Zadan je trofazni poluvalni upravljivi ispravlja (sl. 1). Fazni napon je 220 V.

Induktivitet izvora je L = 1,2 mH, a otpor izvora R = 0,05 . Pad napona na

tiristoru koji vodi je Vth= 1,5 V. Struja troila je konstantna I = 30 A. Odredite
srednji napon na troilu za primjere: = 0, 30, 60.

TRIANG1

COMP1

TRIANG2

COMP2

TRIANG3

COMP3

TH1

TH2

L2

L3

TH3

I1

L4
VM2

R2

+
V

VM1

R3
E1

+
V

VM3

E2

R4

+ E3
V

VM4

Sl.1. Jednofazni poluvalni mosni ispravlja i pripadajui okidni sklop

Rjeenje:
Okidni sklop simulira trokutna funkcija s komparatorom (blokovi "triang" i
"comp"). U praktinim sklopovima, sklop koji matematiki generira funkciju
(openito) nije prikladan za okidanje tiristora (koristi se niz pravokutnih impulsa
tzv. ealj). Takoer, u praksi se susreemo s visokim naponima koji su na viem
potencijalu od referentne toke sklopa pa se koristi okidni sklop, tzv. drajver
(engl. driver), u simulaciji je potrebno samo prikladno oblikovati upravljaki signal
(posljedice, npr. poveani gubici nisu vani pri razumijevanju rada sklopa) za to
je mogue upotrijebiti komparator.
Parazitni otpori i induktiviteti (koristi se i izraz rasipni induktivitet) koji su na
sl. 1. oznaeni indeksima 2-4 posljedica su (primarno) rasipnih induktiviteta
transformatora, te otpora namotaja transformatora. Pad napona takoer nastaje
i na poluvodikim ventilima (tipino 1-2 V).
Kod trofaznog poluvalnog ispravljaa kut upravljanja se mjeri od trenutka kada
dvije faze imaju istu vrijednost. Naime, u sluaju kada je napon "zelene" faze
pozitivan ali manji od napona "crvene" faze (sl. 2) tiristor Th 2 (nazovimo ga
zeleni) ne moe provesti jer je zaporno polariziran. U to se moemo uvjeriti ako

postavimo II Kirchhoffov zakon za petlju E1-R2-L2-Th1-Th2-L3-R3-E2. Budui je

tiristor Th1 ("crveni") propusno polariziran, a trenutna vrijednost napona
e1(t)>e2(t) Th2 je zaporno polariziran te je lako razumjeti zato se kod ovog
sklopa kut upravljanja mjeri od sjecita faza, a ne od trenutka promjene
polariteta (pripadajueg) faznog napona.
QuickGraph1
1.00e+005

1.00e+005

8.00e+004

8.00e+004

6.00e+004

6.00e+004

4.00e+004

4.00e+004

2.00e+004

2.00e+004

-2.00e+004
-2.73e+004

COMP1.VAL
COMP2.VAL
COMP3.VAL
VM1.V
VM2.V
VM3.V
VM4.V

-2.00e+004
8.61e-004

5.00e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

3.59e-002

-2.73e+004

Sl. 2. Fazni naponi s upravljakim signalima za tiristore pri =0,

(ista boja oznaava istu fazu)

Promatrajui rezultate simulacije za zadani sklop (sl. 2), logino je zapitati se

kod kojega kuta promatrani fazni naponi imaju identinu trenutnu vrijednost.
Fazni pomak izmeu faznih napona je 120 (promotrimo maksimume funkcija), a
funkcije su simetrine, sjecite je "udaljeno" 60 od susjednih maksimuma.
Takoer znamo da sinusna funkcija poprima svoj prvi maksimum pri 90. Oito je
da se funkcije sijeku pri 120 - 90 = 30 (ili 90 - 60 = 30) gdje je referentna
toka trenutak promjene polariteta sinusne funkcije.
Svaki tiristor vodi treinu perioda (sl. 3). Sl. 3. prikazuje oscilogram napona na
troilu (koji je pozitivan pulzirajui napon) za kut upravljanja = 0, te struje
kroz pojedine tiristore: Th1(crveno), Th2(zeleno), Th3(modro). Oscilogram na sl.
3. je dobiven uz zanemarenje induktiviteta izvora (na sl 1. su to L2, L3 i L4). U tom
sluaju je komutacija ("prebacivanje" el. struje iz jedne grane na drugu)
trenutna.
QuickGraph2
5.84e+004

5.84e+004

5.00e+004

5.00e+004

4.00e+004

4.00e+004

3.00e+004

3.00e+004

2.00e+004

2.00e+004

1.00e+004

1.00e+004

0
-7.09e+003

TH1.I
TH2.I
TH3.I
VM2.V

0
2.11e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

3.84e-002

-7.09e+003

Sl.3. Valni oblici izlaznog napona i struje pojedinih tiristora za primjer trenutne komutacije

Vrijednost izlaznog napona raunamo integralom, pri tome zanemarujemo padove

napona uslijed komutacije, unutarnjeg otpora izvora, te padove napona na
poluvodikim ventilima:
VAV

150

1
2 3

sin tdt

30

1
2 3

cos 150
30

Vm

2 3

3 3Vm
3
3

2
2
2

Za izraun moemo upotrijebiti i program Mathcad.

V 220
VAV

Vm V 2

5
6

Vm sin t d t

2

VAV 257.3

(1)
Srednja vrijednost napona na troilu VAV je 257,3 V. Napon dobiven uz
zanemarenje padova napona uslijed komutacije, te ostalih padova napona bit e
neto vei. Predodbu o tome nam daje (sl. 4).
QuickGraph2
5.84e+004

5.84e+004

5.00e+004

5.00e+004

4.00e+004

4.00e+004

3.00e+004

3.00e+004

2.00e+004

2.00e+004

1.00e+004

TH1.I
TH2.I
TH3.I
VM2.V

1.00e+004

0
-6.62e+003

0
2.11e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

3.88e-002

-6.62e+003

Sl. 4. Struje pojedinih faza tiristora uz pri neidealnoj komutaciji

Komutacija se na izlaznom naponu oituje u propadima napona. Drugim rijeima, u

tom intervalu (komutacije) vode ventili obiju faza koje komutiraju te je izlazni
napon jednak aritmetikoj sredini faznih napona faza koje komutiraju.
QuickGraph4
2.42e+002

2.42e+002

2.00e+002

2.00e+002

1.50e+002

1.50e+002

1.00e+002

1.00e+002

5.00e+001

5.00e+001

-5.00e+001

-5.00e+001

-1.00e+002

-1.00e+002

-1.50e+002

-1.50e+002

-2.00e+002
-2.33e+002

I1.I
VM1.V
VM2.V
VM3.V
VM4.V

-2.00e+002
5.34e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

3.84e-002

-2.33e+002

Sl. 5. Valni oblik faznih napona (crveno, zeleno, plavo), izlaznog napona i struje

Ukljuivanjem padova napona uslijed komutacije i ostalih padova napona (pri

= 0) moemo zapisati:

VAV

1
2 3

150

30

30

30

Vm sin tdt

u k dt

150

IRdt

30

150

30

U Th dt

Pad napona uslijed komutacije promatramo samo tijekom komutacije dok su ostali
padovi napona konstantno prisutni.
Postoji vie naina kako se moe izraunati pad napona tijekom komutacije. Za
izraun postavljenog integrala potrebno je poznati funkciju napona na troilu
(koju moemo odrediti iz faznih napona), ali i kut komutacije koji (jo) neznamo
izraunati. Zato je najprimjerenije krenuti od Faraday-evog pravila.
uk L

di
dt

to moemo zapisati i na drugi nain

u k dt Ldi

Dakle, za izraun "gubitka" napona troila kao posljedicu komutacije potrebno je

poznati induktivitet faza koje komutiraju (u ovom sluaju faze koja preuzima
struju) te promjenu struje. Struja grane koja preuzima struju raste od 0 do
vrijednosti struje troila 30 A. Konano se moe zapisati:

dt LI

to nam uvelike olakava izraun.

VAV

2 3

5
6

1
6

Vm cos t
2 3
6

VAV

VAV

3
2

220 2

5
6

d t

6
6

5
5

2 f L I Rt 6 U Th t 6
6
6

sin tdt LI

5
6

IRdt U

Th

3
3
5
5
2 50 1,2 10 3 30 0.05

1,5

2
2
6
6
6
6

Najvii napon koji moemo postii sa zadanim sklopom (izlazni napon pri kutu
upravljanja = 0) je 243 V. to moemo provjeriti i programom Mathcad.

V 220

Vm V 2

I 30

R 0.05

L 0.0012

f 50

5
6

Vm sin t d t 2 f L I I R Uth

VAV

Uth 1.5

VAV 242.99

Logino je zapitati se je li mogue izvesti openitu formulu za razliite

ispravljae. Mogue je. Radi lakeg izrauna je potrebno fazne napone
predstaviti kosinusnim funkcijama te prema potrebi mijenjati intervale
integriranja, ne mijenjajui pri tom vrijednost integrala. Neka su kutovi , , i
definirani kao na (sl. 6).

sl.6. Definicija kutova , , i

Promatrajmo samo narinuti napon i "gubitak" napona uslijed komutacije. Srednja

vrijednost napona za ispravlja pulsnosti p je:
p

p

VAV
Vm cosdt Vm cos d

2
p

gdje je s Vm cos p oznaen napon troila tijekom komutacije (aritmetika

sredina napona faz koje komutiraju). Uvrtavanjem granica dobiva se:
VAV

pVm
2

sin cos
sin
sin cos
sin

p
p

Za pojednostavljenje izraza mogue je upotrijebiti trigonometrijsku relaciju:

sin sin cos cos sin

prikladnim odabirom kutova dobiva se

sin cos cos sin sin cos cos sin
pVm p
p
p
p
VAV

2
sin cos cos sin

p p

nakon skraivanja ostaje

VAV

pVm
cos cos
sin

2
p

to je konana formula za p pulsni ispravlja. U primjeru kada je pulznost 1

vrijednost sin jednaka je 0 pa se u to sluaju dana formula ne primjenjuje.
p

Upotrebom univerzalne formule moemo provjeriti dosadanje rezultate,

odnosno usporediti maksimalni mogui srednji napon troila i maksimalni stvarni
meu
njima je (priblino) 14 V.
pnapon.
3 Razlika
0
0
VAV

sin

p Vm
2

cos cos

VAV 257.3

(2)
Rezultati pod (1) i pod (2) su identini (izvedena fornula zamjenjuje
integriranje).
Do sada su opisana dva pristupa za izraun srednje vrijednosti izlaznog napona. U
prvom smo pad napona uslijed komutacije oznaili s promjenom struje u vremenu:
p

1
VAV
Vm cos dt LI
2 p

sin LI
sin
2 p
p
p

sin sin cos cos sin

VAV

sin cos sin cos cos sin cos sin LI

2 p
p
p
p
p

1
cos cos sin
LI

sin
2 p
p
p

VAV
VAV

Vm

pX
2 sin cos
I
2 p
p
2

VAV

i konano
VAV

pX
Vm

sin cos
I
p
p
2

Dakle, pad napona tijekom komutacije moemo predoiti i kao pad napona na
reaktanciji
pX/2. Za laki izraun koristimo program Mathcad.

0
VAV 0

3Vm 3 cos 3 2 f L I R I Uth

2
2

VAV

VAV 248.9

Za kut upravljanja =30

VAV 214.428

Za kut upravljanja =60

VAV 120.25

Takoer je mogue prikazati funkciju ovisnosti VAV/ koja se naziva i upravljaka

karakteristika.
Oekujemo da e krivulja biti slina kosinusnoj funkciji.

0 1.7 0.001
3Vm 3 cos 3 2 f L I R I Uth

2
2

VAV

250

200

VAV ( )
100

20

40

60

80

180

90

Sl. 7. Upravljaka funkcija ispravljaa

U drugom sluaju je izvedena formula

VAV

pVm
cos cos
sin

2
p

Izjednaavanjem napona za oba sluaja dobije se:

pVm
pX
Vm

cos cos
sin
sin cos
I

2
p
p
2
p

odnosno

i konano:

Vm 2sin cos - sin cos cos XI

p

p

cos cos XI

Vm sin

Na taj nain je povezano trajanje kuta komutacije sa strujom troila.

Upotrebom programa Mathcad moemo izraunati i kut komutacije:

cos cos -

XI

Vm sin

2 f L I

Vm sin

x acos cos

x 0.291

180 x

16.659

ili 0

180 acos cos 2 f L I

Vm

sin

16.659

Pri kutu upravljanja =0, kut komutacije je najdulji (ak vei od 16). Umjesto
da bi raunali trajanje kuta komutacije za svaku vrijednost pojedinano mogue
je nacrti graf ovisnosti kuta komutacije o kutu upravljanja (=f()).
Najprije
je potrebno kut komutacije zapisati kao funkciju kuta upravljanja:

180 acos cos 2 f L I

Vm sin

17
15

10
()

Sl. 8. Ovisnost kuta komutacije o kutu upravljanja

0

20

40

60

Kut komutacije brzo pada

s poveanjem kuta180upravljanja.
0

80
90

Sl. 9. prikazuje napon na tiristuru. U pogledu dimenzioniranja sklopa vrlo je vano

poznavati rad sklopa, konkretno maksimalne napone koje moe podnijeti tiristor.
Budui da je maksimalni zaporni napon vei od 311 V (sl. 9), tiristore biramo iz
naponskog razreda 600 V.
QuickGraph3
4.30e+002

4.30e+002

3.00e+002

3.00e+002

2.00e+002

2.00e+002

1.00e+002

TH1.V
VM1.V
VM3.V
VM4.V

1.00e+002

-1.00e+002

-1.00e+002

-2.00e+002

-2.00e+002

-3.00e+002

-3.00e+002

-4.10e+002

4.33e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.09e-002

-4.10e+002

Sl. 9. Napon na tiristoru Th1

Sl. 10. prikazuje trenutak okidanja tiristor pri kutu upravljanja =30. U tom
trenutku funkcija sinus ima 87% svoje vrijednosti.
QuickGraph1
1.00e+005

1.00e+005

8.00e+004

8.00e+004

6.00e+004

6.00e+004

4.00e+004

4.00e+004

2.00e+004

2.00e+004

COMP1.VAL
COMP2.VAL
COMP3.VAL
VM1.V
VM2.V
VM3.V
VM4.V

-2.00e+004

-2.00e+004

-2.73e+004

8.61e-004

5.00e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

-2.73e+004

3.59e-002

Sl. 10. Vremenska usklaenost faznih napona i okidnih impulsa

Iz slijedeeg oscilograma je logino zakljuiti zato je srednja vrijednost

napona manja, a kut komutacije krai pri =30 nego pri =0.
QuickGraph4
2.42e+002

2.42e+002

2.00e+002

2.00e+002

1.50e+002

1.50e+002

1.00e+002

1.00e+002

5.00e+001

5.00e+001

-5.00e+001

-5.00e+001

-1.00e+002

-1.00e+002

-1.50e+002

-1.50e+002

-2.00e+002
-2.33e+002

I1.I
VM1.V
VM2.V
VM3.V
VM4.V

-2.00e+002
5.34e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

Sl. 11. Napon na troilu pri =30

3.84e-002

-2.33e+002

QuickGraph2
5.84e+004

5.84e+004

5.00e+004

5.00e+004

4.00e+004

4.00e+004

3.00e+004

3.00e+004

2.00e+004

2.00e+004

1.00e+004

1.00e+004

0
-6.62e+003

TH1.I
TH2.I
TH3.I
VM2.V

0
2.11e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

-6.62e+003

3.88e-002

Sl. 12. Oscilogram izlaznog napona i struja pojedinih tiristora pri =30

Pri kutu upravljanja =30 komutacija se pribliava idealnoj. Napon na tiristoru

za dani kut je prikazan na (sl. 13).
QuickGraph3
4.30e+002

4.30e+002

3.00e+002

3.00e+002

2.00e+002

2.00e+002

1.00e+002

1.00e+002

-1.00e+002

-1.00e+002

-2.00e+002

-2.00e+002

-3.00e+002

-3.00e+002

-4.10e+002

TH1.V
VM1.V
VM3.V
VM4.V

4.33e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.09e-002

-4.10e+002

Sl. 13. Oscilogram napona na tiristoru pri =30

Vrijedno je pogledati i strujno-naponske odnose pri kutu upravljanja =60. U

trenutku ukljuenja tiristora (sl. 14), blokirni napon tiristora je maksimalan
(sl. 15).
QuickGraph1
1.00e+005

1.00e+005

8.00e+004

8.00e+004

6.00e+004

6.00e+004

4.00e+004

4.00e+004

2.00e+004

2.00e+004

-2.00e+004
-2.73e+004

COMP1.VAL
COMP2.VAL
COMP3.VAL
VM1.V
VM2.V
VM3.V
VM4.V

-2.00e+004
8.61e-004

5.00e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

3.59e-002

-2.73e+004

Sl. 14. Fazni naponi i okidni impulsi tiristor pri kutu upravljanja 60

QuickGraph3
4.30e+002

4.30e+002

3.00e+002

3.00e+002

2.00e+002

2.00e+002

1.00e+002

TH1.V
VM1.V
VM3.V
VM4.V

1.00e+002

-1.00e+002

-1.00e+002

-2.00e+002

-2.00e+002

-3.00e+002

-3.00e+002

-4.10e+002

4.33e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.09e-002

-4.10e+002

Sl. 15. Fazni naponi i napon na tiristoru Th1 (sivo)

Pri kutu upravljana =90 izlazni napon poprima i negativne vrijednosti (sl. 16), te
stoga ne udi da je njegova srednja vrijednost niska.
QuickGraph4
2.42e+002

2.42e+002

2.00e+002

2.00e+002

1.50e+002

1.50e+002

1.00e+002

1.00e+002

5.00e+001

5.00e+001

-5.00e+001

-5.00e+001

-1.00e+002

-1.00e+002

-1.50e+002

-1.50e+002

-2.00e+002
-2.33e+002

I1.I
VM1.V
VM2.V
VM3.V
VM4.V

-2.00e+002
5.34e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

3.84e-002

-2.33e+002

Sl. 16. Izlazni napon na strujnom izvoru (RL troilu) pri =90

Na oscilogramima pri kutu upravljanja =90 je komutacija teko uoljiva (sl. 17).
QuickGraph2
5.84e+004

5.84e+004

5.00e+004

5.00e+004

4.00e+004

4.00e+004

3.00e+004

3.00e+004

2.00e+004

2.00e+004

1.00e+004

1.00e+004
0

-1.00e+004

-1.00e+004

-2.00e+004

-2.00e+004

-3.00e+004
-3.66e+004

TH1.I
TH2.I
TH3.I
VM2.V

2.11e-003

1.00e-002

1.50e-002

2.00e-002

2.50e-002

3.00e-002

3.88e-002

-3.00e+004
-3.66e+004

Sl. 17. Oscilogram izlaznog napona s oscilogramima struja pojedinih faza