T. C.

YZNC YIL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
ARAP DL VE BELAATI BLM DALI

ENDLSTE ARAP DL
ALIMALARI
YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan
Aydn YILDIRIM

Danman
Do. Dr. Yakup CV ELEK

VAN2007

NSZ ...................................................................................................................1
K I S A L T M A L A R .........................................................................................2
1. GR ENDLS TARH, DL VE EDEBYATI .......................................3
1. 1. ENDLS TARHNE KISA BR BAKI.................................................3
1. 1. 1. Valiler Dnemi................................................................................. 4
1. 1. 2. Endls Emevileri Dnemi .............................................................. 4
1. 1. 3. Mlkt-Tavif Dnemi ................................................................. 5
1. 1. 4. Murabtlar ve Muvahhidler Dnemi) ............................................... 5
1. 1. 5. Grnata Emirlii ............................................................................... 6
1. 1. 6. Moriskolar ........................................................................................ 6
1. 2. ENDLSTE LM HAYATI - DL VE EDEBYAT .............................7
1. 2. 1. iir ............................................................................................ 9
1. 2. 2. Nesir ....................................................................................... 12
1. 2. 3. Dil ve Gramer......................................................................... 13
2. ARAP DLNN OLUUM SREC ............................................................15
2. 1. Arap Dilinin Tarihesi........................................................................ 15
2. 2. Arap Nahvinin Oluum Sreci ........................................................... 15
2. 3. ada Aratrmaclarn ve Msteriklerin Grleri........................ 17
2. 4. Arap Dil Okullar ............................................................................... 19
2. 4. 1. Basra Dil Okulu ......................................................................... 19
2. 4. 2. Kfe Dil Okulu........................................................................... 20
2. 4. 2. 1. Basra Kfe Ekolleri Arasnda Mukayese......................... 21
2. 4. 3. Badat Dil Okulu ....................................................................... 22
2. 4. 4. Msr Dil Okulu.......................................................................... 23
3. ENDLSTE G R A M E R A L I M A L A R I .................................25
3. 1. Endls Dil Okulu ............................................................................. 25
3. 2. Endls Dil Okulunun Dier Dil Okullaryla likisi ........................ 26
3. 3. Endlste lk Gramer almalar .................................................... 27
4. ENDLS GRAMERCILERI.......................................................................30
4. 1. Valiler ve Endls Emevileri Dnemi ............................................... 30
4. 1. 1. Kazzz el-Kayrevn .................................................................. 30
4. 1. 2. Muhammed b. Yahya er-Rabh ................................................ 31
4. 1. 3. Ali Eb el-Kl ........................................................................... 31
4. 1. 4. bnul-Kutiyye............................................................................ 32

II

4. 1. 5 Ahmed b. Abbn ......................................................................... 33

4. 1. 6 Eb Bekr ez-Zubeyd .................................................................. 33
4. 2. Mulukut-Tavif Dnemi ................................................................... 33
4. 2 1 bn Sde ........................................................................................ 33
4. 2. 2. Sleyman b. sa e-antamari .................................................... 34
4. 2. 3 Abdullah b. Muhammed el-Batalyevs ...................................... 35
4. 2. 4 bnul-Bzi................................................................................. 36
4. 2. 5 bnut-Tarv............................................................................... 37
4. 3. Murabtlar ve Muvahhidler Dnemi .................................................. 38
4. 3. 1. Ahmed. Thir ............................................................................. 38
4. 3. 2. es-Suheyl................................................................................... 39
4. 3. 3. el-Cazl ..................................................................................... 39
4. 3. 4. bn Harf .................................................................................... 40
4. 3. 5. Eb Ali e-eleybn ................................................................... 40
4. 3. 6. bn Eb'r-Reb ............................................................................ 41
4. 3. 7. bn Hiam el-Hazrev ................................................................. 42
4. 3. 8. bn Mad .................................................................................... 42
4. 3. 8. 1. Grleri............................................................................. 44
4. 3. 7. bn Usfr .................................................................................... 48
4. 3. 7. 1. Grleri............................................................................. 49
4. 3. 8. bn Mlik.................................................................................... 50
4. 3. 8. 1. Eserleri ............................................................................... 51
4. 3. 8. 2. Gramer almalar ............................................................ 53
4. 3. 8. 3. Gr ve tihatlar............................................................. 56
4. 3. 9. Eb Hayyn................................................................................ 56
4. 3. 9. 1. Eserleri ............................................................................... 58
4. 3. 9. 2. Gramer almalar ............................................................ 59
4. 3. 9. 3. Gr ve tihatlar............................................................. 62
4. 3. 9. 4. Eb Hayyn in Trk Dili almalar ............................... 62
4. 3. 9. 5. Kitbul-drak li Lisnil-Etrk ......................................... 63
5. S O N U .........................................................................................................65
6. B B L Y OG R A F Y A ..............................................................................67

NSZ

Yksek lisans tezi olarak hazrladmz bu almamzda Endlste Arap

dili almalarn inceledik. bolmden oluan bu almann giri blmnde
ksaca Endls Emevi devletini genel hatlaryla tantmaya altk lk blmnde,
Arap gramerinin tedvin srecini, gramer ekollerini ve nde gelen gramercilerini ele
aldk. kinci blmde ise Endls dil ekolunu, bu ekoln almalarn ve
zelliklerini inceledik. nc blmde ise Endlste yetien dilcileri, eserlerini
ayrntl biimde ele alarak konuyu kapsaml biimde aktarmaya altk.
Trkiyede Emevi, Abbasi ve Modern dnemde dil ve edebiyat zerinde pek
fazla aratrma ve inceleme bulunmasna karn, Endls dil okulu, geliimi ve
zellileri hakknda, yeterli sayda alma bulunmamaktadr. Bu dneme ait mevcut
kaynaklar az ve snrl saydadr. Bu nedenle aratrmamzn bu alana mtevaz bir
katk sunacan dnyoruz.
Bu alma esnasnda bana nerileriyle yol gsteren sayn hocam Do. Dr.
Yakup CIVELEKe teekkr bor bilirim.

Aydn YILDIRIM
VAN - 2007

KISALTMALAR

Bkz. :baknz
b. :bin
c. :cilt
ev. : eviren
DTCFD : Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Dergisi
DA: Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
GAL. : Geschichte der Arabischen Literature
H. : Hicri
A : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
M : miladi
MEB. :Milli Eitim Bakanl
. : lum tarihi
s. :sayfa
trs. : Tarihsiz
Supl: Suplement
nv. :niversite
ve dir: ve dierleri
Yay. :Yaynlayan
Dipnot ksaltmalarnda bir yazarn tek eseri vars ikinci defa atflarda sadece
yazarn mehur adn ve s. Ksaltmas yapmakszn sayfa numaras verilmitir.
Yazarn iki eseri var ise bunlar yazarn mehur ismi ve ksaltlm ekliyle
gsterilmitir. Ayrca cilt ve sayfa numarasna atf yapldnda c.I, s. 389 yerine I,
389 eklinde verilmitir.

1. GR ENDLS TARH, DL VE EDEBYATI

1. 1. ENDLS TARHNE KISA BR BAKI

Endls. Mslmanlarn spanyaya verdikleri bir isimdir. Gnmzde ise
spanyann gneyindeki bir eyaletin addr. lk dnem slam fetihlerinin tabii bir
uzants olarak 711-714 yllar arasnda Mslmanlarn hakimiyetine geen Endls.
corafi snrlar zamanla daralmakla beraber 8 asr boyunca slam lkesi olarak
kalmtr.

Araplar

tarafndan

spanya

iin

kullanlan

ve

lkeden

tamamen

karlmalarndan sonra spanyolcaya Andalucia eklinde ve nceleri yalnz

mslman spanyas anlamnda geen Endls (Endels) kelimesinin kkeni kesin
biimde tespit edilebilmi deildir. Bugn genellikle, Hispania Karl olarak ilk
defa fetihten sonra 98 (716) ylnda baslm bir sikke zerinde grlen ismin. V.
yzylda Kuzey Afrikaya gemeden nce on sekiz yl kadar spanyann gneyinde
kalan Vandallarn (Vandalus) adndan tretilmi olabilecei (Vandalicia /Vandal
lkesi) kabul edilmektedir.

Mslmanlarn spanya serveni, ilk slam fetihlerinin son halkasn tekil

eden Endlsn fethiyle balamtr. 92/710 ylna kadar birka ehir ve kale dnda
Kuzey Afrikann tamamn ele geirmi olan mslmanlarn yeni bir hamle daha
yaparak, 92/710 ylnda Kuzey Afrika Valisi Musa b. Nusayr, Emevi Halifesi Velid
b. Abdlmelikten izin alarak Tarif b. Mliki keif gayesiyle spanyann gney
3

sahillerine gndermitir. Tarif b. Mlikin bol ganimetlerle dnmesinden sonra fetih

hazrlklarna baland. Musa b. Nusayr, 93/711 ylnda azatls Berberi asll Tark b.
Ziyad, i kavgalarla bouan Vizigot Krallnn hkm srd spanya zerine
gndermi ve Tark b. Ziyad ksa zamanda spanyann Tuleytula (Toledo) ehrine
kadar ki ksmn hakimiyeti altna almtr.

Bylece spanyada ilk fetihler

Mehmet zdemir, Endls DA, stanbul 1995, XI, 210.

Seyyid Abdlazz Salim, Trhu'l-Msiimn ve Asruhum fi'l-Endels. skenderiye 1985, s. 33.
3
zdemir, XI, 223.
4
Philip. Hitti, slam Trihi, (ev. Salih Tu), stanbul 1980, III, 797.
2

gereklemitir.

Musa b. Nusayr, Bizansllar Kartacadan kovarak Atlantik

okyanusuna kadar uzanan blgeyi hkimiyeti altna almasyla Avrupann fethinde

ilk engeli almtr.

93/711 ylndan itibaren mslmanlarn ve gayr- mslim tebann eitli

sahalardaki faaliyetleri ile parlak bir medeniyetin douuna sahne olan,
ilim ve sanatta kendine zg bir yorum getirmitir.

Endls

Endls siyasi tarihi balca alt ayr dneme ayrlmaktadr.

1. 1. 1. Valiler Dnemi
Valiler dnemi hicri 93-137 miladi 711-755 yllar iine alr. Bu dnemde
Endls. doudaki Emevi Devletinin bir vilayeti olarak idare edilmitir. En nemli
gelime, Mslman fatihlerin Pireneleri aarak Avrupann fethi iin yaptklar
askeri seferlerdir. Bu seferlerde Mslmanlar, 732 senesinde Parise kadar
gelmilerdir. Bunun dnda Endlste yeni bir toplum dzeni oluturulmaya gayret
edilmitir. Vizigotlar dneminde katolik kilisesinin tahrikiyle Yahudiler ve
Arianistler zerindeki basklara son verilerek zgr bir dini ortam oluturulmutur.
Bylece tabakalama esasna dayal eski toplum dzenine son verilmitir.

1. 1. 2. Endls Emevileri Dnemi

Doudaki devlet dzenini rnek alarak Endls 756 senesinde bamsz bir
devlet haline getiren Endls Emevileri, bir taraftan siyasi varlklarn devam
ettirebilmek iin mstakil bir ordu kurarken, dier yandan Kahire, Mekke, Medine,
Badat ve am gibi o gnn gzde ilim merkezlerine ok sayda renci gndererek
bu merkezlerdeki ilmi gelimelerin Endlse aktarmn saladlar.

10

Hicri 138-415 miladi 756-1031 arasn kapsayan bu dnemde Avrupadaki

kiliselerde bulunan papazlar dnda okuma yazma bilen kimse zor bulunurken
5

Hseyin Mns, Fecr'l-Endels, Cidde 1985, s. 47.

Hitti, III, 776.
7
zdemir, XI, 222..
8
Adil Sad Bitv. el-Endelsiyyn, Dmak 1985, s. 16.
9
Hseyin Mns, La Division poIitico-adminis-trativa de la Espania Musulmana, Revista del
Instituto Egipcio de Estudies Islmicos. V, Madrid 1957, s. 79.
10
Muhammed b. Abbd, et-Trhus-Siys vel-ctim lil-bliyye, Ttvn 1983, s. 217.
6

Endlste halkn tamamna yakn okur yazard. Ekonomik ve bayndrlk

faaliyetlerinin artmasnn yansra bakent Kurtuba (Cordova) bir diplomasi merkezi
haline gelmiti. Salanan hogr ortam sayesinde cami, kilise ve havra yan yana
kavgasz yaama imkan buldu. Sonu olarak Endls. bu dnemde Avrupann en
gl devleti olmutur.

11

1. 1. 3. Mlkt-Tavif Dnemi
Bu dnem hicri 415-474 miladi 1031-1090 yllar arasndaki sreyi ierir.
1031 ylndaki i karklklar sebebiyle Emevi Devleti yklnca, Endls siyasi
olarak bir blnme srecine girdi. Bu srete hemen her ehir, bamsz devletiklere
dntler. Bu siyasi blnmeye ramen Endlste medeniyet alanndaki ykseli
devam etti. Bunun en nemli gstergesi hemen her ehrin bir Kurtubaya dnmesi
idi. Edebiyat, astronomi, tp, ve felsefe alannda nemli gelimeler kaydedildi. Fakat
siyasi blnmlk, spanyann ikinci byk ehri olan Tuleytulann (Toledo) 1085
ylnda dmesine sebep olmutur. Bu durumda Endlsller Kuzey Afrikadan
yardm istemek zorunda kaldlar.

12

1. 1. 4. Murabtlar ve Muvahhidler Dnemi)

(542-624/ 1147-1229) yllar arasn kapsayan bir dnemdir. 1086 senesinde
Endlsllerin yardmna koan ve Kuzey Afrikada byk devlet kurmu olan
Murabtlar, 1147 senesine kadar Endls kendilerine bal bir vilayet olarak idare
ettiler. Bu tarihten sonra Endlsn idaresi yine Kuzey Afrikadan gelen
Muvahhidler tarafndan stlenildi.

13

Bu dnemde Hristiyan Avrupa, Papaln

ynlendirmesiyle Endls hal saldrlarnn hedefi haline getirdi. Bu sebeple bu

dnem ounlukla hallara kar verilen savunma savalaryla geti. Fakat uygarlk
alanndaki gelimeler durmad. Nitekim Avrupay derinden etkileyen bni Rd
(Averros), bni Bace (Avempace) ve bni Tufeyl gibi alim ve filozoflarn yetimesi
bu dneme rastlar.
11

14

C. F. Seybold, Endls, slam Ansiklopedisi, stanbul 1993, IV, 271.

zdemir, XI, 222.
13
Salim, 115.
14
Seybold, 271.
12

1. 1. 5. Grnata Emirlii
Muvahhidler idaresinin 1228 de yklmas zerine Hristiyan spanya Endls
topraklar zerinde hzl bir igal hareketi balatt. Kendilerini savunacak gc
kaybeden Endlsller gneydeki Grnata, Malaga, ve Meriyye dndaki topraklar
kaybettiler. 1231 ylnda Nasriler slalesi elde kalan bu topraklarda bamszlklarn
ilan ettiler. Bu kk Grnata sultanl (hicri 635-889 miladi 1238-1492), yrtt
siyaset sayesinde iki buuk asr ayakta kalabilmeyi baard. Gerek slam gerekse
dnya mimarisinin en gzde eserlerinden biri olan Elhamra Saray bu dneme aittir.
1490 senesinde Hristiyan ordular tarafndan kuatlan Grnata, 1492 de yaplan bir
anlama ile Mslmanlarn dini ve medeni haklar garanti altna alnmas art ile
teslim oldu. Bylece, spanyada sekiz asrdr devam eden slam hakimiyeti son
bulmu oldu.

15

1. 1. 6. Moriskolar
Grnata

sultanlnn

yklmasyla

beraber

spanyada

Hristiyan

hakimiyetinde ok sayda Mslman kalmt. 1497 senesinde Katolik kral Ferdinand

ve kralie zabella, yaptklar anlamay hie sayarak kalan Mslmanlarn zorla
Hritiyanlatrlmasna karar verdiler. Mslmanlar kapal mekanlara koyarak
zerlerine vaftiz suyu serpip artk Hristiyan olduklar ilan edildi. Kuran Kerim ve
dier Arapa eserler toplatld, ktphaneler boaltld, geleneksel kyafetleri
yasakland. ocuklarna Arapa retilmesi yasakland. Camiler kiliseye evrildi.
Aksi davrananlar Engizisyona sevkedildi.

16

Kimi spanyol kaynaklarna gre

Engizisyon, mslmanlar iin binin zerinde ar lm karar vererek ya kaza

oturtmular veya yakmlardr. Bunlara ramen Mslmanlar dini yaantlarn
gizlide olsa devam ettirebildiler. 1609 ylnda spanya krall kilise ile bir karar
alarak spanya snrlar iindeki mslmanlarn dar karlmasna karar verdi. Bir
ksm Fransa ilerine bir ksm da Afrikaya srld. Bu srgnlerde yzbinlerce

15

E. Ters Sabada, Linajes Arabes en Al-Andalus, Al-Andalus. XXII, Madrid 1957, s. 51.
Abd al-Calil Temimi, Le Gouvernement Ottoman Face au Probleme Morisque, Al-Andalus. sy.
23- (1981), s. 78..

16

Endlsl hayatn kaybetti. Mslmanlarn spanyadan karlmasna ramen

etkileri daha sonralar da devam etti.

17

1. 2. ENDLSTE LM HAYATI - DL VE EDEBYAT

Birka asr iinde eitli milletlerce idare edilen ve dolaysyla deiik kltr
ve uygarlklar bnyesinde barndran Endls. ilmi almalar ve bu alanda
kazand baarlaryla ilim dnyasndaki yerini almtr. Sosyal bilimlerin yan sra
fen bilimlerinde de byk ilerlemeler kaydedilmi ve tip, botanik, matematik,
astronomi konularnda Avrupay da etkileyecek keifler gerekletirilmitir. Filozof
bn Rd, Mutasavvf Muhyiddin el-Arab, botaniki ve eczac bn Baytar ve bn
Zuhr, Endlsn yetitirdii byk isimlerdir.

18

Endlsteki pek ok ilim merkezi ve ktphane mevcuttu. rnein sadece

19

Kurtuba Saray Ktphanesindeki kitaplarn says, drt yz bini bulmaktayd. Bu

kitaplarn ou, Endlse giren Berberilerin ehri kuatmas zerine yaklacandan
korkulmu ve kurtarmak amacyla bunlarn bir ksm satlm, bir ksm da
spanyollarn eline gemitir.

20

Girnatada da yaklak 70 umumi ktphane

21

bulunmaktayd. Mslmanlarn sahip olduklar bilgileri Avrupallara kazandrmak

amacyla Toledoda bir tercme merkezi kurulmu ve bu merkezde 1135ten 1284
ylna kadar tercman yetimitir.

22

Edebi almalar konusunda Endlsller, doudaki Araplardan ve zellikle

Irakllardan etkilenmilerdir. Hatta burada yetien nl edip ve airleri Irakllara
benzeterek bn Zeydun iin Endlsn Buhturisi, ez-Zubeydi iin Endlsn bn
Dureydi, bn Bacce iin Endlsn Farabisi demeleri bunun delilidir.

23

slm fethinin ardndan spanya nufusunu oluturan 6 milyonun bir ksm

halk Latincesini, Berberler ve ok kk bir aznlk durumunda olan Araplar da

17

zdemir, XI, 221.

Mns, Fecr, 123.
19
Corci Zeydan, Medeniyet-i slamiye Trihi, (ev. Zeki Magamiz) stanbul 1330, III, 408.
20
Zeydan, Trih, III, 409.
21
Bitv. 178.
22
Hitti, III, 934.
23
Mustafa Sdik er-Rfii, Trihu Adabil Arabi, Beyrut 1974, II, 254.
18

kendi dillerini konumutur. Ancak gerek doudan gelen yeni gler gerekse yerli
kadnlarla yaplan evlilikler sebebiyle Arapa konuanlarn saysnda zamanla byk
bir art meydana gelmitir. Mvelledler Arapadan baka ana dilleri olan Latinceyi
de renmi ve gnlk hayatlarnda her iki dili birlikte kullanmtr. Resm dilin
Arapa olmas ve eitimin bu dille yaplmas sebebiyle Berberlerle mvelledlerin
ncelikle Arapay renmeye ynelmilerdir.

24

Bylece Arapa IX. yzyln ortalarndan itibaren mslman halkn

tamamnn, hatta gayri mslimlerin ortak konuma ve yaz dili haline geldi.
Arapann bu hzl yayl ve Latinceyi ikinci plana itmesi sebebiyledir ki Kurtuba
Piskoposu Alvaro, hristiyan genlerin ana dilleri olan Latince ile dzgn bir mektup
yazmay dahi beceremezken Arapa iirleri ve felsef eserleri rahata okuyup
anlayabildiklerinden yaknmaktadr.

25

Endlste Arapann yaylna paralel olarak bu dille ilgili almalar da

nemli bir gelime kaydetti. Bu hususta nce Doudaki kitaplardan faydalanld.
Cd. Gaz b. Kays. Abdlmelik b. Habb. Kasm b. Sabit ve Kasm b. Asba telif
ettikleri eserlerde hem metot hem de muhteva bakmndan Douda yazlan gramer
kitaplarn rnek aldlar. Daha sonra gelen nesiller ise zellikle X. yzyldan itibaren
bir yandan Sbeveyhinin el-Kitb, Esmnin el-Emsl, bn Kuteybenin Edeb1Ktib, Mberredin el-Kmil gibi eserleri erh, hatta tenkit ve tashih edebilecek bir
seviyeye ularken bir yandan da metot ve muhteva itibariyle onlardan aa
kalmayan orijinal eserler kaleme aldlar.

26

Bu melliflerin X. yzyldaki en nemli temsilcileri, on be yllk bir

almann sonunda el Eb Ali el-Kl, el-Bri fil-Luay, bnl-Ktiyye, el-Efli
telif etmitir. Ayrca o dnemin en byk filologu olarak tanmlanan Eb Bekir ezZbeyd, el stidrk al Sbeveyhi, el-Vdh, Tabaktn-Nahviyyn vel-Lugaviyyn
gibi eserleri kalem almtr.

27

Mlkt-Tavif dneminde de Arapayla ilgili

almalar byk bir canllk iinde devam etmi ve bn Hazm Mertibn-Nucum,

bn Sde el-Muhkem ve el-Muhassas. Eb Ubeyd el-Bekri Fasll-Makal fi erhi
24

Mns, La Division, 112.

J. D. Latham ve dir, al-Andalus, EI2 (ng.), I, 486-503.
26
Seybold, IV, 270.
27
hsan Abbas, Trhu'l-Edebi'l-Endels, Beyrut 1985, s. 123.
25

Kitabi1Emsal, Simtllahi fi erhi Emlil-Kl, Batalyevs erhu Saktiz-Zend, elktidab fi erhi Edebi1-Kttb adl eserleriyle Arap diline eitli ynlerden katkda
bulundular.

28

Daha sonraki yzyllarda ise Eb Ali e-lbn, bn Mlik, Eb Hayyn gibi

isimler temayz etti. Bunlardan bn Mlik, Arap gramerini nazm halinde ve olduka
basit bir dille 1000 beyitlik el-Elfiyyesinde zetlemeyi baarmtr. Dilcilerin
Emrl-mminni diye nitelendirilen Eb Hayyn ise Arapadan baka Trke,
Farsa ve Habee zerinde almalar yapmtr.

29

1. 2. 1. iir
Genellikle Endlsller dnebilme, dile hkimiyet, insan ve nesneleri iyi
kavrayablme gibi airlerde bulunmas gereken niteliklere sahiptiler. Pek ok msra
azdan aza dolamakta ve toplumun her kesiminde byk ilgi grmekteydi.
Emrler ve halifeler iir yazar, meclislerinde airleri bulundurur, onlar himaye
ederlerdi. Endlsl kadnlar da iire kar byk ilgi duyuyorlard.
Endls iiri, nceleri konu itibaryla dounun etkisinde kalmtr. airler,
grmemelerine, orada bulunmamalarna ramen Doudaki anayurtlarn iirlerinde
tasvir ederek zlemlerini dile getirmilerdir. XI. asrn balarnda bn Abd Rabbihi,
bn Hni ve bn uheyd gibi airler, doudaki bedev hayatini ve deveyi tasvir eden
iirler yazmlardr.

30

Bu asrdan itibaren baz airlerin, dou tesirinden syrlarak

Endls ve gzelliklerine yneldiklerini gryoruz. bn Zeydun, bn Abdun ve

Lisanuddin el-Hatib gibi airler, bu akm temsil ederler.

31

Endlsllerin Arap iirine getirdikleri yenilik, muvaah tr bir iiri ilk kez
32

33

ortaya koymalardr. Bu trde ilk olarak iir yazan air, Mukaddem b. Muafadir .
Ancak, ne onun ne de bu tr ondan renerek iir yazan bn Abd Rabbihinin

28

Seybold, IV, 271.

Mns, Fecr, 351.
30
Hanna el-Fhr, Trihul-Adabil-Arabi, Beyrut, trs. s. 797.
31
Fhr, 798.
32
A. Ehvan, Acerca de la Invencion de la Muwashsha, Al-Andalus. XIII (1948), s. 28-31.
33
bni Haldun, Mukaddime, Beyrut 1976, s. 584.
29

10

34

35

muvaahlar zamanmza kadar gelmemitir. Douda baz airlerce de yazlan bu

iir trnn Endlsteki byk isimleri arasnda el-Kazzz ve bn Bacce
bulunmaktadr.
Endls iiri balca tr halinde gelime gsterdi: a- Klasik iirin ilk
temsilcileri, fetih ordusuyla birlikte veya fethin hemen ardndan Endlse gelen
airlerdi.

36

Bunlardan Ebul-Ecreb Cavene Ferezdakla ayn seviyede grlyor.

Vali Ebl-Hattr ise Endlsn Anteresi kabul ediliyordu.

37

Bu airler iirlerini

her ne kadar mekn olarak Endlste yazmlarsa da eserleri ekil, slp ve tema
bakmndan Doudakileri andryordu. Emirlik dneminin balarndan itibaren
Douya duyulan zlem, sevgi gibi psikolojik duygular ve tabiat tasvirleri, dnyaya
ar balanma veya ondan uzaklama gibi birbirine zt duygular iire girmeye
balad. Dier taraftan Douda grlen yeniliki akm Endls iirine de nfuz etti.
Bu arada karklklarn hkm srd dnemlerde yaygnlaan i mcadeleler ve
devlet gleriyle isyanclar arasnda cereyan eden savalar iire de yansyarak iirin
bu hadiselerle, bu hadiselerin de iirle beslenmesine yol at. Emr 1. Abdurrahman,
I. Hakem, Yahya el-Gazl, Sad b. Cd, Mvelled el-Abl, Abbas b. Firns. Abbas b.
Nsih, Hassne et-Temmyye emirlik dneminin nde gelen airleri arasnda
saylabilir.

38

X. yzylda klasik iirde vezin ynnden fazla bir deiiklik meydana

gelmemekle birlikte mna, slp ve temada yeni gelimeler oldu; mesel gayri ahlk
kabul edilen iki, kadn vb. konular terkedilerek bunun yerine baz ilm meseleler
ilendi. Fakat halifelik dneminin sonlarna doru lkeye hkim olan siyas kargaa
ve onun meydana getirdii karmak hisler sebebiyle terkedilen konular yeniden iire

34

Muvaah, bir iirde dizelerin ilk harflerinin yukardan aaya doru sralandnda anlaml bir
szck meydana getirmesine denir. Bat dillerinde akrosti terimiyle anlan muvaah terimi iin divan
edebiyatnda istihrac terimi kullanlmaktadr. Turan Karata, Edebiyat Terimleri Ansiklopedisi,
Ankara 2002, s. 65.
35
bn Haldun, 319.
36
Abbas, 237.
37
Ahmed Heykel, el-Edebul-Endels, Kahire 1985, s. 253.
38
Salma Khadra Jayyusi, Andalusi Poetry; The Golden Period, The Legacy of Mslim Spain, s. 317366.

11

girmeye balad. Yine siyas basklar sonucunda yalvarma, af ve himmet dileme de

sk sk iirlerde dile getirilir oldu.

39

Bir dier nemli tema ise Endlsn madd ve manev gzellikleriydi.

Remd, bn Derrc, bn heyd ve Ubde b. Mssem bu dnemin mehur
airleridir. te yandan Douda siyas ve kltrel istikrara bal olarak yeniliki
akma kar gelien yeni muhafazakr akm (neoklasisizm). Douya seyahat eden
Eb Osman b. Msenn ve Mmin b. Sad gibi airler vastasyla Endls iirini de
tesiri altna ald. bn Abdrabbih, Mnzir b. Sad elBellt, bn Hn gibi airler bu
yeni akm erevesinde ve fakat tamamen orijinal iirler ortaya koydular.
Klasik iir, mlkt-tavif dneminde siyas kn aksine hiciv, methiye,
tefhr, zhd, sabr, hzn, tabiat, iki, kadn gibi temalar etrafnda nemli bir
zenginlik kazand. airlerin deeri daha da artt, yle ki airlik vezirlie denk
tutuluyordu. Bu dnemin en mehur airleri bn eref el-Kayrevn, Eb shak elbr, bn Zeydn, Mutemid b. Abbd, bn Ammr el-Mehr, bnl-Lebbne, bn
Hamds ve bn Abdndur.
Klasik iirin mlkt-tavif dnemindeki durumunun daha ilerisine
gidilemedii hatta biraz gerisinde kalnd Murbtlar ve Muvahhidler dnemlerinde
bn Hafce, bnz-Zekkk, Rusf, bn Sehl, Ebl-Bek e-rRund, Grnata Emirlii
dneminde ise Lisnddin bnl-Hatb ve bn Zemrek gibi airler yetiti.

40

Mveahlarn daha Chiliye dneminde mevcut olduuna veya Endlste

yerli halkn Latince arklarndan etkilenmesiyle ortaya ktna dair farkl grler
bulunmakla beraber genel kanaat bu iir trnn ilk defa Endlste grld ve
Emr Abdullah dneminde (888912) air Mukaddem b. Muafa tarafndan ihdas
edildii eklindedir. Onu bn Abdurabbih takip etmi, daha sonra Mlukt-Tavif
devrinde mehur Ubde el-Kazzz ile Reseh, Murbtlar ve Muvahhidler dneminde
bn Baki, Nezhn bint Kl, Muhammed b. Ebl-Fazl, bn Hayyn ve Grnata
Emirlii dneminde de brahim b. Sehl el-sril, bn Hazar ve mehur Usmddin
bnl-Hatb yetimitir. Mveahlardaki temalar kasidelerdekilerle ayn olmakla

39
40

Seybold, IV, 270.

Latham, 1, 501.

12

beraber telli msiki aletleri eliinde okuduklar iin bu iirlerde ak konularna daha
ok arlk verilmitir.

41

1. 2. 2. Nesir
Endlsller,

XI.

asra

kadar

nesir

alannda

fazla

bir

varlk

gsterememilerdir. Bunun sebebi, dier edebi konularda olduu gibi nesirde de

doulular taklit edip bu alanda karakterin ge teekkl etmesidir.

42

Onlar iin

edebiyatn temelini tekil eden eserler, bn Kuteybenin Edabul-Ktib, elMubarredin el-Kmil, el-Cahizin el-Beyn vet-Tebyn ve el-Klnin en-Nevdir
adl eserleridir.

43

Bu trden edeb faaliyetleri iki gruba ayrmak mmkndr. Birincisi

hkmdarlarn baka hkmdarlara, valilere ve valilerin hkmdarlara gnderdikleri
risaleler, mehur hatiplerin irat ettikleri hutbelerle lk dnemlerde rneklerine oka
rastlanan savalarla ilgili edeb tasvirlerden olumaktayd. Valiler dneminde hutbe
ve risaleler ksa ve sade bir slpla, emirlik ve halifelik dnemlerinde ise
Abbslerdeki gelimelere paralel olarak ve bilhassa Chizin tesiriyle daha uzun,
belagat, fesahat, kinaye, mecaz ve secinin bir arada bulunduu daha adal bir
slpla kaleme alnmtr. Bunlarn arasnda, III Abdurrahmann halifeliini iln
etmesi dolaysyla valilerine ve Kuzey Afrikadaki baz hanedanlara gnderdii risale
ile fakih Mnzir b. Sad el-Belltnin ayn hkmdar dneminde Bizans
mparatorluundan gelen elilerin kabul merasiminde okuduu hutbe mehurdur.

44

XI. asrdan sonra Endlsller nesir alannda kendi abalaryla rn vermeye

balamlardr. Nesir trnden edeb faaliyetlerin ikinci ksmn ise telif eserler bu
dnemde kaleme alnmtr. Bu tr eserlerin banda bn Abdrabbihin el-kdulFerd adl kitab gelmektedir. Bundan baka Eb Ali el-Krinin el-Emlsi, bnulCesurun ez-Zeyll-Mzeyyen, Eb Bekir et-Turtnin siyasetnme trndeki
Sirclmlk, bn heydin Rislett-Tevb vez-Zevb, bn Hazmn TavkulHammesi, Eftas Sultan Muzafferin el-Kitbul-Muzafersi, bn Ebul-Hslin
41

Heykel, 98.
evki Dayf, el-Fenn ve Mezahibu fin-Nesril-Arabi, Kahire 1976, s. 320.
43
Dayf, Fenn, 319.
44
Abbas, 82.
42

13

Sircl-Edebi,
rnekleridir.

bnl-Mevnnin

Reyhnul-Elbb

bu

trn

en

nl

45

Mulukut-Tavif dneminde nesirde bir kalknma hareketi balamtr. Bu

dnemin nl edipleri arasnda ayn zamanda bir air olan bn Zeydn
bulunmaktadr. Bu kalknma, Muvahhidler devrinde yerini duraklamaya brakmtr.
Bu dnemde de Lisanuddin el-Hatib nde gelen edebiyatlar arasndadr.

46

1. 2. 3. Dil ve Gramer
Dil almalarnn Endlste ayr bir yeri vardr. Zira Arap d unsurlarn
varl yznden burada yaayan eitli milletler birbirilerini karlkl olarak
etkilemiler ve bunun sonucunda ortaya kan Endlse ait baz leheler ve kullanm
ekilleri, dilciler iin zengin bir malzeme oluturmutur.

47

Arap dili ile ilgili eserler arasnda el-Balvinin Elif-bas ve bn Hiam elLahminin Takvimul-Lisn adl eserleri nemlidir. Szlk almalarnda da baarl
olan Endlsllerden bn Sidenin el-Muhassas, kelimelerin anlamlarna gre
dizildii en byk szlkler arasnda kabul edilmektedir.
Endlste yaplan gramer almalar, konumuzun esasn tekil etmektedir.
Endlsller, dier edebi dallarn yan sra bu ilim dalnda da baarl olmulardr;
Burada yaplan gramer almalarn, bu almalarn metodunu ve Arap Gramerine
katksn ve burada yetien gramercileri, birbirini izleyen devreler halinde ayr
blmlerde inceleyip bu almalarn bir deerlendirmesini ve drt byk gramerci:
bn Usfr, bn Mad, bn Mlik ve Eb Hayyn arasnda bir mukayese yapacaz.
Mukayese iin bu drt gramerci arasnda tercih yapmamzn sebebi, onlarn
yaadklar dnemlerde gramerin statlar olup bu alana baz yenilikler
getirmeleridir. rnein, bn Madnin amil nazariyesini reddetmesi, Eb Hayynn
buna yakn bir yol izlemesi ve bu arada Trk Dili zerine alma yapmas, bn

45

zdemir, XI, 168.

Latham, 1, 500.
47
Heykel, 38, Abbas, 49.
46

14

Mlikin de Arap Gramerinin retiminde yeni bir slup gelitirmesi bunun

rneklerindendir.

48

Bu konuyu ele almadan nce yine bu konuyu anlamamza yardmc olmas

iin, Arap Gramerinin ortaya k, ilk gramerciler ve kurduklar dil okullar ile bu
okullarn alma yntemleri ve kendilerinden sonra gelecek nesillere yaptklar
etkileri ksaca tantma ihtiyac duyuyoruz

48

Heykel, 367.

15

2. ARAP DLNN OLUUM SREC

2. 1. Arap Dilinin Tarihesi
Arap Dili, Sami diller grubundandr. Arapa ile bu dil grubundaki dilerden
gnmzde yaayanlar, branice ve Sryanicedir. Yine bu gruptan olan Asur, Bbil,
Fenike gibi diller ise l diller arasnda yer almaktadr.

49

Bugnk Arapaya en yakn dil, elimizdeki yazl kaynaklara gre, II.

Cahiliye Devrinde konuulan Arapadr. O devirlerden itibaren edeb bir zenginlie
sahip olan Arap Dilinin, kabileler arasnda farkllk gsterebilen deiik leheleri
vard. Bu lehelerin en fasihi olan Kurey lehesi ile inen Kuran, ksa bir zaman
iinde dilde btnlk salam ve Arap Dilinin asln muhafaza ederek gnmze
kadar gelmesini salamtr. Corci Zeydan, Arapadan birok diller ve bu arada
Habee de tremitir. Eer Kuran olmasayd, Arapa saysz kollara ayrlp
50

dalacakt. demektedir.
2. 2. Arap Nahvinin Oluum Sreci
Arap nahiv kurallarnn ilk kez ortaya karlmasnda, bilhassa bu dili yanl
konuup yazmann byk etkisi vardr. Arapada lahn denilen yanl okuma ve
konuma, bizzat Araplarn iinde de vard. Ancak zelikle slam Dininin yaylmas
ve am, ran ve Afrikada birok blgenin fethedilmesi sonucu bu blgelerde
yaayan halklar da Mslman olmular, ama Arapay hatasz konumaya ve
Kuran da hatasz okumaya tam intibak edememilerdir. Dilde bozukluklarn ba
gstermesi ve Kurann muhafaza edilememe endiesi, Araplar, dillerini koruyup
Kuran ve kltr deerlerini ileri asrlara kadar yaatabilecek bir yol bulmaya
sevketmi ve bunun sonucu gramer ilmi gelitirilmitir.

49

51

Corci Zeydan, el-Felsefetul-Lugaviyye, Kahire 1967, s. 15.

Zeydan, Felsefe, 5.
51
Arap Nahvinin oluumu ve oluumuna yol aan, lugavi, dini ve siyasi etkenler konununda ayrntl
bilgi iin bkz. Mehmet irin kar, Nahivcilerle Mantklar Arasndaki Tartmalar,
(Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara nv. Sosyal Bilimler Enstits), stanbul 2001, s. 14-20.
50

16

Araplarda ilk gramer almalar konusunda ilk kaynakla nahvin kurulu

sebebi konusunda gr birlii iindedirler ama bu almalara ilk balayan kiiler ve
ilk almalar konusunda farkl bilgiler sunmaktadrlar.

52

lk kaynaklar, almalarn Hz. Ali ile balayp Ebl-Esved ed-Duel ile

gelitiini belirtirler. Nuzhetul-Elibbaya gre Hz. Ali bir gn Ebl-Esvede,
Halkn dilindeki bozukluu grdm. Buna yabanclar sebep olmaktadr. Ben bu
konuda herkesin gvenip bavuraca bir kitap hazrlamak istiyorum diyerek
zerinde, Sz, isim, fiil ve harften oluur, isim, bir varl tanmlayan, fiil bir olay
haber veren, harf ise hi bir anlam olmayan eydir yazl bir kt parasn vererek
bu yolu izlemesini ve bir eyler hazrlamasn istemitir.

53

Bylece Hz Aliden ald ilk bilgilerle almalarna balayan Ebl-Esved,

srayla Atf, Nat, Taaccub, stifham konularn ve grubunu belirledikten sonra
yaptklarn Hz Aliye sunmu, o da grubunda eksik grd yi de bu
gruba eklemesini sylemitir.
anlatlmaktadr.

54

Bu olay, el-Kft tarafndan da benzer ekilde

55

Ancak bnul-Enbrnin Nuzhetul-Elibbada konuyu birbirinden farkl

olaylarla anlatmas, ortaya elikili bir durum karmaktadr. Deiik yerlerde
cereyan eden bu olaylarda bu kez ilk almalarn dorudan doruya Ebl-Esved
56

tarafndan balatld grlmektedir . Bu olaylardan, dier kitaplara da geen bir

tanesini zikretmekle yetineceiz.
Irak Valisi Ziyad b. Ebh bir gn el-Esvede gelerek yabanclarn Arapay
bozduklarn syler ve bu konuda hem insanlara yarayacak hem de Allahn kitabnn
doru okunmasna yardmc olacak bir alma yapmasn ister, ancak Ebl-Esved
bu ise yanamaz. Bunun zerine Ziyd bir adam yanna ararak Ebl-Esvedin
getii yola oturmasn ve kasten Kurandan bir ayeti yanl okumasn ister.

52

Cemalddin bnul-Kft, nbhur-Ruvt, Kahire 1950, I, 2-8; bnul-Enbr, Nuzhetul-Elibb,

Badat 1959, s. 4-13; Eb Tayyib el-Lugv, Mertibun-Nahviyyin, (tah. M. Ebul-Fadl brahim),
Kahire 1954, s. 6; bnn-Nedim, el-Fihrist, Kahire 1958, s. 59 vd; bn Haldun, Mukaddime, Beyrt
trs. 546; es-Suyt, el-Muzhir f Ulmil-Luga, (tah. M. A Cadul-Mevl), Kahire 1958, II, 246.
53
bnul-Kft, I, 4.
54
bnul-Enbr, 2.
55
bnul-Kft, I. 4.
56
Bu konuda bkz. bnul-Enbr, 4, 5.

17

Kurann yanl okunduunu duyan Ebl-Esved hemen Ziydn yanna gelerek

kendisinden istedii eyi yerine getireceini ve bu konuda kendisine yardmc olmak
zere bir kiiyi grevlendirmesini ister. Bylece ilk olarak noktalama ilemlerine
balayan Ebl-Esved, gramer almalarna ilk adm atar.

57

bnun-Nedim de kitabnda bu rivayete yer vererek ilk gramerci olarak EblEsved ed-Duelyi gstermekte ve bir kitaplkta, Ebl-Esvede ait Fail ve Meful
konusunda yazlm bir yazya rastlandn syler.

58

el-Kft de Msrda rencilik yllarnda, Ebl-Esvedin Hz Ali den

rendii ilk gramer kurallarnn yazl bulunduu baz notlar, sahaflarn elinde
grdn sylemektedir.

59

2. 3. ada Aratrmaclarn ve Msteriklerin Grleri

Arap nahvinin ilk olarak kim tarafndan kurulduu konusunda aratrmaclar
farkl grler beyan etmektedirler. lk gramercinin kim olduu konusu dnda,
gramer almalarnn gerekten Araplar m yoksa yabanc milletlerce mi balatld
ayr bir tartma konusu olmutur.
Corci Zeydan, el-Fihriste dayanarak ravilerin, Ebl-Esvedin ilk gramerci
olduu konusunda gr birlii iinde olduklarn sylemektedir.

60

Carl Brockelmann, slam Ansiklopedisinin Arabistan maddesinde, ilk

gramerci olarak Ebl-Esved ed-Duelnin ad rivayet ediliyorsa da bunun nereye
dayand belli deildir. Bizce bu ilmin ilk temsilcileri, sa. b. Omer es-Sakaf ve Eb
Amr b. el-Al olmaldr. demektedir.

61

Abdurrahman Fehmi, ilk gramercinin Ebl-Esved olduunu savunarak bu

ilmin yabanclardan ve zellikle Yunanllardan alnmadn sylemektedir. nk
Araplarn Yunan ilmini tanmalar Abbasiler dnemindedir. Ayrca, Yunanllardan
alnan, yine onlarn gelitirdikleri metot erevesinde incelenip gnmze kadar ayn

57

bnul-Enbr, 4.
bnun-Nedim, 61.
59
bnul-Kft, I, 5.
60
Zeydan, Trih, 220.
61
Carl Brockelmann, Arabistan slam Ansiklopedisi, stanbul 1993, I, 535.
58

18

metoda

iinde

rastlanmamtr.

gelmiken,

gramerde

Yunan

metoduna

ve

stlahlarna

62

Ahmet Emine gre gramerin kuruluunu Ebl-Esvede atfetmek mantkl

gzkmemektedir. nk onun yasad devir, bylesine gramer stlah ve
tanmalarn ifade edebilecek durumda deildi. Bununla birlikte, Ebl-Esvedin baz
almalar yapt, ama bunlarn noktalama almalar olup sonradan gelitirilecek
olan gramere zemin hazrlad muhtemeldir.

63

Msterik Vonn Grammer, Arap Gramerinin kurulmasnda en byk sebebin

dilde ortaya kan kullanm bozukluu olduu eklindeki rivayetleri doru
bulmamaktadr. Arap Gramerini kuranlar, Araplar ve ranllardr. Arapay doru
olarak yazp okumaya duyduklar ihtiya, onlar bu almalar balatmaya sevk
etmitir.

64

Ahmed Hasan ez-Zeyyt da, noktalama kurallarnn dahi Ebl-Esvedin

tespiti olmadn ve bunlar, Sryani rahiplerden ilham alarak belirlediini iddia
ederek bu konuda sonu olarak,Arap Gramerinin ilk olarak kimin tarafndan
kurulduu, bizce hala mehuldr. demektedir.

65

Basrada nahvin ortaya knda Yunan, Hint ve Sryn gramerinin etkisi

olduunu konusunda msteriklerin kimi grleri bulunmaktadr.

66

Bu konunun

ayrntlarna girmeden ksaca evki Dayfn grlerini zetlemek istiyoruz: Bu iddia

mmkn olmakla birlikte ilm bir ispat yaplamamtr. Ayrca Arapa grameri amil
esasna dayanmaktadr ki dier dillerde byle bir durum sz konusu deildir. Basral
gramerciler yabanc gramerlerden, felsefe ve mantktan ierikten daha ziyade,
ekilsel olarak yararlanmlardr. el-Hall b. Ahmed yabanc ilimlere nem vermi,
matematik zerinde kafa yormutu. bn Mukaffa ile arkadalk yapm onun tercme
ettii mantk eserlerini incelemi ve Yunan musikisi hakkndaki bilgileri elde etmi,
akla nem vermitir. Halilin talebesi Sibevehyh el-Kitb adl eserinde tarife nem
62

Abdurrahman Fehmi, Medresetul Arab, stanbul 1304, s. 33.

Ahmed Emn, Duhal-slm, Kahire trs. I, 291; Abddus-Salim el-Mukerrem, el-Kurnul-Kerim
ve Asruh fid-Dirsatin-Nahviyye, Kahire 1968, s. 53.
64
Mukkerrem, 54.
65
Ahmed Hasan ez-Zeyyat, Trihul-Adabil-Arabi, Kahire 1962, s. 206.
66
Arap gramerinin Yunanllardan etkilendii ve bu konudaki nahivci ve mantklarn tartmalar
konusunda geni bilgi iin bkz. kar, 62-82, 158-160.
63

19

vermez ve sade bir dille anlatr. Mantk ve felsefenin ekil ynnden tesiri el-Ahfe,
el-Muberred ile devam eder. bnus- Serrc ve es-Srf ile mantk ilmnin etkisi
artar. 67
Arap dil okullarn anlatmadan nce Arap nahvinin oluum aamasnda
Sibeveyh ncesi ve sonras olarak iki ana dnem olduundan sz etmek gerekir.
Arap nahvi basitten derine, ftrattan ilmi dnceye doru tabi bir seyir izler. Zira
nahiv bir anda olumam ve bir kiiye, bir kesime nispet edilmemitir. Sibeveyhin
el-Kitb Arap nahiv tarihinde nemli bir dnm noktas oluturduunda, eblEsvedin almalarndan balayarak Sibeveyhe ulancaya kadarki dnemi
Sibeveyh ncesi, sonrasn da Sibeveyh sonras diye adlandrmak mmkndr.

68

2. 4. Arap Dil Okullar

lk Arap gramercileri, Ebl-Esvedin talebeleriydi. Bunlar, kendisinden ders
alan, Yahya b. Yamer, Nadr b. Asm, Abbas ve Meymun el-Ekrandir. Bu kiiler,
gramer ilmini kurulmasnda nclk yapmlardr. ve onlar talebeleri, aada ksaca
aktaracamz dil okullarnn kurulmasnda ve bu okullarnn grlerinin
belirlenmesinde nemli rol oynamlardr.

69

2. 4. 1. Basra Dil Okulu

Temeli Ebl-Esved ed-Duel tarafndan atlan Basra Dil Okulu, el-Halil b.
Ahmed ile dil okulu zelliini kazanm ve onun rencisi Iran asll Sibeveyh
zamannda en parlak devrini yasamtr. Arap Gramerinin en byk stad ve elKitb adl eseri ile nlenen Sibeveyh bu okula mensuptur. Birok nl gramerci,
ondan ders alm, kitab da dier dilcilerine ve dil okullarnn almalarna k
tutmutur. 70

67

evk Dayf, el-Medrisun-Nahviyye, Kahire 1979, s. 20-145.

Bu dnemlerin ayrntlar ve zellikleri iin bkz. kar, 21-27.
69
Dil okullariyle ilgili bkz, Dayf, Medris, 245, 288, 327; nci Koak, Basr ve Kfe Mektepleri,
DTCF Dou Dilleri Dergisi, Ankara 1981, II/4, s. 143-155; Ignace Goldziher, Arap Dili Mektepleri,
(ev. Sleyman Tlc), Atatrk niv. lhiyat Fak. Dergisi, IX, Erzurum 1990, s. 329-344.
70
Dayf, Medris, 267-280.
68

20

Basra Dil Okulunun dier nde gelen gramercileri arasnda el-Ahfe, Kutrub,
Eb Amr el-Cerm, Eb Osman el-Mazin, el Muberred, ez-Zeccc, bnus-Serrc ve
es-Sirf bulunmaktadr.
Basrallar, ehir hayatna karmayp, lde d etkilerden uzak bir Arapa ile
konuan Araplarn konumalarn esas alarak bunlardan kural karmlar, kural
tespitinde kyasa bavurmulardr. iirde ise Cahiliye ve Muhadram airlerinin
iirlerinden delil gsterirken Cerr, Ferazdak gibi slami devir airlerinden delil
gstermeyi kabul etmemilerdir.
2. 4. 2. Kfe Dil Okulu
Bu okula bal ilk gramerci, Seyban b. Abdurrahman et-Temmdir. lk eser
veren gramercisi ise, kurucular arasnda bulunan Eb Cafer er-Rusdir. Bu okulun
almalarna yn veren ve kural tespitinde en byk sz sahibi olan dilci ise, elKisdir. Bir mddet Basrada el-Hallin derslerine devam eden el-Kis, Halil b.
Ahmede bu ilmi nasl rendiini sormu, Hall de Hicaz, Necid ve Tihme
llerindeki bedevi Araplardan faydalandn sylemitir. Bunun zerine el-Kis,
bedevilerden dil bilgileri almak iin le sefere kmtr.

71

Daha sonra Kfeye

dnerek buradaki dil okulunun bana gemitir.

Basra ekolnden yz yl sonra kurulan Kfe Dil Okulunun

72

nl

gramercileri arasnda, Him b Muaviye ed-Drir, el-Ferr, Saleb ve Eb Bekr elEnbr bata gelir.
Kfe Dil Okulu, Basra okulundan sonra kurulmu ve onlardan etkilenmitir.
el-Kisi ile daha bamsz bir hviyet kazanan Kfe Okulu gramercileri, semaya
nem vererek ister l ister ehirde, duyduklar her sz doru kabul edip kural
karmlardr.

73

Kural d olan ya da az rastlanan deyi ve kullanmlar ve hatta bir

aire ait elde mevcut bir tek beyti bile kural tespitinde malzeme olarak
kullanmlardr.

71

74

Celaluddin es Suyt, Buyetul-Vut f Tabkatin-Nahviyyn ven-Nuht, Kahire 1326, I, 336.

Emin, II, 274.
73
Taha Ravi, Trihu Ulumil-Lugatil-Arabiyye, Badat 1949, s. 126.
74
Ravi, 127.
72

21

Kfe

okulunun

dilbilim

anlay,

ii

bilim

dncesine

uygunluk

gstermektedir. Zira blgenin yresel olarak ii anlayn hakimiyetinde kalmas,

ekol mensuplarnn grlerine de etki etmitir. Kyas kabul eden Kfe Okulu, kyas
sonucunda dil geleneinin onaylad biimleri de kabul etmitir. Basra Okulu kat
sistemlere sahip olsa da her ikisi de karlatrldnda Kfeli dilcilerin ortak ve
zerinde anlatklar tek bir metodun olmad sylenebilir.
Gramer alannda Basra okulu ilk olmasna ramen Arap gramerinin oluumu
ve geliiminde Kfe ekolnn byk nemi vardr. ki ekol arasndaki rekabet
gramerin gelimesinde etkin olmutur. Nahvi Basrallardan renen Kfeli dilciler,
daha sonra kendilerine has metodoloji gelitirmi ve mstakil bir ekole dnmtr.
Bir ok sahabenin g ettii bir yer olan Kfenin en byk zellii Kraatte en
byk ekol kabul edilmektedir. Zira yedi Kurradan olan Asm, Hamza ve Kis.
Kfeden kmtr.

75

Kraat ilmi, Kfe ekoln zellikle nahiv konusunda, akli

gayretten daha ok etkisi altna almtr. Kfe, kullanmnn doru olduuna inand
kural iin tek bir rivayete bile dayanrken, Basra bir ok rivayeti karlatrr, tek olan
rivayeti az olarak kabul ederdi. ki okul arasndaki ihtilaf bunlarla snrl deil, bu
ihtilaf dilsel olguyu tefsir yaparken de ortaya kmaktadr. Kfeliler dilsel olguyu
vasf metoda gre tefsir ettiler, felsefi talilden uzak kaldlar. rnein Kisiye bir
meselenin sebebi sorulduunda o yle yaratlmtr diye cevap vermitir. 76
2. 4. 2. 1. Basra Kfe Ekolleri Arasnda Mukayese
Basra ekol zgrle ve akla daha ok nem verirken Kfeliler Araplardan
duyduklarna skca bal kalmlardr. Basrallar daha dzenli ve dile daha ok
hakimken ve dili kurallara ve salam bir sisteme balamaya alrken Kfeliler var
olan korumaya, az da olsa, akla ve manta uymasa da rivayet edilene byk nem
vermilerdir.

77

Nakle ar itibar eden Kfeliler, nakli bilginin aktarld iiri ok

nemsemilerdir.

75

78

Onlar dil olgularn sadece tanmlam, akl ve manta, kyasa

Abduh er-Rcih, Durs f Mezhibin-Nahviyye, Beyrut 1980, s. 89.

Racihi, 90.
77
Emin, II, 296.
78
Temm Hassn, el-Usl, Kahire 1982, s. 37.
76

22

pek bavurmam, felsefi aklamalardan saknmlardr. rnein Kisaiye bir

meselenin sebebi sorulduunda o yle yaratlmtr demitir.

79

zetle Basra-Kfe Ekolleri arasndaki farkllklar yle sralayabiliriz.

1- Rivayette, semaya ok itibar etmilerdir.
2- Kyasa Basrallar kadar nem vermediler.

80

3-Basrallara gre farkl nahiv stlahlar kullandlar ve bu stlahlar onlarn

kendilerine has olmutur.

81

2. 4. 3. Badat Dil Okulu

Badatn ilim merkezi olmasnn akabinde Basra ve Kfe okullar arasndaki
nahiv tartmalar buraya tanm ve her iki okul taraftarlar burada sert tartmalar
yapmlardr. Bu tartmalar dinleyenler Badat dil okulunun oluturmulardr. III.
asrn sonlarnda olumaya balayan Badat okulu IV. asrn balarnda kendi
prensiplerini btnyle ortaya koymutur ki bunun da, temelleri Basra ve Kfe
okulunun kimi grlerinin seimine dayanmaktadr.

82

Badat Dil Okulu diye bir okulun varl, amz aratrmaclar arasnda
tartma

konusudur.

Bazlarna

gre

Badat

Okulu,

Basra

ve

Kfenin

almalarndan etkilenen ve fazla varlk gsteremeyen bir okuldur. Gerekten de

Badata gelen Basra ve Kfeli gramerciler, burada bir dil merkezi kurmu ve
Badatllar da onlardan etkilenmilerse de yine baz konularda onlardan farkl olan
grleri ve yaptklar itihatlar, onlarn takliti olmayan ve kendisinden sonra
kurulan Endls Dil Okuluna etki eden bir okul olduunu gsterir.
Badat ekolnn ncllerinden ez-Zeccc Abdurrahmn b. shk (.
337/948), Eb Al el-Fris (. 377/977), bn Cinn (. 392/1002) ilim tahsil ettikleri
Basr ve Kfe ekolne mensup dilcilerin grlerini tetkik ederek, bunlar deliller
gstererek seime tabi tutma yoluna gitmiler, yeni grlerin istinbtnda
metotlarn, ahitlerini tekrar gzden geirmilerdir. Bylece Badat ekolnn
ncln yapmlardr. Bu yeni ekoln uslne gre tm konularda dilcilerin
79

Racihi, 90.
Hassan, el-Usl, 38.
81
Hassan, el-Usl, 39.
82
Racihi, 159.
80

23

grleri delillere dayal olarak mukayeseli ele alnm, dilcilerin bir konuda ulam
olduklar grler eletiriye tabi tutularak bunlardan seimler yaplm veya yeni
grlerin tespitine arac olmutur. ki ekoln aratr sonular kys. illet beyn
gibi mantk ve kelm ilimlerinin stlahlar kullanlarak ve bu ilimlerden feyz alnarak
nahiv konular tekrar tahlile allmtr.

83

Bunlarn dnda bn Keysan, ez-Zeccaci,

Eb Ali el-Farisi, ve ez-Zemaheri gibi dilci ve gramercilerden bu ekoln

mensuplarndandr.

84

Basra Ekol dilsel olgular mantki aklamalar yapmlardr. 85 Onlara gre

nahvin ve dilin bir mant vard. Bundan dolay dilsel konularda mata ok
dayanyorlard. Ancak dili sadece akll ve kurallarla izah etmek hataldr ve
mantyla alakas olmayan kendine has bir mant vardr. 86
Badat ekol mensuplarndan Zeccc, el-Fris, bn Cinn, Basra ekolnn
grlerine daha fazla meyletmiler; zellikle Sbeveyh. in grlerine ok nem
vermilerdir. Bu dilcilerin grlerinden Irak, am, Msr ve ran alimleri
etkilenmilerdir. Ali b. s er-Raba. (. 420/1029), bnu. -ecer (. 542/1147),
Eb. l-Berekt el-Enbr (. 577/1181), bn Ya. (. 643/1245) gibi H. V. asr
sonras gelen dilciler dorudan veya rencileri vastasyla el-Fris ve bn Cinn. nin
rencileri olmulardr ve bunlar vastasyla Badat ekol, Basr ekolne daha
meyilli olarak dil almalarnn ynn belirlemitir. 87
Badat ekol mukayeseli dil almalarn balatmtr. Baz eserler temel
alnarak, o eserin muhtevasna gre erh biiminde byk dilcilerin farkl grleri
aktarlm ve tartlmtr. zellikle Sbeveyh bata olmak zere Basr ve Kfe
ekollerine mensup nemli dilcilerin eserlerine erhler yazlmtr. erhler retimde
yaygn kullanmlar olan baz eserler zerinde younlamtr.
2. 4. 4. Msr Dil Okulu
Dier okullarn almalarn rnek alan bu okul, dier okullarn ait gr ve
itihatlarnn kitaplar halinde gnmze ulamasn salamtr.. Msra nahiv ilmini
83

Dursun Hazer, eyh-Zdenin Kavidul-rb erhi Penceresinden Osmanl Arapa erh

almalarna Bak, EKEV Akademi Dergisi, Yl: 7 Sy : 15 (Bahar 2003), s. 211.
84
Muhammed el-Esed, Beynen-Nahvi vel-Mantiki ve Ulumis-eria, Riyad,1983, s. 35.
85
Mehd Mahzm, Durusun-Nahv fi Badat, Badat 1974, s. 52.
86
Mahzm, 53.
87
Dayf, Medris, 276; Mzin el-Mubrek, ez-Zeccc Hayatuh ve sruhu ve Mezhebuhn-Nahv
min Hilli Kitbihi el-dh, Dmek, 1984, s. 11-21; Smi Avad, bn Him en-Nahv, Dmek, 1987,
s. 47, 61.

24

88

Velld b. Muhammed et-Temmnin gtrm ve orada bu ilmi retmitir.

Burada yetien nl gramerciler arasnda, bnul-Hcib, Eb Cafer Nahhs. bn
89
Berr, bn Mut, bn Him, es-Suyt bata gelir.

88

Eb Bekr ez-Zbeyd, Tabaktut-Nahviyyn vel-Lugaviyyn, (tah. M. Ebul-Fadl brahim,) Kahire

1954, s. 233, es-Suyt, Buye, I, 405.
89
Dayf, Medris, 327.

25

3. ENDLSTE G R A M E R A L I M A L A R I
3. 1. Endls Dil Okulu
ada yazar ve aratrmaclar, Endlste gerek anlamda bir dil okulunun
kurulup kurulmad konusunda ihtilafa dmlerdir. Endlsllerin, takliti bir
zihniyetle doudaki dil ve gramer almalarn izleyerek onlara uyduklarn iddia
edenlerin yan sra, burada dil konusunu ciddi olarak ele alp nemli almalar yapan
ve dier dil okullarnn etkisinden kurtularak yeni bir ekol kurma abas iinde olan
gramercilerin mevcudiyetini savunanlar da vardr.

90

Endlse nahiv ilmi Douya

giderek el-Kis ve el-Ferrdan dersler alarak Endlse gelen, Tuleytulal Cd b.

Osman Mevrur tarafndan gtrlmtr.
uygun bir nahiv kitab yazmtr.

91

Cd Endlste el-Kis sistemine

92

Gerekten de Endlsller, btn kaynaklarn da kaydettii gibi, ezber gc

yksek, alma ve aratrmay seven bir milletti. Sonradan Araplaan bu topraklarda
byk bir medeniyet kurup ada ilimlerde Avrupaya k tutan Endlsller, edebi
ilimlerde, bu konuda kendilerinden daha tecrbeli olan soydalarndan geri
kalmamlardr. Ancak gramer konusunda syleyeceklerimiz, edebiyat konusunda
sylediklerimizden daha farkldr. nk edebiyat, belli kalp ve kurallara bal
kalmayp an gelimesine uyarak deiik ehrelere brnmekte ve kendini
meydana getiren air ya da yazarn zevkine gre ilenebilmektedir. Buna mukabil
Endlste gramer ve sarf bilimi keyfi ynlendirmelerden uzak, daha sabit ve daha
snrl bir bilim dal olarak kalmaktadr.

93

Bu hususlar gz nnde bulundurup Endlste gramer almalarn

incelemeye koyulduumuz zaman, bu ilim dalnn daha nceki Basra ve Kfe Dil
Okullarnca tamamlanm olduunu grrz. Gramere ait btn kurallar tespit
edilmi, bu tespit esnasnda sebep olarak gsterilen amiller belirtilmitir. Bylece
geriye, gramer bakmndan ele alnp incelenecek ya da erh edilerek daha anlalr
90

Seybold, 274; Latham, 490.

Yakt el-Hamev, rdul-Erib il Marifetil-Edb,(tah. Davud Samvil Mercelys), Beyrut trs.
VII, 213.
92
Dayf, Medris, 288, er-Rfi, III, 315.
93
Abbas, 248.
91

26

hale getirilecek zengin bir edebi malzeme (Kuran, iir vs.) ve bunlar zerinde
meydana gelecek eitli gr ayrlklar ya da itihatlar kalmaktadr.

94

Bylece Endls Dil Okulunu, Basra ve Kfe Dil Okullar ile mukayese
ettiimiz zaman onun, gramerin kurucular arasnda yer almadn grmekteyiz.
Ancak bunun sebebi, Endlsllerin yetersizliinden deil yukarda da belirttiimiz
gibi bu almalarn byk bir ksmnn daha nceden tamamlanm olmasdr. Bu
yzden Endls ve bu arada Msr ve bir lde Badat Dil Okullar, gramer
almalarnda ayr bir konumda ele alnmaldrlar. Ancak bu, Endlsllerin,
doulularn kltr mirasna konan ve onlar tamamen taklit eden bir millet olduklar
anlamna gelemez. Aksine ileride rnekleriyle de greceimiz gibi onlar, aratrmaya
ve doruyu seip almaya ynelik almalar sonucu bu alanda byk itihatlar
95

gerekletirmilerdir. Mfredatlar arasna aldklar doulu gramercilerin eserlerini

onlardan daha iyi erhederek birok mphem konulara aklk getirmiler ve yine
etkileri altnda bulunduklar bu gramercilerin baz nazariyelerini rtmekten de geri
kalmamlardr.
lk tahsillerini Endlste yapan ve daha sonra douya gen bn Mlik ve
Eb Hayyn gibi gramercilerin, burada gramer ilminin liderliini ellerine
geirmeleri, Endlsteki nemli almalar hakknda bir fikir vermektedir.

96

3. 2. Endls Dil Okulunun Dier Dil Okullaryla likisi

Endlste doudaki dil okullarnda olduu gibi bir merkezde toplanp ayn
grleri paylaan cemaatlerin aksine, eitli ehirlerde dank halde bulunan ve
almalarn

srdren

gruplara

rastlyoruz.

Bu

yzden

buradaki

Dil

Okulu kavram, kendine mahsus bir metodu olmayp ilk almalarnda dier
okullar rnek alan bir harekete delalet etmektedir.
Kfeli el-Kisinin kitabnn Endlse daha nce girmesi yznden burada
nce Kfe okulu tannm ve tutulmutur. Daha sonra Sibeveyhin el-Kitb adl
eserinin de buraya ulamas sonucu Basra Okulu etkisi de Endlste kendini

94

Heykel. 316.
Bitv. 247.
96
Seybold, 272; Latham, 500.
95

27

gstermitir. Endls gramercileri, iki okuldan birini tercih etme yolunu semeyerek
her iki taraftan da kendilerince uygun ve doru olan prensipleri benimsemilerdir.
Ancak ahs olarak Sibeveyh ve kitab daima stn tutulmutur. Bu kitaba yazlan
saysz erhler ve retilmesi iin sarf edilen abalar, Endlsllerin Sibeveyhin
stnln kabullendiklerini gstermektedir.

97

Doudaki sema veya kyas esaslarndan birine dayanarak kural oluturmaya

karlk olarak Endlsller nc bir yol gelitirmemiler ve bu iki yoldan birine
tabi olmulardr. almalarnda sema ve kyasa gre hareket eden gramercilerin
says de pek fazla deildir. nk bu iki faktr daha ziyade kural tespitinde
kullanlp baz konularn erhinde nispeten daha az ele alnmaktadr.

98

Endls gramercilerinin Badat Dil Okulundan da etkilenmeleri, Badatl

ez-Zeccacinin el-Cumel adl eserini okutup buna ok sayda erh yazmalar ile
ortaya kmaktadr. Bylece Endls Dil Okulu, Badat okulunu tanmakla tm Arap
gramer ekollerini bnyesinde toplayan ve taassup gstermeksizin kendine en
mantklsn seip alarak bu konuda kendisinden sonra kurulan Msr Dil Okuluna
rnek olan bir dil okulu hviyetini kazanmtr.

99

zet olarak sylemek gerekirse Douya yerleen ve kendilerine daha deiik

bir ortam bulabilen gramercileri dnda Endls gramercileri, muhafazakar bir yol
izlemitir. Bu, birka asrlk gramer almalarnn genel grntsdr. Buna karlk
ortaya kan ama fazla taraftar bulamayan bir akm da, temsilciliini bn Madnn
yapt ve slahat olarak tanmlayabileceimiz bir harekettir. bn Mad bu
hareketiyle dilde arlatrma almalarn hedef semi dili arlatran gereksiz
kural ve nazariyelerin ihracn nermitir.

100

3. 3. Endlste lk Gramer almalar

Endlste ilk gramer almalarn incelediimiz zaman Kurtuba ve baz
byk ehirlerde, iir ve metin zerinde yaplan almalar yoluyla gen talebelere

97

Abbas, 293.
Salim,184.
99
Bitv. 315.
100
Ali el-Fs, Sbeveyh vel-Medresetl-Endelsiyyetil-Magribiyye fin-Nahv, el-Lisnul-Arab,
Ribat 1975, XII/I, 82.
98

28

basit gramer kurallarn reten baz eitimcilerin yetitiini grmekteyiz. Onlar

gramer renmeye ynelten unsur, Kuran muhafaza edip kraatini yanlsz ve
gvenilir bir ekilde renme isteidir. Dolaysyla byk bir ksm krilerden oluan
bu kiiler, Douya giderek kraat usullerini renmiler ve lkelerine dndklerinde
halka, hem btn kaideleri ile kraat ekillerini hem de sebepleriyle aklanm
kurallar ile fasih bir Arapa sunmulardr.

101

Dil ve gramer eitimi ile uraanlarn ou kr olduu iin bunlarn eserleri

de genellikle kraat hakkndayd. Bunlarn banda yer alan Endlsn ilk
nahivcilerinden

Eb

Musa

el-Havvr

hakknda

ez-Zubeydi

yle

demektedir : Fakih bir kiidir. Endlste Arabi bilimlerle fkh bir araya getiren ilk
kii odur. Abdurrahman b. Muaviyenin hilafetinin ilk yllarnda Douya giderek
aralarnda Mlik b. Enesin de bulunduu fakihler ve Eb Zeyd ve el-Esminin
bulunduu dil bilginleri ile karlaarak onlardan istifade etmi ve bir mddet lde
bedevilerle oturmutur. Kraat ve tefsir konularnda bir kitab vardr.

102

Kurtubal el-Gazi b. Kays da (. H. 199/ M. 820) da Douya giderek Mlik

b. Enesin el-Muvatta adl eserini Endlse getiren ilk kii olmutur.

103

Endlste gerek anlamda ilk gramerci, Douya gidip el-Kis ve elFerrnin rencisi olan ve el-Kisnin kitabn ilk olarak Endlse getiren Cudi b.
Osmandr. (. H. 198/ M. 819) Endlste gramer konusunda ilk eser yazan kii,
yine kendisidir.

104

el-Kisnin kitab, Sibeveyhinkinden sonra yazlmasna ramen Cudi b.

Osmann sayesinde Endlsller nce el-Kisyi ve dolaysyla Kfe Okulunu
tanmlardr. Nitekim hicri nc asrn balarnda Malakal Ebul-Hasan
Muferrecin el-Kisnin kitabna bir erh yazmas, Kfe etkisinin yaylm
olduunu gsterir.

105

Bu asrda gramer almalarnn younluk kazand grlr. Abdulmelik b.

Habib es-Sulemi, eitli fkh ve hadis kitaplarnn yan sra rabul-Kuran adl bir
101

Dayf, Medris, 304-305.

ez-Zubeydi, Tabakatun-Nahviyyin vel-Lugaviyyin, Kahire 1954, s. 275-276.
103
ez-Zubeydi, 276.
104
ez-Zubeydi, 278.
105
ez-Zubeydi, 297.
102

29

kitap yazmtr.
vardr.

106

ada Eb Bekr b. Hatibin de gramer konusunda bir eseri

107

Endlslerin, Basra okulunu tanmalar, Hicri nc asrn sonlarna

dorudur. Edebiyat ve ahbar alannda bilgi sahibi olan el-Afusnik (. H. 307 / M.
928), Douya yapt sefer sonucu Msrda tant Eb Cafer ed-Dnrden
Sibeveyhin kitabn rivayet yoluyla alarak ilk kez Endlse getirmi ve Kurtubada
talebelerine okutmutur.

108

Bu asra kadar Endlste gze arpan gramerciler, genellikle baka ilim

dallarnda parlayp grameri ikinci bir dal olarak sonradan semiler ve bu ilmin
doudan Endlse tanmasna nayak olmulardr. ounun kitaplar zamanmza
kadar gelmedii iin haklarnda daha fazla bilgi sahibi deiliz. Bir hazrlk dnemi
tekil eden bu devreden sonra Sibeveyhin kitabnn Endlse giriiyle yeni bir
dnem balamtr. Gramerciler artk konulara daha iyi nfuz edebilmekte ve adlarn
duyurabilmektedirler. almalarnn rn olarak baka kitaplara yazlan erhlerine
rastladmz bu gramerciler, eitli okullara ait rendikleri bilgileri mukayese
ederek dorusunu bulmaya alm, gerektiinde bunlar reddederek kendi itihadn
kullanabilecek dzeye gelmilerdir.
Bu dnemden itibaren Endlste gerek anlamda gramerci saylabilecek
kiileri ayr bir bolmde inceleyip alma metotlarna ve grlerine yer vereceiz.

106

es-Suyt, Buye, 312.

ez-Zubeydi, 297.
108
ez-Zubeydi, 305.
107

30

4. ENDLS GRAMERCILERI
Daha nceki blmde Endls Gramer okulu ve bu okulun genel zelliklerini
aktardktan sonra, bu blmde bu okulun nemli temsilcilerinden ksaca sz
edeceiz. Bunlarn iinde ne kan bn Mad, bn Mlik ve Ebu Hayyn biraz
daha ayrntl ilemeye alacaz. Bu blmde Endls okulun nclerini
yaadklar dnemlere, Endlsn tarihi kronolojisine uygun olarak aktarmaya
alacaz.
4. 1. Valiler ve Endls Emevileri Dnemi
Endls tarihini ele aldmz blmde Valiler ve Endls Emevileri olarak
iki alt balk eklinde deerlendirdiimiz ve hicri 93-415 miladi 711-1033 arasndaki
sreyi bu kapsayan bu dnemde Endlste pek ok dilci, edip, air ve yazar
yetimitir. Ancak biz burada sadece Kazzz el-Kayrevn Muhammed b. Yahya erRabh, Ali Eb el-Kali, bnul-Kutiyye, Ahmed b. Abbn, ve Eb Bekr ezZubeydyi ksaca ele alacak, hayatlar ve eserleri hakknda bilgi vereceiz.
4. 1. 1. Kazzz el-Kayrevn
321 (933) veya 322 ylnda Kayrevanda doan dilcilii yannda edip ve
airliiyle de tannmtr. Kayrevanda Eb Muhammed Hasan b. Muhammed edDervn, Ebl-Kasm bnl-Vezzn brahim b. Osman el-Kayrevn ve gibi
limlerden lugat, nahiv ve aruz dersleri alan Kazzz gen yata gittii Msrda
Fatm halifelerinden Muiz-Li dnillh ve Azz-Bilhn hizmetinde bulunmutur.

109

Lgata ve nahve dair baz kitaplarn bu srada kaleme alan Kazzz halifelerin
takdirini kazanmtr.

110

Eserleri. 1. Darir-ir Vezin, kafiye ve dier baz zaruretler sebebiyle

airlerin kural d kullanm ve tasarruflarna dair olan eseri, Mnc el-Kb (Tunus
1971), Muhammed Zall Sellm ve Muhammed Mustafa Heddre ile (skenderiye
1973) neretmitir. 2. el-Asert fi1-Luga. Yaklak on veya daha fazla anlam olan
109

bn Rek el-Kayrevn, Unmzec'z-Zamn f u'arll-Kayrevn (tah. Muhammed el-Ars elMatv - Ber el-Bekk), Tunus 1986, s. 365.
110
Mustafa Kll, Kazz, DA, stanbul 2003, XXI, 160-161.

31

kelimelerin derlendii bir szlktr. Mellif bu kitabnda Gulmu Salebin ayn

konudaki eserini rnek almtr. 3. el-Mselles. Arapada bir hareke farkyla
deiik kelime oluturan kalplarla ilgili bir szlktr. 4. el-Cmi fil-Luga.
Kazzzn en tannm eseri olup Halife Azz-Billhn emriyle yazlmtr.
Muhammed b. Ahmed el-Ezhernin Tehzbl-Lugasna benzedii kaydedilen kitap
bn Manzr, Frzbd, Zebd bata olmak zere birok lgat ve nahiv liminin
eserlerine kaynak olmutur.

111

5. el-Hurf. Kazzz, 1000 varak hacminde olduu

rivayet edilen Arapa edatlara dair bu eserini de 361 (972) ylnda Azz-Billhn
isteiyle kaleme almtr.

112

4. 1. 2. Muhammed b. Yahya er-Rabh

er-Rabhnin (. 353/974) Sibeveyhin kitabn esas alarak alma yapma
akmn balatan kiidir. er-Rabhnin, el-Kitb Msrda nl gramerci enNahhstan alarak Kurtubadaki talebelerine okutmasyla yeni bir dnem balatmtr
diyebiliriz. Kendisi kitaplar, bir ey renmenin yan sra yeni bir hkm karma
amacyla okumutur.

113

Ondan nce eitimciler, talebeleri yetitirirken sanat

kullanma, anlam uygunluu gibi konulara arlk vererek Arap dilinin inceliklerini
renmeye ve srlarn zmeye gayret sarf etmemilerdir. Ayrca dilde idgam, imle
gibi okuma kurallarna zen gstermemilerdir. Bu konuda er-Rabh, derinlemesine
inceleme yaparak elde ettiklerini evresindekilere retmi ve bu alanda nclk
yapmtr.

114

4. 1. 3. Ali Eb el-Kl
Ali Eb el-Kl (. 356/977) Basra okulunun Endlste tannp tutulmasnda
byk pay sahibidir. Badatta 25 yl ilim tahsili yapan ve halk arasnda sz hccet
kabul edilen el-Klnin her frsatta Basrallar savunmas etkili olmutur.

111

Fuat Sezgin, GAS. VIll, 250

bnul-Kft, III, 86.
113
ez-Zubeydi, 336.
114
ez-Zubeydi, 337.
115
Ykut el-Hamev, Mucemul-Udaba, Kahire 1969, VII, 31.
112

115

32

4. 1. 4. bnul-Kutiyye
Ali Eb el-Klnin rencisi olan bnul-Kutiyye (285-898 / 367/977)
Kurtubada domutur. Kurtubada bn Ebl-Veld el-Arec, Muhammed b,
Abdlvehhb b. Mugis. Muhammed b. mer b. Lbbe. Kasm b. Asba.
Muhammed b. Abdlmelik b. Eymen gibi hocalardan ders almtr. IV. (X.) yzylda
Endlste Eb Bekir ez-Zbeydden sonra Arap dili ve edebiyatnda zellikle
nahiv, lgat ve nevdir konularnda en byk ahsiyet olarak kabul edilen bniKtyye tarih, ahbr, iir gibi ilim dallaryla fkh ve hadis gibi din ilimlerde
zamann nde gelen limlerindendir.

116

bnul-Ktyyenin Matmahul-Enfs, Muceml-Udeb (Ykt el-Hamev)

ve Meslik-Ebsr (mer) gibi kaynaklarda yer alan iirlerinin ou bahe, kr,
iek ve tabiat tasvirleriyle ilgilidir. Tebihlerin deki gzellik, kelime seimindeki
titizlik, anlam berrakl ve rg mkemmellii iirlerinin en belirgin zellikleridir.
el-Efl (Terfl-Efl) adl fiilleri mstakil olarak inceleme konusu yapan
eseri bnul-Ktyyenin en eski ve en nemli eserleri arasnda yer alr. Arap
dilindeki sls mcerred fiillerle ifl babnn kullanmn inceleyen eser bir
mukaddime ile blmden oluur. bnul-Ktyyenin bir dier eseri de tarihle
117

ilgilidir. Trhu ftithil-Endels, adl bu kitap Endlsn fethi ve tarihi

konusunda Belzrinin Fthul-Bldnmdan sonra en eski kaynak olarak kabul
edilir. Eserde, Araplarn Endlse giriinden (92 / 711] balayarak Emr Abdullah
b. Muhammed b. Abdurrahman dneminin (888-912) sonuna kadar geen olaylar
muhtasar bir ekilde ele alnmtr.

116

118

Hseyin Yazc, bnl-Kutiyye, DA, stanbul 2001, XXI, 229.

Ykt el-Hamev, Mucem, XVIII, 272.
118
Yazc, XXI, 229; Muhammed b. eneb. bnul-Ktyye, Dairatul-Maarifil-slamiyye, Kahire
trs. I, 265-266; slam Ansiklopedisi, bnul-Kutiyye, stanbul 1993, V/2, s. 864; J. Bosch-Vil, bn
al-Ktiyya, EI2 (ng ), III, 847-848
117

33

4. 1. 5. Ahmed b. Abbn
Ahmed b. Abbanin (. 382/1003) da el-Klnin rencilerindendir. Basral
el-Ahfe ve Kfeli el-Kisnin kitaplarna birer erh yazmtr.

119

Bu da, Basra ve

Kfe okullarnn her ikisinin de iyice tannmakta olduunu gstermektedir.

4. 1. 6. Eb Bekr ez-Zubeyd
el-Klnin rencilerinden biri olan Eb Bekr ez-Zubeydinin. (. 379/ 1000)
gramer konusunda yazd el-Vdh adl eseri, zamanmza kadar gelmitir. el-Halil
b. Ahmedin Kitabul-Ayn adl eserine bir muhtasar yazan ez-Zubeydnin, halkn
yanl konuma ve okumas (lahn) hakknda bir kitap yazd da belirtilmektedir.

120

4. 2. Mulukut-Tavif Dnemi
Hicri 415-474 miladi 1031-1090 arasndaki sreyi bu kapsayan bu dnem
Endlsn en hareketli ve karmak dnemini oluturmaktadr. Bu dnemin balca
dilcileri arasnda bn Side, Sleyman b. sa e-antemari, Abdullah b. Muhammed
el-Batalyevs, bnul-Bzi. bnut-Tarv yer almaktadr. Bu balk altnda bu
dilcilerden ksaca sz edeceiz.
4. 2 1. bn Sde
nl dilci ve gramerci bn Sde (398-1008 / 458-1066)nin sadece Endlste
deil btn Arap ilim aleminde zel bir mevkii vardr. Babas gibi m olduundan
Darr lakab ile de anlan bn Sde, ilk renimini babasndan alm, alt yanda
Kur'n- ezberlemi ve daha sonra Eb'l-Al Sid b. Hasan el-Badd, Eb Osman
Sad b. Muhammed ve Eb Bekir ez-Zbeyd gibi alimlerden dil, gramer, iir
konularnda dersler almtr. Doum yeri olan Mrsiye'deki siyas olaylar sebebiyle
Dniye'ye gitmi ve blgenin emri Eb'l-Cey Mchid b. Abdullah el-mir ile
dostluk kurmutur. Emirin lmnden sonra yerine geen olu ile anlaamam ve
Dniye'den ayrlmtr. Anca bir sre sonra yazd kaside ile emirden af dilemi ve

119
120

es-Suyt, Buye, 406.

Ykut el-Hamev, Mucem, XVIII, 181.

34

Dniye'ye dnm,

121

25 Reblhir 458 (26 Mart 1066) tarihinde burada vefat

122

etmitir. .
stat olan bn Side, el-Ahfein kitabna bir erh yazmtr. nl szl elMuhassasn giri blmnde belirttii gibi bu eserin hazrlanmasnda faydaland
kitaplar arasnda Badat Dil Okulundan Eb Ali el-Farisiye ait el-dah, el-Hcce ile
yine Badatl bn Cinnnin el-Hasis. et-Temmmn el-Murab ve Srrus-Sinaa
gibi eserleri de bulunmaktadr.

123

bn Sideden itibaren Endls gramercilerinin, Basra ve Kfe Dil Okullarnn

yannda Badat Dil Okulu gramercilerinin, zellikle Eb Ali el-Fris ile Cinnnin
almalarna eildiklerini, bu okul arasnda mukayeseler yaparak konulara daha
iyi nfuz etmeye altklarn gryoruz. Bu dnemde art gsteren talil
hareketleri, Badat Okulu grlerinin yaylp taraftar bulmasnda etkili olmutur.
4. 2. 2. Sleyman b. sa e-entamr
el-Alamun-Nahv olarak tannan e-entamr (. 476/1097) Badat
Ekolnn gramercileri tarafndan tannp gelitirilmesine zemin hazrlamtr.
Cmleleri tahlil ederken harekeye etki eden ilk ve allagelmi hkmlerle
yetinmeyerek ikinci bir amil arama yoluna gitmitir. rnein mubteday incelerken,
onu merfu klan ve mansub olmasn engelleyen amilleri aratrmtr.

124

e-entamr , erhleri ile nldr. Badat Okulundan ez-Zeccacinin elCmel adl kitabn, iindeki beyitlerle erh etmitir.

125

Sibeveyhin kitabnda yer

alan baz anlalmaz yerleri erh ederek bu kitabn renimini elinden geldiince
kolaylatrmtr. yle ki btn Arap aleminde Sibeveyhin kitabnn en ince
detaylarna kadar inilerek anlald ve erh edildii yerin Endls olduu intib
uyanmtr.

121

126

Ykut el-Hamev, V, 86
bn Hallikn, III, 330-331
123
bn Sde, el-Muhassas. Beyrut 1978, I, 13.
124
Dayf, Medris, 293.
125
Ykut el-Hamev, Mucem, XX, 60.
126
Dayf, Medris, 294.
122

35

e-entamr, deiik okullara mensup gramercilerin grlerini inceleyerek

bir ksmn benimsemi ve pekitirmitir. rnein Basral es-Sirfnin harfi
cerrinin ile bititii zaman anlamn ifade etmesi zerine verdii karara
uyarak bu konuda Sibeveyhin kitabndan bir delil getirmitir.

127

Haber cmlesi, emir veya nehiy olursa bana harfi gelebilir.

(Zeydle konu) ( Zeydle konuma) cmlelerine olduu gibi. Bu
grnde Kfeli el-Ferrnn etkisinde kald grlmektedir.

128

4. 2. 3. Abdullah b. Muhammed el-Batalyevs

Eb Muhammed Abdullah b Muhammed el-Batalyevs (H. 444-521), dil ve
nahiv ilimlerinde otoriter biridir.

129

Dneminde insanlarn nahiv ilmini renmek iin

bavurduklar bir kaynak grevini stlendiini sylemek mmkndr.

130

Valensiyada gramer dersi vermekle grevlendirilen Batalyevs nin erhleri

nldr. Badatl ez Zecccnin el-Cumel adl kitabndaki ksa ve kapal konular
erh ettii Islahul-Helal el-Vki fil-Cmel ile yine bu kitaptaki beyitleri erh ettii
el-Helal fi erhi Ebytil-Cumel adl erhleri bata gelir.

131

Ayrca gramere ait

grlerini yazd el-Mesilul-Mensr adl bir kitab da bulunmaktadr.

almalarnda ilk dnemler doulu gramercilerin grlerinden etkilendii
grlmektedir. rnein harfinin dan sonra gelmesi sonucu (ma)nn
etkisiyle amel edemez ve bu durumda sadece fiil cmlelerinin bana girebilir.
dan sonra failin gelmesi ise ancak zaruretten sonra iirde grlebilir. Bu konuda
Sibeveyhten etkilenmitir.

132

Ona gre Kfelilerin de belirttii gibi nin tebih anlamnda

kullanlabilmesi iin
olmas gerekir.

127

Dayf, Medris, 293.

Dayf, Medris, 293.
129
Ykut el-Hamev, Mucem, IV, 316.
130
es-Suyt, Buye, II, 55.
131
es-Suyt, Buye, I, 288
132
Dayf, Medris, 295.
133
Dayf, Medris, 295.
128

133

rneinde olduu gibi haberinin camid bir isim

36

Yine Kfelilerden el-Kisnin, ( Ben Zeydi dvdm)

cmlesindeki isminin itigal kurallarna uyularak hem merfu hem de mansub
okunabileceine cevaz vermektedir.

134

Kendine ait itihatlar arasnda, dan sonra gelen ismin drt ekilde irab
etmesi bulunmaktadr. rnein, ( Zeyd, Amr ve
Halitten baka kimse ayaa kalkmad.) cmlesinde dan sonra gelen isim,
mstesna olarak mansub, hal olarak mansub diye aklad gibi ilk ismin hal,
ikincisinin mstesna veya ilk ismin mstesna, ikinci ismin hal olmas caiz
grmektedir.

135

4. 2. 4. bnul-Bzi
bnul-Bzi (444-1052 / 528-113) bn Atyye el-Endels, Eb Hlid
Abdullah b. Eb Zemenn, Eb Cafer bn Rzk gibi hocalardan dersler almtr. Arap
dili ve edebiyat ile kraat, hadis ricali ve rvileri sahalarnda zamann ileri gelen
limlerinden olan bnl-Bzi, bizzat kendisi Endlsn byk nahiv liminden
biri olduunu ifade etmektedir.

136

Ayrca onun. zamannda Kitb Sbeveyhyi

ezbere bilen sayl dilcilerden biri olduu kaydedilmektedir.

meful alan fiillerin bu mefullerinden hibirisinin delil gsterilmeksizin
drlemeyecei konusunda Sibeveyh ile mutabakat iindedir.

137

rnein

( ey Zeyd, Amra yeti) gibi bir istigse cmlesinde mustegs l eclihin

bandaki Lam harfi hakknda dier gramercilerle ihtilaf iindedir. rnein bn
Cinn, bu Lamn, mecrur kld isimle beraber ya harfine mteallik olduunu
sylerken bn el-Bzi. bu Lamn drlm bir isme mteallik olduunu
savunmutur

138

bnus-Sd gibi erhleri ile nldr. Sibeveyhin el-Kitb, el-Muberredin elMuktadab, bnus-Serrcn el-Usl, el-Frisnin el-dh ve en-Nahhsin el-Vfi

134

Dayf, Medris, 295.

Dayf, Medris, 295.
136
Muharrem elebi, bnl-Bzi, DA, stanbul 2001, XXI, 236.
137
Dayf, Medris, 296
138
Dayf, Medris, 296
135

37

adl eserlerine erhler yazmtr.

139

En nemli eseri Ebl-Ksm ez-Zecccnin el-

CmelI-Kbr adl eserinin erhi olan . erhul-Cmel. Adl kitabdr. Eb

Hayyn, bu erhe bnl-Bziin rencisi Ali b. Ms b. Hammdn bir talik
yazdn, bu talikin Endls nahiv limleri arasnda hret bulduunu
sylemektedir.

140

Bir baka eseri de. hocalarnn ksa biyografileriyle onlardan

okuduu kitap ve derslere, ald icazetlere dair olan el-Bernmec adl eseridir.

141

4. 2. 5. bnut-Tarv
Endlsn eitli ehirlerinde dolaarak ders veren bnut-Tarv (. 528/
1498) gramer konusunda et-Tarsihi yazmtr.

142

bnut-Tarv, daha ziyade Kfe ve Badatllarn etkisi altnda kalmaktadr.

Bunu, grlerinden anlamaktayz. rnein, marifenin asil bir e olup nekrenin
bundan trediini kabul eden Kfelileri destekleyerek bunun tersini savunan, bata
Sibeveyh olmak zere dier Basral gramercilere muhalefet etmitir.

143

Basrallar, ( )ve grubundaki dier fiiller, cmle banda geldikleri zaman

bir sebep olmadka bu fiillerin yaptklar amelin ortadan kaldrlmayacan iddia
ederlerken bnut-Tarv, buna cevaz veren Kfelilere ve Basral el-Ahfea
katlmaktadr.

144

Kendine ait baz itihatlarda, dier gramercilerden farkl dnceler iindedir.

rnein, / De ki O, bir tek Allahtr.ayetinde
geen zamiri eni, isim deil harftir.

145

ve benzeri ibarelerde

146

Yine / ( Bir oturu oturdu) cmlesindeki kelimesi de,

mefulu mutlak olmayp drlen ve aa karlmas caiz olmayan bir fiilin
mefuludur.
139

147

es-Suyt, Buye, II, 326.

Eb Hayyn el-Endels, Tezkiretn-Nht (nr. Aff Abdurrahman), Beyrut 986, s. 551.
141
elebi, XXI, 236
142
es-Suyt, Buye, II, 263
143
Dayf, Medris, 296
144
Dayf, Medris, 296, 297
145
hls, 112 / 1.
146
Dayf, Medris , 298
147
Dayf, Medris, 297
140

38

4. 3. Murabtlar ve Muvahhidler Dnemi

Hicri 474-miladi 1090 ylnda balayan Muvahhidler dnemini Hicri 624
Miladi 1229 tarihine kadar srmtr. Bu dnemde yaayan dilciler arasnda Ahmed
Thir, es-Suheyl, el-Cazl, bn Haruf, e-elevbn, bn Him el-Hazrav, bn
Mad, bn Usfr, bn Mlik ve Eb Hayyn dikkat ekmektedir. Bunlarn iinde de
reformist ynyle bn Mad, yazd manzum gramer eseri Elfiyyesi ile bn Mlik
ve Trk dili iin yazd kitab el-drkla Eb Hayyn dikkat ekmektedir. Dolays
ile bu dilciler zerinde daha fazla duracaz.
Muvahhidin Devrinde Endlsl dilciler daha ok Sibeveyhin kitabn erh
etmekle megul olmulardr. Saylar hayli kabark olan bu dilcilerin en nemlileri
bnur Rammak (. H. 541/ M. 1162), Cabir el-bili (. H. 596/ M. 1217), el-Iklisi
(. H. 550/ M. 1171) ve Eb Bekr b. Muhammed b. Talha (. H. 618/ M. 1239). dir.
4. 3. 1. Ahmed. Thir
Ahmed b. Thir (. 580/1201) Sibeveyhin kitab ile ders vermekle nldr.
Bu kitaba yazd haiyeler, sonradan rencisi bn Harufun yine bu kitaba yazaca
erhe kaynaklk etmitir.

148

Ahmed b. Tahir de bnul-Bzi gibi, delil olmakszn meful alan fiillerin

bu mefullerinden herhangi birisinin drlemeyecei konusunda Sibeveyha
katlmaktadr.

149

Badatl el-Farisiye katlarak isimlerde ve salim mzekker oullarda

kelimenin sonuna gelen harfinin, tekil isimlerdeki tenvin yerine kullanldn
kabul etmektedir.

150

Kendine ait grleri arasnda, ( ktlkten sakn) tahzir

cmlesindeki ismini, drlm bir fiilin mefulu ve cmleyi,
eklinde takdir etmesi de bulunmaktadr.

148

Dayf, Medris, 298

Dayf, Medris, 298
150
Dayf, Medris, 298
151
Dayf, Medris, 299
149

151

39

4. 3. 2. es-Suheyl
es-Suheyl (. 581/1202), yaad dnemde gramer, hadis. tefsir ve rivayet
konularnda mehur olmutur. ez Zecccnin el-Cumel kitabna tamamlanmayan bir
erh yazmtr.

152

hreti Endls dna taan es-Suheyl, Marake Valisi tarafndan

153

davet edilerek bir mddet Kuzey Afrikada ders vermitir . Seleflerinden eentamari gibi harekeye etki eden ikinci bir amil aramtr.

154

es-Suheyl, fiillerin geili yaplmas iin kullanlan hemze yada da harfi

cerrin tamamen ayn anlama gelmedii hususunda Basral el-Muberredin yannda
yer almaktadr. nk fiili harfi cer ile kullanrsak, beraberlik anlam doar.
rnein, ( zeydle gittim) cmlesinde olduu gibi. Hlbuki fiili asil geili
yapan, bandaki hemzedir. rnein, ( Zeydi gtrdm).

155

4. 3. 3. el-Cezl
Yaad devrin nde gelen gramercilerinden Eb Musa sa b. Abdulaziz elCazl(.608/1210), Basra Okulundan bnus-Serrcn el-Usul adl kitabna bir erh
yazmtr.

156

Kural d ve yabanc kelimeler hakknda bir kitap yazan el-Cezlnin

bu kitabn sonradan erh edenler, ou zaman erhten aciz kaldklarn ne demek

istendiini anlamadklarn itiraf etmilerdir.

157

el-Cezl, kitabn erh ettii bnus-Serrc gibi, karklk durumunda

mefulun failden nce gelmeyip ilk kelimenin fail olduunu sylemektedir.

158

ada gramerci Ahmed b. Thir gibi el-Frisnin, ikil isimlerin ve salim

mzekker oullarn sonlarndaki harfi, tekil isimlerdeki tenvinin yerine
verilmitir grn tasvip etmektedir.

152

159

es-Suyt, Buye, II, 298

Abdulhayy el-Imad, ezaratuz-Zeheb, Kahire 1351, IV, 271
154
Dayf, Medris, 299
155
Dayf, Medris, 299
156
Fuat Gnel, s b. Abdlaziz el-Cezl, DA, stanbul 1986, VII, 514-51
157
el-md, V, 26
158
Dayf, Medris, 301.
159
Dayf, Medris, 301.
153

40

4. 3. 4. bn Harf
Birok yerde ders veren bn Harf (. 606/1227)un Sibeveyhin el-Kitb ile
Zecccnin el-Cumeline yazd birer erhi vardr.

160

es-Suheyli ile tartmalar

olmutur.
bn Harf, daha ziyade Basrallardan etkilenmi ve onlarn gr ve
itihatlarn tercih etmitir; rnein el-Muberredin Mustegas bihinin Lamnin zait
olduu grn doru bulmaktadr. Buna delil, Lamin drlebilmesidir. rnein
( ey zeyd, Amra yeti) dediimiz bu ibareyi, R
eklinde de syleyebiliriz.

161

es-Sirfnin de belirttii gibi bazen anlamnda ism-i mevsul

gibi kullanlmaktadr. rnein, ( Yaptn eyi gr) cmlesinde olduu
gibi.

162

Kfelilerin almalarn da izleyen bn Haruf, zarflar nasbeden amilin,

drlm bir amil deil de mbteda olduu konusunda onlara katlmaktadr.
rnein: ( Zeyd senin yanndadr. ).

163

4. 3. 5. Eb Ali e-eleybn
Gerek Dounun ve gerekse Endls un en byk gramercilerinden biri olan
es-eleybn (. 645 1266), yaklak 60 yl ders vermitir. Yasad dnemin bir ok
gramercisi, kendisinden ders almtr.

164

Gramer konusunda et-Tavtia adl bir kitab

vardr.
Baz Endlslu seleflerinin aksine, Nekirenin asil olup Marifenin
kendisinden tretildiinin savunan Sibeveyhin yannda yer almaktadr. nk
isimler nce nekire olarak ele alnmakta sonra marifeye dntrlmektedir.

160

Ykut el-Hamev, Mucem, XV, 76.

Dayf, Medris, 301.
162
Dayf, Medris, 302.
163
Dayf, Medris, 302.
164
es-Suyt, Buye, 364.
165
Dayf, Medris, 302.
161

165

41

Kendine ait itihatlar olan e-eleybn, mil, fersah gibi llerin mphem
zarf olamayacana nk mphem zarflarda snrlama olmadn kabul
etmektedir.

166

ve nn haberleri, belirli bir zaman iin kullanlmayp gerektiinde

mazi, hal ve istikbalde meydana gelen bir olay ifade edebilmektedir.

167

u ayettir: / Onlar bu ateten kacak deillerdir.

168

Buna rnek

4. 3. 6. bn Eb'r-Reb
nemli bir Endls nahiv ve tefsir limi. olan Eb'l-Hseyn Ubeydullh b.
Ahmed b. Ebi'r-Reb el-bl 599 Ramazannda (Mays 1203) bliye'de (Sevilla)
domutur.

169

lk renimini Endls'n nemli ilim merkezlerinden biliye'de

yapan bn Eb'r-Reb zamann ileri gelen limlerinden ders almtr. Hayatnn

sonuna kadar Sebte'de ikamet eden bn Eb'r-Reb 16 Safer 688 (11 Mart 1289)
tarihinde vefat etmitir. 170
bn Eb'r-Reb, dil alannda Sbeveyh'in el-Kitb' ile Zeccc'nin elCmel'1-Kbr's ve Eb Ali el-Fris'nin el-dh'na zel ilgi gstermi, bu
kitaplara dair deiik hacimlerde birok erh kaleme almtr. 171
Eserleri. 1. el-Mlahhas f Dabt Kavnni'l-Arabiyye. Marib'de assrlarca
ders kitab olarak okutulmutur. 172 2. el-Bast f erhi Cmeli'z-Zeccc. Zeccc'nin
el-Cmel'1-Kbr adl eseri zerine yazd birka erhin en hacimlisi olup Sebte
emri ve mellifin rencisi Muhammed b. Ahmed el-Azel'ye takdim edilmitir. bn
Eb'r-Rebin ilk eserlerinden olan el-Basitte uzun erhler ve tahliller, nahiv
limlerinin ihtilflar ve tartmalar ile ahit olarak getirdikleri rnekler, el-Cmel'e
yaplan itirazlar ve bunlara bn Eb'r-Reb tarafndan verilen cevaplar yer
almaktadr.
166

173

Grlerine yer verdii veya tartt limlerin banda Sbeveyhi,

Dayf, Medris, 303.

Dayf, Medris, 303.
168
Bakara, 2 / 167.
169
mer Ferruh, Trhu'l-Edebil-Arab, Kahire 1967 336-337
170
Brockelmann, GAL, I, 313; Suppl, I, 547.
171
Makkar, el-Ezhr'r-Riyd, III, 26-27; a.mlf., Nefhut-Tb, II, 210, V, 356-359.
172
es-Syt Buye, II, l25-126; Brockelmann GAL, 1, 313; Suppl, I, 547.
173
smail Durmu, bn Eb'r-Reb, DA, stanbul 2001, XX, 470-71
167

42

Ahfe el-Evsat, Mberred, Eb Ali el-Fris ve Batalyvus ile stad Eb Ali eelevbn gelmektedir. ahit olarak kaydedilen rneklerin ou Kur'an'dan alnmtr.
3. e-erhu'l-Evsat al Kitbi'l-Cmel li'z-Zeccc. Mellifin yapt bir baka elCmel erhidir. 174
4. 3. 7. bn Hiam el-Hazrev
e eleybnden ders alan el-Hazrevnin ( . H. 646 M. 1267) Faslul-Makal
fi Ebniyatil-Efal ve el-Mesailun-Nuhab gibi eserleri vardr.
el-Hazrev, muzari fiili nasbeden edatnn ile eanlamda
olduunu syleyerek Sibeveyhin kitabnda geen bir cmleyi delil olarak
gstermitir.
( Allaha and olsun ki sen yapmayncaya kadar ben de
yapmayacam. ) Burada cmlesi, cmlesine eittir.

175

( Keke gelip benimle konusan) cmlesindeki artiye

olmayp mstakil bir edattr ve art ifade etmedii ayrca cevaba da ihtiyac yoktur.
176

Yine de bazen nin cevab gibi mansub bir cevab gelebilmektedir .

4. 3. 8. bn Mad
Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Sad b. Haris b. Asim b. Mad,
(513 1134) ylnda Kurtubada domutur. Lahm Kabilesindendir. bn Zubeyrin
ifadesine gre Endlste Hicri VI. asrn son byk alimlerinden birisidir. bnurRammaktan Sibeveyhin kitabn okuyan bn Mad, Arap gramercilerine muhalif
grleriyle nldr. Gramerin yan sra kelam, tp matematik ve geometri
alanlarnda da derin bilgi sahibi olup rivayet konusunda gvenilir birisiydi.
Muvahhidler devrinde bir mddet Fas Kadl yapmtr.

177

lim tahsilini Kurtuba, biliyye ve Septe gibi ehirlerde tamamlayan bn

Mad, genliinin en verimli devresinde kendisini ekemeyen kiilerin yapt bask
ve ktlkler sonucu Endls terk etmi ve bir sre baka diyarlarda dolatktan
174

Brockelmann, GAL, I, 313; Suppl, 1, 547; Fuat Sezgin, GAS. IX, 62,93; Dayf, Medris, 319.
Dayf, Medris, 304.
176
Dayf, Medris, 304.
177
es-Suyt, Buye, 139.
175

43

sonra 1145 ylnda Marakee gelerek burada ders vermeye balamtr.

178

Bu srada

Kuzey Afrika da Muvahhitler hkm srmekteydi. bn Mad, Muvahhid

hkmdarlarndan Eb Yakub b. Abd el-Muminin yannda sayg ve ikram grm
ve bir mddet oullarn eitmitir.

179

bn Madnn kitap yazd bilinmektedir. de gramer konusunda olan

bu kitaplardan sadece er-Redd ala en-Nuhat mevcut olup dier iki kitap, el-Murik
fin-Nahv ve Tanzihu Eimmatil-Kuran Amma La Yeliku bi yalik bil-Beyan ise
kayptrlar. bn Haruf, bu son kitaba, Tenzih Eimmetin-Nahv Amma Nusibe leyhim
minel-Hata ves-Sahv adl bir kitapla cevap vererek bn Mady eletirmitir.
Bunun zerine bn Mad, Biz, kolarn tos vuruuna aldr etmezken imdi de kuzu
yavrular (bn Haruf) bizi tehdit ediyor. demitir.
sbiliyyede tr.

180

bn Mad 592 / 1213 ylnda

181

Muvahidler, Endlste ynetimi ele geirdikten sonra dou Arap dnyasna

ve onlarn deerlerine sava amlardr. ncelikle halk drt mezhebin kitaplarn
yakmaya ve Dou fkhn Douya geri gndermeye almlardr. Muvahhid
idarecilerinden Abdulmminden sonra bir mddet olu el-Mansurun yannda kalan
bn Mad, er-Redd alan-Nuht yazp gramercilere ve grlerine hcum etmitir.
Bu tavrndaki en byk faktr, phesiz o devirde devletin resmi mezhebi zahiriye
mezhebi ve felsefesidir. Kyas ve her trl tevili reddederek sadece Kuran ve Hadise
dayanmas ve bu ikisinin zahiri hkmlerine gre hareket etmeyi tercih eden
Zahirilerden
kullanmtr.

etkilenen

bn

Mad,

bu

prensipleri

gramer

almalarnda

182

bn Mad, sadece Endlsn deil btn Arap gramer tarihinin en byk

isimlerinden birisidir. Gramer almalarn allagelmiin dnda yaklamlarla ele
alp bu alana bir yenilik getirmeye alan ve ilk devirlerden itibaren gramercilerin
ortak zellii olan amil nazariyesini reddederek dikkatleri zerine eken bn
Madnin bu grlerini ve bunlara zemin hazrlayan ortam yle zetleyebiliriz:
178

Rza Abdulcelil et-Tayyr, ed-Dirsetul-Lugaviyye fil-Endulus. Beyrut 1986, s. 21.

et-Tayyr, 21.
180
bn Farh, ed-Dibacul-Muzahhab, Kahire trs. s. 48.
181
M. Faruk Toprak, Reformist Bir Arap Gramercisi: bn Maz, DTCFD, XXXVII (1994), s. 208.
182
bn Hallikn, Vefayatul Ayan, Kahire 1948, VI,11.
179

44

4. 3. 8. 1. Grleri
bn Mad, mensup olduu Zahiriyye mezhebinin prensiplerini gramere
uygulama niyetiyle, douda geerli olan nahvin baz usllerini reddedip, grameri
kendince iine dt fur ve tevil okluundan kurtarma gayretine girmitir. bn
Mad, bu amacn kitabnn banda ak bir ekilde ortaya koymakta ve bu eseri
yazmadaki amacnn nahivcinin ihtiya duymad eyleri nahivden atmak ve
zerinde birletikleri hatalara dikkat ekmek

183

olduunu belirtmektedir.

Mslman dilcilerin dini anlaylardan, sosyal ve siyasal ortamdan kopuk

dnceler ortaya koymas tarihi srete grlmeyen ve pek gereki olmayan bir
anlaytr. Zahiri mezhebine bal olan bn Mad, mezhebinin anlayna uygun
olarak dou slam dnyasndaki mevcut nahvin usllerine kar km, pek ok
ayrntlar ve fazlalklarla dolu kabul ettii nahiv almalarn sadeletirme, bir
anlamda nahvi iine dt zorluklardan kurtarma abasna girmitir.

184

O,

nahivciye gerekmeyen ve nahivde fazlalk olan hususlar belirleyip, nahvin temel

konularna dikkat ekmeyi amalamtr. Nahiv kitaplarnn klasik ifadesi olan
rneini kullanarak Dou dilcilerine ar eletiriler ynelten bn Mad, amil
konusunda yle demektedir:
Bu kitab yazma amacm nahivciye gerekmeyen konular nahivden
karmak, ortak hatalarn onlara hatrlatmaktr. Onlar nasb, hafd ve cezmin sadece
lafzi bir amille, merfunun ise hem lafzi hem de manevi bir amille geekleeceini
iddia etmekte bunlar eklinde hayali ifadelerle ispatlamaya
almaktadrlar. Bu cmlede fail olan kelimesini merfu, meful olan
kelimesini de mansub olarak harekelenmesini salayan unsur fiilidir
demektedirler. Ancak bu apak bir hatadr.

185

bn Mad bu konuda kendine bn Cinnyi temel almakta ve onun amillerin

sonunda oluan merfu, mansub eklindeki deiimini aslnda mtekellimin
gerekletirdii grn kabul eder. Ancak bn Mad zahiri mezhebine uygun bir

183

bn Mad el-Kurtb, er-Redd alen-Nuhat, (nr. evki Dayf ),Darul-Fikril-Arab, Kahire 1366 /
1947, s. 85.
184
Toprak, 209.
185
bn Mad, 85.

45

anlay sergilemekten kanmaz ve bn Cinnnin lafz sonundaki deiimi

konumacnn yapmas anlaynn,

186

kiinin eylemlerini kendisi yarattn savunan

Mutezil dnceye ait olduunu belirtir ve buna itiraz eder. Hak mezhebe gre Lafz
sonundaki farkl sesleri/harekeleri/irab deiikliini, asl yaratann Allah olduunu,
insana sadece nispet edildiini aklar.

187

bn Mad amilin gerek olmayp bir temsil ve kabullenmeden ibaret

olduunu ve nahvi kolaylatrmak amacyla oluturulduunu iddia edenlere iddetle
kar kar ve bunun Arapay belagat dzeyinden uzaklatrp mkemmel olan bir
konuda eksiklik iddia etmekten baka bir ey olmadn belirtir. rabn amillinde
irabsz anlalamayacan Amil anlaynn sonucunda ilk dnem araplarnn
amalamadklar Arapada mahzuf unsurlar olduu tarznda doru olmayan
anlaylar gelitirildiinden sz eder.
mahzuf amilin takdir edilmesi
illet

190

189

188

bn Madnn itiraz ettii hususlar arasnda

isim ve fiillere mustetir/mudmar zamirler takdiri,

ve kyas gibi konular bulunmaktadr.

191

bn Mad, nahivciler arasnda iraba sert ve mantki eletiriler yneltmesine

karn, amilin yerine geebilecek bir altarnatif sunamamtr. Szn balamsal
ilikilerini ele alan irab ve amilin olumsuzluunu ve bozuk olduunu ortaya
koyduktan sonra, bu durumu aklayacak bir alternatif getirmesi beklenmitir. Zira
i2ablailgikin ilikilein deimesiyle gramatik anlamlarn deimesini aklamak
gerekmektedir. Klasik dilciler bunu amil teorisiyle aklamaya almlardr. Bu
teoriyi ykan bn Mad amillerin, irabn deimesiyle anlamn deimesi konusunu
aklayc bir teori gelitirmemitir. Amilin konuan kiinin bizzat kendisi olduu

186

bn Cinn merfu mansub, mecrur gibi harekelemeyi bizzat konuann yaptn ifade etmitir.

bn Cinn, Hasis, I, 109-110
187
bn Mad, 87.
188
bn Mad, 18, 88.
189
bn Mad, 90-91.
190
bn Mad, 151-152.
191
bn Mad, 156. bn Mad ve grleri hakknda bkz. bn Mad, er-Redd alen-Nuhat, (nr. evki
Dayf),Darul-Fikril-Arab, Kahire 1947/1366; Muz es-Sertav, bn Mad el-Kurtubi ve
Cuhduhun-Nahviyye, Amman 1988; Muhammed Ali en-Neccr, bn Mad el-Kurtb ve Redduh
alen-Nuht, Mecelletul-Ezher, XIX, 1(1949), s. 233-239;, Hulusi Kl, bn Mad, DA, stanbul
1999, XX, 164.

46

eklindeki yorumu ise, dilin kiinin seimine ferdi bir olgu olduuna dayandndan
pek tutarl grlmemektedir.

192

bn Mad, nahivcilerin nasb, cer ve cezmin lafz, refin ise lafz ve manev
amil ile meydana geldii grlerini reddeder. Nahviciler rneini
vererek Zeyddeki ref ve Amrdaki nasb olayn meydana getiren eyin darabe
fiilinin olduunu ne srerler.

193

Halbuki bn Mad bu gre kar kar ve buradaki

deiiklie yol aan milin lafzlar deil, bizzat konuann kendisi olduunu ifade
eder.

194

O, amil anlayna tmyle kar kmakta, dolays ile bata takdiri olmak
zere btn amilleri reddetmekte, amili kabul etmenin Kurann zahirine uymamaya
yol aacan belirtmektedir. Kurann zahirine harfiyyen uyma anlay Zahiri
mezhebinin dayand temel prensiptir. 195 bn Mad, mahzuf amilin takdir edilmesini
de reddeder.

196

Kuran ve Hadisten getirdii delillerle, lafzdaki fazlaln mnda

fazlala yol atn belirtir.

197

Ona gre zahirde (lafz) olmayan takdir etmek

fazladan bir eylemdir. Nitekim o ayn mantkla isim ve fiillerdeki mustetir (gizli)
zamirlerin takdirini kabul etmez.

198

bn Madnn nahivde illet konusu da ele alr ve nahivdeki ikinci ve nc

illetlerin kaldrlmas gerektiini ifade eder. Ona gre, ( ) cmlesinde Zeyd
kelimesi ref edilme sebebini, faildir ve btn failler merfudur diye aklamak
gerekir. Failer ref edilme sebebini de Araplar byle konumaktadrlar ve bu Arap
kelamndan tmevarm yoluyla belirlenmitir eklinde aklamak gerekmektedir.

199

bn Madya gre bu durumla, hakknda haram olduuna dair bir nass bulunan ey
arasnda hibir fark yoktur. Niin haram klnd? eklindeki bir soruya cevap vermek

192

Temmm Hassn, el-Lugatul-Arabiyye Manaha ve Mebnaha, Kahire trs. s. 185.

bn Mad, 85.
194
bn Mad, 87.
195
Dayf, er-Redd, (Mukaddime), 9
196
bn Mad, 90-91.
197
bn Mad, 92-93.
198
bn Mad, 100.
199
bn Mad, 151, Hulusi Kl, bn Mad, DA, stanbul 2000, XX, 164.
193

47

fakihe vacip deildir.

200

Bu grler, dilin zahiri ile yetinilmesi gerektiine inanan

bn Madnn, dilin bir anlamda zahiri yn olan semaa byk nem verdiine
iaret etmektedir. bn Mad konumaya, sze yarar salamayan, faydasz ve gereksiz
hususlarn gramerden karlmasnn gerektiini ileri srer.

201

Zarf ve cer-mecrur, haber, sla cmlesi, veya hal olduklar zaman,

hazfedilmi bir amile mteallik deildirler. Ortada ne hazf, ne amil, ne de amel
vardr.

202

Zeyd, ayaa kalkt) cmlesinde haber olan fiilinin mstetir

zamiri olamaz. bir fiildir ve faili yoktur. Daha nce Kfeli el-Kis de,
( Muhammed benimle, ben de onunla konutum) cmlesinde
fiilinin bir faili bulunmayp mahzuf olduunu sylemitir. bn Mad, bu konuda daha
da ileri giderek mahzuf faili de reddetmitir.

203

bn Mad, Arap slup ve fesahatini ortadan kaldrp yerine baka slup ve

kurallar koyan amil nazariyesini reddetmek iin baz konular daha dikkatlice
incelemitir. Bunlar arasnda hem ref hem de nasbin mevcut olduu itigal konusu ve
muzari fiili nasbeden Vavi maiyye ile Fi sebebiyeyi zikredebiliriz. zellikle bu
iki nasb harfinden sonra gizli bir ey olmad konusunda Basral el-Cermi ile ayn
dncededir.

204

Muvahhidler dneminde yaayan bn Mad, yaad ortamn da etkisiyle,

klasik nahiv kurallar ve nahivcilerine kar km, onlara kar devrim saylabilecek
bir kar k gereklemitir. Dneminin en nl alimlerinden ders alan ve zellikle
de nahiv konusundaki problemlere ve ihtilaflar iyi bilen bn Mad, nahvi iine
dt kmazdan kurtarmak ve rencilerin bu dili renmelerini daha
kolaylatrmak iin itihad yapmtr. 205 Fkh Mezhebinin etkisi hemen hemen btn
dil grlerinde hissedilen bn Madnn dneminde dier mezheplere kar bir sava
vard. mam Gazzlinin kitaplar Endlse geldiinde yaklmtr. 206

200

bn Mad, 151.
bn Mad, 164.
202
Dayf, Medris, 305
203
Dayf, Medris, 305
204
Dayf, Medris, 306.
205
es-Sertav, 87.
206
es-Sertav, 88.
201

48

4. 3. 7. bn Usfr
Ali b Mumin b. Muhammed b. Ali Eb el-Hasan b. Usfr, yasad devirde
Endlste gramerin en byk alimi olarak kabul edilmektedir. 597-1201 ylnda
Isbiliyye (Sevilla)de doan bn Usfrun gramerden baka bir ilim dal ile
uramad, btn kaynaklarda zikredilmektedir.

207

Aralarnda Eb Ali e-elevbn ve Ebl-Hasan ed-Debbc gibi alimlerden de

bulunduu kiilerden ders alan bn Usfr, sonraki dnemlerde Endlste birok
ehirde ders vermitir. Derslerinde Sbeveyhin el-Kitb, Eb Ali el-Frisnin eldh, Cezlnin el-Mukaddimet1-Cezlyesi ile ez-Zecccnin el-Cmelini
erhetmitir.

208

alma ve aratrmada olduka sabrl ve azimli birisi olarak tannan

bn Usfrun eserleri arasnda nahiv konusunda el-Mukarrab ve sarf konusunda elMumta, Douda da tannan eserler arasnda yer alr ve birka defa erh edilmitir.
Dier eserleri arasnda, el-Mifth, el-Bd ve el-Hill bulunmaktadr.
Badat okulundan bn Cinn nin el-Muhtesebini zetleyerek MuhtasaruelMuhtesebi hazrlayan ve yine Badatl ez-Zecccnin el-Cumel kitabna erh
yazan bn Usfrun ayrca tamamlanmam olan erhul-Mukarreb, erhul-Hamase,
erhul-Asaris-Sitte gibi erhleri de vardr.

209

bn Usfr, Endlste muhafazakar gramerin nde gelen temsilcilerinden

saylr. tihatlar yapp yeni eyler ortaya karmaktan ziyade zellikle Doulularn
yolundan yryerek bunlara ait btn gr ve fikirleri derleyip karlatrarak
konulara ayrntlar ile vakf olma ve bunlar evresindekilere retme yolunu
tutmutur.

210

Kendisini, selefi bn Mad gibi, ortaya yeni bir ey atan bir gramerci

olarak gremiyoruz.

207

Bu konuda bkz. el-Imad, V, 330, es-Suyt, Buye, 337.

Fahreddin Kabave, bn Usfr el-bl, DA, stanbul 2001, XXI, 431.
209
bn Sakir el-Kutb, Fevatul-Vefayt, Kahire 1951, II, 184.
210
Cemil Abdullah el-Uveyda, Menhec bn Usfr el-bl fin-Nahv vet-Tarf, Havliyyt: Feruldbil-Arabyye, IV, Beyrut 1989, s. 321,326
208

49

4. 3. 7. 1. Grleri
, istigse cmlesindeki Lm-i mustegs, ne bn Cinnnin dedii
gibi ya ya mteallik, ne de el-Muberredin dedii gibi zaid olup, Sibeveyhin
belirttii gibi mahzuf bir nida fiiline mtealliktir.

211

harfi, veya dan sonra geliyorsa hemzesinin hem kesreli hem

de fethal okunmas caizdir. rnein ( Allahn
beni yaratt gnden beri bu memlekete gitmedim. ).

212

Bu konuda el-Ahfea

uymaktadr.
Yine el-Ahfe belirttii gibi meglu anhu, iz el-fciyyeden sonra
geliyorsa mensup da okunabilir merfu da. rnein: ( Dar
cktm, bir de baktm ki, Amr, Zeydle konuuyor. )

213

iz el-fciyye, ez-Zecccn

214

da belirttii gibi zaman zarfdr . ( Ban duvardan koru) Tahzir

cmlesindeki es-Sirfnin de dedii gibi ismine matuf olup bn Thir
ve bn Haruf un varsaydklar gibi gizli bir fiilden dolay mansup deildir.

215

Bir fiil, zul-hale ait ise sadece bir hali naspedilebilir. el-Farsye ait olan bu
gre binaen, ( Okuyarak veya oturarak Muhammede
216

baktm) cmlesinde olduu gibi iki ismin nasb caiz deildir . Kfeliler gibi bn
Usfr da, emir fiilinin
grubundan olduunu kabul etmektedir.

217

bn Usfrun kendine ait gr ve itihatlar arasnda nemli olanlar yle

sralayabiliriz:
harfi, tazim iin kullanlabilmektedir.
/ (Gerekleecek) Kyamet! Nedir, o Kyamet?

218

/ denizden kendilerini sarveren (korkun boulma)

sarverdi.

211

219

ayetleri buna delildir.

Dayf, Medris, 307.

Dayf, Medris, 307.
213
Dayf, Medris, 307.
214
Dayf, Medris, 307.
215
Dayf, Medris, 307.
216
Dayf, Medris, 307.
217
Dayf, Medris, 307.
218
Hakka, 69 / 1-2.
212

220

50

Muzafun ileyh mahzuf ve marife olursa muzaf durumundaki ism-i zaman

damme zere mebni olur. Bu grn, / , eninde sonunda
Allaha aittir.

221

ayetiyle ispatlamtr.

222

Basral gramercilere gre ()nin haberi, kendisinden nce gelemez. nk

camid fiil iin de ayn durum sz konusudur. ve arasnda byle
bir iliki kurulmasnn sebebi, ikisinin de camid fiil olmasndan ileri gelmektedir. bn
Usfr, Kurandan delil olarak gsterdii u ayetle bu grn aksini savunmutur:
/ yi bilin ki, o azap onlara geldii gn
kendilerinden geri evrilecek deildir.

223

bn Usfra gre ayetteki

cmlesi, leysenin haberi olan mesrufen isminin mamuludur. Leyse buradaki

ismi gizli bir zamir olup azap kastedilmektedir.

224

Mastar, zarf veya mecrur ile bir araya gelince naib-i fail olabilmektedir.
Buna delil, / Sr'a bir tek fleme flendii zaman
ayetidir.

226

225

Kinaye harf-i cer ile kullanlmaktadr. Sibeveyhin

/ Gelmekte olan nice adam vardr sz doru deildir.

227

4. 3. 8. bn Mlik
el-EIfiyye adl eseriyle tannan nl gramerci bn Mlik, (600-1204 / 6721274) Endlsn Ceyyn ehrinde domu ve ilk bilgileri buradaki Sabit b. Hyar,
Eb Rezn el-Kl ve Eb'l-Abbas Ahmed b. Nvvr gibi baz alimlerden aldktan
sonra, Endls'teki siyas istikrarszlk ve sosyal alkantlar sebebiyle otuz yalarnda
Kuzey Afrika'ya g etmitir.

228

Daha sonra hacca giden bn Mlik dnte Dmak'a

uram ve burada muhaddis Eb'l-Hasan Alemddin es-Sehv, Eb'1-Fazl

219

Th, 20 / 78.
Mukerrem, 166.
221
Rm, 30 / 4.
222
Mukerrem, 166, 167.
223
Hud, 11 / 8.
224
Mukerrem, 168.
225
Hakka, 69 / 13.
226
Dayf, Medris, 308.
227
Dayf, Medris, 308.
228
Abdlbaki Turan, bn Mlik, DA, stanbul 2001, XXI, 169.
220

51

Mkerrem ve Eb Sdk Hasan b. Sabh, Cemleddin bn'l-Hcib'den dersler

almtr. Tahsilini tamamladktan sonra Halepte gramer dersleri vermeye balayan
bn Mlikin talebeleri arasnda, olu Bedrdddin Muhammed, air Bahudddin b.
en-Nahhs ve fkh limi Eb Zakeriyya en-Nevev saylabilir.

229

Sonra tekrar ama

dnen ve burada gramer ve kraat dersleri veren bn Mlik burada vefat etmitir.

230

bn Mlik, byk bir filolog olarak tannr. Gramer, dil ve kraat konularnda
yasad asrn en byk limlerinden saylrd. hret bakmndan Sibeveyhi getii
sylenir.

Eserlerini

incelediimiz

zaman,

kurallar

tanzim

edip

ibareleri

sadeletirmek yoluyla sarf ve nahiv retimini gerekten kolaylatrdn ve ileri

gtrdn grrz.
bn

Mlik,

231

zellikle

gramer

almalarnda

faydaland

delilleri

ezberlemekle nldr. Bir konuyu savunaca zaman nce Kurandan delil getirir,
burada yoksa hadislerden, orada da bulamazsa geni bilgi sahibi olduu iirlerden
rivayetler yaparak kendisini kabul ettirirdi.

232

Gramer almalarnda byk lde

hadislerden yararlanarak delil getiren bn Mlikten nce birok gramerci de ayn

metodu uygulam, ancak bu sistem, kendisi tarafndan geniletilmitir.

233

4. 3. 8. 1. Eserleri
bn Mlik, gramerin yan sra dil, morfoloji, kraat, iir ve aruz konularnda
da eserler oluturmutur. Gramer konusunda yazd eserlerinin zellii, gramerin,
akc bir manzum ifadeye dklerek retim iin yeni ve baarli bir yol
oluturmasdr. nemli eserleri arasnda unlar sralayabiliriz:

234

1- el-Kafiye ve e-afiye: Sarf ve Nahiv konusunda yazlm 2757 beyitten

oluan bir urcuzedir. Bizzat kendisinin erh ettii bu eseri, olu Bedrddin ve
bakalar da erh etmitir.

229

235

Suyt, I, 134-137
M. B. Cheneb, bn Malik A, stanbul 1993, V/2, s. 767.
231
Cheneb, V/2, 767.
232
bn kir, II, 453.
233
Dayf, Medris, 310.
234
Turan, 171.
235
Katip elebi, Kesfuz-Zunn, stanbul 1941, II, 1368.
230

52

2- el-Hulasatul-Elfiyye: Sadece el-Elfiyye olarak daha ok tannan bu kitap,

yukardaki el-Kafiyenin zeti olup bin beyitten oluur. En nemli erhi Kad bn
Akl tarafndan yaplmtr. Olu Badrddin erhinde, babasnn yapt hatalar,
Kuran dan deliller gsterilerek dzeltilmitir.

236

Avrupa ktphanelerinde birok

yazmalar olan bu eser, Benito tarafndan Franszcaya evrilmitir.

237

3- Teshilul-Fevid ve Tekmilul-Maksid: Yine kendisine ait el-Fevid ve

el-Maksd adl eserlerinin sade bir dille geniletilmi eklidir. Btn gramer
konularn ierdii iin gramerciler tarafndan takdir edilmitir. Eser zerine bata
mellifin erhi olmak zere otuz kadar erh yazlmtr.

238

4 - Lamiytul-Efal veya Mifth fi Ebniyetil-Efal: Elfiyye'nm sarf ksmnn

zeyli olan eser 114 beyitten olumakta ve fiil morfolojisi hakkndadr. Eser
Avrupada birok defa yaynlanmtr.

239

5- Tuhfatul-Mevdd fil-Maksr vel-Memdd: 162 beyitten oluan ve

mellifin bir erhini de ieren bu manzum eser, elif-i memdude veya elifi maksura ile
biten ve okunular ayn fakat anlamlar ayr olan kelimelerin tamamn
iermektedir.

240

6-evhidut-Tavdih

ve

Tashih

Mkilt

Camiis-Sahih:

Buharinin

sahihinde 99 yerin sarf bakmndan erhidir. Tek nshas Escurial ktphanesinde

mevcuttur.

241

7-el-lm b Musellesil-Kelm: Yaklak bin beyitten oluan bir

manzume olup hareke deiiminden dolay ayr anlam olan ve harften oluan
kelimeleri ihtiva eder.

242

Asli harfi ve ile olduu gibi ya ile de yazlan harfli fiilleri konu alan
bn Mlike ait 49 beyit, es-Suytnin el-Muzhir adl kitabnn deiik yerlerinde
bulunmaktadr.

236

243

elebi, I, 151.
Zeydan, Trih, III, 147.
238
elebi, I, 405.
239
Zeydan, Trih, III, 148.
240
Cheneb, V/2, 768.
241
Cheneb, V/2, 768.
242
Zeydan, Trih, 148.
237

53

bn Mlikin dil ve sarf bakmndan birok yanllklara dair bir takm kk

risaleleri ve mutalaalar, yine el-Muzhirde yer almaktadr.

244

4. 3. 8. 2. Gramer almalar
lk tahsilini Endlste yaptktan sonra Douya gidip yerleen bn Mlik,
Arap Dilinin tm inceliklerine vkf idi. alma ve aratrmalar sonucu gerek
Doudaki dil okullarndan ve gerekse Endlsteki gramercilerden etkilenen bn
Mlik, bununla birlikte takliti bir metot izlememi ve bundan her zaman iin
kazanmtr. Aada rnekleri ile de greceimiz gibi gramer konusunda birok
itihad olan bn Mlik hadis ve iirlerden deliller gstererek baz mulk konulara
aklk getirmi ve bylece kendine zg bir sistem kurmutur.

245

Kfeliler gibi bn Mlik de semy dikkate alarak alma yapmtr ki,

iirlerden destek almas bunun delilidir. Ayrca yine Kfeliler gibi kural d baz
kullanmlardan da istifade etmitir. Bunun yan sra Basra ekol alimleri de, bn
Mliki etkilemilerdir.
Basral el-Muberreda gre isim cmlesinde haberin mamulu, ibih cmle
durumunda olup da haberden nce gelirse, bana lami ibtida gelebilir. Yani bu
durumda ( Muhammed, sana gveniyor) ifadesi dorudur. bn
Mlik, el-Muberredin bu grne katlarak lam- ibtidann ayrca hem haberin
hem de mamulunun bana gelerek bu cmlenin, eklinde de
sylenebileceini belirtmitir.
Yine el-Muberredin iz el-fucaiyyeyi delil gstererek ism-i mevsulden
sonraki cmleyi, ( onlarn dal gibi daldnz) eklinde takdir
etmitir.

246

nk buradaki mevsule, oul muhatab karlamayp tekil bir mastara

delalet etmektedir. Kfeli el-Ferrnn da katld bu gre dier gramerciler kar

karak ayeti, ( batla dalan topluluk gibi siz de batla
daldnz)eklinde takdir etmilerdir.

243

Cheneb, V/2, 768.

Cheneb, V/2, 768.
245
Turan, 170.
246
Dayf, Medris, 310.
247
Mukerrem, 193.
244

247

54

Basral el-Ahfei birok grnde destekleyen bn Mlik, zellikle efal-i

mukarebeden asanin isminin, , , , rneklerinde olduu
gibi mansup muttasl bir zamir halinde gelebileceini tekit etmitir. Tabi bu durumda
248

zamirler, yerini aldklar merfu bir ismin Naibi faili olarak mahallen mansupturlar .
Gramerciler, zarf olarak kullanlan nn sadece fiil cmlesinin bana gelip
cmleye muzaf olabileceine cevaz vermilerdir. Ama, / Gkyz
yarld zaman

249

ayetinde grld gibi iza, bir isim cmlesine muzaf olmutur

ve burada fucaiye olarak kullanlmamtr. Sibeveyhin bu tespitini el-Ahfe

geniletmi ve bn Mlik de onlara katlmtr.

250

Yine el-Ahfein, iirde, zaruretten dolay herhangi bir isme gerekli harekeyi
vermeme, bn Mlik tarafndan da tasvip edilmitir.

251

bn Mlik, Kfelilerin u grlerine de katlmaktadr: ve ,

kendilerinden sonra gelen isim merfu olursa, harf-i cer deil zarf saylrlar ve
kendilerinden sonra gelen fiili drlm, faili mevcut bir cmleye muzaf olurlar.
rnein: ( Onu iki aydan beri grmedim) cmlesinin asl,
eklindedir.

252

( / / / ) gibi zarflar, isim cmlelerine muzaf

olabilmektedirler. Bu duruma daha ok iirde rastlanmaktadr. rnein,

( Saygn kiiler azald zaman Ali, saygndr)msrasnda olduu gibi.

253

Terecc/ricann cevab durumunda olan muzari fiilin, banda yaralan Fa

harfi ile nasb olunacan u iki ayetle tekit etmitir:
/ ne biliyorsun? Belki de o arnp temizlenecek
veya t alacak ve bu t ona fayda verecekti.

254

/ Belki ben o yollara ulaabilirim.

255

Gklerin yollarna ulaabilirim de, Musa'nn ilhnn ne olduunu anlarm .

248

Dayf, Medaris, 311.

nikk, 84 / 1.
250
Mukerrem, 192.
251
Dayf, Medris, 312.
252
Dayf, Medris, 312.
253
Dayf, Medris, 313.
254
Abese, 80 / 3-2.
255
Mmin, 40 / 36-37.
249

55

Kfelilere ait olan bu gre kar kan Basrallar, Fadan sonra gelen ve Tereccnin
cevab durumunda olan muzari fiilinin nasb olamayacan savunuyorlard.

256

sm-i mevsul, sla cmlesinin kendisine delalet etmesi artyla drlebilir.

Kfelilere ait bu gre Basral el-Ahfe da katlm ve u ayetle onlar teyit etmitir:

/ Orada nereye baksan bir nimet ve pek byk
bir mlk grrsn.

257

Ayet /oradaki eylere baktn zaman eklinde takdir

edilmitir.

258

Badat Okulu gramercilerinin bir ksmn da takdir eden bn Mlik, baz

konularda onlarn safnda yer almaktadr. rnein istisna edat konusunda ezZecccye katlarak bu edatn, gerek anlam ve gerekse ekim bakmndan ya
benzediini ve cmle iinde fail, meful, bedel veya mansub mustesna olarak
gelebileceini sylemektedir.

259

Ba harf-i cerrinin ifade ettii anlamlardan birisi de Tabiz (birazlk)dir.

Badatl Eb Ali el-Faraiinin bu gr, / Allahin kullarnn
biraz su itikleri bir eme

260

ayetiyle kesinlik kazanmaktadr.

261

Bir ismin, harfe benzemedike mebni olmas iin hibir sebebin mevcut
olmad konusunda bn Cinnye katlan bn Mlik, (illa)nin bazen zait olarak
gelebildii konusunda da kendisine katlmakta ve u beyti delil olarak
gstermektedir: Zamann, insanlar
su dolab gibi evirdiini gryorum. htiya sahipleri, azaptan baka bir ey
ekmiyorlar.

262

Endlsu terk ederek Douya yerleen bn Mlik, kendi yurdundaki

almalar da takip ederek bunlar hakkndaki grlerini beyan etmitir. rnein
Atf beyann gizli bir isme tabi olamayacan belirten bns-Sdin bu grn

256

Mukerrem, 194.
nsn, 76 / 20.
258
Mukerrem, 199.
259
Dayf, Medris, 314.
260
nsn, 76 / 6.
261
Dayf, Medris, 314.
262
Dayf, Medris, 314.
257

56

uygun bulmaktadr.

263

/ Yeri de kaynaklar halinde fkrttk

264

ayetindeki mensub ismi, baz gramercilerce hal diye irab edilirken, bn

Mlik, bn Usfr ve e-elevbn, bunun temyiz olduunu sylemilerdir.

265

bn Usfr

gibi bn Mlik de kinayesinin, bazen soru iin kullanlp ye eit

olduunu ifade eder.

266

4. 3. 8. 3. Gr ve tihatlar
Gramercilerin byk bir ksm, irab alametlerini kelime zerinde zaid kabul
ederlerken bn Mlik, bunlar kelimelerin bir paras olarak deerlendirmitir.

267

Ona

gre ve gibi ismi mevsuller ile ve gibi ism-i iaretler,

hakiki tesniye olup bu yzden murabdrler.

268

Atf harfi , gibi bltrme ilemlerinde kullanlrlar. rnein:

/ kelime, ya isimdir, ya fiildir yda harftir.

269

harfi cerrinden sonra gelen harfi cerri zaittir.

/Sa tarafnda oturdum cmlesinde olduu gibi.

270

harfi cerri, anlamnda kullanlabilmektedir. Buna,

/ Muhakkak sizi Kyamet gn bir araya toplayacaktr.
gstermitir.

271

ayetini delil

272

4. 3. 9. Eb Hayyn
nl gramerci Muhammed b. Yusuf b. Hayyn, H. 654/M. 1275 ylnda
Girnataya bal Matahsarasta domutur. Berberi Nifza kabilesine mensuptur.
Endlsn eitli ehirlerinde nahiv, tefsir, hadis ve kraat dersleri alan Eb

263

Dayf, Medris, 314.

Kamer, 54 / 12.
265
Dayf, Medris, 315.
266
Dayf, Medris, 315.
267
Dayf, Medris, 315.
268
Dayf, Medris, 315.
269
Dayf, Medris, 315.
270
Dayf, Medris, 315.
271
Nis, 4 / 87.
272
Dayf, Medris, 316.
264

57

Hayynin nahiv hocalar arasnda, bnz-Z ve Eb Cafer b. ez-Zubeyr de

bulunmaktadr. Daha sonra douya seferler yaparak Kuzey Afrika, Hicaz ve Msr
ziyaret eden Eb Hayyn, Kahireye yerleerek bn Nahhsn gramer derslerine
devam etmi ve hocasnn lmnden sonra da onun yerine gemitir.

273

Yasad devrin byk limlerinden olan Eb Hayyn, gramer dnda, tefsir

ve hadis konularnda da derin bilgi sahibi olup bu konularda kitap yazmistir. Bu
arada birok talebe yetitiren Eb Hayynn sonradan nl kiiler arasna giren
talebeleri

arasnda

bulunmaktadr.

Takiyyuddin

es-Subki

ve

iki

olu

ile

bn

Maktum

274

mrnn byk bir ksmn Kahirede geiren ve burada ders verip kitap
yazan Eb Hayyn, H. 745/ M. 1366 ylnda yine burada lerek sufilerin mezarna
gmlmtr.

275

Arapcann dnda Trke, Farsa ve Habece ile de ilgilenen Eb Hayyn,

bu diller zerine de kitaplar yazm ancak bunlarn byk bir ksm, zamanmza
kadar gelmemitir. Endlse has bir iir tr olan Muvaah yazmnda baarl
olmutur. Edebiyat olan kz Budar, kendi hayatini anlatt bir eserini babasna
ithaf etmitir.

276

Eb Hayyn, Sibeveyhe olan ball ile tannr. Gramer konusunda onun

rakipsiz olduunu savunurdu. Eb Hayyn, hocal sresince bilhassa Sibeveyhin
el-Kitb ile bn Mlikin et-Tahsilini vm ve talebelerini bu iki kitab esas
tutarak gramer renmeye tevik etmitir.

277

Onun Sibeveyhe olan ball, yine sayg duyup takdir ettii ve bir iirinde
kendisini vd bn Teymiyye ile aralarnn bozulmasna sebep olmutur. Bir
sohbet esnasnda bn Teymiyye, Eb Hayynn gramere ait bir grne muhalefet
etmi ve ispat iin delil istemitir. Eb Hayyn, Sibeveyhden delil getirince buna
kzan bn Teymiyye, Sibeveyh samalamtr. O, Allahn gnderdii nahiv
peygamberi midir ki kendisini hatasz kabul edeceiz. Sibeveyh Kuranda, ne senin
273

Mecdud Mansurolu, Eb Hayyn, slam Ansiklopedisi, stanbul 1993, IV, 30.

el-Imad, VI, 147.
275
el-Imad, VI,150.
276
Clement Huart, Arap ve slam Edebiyat, (ev. Cemal Sezgin) Ankara 1987, s. 327.
277
bn kir, II, 555.
274

58

ne de onun anlayamayaca seksen yerde hata yapmtr. demekten kendini

alamamtr.

278

Makkr

279

ve Askaln, bn Teymiyyenin, Sibeveyh, pervasz ve

gereklere kar saygsz bir insand. dediini de rivayet ederler.

280

te bu

tartmadan sonra Eb Hayyn ile bn Teymiyye arasndaki ilikiler bozulmu ve

Eb Hayyn bu hareketi, affedilmez bir gnah addetmitir.

281

4. 3. 9. 1. Eserleri
Eb Hayynn 65e yakn kitap ve risale yazd sylenir.

282

Bgn mevcut

olan kitaplar, bu saynn altndadr. Carl Brockelmanna gre saylar 19 olan bu

kitaplarn nemlileri unlardr:

283

1 el-Bahrul-Muht, Nahvi ve edebi zellikte bir tefsirdir. Tefsir konusunda

ciltler dolusu yazd bu eserini iki cilt halinde en-Nehrul-Medd adyla yeniden
yazmtr.

284

2 rtisafud-Darab min Lisnil-Arab, et-Tezyl vet-Tekmilin muhtasardr.

Gramer hakknda olup dier gramer kitaplarnda eksik olan konular anlatmtr.

285

3-el-Mevfur min erhi bn Usfr, Zecccnin nahiv ile ilgili el-CmellKubra adl eserine bn Usfr tarafndan yaplan lerhin muhtasardr.
tespit ettii hkmler hakknda bir gramer kitabdr.

286

bn Usfrun

287

4-Ginul-Gabes an Lisanil-Habes: Habes grameri hakknda olan bu kitap

kayptr.

288

Ayrca Eb Hayynn Tuhfetul-Erib,

289

Avrupa ktphanelerinde yazma nshalar vardr.

278

rbul-Kuran adl eserlerinin

290

Ignaz Goldziher, Zahiriler, (ev, Cihad Tun) Ankara 1982, s. 153.

Makkr, Nefhut-Tb (nr. Muhyiddin Abdlhamd), Kahire 1949,1, 214 vd.
280
Golziher, Zahiriler, 153.
281
Goldziher, Zahiriler, 154.
282
Mansurolu, IV, 31.
283
Daha fazla bilgi iin bkz. Brockelman, GAL, Suplement II, 136.
284
elebi, I, 226.
285
elebi, I, 61.
286
Mahmut Kafes, Eb Hayyn el-Endels, DA, stanbul 1994, X, 153.
287
elebi, II, 1190.
288
Brocelmann, GAL, II. 136.
279

59

4. 3. 9. 2. Gramer almalar
Eb Hayyn de bn Mad gibi zahiri idi. Bu mezhebe btnyle sarlan Eb
Hayynn,

Akln

kullanan

imknszdr. dedii rivayet edilir.

kiinin,

zahire

hkmetmekten

geri

kalmas

291

Bu prensiple yola kan Eb Hayyn, bn Mad gibi, amil nazariyesini hemen

inkr etmemise de gramercilerin, baz ak kurallar karsnda gereksiz yorum ve
tevil yapmalarn ho karlamamtr. Konumuz iersinde yaralan Endls
gramercilerinden daha sonraki bir dnemde yaayan ve bylece Endlsller dhil
birok gramercinin alma metodlarn inceleme frsat bulan Eb Hayyn, kendine
zg bir alma metodu gelitirmeye almtr. Bu metodu balangta bn
Madninkini andryorsa da Eb Hayyn, dar bir alana skp kalmam daha
evrensel grnmtr. rnein bn Mlike olan ar hayranlnn yan sra onun
birok grn rtmeye alan ve kendisine sk sk muhalefet gsteren gramerci,
Eb Hayyndr diyebiliriz. Yukarda da belirttiimiz gibi Eb Hayyn, kendince
fayda salamadna kanaat getirdii konularda zellikle Basra ve Kfe okullarnn
uzun sren yorumlarn gereksiz bularak bu almalar ekinmeden yle
deerlendirmektedir:
Basra ve Kfelilerin, irab, isimlerin asl m yoksa fiillilerin bir feri midir.?
ihtilafna, bu konuda ihtilafa dmede fayda yoktur. demektedir.

292

Fiillerin

mecrur, isimlerin de meczum okunmadklarn aratran bu okullara mensup

gramerciler, bu dnceler, ard arkas kesilmeyen soru yamuruna sebep olur.
Kald ki soru, mantkl bir cevab olan konular hakknda olmaldr demektedir.

293

Sarf kelimesinin anlam zerindeki tartma ve varsaymlar anlamsz

bulmakta, fiilindeki zamirinin harekesinin, mtekellim iin neden merfu,
muhatap iin neden mansub ve muhataba iin neden meksur okunduunu bulup
aratrmaya alanlara da, bu konuda sebep aratrmaya gerek yok. nk bunlar,

289

Kafes, , X, 153.
Brocelmann, GAL, II. 136.
291
Dayf, Medris, 321.
292
Dayf, Medris, 321.
293
Dayf, Medris, 321.
290

60

birer olgudur. Olgular zerinde de tahlil yapmak doru deildir. ifadesini

kullanmaktadr.

294

Bu iki okul arasnda vuku bulan tartmalardan biri olan Harf-i tarif, vasl
hemzesi midir, kat hemzesi mi ya da fiil mi mastardan tremitir, mastar m
fiilden gibi gr ayrlklarn deerlendirirken hep, bu konuda dnmeye ve
uramaya demez ya da bu faydasz bir eydir. nk bunun sonucunda,
uygulamaya geecek bir hkm elde edilmemektedir. gibi birbirinden pek farkl
olmayan ifadeler kullanmaktadr.

295

Kendisi gibi zahiri olan bn Madya, kyas red konusunda katlan ve

Kfeliler gibi semya arlk veren Eb Hayyn, bununla birlikte, Kfelilerin,
kurald isimleri ve ender rastlanan baz kullanm ekillerini alp kural elde
etmelerini tasvip etmeyerek, bu yola bavuran bn Mlike hitaben, kurala uymayan
isimleri ele alp kural ve hkm elde etmek, salam delillerin dierleriyle
karmasna yol aar demitir.T

296

Eb Hayyn, bir sem taraftar olmasna ramen bn Mlikin, iiterek

rendii hadisleri delil gstererek bir eyler oluturma abalarn da yanl addetmi
ve sebep olarak da, Hadis rivayetinde asil rivayet edilen ey, manadr. Rivayette
bulunan Arap d milletler, okuma hatas yaptklar iin, bu hadislerin tm ile
gramer almas yapmak uygun deildir. diyerek grsn arz etmitir.

297

bn Mlikin, almalarn yakndan izleyen ve eserlerini lanse eden Eb

Hayyn, yine de birok konuda ona muhalefet etmitir. Bunlarn birka tanesini yle
sayabiliriz:
bn Mlik, irab, kelimenin ayrlmaz bir parasdr. derken Eb Hayyn
da irab, kelimenin mahiyetine sonradan ilave edilmi bir fazlalktr. grn
savunanlarn yannda yer almaktadr.

294

Dayf, Medris, 321.

Dayf, Medris, 322.
296
Dayf, Medris, 322.
297
Dayf, Medris, 322.
298
Dayf, Medris, 324.
295

298

61

bn Mlike gre mazi fiil, u durumlarda gelecee delalet eder: sevaun

isminden sonra. rnein:
( Yolculua cksan da kmasan
da benim iin birdir. )
tevik edatndan sonra.
rnein: Keke otursaydn)
dan sonra. rnein:
/ Derileri pitike azab duysunlar diye,
kendilerine baka deriler vereceiz.

299

dan sonra.
rnein: / Nereden yola karsan k,
yzn Mescide-i Harama evir.

300

Sla cmlesinden sonra,

rnein: / Ancak kendilerini yakalamanzdan
nce tevbe edenler baka

301

Eb Hayyn delilleri gsterilerek ileri srlen bu maddeleri kabul etmeyerek

yle demitir: Bizce, fiile mazi anlam vermek, onun lafzna sadk kalma asndan
gereklidir. Bu cmlelerde fiillere gelecek zaman anlam kazandran, dardan gelen
yani cmle iinde olmayan bir karinedir.

302

bn Mlike gre ( olmad) cmlesinde, aslnda olmas gereken

fiildeki harfinin hazf, hafifletme amacyladr. Eb Hayyn, harfinin illet
harfine benzediini ve bu fiilin byle cezimli olarak ok kullanld iin nunun
drldn syler.

303

bn Mlik istifham edatn bazen tahkik edat yerinde

kullanarak bu konuda Kurandan deliller getirmesini eletiren Eb Hayyn,
Kuranda geen

299

Nis, 4, 56.
Bakara, 2 / 149.
301
Mide, 5 /34.
302
Dayf, Medris, 324.
303
Dayf, Medris, 325.
304
nsn, 76 / 1.
300

304

cmlesinin anlam ifade ettii, mfessirlerin

62

grdr, yani burada irab deil anlam tefsiri vardr. Bu gibi konularda
mfessirlere deil gramercilere bavurmalyz. demektir.

305

4. 3. 9. 3. Gr ve tihatlar
Eb Hayyna gre edat, emir fiilin bana gelemez. Geldii takdirde
masdariyye deil de aklayc bir edat olur.

306

harfi, nekre mevsufe olamaz.

307

Sibeveyhe gre , gibi cmlelerde hazfedilmi bir

olup bu cmlelerin takdiri,
, Zeydle iin ne?
Zeydle aran nasl? eklinde olmaldr.
Badatl el-Farisi ve baz dier gramerciler, takdiri kane fiilinin tam fiil,
308

Eb Hayyn ise naks fiil olduunu iddia etmilerdir .

Gramerciler, ( Evet, bu onlarn kalntlardr) cmlesindeki
neam iin hatrlatma anlamnda kullanlmtr derlerken Eb Hayyn, kendisinden
sonra gelen ismi tasdik etmek iin kullanldn ve takdim edilerek bu isminden
nce geldiini syler.

309

4. 3. 9. 4. Eb Hayyn in Trk Dili almalar

Eb Hayynn Trkeye olan ilgisi Msrda balamtr. XII. asrdan itibaren
Msr ve Suriye de Eyybler (1169/1250) ile hkimiyetin Trklerin eline
gemesiyle buralarda Trk rf ve adetleri yaylmaya balamt. Memluklular
Devrinde ise Trk etkisi artk iyice yerlemi idi.

310

Bu devirde saray dilinin Trke

olmas, bir Trk yurdu olmamakla birlikte Msr da Trk Diline byk nem
verilmesine sebep olmu ve bylece dini, edebi birok eser meydana getirilmitir.
Arapa bilmeyen Trk Emirleri ve Memluk Sultanlar adna birok Trke eserler

305

Mukerrem, 189-190.
Dayf, Medris,, 325.
307
Dayf, Medris, 326.
308
Dayf, Medris, 326.
309
Dayf, Medris, 326.
310
Mansurolu, IV, 30.
306

63

yazld gibi, dier Trk memleketlerinde ve zellikle Anadoluda meydana

getirilmi balca Trk eserleri de, onlarn ktphaneleri iin istinsah ettirilirdi.

311

O devrin Msr ve Suriye dil limleri, eitli mnasebetler yolu ile iliki
iinde olduklar Trkmen, Kpak gibi Trk soylar ve hatta onlarn komsular olan
baz yabanc milletlerin etnoloji ve dilleri hakknda bilgi sahibi idiler.

312

Bylece

Msr da Trk Dilinin kazand nem, Eb Hayyn gibi bir dilciyi, Araplara Trke
retmek amac ile Trke ve bilhassa Msrda konuulan Trk iveleri zerine bir
kitap yazmaya sevk etmitir.

313

Eb Hayyn Trkeye dair 4 kitap yazd bilinmektedir. Bunlardan sadece

Kitabul-drak li Lisnil-Etrk, elimizde mevcuttur. Dier kitab unlardr ve
maalesef bunlar kayptr : Zehrul-Mulk fi Nahvit-Turk, el-Efl fi Lisnit-Turk ve
ed-Durrtul-Muda fil-Lugatit-Turkiyye.
4. 3. 9. 5. Kitbul-drak li Lisnil-Etrk
Eb Hayyn bu kitab H. 713 / M. 1312 ylnda Kahire de tamamlamtr.
Eserin u anda stanbulda bilinen iki yazmas vardr. Birincisi, Veliyyuddin Efendi
Ktphanesi No: 2896da kaytl olup eserin yazmndan 23 sene sonra H. 735/M.
1335 ylnda mehul bir kii tarafndan istinsah edilmitir. kinci nsha ise stanbul
niversitesi Ktphanesinde Halis Efendi6574 numarada kaytldr. Bu nsha, H.
805/M. 1402 ylnda Lazkiye de Ahmed b. as-fii tarafndan istinsah edilmitir.
Eser ilk olarak 1893 ylnda Mustafa Bey tarafndan stanbulda yaynlanmtr. Bu
yaynda, sadece birinci nshadan istifade edilmi olup eksiklikler vardr. Daha
dzgn bir alma, Ahmed Caferolu tarafndan yaplarak 1931 ylnda stanbulda
yaynlamtr.

314

Eb Hayyn, dier Trke eserlerinin yazmnda olduu gibi bu eserin

hazrlanmasnda da Beylik ve Fahreddin Mehmed gibi Trk limlerinin eserlerinden

311

Fuat Kprl, Turk Edebiyat Trihi, stanbul 1981, s. 312.

Mansurolu, IV, 31.
313
Hseyin Avni elik, Ebu Hayyn el-Endels ve Tefsirdeki Metodu, Erzurum Atatrk nv.
lahiyat Fakltesi Dergisi, sy 19, (1990) s. 145.
314
Mansurolu, IV, 31.
312

64

315

byk lde istifade etmitir . ki bolmden oluan kitabn ilk blm, bir Trke
szlkten ibarettir. Ahmed Caferolu tarafndan baz dzeltme ve eklemeler
yaplmtr.

316

Trk Dilinde gramer almalar ve kural tespitleri, Arap Diline nazaran daha
sonralar balad iin Eb Hayyn, gerek istifade ettii dier Trk Dili bilginleri ve
gerekse kulland tecrbesi sayesinde konu adlarn baaryla tayin etmitir.
Bunlarn bir ksm, her dilde mevcut olan ve Arapada tasgir, hal, istifham, nib-i
fail, tafdil gibi konulardr. Bunlarn dnda kalan baz konulara kendince uygun bir
isim vermitir ki burada Arapann etkisini hemen fark etmeyiz. Bunlar arasnda
Arapadaki inne ve kane grubundan esinlenerek kurduu keke ve ehevatuha
(keke ve kardesleri) ve ittihaz

317

konular dikkati ekmektedir. Bunun dnda

Arapada olduu gibi Trkede de var olan ism-i alet, bedel, hazf, idgam ve tekid
gibi sarf ya da nahve ait zellikleri gstererek izah etmitir.
Eb Hayyn, tefsir konusunda, Arapada olduu gibi Trkede de kelimeyi,
isim, fiil, harf diye e ayrarak isimlerin en az iki ve en fazla be harften meydana
geldiini belirtmekte,

318

ayrca az rastlanmasna ramen alt harfli isimlerin de

bulunduunu sylemektedir. Tabi bu isimlerde, Trkede harf, Arapada hareke

olarak kabul edilen sesli harfler, hareke olarak gz nnde tutulmu ve isimlerde harf
snrlamas bu esasa gre yaplmtr.

319

Sonu olarak sylemek gerekirse, Eb Hayynin bu eseri, Trk Dilinde bir

aama olup kendisinden sonra bu yolda yaplan almalara k tutmutur. Eser, Trk
dilinin gramer zelliklerinin yan sra, o devirde Msrda konuulan Trk iveleri
hakknda fikir vermektedir.

315

Kprl, 314.
Mansurolu, IV, 31.
317
Sakin bir Nun harfini, isme ilave ederek bu isimlerden fiil elde etme yolu olarak belirtilmitir.
rnein (dunne) elbise ve (yastk) yastk kelimelerinden (dunendi) elbise giydi ve (yestendi) bir eyi
yastk edindi fiilleri tretilmitir. Eb Hayyn, Kitabul-drak li Lisnil-Etrk, (yay. Ahmet
Caferolu) stanbul 1930-1931, s.110.
318
Eb Hayyn, 101.
319
Eb Hayyn, 103.
316

65

5. S O N U

Gramer almalarn balangcndan itibaren ele aldmz Endlsller,

edebiyatta olduu gibi gramerde de nceleri doulu soydalarnn etkisinde kalarak
bir sre tamamen onlarn yolunda yrmlerdir. Sibeveyhin kitab, her ne kadar
Basra Okulu grlerinin yaylmasna katkda bulunmusa da bu kitabn asl faydas,
Endlsllerin gramer bilgilerini dorua ulatrarak kendileri iin bamsz alma
ve itihat kapsn amasdr.
Endlslleri, gramerin kurucular arasnda gremiyoruz. Bunun sebebi,
gramer almalarnn daha nce balayp genel hkmlerin belirlenmi olmasdr.
Endlsller, temel kural ve prensipleri tamamen kabul ederek bunlara bir ey ilave
etmemiler, ama ikinci planda kalan baz konularda itihatlar yaparak zaman zaman
doululara muhalefet ederek baarl olmulardr. Basra, Kfe ve Badat Dil
Okullarndan sonra kurulan Endls Dil Okulu, bu okullara ait metotlarn ve
gramercilere ait gr ve itihatlarn toplanp deerlendirildii ve anlalmaz
yerlerinin erh edilerek dier okullara yayld ilk yerdir. Endls Dil Okulu,
kurulu, alma, bilgi toplama ve deerlendirme yntemlerinde kendisinden sonra
kurulan okullara rnek olmutur. rnein Msr Dil Okulunun ilk gramercileri de
Endlsller gibi kraat ve din eitimi yapan kiilerden olumutur.
Gramercileri tek tek ele aldmzda yukardaki genel nitelemenin dna
kan pek az gramerciye rastlamaktayz. Endlste muhafazakr gramerin nde
gelen temsilcilerinden bn Usfr, gramer ilmini ihata eden bir kii olmasna ramen
kendisine allmn dnda bir alma ve yenilie rastlamyoruz. Bunun sebebini,
gramerden baka ilimlerle uramamaya balayabiliriz. Hlbuki kendisinden sonra
gelenler yan bilgilileri sayesinde ortaya baz yenilikler koymulardr.
bn Mad, geleneksel nazariyelere ilk kez kar karak mil, hazf gibi baz
temel kavramlarn varln reddetmi ve dilde sadeletirme yolunu semitir. Ancak
bn Madnin bu hareketi Arap gramer tarihinde ilk kez rastlanan bir olay deildir.
Amil konusunda bn Cinnden sem konusunda da Kfelilerden ilham alan bn
Mad, bunlara, kendi mezhep prensiplerini de katarak alar boyu sregelen nazariye

66

ve kurallar topyekn reddetmekte ama yerine yapc ve tatminkr kurallar

getiremeyerek baz sorularn cevabn askda brakmaktadr.
Bu konular sonradan yeniden ele alan ve kendisi gibi zahiri olan Eb
Hayyn, mezhep taassubundan syrlarak bu meselelere daha ak bir zm
getirmitir. Meydana geli sebebi aratrlrken konular zerinde tartmann gereksiz
olduunu syleyen Eb Hayyn, dildeki ifade ve kullanm ekillerinin ilk gnden
beri byle geldiini belirterek gramer tarihinde ilk kez olguculuk kavramndan sz
etmitir. Eb Hayyn da bn Mad gibi dier gramercilere hatta yolundan yrd
kiilere muhalefet etmi, ama bunu maziyi reddeden gelii gzel ve dayanaksz bir
grn iinde yapmayarak, eletirdii grlere mantkl cevaplar vererek yapc
olmu ve bn Madnn yarm brakt slahat giriimlerini tamamlamtr.
Eb Hayyn gibi douya giden bn Mlik, yine kendisi gibi Endlste
muhafazakr gramere bal kalmayarak ama genel kurallarn da dna tamayarak bu
alanda baz yenilikler yapmtr. tihatlarnda zellikle derin bilgisi olduu iir ve
zellikle hadislerden delil getirmesi, takdirle karlanmtr. bn Mlikin bir baka
zellii de gramer retiminde yeni bir metoda gelitirmesidir. Manzum kalba
sokularak yazlan ve bir ksm bizzat kendisi tarafndan erh edilen eserleri, bugn
dahi klasik Arapa eitimi yapan kurumlarda ezberletilen kitaplar arasndadr.

67

6. B B L Y OG R A F Y A
ABBAS, hsan, Trhu'l-Edebi'l-Endels, Beyrut 1985, s. 123.
ABBD, Muhammed b, et-Trhus-Siys vel-ctim lil-bliyye, Ttvn
1983.
ABDDUS-SALM el-Mukerrem, el-Kurnul-Kerim ve Asruh fidDirsatin-Nahviyye, Kahire 1968.
AVAD, Smi, bn Him en-Nahv, Dmek, 1987.
BTV, Adil Sad, el-Endelsiyyn, Dmak 1985.
BROCKelMANN, Carl, Arabistan slam Ansiklopedisi, stanbul 1993.
________ Carl, GAL,
________ Suplement II
CHENEB, M. B, bn Malik A, stanbul 1993.
ELEB, Muharrem, bnl-Bzi, DA, stanbul 2001.
IKAR, Mehmet irin, Nahivcilerle Mantklar Arasndaki Tartmalar,
(Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara nv. Sosyal Bilimler Enstits), stanbul
2001.
ELK, Hseyin Avni, Ebu Hayyn el-Endels ve Tefsirdeki Metodu,
Erzurum Atatrk nv. lahiyat Fakltesi Dergisi, sy 19, (1990)
DAYF, evki, el-Fenn ve Mezahibu fin-Nesril-Arabi, Kahire 1976.
______ el-Medrisun-Nahviyye, Kahire 1979
DURMU, smail, bn Eb'r-Reb, DA, stanbul 2001.
EHVAN, A, Acerca de la Invencion de la Muwashsha, Al-Andalus. XIII
(1948).
EMN, Ahmed, Duhal-slm, Kahire trs.
el-ENDelS, Eb Hayyn, Tezkiretn-Nht (nr. Aff Abdurrahman),
Beyrut 1986.
ESED,

Muhammed,

Beynen-Nahvi

vel-Mantiki

ve

Ulumis-eria,

Riyad,1983.
eL-FHR, Hnan, Trihul-Adabil-Arabi, Beyrut, trs.
eL-FS, Ali, Sbeveyh vel-Medresetl-Endelsiyyetil-Magribiyye finNahv, el-Lisnul-Arab, Ribat 1975, XII/I.
FEHM, Abdurrahman, Medresetul Arab, stanbul 1304.

68

FERRUH, mer, Trhu'l-Edebil-Arab, Kahire 1967.

GOLDZHER, Ignace, Arap Dili Mektepleri, (ev. Sleyman Tlc),
Atatrk niv. lhiyat Fak. Dergisi, IX, Erzurum 1990.
_______ Ignaz, Zahiriler, (ev, Cihad Tun) Ankara 1982.
GNEL, Fuat, s b. Abdlaziz el-Cezl, DA, stanbul 1986.
HAMEV, Yakt, rdul-Erib il Marifetil-Edb,(tah. Davud Samvil
Mercelys), Beyrut trs.
______ Mucemul-Udaba, Kahire 1969.
HASSN, Temm, el-Lugatul-Arabiyye Manaha ve Mebnaha, Kahire trs.
_____ el-Usl, Kahire 1982.
HAZER, Dursun, eyh-Zdenin Kavidul-rb erhi Penceresinden
Osmanl Arapa erh almalarna Bak, EKEV Akademi Dergisi, Yl: 7 Sy : 15
(Bahar 2003).
HEYKel, Ahmed, el-Edebul-Endels, Kahire 1985.
HTT, Philip, slam Trihi, (ev. Salih Tu), stanbul 1980.
HUART, Clement, Arap ve slam Edebiyat, (ev. Cemal Sezgin) Ankara,
1987.
BN FARH, ed-Dibacul-Muzahhab, Kahire trs.
BN HALLKN, Vefayatul Ayan, Kahire 1948.
BN MAD el-Kurtb, er-Redd alen-Nuhat, (nr. evki Dayf ),DarulFikril-Arab, Kahire 1947.
BN SDE, el-Muhassas. Beyrut 1978.
BN HALDUN, Mukaddime, Beyrut 1976, s. 584.
BNUL-ENBR, Nuzhetul-Elibb, Badat 1959.
BNUL-KIFT, Cemalddin, nbhur-Ruvt, Kahire 1950.
BNN-NEDM, el-Fihrist, Kahire 1958.
BN ENEB, Muhammed, bnul-Ktyye, Dairatul-Maarifil-slamiyye,
Kahire trs.
el-MAD, Abdulhayy, ezaratuz-Zeheb, Kahire 1351.
JAYYUS, Salma Khadra, Andalusi Poetry; The Golden Period, The
Legacy of Mslim Spain.
KABAVE, Fahreddin, bn Usfr el-bl, DA, stanbul 2001.

69

KAFES, Mahmut, Eb Hayyn el-Endels, DA, stanbul 1994.

KARATA, Turan, Edebiyat Terimleri Ansiklopedisi, Ankara 2002.
KATP elEB, Kesfuz-Zunn, stanbul 1941.
el-KAYREVN, bn Rek, Unmzec'z-Zamn f u'arll-Kayrevn (tah.
Muhammed el-Ars el-Matv - Ber el-Bekk), Tunus 1986.
KILI, Hulusi, bn Mad, DA, stanbul 2000.
KILILI, Mustafa, Kazz, DA, stanbul 2003.
KOAK, nci, Basr ve Kfe Mektepleri, DTCF Dou Dilleri Dergisi,
Ankara 1981.
KPRL, Fuat, Turk Edebiyat Trihi, stanbul 1981.
KUTB, bn akir, Fevatul-Vefayt, Kahire 1951.
LATHAM J. D. ve dir, al-Andalus, EI2 (ng.).
el-LUGV, Eb Tayyib, Mertibun-Nahviyyin, (tah. M. Ebul-Fadl
brahim), Kahire 1954.
el-MAHZM, Mehd, Durusun-Nahv fi Badat, Badat 1974.
MANSUROLU, Mecdud, Eb Hayyn, slam Ansiklopedisi, stanbul
1993.
MAKKR, Nefhut-Tb (nr. Muhyiddin Abdlhamd), Kahire 1949.
el-MUBREK, Mzin, ez-Zeccc Hayatuh ve sruhu ve MezhebuhnNahv min Hilli Kitbihi el-dh, Dmek, 1984.
MNS,, Hseyin, La Division poIitico-adminis-trativa de la Espania
Musulmana, Revista del Instituto Egipcio de Estudies Islmicos. V, Madrid 1957.
_______Hseyin, Fecr'l-Endels, Cidde 1985.
en-NECCR, Muhammed Ali, bn Mad el-Kurtb ve Redduh alenNuht, Mecelletul-Ezher, XIX, 1(1949).
es-SALM, Seyyid Abdlazz, Trhu'l-Msiimn ve Asruhum fi'l-Endels.
skenderiye 1985.
SERTAV, Muz, bn Mad el-Kurtubi ve Cuhduhun-Nahviyye, Amman
1988.
SEYBOLD, C. F, Endls, slam Ansiklopedisi, stanbul 1993.
SEZGN, Fuat GAS.

70

es-SUYT, Celaluddin, Buyetul-Vut f Tabkatin-Nahviyyn venNuht, Kahire 1326.

_____, el-Muzhir f Ulmil-Luga, (tah. M. A Cadul-Mevl), Kahire 1958.
et-TAYYR, Rza Abdulcelil, ed-Dirsetul-Lugaviyye fil-Endulus. Beyrut
1986.
TEMM, Abd al-Calil, Le Gouvernement Ottoman Face au Probleme
Morisque, Al-Andalus. sy. 23- (1981).
TOPRAK, M. Faruk, Reformist Bir Arap Gramercisi: bn Maz, DTCFD,
XXXVII (1994).
TURAN, Abdlbaki, bn Mlik, DA, stanbul 2001.
UVEYDA, Cemil Abdullah, Menhec bn Usfr el-bl fin-Nahv vetTarf, Havliyyt: Ferul-dbil-Arabyye, IV, Beyrut 1989.
VL, J. Bosch, bn al-Ktiyya, EI2 (ng ).
YAZICI, Hseyin, bnul-Kutiyye, DA, stanbul 2001.
ZEYDAN, Corci, Medeniyet-i slamiye Trihi, (ev. Zeki Magamiz) stanbul
1330.
______ el-Felsefetul-Lugaviyye, Kahire 1967.
ez--ZEYYAT, Ahmed Hasan, Trihul-Adabil-Arabi, Kahire 1962.
ez-ZBEYD, Eb Bekr, Tabaktut-Nahviyyn vel-Lugaviyyn, (tah. M.
Ebul-Fadl brahim) Kahire 1954.