Dogu Ticaret Tarihi, (ev. Enver Ziya Karai), Ankara 2000, s. 66; Henri Pirenne,
Ortaag Kentleri, (ev. aban Karadeniz), istanbul 2005, s. 43.

125

Geni

bilgi iin bkz. Fazi Arslan, Safiyddin-i Urmevi ve

erefiyye Risiilesi,

Ankara 2007,

s. 16

vd.

126

Geni bilgi iin bkz. es-Suyti, Celiiluddin Abdurrahman b. Muhammed b. Osman, (911/1505),
Tarihu'/-Hulefii, (Tik. Mahmud Riyad ei-Halebi), Beyrut 1996, s. 328-335. Ziryab'n 238 ylnda
ldg ve Halife Muktedir'in de 282 ylnda dogdugu dnlecek olursa onun bu cariyeyi
Ziryab'dan almasna ihtimal dahi yoktur. Kuvvetle muhtemel lsfahani burada halife isimlerini kartrm olmaldr.

127
- e1E.,..
3
, . e-llsf aha- n,
5 am, V, 2 5.
1128 Bkz. Daobi, Bugyetu'/-Multemis, 239.

s
T
E
M
14/2009

280

Dr. Fatih

Erkoolu

1 Yrd.Do.Dr.

Fazlt Arslan

Kaynaklar:
1001 lnventions Muslim Heritage In Our World, (Ed. Salim T S AI-Hasani), Foundation for
Science, Tecnology and Civilisation, Manchester 2007.

Abdlaziz Salim, Tarihu'/-Mslimin ve Asaruhum fi'/-Endelus, Beyrut 1988.

Arslan, Fazl, Safiyddin-i Urmevive erefiyye Ristilesi, Ankara 2007.
Baydar, Musa, Abbasiler Tarihinde (H. 255-270/869-883), Zenci isyant, Sebep ve Sonu/a-

n, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, izmir 2007.
Bolens, Lucie, "The Use of Plants for Dyeing And Clothing", The Legacy Of Muslim Spain,
(Ed. Salma Khadra Jayyusi), Leiden-New York-Kln, 1992.

Bozkurt, Nahide, Mu'tezile'nin Alttn at -Me'mun Dnemi-, Ankara 2002.

Clot, Andre, Harun Reid ve Abbasiler Dnemi, (ev. Nedim Demirta), Tarih

Vakf

Yurt Ya-

ynlar, istanbul 2007.

Buyetu'l-Multemis fi Tarihi
Rica/i Ehli'l-Ende/s, byy 1967.
ed-Dineveri, Eb Hanife Ahmed b. Davud (282/895), e/-Ahbaru't-Ttvaf, (Thk. mer Faruk etTabba'), Beyrut trz.
Dodds, Jerrilyn, "The Arts of AI-Andalus", The Legacy Of Muslim Spain, (Ed. Salma Khadra
Jayyusi), Leiden-New York-Kln, 1992.
Dozy, R., Tarihu'/-Muslimin fi isbanya (711-1110), 1-11, (Arapaya ev. Hasan Habei), Kahire 1994.
Erkoolu, Fatih, Abdlmelik b. Mervan ve Dnemi /65-86/685-705), Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2006.
Evren, Gl Fahriye, Ses Eitimi Yntemlerinin Ses Hastaltklarmm Tedavisinde Kul/antmt,
YLT, Seluk niversitesi SBE, Konya 2006.
Farmer, H. G., Histarical Facts For The Arabian Musica/lnfluence, Londra 1930.
- - , A History of Arabian Music to Xl// th Century, Londra 1929.
- - . "Musiki", iA, istanbul1970, VIII, 678-687.
- - . "Ziryab", lA. istanbul1986, XIII, 578, 579.
- - . "i bn Miscah". iA, istanbul1968, V-2, 77 4, 775.
- - . - (E. Neubauer), "Ziryab", E/2, (Leiden 2002), Xl, 516.
Halife b. Hayyat, Eb 'Amr b. Eb Hubeyre ei-Leysi ei-'Usfuri (240/854), Tarih, (Haz. Mustafa Necib Fewaz-Hikmet Keli Fewaz), Beyrut 1995.
Heyd, W., Yakm-Dou Ticaret Tarihi, (ev. Enver Ziya Karai), Ankara 2000.
Hillenbrand, Robert, "Medieval Cordoba As A Cultural Centre", The Legacy Of Muslim
Spain, (Ed. Salma Khadra Jayyusi), Leiden-New York-Kln, 1992.
Hinz, Walter, islam'da l Sistemleri, ev. Sevim Acar, istanbul1990.
Hitti, Philip K., Siyasi ve Kltrel islam Tarihi, 1-IV, (ev. Salih Tu), istanbul1995.
Hunke, Sigrid, Avrupa'nm zerine Doan islam Gnei, (ev. Servet Sezgin), istanbul
1972.
Hseyin Mu'nis, Mevsuatu Tarihi'/-Endelus, Kahire 1996.
ibn 'Abdurabbih, Eb mer Ahmed b. Muhammed b. ei-Endelsi, (327/938), Kitabu'l'lkdi'l- Ferid, 1-VII, (Haz. Ahmet Emin, ibrahim ei-Ebyari, Abdusselam Harun), Beyrut?.
ibn Haldn, Eb Zeyd Abdurrahman, (808/1406), Tarihu bn Ha/dn, 1-VIII, (Haz. Halil
ehiide), Beyrut 2001.
- - , Mukaddime, 1-111, (ev. Zakir Kadiri Ugan), istanbul1970.
ibn Hayyan ei-Kurtubi, Hayyan b. Halef, 469/1076), ei-Muktebes min Enbai Ehli'l-Endelus,
(Thk. Mahmud Ali Mekki), Kahire 1994.
ibn Hazm ei-Endelsi, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, (456/1064), Halifeler ve Fetih/er, (ev. aban z), Ankara 2004.
- - . Tavku'/-Hamame, (Thk. Hasan Kamil es-Sayrafi), Kahire trz.
- - , Gvercin Gerdanltt, (ev. Mahmut Kan k), istanbul 1995.
ibn Said ei-Maribi, (685/1286), e/-Murib fi Hula'/-Marib, 1-11, (Thk. evki Dayf), Kahire
trz.
ibn Tayfr, Eb'I-Fazl Ahmed b. Tahir, (280/893), Kitabu Bagdat, (Haz. Muhammed Zahid
b. el-Hasan ei-Kevseri), Kahire 1994.
ibnu'I-Ktiyye ei-Kurtubi, Muhammed b. mer, (367/977), Tarihu iftitahi'l-Endelus, (Thk.
Abdullah Enis et-Tabba'), Beyrut 1994.
ibn'I-Esir, 'lzzuddin Eb'I-Hasan Ali b. Eb'I-Kerem e-eybani (630/1233), el-Kamil fi'tTarih, 1-XI, Beyrut 1982.
el-lsfahani, Eb'I-Ferec, (356/966), Kitabu'l-Eani, !-XXVII, (Haz. Abdulemir Ali

ed-Dabbi, Ahmet b. Yahya b. Ahmed b. 'Umeyre, (599/1202),

>>
>>

>>

s
T
E
M
14/2009

>>
>>

>>
>>
>>

>>
>>

Endls'n sanat Gnei" Ziryab (.238/852)

281

Mhemmena, Semir Yusuf Cabir), yy trz.

Kalender, Ruhi, ">W. Yzyla Kadar Arap, ran ve Trk Musikisinin Ksa Tarihesi", AiFD,
XXXIX, Ankara 2009, s. 253-272.

Kll, Mustafa, Sadrulistam ve Ernevi/er Devrinde Gna, Erzurum 1993.

Lapidus, ira M., islam Toplumtan Tarihi, Hz. Muhammed'den 19. Yzytla, (ev. Yasin Aktay),
istanbul 2002.

ei-Makkari, Ahmed b. Muhammed et-Tlmisani (1041/1631),

Nefhu't-7ib min Gusni'IEnde/us er-Ratib, 1-111, Beyrut 1988.

Makki, Mahmoud. ''The Policital History Of AI-Andalus (92/711-897/1492)", The Legacy Of
Muslim Spain, Ed. Salma Khadra Jayyusi, Leiden-New York-Kln, 1992.
Nicholson, Reynold A., A Literary History of The Ara bs, Cambridge 1969.
zdemir, Mehmet, Endls Ms/manlan-1, Ankara 1994.
- - . Endls Mslman/an, ilim Kltr Tarihi, Ankara 1997.
- - . Endls Mslman/an, Medeniyet Tarihi, Ankara 1997.
Pirenne, Henri, Ortaa Kentleri, (ev. aban Karadeniz), istanbul 2005.
es-Suyti, Celaluddin Abdurrahman b. Muhammed b. Osman, (911/1505), Tarihu'I-Hu/eta,
(Tik. Mahmud Riyad ei-Halebi), Beyrut 1996,
et-Taberi, Eb Ca'fer Muhammed b. Cerir, (310/932), Tarihu't-Taberi (Tarihu't-Umem ve'IMlk ), 1-XI, (Thk. Muhammed Eb'I-Fazl brahim), Kahire trz.
Treyin, Aye Meral, Ses Eitimi, Ankara 2008.
Turabi, Ahmet Hakk, "shak ei-Mevsli", DiA, (stanbul2000), XXII, 536, 537.
--,"bn Cami' (. 808) Kureyli Mehur Muannive Bestekar", Cumhuriyet niversitesi
ilahiyat Fakltesi Dergisi, (Sivas 2005),1X-1, s.161-174.
- - , "brahim ei-Mevsli", DiA, (istanbul 2000), XXI, 532, 533.
- - , "lk Dnem slam Dnyasnda Musiki almalarna Bak", Marmara niversitesi
ilahiyat Fakltesi Dergisi, istanbul1997, c. Xlii-XV, 225-248.
Viguera, Maria J., "Asluhu Li'I-Ma'ali On the Social Status of Andalusi Women", The Legacy
Of Muslim Spain, (Ed. Salma Khadra Jayyusi), Leiden-New York-Kln, 1992.
Vural, Birol, Doru ve Gzel Konuma Sanatt, Hayat yay, istanbul2005.
Wright, Owen, "Music In Muslim Spain", The Legacy Of Muslim Spain, (Ed. Salma Khadra
Jayyusi), Leiden-New York-Kln, 1992.
Yiit, smail, "Meviili", DiA. Ankara 2004, XXIX, 424-426.
Zorlu, Cem, Abbasilere Ynelik Dini ve Siyasi isyan/ar, Ankara 2001.

s
T
E
M
14/2009