ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 131-147, November 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

The Role of Russia in the Independence of Bulgaria
Yrd. Do. Dr. Serap Toprak
Bitlis Eren niversitesi-Bitlis

z: Bu makale Rusyann bamsz bir Bulgaristan devleti kurmak iin gsterdii abalar
incelemektedir. Makalede Rusyann Byk Bulgaristan devleti kurma plannn, Bulgaristan Balkanlardaki siyasi
mcadelenin oda haline gelmesi ve dnemin byk Avrupal glerinin zellikle ngilterenin kar kmas ile
Rus planlarnn gerekletirilemedii tespit edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Bulgaristan, Rusya, Panslavizm, Ayaklanma
Abstract: This article examines Russian support for the foundation of an independent Bulgarian state.
The article argues that the Russian goal to establish a Great Bulgarian state made Bulgaria the center of political
struggle in the Balkans and turned European powers, especially G. Britain, against it and delivered its failure.
Keywords: Bulgaria, Russia, Panslavizm, Revolt
Giri
Osmanl Devletinin Bulgarlar zerindeki hakimiyeti 1396 ylna kadar uzanmaktadr.
19. Yzyl sonuna kadar Osmanl Devleti hakimiyetinde yaayan Bulgarlar, birok kez
ayaklanma giriiminde bulundu. Fakat bu ayaklanmalar, devletin gl dnemlerde
gerekletiinden her defasnda baarszlkla sonuland. 18. Yzyl balarna kadar ne
Avrupa ne de Rusya Bulgar adnda bir milletin farkndayd. Bu yzyldan itibaren Rusya,
Bulgar adnda bir Slav milletinin farkna vard ve Bulgarlar her geen gn dozu artan bir
ekilde ayaklanmaya tevik etti. Ruslar, ar I. Petro dneminden itibaren, Bulgarlarn isyan
etmesi salayarak, Osmanl Devletini zayflatmak istedi. I. Petro Bulgarlar ayaklandrmak
iin yapt almalara, 1702 ylnda stanbula ilk Rus elisi olarak gnderdii P.A.
Tolstoyla balad. I. Petro, 12 Nisan 1702 tarihinde verdii talimatla, Tolstoydan Osmanl
Devleti topraklarnda yaayan Hristiyanlarn politik ve ekonomik durumlaryla Osmanl
Devletinin siyasi, askeri ve ticari faaliyetleri hakknda ayrntl bir rapor hazrlamasn istedi.
Bunun zerine Tolstoy hazrlad raporda, Osmanl Devletinin Ortodoks tebaasnn, TrkRus Savalarnda, Rusyann karlar dorultusunda kullanlabileceini belirtti1.
1774 Kk Kaynarca Antlamasyla Bulgaristan, Osmanl Devleti ile Avrupa
arasnda snr haline geldi. Bylece Bulgaristan, Rus ordularnn gei noktas oldu2. Ayrca
Ruslar, Osmanl Devletindeki Ortodokslar koruma imknn da elde etti. Scak denizlere
inme hayali olan Rusya, 1783 ylnda Krm aldktan sonra, Karadenizi bir Rus denizi yapma
abas iine girdi. Bununla birlikte 1791 ylnda Osmanl Devleti, Dinyeper ve Dinyester
1
2

Sleyman Kocaba, Osmanl syanlarnda Yabanc Parma, (Kayseri: Vatan Yaynlar, 1992), 11.
Mahir Aydn, Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna, (stanbul: Kitabevi Yayn, 1996), 16.
History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

132

arasndaki blgeleri de Ruslara vermek zorunda kald. Ruslar, bu blgeye Odesa Limann
yapt. Rusya, bu liman sayesinde Balkan milliyetilii zerinde nemli rol oynad. Bylece
Gney Slavlar, Ruslar kendileri iin bir umut olarak grmeye balad3.
Bulgar Milli Uyan ve Panslavist almalar
18. Yzyln sonlarndan itibaren uyana geen Bulgar milliyetilii 1806-1812
Osmanl-Rus Sava srasnda yeni niteliklere kavutu. Semskoe Bolgarskoe Vioisko ad
verilen zerk bir Bulgar Gnll Taburu kuruldu. Vrazal Sofronius, Rus Genelkurmayna
bal olan bir Bulgar irtibat komitesi oluturdu. Bulgarlar arasnda sevilen kiiler tarafndan
imzalanan bir aryla, Rusyann btn Bulgar halkn desteklemesi istendi. Bu ar,
Bulgarlarn politik abalarnn ilk rneiydi4. Balkanlarda gelien milliyetilik hareketleriyle
birlikte Bulgaristandaki isyan giriimleri de artt. 1822 ylnda Filibede bir isyan kt.
syann nedeni olarak, Filibe Nazr- Sabk Veli Aann kt idaresi gsterilse de, Bulgarlar
tarafndan karlan bu isyan ksa srede bastrld. Filibe Nazr grevinden alnarak yerine
Mehmet Aa gnderildi5 ve olaylar kontrol altna alnd.
Ruslar, zellikle 1828-1829 Sava srasnda Bulgarlar yakndan tanma imkn buldu.
Rusya, 1829 ylnda Rahovay aldktan sonra Sofyaya kadar ilerledi. Babli zellikle
Rusyann da kkrtmasyla Bana ve Gorgosife nahiyelerindeki Bulgarlarn ayaklanmasndan
korkuyordu. Bu nedenle bu blgeye asker gnderilmesi iin Vidin muhafzndan, Ni Muhafz
Osman Paadan ve Leskofada bulunan ehsuvar Paadan yardm istedi6. Blgede yeterli
asker ve malzeme olmamasna ramen, kazalarn ayaklanmasna kar btn tedbirler alnd.
Yine de bu blgedeki Bulgarlara pek gvenilmiyordu7. Zira sava srasnda Rus ordusunda
yzbala ykselen Mamaref adnda bir Bulgar, etrafndaki 500 Bulgar gnllyle birlikte
Rus ordusunun harektna katlm ve btn Bulgaristan ayaklandrmak iin faaliyetlerde
bulunmutu8. Fakat Napolyonun Rusyaya saldrs Bulgarlarn plann bozdu ve 1829 Edirne
Antlamasyla Ruslar geri ekildi. Bundan sonra Bulgarlar, byk gruplar halinde Besarabya
ve Ukraynaya g etti9. Bylece Besarabya snrlarnda Trk-Rus savalarnn yan sra, bir de
Bulgar meselesi ortaya kt. Ruslar, Besarabyadaki Bulgarlar tahrik etmeye ve bylece
Boazlara inmeye kararlyd. Bu ama iin Ruslarn plan Slavlarn Birlemesini
gerekletirmekti. Bu dnemde Rus airlerinden Aleksandr Pukin, en etkili Panslavist olarak
ortaya kt. Pukin, Balkanlarda Slav rkndan bir Bulgar milleti olduunu ve Trklerin
elinden bu Slav milletinin kurtarlmas gerektii fikrini ne srd. Pukin, faaliyetlerine ilk
olarak Besarabya Bulgarlaryla balad. Ayrca faaliyetlerine destek olmas iin Avrupada
kamuoyu yaratmaya da alt10.
18. Yzyln sonlarnda Bulgarlar bir millet olarak Avrupada henz tannmyordu. Bu
tarihte Balkanlar dolaan seyyahlar, Tuna Nehri ve Ege Denizi arasnda yalnz Trklerden ve
Rumlardan bahsetmekteydi. Fakat ar I. Nikolann Yaveri Kont Kapodistirya, 1828 ylnda
ar Nikolaya sunduu bir projede, Balkanlarda be Hristiyan devlet tasarlamakta ve
3

Hans Kohn, Panslavizm ve Rus Milliyetilii, (stanbul: lgi Yaynlar, 1983), 66.
Nikolay Todorov, Bulgaristan Tarihi, (stanbul: nc Kitabevi, 1979), 62.
5
BOA (Babakanlk Osmanl Arivi) Hatt- Hmayun, Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 746/35233.
6
BOA, HAT, Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 1038/ 143018-A.
7
BOA, HAT, Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 1038/43018.
8
Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, (stanbul: Eren Yaynlar, 1992), 27.
9
Pars Tulac, Bulgaristan ve Trk- Bulgar likileri, (stanbul: Cem Yaynlar, 1984), 59.
10
Halil Yaver, Bulgarlarn Balkanlar stila Planlar, (stanbul: Tecelli Basmevi, 1938), 7.
4

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

133

Serap Toprak

Bulgarlarn yaad yerleri Srbistana ilhak etmekteydi. Bununla birlikte 19. Yzyln ikinci
yarsndan itibaren btn Avrupa, Bulgarlar tanyacak ve Avrupada Bulgarlarn arkasnda
gl bir kamuoyu oluacakt11.
1829 ylndan sonra Ruslarn Bulgarlar zerindeki planlar ekillenmeye balad. Rus
ar I. Nikola, Macar papaz olan Venelini bir Bulgar tarihi yazmas iin grevlendirdi.
Venelin Mazide ve Bugnk Bulgarlar adl kitab yazd12. Venelin, Bulgarlarn Slav kkenli
olduunu savunarak, Attila ve Hunlarn, hatta eski Bulgarlarn da Volga Slavlar olduunu
iddia etti. Fakat Venelin, 1839 ylnda Moskovada ld iin Bulgarlar zerindeki
almalar yarm kald13.
Rusya, Hasta Adam olarak grd Osmanl Devleti zerindeki planlarn
gerekletirmek iin Avrupada zemin hazrlarken Avusturyadaki Habsburglar Monarisi,
Balkanlardaki milliyetilik hareketlerine kar gelmekteydi. Bununla birlikte ngiltere,
Osmanl Devletinin gnn artlarna gre devamndan yana tavr taknmaktayd14. Fransa ise,
Balkan milliyetileriyle dorudan bir balant kurmamaktayd. Yine de Fransz Lamartine,
Balkanlar gezdikten sonra Fransa Parlamentosunda yapt konumasnda, Avrupada
Osmanl Devletinin gerilemesiyle bozulan bir g dengesi olduunu vurgulad. Lamartine
sorunlara kar, Ortadouda herhangi bir byk devletin tek tarafl mdahalesine olanak
vermeyecek bir Avrupa himayesinin kurulmasn nermekteydi. Ayrca Lamartin, Bulgarlarn
bamszlk iin olgunlatklarn ve Srp komularyla birlikte Avrupada gelecein
devletlerinin temelini atabileceklerini belirten ilk kiilerdendir15.
Bulgarlar bamszlklarn kazanma yolunda ilk olarak bir fikir hareketi dnemi
yaamtr. Bu dnem milli eitimin, milli edebiyatn ve milli bilincin uyanmasnda nemli bir
yere sahip olan gazete ve dergilerin devrim niteliindeki geliimini kapsamaktadr. Yine bu
dnem, dnyann dier milletlerinin Bulgarlar fark ettii ve desteklemeye balad bir
dnemdir. Bu dnemin yaanmasnda, zellikle Ruslarn ve onlarn resmi ideolojilerinin
temsilcileri olan Panslavistlerin almalar nemli rol oynamaktadr. 19.Yzyl balarndan
itibaren Rus Panslavistler, Tuna ve Edirne Vilayetlerinde bulunduklar sre iinde eitim,
silahl hareketler, milletler aras propaganda ve diplomasi gibi yollarla yeni bir Milli Slav
Devleti kurmak zere planl bir ekilde almtr. Bu amala Prens Vlademir Aleksandrovi
erkasky, Trnovaya gnderilmitir. Trnovada Prens erkaskynin bakanlnda bir
Bulgar Mlki dare Tekilat kuruldu. Bu tekilatn grevlerini, igal edilecek olan yerler
hakknda saysal ve tarihi bilgiler toplamak, mahalli sivil idareyi kuracak kiileri atamak, yerli
halk arasndan idarenin kuruluundan yararlanlacak kiileri semek, Bulgar kilise ve
okullarnn karlarn gzetmek, Bulgar taburlarnn kurulmasna yardm etmek ve Tunann
gerisinde bulunan Bulgarlar arasnda iletiimi salamak eklinde sralayabiliriz. Ayrca Mlki
dare Tekilat, temelleri salam bir Bulgar Devleti kurmak iin, zellikle blgenin nfus ve
emlak yapsyla da ilgilenmitir16.
Panslavistler, fikirlerini uygulama alan olarak kendilerine Osmanl Devletinin
topraklarn ve Bulgarlar seti. Bunun iin eitli fikirler ve teoriler gelitirdiler.
Panslavizmin, Btn Slavlar Birletirmek fikrinin ncleri Jan Kollar ve Pavel Josef
afariktir. Bir air olan Jan Kollar, iirinde Byk Slav mparatorluu lksn dile
11

nalck, age, 17.

Yaver, age, 8.
13
Kohn, age, 73.
14
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C. 1, (stanbul: Kre Yaynlar, 2006), 378.
15
Maria Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek, (stanbul: letiim Yaynlar, 2003), 170.
16
Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, (Ankara: T.T.K., 1999), 12.
12

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

134

getirirken Bulgarlara birlemek ya da yok olmak seeneklerini sundu. Bu dnce ile yazd
kitabna da Zafer Kz adn verdi. Bir fikir adam olan Pavel Josef afarik ise, Panslavizm
konusunda teoriler gelitirdi. Avusturya ve Trkiye Slavlarn oluturan Srp, Hrvat, Sloven,
ek ve Bulgar aydnlar bu lkden etkilendi. Bunun zerine ilk Milletler aras Panslavistler
Kongresi, 1848 ylnda Pragda topland. Bir kltrel akm olarak balayan Panslavizm,
Ruslar tarafndan siyasi amalar iin kullanlmaya baland. Panslavist tarihi Mikhail
Petrovch Pogodin, Byk Slav mparatorluu iin: Yalnz Trkiye Slavlar 200.000 ve daha
fazla asker verebilir. Yeter ki onlara 400 yldan beri inledikleri yabanc boyunduruundan
kurtulu amac gsterin demekteydi. Bununla da yetinmeyen Ruslar, Panslavistlerin
nclnde birok yerde yeni konsolosluklar aarak almalarn younlatrd. Daha nce
alan konsolosluklara ise, Panslavistler atand. Bunlarn banda 1857 ylnda alan Filibe
konsolosluu geliyordu. Buraya Nayden Gerov adl bir Bulgar atand. Ayrca Rusuk ve Varna
gibi merkezlere de Rus Panslavistler gnderildi. Panslavislerin iinde en etkili olan Rusya
Dileri Bakanl Asya leri Dairesinin Panslavist Mdr gnatiyefdi. gnatiyef, 1864
ylnda stanbul Bykeliliine getirildi. Bylece stanbuldaki Rusya Bykelilii,
Balkanlardaki komite ve ayaklanma hareketlerinin ynetildii bir merkez haline geldi17.
Rus Pansalvistler Bulgarlarn eitimine ok nem verdi ve buna ynelik sistemli
almalar yapt. Bununla birlikte Bkreteki zengin Bulgar tacirler de, Bulgar genlerinin
Rusyada eitimlerini salamak amacyla bir cemiyet kurdu. Bu genler, Bulgaristana
dndklerinde Ruslarn lehine propaganda faaliyetleri yapmak zere grevlendirildi. Bylece
Krm Sava balarnda Ruslar, Bulgaristana girdiklerinde Bulgarlar onlar kurtarc olarak
karlad. Bu sava srasnda 2000 Bulgar gnlls Ruslarn yannda Osmanl Devletine kar
savat18.
Ruslar, zellikle Krm Savandan sonra, Bulgarlarn eitimine ve onlar
ayaklandrma almalarna hz ve younluk verdi. 1858 ylnda, Panslavistler tarafndan Slav
Yardmseverler Cemiyeti kuruldu. Bu kurulu, Bulgar genlerine Rusyada eitim iin burs
verdi. Cemiyet, btn Slavlar Ruslarn liderliinde tek bir devlet ats altnda toplamay
amalyordu. Bu burslar alan Bulgar rencileri, D.I. Pirasev, N.G. ernievski ve Aleksandr
Herzen gibi yazarlarn etkisi altnda radikal Rus genleriyle balant kurarak19 daha da aktif
almaya balad. Bylece 1840l yllarda balayan ve uzun yllar boyunca sabrla sren bir
eitim politikasna dayanan Bulgar milli uyan, Panslavistlerin baaryla devam ettirdikleri
bir almann sonucunda gerekleti20. Filibedeki Rus Viskonsolosu Nayden Gerovun
raporundan baz blmler aktarmak durumu aklamaya yardmc olacaktr. Austos 1857
ylnda Rila Manastrna 47.846 kuru para yardm yaplmtr. 1857 ylnda yine ayn
manastra 214.593 kuru daha yardm gnderilmitir. Austos 1857de Filibede Bulgar Okulu
iin Moskovadan 6.524 kuru yollanmtr. Ocak 1859da Bulgar kiliselerine datlmak zere
Rusyadan 15 eit kitap gnderilmitir. Mart 1859da Otlukky okullar ve kiliseleri iin
Moskovadan alt sandk malzeme gnderilmitir. Ocak 1860da Panslavist Nayden Gerovun
kurduu Filibedeki Kiril ve Metodiy adl Bulgar okuluna bizzat Rusya mparatoru 1.200
gm ruble bata bulunmutur. Rusuk Bulgar Okulu adna Moskova bankasna 20.000
gm ruble para yatrlmtr. % 3 faizli olan bu parann faizleri dzenli olarak okula
gnderilmitir. Ayn ekilde Rila Manastr adna da Moskova Bankasna %4 faizli 1.500
gm ruble yatrlmtr. Yine Rus ar 1860 ylnda Rus lise ve niversitelerinde okuyacak
17

Aydn, age, 51- 54.

Hdai entrk, Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi, (Ankara: T.T.K., 1992), 79.
19
Jelavich, age, 368.
20
Kemal Beydilli, Berlin Antlamasndan Gnmze Balkanlar, (stanbul 1997), 27.
18

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

135

Serap Toprak

Bulgar renciler adna her yl iin 5.000 gm ruble balamann 21 yan sra, retmen
yetitirmek iin Rus okullarna bursla Bulgar renciler seilmitir. gnatiyef, bir Panslavist
olan Filibenin Viskonsolosu Nayden Gerova gnderdii 25 Nisan 1863 tarihli talimatta:
btn bu dnceler, Milli Eitim Bakanl ve Dileri Bakanln, Rusyada
eitim grmeleri iin Slavlara daha geni imkn hazrlamak ve ayn zamanda gzetimi
kolaylatrmak ve daha sistemli eitmek iin onlar bir arada toplamak hususunda harekete
geirdi. Geen yl Odesada ve Nikolaev ehrinde onlar iin zel yurt almas
kararlatrld. Buraya sadece Bulgar ve Srplar yerletirilecektir22 diyerek Panslavistlerin
izleyecei yolu gstermitir.
Bulgarlara duyduklar yaknlktan dolay Rus tarihi ve edebiyatlar da, Bulgarlara
dair eserler vererek Panslavistlerin iini kolaylatrmtr. Fonton (1829), E. Kovalevskiy
(1840), V. Grigorovi (1844-1845), E. Yujakov (1859), O.M. Lerner (1873) bu eserlerin ilk
rneklerini vermitir. Ayrca dil yaknlndan ve Ortodoksluk balarndan dolay Bulgar ve
Rumlar arasnda yaanan kilise atmasyla ilk ilgilenenler de Ruslar olmutur23.
Rus basks bir sre sonra Bulgarlar bunaltm ve korkutmaya balamtr. Ruslarn
youn ilgisinden ok da holanmayan Bulgarlar, hem Rus hem de Rum Patrikhanesinin
basklarndan kurtulmak iin, Katolik mezhebine gemeyi bir k yolu olarak grmtr.
Bulgarlar, Katoliklilerin kendilerini Helenizm ve Panslavizmin tehdidinden koruyabilecei
inancnda olduklarn beyanla Bulgar Kilisesinin Fransa korumas altna girmesini
dilediklerini bildirdi. Fakat Fransz hkmeti, hem Bulgarlar ho karlamyor, hem de
Rusyay karsna almak istemiyordu. Bu tarihten sonra Bulgarlarn dini bamszlk
mcadelesi, ulusal bir karaktere brnd. Halkn iki istei vard. Bunlardan biri Rum
Patriinin zulmnden kurtulmak, dieri Papann otoritesi altna girmekti. Zira Bulgarlar,
bunu Rum ve Rus kiliseleri karsndaki bamszlklarn korumalar iin en gvenli yol
olarak gryorlard24. Rum Patrikhanesi ve Bulgar Eksarhhanesi arasnda yllarca sren bir
rekabet yaand. Eksarhhanenin kurulmasndan sonra Ruslar, Bulgarlar desteklerken,
ngilizler Rum Patrikhanesinin yannda yer ald. Nitekim Dou Rumeli ilerine bakan ngiliz
diplomat H.D. Wolff, 30 Nisan 1879 tarihli raporunda, Patrie ngiliz hkmetinin Rum rk
iin duyduu sempatiyi belirttikten sonra, Dou Rumelide yaplan dzenlemelerde onlar
desteklerken baz zorluklarla karlatklarn, bu zorluun onlarn nfusunun o blgede az
olmasndan kaynaklandn sylediini yazmtr. Patrik ise, Bulgarlarn hibir zaman Rus
etkisinden kurtulamayacaklarn ve Bulgar isteklerinin daha ok politik tecavz olduunu
belirtmitir25.
18. Yzyln sonlarndan itibaren Bulgar corafyasnda youn faaliyetlerde bulunan
Rusya, 1841 ylnda Nite kan olaylardan yararlanarak, Babliye Ni halknn Trk
ynetiminden memnun olmadn ve yaplanlar yerinde grmek iin bir memur
grevlendirmek istediini bildirdi. Osmanl Devleti nce bu istein asileri cesaretlendireceini
dnse de, Rusyann bu isteini kabul etmek zorunda kald. Yine de Rusya, 1841 Ni
isyann kendi karlar dorultusunda kullanamad26. Rusya yeni bir frsat kollarken 1849
ylnda Vidinde bir isyan daha kt. Fakat 1848 ylnda Avrupada tam bir kargaa ve ihtilal
21

Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri, C. II, (Ankara: T.T.K., 1989), XLIX.
imir, age, L, LI.
23
Todorova, age, 176.
24
Edovard Engelhardt, Tanzimat, (stanbul: Milliyet Yaynlar, 1976), s. 120.
25
Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu, (Ankara: T.T.K., 1996),
191.
26
Ahmet Uzun, Tanzimat ve Sosyal Direniler, (stanbul: Eren Yaynlar, 2002), 45.
22

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

136

dnemi yaandndan Avrupa kendi i meselelerine younlat. Avrupa kendi i meseleleriyle

urarken 1849 ylnda kan Vidin isyanyla Rusyadan baka bir devlet ilgilenmedi27.
1849 Vidin syan baarsz olsa da, bu giriim Bulgarlar iin bir son deildi. Eflk,
Budan ve Srbistan Rusyann yardmyla muhtariyetlerini kazanmlard. Ayn ekilde
Rusya, Slavllk duygusunu Bulgarlarn Osmanl hkimiyetinden ayrlmas iin yeterli
gryordu. Ayrca Balkanlarda bir tek Bulgarlar muhtariyet kazanmamt28. Bunun zerine
Ruslar, ajanlar vastasyla Bulgarlar arasndaki tahrikleri younlatrd. Rus ajanlar ncelikle
Bulgarlarn youn bir ekilde bulunduklar Gabrova blgesinde faaliyetlerini arttrd. Ajanlar,
halkn arasnda dolaarak kkrtma amal Rusya Meclisi mhrl brorler datp gizli
toplantlar dzenledi. Bylece Hristiyan halk dorudan doruya isyana ardlar. Rus
ajanlar, dini ve milli duygulara hitap ederek unlar sylemekteydi:
Sizde din ve milliyet gayreti yok. Nasl rahat edeceinizi bilmiyorsunuz. Bu
geveklik yznden Osmanl boyunduruundan kurtulamyorsunuz. Sizin iin bu kadar
meakkat ve bu kadar aka sarf ve zahmetler ekmi isek de, sizler bunlar
bilmiyorsunuz. Bizim dediimiz gibi hareket edin, isyan edin, biz devletlerin
mdahalesini temin ederek sizi ezdirmeyeceiz ve nihayet Srbistan gibi sizler de
muhtar bir idareye sahip olursunuz29.
Bulgar ete olaylarn destekleyen Rusya, 1865 ylnda, Rusyadaki Gney Slavlarn
eitmek iin, 5.000 gm ruble datt30. Fakat bu yl iinde hibir ete olay olmad ve isyan
kmad. Bunun zerine Rusya baka araylara girdi. Courrier dOrienta gre, Rusyaya
Avrupa basnnda Osmanl ile ilgili meseleleri gndeme getirme abas iine girmiti31.
Rusyann amac bu olaylar arptarak Avrupa gndemine getirmek ve kamuoyu oluturmakt.
Rusyann Bulgaristandaki etelere yardm Avrupa basnnn da gznden kamyordu.
nternational Gazetesi, Rusyann ekyaya yardm ettiini ve Rusyann gerek niyetinin
herkes tarafndan bilindiini iddia etmekteydi32.
1870 ylndan itibaren ete olaylaryla bir sonu elde edemeyeceini anlayan Bulgarlar
ve Ruslar komiteci faaliyetlere balad. Gen Bulgar Partisi, komitecilerin faaliyetlerini
planlamaktayd. Fakat bu partinin 1870 ylndan nce de Romanyaya yerlemi gizli uzantlar
da vard. Bununla birlikte Gen Bulgar Partisi, Osmanl Devletinden kesin bir bamszlk
talep etmiyor, Tuna Prensliklerine tannm olan haklara benzer bir staty yeterli gryordu.
Bunlara gre, Bulgaristan, Trk ynetimine bal kalacak; Padiah, Bulgar kral olacak ve
iktidarn bir Hristiyan valiye veya naibe devredecek; bu kii mahalli ordunun ve sivil idarenin
efi olacak ve bu kiiyi millet meclisi seecekti. Ayrca Bulgaristan millet meclisinin kurduu
srekli konseyin yardmyla vali idare edecekti. 1867 ylnda, mparatorluun anl
Efendileri, Bulgarlarn sadakatini bilirler, sloganyla bir adsz anayasa ilan ettiler33. Bununla
birlikte, Rusya gazetelerinde de Osmanl aleyhtar haberler artt ve youn bir propaganda
dnemi balad34. Rusyann da desteiyle byk bir ayaklanma karlmak isteniyordu. O
gne kadar gerekletirilen btn isyan giriimleri baarszlkla sonulanmt. Bu nedenle
Rusya ok dikkatli olunmasn ve Bablinin aklarnn kollanmasn istiyordu. 27 Aralk
27

Aydn, age, 45.

entrk, age, 87.
29
age, 77 vd.
30
Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999, (stanbul: Sabah Yaynlar, 2001), 115.
31
Tasvir-i Efkr, 712/1, 3 M 1286.
32
Tasvir-i Efkr, 688/2, 5 L 1285.
33
Engelhardt, age, 256.
34
Tasvir-i Efkr, 469/3, 18 ZA 1283
28

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

137

Serap Toprak

1872 tarihinde, Petersburg Merkez Komitesi tarafndan, Viyana Komitesine gnderilen ifre
telgrafta yle denilmekteydi:
Osmanl Hkmeti tarafndan Bulgaristana aratrma komisyonu
gnderilmitir. imdilik Vidin ve Rusuka komiteci gndermek uygun deildir. Yalnz
Tulcu ve Dobruca blgeleri ile grme yapn, Tulcudaki Osmanl memurlar olaylara
ve gelimelere dikkat etmemektedir. Bugnlerde oralarda haberlemenin pek kolay
olacan Belgrad Komitesine bildiriniz.
Panslavistler, Balkanlarda genel bir ayaklanma karmak istediinden her trl
yardm bu ama uruna kullanyordu. Bulgaristandaki ocuklara datlmak iddiasyla
topladklar paralar bile ayaklanma hazrlklar iin kullandlar. Bu konuda Rusyann Sofya
Konsolosu Gorbodin Bahmetyef nemli grevler stlendi. Ayrca Rus zenginleri iinde Bulgar
komitecilerin masraflarn karlayanlar oldu. Yine bu byk ayaklanma iin stanbul
Bykelisi gnatiyef, Filibe Konsolosu Nayden Gerov ve Rusuk Konsolosu Manin nemli
grevlerde yer ald35. Nitekim 1875 Zaralar Vakas olarak da bilinen bu ayaklanma da
baarszlkla sonuland36.
Panslavistlerin ok nem verdii bu ayaklanmann baarszl Rusyay ok
kzdrrd. Ayrca liberal burjuvazinin ayaklanmadan yana deil, yabanc devletlerin
mdahalesinden yana olduklar anlalnca37 komiteciler, Panslavistlerin de etkisiyle yeni bir
yaplanmaya gitti.
1876 ylna kadar gerekletirilen btn isyan hareketleri, ya balamadan nlendi ya da
geni halk kitlelerine ulaamadan baarsz oldu. Oysa Rusya uzun yllardr eitim, kltr,
basn ve propaganda araclyla byk isyan gnn beklemekte ve btn Bulgarlar
ayaklandrmay hedeflemekteydi. Daha nceki btn ayaklanmalarn baarszlkla
sonulanmas Ruslar daha dikkatli ve planl davranmaya sevk etti. Nitekim Ruslar uzun bir
hazrlk dneminden sonra Osmanl memurlarnn zayf anlarn bekleme karar ald. Yine Rus
Panslavistler, isyan iin byk yatrmlar yapt. Panslavistler, btn Bulgaristan kapsayacak
bu isyan iin gerekli hazrlklar erevesinde, Mslmanlar silahszlandrrken, Bulgarlar da
hzla silahlandrd. nce gnll Bulgar taburlar kuruldu, arkasndan Bulgar etelerine, daha
sonra da Bulgar halkna silahlar datld. Ayrca Eflkta bulunan Bulgar gmenlerden
eteler kuruldu. Rus General Gurko, Balkanlarn gneyindeki Bulgarlara 60.000 tfek datt38.
Eski Zara kaymakamnn raporunda belirtildiine gre, kasabay igal eden General Gurko,
mahalli idarecilerden iki saate kadar Mslman halkn elindeki silahlar toplayp, kendisine
teslim etmesini istedi. Generale bu emrin kapsamna Bulgarlarn da dhil olup olmad
sorulduunda Bulgarlar askerdir, arzuladm Mslmanlarn silahlar cevabn verdi.
Silahlarn teslimi gecikince emniyete tayin edilen Rus Albay, emrindeki 300 Bulgar
jandarmasyla birlikte Mslmanlarn silahlarn toplad ve on bir gnde 1.100 kiiyi katletti39.
1875 Bulgar ayaklanmasnn baarszl zerine Bkrete kurulan htilal Komitesi
fiilen zld ve ou yesi silahl ayaklanma fikrinden uzaklat. Fakat Panslavstlerin de
etkisiyle gen bir grup, silahl ayaklanma fikrini desteklemeye devam etti. Bu gruba gre,
milletler aras durum ayaklanma iin elveriliydi. Aylardr devam eden Bosna-Hersek
ayaklanmas, uluslararas bir sorun haline gelmiti. Bosna-Hersekin durumu iin toplanacak
35

Aydn, age, 81-82.

imir, age, LXXXII.
37
Sleyman Ouz, Osmanl Vilayet daresi ve Dou Rumeli Vilayeti, (Ankara: Gazi niversitesi
Yaynlar, 1986), 39.
38
pek, age, 16.
39
age, 15.
36

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

138

bir konferansta byk bir ayaklanmayla Avrupal devletlerin dikkatini ekilebilirdi. Bylece
byk devletlerin olaylara mdahale etmesi salanabilirdi. Ayrca yeni bir ayaklanma iin lke
iindeki durum da elveriliydi. Zira 1875 ayaklanmasndan sonra bir ksm asi Eflka gemi,
yakalananlar da gnatiyef ve Mahmut Nedim Paa tarafndan serbest braklmt40.
Ayaklanma taraftar genler, Kasm 1875 tarihinde, Romanyann Yerg ehrinde
yeni bir Bulgar Merkez htilal Komitesini kurdu. Ya ortalamas yirmi bei gemeyen
komitenin bakan Stoyan Stambolov dahi 21 yandayd. Bununla birlikte bu komitenin
yelerinin birou Krm Sava sonrasnda gelien Panslavist eitim hareketinin iinde
yetimiti. 1876 Bulgar ayaklanmas dorudan doruya Rusya Panslavistleri tarafndan
ynetilen Yerg htilal Komitesi tarafndan, yani yurt dnda hazrlanm bir
ayaklanmayd41. syandan nce ok sayda toplant yapld. Komiteciler son olarak
Otlukkyde topland. 27 Nisanda yaplan bu toplantda, Edirne, Filibe, Sofya, htiman,
Kzanlk, Eski Zara ve Pazarck gibi nemli kasabalarda ve mmkn olan her yerde ynetimi
ele geirmeyi planlayarak, 13 Maysta harekete geilmesi ynnde fikir birliine varld. 700
kadar ky bu ayaklanmaya katlacaklarna dair sz verdi42.
Ayaklanmann 13 Maysta karlmasna karar verilse de, olaylar beklenen tarihten
nce geliti. 2 Maysta asi liderlerinden Todor Kablekovun, baz komitecilerle hkmet
konana saldrarak nahiye mdrn ldrmesiyle isyan balam oldu. Kablekov,
Bulgaristan tarihine kan mektubu adyla geen nl mektubu Otlukkydeki asi liderlerine
gndererek ayaklanmann baladn duyurdu43. Ayaklanma srasnda komiteciler kendilerine
zel bir bayrak hazrlad. Bu bayran bir tarafnda hilal zerine ayakla basm bir aslan resmi,
dier tarafnda da byk harflerle yazlm Svoboda li Smirt yani Bamszlk veya lm
slogan bulunmaktayd. Komitenin silahlar Romanyadan ve Rusyadan gelmekteydi. Fakat
stanbul yoluyla Rusyadan gnderilen silahlar, Tatarpazarc istasyonunda ele geirildi44.
Ayaklanma srasnda, 6 Mays 1876 tarihinde, Selanikte de nemli olaylar oldu.
Gevgeli kazasnda bir Bulgar kz, bir Mslmana k olunca din deitirmek zere Selanike
gitti. stasyonda Bulgar kz, konsolosluk kavaslar tarafndan zorla alnp Amerikan konsolosu
Hac Lazarn evine gtrlerek orada tutukland. Bunun zerine Mslman halk, Hamza Bey
Camiinde toplanp hkmetten kz istedi, fakat konsolos bu istei yerine getirmedi ve kzla
beraber Karaferya kasabasna kat. Bunu duyan halk taknlklar yaparak Saatli Camide
topland. Olaylar vali tarafndan Babliye kadar ulatrld. Mslman halkn taknlklar
artnca, konsoloslar vilayet konana gelerek protestoda bulundu. Vali, konsoloslara olayn
kritik olduunu ve Babliden ald emir gereince kzn derhal teslim edilmesini istedi.
Fakat konsoloslar Valiye inanmad ve olaylar byd. Konsoloslar Saatli Camiye gitti. Fakat
halk galeyana geldiinden konsoloslara saldrd ve drt konsolosu ldrd. Bunun zerine
Babli, Eref Paa, vali ve Vahan Efendinin bakanlnda oluan bir aratrma komisyonunu
olay yerine gnderdi. Selanik limanndaki Osmaniye zrhlsnda bir harp divan kuruldu. Bu
arada, ngiliz Amirali Seymurun kumandasnda karma bir donanma da limana gitti. Bu
donanma komutan, Selanik erafndan 50 kiinin derhal idamn istedi ve arkasndan da
karaya asker kard45 Konsoloslarn ldrlmesinden dolay 14 kiinin aslmasna ve birok

40

imir, age, LXXXVII.

age, LXXXVIII.
42
Tulac, age, 85.
43
Todorov, age, 77.
44
Hamdi, age, 110-111.
45
Tahsin Uzer, Makedonya Ekyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, (Ankara: T.T.K., 1987), 110.
41

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

139

Serap Toprak

kiinin de eitli cezalarla tutuklanp srgn edilmesine karar verildi46. Avrupada byk
tepkilere neden olan 1876 Selanik Olay Osmanl Devletini Avrupada yalnz brakmak
amacyla gnatiyefin dzenledii bir olay olarak grld47. Nitekim gnatiyef, greve geldii
gnden itibaren Osmanl Devletini dnya kamuoyunda yalnzlatrma politikas izlemiti.
Bununla birlikte dier Panslavistler de, Bulgar ayaklanmasn tam bir baarya ulatrmak ve
dnya kamuoyunun dikkatini ekmek istiyordu. Bu nedenle 10 Mays tarihinde Odesada
yaynlanan Rus gazeteleri Bulgarlarn Trkler tarafndan katliama uradklarn yazd 48. Bunun
zerine Avrupada birok yazar ve dnr Avrupann szde sessizliine kar sert
aklamalar yapt. Dostoyevski, 1876 tarihli yazsnda Avrupaya seslendi:
Ah uygarlk! Osmanllar, ocuklarnn gz nnde babalarnn derilerini
yzmekten ciddi ciddi alkoyarsa, karlar byk lde bozulacak olan Avrupa!
Avrupa uygarlnn bu ok nemli ve her eyin stndeki karlar! Elbette ticaret,
gemicilik, pazarlar, fabrikalar Avrupann gznde daha deerli ne olabilir ki? Bunlar
dokunulmasna msaade edilemeyen karlardr; hani dncede bile onlara
dokunamazsnz, nerede kald parmanz uzatmanz! Ama yine de lanet olsun, Avrupa
uygarlnn bu karlarna! Evet, uygarln bu karlarna lanet olsun ve eer kendi
varln srdrmesi iin insanlarn derisinin yzlmesi gerekiyorsa o uygarla da
lanet olsun! 49
Ayrca Avrupann birok yerinden 1876 Bulgar isyanndan sonra Bulgarlara
yardm gitti. Viskontes Emily Stangford, Bulgar kyllerine yardm salamak amacyla bir
fon oluturdu ve Samakovdaki Amerikan Misyoner Kurumunun bakan James Franklin
Clarken desteiyle ihtiya sahiplerine giyecek datp eitli yardmlarda bulundu50.
Selanik Olay btn Avrupada, zellikle Almanyada byk heyecan ve tepki
uyandrd. Rusya artk baroldeydi. Rusya Babakan Gorakof, Berline giderek, Osmanl
Devleti zerinde bask yaplmas konusunda Almanya Babakan Prens Bismark ikna etti.
Grmelere Avusturya da katld. Grmeleri Prens Bismark ynetti. Bismark, Almanyann
Dou Sorununda belirli bir tercihinin bulunmadn, Avusturya ve Rusya arasnda bir ba
olmak istediini belirterek Gorakofun yannda yer ald51.
Hristiyan-Mslman dmanln Avrupa kamuoyuna tayan Ruslar, Almanya ve
Avusturyann da desteini alarak Osmanl Devletine bir Memorandum verilmesini
kararlatrd. Rusya Babakan Gorakof tarafndan hazrlanan Berlin Memorandumunda u
kararlar alnd52 :
1- atmalar hemen durdurulsun ve ortalk yatncaya kadar Trk askeri uygun
grlecek yerlerde toplansn
2- Hristiyanlar da Mslmanlar gibi silah tayabilsin
3- Bulgar kyllerine kazandklaryla geinebilecek duruma gelinceye kadar yardm
edilsin
4- Ev ve kiliselerin yapm iin malzeme verilsin
5- Osmanl Devletinin yapaca yardmlar bir karma komisyon kontrol etsin

46

age., 112.
Kocaba, age, 35.
48
Aydn, age, 110.
49
Todorov, age, 79.
50
Todorova, age, 206.
51
Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, (Ankara: T.T.K., 1999), 501.
52
Aydn, age, 111.
47

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

140

6- Yabanc devletlerin konsoloslar yaplacak iyiletirme programlarn ve kyllerin

kylerine dnmelerini izleyebilsin.
Berlin Memorandumuna Fransa ve talya da katld. Fakat ngilterenin reddetmesi
zerine onaylarn geri ektiler. ngiltere, Memorandumda istenilen eyleri Osmanl
Devletinin toprak btnlne aykr olarak gryordu. ngiltere Dileri Bakan Lord
Derbyye gre, mali durumu iyi olmayan Rusya yeni bir sava gze alamazd ve bu durumda
ngilterenin isteklerine kar gelemezdi. ngiltere Babakan Disraeli ise, Berlin
Memorandumunda, Karada veya Bosnada olduu gibi ngilterenin onay olmadan kararlar
alnmasndan honut deildi ve mparatorlar ttifaknn, Rusyann liderliinde, Osmanl
Devletini paylamasndan ekiniyordu53. Fakat Avrupal devletlerin de kendi aralarnda kar
atmalar vard. 1871 ylndan itibaren Avrupa siyasetinde Almanya etkili olmaya balamt
ve Fransa bu durumu kendi karlar asndan tehdit olarak alglyordu. Ayrca talya da
Almanyann nfuzundan yararlanmak istiyordu. Bununla birlikte, Rusyann Berlin
Memorandumu kararlarn Osmanl Devletine kabul ettirmesi iin ngilterenin desteine
ihtiyac vard. ngiltere ise, Memorandum kararlarn kabul etme niyetinde deildi. Bylece bu
Memorandum, Osmanl Devletine sunulmadan geri ekilmek zorunda kalnd54.
Panslavist gnatiyef, Manin ve Nayden Gerovun nderliinde planlanan ve zel
eitilmi komiteciler tarafndan karlan 1876 Ayaklanmas, baarszlkla sonulanmasna
ramen, Avrupa kamuoyunda byk etki yaratt. Ayaklanmann sonular Avrupada
propaganda malzemesi olarak kullanld ve ngiliz kamuoyunu Osmanl aleyhinde etkiledi.
Bylece 1876 Panslavist Ayaklanmas, ngilterenin Osmanl Devleti politikasnn deimesine
de neden oldu. Aslnda bu durum tamamen gnatiyefin bir projesiydi ve Avrupa da bunun
farkndayd. Nouvelle gazetesinin haberine gre, General gnatiyef, Trkiyenin paralanmas
konusunda bir proje hazrlayarak ara sunmutu55. Bu haberi dorulayan Alman gazetelerine
gre ise, Rusyann ark politikas yani General gnatyefin projesi, Rumeli eyaletlerinin
Rusyann himayesi altnda bir konfederasyon haline getirilmesi56 eklindeydi.
1876 ayaklanmasnn baarszla uramasna ramen, Avrupada yaratt etki ve
Bablinin gszl Avrupal byk devletlerin ataa gemesine neden oldu. Temmuz
1876 tarihinde, Osmanl Devletinin paylalmasn tasarlayan Rusya ve Avusturya, 2 Aralkta
balayacak olan Avrupa Konferansnn stanbulda toplanmasn nerdi. Asl ama, Osmanl
Devletinin reformlar yapmasn salamakt. Aksi halde, kacak yeni isyanlar Osmanl
Devletini paralayacakt. Rus ar II. Aleksander, Balkanlarda Panslavizm lksn
yayarken, ngiltere Babakan Disraeli, Osmanl Devletinin hala toprak btnlnden
yanayd57. Bunun zerine stanbul Konferans, 23 Aralk 1876 tarihinde, Osmanl Devleti,
Rusya, ngiltere, Fransa, Avusturya, Almanya ve talyann katlmyla topland. Konferansa
her devletin ikier delegeyle katlmas kararlatrld. Bu delegelerden biri, katlmc devletlerin
stanbul elisi olacakt. Osmanl Devleti Hariciye Nazr Saffet Paa ve Berlin elisi Ethem
Paa tarafndan temsil edildi. Saffet Paa, ayn zamanda konferansa bakanlk da edecekti.
Rusyay General gnatiyef, ngiltereyi Smrgeler Bakan Salisbury, Fransay Kont
Bourgoin, Avusturyay Eli Zii, Almanyay Eli Verter ve talyay Kont Corti temsil etti58.
53

Armaolu, age, 502.

Aydn, age, 112.
55
BOA, Hariciye Nezareti Siyasi Ksm Belgeleri, (BOA. HR. SYS.) Dosya Numaras/Gmlek
Numaras, 183/1.
56
BOA, HR. SYS, Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 183/2.
57
Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi, (stanbul: Milliyet Yaynlar, 1995), 329 vd.
58
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 8, (Ankara: T.T.K., 2000), 28.
54

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

141

Serap Toprak

II. Abdlhamit bar niyetlerini aklamak ve konferans almalarna bir dereceye kadar
temel tekil etmesi zere bir muhtra hazrlayarak Mithat Paaya gnderdi. Bu muhtrada u
hususlar teklif ediliyordu:
1- Bulgaristanda halk ve memurlar tarafndan yapld iddia edilen zulm ve
cinayetleri incelemek zere devletleraras bir komisyon kurulmaldr. Bu komisyon sulular
yeniden muhakeme ederek en ar cezalara aptracaktr. Komisyonun almalar ak olacak
Avrupadan her kim isterse, hatta Gladstone dahi bu muhakemeye gelip itirak edebilecektir.
2- Kanunu Esasinin hkmleri ile uzlaan slahat teklifleri tatbik edilecektir.
3- Kanunu Esasinin genel haklarla ilgili hkmleri, Hristiyan tebaann hukukuna
kefildir. Bu sebeple slam ve Hristiyan arasnda en kk bir fark ve ayrln devamna yer
kalmayaca aktr.
4- Osmanl Devleti Kanunu Esasi hkmleri ile ona uygun olarak kabul edecei
slahat tamamen yrtmek iin zmin devletlerden bir mddet dahi isteyebilir. O mddetin
sonunda taahht olunan eyler yaplamazsa o zaman zmin devletler vazifelerini diledikleri
gibi istimal ederler. Fakat Mithat Paa, bu muhtray kendisi iin ahsi direktif sayd ve bu
teklifleri konferansa sunmad59.
stanbul Konferansnda alnan kararlarn reddedilmesi zerine Avrupal devletler,
Osmanl Devletine kar izleyecekleri politikann yntemini belirlemek iin, 31 Mart 1876
tarihinde Londrada topland ve aralarnda bir protokol imzalad. Protokoln ierii, Osmanl
Devletinin Hristiyan halk iin vaad ettii slahat yerine getirmesi ve bylece Avrupa
barnn korunmas eklindeydi. Protokol imzalayan alt devlet, Babliye Bosna-Hersek ve
Bulgaristanda daha nce kendi isteiyle kabul ettii slahat uygulamasn syledikten sonra,
Srbistanla yaplan bar tandklarn, byle bir barn snr dzenlenmesi yaplmak suretiyle
Karada ile yaplmasna gerek olmadn ve Osmanl ordusunun, silahlanmasnn sadece
gvenlii salayacak kadar olmas gerektiini vurgulamtr. Bundan sonra yaplacak
slahatlarn stanbuldaki elileri araclyla kontrol edileceini de protokole eklediler. Fakat
ngiltere, Londra Protokoln artl imzalayacan aklad. Bu art, Avrupa barnn
korunmas ve Osmanl Devleti ile Rusyann askerlerini datmalaryd. Bu art yerine
getirilmedii takdirde, protokol hkmsz sayacakt. Rusya, Balkanlarda Bulgar isyanna
benzer isyanlar olduu takdirde ordularn datma sresini geciktireceini belirtti60.
Osmanl Devleti, 3 Nisan 1877 tarihinde kendisine bildirilen Londra Protokoln
Bakanlar Kurulundaki uzun tartmalardan sonra, hak ve istiklalini korumak zorunluluu ve
toprak btnlne ve bamszlna dokunmayan tavsiyeleri kabul ederek her trl slahat
yapacan61 bildirdi. Ayrca Paris Bar Antlamasna ve Kanunu Esasi hkmlerine aykr
bulduundan bu protokol, 12 Nisan tarihinde bir notayla reddettiini bildirdi. Osmanl
Devletinin bu tavr, 1877-1878 Osmanl-Rus Savann en nemli nedeni oldu62.
Bamszla Giden Yol: 93 Harbi ve 1878 Berlin Antlamas
1876 ylnda baarsz Bulgar isyan zerine Rusya, kendi ynetiminde zayf bir
Bulgar Devleti kurma hayalini ertelemek zorunda kald. Ayrca Bablinin stanbul
Konferans ve Londra Protokol kararlarn reddetmesi, Rusyann Osmanl Devletine sava
ilan etmesine sebep oldu. stanbuldaki Rus elilii, 23 Nisan 1877 tarihinde Osmanl Hariciye
59

Karal, age, 30-31.

Age, 39 vd.
61
Armaolu, age, 516.
62
Karal, age, 40.
60

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

142

Nezaretine bir nota vererek, Rusyann Osmanl Devleti ile olan diplomatik ilikilerini
kestiini bildirdi. Bylece iki devlet arasnda 1877-1878 Sava balam oldu. Bunun zerine
Osmanl Devleti, byk devletlere bavurarak 1856 Paris Antlamas gereince araclk
yapmalarn istedi. Fakat bu devletlerin hibiri aracla yanamad. Ayrca Rus Babakan
Gorakof, Avrupa devletlerine gnderdii bir muhtrada, sava sebebi olarak, Bablinin
Avrupa devletlerinin btn tekliflerini reddetmesini ve reformlara yanamamasn gsterdi.
Bununla birlikte Rusyann hareketinin, btn devletlerin grlerine uygun olduu iddiasnda
bulundu. ngiltere Dileri Bakan Lord Derby ise, 2 Mays 1877 tarihinde, Rusyann bu
hareketini onaylamadn bildirerek, Rusyay protesto etti. Ayrca 6 Maysta verdii bir
notayla u hususlar bildirdi63 :
1- ngiltere sava karsnda tarafszln ilan etmitir ve kendisinden yardm
beklememesini de Osmanl Devletine bildirmitir.
2- ngiltere, Hindistanla dnya ticaretinin gvenlii iin gerekli olan Svey
Kanalna hibir zarar verilmemesini savaan taraflardan ister.
3- ngiltere, stanbulun imdiki sahibinden bakasnn eline gemesine kaytsz
kalamaz.
4- stanbul ve anakkale Boazlarnn bugnk rejimi hibir ekilde deitirilemez.
5- ngilterenin Basra Krfezinde korumakta olduu karlar vardr.
6- ngiltere, Bulgaristan igal edilecek olursa, bunun geici olaca konusunda arn
vermi olduu teminat tekrar hatrlatr.
7- ngiltere, sava karsndaki tarafszln bu artlara bal olarak srdrecektir.
ngilterenin bu tavr zerine Ruslar, ngilizleri memnun etmek iin isteklerine
uyacaklarn bildirdi. Bunun zerine iki lke arasnda Tarafszlk Antlamas imzaland.
Rusyann nnde engel olarak bir tek Avusturyay ikna etmek kald. Rusya, Avusturyayla,
Balkanlar paylama dorultusunda Reichstadt Antlamasn imzaland. Buna gre,
Srbistann topraklar genileyecek, Drina ve Lim nehirleri Srp snr olacak, Karadaa
Hersekten Spizza Liman verilecek, Gney Besarabya yeniden Rusyaya verilecek,
Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk muhtar devletler olarak kalacak, Tesalya ve Girit
Yunanistana verilecek, stanbul serbest ehir olacak, Rusyaya Trkiyenin Asya
topraklarndan pay verilecekti. Bunlara karn, Bosna-Herseki Avusturya ilhak edecekti.
Ayrca Avusturya, Osmanl-Rus Savanda tarafsz kalacakt64.
1877-78 Sava srasnda Ruslarn ilerlemesi iin Bulgarlar byk aba harcad. ok
saydaki Bulgar gnlls, Rus ordusunda Osmanl Devletine kar savat ve Bulgarlar, Rus
ilerlemesini kolaylatrmak iin isyan giriimlerinde bulundu. Bu durumda, zellikle Tunann
gerisinde yaayan Bulgarlarn faaliyetleri nemliydi. Srbistanda yaayan Bulgarlar, Rus
hkmetinin de kararyla Bulgar Gnlller Birliinin ekirdeini oluturacak ekilde
rgtlendi. Romanya ve Srbistandan Tunay aarak gelen Bulgarlar, Rus ordusu iinde 7.000
kiilik bir muhafz alay kurdu. Eski Zara, ipka, Plevne ve Seinovada Ruslarla birlikte
Osmanl Devletine kar savat65.
Ruslarn ilerlemesini kolaylatrmak iin Bulgarlarn kardklar isyanlar, Nevrekop
ve Siroz ynne doru geniletildi66. Austos 1877 tarihinde Ferdice-Kzanlk yolu zerinde
Rus Kazaklar ve Bulgarlar tarafndan ok sayda Mslman ldrld. Dier taraftan General
63

Armaolu, age, 516 vd.

Kocaba, age, 143 vd.
65
Tulac, age, 92.
66
BOA, Sadaret Mektub Kalemi Mhime Odas Belgeleri, (BOA. A.} MKT. MHM), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras, 483/41.
64

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

143

Serap Toprak

Rauhda kumandasndaki 26. Don Kazak Alay, Hainky evresindeki kylerde bulunan
Mslmanlarn Tunca blgesindeki dalara kamalarna neden oldu. Temmuz 1877 tarihinde
Trnovadan kaan yaklak 700 Mslman, Kazaklar tarafndan ldrld. 1878 ylnn
banda Rus ve Don Kazak birlikleri tarafndan yaplan Harmanl Katliamnda 40.000den
fazla Mslman ldrld67.
Sekiz ay sren 1877-1878 Osmanl-Rus Sava, Osmanl Devleti iin ar sonular
dourdu. Bu sava sonucunda, ok sayda Mslman ldrld gibi, ok saydaki
Mslman da evlerini brakarak g etmek zorunda kald. Mslmanlar, umnu, Rusuk ve
Rodoplar blgesine topland68. Buna karn, Mslmanlarn boalttklar yerlere, Bulgarlar
yerletirildi ve bu topraklarn Bulgar vatan olduu iddia edildi. Bu tip g hareketlerine daha
ok Elana, Rozgrad, Kotel ve Dobruca blgesinde rastlanmaktadr. G hareketleriyle
Bulgaristann dousundaki kyler, nce karma oldu, sonra da tamamen Bulgarlat. ehirdeki
Bulgarlama oran kylerden daha da fazlayd. rnein, 1871 ylnda Sofyadaki ehir
nfusunun %26s Trk iken, bu oran 1880 ylnda % 2,6dr. umnuda 1865 ylnda % 52
olan Trk nfus oran, 1880 ylnda %42ye, Tatarpazarcnda 1868 ylnda %28 olan oran
1884 ylnda %16ya, Kstendilde 1878 ylnda % 56 olan oran 1880 ylnda % 16ya
dmtr69.
1877-78 Osmanl-Rus Sava sonunda, 3 Mart 1878 tarihinde ok ar artlar ieren
Ayastefanos Antlamas imzaland. Ayastefanos Bar Grmelerinde, Babliyi Hariciye
Nazr Saffet Paa ile Berlin Elisi Sadullah Bey; Rusyay Kont gnatiyef ve Nelidof temsil
etti. Bu grmeler sonucunda imzalanan Antlamada Bulgaristan ile ilgili u kararlar alnd70:
1- Bulgaristan, Osmanl hkimiyetinde muhtar bir prenslik haline gelecektir.
2- Bulgaristann kesin snrlar Rumelinin Rusya ordusu tarafndan tahliyesinden
nce Rus ve Osmanl yelerden kurulan bir komisyon araclyla tespit edilecektir. Ancak bu
ite, Tunadan Ege Denizine kadar olan Osmanl topraklaryla Kosova ve Manastr vilayetleri
tamamen Bat Trakya ile Selanik vilayetlerinin bir ksm da Bulgaristana ait olacaktr.
3- Bulgaristan Prensi halk tarafndan seilecek ve byk devletlerin de uygun
bulmasyla Osmanl Devleti, seimi onaylanacaktr.
4- Bulgar prensi byk devletler hanedanndan hibirine ye olmayacaktr.
5- Trnova ve Filibede toplanacak bir meclis, bir Rus komiserinin nezaretinde ve bir
Osmanl komiserinin huzurunda Bulgar Prensliinin i idaresi hakknda bir nizamname
hazrlayacaktr.
6- Bulgaristanda Osmanl askeri bulundurulmayacaktr. Milli askerin iki yl iinde
kuruluuna kadar asayiin salanacak ve Prensin gsterecei hususlarda yardmda bulunmas
iin alt piyade frkas ve iki svari frkasndan oluan bir Rus bulunacaktr.
Ayastefanos Antlamas artlar birok devletin tepkisine neden oldu. Antlamaya
bata ngiltere kar kt. ngiltere Nisan 1878 tarihinde Rusyaya bir nota vererek,
Ayastefanos Antlamasyla Karadenizin Rus hkm ve nfuzuna girdiini, Osmanl
Devletinin bamszlnn mevhum kaldn ve ngiliz menfaatlerinin tehlikeye maruz
kaldndan bahisle, ad geen antlamay tanmadn bildirdi. Ayastefanos Antlamasna
Yunanistan da kar kt. Yunanistann, Byk Helen Devleti kurmak iin hayal ettii
topraklar, Slav devletlerine verilmiti. Bununla birlikte, Almanya Babakan Bismarkn, bu
antlamadan doan skntlar dzeltmek iin Berlinde bir kongre dzenlenmek istemesi
67

pek, age, 18, 19.

age, 34.
69
age, 130.
70
Karal, age., 64, 65.
68

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

144

Rusyay kzdrd71. Buna ramen Rus temsilcisi Babakan Gorakof, Avrupal devletleri
rahatsz eden Ayastefanos Antlamasnn bir byk devletler Kongresinde ele alnmasn
kabul etti. Fakat Gorakof kongrede, Ayastefanos Antlamasnn sadece Avrupay
ilgilendiren hkmlerinin ele alnmasn istedi. Bunun zerine ngiltere ve Avusturya, bu artl
istei kabul etmedi. ngiltere ve Avusturya, Antlamann btn artlarnn, 1856 Paris
Antlamasn imzalayan devletler tarafndan ele alnmasn istiyordu. Bunun sebebi de,
Antlamann hem Dou Asyada, hem de Balkanlarda Rusyaya byk stnlk
kazandrmasyd. ngiltere ve Avusturya iin en byk sorun, Rusyann Byk Bulgaristan
dayatmasyd. Avusturya, byle geni ve byk bir Bulgaristann kendi Makedonya Projesini
bozacandan korkuyordu. Ayrca Rusyann kontrolndeki Bulgaristan, Rusyann
Balkanlardaki egemenliini arttracakt72.
Rusya, Balkanlar zerindeki planlarn gerekletirebilme yolunun ngiltereyle iyi
ilikiler kurmaktan getiini biliyordu. Bu nedenle 30 Mays 1878 tarihinde Rusya,
ngiltereyle Londra Gizli Antlamasn imzalad. Bu Antlamaya gre, Bulgaristan iki
blgeye ayrlacakt. Balkanlarn kuzeyindeki Bulgaristan bir prens tarafndan, Balkanlarn
gneyindeki Bulgaristan ise, Osmanl Devletine bal bir Hristiyan Vali tarafndan idare
edilecekti73.
ngilterenin desteini aldktan sonra Rusya, Avusturya ve Almanya ile de
grmelerde bulundu. zellikle Bismark, ngiltereyi de kzdrmadan Rusyann karlarn
gzeten bir politika izledi. Berlin Kongresinin toplanmasndan nce de, Reichstagda yaplan
grmelerde Bismark, Douda Almanyann hibir amacnn olmadn, Almanyann
dorudan dost devletlerin karlarn koruyacan ve Almanyann Rusyann politikasn
bozmaktan uzak durmasnn, izledikleri siyasete uygun olduunu aklad74. Bununla birlikte
Berlin Kongresinden nce, Bulgaristandaki Mslman halk, Prens Bismarka bir dileke
yazd. Mslmanlar bu dilekede, savata yklan blgelerde huzurun ve adaletin salanmas
iin tarafsz devletlere seslenerek Bulgarlarn yapt bask ve ikencelerden bahsetti.
Dilekede btn bunlarn, Mslman halkn g etmesi iin hazrlanan bir plann paras
olduu belirtildi75. Fakat Mslmanlarn arlar Avrupa devletleri arasnda karlk bulamad.
13 Haziran 1878 tarihinde Alman Babakan Bismark nderliinde Berlinde
toplanan kongre sonucunda, 13 Temmuz 1878 tarihinde Berlin Antlamas imzaland ve
bylece Ayastefanos Antlamas yeniden dzenlendi. Bismark, bu kongre iin: Osmanl
Devleti iin deil, fakat Avrupa barnn korunmas iin toplanmtr aklamasnda bulundu.
Berlin Kongresine, Almanya adna Baron Doverter ve Prens Duhuhenluhe, AvusturyaMacaristan adna Msy Duvad Yengtun, Msy Dusenvalye ve Msy Depre, ngiltere adna
Lord Bekonsfild, Lord Salisbury ve Lord Odorusel, talya adna Kont Korti ve Kont Doloney,
Rusya adna Prens Gorakof, Kont uvalolf ve Baron Obril, Osmanl Devleti adna Karatodori
Paa, Mehmet Ali Paa ve Sadullah Bey temsilci olarak katld76. Kongrede, Byk
Bulgaristan blgeye ayrld ve u kararlar alnd77 :

71

Kocaba, age, 146.

Armaolu, age, 523.
73
Karal, age, 70.
74
Mahmut Muhtar, Berlin Antlamasndan Harb- Umumiye Kadar Avrupa ve Trkiye Mnasebetleri,
(stanbul: tken Yaynlar, 1999), 51.
75
pek, age, 111.
76
Edovard Driault, ark Meselesi, (Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar, 2003), 353 vd.
77
Karal, age, 76, 77.
72

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

145

Serap Toprak

1- Birinci blgede, Osmanl devleti hkimiyeti altnda muhtar, Babliye vergi veren
bir Bulgar Prenslii kurulmutur. Prens, halkn seimi, Padiahn onay ve byk devletlerin
de uygun grmesiyle tayin edilecektir. Prens Avrupa devletleri hanedanlndan birisine
mensup olmayacaktr. Bulgaristan Prenslii, dokuz ay sreyle Rusya tarafndan ynetilecektir.
2- kinci blge, Dou Rumeli adyla Osmanl Devletine braklmtr. Bu blgenin
idaresi hakknda byk devletler tarafndan kurulan bir komisyon tarafndan bir talimatname
hazrlanacaktr. Dou Rumeli bu statye gre, Padiah tarafndan tayin elden bir Hristiyan
vali tarafndan idare edilecektir.
3- nc blge, Makedonya olup slahat yaplmas artyla Osmanl Devletine
braklacaktr.
Berlin Antlamasn Rus milliyetileri ve Panslavistler, bir yenilgi olarak
grmekteydi. Rusya Babakan Gorakof, Berlin Antlamasn imzalamakla hayatnn en
zc olayn yaadn syleyerek zntsn belirtmitir78.
Berlin Antlamasyla kurulan Bulgaristan Prensliinin Osmanl Devleti tarafndan
tannmas, aznln hak, hukuk ve menfaatlerinin korunaca artna balanmt. Fakat
Antlama, blgenin sosyo-demografik yapsn deitirmeye dair herhangi bir madde
iermiyordu. Antlama maddeleri zellikle milli bir devlet gibi Bulgaristan Prensliini
meydana getirirken, antlamada ok milletli yapy deitirmek iin hibir art belirtilmedi.
Bylece Mslman-Trkler Bulgaristan Prensliinin snrlar iinde brakld. Berlin
Antlamasn dzenleyen devletler, sadece aznlk haklarn aklamakla yetindi. Fakat
Bulgaristan snrlar iinde kalan Trkler konusunda herhangi bir garanti vermedi79. Oysa
antlama imzalanmadan nce Haziran 1878 tarihinde, bir ngiliz mecmuasnda kan yazsnda
Mithat Paa, yeni Bulgaristann Srbistan ile Zitovi, Osmanpazar, Trnova, pka, htiman,
Kstendil, Leskofa arasndaki blgede kurulmasn ve bu blgedeki Trklerle, Osmanl
snrlar iindeki Bulgarlarn mbadelesini istemiti. Fakat bu teklif, Berlin Kongresi
srasnda dikkate dahi alnmad80. Ayrca Berlin Antlamasndan sonra, Mslman mal
sahipleri saldrlara urad. Mslmanlarn ou evlerine dnmeye ya da eski evlerinde
oturmaya korkuyordu. Bir sre sonra Bulgar kyller, devlete deme yaptklar topraklarn
sahibi oldu ve toprak sahiplerine de tazminat dedi81. Fakat tazminat demeleri Mslmanlara
yaplanlarn karl deildi. Mslman halk, yzyllardr yaadklar topraklar terk etmek
zorunda kalrken, Bulgar isyanndan dolay eitli cezalara arptrlan Bulgarlar iin genel bir
af karld ve memleketlerine gitmelerine izin verildi82.
Berlin Antlamasnda sylenmemi olsa da dier btn devletler, blgedeki Rus
stnln kabul etti83. Osmanl Devletinin paralanmasn hzlandran Berlin
Antlamasndan sonra d siyaset iin en uygun yol, hsn idare politikas olarak grld.
Bulgaristann kurulmasndan sonra hem Rusyann, hem de ngilterenin bu yeni devleti idare
etmeye alacaklar herkes tarafndan biliniyordu84. Bundan sonra iki devletin d siyaseti
Bulgaristan zerine younlat.

78

Kocaba, age, 150.

pek, age, 112.
80
age, 14.
81
Jelavch, age, 397.
82
BOA, A.} MKT. MHM, 482/159.
83
B. Jelavch, age, 397.
84
Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, (stanbul: Boazii Yaynlar, 1931), 162.
79

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol

146

Sonu
19. Yzyl btn dnyada ulus devletler yzyl oldu. Avrupada, Latin Amerikada ve
Balkanlarda Fransz Devriminin fikir ve siyasi dnce akmlar, zellikle milliyetilik hzla
yayld. Bu dnemde Avrupada Katolik-Protestan ve Liberalizm mcadelesi yaanrken,
Rusya baat bir devlet olarak ortaya kt ve Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda
yaayan Slavlar zerinde etkili ve baskc bir politika izledi. Ruslar, zellikle Bulgarlar
zerinde uzun yllar youn almalar yapt. Rusya, Slavllk politikasn uygulama alan olarak
Bulgar corafyasn seti. Bylece Balkan politikasn Bulgarlar zerinden yrtt.
19. Yzylda Rusya, d politikasn tamamen Osmanl Devleti zerine kurarak Balkan
milletleri zerinde garantrlk hakk elde etti. Rusyann 19. Yzyl ark politikas, Balkan
milletlerinin Rusyann kontrolnde bir konfederasyon haline gelmesi zerine kurulmutu.
Fakat Rusyaya Balkanlarda byk stnlk salayacak olan Byk Bulgaristan, Avrupal
Devletlerin kar dengelerini bozmutur. Bu nedenle kk ve gsz Bulgaristan, Rusyann
ve dier Avrupal devletlerin, zellikle ngiltere ve Rusyann kar atmalarnn odak
noktas haline geldi. Bulgaristan, Avrupal devletlerin kendilerine bal paralanm ulus
devletler yaratma istei sonucunda kurulmutur.
Kaynaka
1. Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri
BOA, HAT. (Hatt- Hmayn), Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 746/35233.
BOA, HAT. (Hatt- Hmayn), Dosya Numaras/Gmlek Numaras,1038/ 143018-A.
BOA, HAT. (Hatt- Hmayn), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1038/43018.
BOA, HR. SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi Ksm Belgeleri), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras, 183/1.
BOA, HR. SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi Ksm Belgeleri), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras, 183/2.
BOA, A. MKT. MHM. (Sadaret Mektub Kalemi Mhime Odas Belgeleri), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras, 483/41.
BOA, A. MKT. MHM. (Sadaret Mektub Kalemi Mhime Odas Belgeleri), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras, 482/159.
2. Osmanlca Gazeteler
Tasvir-i Efkr, 469/3, 18 ZA 1283
Tasvir-i Efkr, 688/2, 5 L 1285
Tasvir-i Efkr, 712/1, 3 M 1286
3. Aratrma ve nceleme Eserler
Armaolu, Fahir. 19. Yzyl Siyasi Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu,1999.
Aydn, Mahir. Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna. stanbul: Kitabevi,
1996.
Beydilli, Kemal. Berlin Antlamasndan Gnmze Balkanlar. stanbul: Trk Tarih
Kurumu, 1997.
Bozkurt, Glnihal. Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu. Ankara:
Trk Tarih Kurumu, 1996.
Castellan, George. Balkanlarn Tarihi. stanbul: Milliyet, 1995.
Driault, Edovard. ark Meselesi. Ankara: Gazi niversitesi, 2003.
Engelhardt, Edovard. Tanzimat. stanbul: Milliyet, 1976.
History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013

147

Serap Toprak

Glenny, Misha. Balkanlar 1804-1999. stanbul: Sabah, 2001.

nalck, Halil. Tanzimat ve Bulgar Meselesi. stanbul: Eren, 1992.
pek, Nedim. Rumeliden Anadoluya Trk Gleri. Ankara: Trk Tarih Kurumu,
1999.
Jelavich, Barbara. Balkan Tarihi. C. 1, stanbul: Kre, 2006.
Karal, Enver Ziya. Osmanl Tarihi. C. 8, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2000.
Kocaba, Sleyman. Osmanl syanlarnda Yabanc Parma. Kayseri: Vatan, 1992.
Kohn, Hans. Panslavizm ve Rus Milliyetilii. stanbul: lgi, 1983.
Mahmut Muhtar. Berlin Antlamasndan Harb- Umumiye Kadar Avrupa ve Trkiye
Mnasebetleri. stanbul: tken, 1999.
Ouz, Sleyman. Osmanl Vilayet daresi ve Dou Rumeli Vilayeti. Ankara: Gazi
niversitesi, 1986.
entrk, Hdai. Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi. Ankara: Trk Tarih Kurumu
1992.
imir Bilal. Rumeliden Trk Gleri C. II. Ankara: Trk Tarih Kurumu 1989.
Tahsin Paa. Abdlhamid ve Yldz Hatralar. stanbul: Boazii, 1931.
Todorov, Nikolay. Bulgaristan Tarihi. stanbul: nc, 1979.
Todorova, Maria. Balkanlar Tahayyl Etmek. stanbul: letiim, 2003.
Tulac, Pars. Bulgaristan ve Trk- Bulgar likileri. stanbul: Cem, 1984.
Uzer, Tahsin. Makedonya Ekyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi. Ankara: Trk
Tarih Kurumu, 1987.
Uzun, Ahmet. Tanzimat ve Sosyal Direniler. stanbul: Eren, 2002.
Yaver, Halil. Bulgarlarn Balkanlar stila Planlar. stanbul: Tecelli,1938.

History Studies
Special Issue on Balkan Wars
Volume 5/Issue 6 2013