Trklerin slamiyeti Kabul

1. Araplarn Trkler Hakkndaki Bilgileri

2. Trklerle Mslman Araplarn likileri
a. Emeviler Dnemi- Mcadele safhas
b. Abbasiler Dnemi- Dostane likiler
3. Talas Meydan Sava
4. Talas Sonras- Hizmet Safhas
5. Trklerin slam Dinini Kabulleri
a. Emeviler Dneminde slamlama
b. Abbasiler Dnemi,nde slamlama
6. Deerlendirme ve Sonu

Trklerin slamiyeti Kabul

Trklerin slamiyeti kabulu slam Tarihi asndan nemli bir dnm noktasn tekil
etmektedir. Trklerin milli dinleri denince her ne kadar akla amanizm gelse de bunun
haricinde Trkler Gk Tanr, Budizm, Zerdtlk, Maniheizm, Hristiyanlk ve Yahuduilik gibi
dinleri de kabul etmiledir.
Tm bu kabul edilen dinlerin ierisinde islamiyetimn ayr bir yei varr. Trklerin bu
nceki dini inanlarndan dolay islamiyeti kolayca setikleri grleri akla pek uygun
dmemektedir. Zira Trkler nce teker teker, sonrasnda gruplar halinde ve nihayetinde
kitlelelr halinde islm dinini beniseilerdir. Ve tm bu sre 3 asra yakn bir zaman dilimini
tekil etmitir. Nitekim Amet yaar ocak da Trkleri slamiyeti kabulleriyle alakal bu
nokyaya dikkat ekmektedir.
1. Araplarn Trkler Hakkndaki Bilgileri
Araplarla Trklerin birbirlerini tandklarnn en nemli kant; Cahiliye dnemi
airlerinden Nabiga ez-Zbyani,Hassan b. Hanzala, Evs b. Hacer, A' a b. Ekber ve emmah
b. Zidr'n iirlerinde Trklerin askeri ynleri ve kahramanlklan zerinde durulmasdr.
imdilik VI. yzyldan itibaren takip edebildiimiz bu bilgiler yannda Hz. Peyganber'in
Hendek muharebesi (5 /627) hazrhklar srasnda bil. Trk adri (Kubbet TrkiyyeY nda
isti ahat etmesi ve Mslim'in kaydna gre, Medine'de bir defasnda yine Trk adr'nda
itilifa ekilmesi, bu adrlarm Medilfde olduu gibi Arabistan'da da kullanlmakta olmas ,
Cahiliye dnemi yan nda Hz. Peygamber dnemi Arap toplumunua da TrkleAe ilgili belirli
bir fildre sahip bulundu unu gsterir.
Trkler hakknda Hz. Peygamber'e atfedilen baz hadisler de sz konusudur. Trklerle bir
ksm hadislerin salam senetlerle Buhari (. 869), Mslim (. 875), Ebu Davud (. 888) gibi
Ktb- Sitte ierisinde yer aldklar gibi, dier muhtelif eserlerde Trkleri konu edinen
hadiskrin bulundu unu reniyoruz. Birka rnek vermek gerekirse Peygamberimiz;
"Siz, kk gzl, k rmz yzl, bas k burunlu, yzleri rsle d lm kalkana
benzeyen Trklerle harbetmedike Kyamet kopmayacakt r. Yine siz, k ldan ayakkab,
giyen bir kavimle harbetnedike kyamet kopmayacakt r". "Benim bir ordum var. Ona
Trk adn verdim. Ve do uya yerletirdim. Bir millete k zdm m , bu orduyu onlara
musallat ederim". "Trk dilini greniniz. Zira onlarn uzun srecek hakimiyetleri vard r".

Bir ksm salam senetlerle Ktb Sitte'de de yer alan bunlar ve benzeri hadislerin,
hadisilerce ciddi bir biimde ele alnarak shhatleri konusunun a kla kavuturulmas
gerektii kanaatindeyiz.
2. Trklerle Mslman Araplarn likileri
Trklerle Araplar n dorudan iliki ierisine girmeleri ilk islm fetih hareketleri s rasnda
gereklemitir. Bilindii gibi Hz. Ebu Bekir'in hilfetinin ikinci yl olan 633 senesinde
balayan ve Hz. mer ile Hz. Osman' n hilfetinin ilk alt yln ieren ksa dnemde, slm
Tarihinin olduu kadar, belki de dnya tarihinin en hzh fetih hareketlerinden biri gerekle
mitir.
Dnemin gl devletleri Bizansla ve Sasani devleti ksa zamanda ortadan kaldrlmtr.
islm ordular Kad;siye (636)'de, Celula harbi (637 savcAt (642)'yla bunlar gerekletirmitir.
Bunu mteakip Ceyhun nehrini geen Islm ordusu komutan Ahnef b. Kays, Trklerle kar
lamtr. Nihavent'de Iran ordular na komuta-eden III. Yezdieerd'in son bil- direni iin
Trklerden yardm istemesiyle Araplarla Trklerin tekrar ve ciddi bir biimde kar karya
geldiklerini gryoruz. Hzla gelien islm aknlar/un kendisi ve lkesi iin de tehlikeler
arzetti ini iyi deerlendiren Trk Hakan, Fergana Trkleri ve So dlulardan olu an
ordusunun bana geerek, III. Yezdicerd'le birlikte hareket etti. Bylece mslman Araplarla
Trkler arasnda dorudan ilikiler balam oldu. te bu ilk ilikilerin balamasndan itibaren
ilk Trk-Islm devletlerinin ortaya kmas iin asrlk bir mnasebetler zincirinin
gemesini beklemek gerekecektir. Hulef-i Ra idin dnemindeki bu hareketlerin balang-
tarihini 651 olarak belirlemek mmkndr.
a. Emeviler Dnemi- Mcadele Safhas
Bu sahada ilk planl faaliyetler, 665'te Basra valiliine tayin edilen Ziyd b. Ebih'in
Horasan em b. mer el-Gff_r_i:6b7) tarafindbaanla-t-ld . Bu dnemde Merv'in ordugh
ehri yapld ve Horasan 'eyaletinin teekkiil ettiini gryoruz. A a Trkistan'a ilk ciddi
sefer Muviye'nin Horasan valisif daraluayin etti i Ubeydullah b. Ziyd tarafndan. '54 /
674'te 24.000 kiilik bir orduyla gerekle irilmi tir Velid b. Abdlmelik (705-715)
dneminde, Kuteybe b. Mslim'in Horasan'a Geliinden sonra Beykent, 'Buhara, Tctlakan,
Semerkant, a (Takent) ve Fergana gibi ehir ve blgeleri fethettiini biliyoruz. Kendisini
takip eden Said b. Haris, Mslim b. Said el-Kilabi, Esed b. Abdullah el-Kuri, Eres b.

Abdullah es-Slemi, Cneyd b. Abdullah el-Murri dnemlerinde de msliiman Trklepapas l mcadelel er devam etti.
Emeviler dneminde mslman Araplarla Trklerin dorudan ilikide bulunduklar bir
dier blge de Kafkaslar'dr. Hz. mer clevrinde _Azerbaycan v-e Er neniye'nin fethincic
sonra Islam ordular Kafkas.. dalarna dayandlar. (643) Bu blgede miislmanlar nsl arl
olmas, Azarbeycan Ermeniye valisi Mervan b. Muhammed'in Hazar bakenti ItiVi ku
atarak Hazathalcn nn islmiyeti kabul mecburiyetinde kald '' 73 7'deki seferde
miimkiin olmustur. Bununla birlikte bu cephede mcadeleler daha sonra da de,. am et nistir.
Nitekim halcnn da zor altnda kabul etti i islmiyetten daha sonra km olmas sz
konusudur. nk IX. yzy ln ilk yarsnda hakan, ailesiyle birlikte musevili i kabul
etmitir.
c. Abbasiler Dnemi- Dostane likiler
Bilindi i gibi Emeviler, ksa sren mer !bn Abdlaziz (717-720) dnemi hari,
Trklerin de dahil hulugduklar gayr Arap mslmanlara GVIevali) kar ayrmc bir politika
uygular lard . Ayn ekilde Emeviler dneminde Araplar, Trk blgelerini o u defa
yalnzca, ganimet kayna olarak dii iinmler, Hak dinin tebli inde ilk dnemlercleki
samimiyet ve do ruluktan byk ltle_ ayrlmlard . ,Biraz da bu politika sonucu olarak
Trklerle Araplar arasnda mcadeleler devam etmi ti. Halbuki yeni dnemde, hanedn
deitii gibi, uygulanan. siyaset de de imi , Trk blgelerine hcumlar yava lann, bazen
de tamamen durmu tur.
lk Abbasi halifesi Ebu'l- Abbas, ikard bir emirname ile miisliiman olanlardan asla
cizye al nmamasn istiyerek, adaletsizli i nlemeyi laedeflemi ti. Bu yeni durumun ortaya
knda Talas av anma da ,nemli bir yeri vardr. Trk Tarihinde oldu u kadar, slam
Tarihinde de pek miihim bir mevki i gal eden bu sava zerinde biraz durmak yerinde olacakt
r.

3. Talas Meydan Sava

Abbasiler iktidara geldiklerinde Bat. Trkistan'da yeni bir askeri gle karla tlar.
Mslman Araplarn stnl ele geirmeleri Ve Bat

1Trkistada kar da baz aknlar

dzenlemeleri zerine, baz Trk beyleri inlilerden yard m. istemilerdi. in

mparatorundan

yardm

talebinde

bulunan

ilk

Trk

hiikmdar

712'de

Fer_gana,ltn_m.,s1manlar tarafndan istilas zerine, Kua'ya snan ve in'in

hakimimiyetini kabul artyla eski makamna iadesini isteyen Fergana hidi'dir. inlilerin
ge:tikleri blgelerdeki sert tutumlar ve zellikle Takent Beyi Bagatur Tiann'u
ldiTimeleri, Trkleri bu defa da inlilere kar Mslmanlardan yardm istemeye sevketnti
tir. ;Bunun zerine " Horasan Valisi Ebu Mslim, b. Salih komutasnda gl bir orduyu
inlilere kar gndermitir.
in ve m.slman kuvvetleri 751 Temmuzunda Talas (Araplarca Taraz, inlilerce Tale-se, gnmzde Evliya-ata, All= yaknnda) ehri yaknda karlatlar. Be gn devam
eden sava , muhtemelen son gnde, Karluklarm in birliklerine arkadan taarruz-etmeler
sonucunda, inliler iin byk bir hezimetle son bulmu tur.
Talas sava , umumiyetle de erlendirildii gibi, sradan bil- meydan muharebesi de
ildir. Onun Trk, Islam ve dnya tarihleri a sndan nemle..el.e,..~.1 ve netceleri zerinde
dikkatlice durulmas erekir. Tarihi Hakk D. Yldz'n bu konudaki grlerine biz -de kat
lmaktaylz. Buna gre TaLas sava,mn neticelerini ;,'ylece s ralamak innkndr:
1.

Bilindii,gibi mslman Arap ordular n= Tiirk snularula ula - nas yla

-lia,layan Trk-Arap ilikileri, zellikle de Emevilerin yanl politikalar
dolaysyla uzun sre olumsuz bir grn= sergilemi tir. Bu grnm., kanl sava
lar v e Tiirklerin islarriyeti kabulde gecikmeleri olarak zetlenebilir. imdi Talas
savanda bu iki gciin, inliler kar snda birlemeleri, Tiirk - Arap ili kilerinin
gelece i asndan nemli bir dnm noktas n oluturacakt r. Hatta Talas sava
nn Trk Tarihinin akn ynlendirdiini syleyebiliriz. Nitekim, bu tarihten
itibaren mslman Araplarla Trkler aras nda bar ve dostane ili kiler dnemi
balayacaktrr. Bunun sonucu ise, Trkleri tedricen Islm devleti hizmetine
girmeleri, mslmanl n kabulnn hzla artmasdr. Tabiatyla Trkler aras nda
Islaniyetin yay lmas Trk ve Islam tarihleri asndan olduu kadar, dnya tarihi
asndan da ok nemli bir gelin edir. Talas savann en nemli sonucu da,
byle bir geli meye im.kn hazrlamasdr. Liu E-Lin'in belirtti ine gre; "Eger
sava Araplarn aleyhine neticelenmi olsayd, mslmanla vurulacak darbenin
tamiri ok g olacakt . Belki de Orta Asya'da ya ayan Trklerin ounluu,
hatta btn Budistligi kabul etmek mecburiyetinde kalacakt ".

Talas savann bunun yannda dier baz nemli sonular:

2.

in'in Trkler zerinde hakimiyet kurma siyasetinin uzun bir gemii Vardr.
Sekizinci yzyhn ortalarnda inliler, geleneksel politikalar = bir tezahr olarak
Bat Trkistan'a kar nemli bir askeri harekta giri milerse de, 751'deki Talas
hezimeti, onlarn bu blgeyle ilgili emellerinden ebediyyen yazgemeleriyle

sonula nntr,
3. Talas sava , kendisine takaddm eden y llarda Bat Trkistan'- da sarslm olan
Trk nfzunun, tekrar tesisini m.mkiin khntr. Savan sonucu zeri de etkili
olan Karluklarn, Trk birliini yeniden kurmak zere harekete gemeleriyle,
766'da mstakil bir devlet olarak ortaya kmalar, onlarn gerek sava ncesi,
gerekse saVa srasnda ve daha sonra tesadflere ba l de il, milli menfaatlere
uygun, son derece de iyi planlanm ve uygulanm bir siyaset takip ettiklerini
gsterir.
4. Talas savann dnya kltr tarihinde de nemli bir yeri olmaldr. Bu tarihe kadar
yaln zca in'de keten ve kenevirden imal edilen klgt, bu savata mslmanlarn
elire esir den inliler vastasyla ilk defa in'in dnda bir yerde Semerkaneta
yaplmtr. Bu tarihe kadar in haricindeki btn diiny-ada oldu u gibi, islm
dnyasnda da yaz malzemesi (pap rus, par men... v.s.) az, sa lksz ve pahal
idi. Halbuki bu sava sonucunda k t imalinin mslmanlarca renihn esini
mteakip nce Semerkant'ta, daha sonra da di&ze, r Trkistan ehirleriyle Islm
dnyasnn belli bal merkezlerinde k t yapmnn erekletirilerek
yaygnlamas, ayrca baka baz maddelerdenve--- daha ucuza kas t imali;
ilmi eserlerin kolay temin edilir ohnas sonucunu dourmutur. Abbasiler
dneminde islm dnyas nda grlen ilmi ilerlemenin kayna nda, ucuz k dn
mslmanlarca temin kolayh nn nemle yer tuttu unda iiphe yoktur Nitekim
kadn Avrupa'ya gei i de msl_ manlar _vastasyla olmu tur.
"Y.l.AaPda ,ksac,a Talas 4Y,Wig birlikteyzyda yakn bir sredir genellikle sava
lar eldinde devam eden TrkArap ilikileri, yerini bar ve dostlu a brakm tr. Artk
Trklerle Mslman Araplar aras nda kanl savalar olmuyor, dostane ilikiler devam
ediyordu. Tabianyla bu durum Trklerin Islmiyeti kabulne olumlu etkiler yapacakt .

5. Talas Sonras- Hizmet Safhas

Abbasileri iktidara getiren harekette mevatinin nemli katklar vard ve Abbasi hilfeti de
daha sonra devlet hizmetlerinde mevaliden, yeteneklerine gre e it biimde faydalanma
yoluna gidecekti. I3u arada bata, ilk defa bu s rada ortaya kan vezaretle birlikte bir ok
idari ve askeri kadrolaraa lranl lar istihdam edildiler. Trklerse nceleri az, daha sonra
gitgide saylar ve arlklar artmak zere askeri hizmetle, rde grev aldlar.
ilk dnemde 642'de Ahnef b. Kays ile balayp 707'de Kuteybe b. MMim'in Buhara ve
Semerkant' fethine kadar sren devrede, gerek esir den ve gerekse ganimet olarak alnm
Abbasiler dnemindeki daha ihtilal hareketinden ba lamak zere ve bilhassa Talas
savandan sonra gelen devrede, Trklerin hilfet ordularmda yer ald klarn belirtmemiz
gerek4r.
Temmuz 751 tarihinden sonraki ilikileri Hizmet Safhas, olarak niteliyoruz.. Nitekim
Cafer el-Mansur (754-775)'un ordusunda Trkler belirli bir nisbette yer ahyorlard . Onun
dneminde grev yapan Trkler aras nda Zheyr et-Trki, Mubarek et-Trki ve Hammad etTrkryi tanyoruz.
Harun Reid (786-809)'in Muhafz Birlii'nin ise, tamamyla Trklerden olu tuu
nakledilmektedir. Ayrca Suriye'deki ordugh idarenin yetersiz olaca ds,ncesiyle
170/786-7'de el-Avs m adyl mstakil bir idari blge kurdu unu gryoruz. Halifenin
burada Trklerden zellikle laydalandn, hatta lEbf Sleym Ferec el-Hadim et-Trkryi
baz blgelerin genel komutanlna tayin ettiini biliyoruz.
Halife Me'mun (813-833) da devlette gittike artan Iran nffizu karsnda denge
unsuru olarak Trklerden faydalanmay dnmt. Me'mun kardei Mu'tasm vastasyla
Trk illerinden dzenli bir biimde cretli asker getirtiyordu.Gelecekte Msr'da bir devlet
kuracak olan Ahmedin babas Tolun bu srada gelen askerlerdendir. Me'mun'un ordusunun
komuta kademesi ii de yer alan Afin, Anas, Baa el-Kebir, Hakan Urtue hep Trk
aslldrlar.
Mu'tasm (833-842) devrinde hilfet ordusuna Trkler, tamamyla hakim oldular.
Nihayet Mu'tas m, saylar ok fazla artan halkla yeterli uyum sa layam. a a kler iin 836'da
Ba dad' terk ederek, zel olarak kurdurdu Samerraya geti. Art k buradaki Trkler
imtiyazh bir konumda r ve dorudan halife zerinde etkili olabilmekteydiler. Mu'- tasmla
balayan 56 senelik sredeki (836-892) sekiz halife dneminde halifelerin Trklerin istelderi
dna kamadklarm ifade etmemiz gerekir

892'de Mu'tezid tarafndan Smard terkedilerek tekrar Ba dad'a dnlmesi,

Trklerin devlet kademelerindeki nfdzunu k rar gibi olduysa da bu durum fazla 'uzun
sremedi. 94s'te Ba dad'da 'i Bveyhilerin ynetime a rhklamu koymalarn mteakip,
Trklerin 13adad'a ve hilfet merkez;ne tekrar hakim olmalar ;in bil asrdan fazla bir
srenin gemesi (1055) gerekecektir. Bu tarihte Byk Seluklu Sultam Turul Bey
Badad'a gelecek ve halifeyi ii Hveyhilerin tahakkiimnden kurtaracakt r. Bylece Badad
Abbasi Hiliifeti bir defa daha ve kesin olarak Trklerin denetim ve gzetimi altna girecektir.
isll ordusunda en alt basamaklardan ba lamak zere ordu kunandam seviyesine
kadar ulam olan Trlderden bugn ancak pek az n adlarn tesbit edebilmekteyiz: Sl
aileai, Hammad et-Trki; Zheyr et -Trki; Yahya b. Da'ud el Hursi, Ebr1 Sleym
Feree el -Hadim et-Trki; Afin Haydar b. Kvfis (ii. 841); Anas (. 845); nak (tah)
et-Trki (. 849); Boa el-Kebir et-Trki (. 862 ?); Vasf et-Trki (. 867); Ubeydullah
b. Yahya b. Hakan et-Trki (. 876);
Halife Mu'tas m ile younla an Tiirk nfzu devresinde Trkler, valilik, amillik,
haciplik (mabeyncilik) gibi konumlarda grev almlardr.
nceleri mnferit olaylar tarznda baz Trkler kk vilayetlere vali tayin
edilirlerken, Mu'tas m (833-842 rdan itibaren geni blgeleri ihtiva eden valiliklere Trkler
getirilmeye ba lanmdr. Nitekim Mu'tasm'n halife olmas zerine boalan Msr valiliine
834'te Anas et- Trki vali tayin edildi. O, lmne kadar (845) on bir sene bu grevi vekilleri
vastasyla idare etti.
Anas'a nak halef oldu. Msr'a daha sonra da Trk as ll valiler gnderilecektir:
Feth b. Hkan (856-861), Uzer et -Trki (868), ayn sene Bayk Bey'in vekili olarak
Tolunolu Ahmed, Msr'a vali olarak gelmi lerdir.
Msr dnda Trklerin valilik yapt klar ikinci nemli blge Suriye ve S ugiir' dur .
Bu blge Bizans etkeni dolaysyla adeta devaml bir daru'lharptir. I3lgenin de iik
merkezlerinde vali ve yer yer nl olarak grev yapan Trkler aras da; Anas, Boa elKebir, Feth b. Hkan, Niiri b. Tebek et-Trki, Amdir et-Trki, o lu Ali, Astekin, Mandil.,
Bektemir b. Tatemir, shak b. Kundaelli'l tanyoruz.
Trklerin vali ve mil olarak bulunduklar iinc blge ise Azerbaycan, Ern.eniye
ve Horasan' ieren do u eyaletidir. Bu geni eyletin deiik blgelerinde grev yapan

Trkler aras nda ise; Afin, nak, Boa el-Kebir, Boga es-Sagir, Tekin el-Buhari, A artmi etTrki, Kayglg, Astekin Kfncr et-Trki'yi tammaktaya.
Tara tekiltnda grev yapan Trk aslllar yannda merkezde grev yapan Trkler
arasndan, Abbasi devletinde vezaret makamna ula an ilk Trk, Ubeydullah b. Yahya b.
Hkan' daha nce zikretmi tik. Onun olu Muhammed ve torunu Abdullah da bu makama
getirileceklerdir.
Abbasiler dneminde vezirlik yapan bir di er Trk de Miistain'in bu makama getirdi
i Otam'tr. Abbasi hacipleri aras ndaki Trk aslllar ise; ilk defa Mu'tas m dneminde
greve getirilen Vasf, Sima ed-Dmaki, Asnas, inak'tr. Daha sonraki halifeler de Trkleri
hacip olarak tayin etmeye devam. etmi lerdir. Merkez te kilatndaki divanlarda grev yapan
Trkler olarak ise ancak Sli ve Hkani ailelerini tanyoruz.
Mslman Trkler, Islam devleti ierisinde asker ve k smen idareci olarak de iik
kadrolarda grev yapmalar yannda, mi sliinanlklarnn bir gere i ve sonucu olarak da dini
ilinderle isln toplumu evresinde gelime inkn bulan dier filmlerde nemli ba ardara
zetle tekrarlamak gerekirse; Araplar Trkleri, mphem bir biimde de olsa,
slmiyetten nce tammlardr. slmiyetle birlikte dolayl ilikiler var olmu, bunu ran'n
fethinden itibaren do rudan mnasebet dnemi takip etmitir. mer bn Abdlaziz dnemi
(717-720) hari Emeviler dnemini bir mcadeleler devresi olarak tanmlamak gerektii
kanaatindeyiz. Abbasileri iktidara getiren hareketin iinde de yer alan Tiirklerle Araplar n
ilikilerinde 751 Talas sava bir dnm noktas oluturmutur. Artk dostane ilikiler devresi
balam, buu da hizmet safhas takip etmitir. abiatyla bu tezahrler Trklerin islamiyeti
kabuliinde de aksi i bulmutur.
6. Trklerin slam Dinini Kabulleri
Nihavend

Sava (642) sonrasnda balayan do rudan ilikilere ra nen ilk

Mslman Trk devletlerinin rtaya kmas , bir baka ifadeyle islmiyeti kabul eden
Trklerin devlet kuracak okluklara ula abilmeleri iin, asrlk bir zamann gemesi
gerekmi tir. Burada kar mza nsliiman Araplarla Trklerin ilikilerinin mahiyetiyle
paralellik arzeden bir durum kar.
Bu gelimeler
a) Emeviler Dneminde slmlama

Emeviler dneminde (661-750) Trklerin islmiyeti kabul, byk gruplar halinde

deil, ancak mnferit ihtidalar veya kk topluluklarn mslman olmas eklinde
gerekle mitir. Bunda Emev idarecilerinin, zellikle de Horasan'a gnderilen Exnevi
valilerinin tutumlarmn nemli rol vardr. Trk blgelerine yaplan aknlar bata gelen
sebebi ganimet elde etmekti. Trk topraklar "halifenin iftlii" olarak telakki ediiiyor ve
daha fazia gelir temini hedefleniyordu. B a hedef o derece ncelikli idi ki, mslmanl
kabul eclenlerden de gayr-i Mslimlerden ahnan harac ve cizye'nin tahsiline devam
edilebiliyordu.
Ordugh ehn rlerini (Emsr) meydana getirmek iin yalnz Araplar silah altna
alnyor, Divan sicillerine de o uialuk onlar kaydediliyorlard . Fetihlerden aldldar
ganimet dnd,a, devlet btesinden ayl k ve yllk eldinde denelder al yorlard .
Buna karlik orduda asker olarak grev yapan Trklere daha az deme yaP lmaktaycl .
Tabianyla bu uygulamalar, Trklerin islmiyeti kabulleri de olduka da yava davranm,
atorna neden oluyordu.
Horasan valisi Esed b. Abdullah, Trkistan'da Trklerle yapt birok sava
kaybetmi ti. Bunun zerine Eres b. Abdullah es -Slemi Horasan valisi tayin edilmitir
(727-729). Eres greve ba lamasyla birlikte hemen geni bir islmla t rma
kampanyas rru ve bata Semerkant, Buhara olmak zere A a Trkistan'a bir tebli
heyeti gndermi tir. O, yerli mhtedilerin resmi vergilerden tamamen muaf tutulacaklar
n ilan ettirmiti. Bu abalar ksa zamanda semeresii vermi, kitle halinde islmla malar
balamtr. Tabiat yla oalan mslman saysyla ters orant h olmak zere, vergi
gelirlerinde Byk apta azalmalar ba lam tr. Bu durum. kar snda telalanan Eres,
Taberi ve bnu'l-Esir'in kaydettiklerine gre, Sernerkant miline ve o evredeki vergi
tahsildarlar na u emri gndermitir: "Daha nce kimlerden harac alyorsanz ister
mslman olsun ister olmas n, yine onlardan ayn miktar karac alnz". Tabiatyla
mslman olman, Arap dindalanyla kendilerine eit artlar temin edemedi ini
grmek, Trkler iin yeni dine gemeyi cazip k lmyordu. Kuteybe b. Mslim'in
Beykent'i fethinden sonra, yerli halk iddetli davranlar karsnda isyan etmiti. Bu ba
kaldrma ok kanl bir biimde bastrlm , ehir tamamyla yamalannt (706).
Islmiyet Trkler aras nda ncelikle cvera'iinnehir)blgeiud yaylmaya balam tr.
Kuteybe b. Mslim 705-715l'in bu blgede, bir taraftan fetih ve buralarda askeri
hakimiyeti yerle tirirkga,, bir taraftan da slam dinini yaylmas iin baz abalar sarfetti

ini gryoruz. Kuteybe'nin Buhara ve baka baz yerlerde Cuma.namaz na ama,cayla

para da tt grlyordu. Hatta namazlarda Kur'an' n_Arapa dnda bir lisanla
okunnas de sz konusu olmutu. Fakat her eye ramen onun fetihlerde gsterdi i ba
ary, islm dinini yaymada gsteremed de bir gerektir. Bu neticede onun tutumundan
ziyade, Emevi hilfetinin takip etti i koyu Arap politikaan tesirli olmu olmas
mmkndr.
Halife Sleyman (715-717) dneminde Horasan valisi Yezid b. Muhalleb, Crc_i
rziene_yrm _ ve _burasn zaRtetmi ti. Blgenin hkmdar Sfil-Tekin'i de esir
ede_ n islm orclus-ukomutan , onu adam..- lanyla birlikte mslman olmas
dolaysyla kendi hizmetine alm tr. diimm...crcan blgesinin mslmanl kabul etnis
olduu tarznda yorumlanamasa da, ksmi bir islmlamadan sz etmemizi mmkn klar.
mer ibn Abdiilaziz (717-720)'in hilfet dnemini A a Tiirkistan'n islmlamasi
a sndan, ksa fakat hayrl bir devre olarak de erlendirmek gerekir. Bilindii gibi mer
bn Abdlaziz'in en byk ideallerinden biri, islam dininin, Emevi devletinin geni
hudutlar iinde ya ayan; dil, din ve rk bakmndan farkl unsurlar arasnda, zellikle de
Trkler aras da yaylmas ve sosyal bnyesi salam, kendi iinde gl bir slam
toplumunun tesisi idi. Halife bu hedefi geLekle tirmek iin bir k sm icraata giri mi ,
lakin halifenin abalar nn Emevi brokrasisi tarafndan hi bir zaman kavranmad
gibi, devaml bir biimde de engellemelerle kar lamtr.
Hiam(7.2.4-743) dneninde -Horasan ,valisi tayin .edilm. Eres Abdullah esSlemi'ye yukarda temas edilmi ti. Onun Trkler arasnda slmiyetin yaylmas
amacyla Ebu's-Seyd Salih b. Tarif ve Rebi b. mrn et-Temimryi grevlendirmesi sz
konusudur. Bu ikisi Semerkant ve civar Trkleri aras nda gayretle al nlardr. 742'de
Belh'te bir cami yaptrlm tr. Emevilerin son Horasan valisi Nasr b. Seyyar (tayini
738)' n, slam hakimiyetine kar mukavemet gsteren A a Trkistan sakinlerini,
Araplarla aralarndaki farklar ortadan kaldrarak kazanmaya al tn gryoruz. O bu
abalar yla bir dereceye kadar ba arl da olmu - tur.
Sonu olarak unu belirtmek mmkiindl. Emeviler dneminde islmiyet Trkler aras
da, ncelikle mslmanlar n ynetimine geen topraklarda yay l n tr. A a
Trkistan'daki baz blge ve ehirleri ihtix a eden kk devletlerin. yneticileri
durumundaki bir k sm mahalli Trk hkmdar islamiyeti kabul etmi tir. Bununla
birlikte Enevi hanedarunn takip etmi olduu yanl politika dolay syla bu devrede

islarrlamann sratle olmad da aktr. Bilhassa raeadelelerin yo un olduu

blgelerde Mslmanln kabulii daha yava gereklemi tir.
b) Abbasiler Dheminde slamlama
Hilafetin Emevilerden Abbasilere gei ini yalnzca bir hanedan deiimii olarak d
nmek, olay gerek boyutlar yla de erlendirmemek olur. Hilafet clei ildii, bakentin
am'dan Badad'a tamnasndan ibaret de de.ildir. Asl nemli nokta, Abbasi hilafetinin
devletin temel politikasnda yapt deiikliktir. Enevi ynetimi, bir ok kavni hkmi'
altnda topladrysa da, bunlar aras nda gerek bir ba kurmay ba aramann t . Mslmanlar
aras nda eit hak ve sorumluluklara -d-a,y-a - nan bir idare olu turamamit . zellkle
mevallye kar tutumlar , gitgide artan bir gayri meninunlar kitlesi meydana getiriyordu. Arap
kabileleri aras nda da, eski devirlerin devaxn olan kan davalar surip gidiyordu. Tabiatyla
bu gelimeler, islamiyetin Trkler aras nda hzla y ay lm asn kolay] atrnuyordu.
Emevilere tepki biiminde ortaya kan Abbasi ihtilali nuvaffak olduunda, idaredeki
olumsuzluklar', olabildi ince gidermeye al t . Bunun sonucunda da, zellikle TrkAray
ili kileri dzeldi. Trkler arasnda islamiyetin yaylmas hzland . Abbasi halifelerinden
Trklerin islamiyeti kabul etmelerine, muhtelif davran ve tedbirleriyle olumlu katks
olanlar arasnda ikinci halife Cafer el-Mansur (754-775)'u hatrlamak gerekir. O bir taraftan
"Ilk defa Trkleri devlet hizmetinde vazifelendirmi" biri olarak karmza karken, te
taraftan da o lu Mehdrye nevaliye iyi davranmasn , onlarn isteklerine kulak vermesini,
haldarm korumasn vasiyet eden bir halife olarak tan nr. Nitekim Mehdi (775-785) de
Sogd, Toharistan, Fergana, Urasana, Karluk, Dokuzouz ve dier baz Trk hkmdarlarma
eliler gndererek onlar itaat ve kabule davet etmi tir.
Halife Me'mun (813-833) A a Trkistan ve evreside islmiyetin yarlmas41 iin
aba sarfetmi tir. Urtsana hkilndar Kvfs bu srada msliln.an olmutur. 13iizat'
Me'mun da islmiyeti kabul edenleri taltif ediyordu. Onun ordu komutanlar arasndaki ok
sayda mslman Trkctanmaktayz.
Ayn siyaset Mu'tasun (833-842) dneminde de devam etmitir. Bu srada hilfet
ordusunda grev yapan Trklerin say larnn ne kadar artm olduuna daha nce temas
edilmi ti. Halifelerin Trklere kar olumlu yaklamlarnn sonucu olarak art k Me'mun ve
Mu'- tasm dnemlerinde A a Trkistan ahalisi byk o unlukla islmimiyeti kabul etmi
bulunuyordu. Tabiatyla Trk lkelerinin her taraf hi bir zaman miislman ordularnca

fethedihni deildir. Buralara islmiyet kar,lkh ticari ilikiler ve isln. sfileriyle, dervi
lerinin abalar sayesinde ulatrlmtr.
Araplarla 0.,ta Asya milletleri aras nda ticari ili kiler daha sekizinci asrda balam t
. in kaynaklarna gre Arap tacirler, senede bir defa Kua'dan pek ykl kervanlar
karyorlard . Buradan Yenisey menbalarma doru Krgzlarn merkezlerine ula yorlard .
Kuvvetle muhtemeldir ki, din adamlar da bu kervanlardan. istifade etmi lerdir. Mslman
tccarlar zellikle ticari merkezlere u ruyorlard . Bu urak merkezlerinin hemen hepsinde
camiler yapt nyorlard . Tabiatyla bu camilerin mslman cemaatin olumasnda nemli
rollei vard .
Trkler arasnda Islamiyeti"' yaylmasnda, Samani devletiyle daha nce miislnan
olmu rkdalarmn silahl ncadelelerinin de nemli yeri vardr. Bir de hudut boylarnda
kurulmu olan ok saydaki ribiitlar hatrlamak gerekir. Yalnzca sficab'da gazilerin
barmmas ii 1700 dbat bulunuyordu. Trkistan'daki ribatlar n says ise on bine
yaklayordu. Ribatlarm askeri fonksiyonlar yannda, 11z. Peygamber'in bir hadisinde belirtti
i byk cihad denilen nefis terbiyesi in yapld yerler olduu dnlrse, bu
nesseselerin slmiyetin eksiksiz renamesindeki nemli mevkileri ve Trlderin
mslmanl benimseyip renmelerindeki yerleri daha iyi takdir edilebilir.
Samaniler, fetihlerle elde ettikleri blgelerde islamiyeti yay yorlard. Ayrca onlar, bir
ksm Trkleri kendi blgelerinde iskan etmekteydiler: Seyhun'un a a ksmnda Cend,
Huvare ve Yenikend bu ekilde kurulmu mslman ehridir.
Islmiyetin Trkler aras nda yarhaasnda sufiliin de nemli bir yeri vardr. Nitekim
Karahanl devletinin Islami bir renge brnmesiyle sonulanan Sattk Bura Han'n mslman
olmas da byle bir gelimenin sonucudur. Karahanli Hkmdar Oulcak, Samani hanedan
ierisinde bagsteren karga alktan faydalaronak amac yla asi Samani elzadelerinden
birinin lkesine snmasna izin vermiti. Bu Mslman ehzde veya islam sufilerinin
vaazlar sonucunda Oulcak'm yeeni Satuk mslman olmu , daha sonra amcasna kar
yapt mcadeleyi kazanarak Bat Karahanllarn slam dinii resnen kabul etmelerini
salamtr. Hayat v.e islam uruna yapt mcadeleler Sattk Bura Han Destan (Tezkire-i
Satuk Bu ra Han) adyla derlenmi olan Karabanh devletinin bu ilk mslman hkmdar
(Islami ad AbdlkerimYnn Islamiyeti kabul edii, Trklerin.mslmanla hzla geilerinde
nemli bir dnm noktas oluturmutur. Bundan sonra islamsiyetba kabul ok byk
topluluklar eklinde gerelde mitir. Bu islamlamalarda mslman dervi ve eyblerinin,

Trk lkelerinin e itli blgelerine giden kervanlar n arkas sra giderek, her tarafta
islniyeti anlatmalarmn byk rol olmu olmaldr.
Trklerin islamiyeti din olarak semeleri srecini ylece. zetleyebiliriz. Trkler
Emevi hilafeti dneminde, bir ksm Trk llelerinin fethiyle yava da olsa Islamiyeti kabul
etmeye ba lamlardr. Trklerin bu dini yakndan tanunalanyla IX. yzy l ortalarndan
itibaren Mslmanln kabul artm, nihayet X. yzyhn ilk yarsndan itibaren halk ve
yneticileri Trk olan ilk mslman Trk devletleri ortaya kmaya balamlardr. Bu srada
srasyla nce itil (Volga) Bulgar devleti (920 /21), Karahanhlar (945), Gazneliler (963) ve
Seluklular (1038) gibi Trkislam devletlerinin tarih sahnesine ktklarna ahit oluruz.
Trklein islmiyete gei i, geni Islam dnyasnda, X. Yzyl boyunca devam ettii gibi XI.
yzylda da byk gelimeler gstermitir. Daha sonra da devam eden Isamiyetin din olarak
kabul olgusu, XIV: yzylda artk btn Trk dnyas nn mslm.anl kabul etmesiyle
sonulannn tr. Bu vesileyle unu da bir defa daha ifade etmek yerinde olacaktr. Yukarda
Mslman Araplarla Trklerin incelenirken ou defa savalardan bahsedildi. Trkler aras
nda islamiyetin ilk yayld yerler bu savalara sahne olan blgeler olmakla birlikte,
Trklerin bulunduklar lkelerin bunlara nisbetle ok geni olduu ve bu geni blgelerde
islamiy etin sava sz yayld muhakkaktr. Bulgarlar bata olmak zere, Aa ve Bat
Trkistan haricinde 1)4 olgu, daima karmza kar. Nihayet Trkler bir millet btn olarak
ve btn benlikleriyle Islami kabul etmi lerdir. Bu hususu Fahreddin Mubarekah'n u
ifadelerinde aka grmek mmkndr; "Baka kavimlerir Mslman iken de ana, baba ve
yaknlaryla ilikilerini kesmedikleri ok defa grld ve samimi bir mslman olmak iin
uzun bir zamana ihtiya hasl oldugr'u halde Trkler mslman olduktan sonra miislmanlga
yle N sarlrlar ki, bir daha adlarn, yerleriii ve yak nlarn hatrlamazlar ; hi bir Trkn
irtidat ettigi de grlmemi tir".
7. Deerlendirme ve Sonu
Trklerin slmiyeti kabulnn, hem Trk Tarihi, hem slm Tarihi ve hem de dnya tarihi
a sndan son derece nemli sonular olmutur.
Bilindii gibi Trklerin byk topluluklar halinde slmiyeti kabul ettikleri ve ilk Trk
slm devletlerinin kurulmaya ba ladklar X. yzyl, sln medeniyetinin zirveye ula p,
durgunluk ierisine girdi i bir devredir. slm devleti ok geni smrlara ulam tr. Buna
karlk devletin, bu snrlar koruyacak, lke iefisindeki asayi ve dzeni salarken, aym
zamanda da yeni topraklar mslmanlarn hizmetine aa- ) cak taze kuvvetlere ihtiyac

vardr. nk Arap ve rard unsurlar artk enerjilerini byk lde kaybetmi

bulunuyorlard . te slm kabul eden Trkler btn bu ve Isltrun ihtiya duydu u dier
fonksiyonlar stlenmilerdir. Nitekim I058'de halife Kaimbiemrillah Badad'day aplan bir
trenle bu hususu resmile tirmitir. Bylece Hz. Peygamber dnemini bir kenara brakacak
olursak, 632'de Hulef-i R icii ile balayan ve 426 sene sren Arap dnemi sona ermi ve
islni. Tarihinde hilfetin kaldrld 1924'e kadar 866 sene srecek Trk devri balamtr.
Abbasi hilfetinin kar la t ok saydaki isyamn bastnlinasnda en nemli grevleri
mslm.an Trkler stlenmilerdir. Bizans'n uzun bir aradan sonra, Isln devletinin
zayflamasndan faydalanarak ba latt kar atan nnde btn gleriyle duran, hatta
yeni yerleri fetheden mslm.an Trklerdir. slm dnyasndaki fikri paralannaya kar,
Islm e itimretim. tarihinde en nemli dnm noktas saylabilecek olan Medreselerin
kurulmasn Seluklu Trkleri gerekletir-milerdir. Ilk dalgas Anadolu Seluklular ,
Eyyubiler ve Memluklar tarafndan; ikinci dalgas , Osnanhlar tarafndan karlanan Hal
seferleri, mslman Trkler sayesinde geici birer hareket ahaline getirilmi, mslman
yurtlar hristiyan tasallutundan kurtar lmtr. Buna karlk Anadolu sahas nda, bil- trl a
lamayan Toroslar izgisi, Alparslan'n kazand 1071 Malazgirt meydan muharebesiyle
kesin olarak ortadan kaldrlm, Anadolu bir daha dnmemek zere ebedi n-,s1xnan yurdu
halin getirilmi tir. Bilindii gibi Osmanllar, islmn bayraktarlm stlendilderinde, ok
daha ilerilere, Avrupa ilerine kadar gideceklerdir. Di er taraftan Islm lkeleri zerinde
felaket getiren ekirge srleri gibi esen Mo ollar , Ayn-i Cle ta durduran da 'Trklerdir.
'Gnmzde milyonlarla ifade edilen Hint mslmanlar (Hindistan, Pakistan, Bengalde ),
nasl ilk mslman Trk devletlerinden Gaznelilerin ve onun unutulmaz sultan Gazneli
Mahmud'un yorulma bilmez enerjisinin eseri iseler, her eye ra men mevcudiyetlerini
koruyan Balkanlar ve do u Avrupa'daki islm varl da Osmanllarn abalarnn eseridir.
Islmiyeti kabul eden Trkler bu dine yaln zca asker olarak hizmet etmi deillerdir. nceleri
Araplar n, sonra Iranhlarn ve islmiyeti din olarak benimsemi btn milletlerin, kayna n
Islxndan alarak gelitirdikleri Islm kltr ve medeniyetinde, Trklerin de inkar kabil
olmayan katklar olmutur. Farahi, Sinf, Eb Reyhan el-Beyruni, Abdullah b. Mubarek etTrki, Ebu'l-Kas m el-Kuseyri, ehristani, Zemaheri... eitli alanlarda hemen hatrlanan
mslman Trk bilginleridir. Bunlar n saylarnn byk yekunlara ulatnda hi phe
yoktur. Sonu olarak Islmiy-eti ilk kabul eden, islm devletini kuran ve geli t'irenler
olmann erefi Araplara aitse, onu, zellik'W de X. Yzyldan itibaren ya atmak ve Araplar
lsnde yaymak erefi de Trklere aitir.

Bu vesileyle u hususu da nemle belirtmek gerekir. Trkler islm dnyasna devaml, tek
tarafl katkda bulunmu da deillerdir. Islmdan aldklar deerler sayesinde milli
benliklerini koruma, muhafaza edebilme imkmn bulmulardr.
Trklerin, o u defa islrn dnyas nn lideri olarak uzun nrl devletler kurmalarnda bu
dinin verdii ruhun yeri ok nemli olmaldr. Hakikaten Trk insanndaki isln inanc
olmasayd bir Seluklu, bir Osmanl devleti ne lde gerekle ebilirdi?