LiBYA

el-Mukavemet 'l-Libiyye zdde'l-gazvi'l-ftalf,

Halep 1989; T. W. Childs, /ta/o- Turkish Diplomacy and the War Over Libya, Le iden 1990;
A. Martel. La Libye: 1835-1990, Paris 1991; J.
Claude Zeltner. Tripo/i carretour de l'Europe et
des pay s du Tc had: 1500-1795, Paris 1992;
Ali Abdullatif Ahmida, The Making of Modem
Libya, New York 1994; srafil Kurtcephe, Trkitalyan likileri: 1911-1916, Ankara 1995,
tr. yer.; Ettore Rossi. "Trablus", A, Xll/1, s.
445-452; R. J.l. ter Laan. "Libiya", Ef2 (ing.).
V, 758-759.

lt.l

ORHAN KoLOGLU

III. KLTR ve MEDENiYET

L Dini Hayat, Mezhepler ve Tarikatlar_
Arap asll mslmanlar islam fetihlerinin ardndan blgeye yerlemeye bala
dlar_ Blgenin yerli halk Berberller. frl
kye Valisi Musa b. Nusayr dneminde islamiyet'i kabul ettiler. Hariciliin en mOtedil kolu olan bazyye.ll. (VIII.) yzyln
balarna doru btn Kuzey Afrika'ya
olduu gibi Trablus blgesine de yaylma
ya balad. Maliki mezhebi Zlrl emirlerinden Muiz b. Badls'in gayretiyle blgede
yaygnlk kazand. Osmanllar'n Libya'ya
hakim olmasndan sonra Anadolu'dan
gelen Trkler vastasyla Hanefi mezhebi
blgeye girmi oldu. talyan igaline kadar (1912) gayri mslim nfus. saylar
fazla olmamakla birlikte ticaretle ura
malar dolaysyla etkili olan yahudiler, buray vatan edinen Maltah Katalikler ve Osmanl tebaas Ortodoks Rumlar'dan ibaretiL galin ardndan on binlerce talyan
iftisi buraya getirilerek verimli topraklara yerletirildi. Ancak lkenin bamsz
ln kazanmasndan sonra bunlarn byk ounluu lkelerine geri dnmek
zorunda kald.

Libya'da Kadiriyye, Ticaniyye, ArOsiyye,

Halvetiyye, Derkaviyye ve SenOsiyye tarikatlar yaygnd. Osmanl idaresi zamann
da Kuzey Afrika'da balayan misyonerlik
faaliyetlerine kar en byk mcadeleyi
SenOsiyye tarikat mensuplar yrttler.
Bu tarikat, bilhassa l ikliminin hakim
olduu blgelerde ismen var olan Mslmanln yeniden gnlk hayatn bir paras haline gelmesini salad. SenOsl eyh
leri, kurduklar zaviyelerde Libya'da ve
Afrika ilerindeki birok blgede slam'
yaymakla kalmadlar, ayn zamanda dini
eitimi ve ticari hayat da destekleyip
ynlendirdiler. ok sayda mahall'i idareci
bu tarikata intisap ettii iin mensuplar
smrgecilie kar yaplan :ncadeleyi

geni bir alanda yrtme imkan buldular ve mcadelelerini Osmanl Devleti'nin

de desteiyle XX. yzyln ilkyllarnda si-

184

lahl

olarak srdrdler. SenOs'iler. Frangneyden ad ve Ner'i igaline.

ardndan talya'nn kuzeyden btn Libya'y ele geirme planiarna kar Osmanl
askerleriyle birlikte yrttkleri savata
byk baarlar kazandlar. SenOsl zaviyeleri genelde kabile hayatnn gl olduu Sirenayka, Trablus civar ve Fizan'da
yaygnd. Muammer el-Kaddafi'nin 1969
ylnda yapt ihtilalin ardndan SenOsl
zaviyelerine snrlama getirildi; tarikatn
plri Muhammed es-SenOsl adna kurulan
niversite lavedilerek buraya bal faklte ve dier blmler Libya niversitesi'ne baland.
sa'nn

1970'li yllarn banda yaymlad YeKitap'ta siyasi fikirlerinin dayanann

Kur'an- Kerim olduunu syleyen Kaddafi dneminde d ine arlk veren devlet
politikas izlenneye baland. Hz. Peygamber'in vefatn balang kabul eden
takvim benimsendi. Kur'an okullar ve
medreseler mill'iletirilerek yeni sistemin
fikirleri buralarda da halka anlatld_ 1973
yl Kasm aynda hukuk dzenini slam
hukukuna uygun hale getirmek iin almalar balatld ve 1977 ylndaki byk halk kongresinde btn kanunlarn
Kur'an'a uygun olaca karar alnd. Yaklak on yl siyasal ve sosyal reform larn
Kur'an'a dayandrdn syleyen Muammer el-Kaddafi'nin 1970'li yllarn sonundan itibaren siyasi ve iktisadi amalar
uruna slam kltrne eletiriler yneltneye balad belirtilmektedir.
il

2- lmi Hayat, Eitim ve retim. Libya'da tarih boyunca ok sayda alim yeti
mitir. islam dnyasnn birok blgesinde okutulan el-Kafi adl kitabnn yann
da ok sayda eseri bulunan Eb'l-Hasan
bn'l-Mnemmir, Libya'nn ilk nemli a
irlerinden. ed-Drret'l-l]atire fi'l-mul]tfir min i'ri u'arfi'i'l- Cezire adl eserin
sahibi Eb'l-Hasan bn'l-Veddanl. iirle
rinin ok az bir ksm gnmze ulaan
Eb'l-Hasan el-Hewarl et-Tarablusl, Risfilet 'l-]fyfis ve Risfilet'l-cihfid adl
eserlerin yazar Muhammed b. Eb'dDnya, Arap dili ve edebiyat yannda ensab, hadis, fkh. kelam alanlarnda da yetien ve zellikle Kiffiyet'l-mte]Jaff?
adl eseriyle lugat konusunda nemli bir
kaynak brakan EbO shak bn'l-Ecdabl,
kasidelerden oluan divanyla tannan
mutasawf air Ahmed b. Hseyin b. Ahmed el-BehlCl, Amr b_As zamanndan Ahmed Karamanl dnemine kadar ( 50/
737) Libya ' nn tarihini ele alan et-Te?;kfir li men meleke Tarfiblus ve md kd-

ne bihfi mine'l-al]bfir adl eserin mellifi ve ayn zamanda air Muhammed b_

Halil GalbOn, Vali Ahmed Rasim Paa devrine kadar geen uzunca bir dnemin tarihini ve yetmi kadar nemli ahsiyetin
biyografisini ihtiva eden el-Menhel'l'a?;b ii tfiril]i Tarfiblusgarb ve Nefe]Jfit'n-nisrin ve'r-rey]Jfin ii men kfine
bi-Tarfiblus mine'l-a'yfin adl eseriyle
tannan Ahmed en-Naib el-Ensarl, bata
el-Bfi]Ji ve '1-fa]fihu '1-muli]J olmak
zere fkh ve tasawuf alannda yirmiden
fazla eser yazm olan Ali b. Abdssadk,
el-Fetfivfi kdmiliyye fi'l-]Javfidii't-Ta
rfiblusiyye adl kitabn mellifi Trablusgarp mfts Kamil b. Mustafa, Endls asll olup son dnem Trablus airleri
arasnda yer alan ve bir divan bulunan
Mustafa b. Zikrl bunlar arasnda saylabi
lir. Libya'da yetien alimler hakknda ba
lca mracaat kaynaklar iinde bn GalbOn ve Ahmed en-Naib el-Ensarl'nin yukarda ad geen eserleri dnda Ali Mustafa el-Misrat'i'nin A'Jdm min Tarfiblus
ve Tahir Ahmed ez-Zavl et-Tarablusl'nin
A 'lfim Libya adl eserleri anlabilir.
Libya'da tarih boyunca Maliki alimleri
Trablus ehri ve evresindeki yerlerde bulunan medreselerde, baz alimleri ise
bazlliin Kuzey Afrika'daki balca merkezlerinden Cebelinefse'de eitim grmlerdir. Endls'n dmesinden sonra Libya'ya g eden mslmanlar arasn-

Medreset'l-fnn ve's -sanayii'l-islamiyye -Trablus

LiBYA
daki alimierin blgenin bir ilim merkezi
olmasna byk katklar oldu. Baehir
Trablus yannda zellikle Misrate ehrin
deki medreselerde ve zaviyelerde ok sayda alim yetiti. Maribli alimler hac sefer leri srasnda eyh Ahmed Zerrk
Medresesi, Abdullah el-Mahcb Medresesi gibi nemli ilim kurumlarna ura
yarak ders verdiler. Osmanl idaresinin
kuruluundan talyan igaline kadar geen dnemde birok blgede medreseler
ald. Trablus'un 1835'te istanbul'a tekrar dorudan balanmasyla birlikte ei
tim faaliyetlerine daha fazla ilgi gsterilmeye baland. Trablus'a i'dadl-i mlki,
erkek ve kz renciler iin ilkokul ve r
diye, Maarif Nezareti'ne bal Mekteb-i
rfan, Seydl Msrl'de Ziraat Mektebi ve
darlmuallimln bu dnemde ald. lkede
gazetecilik de bu devirde balad. Trablusgarp'ta biri Trke, dierleri Arapa
olmak zere toplam sekiz gazete ve haftalk dergi neredildi. Mekteb-i Fnn ve
Sanayi Matbaas ile Vilayet Matbaas bu
dnemde kuruldu . Vali Namk Paa, Trablus'ta 1313 (1895)ylnda Medreset'lfnfn ve's-sanayii'l-slamiyye adyla bir
okul at. Bu okul, el sanatlar ve dier
meslek kollarnda Libya 'da gnmze
kadar hizmet vermeye devam eden en
nemli eitim kurumlarndan biridir. tal
yan igalini takip eden yllarda Anadolu'ya ve Suriye'ye g eden ok sayda Libyal st rtbeli asker. alim ve devlet adam gittikleri yerlerde eitli grevlere getirildi.
talyanlar. igalden sonra ilk olarak
1936 ylnda Trablusgarp'ta ynetirnde
grev alabilecek yerlileri yetitirmek amacyla Arapa eitim veren bir okulun al
masna izin verdiler. Bu okula ncelikle
kendi idarelerinde almay kabul eden
grevlilerin ocuklar alnd. 1939'da ilk ve
ortaokullarda 6754 Arap. 5297 talyan
o c u u r etim gryordu. B ams zl k
sonras 1950-1951 yllarnda okula giden
ocuk says 32.000'e ykseldi.

Bingazi'deki Beyda'da bulunan Sensl

Zaviyesi 1952'de Dini Aratrmalar Enstits'ne dntrld. Balangta sadece Edebiyat Fakltesi'nden ibaret olan
Libya niversitesi ilk defa 1956 ylnda
Bingazi'deki meliksaraynda ingiliz. Amerikan ve Msrl on profesr ve otuz
renciyle eitime ald. Ayn ehirde 1958'de ktisat Fakltesi. Trablus'ta Bilim Fakltesi. 1962'de yine Bingazi'de Hukuk
Fal<ltesi retime balad . 1961'de Kral
1. drls, Bingazi Dini Aratrmalar Enstits'n niversiteye dntrerek dedesi

Muhammed b. Ali es - Senfsl'nin adn verdi. lkede belli bal niversite ve yksek
retim kurumlar unlardr : Fatih (Bingazi), el-Arab Tb. Teknoloji. Kar Yunus
(Garyanu s), Sebha, Tehaddl, mer elMuhtar, Nasr, el-Cebel'l-garbl ve Derne
niversiteleri. Milli dari Enstits (Trablus). Milli Posta ve Telekomnikasyon
Enstits (Trablu s).
3. Dil ve Edebiyat. Aslen Cezayirli olduu halde hac dnnde Fransz igalin
den dolay lkesine dnemeyen ve Libya'daki Osmanl idarecilerinin byk destei
ni grd iin buraya yerleen Muhammed b. Ali es-Senfsl. tarikat plri ve i
galcilere kar direni hareketinin lideri
olmann yan sra edebi eserleriyle de tannmtr.

XIX. yzylda Libya edebiyatnda iki isim

ne kmaktadr. Bunlardan ilki italyanlar'a kar Trablusgarp savana katlan
Sensl halifesi Muhammed es-Snni, dieri devlet adaml vasf yannda Kuzey
Afrika tarihinin islami dnemi alannda
yazd eserleri ve iirleriyle tannan Sleyman Paa ei-Barunl'dir. Muhammed
b. Zikrl'nin ll. Abdlhamid'e ve Mehdi esSenusl'ye methiye olarak yazd iirleri
onun eski Arap iiri geleneine balln
gstermektedir. Aka dair iiri ise muhteva ve ekil bakmndan dnemin Libya
iiri iin bir yenilik saylmaktadr.
talyan igaliyle iki dnya sava arasn
daki dnemde yetien airleri n ou geleneksel retim dnda talyan okullarnda talyanca ve Trke eitim grdler. Ortarenim srasnda bu iki dilden
birinin edebiyatn ve zellikle iirini okudular. Arap dilinin o dnemdeki mehur
temsilcilerinden Ahmed evki. Ma'rf erRusafi ve Zehavl'nin eserlerinden etkilendiler. Milli duygular arlkl olarak i
irlerine yanstan bu dnem airlerinden
brahim el-Usta mer. Ahmed e-erif
ve Ahmed Refik el-Mehdevi lkelerinin
italyan igali sresince srgnde yaadk
larndan bu durum iirlerine de yansd ;
bunlar daha ok smrgecilie kar konular ilediler.

Osmanllar'n son dneminde ve Trablusgarp savann ardndan stanbul'a ok

sayda Libyal alim ve devlet adam gelmiti. ilerinden geri dnenler varsa da
ou Trkiye Cumhuriyeti vatanda oldu.
Bunlardan Sensi eyhi ve alim Abdlaziz el-isavi; el-Feteva'l-K.miliyye adl
eserin mellifi Trablusgarp mfts Kamil b. Mustafa; tarih , felsefe, edebiyat
ve hukuk dallarnda Trkiye'deki gazetelerde yazlar ve iirleri yaymlanan , cami

ve medreselerde ders veren Ahmed b.

etvan ; ll. Abdlhamid'e yaknlyla bilinen ve onun izniyle yaptrd tekke ve konanda tasawuf erbabn toplayan eyh
ZMir el-Medeni; Libya'da modern mziin nclerinden olan ve 1923'te Trkiye'ye yerletikten sonra bestekarlk ve
eitimeilik yapan Abdullah Cemaleddin
el-Miladi; Trke. Arapa ve Farsa yaymlanan Alem-i sl.m dergisi mdr
Yusuf b. etvan; Trablus'ta karmaya
balad Rakib gazetesini savatan sonra istanbul'da devam ettiren Mahmud
Nedim b. Musa; yine Trkiye'deki gazetelerde yazlar yaymlanan Osman el - Kza
ni nde gelen isimlerdir.
lkenin bamszln kazanmasndan
sonra iir yannda edebiyatn dier alanlarnda da eser veren yeni bir nesil yetiti.
Bu neslin nclerinden Ali Sdki Abdlkadir'in Afrika'da ve Arap lkelerinde smrgecilie kar grlerini yanstan i

irleri yannda ak. hayat, kardelik. hrriyet konularn ele alan iirleri de vardr.
Muhammed el-Mehdi, Raid Zbeyr esSenusi. Halid Zabiye. Beir ei-Haiml.
Lutfi Abdllatif, Ali ei-Fezzani ve kadn
air Kevser Necm bu neslin dier temsilcileri arasnda yer almaktadr.
ll. Dnya Sava ncesinde baz denemeler bulunmakla birlikte hikaye tr
Fuad ei-Ka'bazi. Mustafa ei-Uceyl'i, Said
es-Serrac ve Ahmed Knabe ' nin hikayeleriyle Libya edebiyatma gerek anlamda
bu dnemde girdi. Ayn devirde yetien
Halife et-Tekbel'i, Kamil Hasan el-MakhOr. Ali Mustafa el-Misrati. Beir el-Haimi. Yunus e-erif. brahim el-KOni. Abdullah Gyiri gibi yazarlar hikayelerinde
genellikle lkenin ve halkn sorunlarn ele
aldlar. Libya edebiyatnn ilk roman ise
Muhammed Abdlkafi'nin Beyne ]falbeyn adl eseridir (Beyrut 1967).
4. Mimari. Libya mimarisi zerinde Fenike, Grek, Roma , Bizans ve islam m edeniyetlerinin tesiri aka grlr. Sahil
eridinde islam ncesi dneme ait medeniyetiere dair eserlerin harabelerine rastlanmakta, arkeolajik kazlarta baz eserler
ortaya karlmaktadr. Fizan'da Garamant
kavminin merkezi konumundaki Cerma'da nemli tarihi eser kalntlarna rastlanmtr. Libya'da islami dneme ait eserlerin ou gnmze ulamamtr. Bunun balca sebebi, Fatm'iler'in merkezlerini Kahire'ye tamalarnn ardndan
Kuzey Afrika'da kendilerine bal hanedanlarn bamszlklarn ilan etmeleri
zerine bunlar cezalandrmak iin blgeyi tahrip etmeleridir. Yukar Msr'da ya-

185

LiBYA
gibi dini yaplar; yol, liman, posta ve telgraf gibi ulam ve tamaclk yatrmla
r; ticari. zirai ve mesleki alanlarda eyaletin ihtiya duyduu binalar yapld.

Trablus'un
120 km.
gneydousundaki

Leptis Magna'da
Roma kalntla r
ayan Beni Hilal ve Beni Sleym gibi bedev] Arap kabileleri, Fatmller'in tahrikiyle Berka'dan batya doru ilerleyip girdikleri her yeri yktlar. Bylece btn Kuzey
Afrika'da olduu gibi Trablusgarp'ta da
drt asrda oluan Berberl - slam medeniyetinin gzel rnekleri ortadan kalkt.
EyyGbller dneminde Trablusgarp blgesine gnderilen emirlerden erefeddin
Karaku'un seferleri esnasnda da byk
zarar gren Libya, asl ykm Sicilya'dan
gelen Normanlar ve Endls'n dme
sinden sonra bilhassa baehir Trablus
ve civarn igal eden spanyollar zamannda grd.

Gnmzde yaplan arkeolajik kazlar

da Akdeniz sahilinde Fatmiler dnemine
ait Medlnetssultan ve Ecdabiye'de IV.
(X.) yzyl eseri bir cami ve kale kalnts
bulunmutur. Bu camide mevcut hat rnekleri halen Sirenaika (ah hat) Mzesi'nde sergilen m ektedir. Antik Leptis Magna
ehrinin gneyindeki tepe zerinde yer
alan ve halk arasnda Kasr'l-hammam
denilen hisarda mevcut kitabeden burasnn bedevi Araplar'n istilasna kar maham bir idareci tarafndan Roma-Bizans
dnemine ait bir yap zerinde ina edildii anlalmaktadr. erefeddin Karaku'un bugn Kargari (Krkkar) adyla
bilinen, baehre birka mil uzaklktaki
kyde yaptrd hisarn kalntlar zamanll)za ulamtr. lkenin dier blgelerinde de farkl mimari zelliklere sahip
tarihi eser rneklerine rastlanmaktadr.
Trablusgarp blgesinde bulunan 862
(1458) tarihli bir trbenin ta Libya'daki
en eski kitabe olarak kabul edilir. Berka
blgesinde yer alan iki mermer stun
parasndaki kitabeler bunlarn Fatmi
eserlerinin kalntlar olduunu gstermektedir. Amr b, As'n Trablus'a kadar
geldii ve lkedeki en eski eserlerden biri

186

saylan Naka Camii'ni ina ettirdii rivayeti yaygndr. Bu caminin Fatmiler devrinde yapld da nakl edilmektedir.

Libya'da gnmzde mevcut mimari

eserlerin tamamnayakn Osmanl dnemine aittir. Libya mimarisi corafi konumu gerei bir taraftan Osmanllar vasta
syla doudaki mslman Araplar'dan,
dier taraftan buraya g eden Endlsller'den ve Marib lkeleri iinde kendine mahsus yeri olan Tunus'tan etkilenmitir. Osmanllar'n Libya'daki ina faaliyetleri buraya gnderilen ilk vali Hadm
Murad Aa tarafndan balatld. Murat
Aa idari merkez haline getirdii TaeOra'da kale, bur, cami, medrese ve su kuyusu yaptrd . 1551-1912 yllar arasnda
yaklak drt asr boyunca Osmanllar
Trablusgarp eyaletine ok sayda cami,
medrese. ar, han, hamam ve hastahane, kale ve bur ina ettiler. Libya'nn
esasl ekilde imarna daha ok Daylar
dneminde ( 603- 7 ) nem verildi.
Mehmed Day ile Osman Day zamannda
ehir tahkim edildi ve ikier katl binalar
yapld. Trk ars'nn inas da Mehmed
Day dneminde tamamland. ehre yeni
bir cami yapld ve dier arlar dzenlendi. Karamanl hanedam devrinde de
(1711-1835) Trablusgarp eyaletinde ok
sayda mimari eser ina edildi. Bu dnemi balatan Ahmed Bey kendi adna cami. medrese ve han yaptrd gibi buralara ime suyu da getirtti.
Trablusgarp'n 1835 ylnda dorudan
stanbul'a balanmasyla ina faaliyetle-

ri daha da artt. Kale, kla ve kou, karakol, bur gibi askeri mekanlar; medrese. mektep, rdiye, idadl, ilkokul gibi
eitim kurumlar; karantina, askeri hastahane ve ll. Abdlhamid'in emriyle 1898
ylnda yaptrlan Gureba Hastahanesi gibi salk tesisleri; cami, tekke ve trbe

Osmanl dnemi Libya mimarisinde byk bir deiiklik meydana getirdi. Cami
ve mescidlerde merkezi yap ve merkezi
kubbe esas alnarak mekan birlii sa
lanmas . ta iilii, mermer ve al ssler, ahap oyma sanat Osmanl mimari
unsurlardr. Libya'daki tarihi eserler.
dorudan stanbul'daki cami ve mescidlerden etkilenmekle birlikte geleneksel
Marib mimarisine ve dier eyaletler arasndaki etkileime de iaret etmektedir.
Camiierin mihraplar renkli ta ilemeci
liinin gzel rneklerini yanstr. Camiler
birer klliye olarak planlanm, etrafiarn
da medreseler, hamamlar. trbeter ve
dkkanlar yaplmtr. Minareler farkl
mimari tarzlarda ina edilmitir.

Blgenin ticaret merkezlerinden Trablus'ta ticari hayatn en nemli mekanlar

olan hanlar (bedestenler) Osmanl dneminde xv-xx. yzyllarda yaplmtr.
Bu mekanlar giri eyvan ve kemerlerle
evrili avludan ibaret iki katl binalard;
birinci kat daha ziyade depo iin kullanl
makta. st katta tccarlarn odalar bulunmaktayd. yerleri avluya bakacak e
kilde sralanmt. Eski ehrin caddeleri
dar ve ok dzgn olmayan ta deli
olup iki yanda arlar ve dkkanlar yer
almaktadr. Trkler tarafndan yaplan evler genelde geni i avlulara sahiptir.
1890 tarihli Trablusgarp eyaleti salnamesine gre burada dokuz cami, on sekiz
mescid ve yirmi iki tekke bulunmaktayd.
Btn camiler ierisinde, XIX. yzyln
ikinci yarsnda ina edilen Bingazi'deki
Osman Buklavuz ve Atik Camii merkezi

Trablus'ta

osmanl

dnemine ait bir han

LiBYA
tek kubbeli

yaplaryla dierlerinden

ayBu eyalette Osmanl ncesi

dneme ait nemli camiierin banda,
drt stun zerine oturan iki kubbeli ve
mihrab ile Marib mimarisinin gzel rneini yanstan Trablusgarp'taki HarQbe
Camii gelmektedir. Osmanl devrinde yaplan veya tamir edilen belli bal camiler
unlardr: Naka Camii. 916'da (1510) ispanyollar tarafndan tamamen yklm,
1O19' da ( 161 O) eski mimarisine uygun
tarzda beylerbeyi Sefer Day tarafndan
krk iki kubbeli olarak yeniden ina edilmitir. Murad Aa Camii. Taeura'da bulunan camiyi Hadm Murad Aa yaptr
mtr. Marib mimarisiyle kark tarz ve
ok sayda ku bbesiyle blgenin en byk
camisi olup yanndaki medreseyle birlikte bir klliye oluturur. Turgut Reis Camii. TurgutReis, 9S8'de (1551) Trablusgarp'ta cami ile hamam ve dkkaniardan
oluan bir klliye ina ettirmiti. Cami
1013'te (1604) Ali Bey tarafndan yeniden yaptnlrken ilk zelliini kaybetmi
tir. Bununla birlikte" T" eklindeki mimarisiyle Anadolu camilerinin bir rneini
temsil etmektedir. ll. Dnya Sava esnasnda tahrip edilen cami, bamszln
kazanlmasndan sonra yaplan restorasyon almalar srasnda da mimari
zelliklerini kaybetmitir. Cami bugn
son derece bakmsz bir haldedir. Kabristannda bulunan Turgut Reis Trbesi
nemli ziyaretgahlardandr. Osman Paa Medresesi ve Camii. Turgut Reis Carlmaktadr.

Trablusta Mevlav Muhammed camii ile Bingazi-deki

Trablus'ta
Grc Camii
ve camideki ini
panolardan biri

mii'nin bulunduu cadde zerinde yer

alan medrese ve camiyi Trablusgarp Valisi Sakzl Osman Paa 106S'te ( 1655)
ina ettirmitir. Hamam , trbesi, han, mezarl ve dier vakf eserleriyle
bir klliye oluturmaktadr. Mehmed
Paa Camii. 111 O'da ( 1698-99) Me hmed Paa tarafndan Trablusgarp'ta ina ettirilen caminin kaplar ince ta ii
liinin en gzel rneklerindendir. Karamant Ahmed Bey Camii ve Medresesi.
Karamanl hanedannn kurucusu Ahmed
Bey'in yine Trablusgarp'ta 1736 -1738 yl
larnda yaptrd cami dier unsurlaryla
birlikte bir klliye nitelii tamaktadr.
Gnmzde baehrin en gzel camisidir.
Mescid'l-atik (Camiu'l-keblr). Karamanl

camiu-Atik-

Libya

hanedamndan Mehmed Bey'in Deme'de

173S'te ina ettirdii caminin krk iki ku bbesi ve krk be mermer stunu bulunmaktadr. Osmanl dneminde Libya'da
yaplan en byk camidir. Camiu'l-atik
(Camiu'l-keblr). Bingazi'de XVI. yzylda yapld tahmin edilen cami Vali Tahir Paa
( 893- 904) tarafndan yeniden ina ettirmitir. Reid Camii (I 884). Bugn Mescid'l-magar olarak bilinen camiyi Bingazi
Valisi Reld Paa eski Ebu Garare Camii'nin yerine yaptrmtr. Grc Camii. XIX.
yzyln balarnda Trablusgarp'a yerleen Grc asll tccar Mustafa Bey tarafndan 1833 ylnda ina ettirilen caminin
minaresi Trk mimari tarznn gzel rneklerindendir.
Roma dnemi kalntlar zerinde yap
lan Trablusgarp Kalesi (Saray -hamra) birbirine kemerli koridorlarla bal farkl k
smlardan olumaktadr. ieride ok say
da avlu olup ortalarnda tatan emeler,
bir ksm Roma ve Bizans kalnts kemerle evrili revaklar bulunmaktadr. Kale Osmanl dneminde Turgut Reis tarafndan
tamir ettirilmi, XIX. yzylda Vali Akar
Ali Paa ve Ahmed izzet Paa dnemlerinde byk onarmlar geirmitir.
183S'te Karaman l Mnedanna son verilerek Trablusgarp'n idaresinin istanbul'a dorudan balanmas zerine buraya tayin edilen valiler eitli binalar yaptrdlar. 1868 ylnda Vali Ali Rza Paa
Trablus'a bir muvakkithane, suyu ehir
dndan getirilen byk bir eme ve
Urfella kazasna bir kk; Vali Ahmed izzet Paa eyalet merkezine sanat okulu,
Gureba Hastahanesi, rdiye mektebiyle
limandaki feneri ve Hamidiye adl kapal
ary ina ettirdi. Uzun yllar burada vali
olarak kalan Ahmed Rasim Paa ( 878-

187

LiBYA
893)

askeri rdiye binasn yaptrd, ilk

defa borularla ehre su getirtti. S byan
mektebi, kz mektebi, ehir dnda altm
sekiz dkkanlk Hamidiye ars, Hums,
Cifare, SGkne ve atl'deki hkmet konaklar , askeri klalar, emeler ve vilayet
merkezindeki 100 yatakl Gureba Hastahanesi onun ina ettirdii ok saydaki
eser arasnda zikredilebilir.
BBLYOGRAFYA :

Ahmed Bek en-Naib ei-Ensari et Tarablusi, el

Menhel'l-~b fi taril]i Tarablusgarb, stanbul

1317, tr.yer.; Mahmud Naci- Mehmed Nuri,

Trablusgarb, stanbul 1330/1914, s. 69-72, 102-

103,135,138,141, 151,158-159;E. E. EvansPritchard. Th e San us i of Cyrenaica, Oxford

1949, tr.yer.; Zeynelabidin Msa, el-Ubiyyan
fi Suriya, Dmak 1952, tr.yer.; Celal Tevfik Karasapan. Libya, Trablusgarp, Bingazi ve Fizan,
Ankara 1960, s. 119, 124, 157-158, 165, 168169, 395; A. L. Tibawi,lslamic Education: !ts
Traditions and Modernization in to the A rab
National System, London 1972, s. 149-157; G.
Missana, el-Mi 'mar 'i-islami fi Libya (tre. Ali
es-Sadk

Hseyin, nr. Mustafa el-Adli), [bask

yeri yok[ 1973; Noureddine Sraieb. "Introduction
ala connaissance de la liw~rature libyenne
contemporaine", La Libye nouvelle rupture et
continuite, Paris 1975, s. 231-258; J. M. Cuoq,
Les musulmansen Afrique, Paris 1975, s. 4555; A. Hutt- G. Michell, "Old City of Tripoli",
lslamic Art and Architecture in Libya, London
1976, s. 5-7; Ali Mustafa ei-Misrati. Libya ve
Trkiye

Arasndaki

Tarihi ve Sosyal

Balar

(tre. Vecdi Gedik). Ankara 1981, s. 33-36, 4243; a .mlf. , A'lam min Tarablus, Bingazi 1986,
tr.yer.; Mahmud Ali, Trablusgarp 'ta Osmanl
ina Faaliyetleri: 1850-1911 (doktora tezi, 1982).
Ed. Fak., tr.yer.; Teysir b. Msa. Kifah'lUbiyyin es-siyasi fi biladi'-am (1925-1950),

Trablus 1983, tr.yer.; Enis Servet ei-Asyti,

"Coran conte le Coran: A propos du mariage
selon le Iivre vert de Mu'ammer al-Qaddafi",
LeMaghreb musulman en 1979 (ed. C. Souriau).
Paris 1983, s. 13-39; H. Bleuchot. "Notice sur
les awqilflibyens de 1969 a 1978", a .e. , s.
397-400; F. Burgat, l'lslamisme au Maghreb:
la voix du Sud, Paris 1988, s. 170-182; M. Hiskett. The Course of Islam in Africa, Edinburg
1994, s . 48-50; M. K. Deeb, "Militant Islam
and !ts Critics : The Cas e of Libya" , lslamism
and Secularism in f'iorth Africa (ed. J. Ruedy).
Washington 1996, s. 187-197; J . -L. Triaud, La
legende noire de la Sanusiyya, Paris 1996, 1-11,
tr.yer.; Ali Mes'd ei-Beli v. dr., Mevsu'at'laari'l-islamiyye (i Libya, Trablusgarp 1998, ll,
tr.yer.; R. B. St. John. Histarical Dictionary of
Libya, London 1998, s. 48; Nas rddin Muhammed e-erif, el-Cevahir'l-ikliliyye fi a'yani
'ulema'i Libya mine'l-Malikiyye, Arnman 1999,
tr.yer.; Arnmar Chaydir v.dr.. Medreset 'lfnn ve'-ana'i'i'l-islamiyye bi-Medineti Tarablusfi mi'eti 'am, Bingazi 2000, tr.yer. ; R.
Alien, An Introduction Arabic Literature, Cam-

bridge 2000, s . 8, 188; Ali Saim lgen, "Trablusgarp'ta TurgutReis Mimari Manzumesi",
VD, sy. 5 ( 962). s. 87 -92; A. Lezine. "Sur deux
chil.teau musulman d'Ifriqiya" , RE!, XXXIX
(1971), s . 87-103.
fAl

11!!1

188

AHMET KAVAS

UCHTENSTADTER, lise
(1907-1991)
Yahudi

asll

Alman

arkiyats.

_j

Hamburg'da dodu. nce yahudi, arokuyarak

orta ren i mini tamam l ad ve bir sre
retmenlik yapt. Daha sonra Frankfurt
niversitesi'ne girdi: burada Josef Horovitz, Johann W. Fck, Richard Ettinghausen ve Paul Tillich gibi hocalarn
rencisi oldu . rencilikyllarnda yahudilerle mslmanlar arasndaki mnasebetlere ilgi duydu ve bu konu zerine eitli yazlar yaymlad. 1931 'de bugn dahi
konusunda rnek aratrma saylan "Das
Naslb der altarabischen Qaside" adl teziyle (lslamica, VII [ 93 . s. 7-96) doktor
unvan a l d. Bu almasnda eski Arap
kasidelerinin balangcndaki neslb denilen tasvir ksmlarn incelemitir. 1933
yl banda Naziler'in iktidara gelmesi
zerine ingiltere'ye gitti ve iki yl sreyle
Cambridge niversitesi'ne bal Queen's
College'n Dou Dilleri Blm'nde ktphaneci olarak altktan sonra Oxford
niversitesi'nin akademik kadrosuna geti. Ayn y l Cahiliye dnemi Arap kadnnn
savalardaki roln inceledii Women
in the Aiyam al-'Ara b adl kitab Royal
Asiatic Society ta rafndan bir dl ne
ri (prize publication) olarak yay mland.
1937'de Oxford niversitesi'nde, Cahiliye ve ilk islam dnemleri iin nemli bir
kaynak tekil eden Badatl nahivci Muhammed b. Hablb'in Kitfb'l - Mul).ab
ber'ini ksmen nere hazrlayarak ikinci
bir doktora daha yapt . G. Levi Della Vida'nn nezaretinde srdrd alma
sonucunda kitabn tam metnini 1943'te
Hindistan -Haydarabad'da neretti.
dndan h ristiyan okullarnda

1938'de Amerika'ya giden Lichtenstadter New York'a yerleti ve buradaki

Jewish Theological Seminary'de bulunan
mehur Judaica koleksiyonunun katalogunu hazrl ad. Daha sonra Arthur Pope
tarafndan New York'ta kurulan Asia Institute'te Arap edebiyat ve islam kltr akutmaya balad: 1945'te doentlie, 1951 'de profesrle ykseldi. Bu dnemde Gustave Edmund von Grunebaum
ve Franz Rosenthal gibi arkiyatlarla
dostluk kuran Lichtenstadter 1950-1951
yllarnda islam dnyasna seyahatler yapt. Msr'da kald yedi aylk srenin be
ayn bir kyde kadnlarn iinde bulunduu artlar ve kzlarn grd ilk ei
timi incelemekle geirdi. Ardndan konferans vermek zere Pakistan ve Hindis-

tan'a gitti. Bu srada zellikle Pakistan'da tant entelekteller onu derinden

etkiledi ve buradaki gzlem ve incelemeleri, en byk eseri olan Islam and the
Modern Age (London I 959) ad l kitab
n telif etmesine yol at. nszn Pakistanl siyaseti Zafir ullah Han'n yazd
iki blmlk eserin birinci blmnde
islam'n esaslar, kltr temelleri. islam
ncesi Arap toplu lu u , dini ve itimal
esaslar ve Arap dncesinin dayand
temel ilkeler, ikinci blmnde modernizm karsnda mslmanlarn konumu,
sosyal, siyasal ve ekonomik sorunlar. evlilik ve aile kurumu, eitim, islam ve milliyetilik, islam'da modern dnce ve
Dou ile Bat'nn bulumas zerinde durulur. Kitap, Abdlhamld Selim tarafn
dan el-slam ve'l-'ar'l-l).adi tal).lilen
ve ta]fyimen ad yla Arapa'ya evrilmi
tir (Kahire 98) .
1953-1959 yllar arasnda New York
niversitesi'nde alan Lichtenstadter
daha sonra Harvard niversitesi'ne geti ve Sir Harnilton Gibb'in bakanlk ettii O rtadou Aratrmalar Merkezi'nde
Arapa akutmaya ba la d : 1974'te bu
niversiteden emekliye ayrld. Emekliliinden iki yl nce Twayne Publishers yaynclk irketinin klasik Arap edebiyat dizisinin editrln st l enmi ve
Wheeler M. Thackston'un Kisal'den yapt Ka'l-enbiy.' tercmesi, Richard
McCarthy'nin bir Gazzall antolojisi olan
Freedamand Pultilmen t'i gibi Arap edebiyatnn nemli eserl erinin aklamal
tercmelerini ka rm t. Son eseri Intro-

duction to Classical Arabic Litterature

1974 ylnda bu dizide basld. Lichtenstadter'in ayrca slam Ansiklopedisi
gibi baz ansiklopedilerde yaymianm
maddeleri bulunmaktadr .
BBLYOGRAFYA :

A. Zysow, "lise Lichtenstadter", MESA Bul/etin , XXV ( 1991). s. 308-31 O; A. Schimmel, "In
Memoriam !Ise Lichtenstadter", Wl, XXXII ( 1992).
s . 173-176.

Iii

MEHMET KANAR

UGETI, Lajos
(1902-1987)

Macar Trkologu ve
L

Mool

dili

uzman.
_j

Balassagyarmat'ta dodu . Ad Fransz

ca ve ingilizce kaynaklarda Louis eklin
de kaydedilir. Budapete Etvs Larand
niversitesi'nde klasik filoloji ve Zoltan
Gombocz. Gyula Nemeth gibi Trkologlar'dan Trkoloji okudu. Krgz kavim ad-