Kapitalist Gelişim Teorisi

KAPTALST
GELM
TEORS
MARKSST EKONOM-POLTN LKELER
PAUL M. SWEEZY
Kapitalist Geliim Teorisi

P. Sweezy
KAPTALST GELM TEORS

PAUL M. SWEEZY
The Teory of Capitalist Development. Principles of Marxian Political Economy

(Kapitalist Geliim Teorisi - Marksist Ekonomi-Politiin lkeleri). 1949, s. 239-318.
Kaynak: ada Kapitalizmin Bunalm, Bilgi Yay., Nisan 1975 ve Kapitalizm
Nereye Gidiydr?, ev. Aslan Baer Kafaolu, Mart 1970.
Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir.,. Mart 2014.
NDEKLER
IV. KISIM
EMPERYALZM
7
XIII. BLM
DEVLET
8
8 1. Ekonomik Teoride Devlet
9 2. Devletin Temel Grevi:
13 3. Ekonomik Bir Ara Olarak Devlet:
18 4. Hkmetin ekli Sorunu:
20 5. Devletin Rolnn Deerlendirilmesi:
22
23
25
29
32
XIV. BLM
TEKELC SERMAYENN GELM
22
1. Sermayenin Younlamas:
2. Sermayenin Merkezilemesi:
3. Anonim irketler:
4. Karteller, Trstler ve irket Birlemeleri:
5. Bankalarn Rol:
37
39
41
44
50
XV. BOLM
TEKEL VE KAPTALZMN HAREKET YASALARI
37
1. Tekel ve Fiyat:
2. Tekel ve Kr Oran:
3. Tekel ve Birikim:
4. Tekel ve Datm Maliyetlerinin Ykselmesi:
5. Sonu:
XVI. BLM
DNYA EKONOMlSl
52
52 1. Gene! Dnceler:
58 2. Rekabet Dneminde Ekonomi Politikas:
63 3. Ekonomi Politikasnn Deimesi:
XVII. BLM
EMPERYALZM, SINIFLAR, DEVLET VE
YENDEN-BLM SAVALARI
71
71 1. Giri:
72 2. Milliyetilik, Militarizm ve Irklk:
75
80
82
86
3. Emperyalizm ve Snflar:
4. Emperyalizm ve Devlet:
5. Yeniden Blm Savalar:
6. Emperyalizmin Snrlar:
XVIII. BLM1
FAZM
91
91 1. Faizmin Koullar:
94 2. Faizmin ktidara Gelii:
96 3. Faist Devrim:
97 4. Faist Dzende Hakim Snflar:
102 5. Faizm Kapitalizmin elikilerini Ortadan Kaldrabilir mi?
105 6. Faizmden Kamlamaz m?
XIX. BLM
GELECEE BAKI
107
107 1. Liberal Kapitalist Reformun Gelecei:
111 2. Dnya Kapitalizminin Ykl:
KAPTALST GELM TEORS

PAUL M. SWEEZY
IV. KISIM
EMPERYALZM

P. Sweezy
XIII. BLM
DEVLET
1. Ekonomik Teoride Devlet

Ekonomik sre iinde devletin hayati bir rol oynadn her
halde ok az kii reddedecektir. Bununla beraber, devletin ekonomi
kuramnn dnda tutulmas gerektii ve tutulabildiine inanan bir
ok kii hl vardr.
Bir noktada bunu anlamak zor deildir. Ekonomi, ada akmn
yapt ekilde insan ve tabiat arasndaki ilikilerin bilimi olarak ele
alnd srece, devlet ancak uygulama dzeyinde ele alnr. Robinson Crusoenin adasnda devlet olmamasna ramen, Robinson ekonomi ile yirminci yzyl Amerikasnn ilikili olduu kadar ilikiliydi,
Bu adan, mantki olarak, devlet kuramsal ekonomi iin ilgi konusu
olamaz. Devlet belirli bir dizi gerek ilikiler karsnda ekonomik ilkelerin uygulanmasn snrlayan ve ekillendiren etkenlerden biri
olarak ele alnmaldr.
Bu durum elbette ekonomiyi tarihe belirlenmi artlar altn
da. retimin toplumsal ilikilerinin bilimi olarak ele aldmzda de
imektedir. Devleti ekonomi kuram kapsamna almamak keyfi ve
belli bir nedene dayanmayan bir ihmal olur. Bu nokta ve Marksn
ekonomiye temel yaklam ile ilgili olarak yaptmz aklamalar
gznnde tutulunca, Marksist ekonomiyi incelerken, devlet konu
sunun da bir kesim olarak incelemede ierilmesinin nedenlerini
aklamak iin daha fazla sze gerek yoktur. Fakat daha ileri gitmeden bir noktaya dikkatlerin ekilmesi yararldr.

P. Sweezy
Marks, tpk buhranlar konusunda olduu gibi, devlet konusunda

da sistemli ve eklen tamamlanm bir devlet kuram gelitirmedi.
Fakat balangta byle bir eyi dnd aktr. rnein, Ekonomi
Politiin Eletirisi isimli yaptnn nszne yle balar:
Burjuva ekonomi dzenini u ekilde kabul ediyorum:
sermaye, toprak mlkiyeti, cretli emek; devlet d ticaret,
dnya pazar... Birinci kitabn birinci ksm sermayeyi ele alr
ve blmden oluur: 1) Mallar, 2) Para ya da Basit Dolam,
3) Genel olarak Sermaye. lk iki blm bu almann ieriini oluturmaktadr... Yukarda kaba hatlaryla anlatlan plann
sistematik olarak gelitirilmesi artlara baldr.1
Kapitalin cildinin incelenmesinin gsterecei gibi, bu plan
zaman iinde nemli deiikliklere urad. Fakat devlet daima arka
planda kald. Marksn o kadar dnd sistematik olarak geli
tirme bir trl gereklemedi. Bu nedenle Marksn bu konudaki g
rlerinin dzgn bir zetinin yaplmas sz konusu deildir, Marksn
bu konudaki saysz ve dank grleri ile tutarl olan ve ayn za
manda kapitalist sistemin gelimesi ile ilgili temel kuramsal ilkeleri
de tamamlayacak olan devletin kuramsal olarak ele alnmasyla ilgili
bir zet sunmaya alacaz.2
2. Devletin Temel Grevi:
ada liberal kuramclarda, devleti toplumsal varoluun ka
nlmaz olarak ortaya kard ztlklarn arasn bulma ve uzlatrma
amacyla toplumun tmnn karlar dorultusunda kurulmu bir
kurum olarak ele alma eilimi vardr. Bu, politik metafiziin tuzana
dmemi ve gzlemlenmi nemli miktarda gerei olduka tatmin
edici bir ekilde btnletirmeye yardm eden bir kuramdr. Fakat bu
kuramn yle temel bir eksiklii vardr ki, bu eksikliin kabul edilmesi insan yaklam temelde Marksist olan bir kurama gtrr. Bu
nedenle devletin snflarn arasn bulucu bir kurum olarak ele alnmasnn eletirmesi, herhalde, Marksist kuram tantmann en iyi yolu
Critique of Political Economy, s. 9.
Devlet ile ilgili en nemli Marksist eserler arasndu ujlar saylabilir: Engels,
Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, zettikte bakn. IX; Leni, Devlel ve Devrim;
Rosa Luxembure. Toplumsal Reform veya Devrim, Derlenmi Yaptlar, Cilt III. Bu son
yapln ngilizce bir evirisi vardr: Reform veya Devrim, Three Arrow Press, N. Y.. 1937.
Ne yazk ki b ycrerli bir eviri deildir- Devlet ile ilgili byk miktarda Marksist literatrde olduka dzgn olarak ikiden geirilmesi u yaptladr; S. H. M. Chane. Marksn
Devlet Kuram, 1931.
1
2

P. Sweezy
olacaktr.
Snflar arasnda arabuluculuk kuram, mevcut snf yapsn,
ya da e anlamda olan mlkiyet ilikileri sistemini, bu adan doa
dzeni gibi kabul edip, deimez bir veri olduunu ve genellikle de
ak ak sylemeden varsaymtr. Buradan hareketle, birbirleriyle
geinmek iin eitli snflarn ne tr anlamalara girmeleri gerektii
sorusunu sorar ve bu snflarn birbirleriyle elikili karlarnn uzlatrlmas iin bir kurumun var olmasnn mantki ve gerekli bir cevap
olduunu bulur. Dzenin korunmas ve ayakta tutulmas ile kavgalarn yattrlmas iin gerekli gler bu kurumun eline verilmitir.
Gerek dnyada devlet denilen ey ite bu kuramsal yapnn karl
olarak tanmlanmtr.
Bu kuramn zayfln bulmak zor deildir. Bu zayflk, toplumda
deimeyen ve kendi kendini srekli klan bir snf yapsnn varsaymdr. Bu varsaymn yzeyselliini en geliigzel tarih incelemesi bile
aa karr.3 Gemite birok mlkiyet ilikisi ve ona bal olarak da
snf yaps gelip gemitir ve bu durumun gelecekte de benzer ekilde devam etmeyeceini varsaymak iin bir neden yoktur. Toplumun
snf yapsnn nesnelerin doal yaps ile hi bir ilikisi yoktur. Bu yap
gemiteki toplumsal gelimenin rndr ve gelecekteki toplumsal
3
Baz kuramclar bunu bir noktaya kadar kabul eder, fakat gemi toplumlar
iin doru olan eyin ada toplum iin yle olmadna inanrlar. Dier bir deyile,
kapitalizm toplumsal evrimin ea son rn olarak kabul edilir.
10

P. Sweezy
gelimeler sreci iinde deiecektir.

Bu nokta bir kez anlalnca, liberal kuramn sorunu balangta
koyu eklinde yanld aklk kazanr. unu soramayz; Belli bir snf
yaps iinde farkl ve ounlukla atan karlar olan eitli snflar nasl birbirleriyle anlaabiliyorlar? Sormamz gereken soru udur:
Belli bir snf yaps nasl olumutur ve hangi aralarla bu yapnn
srekli klnmas garanti altna alnmtr? Bu soruya karlk vermeye alldnda, devletin toplum iinde gnmz liberallerinin ona
atfettiklerinden nce gelen ve ondan daha temel olan bir fonksiyonu
olduu grlr. Bunu daha yakndan inceleyelim.
Belli bir dizi mlkiyet ilikisi toplumun snf yapsn tamam
lamaya ve onun snrn izmeye yarar. Herhangi bir tr mlkiyet ilikileri dizisinde bir snf ya da snflar (retim aralar sahipleri) maddi
stnlkler elde ederler, dierleri (sahip olunanlar ve retim arac
sahibi olmayanlar) bundan maddi zarar grrler. Byle bir mlkiyet
ilikileri btnn korumak iin gerekli lde zor kullanmaya gc
yeten ve buna istekli olan zel bir kurum gereklidir. nceleme, devletin bu nitelie tamamyla sahip olduunu ve hi bir dier kurumun bu
konuda onunla yarmayacan ve yanamayacan gstermektedir.
Bu ancak devletin ve sadece devletin yarg alan iinde bulunanlar
stnde egemenliini kullanabilecei eklinde aklanmtr. Bu nedenle devleti belli mlkiyet ilikilerinin garantileyicisi olarak tanmlamak zor deildir.
Eer, devlet nereden gelmitir sorusunu sorarsak, cevab udur:
Devlet uzun ve etin bir savan rndr. Bu savata bugn retim
srecinde kilit yerlere sahip olan snf rakiplerini yenmi ve kendi karna olan mlkiyet ilikilerini zorla kabul ettirecek bir devlet dzenlemitir. Dier bir deyile, bir devlet bir toplumda bu devletin uygulamak zorunda olduu belli bir dizi mlkiyet ilikilerinden yararlanan
snf veya snflarn ocuudur. Ksa bir sre dnrsek bunun baka
trl olamayacan anlayabiliriz. Toplumun snf yapsn kendini zorlayan, doal bir yap olduu yolundaki tarihsel adan kantlanamayan bir varsaym reddedersek, dier herhangi bir sonucun srekli bir
denge iin gerekli nartlara sahip olamayaca aktr. Eer avantajsz snflar iktidara sahip olsalard bu iktidar kendi karlarna daha
faydal bir toplumsal dzen kurmada kullanabilirlerdi ve iktidarn
eitli snflar arasnda paylalmas durumunda ise eliki devletin
kendi iine kayard.
Devlet iindeki bu tr atmalarn dtaki snf atmalarna uygun olarak belli tarihsel gei dnemlerinde grlm olduu redKapitalist Geliim Teorisi
P. Sweezy
11
dedilmemektedir. Bu uzun dnemler sresince, eer belli bir sosyal

dzen olduka devaml ve karart bir varlk nitelii kazanrsa, iktidar
bu durumdan en fazla yararlanan snf veya snflarn elinde tekellemelidir.
Snflar arasnda arabuluculuk kuramnn aksine, biz burada s
nf egemenlii ad verilen bir kuramn temelinde yatan gr ileri
sryoruz. Birinci kuram belli bir snf yapsn veri olarak alr ve devleti eitli snflarn atan karlarnn uzlatrld bir kurum olarak
grr; dier taraftan ikinci gr ise snflarn tarihsel bir geliimin
rn olduklarn ve devletin hakim snflarn ellerinde snf yapsnn
kendisini devam ettirebilmek ve garanti altna almak iin kullanlan
bir ara olduunu kabul eder.
u noktay kavramak nemlidir: kapitalist toplumla ilgili olarak
snf egemenlii ile zel mlkiyetin korunmas kavramlar ayn anlama gelmektedir. Engels gibi, devletin balca amac zel mlkiyeti
korumaktr,4 dersek, ayn zamanda, devlet snf egemenliinin bir
aracdr demi oluyoruz. Marks eletirenler, Marksn snf egemenlii kavramn yanl anlamlardr. Bu kavram sadece zel mlkiyetin korunmas olarak deil de, daha karanlk ve daha belal bir kuram
olarak grmlerdir. Dier bir deyile, snf egemenliini sulanmas
gereken, zel mlkiyetin korunmasn ise vlmesi gereken eyler
olarak grme eilimindedirler. Bunun sonucu olarak iki gr zdeletirmek akllarna gelmemitir. Bunun sk sk grlen nedeni, bu
kiilerin dndkleri eyin kapitalist mlkiyet deil de, her reticinin
kendi retim aralarma sahip olduu ve onlar altrd basit meta
retim toplumundaki ekliyle zel mlkiyet olmasdr. Byle bir toplumda ne snflar, ne de snf egemenlii olur. Ama kapitalist ilikilerde mlkiyetin tamamyla farkl bir anlam vardr ve bunun korunmas
snf egemenliinin srekli klnmas ile eanlamldr. Kapitalist zel
mlkiyet maddelerde deil (nk maddeler onlara sahip olanlarn
onlar zerindeki mlkiyetinden bamsz olarak vardr) insanlar arasndaki toplumsal ilikilerde mevcuttur. Mlkiyet, sahibine almadan kazanma ve bakalarnn emeine sahip kma olanaklarn verir. Bu da, ekli ne olursa olsun, sosyal egemenliin z ve temelidir.
Buradan u noktaya varabiliriz: mlkiyetin korunmas, temelde, mlk
sahibi (retim aralar sahibi, ev.) olanlarn mlk sahibi olmayanlar
zerindeki toplumsal hakimiyetinin bir dayana ve gvencesidir. Ve
bu da snf egemenlii ile kastedilenin ta kendisidir. Devletin grevi
de bunu korumaktr. Devleti, zel mlkiyeti korumay ilk grev bilen
4
12
Origi of the Family, Private Property and the State, Kerr basm, s. 130.

P. Sweezy
bir kurum olarak grmek, gerek Marksist sosyalizmin devlete kar

tavrn belirleyen en nemli etkendir. Komnist Manifestoda Marks
ve Engels yle yazyordu: Komnistlerin kuram bir tek cmlede
yle zetlenebilir: zel mlkiyetin kaldrlmas. Devlet zel mlkiyetin ilk ve en gl koruyucusu olduuna gre, bu ama sosyalist glerin devlet gcyle kafa kafaya atmas olmadan gerekleemez.5
3. Ekonomik Bir Ara Olarak Devlet:
Devletin ilk grevinin, belli bir toplumun varlnn ve deiti
rilmesinin srdrlmesi olmas, devletin ekonomik adan nemli
olan dier ileri yapmayaca anlamna gelmez. Aksine, devlet ko
ruduu mlkiyet ilikileri sistemi yaps iinde her zaman ok nem
li bir etken olmutur. Bu ilke Marksist yazarlarca gerek ekonomik
sistemlerin ileyiiyle ilgili analizlerinde aka belirtilmeden kabul
edilmekle beraber, devlet kuram ile ilgili tartmalarda az dikkat ekmitir. Bunun nedenini bulmak zor deildir. Devlet kuram, genel olarak, n planda olan bir tr toplumdan bir dierine gei sorunu ile
beraber incelenmitir. Dier bir deyile, devletin temel grevi olarak
iaret ettiimiz nokta analiz konusu olmutur.6 Leninin Devlet ve
Devrim, yaygn olarak uyulan bir yaklam olmutur. Bunun sonucu
olarak, bir ekonomik ara olarak devlet kuram ihmal edilmitir. Ama
konumuz asndan Marksn bu konudaki dncelerinin anahatlar
konusunda bir fikir sahibi olmak gereklidir.
ansmza, Marks, ignnn uzunluu ile ilgili blmnde, dev
letin kapitalist ekonominin ok nemli bir sorunuyla ilgili rolnn
derli toplu ve ak bir zmlemesini yapmaktadr. Bu blm ol
5
Devlet ile mlkiyet arasndaki iliki zorunlu olarak son derece kaba hatlaryle
alnmtr. Yanl anlamay nlemek iin u no! eklenmelidir: Devletin zel mlkiyeli
korumann arac olduu bi bir ekilde Marksla Englcsin cad deildir. Aksine, bu
konu feodalizmin k ve ada devletin kurulusundan beri birok politik dncenin temel ta olmutur. Bodn. Hobbes, Locke. Rousseau, Adam Snith, Kant ve
Hcgel (Matxtan nceki dnemin nde selen baz dnrlerini saymak gerekirse),
Marstan nce devletin bu ana grevini aka belirlemilerdir. Bu dnrler, insan
yeteneklerinin lam anlamyle gelimesi bakmndan, zel mlkiyeli gerekli art olarak, gerek hrriyetin ayrlmaz bir paras olarak gryorlard. Marks ve Engels, zel
mlkiyete dayanan bir hrriyetin sadece smrclerin htTyet olduu ve herkesin
hrriyeti iin mlkiyelin kalkmas, yani snfsz topluma varlmasnn zorunlu olduunu
sylyorlard. Bununla beraber. Mars ve Engels snfsz loplumun (zel mlkiyetin kaldrlmas) belli baz tarihsel koullarda olabileceini unutmamalard. Kapitalizmin ortaya kard emek flretkealiindeki son derece byk art olmadan snls toplum bos
bir topyadan baka bir ey olmayacakt.
6
rnein yukarda bahsedilen Changn kitab, Leninin belirledii ana hatlar
yakndan izlemektedir.

P. Sweezy
13
duka ayrntl olarak inceleyerek, kapitalist mlkiyet ilikileri er

evesinde devletin rol ile ilgili olarak Marksn retisinin temel ilkelerini karabiliriz.7
Kuramsal Marksist ekonomi sisteminde, kilit deikenlerden bi
ri olan art-deer oran, etkene baldr emek verimlilii, ign
uzunluu ve geerli olan yaama standard. Bu nedenle ignnn
uzunluunu belirleyen etkenlerin aa kartlmas nemli bir noktadr. Bunun ise dar anlamda herhangi bir ekonomi yasa sorunu olmad aktr. Marks sorunu yle koyuyor:
Son derece esnek snrlar bir yana braklrsa, mallarn
deiim nitelii ignne olsun, art-emee olsun, hi bir snr getirmez. Kapitalist, ignn istedii lde uzatmak istediinde, bir alc olarak durumunu korur... Dier taraftan...
igc satcs ignn belirli normal bir uzunlua indirmeye
alrken, satc olarak ayn eyi yapar. Burada bylece bir
hakka kar dier bir hak ortaya kyor. Her iki hak da deiim yasasnn damgasn tayor. Eit haklar karlanca sonucu kuvvet belirler. Bu nedenle, kapitalist retimin tarihinde
ignnn belirlenmesi bir mcadelenin sonunda oldu. Bu
mcadele kolektif sermaye, yani kapitalistler snfyla, kolektif
emek, yani ii snf arasnda oldu.8
gn sresi asndan smrmenin belirli prekapitalist ve ka
pitalist ekillerini inceledikten sonra, Marks, ngiliz kapitalizminin ta
rihsel geliiminde Normal gn in Mcadeleyi inceler. Bu m
cadelenin ilk ksm, XIV. Yzyln Ortalarndan XVII. Yzyln Sonlarna
Kadarki Dnemde gnnn Uzatlmasna Ait Uygulanmas Zorunlu
Yasa ile son buldu.9 verenler pre-kapitalist ilikiler kalntsndan
eitilmi ve disiplinli bir proletarya yaratabilmeye abalarken, sk sk
devletin yardmna bavurmak zorunda kalmlard. ignn uzatan
yasalar bunun bir sonucu oldu. Bununla beraber uzun bir sre ignnn uzamas ok yava ve derece derece gelien bir sre izledi.
Ancak fabrika dzeninin onsekizinci yzyln ikinci yarsndaki hzl
gelimesiyle, ondokuzuncu yzyln balarndaki mehur durumda
en st dzeyine varan i saatinin uzatlmas sreci balad.
Sermaye, ignn normal azami uzunluuna getirebilmek iin yzyllarca altktan ve bunun da tesinde 12 saatlik tabii gnn snrlarna vardktan sonra, makinacln ve
7
8
9
14
Capital I, Blm X.
a. g- e., s. 259.
Gerekletirme Bunalmlar Blm (Derlemeye alnmtr, ev.).

P. Sweezy
ada endstrinin XVIII. yzyln son te birindeki doumu

zerine, younluu ve etkisi asndan bir gcnde olan
ok sert bir saldr gerekleti... Yeni retim sisteminin grlt
ve karklyla ilk nce sersemleyen ii snf biraz kendine
gelir gelmez direni balad.10
i snfnn direniinin balamas, gelimenin ikinci dnemini
getirdi; alma Zaman Yasasyla Zorunlu Snrlama, ngiliz Fabrika
Yasalar, 1833 ve 1884 Yllan Aras. Bir dizi sert politik mcadele sonucu, iiler rakiplerinden birbiri ardna tavizler kopardlar. Bu tavizler gittike daha geni emek kategorileri iin (deiik endstri kollarndaki emek, ev.) alma saatlerini snrlayan yasalar eklinde
oldu.11 1860a gelindiinde, ignnn snrlandrlmas ilkesi artk
kar klamayacak ekilde salam olarak yerlemiti. Bu nedenle
bu dorultudaki ilerleme daha dz bir yol izledi.
gnnn snrlanmas sadece egemen snfn devrimci bask
karsnda taviz vermesi deildir. Balca etken phesiz bu olmakla beraber, en az iki nemli nokta daha hesaba katlmaldr. Bunlar
Marks su ekilde ele alyor:
Gnden gne gelien ii snfnn basks dnda,
fabrikada ignnn snrlanmasnda, ngiliz tarlalarna gbre
atlmasn zorlayan ayn etkenler rol oynad. Kr yama hevesi
bir taraftan topra tketiyor, te yandan da ulusun yasayan
glerini kklerinden skp atyordu.12
Bundan teye, fabrika yasalar sorunu toprak sahibi soylularla
endstrici kapitalistler arasndaki mcadelenin son dnemine de girdi.
Birey olarak imalat dizginleri her ne kadar kazanma hrsna teslim etseydi de, imalat snfn szcleri ve siyasi liderleri yzlerin ve
sylevlerin emeki halka yneltilmesini emrettiler. Tahl Yasalarnn
iptali iin mcadeleye girmilerdi ve mcadelede zafere ulamak
iin iilere ihtiyalar vard. Bu nedenle, sadece iki misli byklkte
bir somun ekmek vaat etmekle kalmadlar, fakat bin yl srecek bir
Serbest Ticaret cennetinde On Saatlik (gn, ev.) Tasarsnn yasalamasn da vaat ettiler.13
Tahl Yasalarnn iptali gerekletikten sonra, iiler intikam iin
soluyan Torilerle14 ittifaka girdiler. Bylece fabrika yasalarnn kabul
10
11
12
13
14
Capia! I, s. 304-5.
Gerekletirme Bunalmlar Blm.
Capital I. s. 163-4.
a. g. e., s. 308-9.
Toriler: ngiliz Muhafazakar Partisi.
P. Sweezy
15
edilmesi serbest ticaret zerindeki byk mcadelede her iki taraftan da belli bir miktar destek salad.15
gn konusunu Marks u cmle ile bitiriyor:
iler, kendilerine byk strap veren ylana kar
korunmak iin kafa kafaya vermeli ve bir snf olarak, sermaye ile gnll olarak yaplan anlama yoluyla kendilerini
ve ailelerini klelik ve lme satmalarn nleyecek ok gl
bir toplumsal engel salayacak bir yasann kartlmasna almaldrlar. Kstlanamayan insan haklar zerine gsterili
bir katalog yerine, isinin satt zamann ne zaman bittiini
ve kendisine ait zamann ne zaman baladm aka gsterecek olan, yasal olarak snrl bir ignnn mtevaz Magna
Chartas geldi. Quantum Mutatus Ab IlIo1617
Marksn ign hakkndaki bu szlerinden ne gibi sonular ka
m tabii ir? En yaygn ierii olan ilke Engels tarafndan ortaya konulmutur. Tarihi materyalizmin, tarihi deimede politik unsuru gzden
uzak tuttuu sulamalarna cevap verirken, Engels igc blmne
iaret etmi, hi phesiz politik nitelikte olan yasalar yle iddetli bir etkiye sahiptir ki, diyerek u sonuca varmtr: kuvvet (yani
devlet gc) de ekonomik bir gt, ve bu nedenle tarihsel deimenin nedensel etkenleri arasndan karlm deildir.18 Bu bir kez
ortaya konunca unu sormak zorundayz: Devletin ekonomik gc
hangi koullarda ve kimin karlar iin harekete geirilmektedir? Bu
iki noktada da ign analizi ok reticidir.
nce, devlet gc incelenen bir toplum biiminin ekonomik ge
limesinin ortaya koyduu sorunlar zmek zere harekete geiril
mitir. Bu toplum biimi konumuzda kapitalizmdir. lk dnemde
igc ktl, daha sonraki dnemde de emeki nfusun ar ekilde smrlmesi, devlet faaliyetinin konusu oldu. Her iki durumda
da sorunun zm devletin ie karmasn gerektirmitir. Benzer
nitelikte birok rnek hemen akla gelir.
kinci olarak, kapitalizm dnemindeki devlet gcnn ilk nce
ve en ok kapitalist snfn karlar dorultusunda kullanlmas bek
lenmelidir, nk devlet kapitalizm yapsnn korunmasna almak
tadr ve bu nedenle de bu tr toplumun doru bildii eylere ve
amalarna inanan kiilerden kadrolar oluturmak zorundadr. Bunlar
a. g e., s. 311.
Virjildcn: Olduundan ne kadar farkl.
17
a. g. e., s. 330
18
12 Engelsden Conrad Schmde mektup. 27 Ekim 1890. Selected Corrapondence, s. 484.
15
16
16

P. Sweezy
tartma gtrmez dorulardr. Ama devletin, bazen bir ksm, hatta

btn kapitalistlerin ksa dnemli karlarnn karsna kabileceini
sylemek de tutarsz olmak anlamna gelmez. Ama bu durumlarda
da asl ama tm olarak sistemi korumaktr. gnnn yasayla snrlandrlmas bu tr devlet faaliyetinin klasik bir rneidir. Snf atmasnn younluu emek gcnn ok ar ekilde smrlmesiyle
tehlikeli bir durum alnca, kapitalist snf iin ksa dnemli ekonomik
karlar pahasna taviz vermek zorunlu hale gelmiti.19* Kapitalist snf, lkede bar ve huzuru korumann hatr iin keskin snf atmalarn trplemeye ve iddet yoluyla gelecek bir devrimi nlemek iin
devlet mdahalesi yoluyla tavizler vermeye daima hazrdr. Tabiatyla
taviz verme durumunun nedeni devrim korkuunun maddelemesi
de olabilir.20 Byle bir durumda ise kapitalist snfn amac retim ve
birikimin kesintisiz olarak tekrar srdrlmesi iin bar ve dzenin
yeniden kurulmasdr.
Kapitalizm erevesinde devletin ekonomik bir ara olarak kul
lanlmasnn altnda yatan ilkeleri zetleyelim: Devlet her eyden n
ce kapitalizmin gelimesinin ortaya kard glklerin zmnde
faaliyete geer. kinci olarak, devlet gcnn serbeste kullanlmas
eilimi kapitalist snfn karlar sz konusu olunca ok kuvvetlidir.
Ve son olarak da, taviz vermeme durumunun sonular, tm olarak
sistemin dzenlilii ve ilemesi asndan yeterli derecede daha tehlikeli ise, devlet ii snfna taviz vermekte kullanlabilir.
Ama bu vardmz sonularn hi birisi, sosyalizme bir dizi k
k reformlarla varlaca yolundaki revizyonist gr desteklemez.
Aksine bu sonular, devletin her eyden nce kapitalist mlkiyet ili
kilerini koruduu yolundaki temel ilkeden doar ve bu ilkeyi tamam
lar. Reformlar kapitalizmin ileyiini deitirebilir, ancak onun temel
lerini hi bir zaman sarsmaz. Rosa Luxemburg bu konudaki doru
Marksist tutumu u ekilde zetler
Sosyal kontrol... kapitalist mlkiyetin snrlanmasyla
deil de, tam tersine olarak onun korunmasyla ilgilidir. Veya
ekonomik terimlerle ifade etmek gerekirse, kapitalist sm19
Bu rnek devletin isiyi koruyan hareketlerinin taviz niteliini ok iyi gsterir. nk nemli fabrika yasalarnn kabul edildii dnemde ngilterede isilerin
iktidarda pay sahibi olduktan ileri srlemez. Burada unu hatrlatalm ki, 1832 Reform Yasasnda oy vermek iin byk mlkiyet koullan devam ediyordu. Oy hakknn
yaypnlaunlmas ancak 1867 ylnda oldu. Bu yla kadar ise fabrika yasalar iin verilen
mcadelede a nemli zaferler ilen kazanlmt.
20
rnein. Marks, Fransada Oniki aaat yasasnn kabul edilmesi iin ubat
(1848) devriminin gerekli olduuna iaret ediyor.

P. Sweezy
17
rye saldraca yerde bu smrnn normalletirilip dzenlenmesine allr.21

Marks bununla elien hi bir ey sylememitir. Baz revizyo
nistlerin sk sk yapt gibi, onun ign konusunda yazdklarn, yava yava sosyalizme varma grnn dayana saymak, Marksn
tm kuramsal sisteminin yanl anlaldn ortaya koyar.
4. Hkmetin ekli Sorunu:
Buraya kadar, kapitalist toplumdaki hkmet ekli konusunda
hi bir ey sylenmedi. Devletin faaliyetiyle ilgili olarak incelenmi
olan ilkelerin tamamyla demokratik bir kapitalist toplumda geersiz
olmas mmkn mdr? (Tam demokratik derken, ngilizce konu
ulan dnyann ounluunda geerli olanlardan daha fazlasn kas
tetmiyoruz: genel oya dayanan parlamentarizm ve siyasi alanda r
gtlenme serbestlii.)
Marksist kuram bu soruya olumsuz cevap verirse, bu durum, demokrasi sorununun nemsiz kabul edildii olarak deil de, demok
rasinin devletin ekonomi ile ilgili olarak temel nemini deitirmedi
i eklinde yorumlanmaldr. Demokrasinin var olmas pek tabii ki
zellikle ii snf iin byk nem tamaktadr. Ancak demokratik
bir hkmet ekli altnda ii snf nitelik itibariyle ister sosyalist veya
sadece reformist olsun, amalarna varabilmek iin serbeste ve etkili bir ekilde rgtlenebilir. Bu nedenle btn demokratik olmayan
lkelerde ii hareketinin ilk talebi, daima demokratik hkmet ekillerinin kurulmas olmutur. Ve gene bu nedenle, egemen snflar
iin demokrasi durumu asndan daima potansiyel bir tehdit un
suru olduundan, buna istemeye istemeye snrlamalarla ve ok kez
ar basklar altnda raz olmulardr. 1848 demokratik Fransz Ana
yasasn incelerken, Marks nemli konular zerlerine srarla basarak
belirtmitir:
Bu anayasann kapsam en geni elikisi udur: Anayasa tutsakln srekli kld snflar olan proletarya, kyller
ve kk burjuvaziyi, genel oy araclyla siyasi gce sahip
klyor. Ve eski toplumsal gcn onaylad snf olan burjuvaziden ise bu gcn siyasi garantilerini geri alyor. Ynetime
demokratik kurallar getirerek, dman snflarn her an zafer
elde etmeleri ve burjuva toplumunun temellerini tehlikeye
21
18
13 Gesantmelte werke III. s. 56.

P. Sweezy
sokmalarna yardm ediyor.22

Demokrasi, kapitalist toplumdaki atmalara siyasi dzeyde
aklk kazandrr; kapitalistlerin devleti kendi z kartan urunda
kullanmalarn snrlar; ii snfn tavizler istemede destekler; son
olarak da, ii snfnn, sistemin kendisini tehdit eden ve bu nedenle
sonular gznne alnmadan kapitalistler ve onlarn devlet memur
lar tarafndan reddedilmesi gereken talepler ileri srmeleri olanan
da artrr. lerde greceimiz gibi, kapitalist evrimin izledii gerek
yolu belirlemekte btn bunlarn ok byk nemi vardr. Ama btn bu sylediklerimiz, bir nceki blmde konulan ilkelerle elimez. Dier bir deyile, demokrasinin znde kapitalist toplumdaki
devlet faaliyetinin temel grev ve snrlan hakkndaki grlerimizi
deitirecek bir eyi yoktur. Ve tekrar srarla belirtelim ki, kapitalist
demokrasinin yntemleriyle sosyalizmi yava yava gelien bir sre
iinde kapitalizmin yerini alabilecei, eklindeki kar gr ileri s
ren revizyonistler Markstan tamamyla ayrlmlardr.
Revizyonist tutumun yanll Rosa Luxemburgun Bernstein ve
Schmidte kar 1839 ylnda yrtt polemikten daha iyi bir ekilde
ortaya konmamtr.
Conrad Schmidte gre, parlamentoda sosyal demokrat
bir ounluk elde edilirse, toplumun derece derece sosyallemesinin yolu alm olmaldr. ekil asndan elbette parlamentarizm devlet rgtnde toplumun tmnn karlarn
aklar. Fakat te yandan toplum hl kapitalist bir toplumdur, yani kapitalistlerin karlarnn her eyi kontrol ettii bir
toplum... eklen demokratik olan kurumlar, znde egemen
snf karlarnn bir aracdr. Bunun en gzle grlebilen kant,
demokrasi snfsal nitelikleri reddeden ve halkn gerek karlarn korumaya yararl olan bir ara olunca, demokratik e
killerin burjuvazi ve devlet rgtndeki temsilcileri tarafndan
feda edilmesidir. Bu nedenle sosyal demokrat bir ounluk
dncesi tamamyla burjuva liberalizminin zne uygun bir
hesaba dayanr ve demokrasinin sadece bir yzyle ekil yzyle ilgilenirken, olayn dier yzn, onun gerek ieriini
darda brakmaktadr.23
Faizmin son yirmi ylda, zellikle ii snf rgtlenmesinin en
ok gelitii lkelerde yaylabilmi olmas, kapitalist demokrasi yn
temleriyle sosyalizme geilebilecei inancn adamakll zayflatm22
23
Class Stuggles in Francc, International Publishers, s. 69-70.

Rosa Lxemburg, Gesammelte werke III, s. 59-60.
P. Sweezy
19
tr. kinci Enternasyonalin sekin temsilcilerinden ve Avusturya sos

yalistlerinin uzun sre lideri olan Otto Bauer 1936 ylnda u genel
gr dile getiriyordu: Faizm deneyi, reformist sosyalizmin, ii
snfnn eitli demokrasi trlerini sosyalist ierikle doldurabilecei
ve bylece devrimci bir srama olmadan kapitalist dzeni sosyalist
dzene deitirebilecei hayaline son verdi.24 Rosa Luxemburgun
ar durumlarda, Demokratik ekillerinin kendilerinin burjuvazi ve
devlet rgtlerindeki temsilcileri tarafndan feda edilecei, yolun
daki uyarsnn salam temellere dayand aklk kazanmtr. Bu
soruna ilerde daha ayrntl olarak incelemek zere dneceiz.
5. Devletin Rolnn Deerlendirilmesi:
Geen ksmn sonlarnda ortaya kan, devresel bunalmn devlet ile ilgisi sorusunu imdi ele alabilecek durumdayz. Fakat bunu
yapmak bir hata olur. Devresel bunalm, devletin mdahalesi gere
ken durumlardan sadece biridir ve onu dier konulardan soyutlaya
rak ele almak bizi yanl sonulara gtrebilir.
uras bir kere daha hatrlanmaldr ki, daha nceki blmlerde
yaplan zmlemeler birok nemli adan olduka yksek bir so
yutlama dzeyinde yrtlmtr. Her eyden nemli olarak, baz
rastlantlar dnda kapal ve serbest rekabeti sistem varsaydk.
Gerekte ise, bugnn kapitalizmi ne da kapaldr, ne de serbest re
kabeti. evremize baktmzda grdmz ok sayda kapitalist,
yar-kapitalist ve kapitalist olmayan lkelerden oluan ve her birinde
deiik derecelerdeki tekellerin genel bir olgu olduu, birbiriyle yakndan ilikili bir dnya ekonomisidir. Greceimiz gibi, bu gerekler
bir rastlant sonucu deildir, dnya tarihinin bir aamas olarak kapitalizmin niteliine baldr. zmlememizde bunlarn soyutlanmas
gerekli, fakat ayn zamanda geici bir dnemdi. Bu noktay amak
ve kapitalist gelimenin imdiye kadar gznne alnmayan eitli
grnmlerini hesaba katmann zaman gelmitir. Byle yaptmzda
kapitalizmin gelecei ve bu gelecek iinde devletin rol konusundaki
grlerimizi byk lde etkileyecek yeni sorun ve artlarn ortaya
ktn greceiz.
Bu nedenle bundan sonraki grevlerimiz, kapitalizmin rekabeti
yapsn deitiren yapsal ve kurumsal eilimler ve dnya ekonomi
sinin gelimekte olan niteliklerini incelemektedir. Bu iki grevin bir
biriyle son derece yakn ilikide olduunu greceiz. Ancak bu g
24
20
16 Otto Bauer. Zwischen Zwei veltkriegen? s. 142.

P. Sweezy
revleri yerine getirdikten sonradr ki bu blmde gelitirilen ilkeleri uygulayabilecek ve kapitalist dzenin kaderinin belirlenmesinde devlet
faaliyetinin roln salam bir ekilde deerlendirebilme durumunda
olacaz.

P. Sweezy
21
XIV. BLM
TEKELC SERMAYENN GELM
Kapitalizmi reticiler arasnda serbest rekabetten uzaklatran

ve tekellerin olumasna yol aan eilimler, sermayenin artan organik
bileimi ile yakndan ilgilidir. Burada iki grn hesaba katlmaldr:
nce sabit sermayenin deiken sermayeye oranla artmas ve sonra
da sabit sermayenin gayri menkul ve yan-menkule yatrlan blmnn, yani binalar ve makinelerin ham, ilenmi ve yardmc maddelere oranla artmas. Her iki eilimin de sonucu retim biriminin ortalama byklndeki arttr. Marks bunun iki yoldan olutuunu
belirtmitir. imdi bunlar inceleyelim:
1. Sermayenin Younlamas:
Eer kapitalistler kendi balarna sermaye biriktirir, bylece her
birinin kontrol altndaki sermaye artarsa, daha byk miktarda re
tim mmkn olur. Marks bu srece sermayenin younlamas adn
takmtr. Bu anlamdaki younlama, birikimin (sermaye birikiminin,
ev.) beraberinde gerekleir ve sermaye birikimi olmadan youn
lamann olamayaca aktr. Fakat bunun kart geerli olmayabilir,
nk baz kapitalistlerin, belki de miraslar arasnda sermayenin
tekrar tekrar blnmesi yoluyla sermayelerinin azalmasna ramen
sermaye birikiminin devam ettiini dnebiliriz. Bu tr kart eilim
lere ramen, younlama kendi bana bile retim miktarnda srekli
bir art meydana getirmeye ve hi olmazsa belli retim kollarnda
22

P. Sweezy
rekabetin snrlandrlmas dorultusunda bir eilim yaratmaya ye

terlidir. Younlamann yan sra, bir ikinci ve hatta daha nemli bir
sre vardr ki, Marks buna sermayenin merkezilemesi der.
2. Sermayenin Merkezilemesi:
Younlama ile kartrlmamas gereken merkezileme zaten
var olan sermayelerin bir araya gelmeleri demektir.
Bu srecin dierinden fark, sadece elde bulunan ve
faaliyet gstermekte olan sermayenin dalmndaki bir deimeyi ele almasdr. Bu nedenle faaliyet alan, toplumsal
servetin mutlak olarak bymesi veya sermaye birikiminin
mutlak snrlar ile snrlanmamtr. Baka bir yerde birok
kiinin kaybettii sermaye bir yerde bir kiinin elinde byk
miktarda toplanmtr. Bu ise merkezilemenin ta kendisidir,
birikim ve younlamadan farkldr.25
Marks, sermayelerin merkezilemesinin yasalarn aklamaya almak yerine, birka gerek ile ilgili ksa bir ipucu vermeyi
yeterli buldu. Byle yapmasnn nedeni bu olgunun nemsiz olduu
eklindeki herhangi bir dnce deil de, alma plannn byle ge
rektirmesi idi. Buna ramen verdii ksa ipucu da reticidir ve in
celenmeye deer.
Merkezilemenin temelinde yatan en nemli etken, byk apta
retimin ekonomik olmasnda bulunmaktadr. Rekabet sava mal
larn ucuzlatl m asiyle verilir. Mallarn ucuzluu ise, dier deikenleri
sabit varsayarsak, emein retkenliine, ki bu da retim hacmine,
baldr. Bu nedenle byk kapitalistler daha kklerini yenerler.26
Baz kk sermayeler ortadan kaybolur, dierleri daha etkin alan
iletmelerin ellerine geer ve bu iletmeler bu ekilde byrler. Buna
gre rekabetin kendisi bir merkezileme aracdr.
Merkezilemeye katks olan ve farkl bir ekilde ileyen bir dier
g vardr ki, bu da kredi sistemidir. Marksn kulland anlamda,
kredi sistemi denilince sadece bankalar deil, yatrm kurumlar, tahvil borsalar ve dier blmleriyle mali kurumlar toplam anlalmaldr.
Kredi sistemi balangta birikimin mtevaz bir yardmcs olarak iin iine girer. Grnmez ipliklerle toplum yzeyinde yaylm bulunan para kaynaklarn bireysel kapitalist25
26
Capital I, s. 686
a. g. e., s. 686.
P. Sweezy
23
lere ya da irket eklinde birlemi kapitalistlere eker. Fakat

ksa srede rekabeti mcadelede yeni ve dehet saan bir
silah olur ve sonunda da kendisini sermayelerin merkezilemesi iin dev bir toplumsal mekanizmaya dntrr.27
Kredi sistemi araclyla merkezileme, gelimi ekli ile kk
kapitalistlerin bykler tarafndan mlkszletirilmileri anlamna
gelmez. Fakat bu yolla, var olan veya meydana gelme srecinde
olan sermayeler hisse senetli irketler yoluyla bir araya gelirler.28 Bu,
retim hacminin geniletilmesinin en hzl yntemidir. Eer birok
kapitalistin kendi balarna demiryolu yapmn stlenecek kadar
sermaye birikimi salamalarn beklemek zorunda kalsayd dnya
hl demiryolsuz olurdu. Dier taraftan, merkezileme bunu hisse
senetli irketler araclyla kolayca baard.29
Herhangi bir endstri dalnda merkezileme, tek bir irket kaln
caya kadar srer,30 fakat toplum iin bu sre, ancak btn top
lumsal sermeye ya bir tek kapitalistin, ya da bir tek irketteki kapi
talistlerin elinde toplanncaya kadar sona ermez31 Bu ele al ve
esasnda tm konuyu dn asndan baklnca, Marksn hukuki
adan mlkiyet ilikisinden ok bu mlkiyet ok sayda hissedarn
elinde olabilir belli bir merkezden ynetilen sermaye bykl y
nnden sorunu inceledii meydana kar.
Merkezileme ve bir lde de younlamann nemli etkisi
vardr: lk olarak, emek srecinin kapitalizmin snrlar iinde toplum
sallamasna ve rasyonellemesine yol aar. Bu konuda Marks, bir
birinden ayr olarak allagelmi yollarla yrtlen retim srele
rinin, toplumsal olarak btnletirilmi ve bilimsel olarak ynetilen
retim srelerine ilerici bir ekilde dntrlmesinden bahseder.32
kinci olarak, teknik deiim ve sermayenin organik bileiminin bir
sonucu olarak merkezileme, teknik deimenin ileri doru gidiini
hzlandrr. Bylece birikimin etkilerini sratlendiren ve younlat
ran merkezileme, ayn zamanda sermayenin teknik bileimindeki
devrimleri do yayar. Bu ise sermayenin sabit blmn, deiken
a. g. e., s. 687.
a. g. e., a. 638.
29
a. g. e.
30
Drdnc Almanca basksna Engels u dipnol ekledi; En yeni ngiliz ve
Amerikan trstleri buna, hi olmazsa belli bir enislri kolundaki tm byk iletmeleri, pratikte tekel durumunda olan dev bir hisse senetli irket eklinde birletirerek
varmay amalyorlar. Kapital, I, s. 688.
31
a. g. e.
32
a. g. e.
27
28
24

P. Sweezy
blmnn aleyhine olarak artrr ve bylece emek iin olan greli talebi azaltr.33 nc etki ise, (ki bu nokta merkezilemeyi ele
ald aratrmann o aamasnda Marks ilgilendirmiyordu) aktr.
Pazarlar zerinde tekelci veya yar-tekelci kontrol yoluyla az sayda
reticinin, ok sayda reticinin arasndaki rekabetin yerini ilerici bir
ekilde almas.
3. Anonim irketler:
Marksn, anonim irketleri merkezilemede temel bir ara olarak kabul ettiini grdk. Marks, anonim irketlerin ayn zamanda
kapitalist retimin nitelii ve ileyii alarndan daha baka ve daha
nemli etkileri olduunun farkndayd. Bunlar, Engelsin derleyerek
Kapitalin nc cildi olarak yaynlad al yazmas msveddelerde
ele alnmtr;34 bu zmleme taslak niteliinde olmakla beraber,
Marksn bu sorunun nemini kavramakta kendi zamannn ok tesinde olduunu gstermektedir.
Hisse senetli irketlerle ilgili olarak Marks noktaya iaret eder:
1. Bireysel kapitalistler iin olanak d olacak ekilde
retim hacminde ve iletmelerde ok byk art,
2. Sermaye... burada toplumsal sermaye nitelie sahiptir... ki bu ekliyle zel sermayeden farkldr ve bu iletmeler
de bireysel iletmelerden farkl olarak toplumsal iletmeler
niteliini alrlar. Bu durum kapitalist retimin kendi snrlar
iinde sermayenin ze) mlkiyet durumuna son verilmesidir.
3. Gerekten faaliyette bulunan kapitalistin sadece bir
ynetici, dier kiilerin sermayelerini yneten bir kii ve sermaye sahiplerinin de sadece sermaye sahipleri, sadece para
kapitalistleri haline dntrlmesidir.35
Bu noktalarn birincisi daha nce ele alnmt. kinci ve nc noktalar ise son yirmi otuz ylda anonim irketler zerine yazlan
ok sayda yaptn zn ksa bir ekilde zetlemektedir. Fabrika sisteminin ortaya kmasyla zaten zayflam olan zel retim, byk
anonim irketlerde tamamyla ortadan kalkar ve gerek sermaye sahipleri hemen hemen tamamyla retim srecinden ekilirler. Fakat
Marks, bu konuyu ele alan ada yazarlarn birounun yapt hata33
Kapital, I, s. 689. Bu. merkezilemenin teknolojik deiim zerindeki tek etkisi
deildir.
34
a. g. e., III. Blm XXVII (Kapitalist relimde Kredinin Rol).
35
a. g. e., s. 516.

P. Sweezy
25
y, anonim irketleri retim zerinde toplumsal kontroln kurulmas

dorultusunda bir adm olarak grmek hatasn yapmaz. Tam tersine
bu yeni gelimenin sonucu, yeni bir mali aristokrasi, kurucu, speklatif ve sadece ismen yneticilik eklinde yeni bir tr parazitler, anonim irketlerdeki hileler, hisse senedi dolandrclklar ve hisse senedi
speklasyonlaryle tm bir dolandrclk ve aldatma sistemidir. Bu
durum zel mlkiyetin kontrolnden km olan zel retimdir.36
Anonim irketler konusundaki Marksist kuram, Rudolf Hilferd
ingin 1910 ylnda baslan nemli yapt Finanzkapitalde gelitirilmi
ve geniletilmitir. Ekonomik adan, anonim irket tarz rgtlen
menin en nemli zellii, sermaye zerindeki mlkiyet hakk ile
retimin ynetilmesi arasndaki ban ortadan kaldrlmas, Hilferdingin szleriyle, endstriyel kapitalistin endstriyel giriimcilikten
kurtulmasdr.37 Hilferdingin anonim irketler kuramna yapt en
nemli katk, bu olgunun sonularn gelitirmekti.
Endstri kapitalistlerini para kapitalistleri ekline sokan, kendi
bana anonim irket ekli deildir. zel bir irket ekonomik adan
herhangi nemli bir ey deitirmeden irketleme ile ilgili bu huku
ki mevzuattan geebilir. Esas nemli olan nokta, anonim irket his
se senedi ve tahvilleri iin gvenilir bir borsann ortaya km olma
sdr. Bu ise burada incelenemeyecek kadar uzun bir tarihsel sretir.
Bunun nedeni aktr. Kapitalist ancak hisse senedi ve tahvil borsas
araclyla, parasn yatrd belidi iletmenin kaderinden kendi kaderini ayr tutabilir. Hisse senedi ve tahvil borsas ne kadar iyi ilerse
hisse sahibi eski tr kapitalist iletmeci durumundan ayrlp, gittike,
istedii zaman parasn elde edebilen bir dn verici durumuna girer. Fakat bir fark daima kalr. Pay sahibinin zarar etme olasl dn
vericinin zarar etme olaslndan daha yksektir ve bu nedenle de
hisse senetleri gelirinin belli bir risk primi orannda dn verilen paradan alnan faizi amas beklenmelidir. Bu artlarla, hisse sahibinin,
kr alan bir endstri kapitalistinden faiz alan para kapitalistine dntrlmesi ilke olarak tamamlanmtr.
Bu dnmn ilk sonucu, kurucu kr (Grndergewinn)
denilen ve Hilferdingin doru olarak kendine zg bir ekonomik
kategori eklinde belirttii eyin ortaya kdr,38 Eer bir iletme
(halen faaliyette olan ve kurulacak), rnein, yatrlan sermayenin
yzde 20si kadar bir gelir getirecekse ve eer benzer risk tayan i
36
37
38
26
a. g. e-, s. 521.
Das Finanzkapital, s. 112.
c a. g. e s. 118.

P. Sweezy
letmelerdeki hisse bana gelir yzde 10 ise, buna gre, bu iletmeyi

anonim irket ekline sokan ve hisse senetlerini borsaya karan ku
rucular, bu hisseleri yatrlan sermayenin iki misline satabileceklerdir.
Aradaki fark ise dolayl veya dolaysz olarak bu kurucularn ceplerine
gider ve bunlar da bu ekilde daha sonraki faaliyetleri iin daha glenir ve zenginleirler. Kurucu kr, hem anonim irketlerin kurulmas
iin bir tevik ve ayn zamanda da byk servetler elde etmenin bir
kaynadr. Her iki yolla da retim hacminin bymesi ve sermayenin
merkezilemesi sratlendirilir.
Kuruculuk eylemi, para eklindeki serbest sermayeyi ellerinden
karan kiilere yeni hisse senetleri salamak ve satmakla son bu
lur. Yeni hisse senetleri ve tahvil satnda uzmanlam bir kiinin
anonim irketlerin kurulmasnda kilit yerlere gemesi ve sk sk da
dorudan doruya kuruculuk fonksiyonunu yerine getirmesi ve kuru
cu kr eklinde arslan payna sahip kmasnn nedeni budur. Almanyadaki byk ticaret bankalar, geni kaynaklan ve mali ilikileri
nedeniyle yeni hisse senedi ve tahvil satna erkenden baladlar ve
kuruculuk alannda kendilerine en nemli yeri saladlar. Dier taraftan Amerika Birleik Devletlerinde ise, yeni hisse senedi ve tahvil
alanna ilk girenler lke ii para ve dviz ileriyle uraan zel bankerlerdi. Bu ekilde, yatrm bankacl kurumu, ticari bankaclktan
bamsz olarak yava yava geliti. Daha sonraki geliim aamasnda
ise ticaret bankalar, hisse senedi ve tahvil ortaklklar denilen eyler
araclyla yatrm bankacl alanna girdiler. Gelime tarzlar bir lde farkl olmakla beraber (bu farklar herhalde dier eylerin yan
sra, ticaret bankalar zerindeki hukuki snrlamalarn farkllndan
ileri gelmitir) sonu Amerika Birleik Devletlerinde ve Almanyada
esasnda ayndr. Hilferding genellemelerine temel olarak bu iki lkeyi almtr. Bankalar kuruculukta hakim rol oynad ve anonim irket
yapsnda nemli ve hatta belli bir sre iin hakim durumda oldular.
Hilferdingin kitabna Finans Kapital ismini vermesi bu olguya dayanmaktadr. Fakat daha ilerde greceimiz gibi, Hilferding, kapitalist
gelimenin en son aamasnda finans egemenliini abartarak deerlendirdiinden bir hata ilemitir.
Bireysel kapitalistin retim srecinden ayrl, kurucu krnn
douunun yan sra sermaye zerindeki kontrol daha da merkeziletirmitir. Grnte irketin kontrol hissedarlar topluluunun
elindedir. Fakat hukuken bile hisse says ounluunu elde edenler
btn hissedarlarn koyduu sermayeyi kontrol ederler. Pratikte ise,
gerekli ounluk yardan bile ok azdr. Sermayenin te bir ile drt
P. Sweezy
27
te biri aras ve hatta daha az bu i iin yeterlidir. Bunun sayesin

de bir veya birka anonim irkette byk bir sermayeye sahip olan
byk kapitalist kendi sermayesinin birka misli sermaye zerine
kontrol sahibi olabilir. Burada, anonim irket tr rgtlenmenin
Hilferdingin yeterli derecede aklamad bir zellii ortaya kyor.
Hisse sahiplii ile retimin yneltilmesi birbirinden ayrlmakla beraber, yeterli hisse senedi saysna sahip olanlar sermayelerinin ger
ekletirebileceinin birka misli retimi kontrol edebilirler.39
Bu bile anonim irket eklinin kullanlmas yoluyla denetimin
merkezilemesini gstermeye yeterli deildir, nk hatrlanmaldr
ki, bir irket, dier bir veya birka irketin hisselerini elde edebilir.
Bylece, bir kapitalist, rnein A irketinin sermayesinin te birine
sahip olmakla bu irketi kontrol edebilir. Ann sermayesinin bir ksm ise B, C ve D anonim irketlerinde kontrol salamak iin ve bu
irketler de kat kat fazla anonim irket zerinde kontrol kurmak iin
kullanlabilir. Anonim irket eklinin gelimesiyle zel bir finansman
teknii ortaya kt. Bu tekniin amac mmkn olduu kadar az sermaye ile bakalarna ait mmkn olduu kadar byk bir sermaye
zerinde hakimiyet kurmaktr.40*41
imdi de merkezileme srecinde anonim irket ekli sayesinde gerekletirilen son adma dikkat edelim. Bir taraftan kurucu kr
byk bir serveti olduka az sayda kapitalist ile bankann elinde
toplarken, dier taraftan ise bu servet ok daha geni bir sermaye
zerinde kontrol salayabilecek ekilde yatrlabilir. Bylece, Hilferdingin belirttii gibi,
Bir grup insan ortaya kyor. Bunlar sermaye sahibi olarak veya dier kiilerin sermayelerinin younlam gcnn
temsilcileri olarak (banka yneticileri) birok anonim irket
ynetim kurulunda yer alyorlar. Bylece kiiler arasnda bir
tr birlik ortaya kyor. Bu bir taraftan farkl anonim irketler,
dier taraftan da bu irketlerle bankalar arasnda grlyor.
Bu kurumlar arasnda bir kar topluluu doduundan, yukardaki durum, bu kurumlarn politikas bakmndan byk
39
Burada, belli anlar allnda belli bir noktann lesindeki niceliksel deiikliin
nitetrk-sel bir deiiklice yol at seklindeki diyalektik ilke aka grlmekledir.
40
Das Finanzkapital. s. 130-131. Hilferding, bu tekniin Amerikan demiryollar
sisteminin finansmannda en mkemmel ekline ulatna iaret ediyor (s. 131). Bugn unu sylemeliyiz ti, bu dzey her ne kadar yksek olsa da, 1920lerde toplumsal
ihtiyalarn karland alanlarda (elektrik, gaz, vb., ev.) daha mkemmellemitir.
41
a. g. e., s. 130.
28

P. Sweezy
nem tamaktadr.42
Birok durumda, itekilerin kiiler arasndaki bu birlii, kartel,
trst veya irket birlemesi eklinde ve pazar zerinde tekelci kontrol
kurmay ama edinmi daha sk rgtlenmelerin anas veya ncs
oluyor. Bu rgtlenme ekilleri bir sonraki blmde ayrca ele alnacaktr.
Anonim irket trnn yaylmasnn genel sonular yle zet
lenebilir: Bir taraftan genel olarak birikimin hzlanmasyla birlikte
merkezileme srecinin younlamas, dier taraftan da kontrolleri
sermayelerinin ok tesine ulaan olduka az sayda byk kapitalistin oluturduu bir kesimin ortaya kmasdr. Son nokta amz ya
zarlarnca o kadar yanl anlalmtr ki, bu konuda birka sz daha
sylemek yerinde olacaktr.
Son yllarda, byk anonim irketlerde sahip olma ile kontrol
elde tutmann ayr ayr eyler olduuna dair ok ey okuduk. Bu eer,
sermaye zerindeki kontroln younlamasnn sermaye zerindeki
mlkiyetin younlamasyla snrlanmad eklinde anlalrsa, gerekte grlen eilimin doru olarak yanstlmasdr. Fakat eer bu,
kontroln irket sahiplerinin elinden tamamyla kt ve toplumdaki
baka bir grubun ayrcal haline geldii eklinde yorumlanrsa, tamamyla yanltr. Gerekte olan udur;
Hisse sahiplerinin byk bir ounluu kk bir aznlk lehine
kontrol haklarn brakmak zorunda kalmlardr. Buna gre, byk
anonim irketler mlkiyetin kontrol fonksiyonlarnn ne demokratlatrlmas, ne de ortadan kaldrlmas anlamna deil de, bu fonk
siyonlarn az sayda byk mlkiyet sahibinin elinde toplanmas an
lamna gelir. Birok mlk sahibinin kaybettiini pek az sayda mlk
sahibi elde eder. Hilferding u sylediklerinde tamamyla hakldr:
Kapitalistler, birounun syleyecek bir eyinin olmayaca dorul
tuda bir toplum ortaya karrlar. retken sermaye zerindeki gerek
kontrol, bunun ancak bir ksmna sahip olanlara aittir.43
4. Karteller, Trstler ve irket Birlemeleri:
Tekelci sermayenin geliiminin son dnemi, rekabeti bilinli ola
a. g. e.. s. 132.
Das Finanzkapital, s. 145. Bu terin kantlar, Amerika Birleik Devfeleri ile ilgili
olarak Geici Ulusal Ekonomi Komitesi tarafndan yaynlanan dikkallice belgelenmi
iki raporda bol nikarda vardr: Monogaf. no. 29, En Byk Mali-Olmayan 200 Anonim
irkette Mlkiyetin Dalm:, Monograf. no. 30. Ulusal Tahvil ve Hisse Senedi Borsasnda lem Gren 1740 irkelin Hissedarlarnn ncelenmesi.
42
43

P. Sweezy
29
rak kontrol altna almak iin birlemelere gidilmesiyle ortaya kar.

Bu dneme olduka yksek dzeyde merkezileme halinde girilir.
nk iletme says her retim kolunda o derece azalmtr ki, re
kabet ayakta kalabilen irketler iin gittike daha tehlikeli olmaya
balamtr. Rekabet, hi bir yarar olmayan boaz boaza bir savaa
dnmtr. Bu duruma gelindiinde birleme iin gerekli temel
hazrdr.
Marks, ekonomi zerine olan yazlarn bu birlemeler hzlanma
dan tamamlamt. Ve bunun sonucu olarak kendi kaleminden Kapitalin cildinde bu konuda hi bir zmleme yoktur. Fakat Engels
1880lerde nc cildin yaynlanmasn stlendiinde olaylarn yn
aklk kazanmt. Marksn anonim irketler hakkndaki grlerine
uzun bir not ekleyen Engels yle yazyordu: Karteller eklindeki ikinci ve nc derecede hisse senetli ortaklklar ve baz alanlarda
bu alann tm retiminin ortak bir ynetim altndaki byk bir hisse
senetli irkette younlamas; uzun bir sre gklere karlan rekabet serbestlii, diye devam ediyordu Engels, artk yularnn sonuna
gelmitir ve belirgin iflasn aka ilan etmek zorunda braklmtr.44
Hilferding, 1890 ve 1910 yllar arasnda Almanya ve Amerika deneyleriyle bu noktay Marksist ekonominin yapsna ekleyebilecek
gteydi. Bizim zmlememiz de genel izgileriyle Hilferding-in
modeline uygundur. Ancak Amerikan koullarn Almanyann ko
ullarndan daha iyi bilen okuyucularmz iin gerekli baz deiik
likler yaplmtr.
imdi inceleyeceimiz rgtlenme ekillerini, anonim irketler
den ayran zel nitelik bunlarn bilinli bir ekilde tekelci nitelikteki
pazar kontrolleri araclyla krlarn arttrmak iin dzenlenmeleri
dir. Bu amaca varmak iin ilgili iletmelerin, hareket serbestliinin
snrlandrlmas veya tamamen ortadan kaldrlmas ve tek bir belirli
politika altnda ynetilmeleri gerekmektedir. Hareket serbestliinin
snrlanmas, eitti derecelerde olabildiine gre, tekelci birle
melerin de ok sayda farkl ekilleri mmkndr. Biz bunlarn en
nemlilerini ele alacaz, en gevek birlik tryle balayp, rekabet
eden irketlerin tamamyla birlemelerine kadar devam edeceiz.
Btn bu sre iinde, akldan karlmamas gereken bir nokta da,
eer rekabet eden irketler arasnda ynetim kurullarnn i ie ge
meleri veya bankalarla ortak balar gibi temellere dayanan bir kar
birlii varsa, bu durumun, birleme yolunu dzelttii ve birleme eilimini nemli lde kuvvetlendirdiidir. Gerekten de kar birlii44
30
Capital III, s. 518.

P. Sweezy
nin kolayca dier balayc ekillere gtren bir tr birleme olduu

sylenebilir.
Birleme trlerinin herhalde en zayf olan centilmen anlama
s denilen ekildir. Burada rekabetiler temelde ortak bir politika
uygulamaya karar verirler, ancak bu anlamaya uymay zorunlu k
lan bir g yoktur. Fakat taraftar irketlerin anlamay bozmalar iin
gl nedenler vardr ve bu nitelikteki anlamalar ou zaman ksa
mrl olurlar.
Pool tr birlemenin oluumuyla daha ileri bir aamaya va
rlr. Bu birleme eklinde i olanaklar, katlanlarn zerinde anla
tklar bir formle gre pay edilir. Pool anlamas genel olarak yazya dklr, fakat uygulanmas, katlanlarn gnll ibirliine baldr.
Bu nedenle, centilmen anlamas gibi Pool tr anlama da srekli
deildir ve genel olarak sadece geici nitelikteki bir olgudur.
Kartellerin baz tipleri de poolu ok andrr ve onun zayf noktalarn paylar. Bu zayflklar, kartelin kontroln yelere kabul ettirerek ve anlama artlarna uymay reddedenler zerinde yaptrmlar
uygulayarak nlenir. Tipik bir kartelde bir merkez komitesi vardr. Bu
komitenin grevleri, fiyatlar ve retim kotalarn belirlemektir. Kartelin kurallarna aykr hareket edenler para cezalar veya dier yollarla cezalandrlrlar. yelerin bamszl satlar ve allar tek bir
elde toplanarak daha da snrlandrlabilir. Bylece tek tek irketler
ile mterilerin ilgisi kesilebilir. Hatta merkez komitesine, etkili almayan tesisleri kapatmak ve toplam kr belirlenmi bir formle
gre datmak yetkisi de verilebilir. Bu son adm atlnca, kartel artk
birok adan tam birleme durumuna yaklamtr.
Kartelden daha sk bir rgtlenme ekli de trsttr. Trst
ler Amerikada yasak edilinceye kadar bir sre byk lde des
teklenmi ve korunmutur. Trst eklindeki birka bamsz anonim
irketin hisselerinin ounluuna sahip olanlar, hisse senetlerini bir
gven belgesi karlnda mtevellilere devrediyorlard. Mtevelliler
oy kullanyor ve belge sahipleri de temettlerini alyorlard. Bu yolla
katlanlarn hukuk! ve mali kimlikleri, ayn kartel durumunda olduu
gibi, deimeden irketlerin politikalarnn birletirilmesi baarlyordu. Trstn, bu anlamyla, bu terime genel olarak verilen anlam, yani
tekelci birlemelerin hemen hemen tmn genel olarak belirten
anlam kartrlmamaldr.
Son olarak da, katlan irketlerin bamszlnn tamamen orta
dan kalkt tam birlemeye geliyoruz. Bunun birok ekilleri vardr.
En ok rastlanan, bir byk irketin tm dier irketleri yutmas ve
P. Sweezy
31
eski irketlerin bu yeni irket karsnda ortadan kalkmas yoludur.

Birleme yolu ne olursa olsun, sonu ayndr: tek bir ynetim altnda
tam bir organik birlik. Tekelci bir politika uygulamak asndan en etkin birleme hi phesiz budur.
Deien zaman ve yer koullan iinde hangi birleme ekillerinin
uygulanacan belirleyecek etkenlerin incelenmesi uygulamal eko
nominin zel bir dalnn konusudur. Ancak genel olarak bu seimin
deiik endstri alanlarnda hakim olan zel koullara, daha gevek
birleme trlerinin zayflklarna ve eitli lkelerde geerli olan hu
kuk kurallarna baldr, rnein, Amerika Birleik Devletlerinde kar
tel ve trst eklindeki birlemeler yasak edilince, tekelci amalara
tam birlemeler yoluyla varlmtr. Buna karlk Almanyada kar
tellerin hukuki olarak tannmas nedeniyle bu tr birlemeler geliti.
Bizim amzdan, bu farklar ikincil derecede nemlidir. As! nem
li olan nokta, XIXncu yzyldan XXnci yzyla geiteki 20 yl sresince birleme hareketinin tm ileri kapitalist lkeleri kaplamas ve
kapitalist retimin karakterinde niteliksel bir deiiklik yaratmasdr.
Serbest rekabet bir zamanlar kapitalist pazarda egemen biim (fakat
tek biim deil) iken, yerini deiik llerdeki tekelci birlemelere
brakmtr (hakim ekil olarak). Bu geiin kapitalist toplumun genel
hareket yasalar asndan sonular bundan sonraki iki blmde dikkatle incelenecektir.
5. Bankalarn Rol:
Bankalarn yeni hisse senedi ve tahvil karlmas ve satnda
oynadklar stratejik rol nedeniyle anonim irketlerin kuruluunda
zellikle nemli bir rol oynadklarna daha nce iaret etmitik ve
ayn durum daha nce kurulmu olan anonim irketlerin tamamyla birlemeleri iin de geerlidir. Bankalar, kurucu krnn byk bir
ksmn kendilerine alrlar, anonim irketlerin ynetim kurullarnda
oturmak zere kendi temsilcilerini atarlar ve kabul edilen politikalar
zerinde nemli lde etkide bulunurlar.
Bu etki hangi dorultuda kullanlacaktr? Daima rekabetin sona
erdirilmesi dorultusunda. Kendini yeterli derecede gl hisseden
bir irket rakipleri ile lesiye bir mcadeleye girebilir. Bu ie girerken
geici bir sre iin geliri dse bile, daha sonra bu zararlar telafi edeceini mit etmektedir. Fakat birok irketle ilikisi olan bir banka
iin byle bir yol kanlmaz olarak ksr ve kendi kendini geersiz klan bir eylem olarak_ kalacaktr. Bir irketin kazanc dier bir irketin
32

P. Sweezy
zarar ile karlanmtr. Hilferdingin iaret ettii gibi,

Bu nedenle, bankalarn, ilgilendikleri irketler arasnda
rekabeti ortadan kaldrmaya almalar daima geerli olan
bir olgudur. Her bankann elde edilebilecek en yksek krn
salanmasnda kar vardr. Dier deikenleri sabit varsayarsak, belli bir endstri dalnda bu amaca varlmas rekabetin ortadan tamamyle kaldrld zamanda gerekleir. Bunun iin
de bankalar tekellerin kurulmas iin abalamaktadrlar.45
Bir bankann ilikisi ne kadar geni ise ve sesi ne kadar gl karsa, rekabeti ortadan kaldrma ve tekeller kurma amacnda o kadar
etkin olur. Buna gre, endstri alannda sermayenin merkezilemesi,
gittike daha byk bankaclk birimlerinin kurulmasnda bir karglk
bulur. Bu temel zerinde, i ie gemi ynetim kurullarnn ve kar
topluluklarnn kiiler arasnda kurduu birlik, tm ileri kapitalist lkelerde bankalar ve endstride en tannm kiileri birbirine balar.
Bu noktaya kadar Hilferdingin zmlemelerini birka kaytla kabul etmek mmkndr. Fakat Hilferding daha teye gidiyor ve
bazen aka syleyerek ve daima ima yollu, endstri sermayesi ile
banka sermayesi arasndaki ortaklkta daima banka sermayesinin
hakim rol oynadn belirtiyor. Mali sermaye (Finans-kapital, ev.)
bir noktada, bankalar tarafndan kontrol edilen ve endstriciler ta
rafndan kullanlan sermaye olarak tanmlanyor,46 ve kapitalizmin
geliim eilimi, ekonomik hayatn tm ynlerinin gittike artan bir
ekilde gitgide daralan bir byk bankalar grubunun ynetimi altna
girmekte olarak iziliyor. Bu durum aadaki paragrafta ak olarak
grlebilir:
Bankacln gelimesiyle birlikte ve bankalar ile endstrinin gittike daha yakn ilikileri sonucunda bir taraftan bankalar arasndaki rekabetin ortadan kalkmas, dier taraftan da
tm sermayenin para sermayesi olarak younlamas ve ancak bankalar araclyla retken yatrmlara ynelmesi eklinde bir eilim ortaya kar. Son analizde, bu eilim tm para
sermayesinin bir banka veya bir bankalar grubunun kontrol
altnda olduu bir duruma gtrr. Byle bir merkezi banka
toplumsal retimin tmn kontrol edecektir.47
Bu grn temelden hatal olduu konusunda phe yoktur.
Hilferding kapitalist gelimede geici bir aama ile devam eden bir
45
46
47
Das Finanzkapital. s. 231.

a. g. e., s. 283.
a. g. e., s. 218.
P. Sweezy
33
eilimi kartryor. Birleme hareketi sresince, anonim irketler ve

tam birlemeler kurulu srecinde iken bankalarn stratejik bir du
rumunun olduu ve bu yolla retim sisteminin kilit noktalarn kontrol
edebildikleri dorudur. Fakat birlemeler sreci srekli olarak devam
edemez. Herhangi bir endstride ancak bir irket kaldndan son snra varlmtr, fakat kural olarak, bu son snra varlmadan ok nce
bu sre durur. Tehlikeli tr rekabet, belli bir endstrinin drtte ile
bete drd aras az sayda byk irketin eline geince genel olarak
sona erdirilir. Bu noktann tesinde, daha ileri birlemeler iin eilim
byk lde zayflamtr ve hatta ters ynde ileyen glerle tamamyla ortadan kaldrlabilir bile. Byk rakip kapitalist gruplar daima
var olur ve her biri dierinin aleyhine olarak durumu gelitirmeyi mit
eder. Her bir grubun en nemli endstri sektrlerinde g kayna ve
dierleriyle pazarlk durumunda koz olarak kullanlmak iin slere
ihtiyac vardr. Boaz boaza rekabet hayaleti ortadan kaybolunca ve
en genel ve gerekli tekelci amalar dorultusunda geici bir anlama
salannca, daha ileri birlemeler seyrekleir ve bir sre sonra tamamyla son bulabilir.
Bu aamaya gelindiinde, bankalarn durumunda ani bir dei
me olur. Bankalarnn glerinin temelini oluturan yeni hisse senedi ve tahvil kartmak fonksiyonu ok daha az nemli olur. Byk
tekelci anonim irketler baarlaryla (yani kr salayabilmeleriyle)
dorusal orantda olarak z fon kaynaklarna sahip olurlar. Bu z
kaynaklar sadece hissedarlara temett olarak datlabilecekken bi
riktirilen krlar deil, ayn zamanda amortisman, tkenme, eskime
ve dier ihtiyat hesab eklinde biriken ve gittike artan bir ekilde
birikim amalarna yneltilen fonlardan olumaktadr. Ellerinde bu
z kaynaklardan oluan ek sermaye olan anonim irket yneticileri
sermaye kayna olarak borsaya yeni hisse senedi ve tahvil srme
bamllndan ve bununla ilgili olarak da bankerlere olan bamllklarndan belli bir dereceye kadar kurtulmulardr. Pek tabii ki, bankalarn etkilerinin nemli olduu durumlarda, bu, bankalarn gcnn
derhal azalmas anlamna gelmez. Fakat uzun dnemde, herhangi bir
ekonomik fonksiyonla balants olmayan ekonomik g zayflamaya ve sonunda tamamyle yok olmaya mahkmdur. Gc yeni hisse
senedi ve tahvil karlmasnn kontrolne dayanan bankalarn bana gelen de budur. Bu fonksiyonun kendisinin zayflamas nedeniyle
onun ortaya kard g de zayflar ve bankalar ikincil bir duruma
derler. Parlak gnlerini geirmi olan banka sermayesi endstri
sermayesinin yardmcs durumuna der ve bylece birleme ha-
34

P. Sweezy
reketinden nce geerli olan iliki yeniden kurulur. Bu, kapitalizmin

genel olarak daha nceki aamasna dnd anlamna gelmez; tam
tersine olarak, tekel ve az sayda byk kapitalistler kesiminin hakimiyeti daha glenir ve belli bir sre iinde retim ve datm sistemlerinin gittike daha byk blmn kontrol altna sokar. Fakat
bunlarn temeli endstri sermayesidir, yoksa Hilferdingin zannettii
gibi banka sermayesi deil. Banka sermayesinin hakimiyeti kapitalist
geliimde kabaca rekabeti kapitalizmden tekelci kapitalizme gei
ile ayn zamana rastlayan geici bir dnemdir.48
Hilferdingin hatas en azndan iki adan nemlidir, ilk olarak,
mali hakimiyetin pein olarak bytlmesi birikim srecinin niteli
inde ve zellikle anonim irketin i finansmannda son zamanlarda
meydana gelen son derece nemli deiiklikleri zmleme dnda
brakmtr.49 Ve dier taraftan, bu durum, sosyalist bir topluma varma
ile ilgili grevin zorluu ve nitelii ile ilgili iyimser hayallere yol amaktadr. 1910 ylnda bile Hilferding, alt byk Berlin bankasn ele
geirmenin byk endstrinin en nemli alanlarn ele geirmek anlamna geleceini ileri sryordu.50 Byk bankalarn ele geirilmesinin onlara bal olan endstrileri ciddi ekilde sarsaca ne kadar
doru olsa, yukardaki gr o zaman iin bile geerli deildi. Fakat
bugn rnein Amerika Birleik Devletlerinde tm banka sisteminin
ele geirilmesi byk sermaye evrelerinde geici bir dalgalanmadan baka bir etki yapmayacaktr. Buna gre, eer finans kapitalizmi
kuram bankalarn hakimiyeti eklinde yorumlanrsa, sosyalist politikann dayanmas iin zayf bir temel olacaktr.
Bu tartmay bitirirken una iaret etmeliyiz ki, finans-kapital
terimi, Hilferdingin ona verdii anlamda kullanlacaktr diye bir zorunluluk yoktur. zellikle Lenin, Hilferdingin finans-kap ita I tan
mn, en nemli noktalarn birinde, yani retimin ve sermayenin yo
unlamasnn artmasnn, bu younlamann tekel meydana gelme
sine yol aacak kadar byk lde olmas noktasnda sessiz kal
Marksist bir yazar tarafndan mali hkimiyetin geic niteliinin en iyi ekilde
alalmas Grossnannn Das Akkumulations und Zusammenburchsgesetz der kapitalistischen System adl yaplnda s. 572 ve devamdr. Amerika Birleik Devletlerindc
mali gcn zayflamasnn ksa bir zmlemesi iin, bkz. Svreey. Yatrm Bankacsnn k, Antitoch Review,. lkbahar 1941.
49
u nokta ilgi ekicidir: 1910 ve 1930 yllar arasnda meydana gelen btn deimelere ramen, Hferding daha sonraki yllarda da Das Finanzkapitalde ileri srd
grleri hemen hemen kelimesi kelimesine tekrarlyordu. Bkz. Die Eigengesezlichkeit der kapitalistischen Entwicklung isimli yazs, Bernard Harmsn derledii Kapital
und Kapitalisms (1931), cill 1.
50
a. g. e., s. 471.
48

P. Sweezy
35
d gerekesiyle eletirir. Hilferdingin bankalar tarafndan kontrol

edilen ve endstriciler tarafndan kullanlan sermaye tanm yerine
Lenin u tanm koymutur:
retimin younlamas, bundan doan tekeller, bankalarla endstrinin birlemeleri veya iice gemeleri: finans-kapitalin ortaya knn tarihi ve bu kavramn ierii budur.51
Leninin kuramna Hilferdingin kuramna yneltilen eletiriler
yaplamaz. Buna ramen, finans-kapital teriminin Hilferdingin ona
verdii banka hakimiyeti zelliinden soyutlanabilecei phelidir.
Durum bu olunca bu terimi tamamyla brakp onun yerine tekel
ci sermaye teriminin kullanlmas daha uygun gzkmektedir. Bu
terim Leninin finans-kapital kavramnda temel olan noktalar ier
mekte ve yeterli derecede dikkatli olmayan okuyucuyu dier terim
gibi yanltacaa benzememektedir.
51
36
mperialism, International Publishers Little Lenin Library, s. 44.

P. Sweezy
XV. BOLM
TEKEL VE KAPTALZMN HAREKET YASALARI
Son blmde, gelimesinin belli bir aamasnda rekabeti ka

pitalizmin niin ve nasl tekelci kapitalizme dntn inceledik.
Su deiim de sistemin ileyii zerinde etki yapar. Buna gre bun
dan sonraki grevimiz kapitalist hareketin yasalarndaki deiiklik ve
dzeltmelerin incelenmesi olmaldr. Bu blmde kapal bir ekonomi
varsaym altnda ortaya kan etkileri ele alacaz; bir sonraki blmde ise dnya ekonomisi ile ilgili sorunlar inceleme konusu yaplacaktr.
1. Tekel ve Fiyat:
Marks yle yazyordu: Bir tekel fiyatndan sz ettiimiz zaman,
genel olarak kastettiimiz genel retim fiyat tarafndan belirlenen fiyattan ve rnlerin deerinden bamsz olarak alclarn satn alma
hevesi ve deme gc ile belirlenen bir fiyattr.52 Durum bu olunca, Hilferdingin, Marksn younlama ve tekelci birleme ile ilgili
kuramnn gereklemesi, Marksn deer kuramnn geersiz olmas
sonucunu dourmua benzemektedir53 szleri gayet doru gzkmektedir.
Bu gzlem pek tabii ki belli nedenlere dayanmaktadr. Tekel artlar altnda deiim oranlar emek-zamam oranlarna uygun deildir
52
53
Capital III. s. 900.

P. Sweezy
37
ve ne de retim fiyatlaryla ilgili olarak olduu gibi, emek-zaman

oranlaryla kuramsal olarak aklanabilen bir iliki iindedir. reticilerin elinde arz snrlama gc olunca, fiyat belirlemek gc de
var demektir; fakat kuramsal olarak ve belli bir genelleme dzeyinde
hangi noktada fiyatlarn konulacan belirlemek olanak ddr. Belli
bir fiyatn belirlenmesine o Kadar farkl etkenler girer ki, son derece
snrl uygulama dnda herhangi kesin bir kuramn konulabilmesi
mmkn deildir. Bu sylediklerimiz ortodoks ekonomi kuramnn
son yllarda tam veya ksmi tekel artlar altnda ileyecek nesnel fiyat yasalar kurma abalarnda tam anlamyla kantlanmtr. Fiyatn
krn azamiletirildii yerde belirlenecei gibi birka bo neriden
baka, tekelci fiyat kuram, her birinin kendi zel zm olan bir
zel durumlar katalogu durumuna sratle dnmtr. Bu ne ekonomistlerin hatas, ne de baz kimselerin ileri srd gibi ekonomi biliminin geriliinin bir belirtisidir. Zorluk yasann kendi iindedir.
Tekel fiyatyla ilgili tutarl hi bir genel yasa ortaya karlamamtr,
nk byle hi bir yasa yoktur.
Deer ve retim fiyat kuramlaryla edeerde bir tekel fiyat
kuram aramann faydasz olduu gerei bir mitsizlik nedeni ol
mamaldr. nk genel dzeyde ve olduka gvenilir bir ekilde
unu syleyebiliriz ki, rekabet koullar altndaki durumla karla
trldnda, tekel eleri katld m, retim daha az ve fiyat daha yksek olur. Durum byle olunca, deer (veya retim fiyat) ki ramn
temel alarak hareket edebilir ve tekel olgusunun beraberinde getirdii deiikliklerin eitlerini, bu deiikliklerin derecesini olmasa
bile, inceleyebiliriz. Bu nokta son derece nemlidir, nk bu sayede
tekel kuramn gerekten faydal bir dorultuda gelitirebiliriz. Eer
tekel fiyat rekabeti fiyattan yn ve miktar olarak tamamyla keyfi bir
ekilde sapmalar gsterseydi, bunu yapmak olanak d olurdu.
Tekel fiyatnn rekabeti fiyattan sapmasnn miktaryla ilgili olarak bile aa yukar trde yarglara varmak mmkndr. Buna
gre, greli olarak, satn alnan miktar fiyat deimelerinden ne kadar
az etkilenirse (yani talep ne kadar az esnekse), fiyat o kadar yksek
ve tekel durumu da o kadar tam olacaktr. Bu etkenler hakknda sk
sk kaba fakat ie yarar tahminler yapmak mmkndr, zellikle sorun teknik ve rgtsel deiikliklerin fiyatlar zerindeki etkisinin tahmin edilmesi olursa. Fakat tekel fiyat kuramn niceliksel bir kesinlie
vardramayz. Byle yapmaya abalayan herhangi bir kimse ancak
kendine zg nitelikleri olan zel olaylarn oluturduu bir labirentte
kaybolmay baaracaktr.
38

P. Sweezy
unu sylemek gereksizdir: Mallar deer birimleri ile lmenin

geerlilii, yani toplumsal olarak geerli emek zaman ls, pazarla
geerli olan herhangi bir deiim orantsndan bamszdr. Pazarda
gerek rekabeti, gerek tekelci koullar hakim olsun, durum ayndr.
imdi greceimiz gibi, bu gerek tekel kuramn fiyatlar alannn da
tesine gelitirmek asndan birincil derecede nemlidir.
2. Tekel ve Kr Oran:
Tek iletme sz konusu olduu zaman, rekabet artlarndan te
kel artlarna gei beraberinde krda bir art getirir; bu ise gerekte
tekelin tm amac ve sonucudur. Fakat tekellerin ortaya kmasyla
toplumsal emek gc tarafndan yaratlan toplam deerde herhangi
bir art olmaz ve bylece tekelcilerin elde ettikleri ar kr gerekte
toplumun dier yelerinin gelirlerinden yaplan deer aktarmalar niteliindedir. Bu ar tekel kr kimin cebinden kmaktadr? Marks en
genel iki olana u ekilde belirtiyor:
Belirli mallarn tekel fiyat, dier mal reticilerinin krlarnn bir ksmn tekel fiyatyla satlan mallara aktaracaktr.
Art-deerin eitli retim alanlar arasnda dalm konusunda bir karklk olacaktr... fakat btn bunlar art-deerin
snrlarn deitirmeyecektir. Eer tekel fiyat ile satlan bir
mal iinin gerekli tketimi iine girerse, cretleri artracak
ve bylece, eer ii igcnn deerini eskisi gibi alrsa, artdeer azalacaktr. Fakat byle bir mal ayn zamanda cretleri
igcnn deerinin altna da drebilir, fakat bu d ancak cretlerin fiziksel olarak yaayabilmek iin gerekli asgari
cretin stnde kataca ekilde olur. Byle bir durumda, tekel fiyat gerek cretlerden ve dier kapitalistlerin krlarndan bir azalma ile denmi olacaktr-54
Ksacas, bu ar kr dier kapitalistlerin art-deerinden, ya da
ii snfnn cretlerinden bir azalma ile karlanacaktr. Fakat genel
olarak belli bir zaman ve yer gznne alndnda, cretler toplumsal olarak belirlenmi belli bir asgari yaama standard dzeyi civarnda oynar. i sendikalar bu sonuca varlmasnda en etkin olan
etkenlerden biridir55 ve birleme hareketi dneminde ii sendikalaCapital III. s. 1003.
Fakat bu bizim u gerei gzden karmamza neden olmamaldr: uzun dnemde, geleneksel yaama dzeyinin en nemli belirleyicilerinden biri de sendikaclktr.
54
55

P. Sweezy
39
rnn olduka gelimi olmas nedeniyle, an tekel krlar nedeniyle

cretlerde meydana gelen dlerin sratle eski dzeyine getirileceini varsaymak akla yakn gelmektedir. Eer bu dn ekli doruysa, tekelcinin elde ettii ar kr dier kapitalistlerin cebinden kmaktadr. zel olarak yeni bir art konulmad srece bu varsaymla
almaya devam edeceiz.
Tekel ile, rekabeti kapitalizmin karakteristik zellii olan kr
orannn eitlii eilimi iki adan bozulmutur: bir ksm kapitalist
lerin krlar artrlm, dier taraftan dierlerinin krlar azaltlmtr.
Elbette ki sermayenin avantajsz alanlardan korunan alanlara doru
akmaya alma eilimi devam etmektedir, fakat tekelin z zaten
bu tr serbest sermaye akmlarna kar etkin engellerin varldr. Bu
nedenle kr oranlarn eitlemek eilimi yeni bir ekilde ortaya kar.
Hilferding tekel konusunu ele alrken bu yeni ekle ok nem vermitir.56 Bu, tekelin, gzkt her yerden etrafa yaylmasdr. Tekelin genelletii lde bireylerin kazanlar ile zararlar birbirini gtrr ve
bu yollar hi bir zaman tam anlamyla bir eitlik sa lan-masa bile, kr
oranlar eitlie daha yaklar. Yaylma ilkesi u ekilde aklanabilir:
Belli bir endstri, rnein demir cevheri retimi tekellemi ve fiyat
artrlmtr. Ortaya kan zararn bir ksmn kle demir reticileri
eker. Bu durum kle demir reticilerinin elik endstrisine sattklar rnlerinin fiyatlarn artrmak ve demir cevheri endstrisinden
daha ucuz fiyatlarla hammadde elde edebilmek iin birlemelerini
tevik eder. Bu ekilde herhangi bir balang noktas evresindeki
daireler boyunca birleme faaliyeti yaylacak, tekel artlarnn gerekletirilmesi ve srdrlmesinin faydal ve mmkn olduu endstriler bu srece girecektir.
Fakat bu yaylma sreci dzensiz bir ekilde iler, nk dzenli
bir birlemenin gerekletirilmesinin ok zor ve hatta olanak d ol
duu endstriler daima vardr. Bunlar kk sermaye yatrmlarnn
gerekli olduu endstrilerdedir: talebi karlamak iin saysz irke
te gerek vardr ve gerekli asgari miktarda sermayesi olan biri iin
bu alana girmek kolaydr. Birlemenin getirecei tm stnlklere
ramen rekabeti koullar devam eder. Buradan karacamz so
nu, ne sermayenin hareketliliinden, ne de tekelin yaylmasndan
kr oranlarnn genel dzeyde eitlenmesinin gereklemeyeceidir.
Bunun yerine bir kr oranlar hiyerarisi grrz; bu hiyerari iyi korunmu yakn birlemelerin kurulmasnn greli olarak daha kolay olduu byk lekli retim endstrilerinde en yksek kr oranndan,
56
40
Das Finanzkapital, s. 287 vd..

P. Sweezy
saysz irketin bir arada yaad ve retim alanna kolayca girebilme

nedeniyle srekli ve dzenli birlemelerin gerekletirilemedii kk lekli retim endstrilerinde en dk kr oranna kadar uzanr.
3. Tekel ve Birikim:
Tekel birikim srecini byk lde etkiler: ilk olarak, belli bir
miktar art-deer zerinden birikim orann, ikinci olarak da, birikmi
sermayenin eitli alanlara dalmn etkiler. imdi bu sorunlar srayla ele alalm.
Toplumun toplam art-deeri saysz paralara blnmtr. Bu
paralarn her biri, miktar olarak kaynakland toplam toplumsal
sermaye parasnn miktarna uygundur. Art-deer parasnn b
yklnn artmasna paralel olarak birikim orannn artmas genel
bir yasadr. Buradan kan nokta da udur: bu paralarn saysn
azaltan ve bykln artran merkezileme kendi bana belli bir
art-deer toplamnda birikim hzn artracaktr.57* Tekel, kk ser
mayelerden daha byklerine art-deer transferini gerekletirerek
b etkiyi younlatnr. Byk paralara eklenen art-deer para
larndan birikimde meydana gelen art kk paralardan alnan
art-deer paralarnn sonucu birikimde meydana gelen azaltan
fazla olmaldr. Buna gre, gryoruz ki her iki durumda da tekelci
kapitalizm altnda birikim oran rekabeti kapitalizmdekinden daha
yksek olma eilimindedir.
imdi de tekelin yani biriken sermaye ihtiyac zerindeki etkikiino gelelim. Burada en nemli etkentekelin devam ettirilmesinin
znn, ckellelirilen endstri alanlarnda, yani en krl endstri u
knlarmla yatrmlarn engellenmesi olmasdr. yle bir paradoks ile
kar karyayz: byk krlar elde eden bir tekelci kendi en-i istrisine
daha fazla yatrm yapmay reddedecek ve elde edilecek o!,m kr
57
Arl-deer paralarnn, bunlarn meydana kt retim birimlerinin byklne gre mi, yoksa bunlarn sonuta vardklar en son ve ok fazla sayda mlkiyet
birimlerinin mi byklne gre llmesi gerektii sorunu ortaya atlabilir. Eer ikincisi uygun yntem ise retimin merkezilemesi mlkiyelin merkezilemesi olmadan
anonim irket eklinde gerekleebileceinden, sermaye paralarnn greli bykl ve buna bal olarak da birikim oran zerinde fazla bir etkisi olmadan devam
edecektir. Anonim sirkelin i finansmannn ortaya kmasyla, relim birimleri (anonim irketler) birikim amac olan birimler olarak byk nem kazanrlar. Buna gre.
retimin merkezilemesi ile karlatrldnda grlen mlkiyelin merkezilemesinin
eksiklii veya daha dk bir hzJa gereklemesi her ne kadar gznne alnmas gerekiyorsa da. hi bir ekilde retimin merkezilemesinin birikim hzn artrmaa gc
olmad anlamna gelmez.

P. Sweezy
41
oram ok daha dk olsa bile daha baka alanlarda yatrm olanaklar arayacaktr. Tekelcinin yatrm politikasna hakim olan etkenin
toplam kr oran veya kendi bana alndnda ek yatrmdan elde
edilen kr oran olmadn kavradmz zaman bu paradoks ortadan kalkar. Tekelcinin yatrm politikasnda asl ynetici etken marjinal kr oran dediimiz eydir, yani ek yatrmn, retimi artraca ve
fiyat drecei hesaba katlnca eski yatrmn krnda bir dme
meydana getirecei gerei gz nne alnarak hesaplanan kr orandr.58 Marjinal kr oran dk veya negatif iken toplam kr oran
yksek olabilir. Baka herhangi bir yerde elde edilecek kr oran kendi alanndaki marjinal kr oranndan yksek olduu srece, tekelci
baka alanlarda yatrm arayacaktr. Pek tabii ki, tekelci dndaki bir
yabanc faaliyetlerini tekelcinin marjinal kr oranna gre ayarlamaz,
fakat tekel koullarnn varl, bu yabancnn ne kadar isterse istesin
bu alana giremeyecei anlamna gelir.
Tekelcinin yatrm kararlarna marjinal kr orannn yn verme
si ilkesi son derece nemlidir. Bu durum, kr orannn yksek g
zkmesine ramen tekelletirilmi alanlara yaplan yatrmn durma
sn aklamann yan sra, tekelci sermayenin teknolojik deimeye
kar olan tavrnn niin ve nasl rekabeti kapitalizmin tavrndan farkl olduunu anlamamza da yardm eder. Ayn retimin geniletilmesi
durumunda tekelcinin eski yatrmlar zerinde bunun etkilerini gz
nne almak zorunda olmas gibi, teknolojik yeniliklerin uygulanmasnda da, daha nce yatrm olduu sermayenin modasnn gemesi
nedeniyle deerinden kaybetmesini gzden rak tutamaz. Rekabet
durumunda ise yeni buluu uygulayan kazanl karken, eer varsa,
kazancn byk ksm rakiplerinin srtna yklenmektedir. Bu teknolojik deimenin tekel koullar altnda duraca anlamna gelme58
Aadaki rnek bu kavramn aklk kazanmasna yardm edecektir. 1000 dolar
sermayesi olan bir tekelci her yi! tanesi 5 dolardan 100 birim retiyor ve her birimi 10
dolardan satyor. Kr 500 dolar veya sermayesinin yzde 50sidir. Sermayesine eklenen 100 dolar ona 10 birim daha fazla retim olanan verecektir; reim maliyeti
Bene S dolar olacaktr; fakat 110 taneyi satmak iin fiyatn 10 dolardan 9 dolara drlmesi gerekecektir. Bu durumda ek yatrmn kr 90 dolar-50 dolar = 40 dolar
veya ek setmayenin yzde 40 olacaktr. Fakat tekelci bu 9 dolarlk fiyatn sadece yeni
rnlere deil tm rnlere uygulayacan gz nne almak zorundadr. Yz tanesi,
tanesi 10 dolardan satmakla olduundan, fiyat 9 dolara dtnde 100 dolar zarar
edecektir. Bu zarar, fazladan satlan rnlerden elde edilen 40 dolarlk kazancn yanna
yazlmaldr. Grld gibi. zarar krdan dana yksektir; marjinal kr oran negatiftir.
Herhangi bir miktar kSr salayabildii srece tekelci bu 100 dolan kendi endstrisi dnda yatrmas daha iyidir ve eer baka alanlarda kr mmkn deilse, bu 100 dolan
kendi iine yatrmak yerine elinde nakit olarak bulundurmas kendisi iin daha iyidir.
42

P. Sweezy
melidir. Byk tekel birliklerinin salad geni aratrma olanaklar

yepyeni bir eydir ve u nokta kesindir ki, teknolojik ilerleme, kapsad alan ve ierii alarndan sermayenin merkezilemesi tarafndan gl bir ekilde uyarlr. Bunun anlam udur Emek tasarrufu
kapitalist teknolojinin her zamankinden daha nemli amac haline
gelir ve yeni yntemlerin uygulanma hz mevcut sermaye deerlerinin grecei zararn asgariya indirilmesine gre ayarlanr. Dier bir
deyile, yeni yntemler daha fazla emek tasarrufu eiliminde olacak
ve yeni malzeme, ounlukla eskiyen ve zaten yenilenmesi gereken
malzemenin yerine konacaktr.59 Sonu olarak, tekel, iilerin yedek
endstri ordusuna katlma hzlarn artrr ve teknolojik ilerlemenin
salad yeni birikmi sermaye iin yatrm alanlarn azaltr.
Tekelin, tekelletirilmi endstride yeni sermaye iin olan ta
lebi iki yolla durdurduunu grmtk; bir taraftan, mmkn olan
en byk toplam kr devam ettirebilmek iin retim kslmtr ve
dier taraftan, teknolojik yeni bulularn retim srecine sokulmas,
yeni sermaye ihtiyacn asgaride tutacak ekilde bilinli olarak ayar
lanmtr.60 Tekelletirilmi endstrilerde yatrmn bu ekilde dur
durulmasnn kanlmaz bir sonucu da giriin serbest olduu veya
hi olmazsa daha az snrlandrlm olduu endstrilerde sermaye
nin ylmas ve bunun sonucu olarak da bu alanlarda kr orannn
azalmasdr. Buna gre, birikimin ilk etkisi kr oran yapsndaki bozukluklarn artmasdr. Bu bozukluklar ise zaten tekel koullarnn bir
sonucudur.
Buhran ve bunalm sorunlar asndan tekelin nemi nedir? Bi
rikim hz artrld srece ortaya kan etki ortalama kr orannn
dme eiliminin hzlandrlmas ve eksik-tketim eiliminin g
lendirilmesidir. Fakat hepsi bu kadar deildir. Tekelcinin yatrmlarna
yn veren eyin kendi endstrisindeki marjinal kr oran olmas ve
dier rekabeti alanlarda kr orannn azalmas, yatrm kararlarnn
verilmesinde etkin olan kr orannda bir d meydana getirir. Bu
etken, ortalama kr orannn dme eilimi ve eksik-tketim eili59
Baz dorumlarda bu bir icadn tamamyle ie yaramaz hale getirilii sonucunu
dourabilir, nk bu icad kullanmann krl olduu zaman geldiinde daha gelimi
teknikler ortaya km olabilir. Dier bir deyile, onaya kar kmaz onlarn kullanlmalarn gerekli klan rekabeti basklarn olmamas nedeniyle, ban catlar kullanlmadan kalabilir. Bana bu noktay hatrlatt iin Dr. Robert K. Mertona teekkr borluyum.
60
Bu son nokta u ekilde konursa baz okuyucular iin daha aklk kazanm
olur: Tekelci, teknolojik ilerlemeyi gelirinin tasarruf ettii blm ile deil de. amortisman fonladyle finanse etme eilimindedir.

P. Sweezy
43
minin yan sra ve onlara ek olarak buhran ve bunalmlarn ortaya

kmasnda etkin olmaktadr. Buna gre, tekel birikim srecinin eski
elikilerini younlatrmann yan sra yeni elikiler de ortaya kartmaktadr.
Bu konuyla ilgili olarak bir noktaya iaret etmek gereklidir. Eer
ar tekelci krnn herhangi bir ksm emek gelirinden bir azalmann
sonucu ise, sonu ii snfna ayrlan toplumsal retim paynn azal
mas ile toplam art-deerin artmasdr. Bu ise birikim hzn artrr ve
tketim hzn azaltr ve bylece de eksik-tketim eilimini glendirir.
4. Tekel ve Datm Maliyetlerinin Ykselmesi:
Tekel ile datm maliyeti arasndaki ilikiyi inceleyebilmek iin
ilk olarak Marksn ticari sermaye ve ticari kr kuramnn anahatlarn
belirtmek gereklidir.61
Ticaret dar anlamyle sadece satn alma ve satma faaliyetleri olarak anlalmal ve ulam, depolama ve dkkanlara teslim eylemle
ri ierilmemelidir. Marksn kuramna gre bu son faaliyet reti
min eitli ynleridir ve bu nedenle de kuramsal olarak ayrca ele
alnmalarna gerek yoktur. Gerekte grlen tccarn bu retken
faaliyetlerin bir ksmn gerekletirmesidir ki, bu tccarn ticari faali
yetlerinin bu tr ilerden ayrlabilmesi kolay deildir. Fakat ilke olarak
bu fark aktr ve kuramsal amalar asndan bu ayrm yaplmaldr.
Tm olarak toplum asndan, ticaret retken olmayan bir faa
liyettir; retilmi bulunan deer toplamna hi bir ey eklemez, fakat
zaten var olan deerlerin para ekline veya mal eklinden para ek
line dntrlmeleriyle ilgilenir. Bu ilke, satn alma ve saima mali
yetleri artan bir endstrici kapitalist iin son derece aktr, nk
dier deikenler deimedii srece, bu durum rnnn deerini
artrmayacak, aksine krn azaltacaktr. Fakat ticaret faaliyeti endstricilik faaliyetinden ayrlrsa ve bamsz bir grup tccar tarafndan
yrtlrse rnlerin deerinin tccarn kr ve ticari faaliyetleri sr
drebilmek iin gerekli tm masraflar kadar artt zannedilir. Fakat
bu durum, zmlemeye gidildiinde ortadan kaybolan bir hayaldir. Ticaretin retimden ayrlmas, ikisinin de niteliini deitirmeye
yeterli deildir.
Bir an iin tccarn hi bir masrafnn olmadn varsayalm. Buna
ramen mal satn almak ve onlar yeniden satmak amacyle belli bir
61
44
Capital III. XVI. ve XVII, blmler.

P. Sweezy
miktar sermayeye ihtiyac vardr ve bu sermaye de, tccar bu miktar

istedii an dier faaliyet alanlarna aktarlabilecei iin, geerli olan
kr orannda bir kr temin etmelidir. Ticaret faaliyetleri alannda hi
bir art-deer ortaya kmazsa bu nasl mmkn olmaktadr? Marks
bu sorunu, ticaret sermayesinin endstri alannda yaratlan art-deerin bir ksmna sahip ktn gstererek zd. Tccar endstriciden
mallar deerlerinin altnda bir fiyatla satn alr. Bu fiyat ile mallarn
deeri arasndaki fark tccarn krna eittir. Tccar mallar daha
sonra deerlerinde satar. Tccarn bu ekilde hareket edebilmesinin
nedeni, kapitalizmde ticaretten vazgelememesi-dir, plansz bir ekonomide satn alanlarn ve satanlarn bir araya getirilmesi mutlak olarak gerekli bir grevdir. Bunun sonucu olarak da bu alana sermaye
yatrlmaldr. Fakat ortalama kr orann kazanmad srece ticarete
sermaye yatrlmaycaktr. Bunun sonucu olarak da rekabet (arz ve
talep), endstricilerin fiyatlarn ticaret sermayesinin geerli olan kr
orannda faaliyete gemesi iin gerekli olan noktaya indirir. Bunun
sonucu, deimeyen bir art-deer toplamnn daha byk bir sermaye ktlesi tarafndan pay edilmesi ve bylece ortalama kr orannn
dmesidir. Marks bunu u ekilde akiyor: Endstri sermayesine
oranla tccar sermayesi ne kadar byk olursa endstri kr oran o
kadar kk olacaktr. Bu ilikinin tam tersi de dorudur.62
Gerekte ise tccarn bir taraftan igc (tezgahtarlar, daktilo
lar, muhasebeciler, vb.), dier taraftan bro yeri, bro mtemilat
ve yedek malzeme ihtiyalarn karlamak iin de masraflar vardr.
Marksn bu masraflar ele al ekli pek ak deildir. lgili blmler
de kaba bir ilk msvedde zellikleri vardr, sorunu zmeye al
maktadr ve ortaya kabilecek sonular kafasnda daha billurlama
n tr. Fakat biz onun kuramnn genel mantna en iyi ekilde uyan
zmlemeyi belirtmeye alacaz.
Tccarn bak asndan, masraflar da yeniden satmak iin
satn alnan mallara yaplan harcamalar niteliindedir. Bu nedenle mallarn alm ve satm fiyatlar arasndaki fark sadece daha nce
aklanan anlamdaki ticari krn iermekle kalmamal, masraflar ve
bu masraf yatrmlar zerinden normal bir kr salayacak kadar b
yk olmaldr. Alm fiyat ile sat fiyat arasndaki bu miktarn hi bir
blm ticari alanda yaratlm olan deer deildir. Bu ilke tccarn
masraflarnn zmleme iine alnmasyla hi bir ekilde deimez.
Sonu olarak, bu tamamyle, aksi halde endstri kapitalistlerinin eline geecek olan art-deerde bir azalma olmaldr.
62
a. g. e., s. 337.
P. Sweezy
45
Ticari alanda istihdam edilenlere cretleri art-deerden denir,

fakat bu kimselerin kendileri hi bir deer yaratmazlar. Bu nedenle
bunlarn retken olmayan iiler ve bunlarn tketimini de retken olmayan tketim olarak snflandrmak gerekmektedir. Bu zmleme,
ticaret alanndaki iilerin, hizmetiler, toprak aalar ve benzerleri
ile birlikte retken olmayan tketiciler kategorisinde gsterilmesinin
nedenini aklamaktadr.
Ticaretin birikim zerindeki etkisi ynldr: (1) Ticaret mas
raflar art-deerden bir eksilme meydana getirdii iin birikim iin
daha az art-deer vardr. Bu masraflarn bir ksm, cretlilere verildiinde tketim mallarna harcanan cretlerdir. Bu lde de top
lumsal tketim artrlmtr. Masraflarn bir ksm binalar, aralar ve
malzeme iin yaplan harcamalardr. Bunlar ise toplumsal tketimi
ne dolayl, ne de dolaysz olarak artrmaklar. Fakat bunun yeniden
retim srecindeki etkisi tketimin artrlmas gibidir. Deerler kulla
nlp tketilmitir ve yeniden retim emasndan kaybolur. Bu ne
denle ticaretin birinci etkisi art-deeri ve bylece birikimi azaltmak
ve buna uygun olarak da tketim orann artrmaktr. (2) Ticaret kapitalistleri geride kalan art-deeri endstri kapital ist I eriyle birlikte
paylatklarndan, toplam art-deerin blnecei para says byyecek ve ortalama byklk kiecektir. Bunun ise birikim hzn
azalttna daha nce iaret edilmiti. (3) Yeniden retim srecinin
genilemesi ticari sermayenin bymesini gerektirir ve bu da bir yatrm imkan yaratr. zetle, ticaret tketimi artrr, birikimi azaltr ve bir
yatrm alan salar. Bu nedenle eksik-tketim e kar kar.63
imdi ticaret alanndaki tekelin kapitalist ekonomi zerindeki et
kisini zmlemeye hazrz.
Merkezilemenin ve tekelin ortaya kmasnn en belirgin sonucu
bamsz tccarn greli neminin azalmasdr. Bu iki nedenden domaktadr Bir taraftan, dikey birlemeler baka artlar altnda bamsz
sermayeler arasnda meydana gelecek olan alverileri ortadan kaldrr, dier taraftan, byk irketler kendi alm ve satmlarn gittike
daha fazla kendileri yapmaktadrlar, nk bu irketlerin bykl,
en azndan bamsz tccar kadar verimli alan zel blmlerin bu
amala kurulmas ve devam ettirilmesine izin vermektedir. Hilferding
tekelin bu yn zerinde durmutur: Tekelci birleme... bamsz ti63
Kapitalist gelimenin daha erken bir aamasnda nfus arunn ve yeni endstrilerin olumsuz yndeki etkileri ok glyken ve yatrn alan arayan sermaye
bolluunun yerine sermaye ktl olduunda, ticaret. kapitalist retimin genilemesine
bir ayakbag olarak dnlrd. Fakat artlar o kadar deimitir ki, bu bak as
kantlanamaz.
46

P. Sweezy
caretin tasfiye olmas etkisini yapar. Ticaret faaliyetinin bir ksmn tamamyle gereksiz klar ve geri kalann da masraflarn azaltr.64 Fakat
ne yazk ki bu noktann tesine gitmediinden satn alma ve satma
maliyetlerinin decei sonucuna vard ve gerekte olanlardan tamamyle farkl bir izlenim verdi. Gerekte ise tekel ile mallarn dolam
maliyetleri arasnda bir baka ve ok daha nemli bir balant vardr.
Rekabet koullar altnda yksek krlar retimin artrlmasna
yol aar. Ar tekel krlar ise bu sonucu dourmaz, aksine retimin
snrlandrlmas koulunun sonucudur. Fakat bunun tekelcilerin dav
ran zerinde etkisi yok da deildir? Bu tekelcilerin her biri mevcut
i olanaklar iinde kendi payn ve bylece de ar krn artrmak
iin btn dikkatini toplamtr. Fakat bunun fiyat krma yntemine
bavurulmadan yaplmas ok nemlidir, nk bu yntem hemen
hemen daima misillemeye, toplam retimin artrlmasna ve ar krn azalma ve hatta ortadan kalkmasna yol aar. Fiyat krma yerine
alternatif bir yntem, daha etkin sat ekilleriyle alclarn rakip arz
kaynaklarndan ekilmesidir. Ayn genel olgunun birbiriyle balantl
ynlerini belirtmekle beraber iki ey birbirinden ayrlabilir: tik olarak,
ayn endstri iindeki irketler birbirlerinin i olanaklarn kendileri
elde etmeye abalarlar. Bu nokta ile ilgili olarak hatrlanmaldr ki,
merkezileme ok seyrek olarak tm endstrinin tek bir irketin kontrol altna girdii noktaya kadar gider. Ve ikinci olarak, bir endstri
kolundaki tm reticilerin, tketicileri, dier endstri kollarndaki
rnlerin aleyhine olarak paralarn bu endstri kolunun mallarna
daha fazla harcamaya ikna etme abalar vardr. Bu iki durum arasnda sat teknikleri biraz farkllk gstermekle beraber temelde benzer
bir yapya sahiptirler ve ayr ayr ele alnmasna gerek yoktur.
Tekelcilerin, ar krlarnn varln, tehlikeye sokmadan sat
larn artrma abalarnda, tekelci kapitalizmin gze arpan bir nite
lii olan satclk ve reklam sanatlarndaki byk gelimenin asl
aklamasn buluyoruz. Bu gelime eitli ekillerde gzkmektedir.
Bunlar arasnda gzalc paketleme ve etiketleme ile mterilerin
dikkatini ekmeye almak, satc ve reklamc kadrolar bulundurmak ve belki de en nemlisi olarak da, gazeteler, dergiler ve radyo
yo-luyle ok byk miktarlarda reklam srekli olarak piyasaya srmek. Fakat bu dolaysz satclk ve reklamclk yntemleri gerein
sadece bir parasdr. Dolayl olarak da, datm kanallarnn kat kat
artmas ve ulatrma, depolama ve mal teslimi alanlarnda olanaklarn byk lde genilemesi de etkisini yapmtr. Bu faaliyetler,
64

P. Sweezy
47
bildiimiz gibi, retim srecinin kendisinin bir parasdr. Fakat imdi

bunlar rekabeti koullar altnda toplumsal olarak gerekli olacak olann snrlarnn ok tesine genilemilerdir.65 Tekel koullar altnda
datm faaliyetlerinin ancak bir blm deer retiyor olarak kabul
edilebilir. Dier faaliyetler ise tam anlamyle znde sat faaliyetinin
benzeridir ve bu faaliyet gibi, hi deer yaratmadan deer kullanma
zellii vardr.
Son zamanlarda datm maliyeti konusunda yaplan almalar
tekellerin sat ve datm makinesinin ne lde genilemesi so
nucunu dourduu konusunda baz belirtiler salamaktadr, rnein
Yirminci Yzyl Vakfr, Datm ok Pahalya m Mal Oluyor? (1939)
isimli raporuna dayanarak unlar sylyor:
Amerikan i dzeninin byk snr retim deil datmdr. Tketicinin bir dolarnn yzde 59u datm tarafndan alnrken, retim srecine giden blm ise yzde 41dir. 1870 ve
1930 yllar arasnda datm faaliyetlerindeki iilerin says
dokuz misli artarken nfus ancak misli artt.66
Yukarda aktarlan rakamlara gerektiinden fazla nem verilme
melidir. Kullanlan istatistik yntemlerine yneltilen eletirilerin yan
sra, bu rakamlar sat ve datmdaki retken olmayan faaliyetlerin
artmasiyle ilgili bir kstas salamamaktadr. retim daha fazla eit
lilik kazannca ve corafi olarak uzmanlama yayldka, ulatrma,
depolama ve teslim etme faaliyetlerinin greli neminin artmas pek
tabii ki beklenecektir. Bu artn ne kadarnn toplumsal olarak gerekli
olduu ancak uzun bir aratrma sonucu karartatrlabilir ve byle bir
durumda bile ancak olduka geni snrlar iinde belirlenebilir. Fakat
btn bu snrlandrmalara ramen, bu genel eilimin yn ve nemi
aktr.
Ticari sermaye ve ticari kr ile ilgili olarak Marksist zmlemede ortaya tkan kuramsal ilkeler, tekel etkisiyle sat ve retken ol
mayan datm maliyetlerinin bymesine tamamyle uygulanabilir.
Aksi halde birikim iin kullanlacak olan art-deer imi bir sat
ve datm mekanizmasn desteklemek iin yneltilmitir. Ar tekel krlar bu ekilde azaltlr ve sk sk yle bir noktaya gelinir ki, bu
atn tekel krlar, rekabet artlarndaki ortalama krdan fazla yksek
gzkmez, tekelin varl bile gzlerden gizli kalr. ok eitli art-de65
Bunun iyi bir rnei, (perakende, ev.) sat fiyatlarnn yaygn bir ekilde yksek tutulmasyle lgilidir. Datmclara byk kr oranlar verilir ve bylece, baka artlar aHnda gerekli olduundan daha fazla datmcnn ortaya kmas desteklenir.
66
Yirminci Yzyl Fonunun ekonomi retmenlerine yollad mektup. 9 Mays
1941 tarihli.
48

P. Sweezy
er paralan yaratlmtr; rnein reklam irketlerinin krlar ve birbirinin ayn olan ve toplumsal adan gereksiz olan perakende sat
dkkanlar. Yeni retken olmayan iilere denen cret tutar kadar
tketim artrlmtr ve retim sreci ile ilgili olarak da ayn etki datm faaliyetinin ounu ve sat faaliyetini yrtmek iin gerekli olan
malzeme ve aralar iin gerekli yatrmlar asndan da dorudur. Btn bunlarn sonucu, sermayenin yaylma hznda bir yavalama ve
eksik-tketim eilimine kar gl bir harekettir.
Tekelci kapitalizm dneminde datm sisteminin bymesiyle
ilgili olarak ksaca deinilmesi gereken bir nokta daha vardr. Tm
bu eilim, emek verimliliinde nemli ve srekli bir arta baldr.
Ancak bu art salandnda retken olmayan amalarla faaliyette
bulunan iilerin oran genel yaama artlarn olumsuz ynde etkile
meden artabilir. Dier taraftan, emek retkenliinde srekli bir art
veri kabul edilirse ank-deerin ve bu art-deer sayesinde yaamlarn srdren toplumsal snflarn varl iin gerekli artlar salanm
demektir. Marks, Barton ve Ricardonun makina zerine olan grlerinin tartmasn yaparken, artan emek retkenliinin bu ynn
aa karmak iin ok aba gstermitir.
Gayri safi gelire67 giden mal ktlesi, bu ktlenin deiken sermayeye giden blmnde benzer bir art olmadan
artabilir. Hatta deiken sermayeye giden blm azalabilir
bile. Bu durumda kapitalistler, toprak aalan, onlarn anak
yalayclar, retken olmayan snflar, devlet, orta snflarn (ticarette istihdam edilenler) vb., geliri olarak tketilen miktar
artar.68
Buna bizim eklememiz gereken tek ey tekel artlar etkisiyle
datm alannn genilemesinin, Marksn burada son derece genel
hatlaryle ele ald gelimenin zel bir ekli olduudur.
Emek retkenliinin art ve tekelci kapitalizmde datm ala
nnda bunun ortaya kartt oransz byme ok nemli toplumsal ve politik sonular olan bir gelimedir. Endstri brokratlarnn,
serbest meslek sahiplerinin, retmenlerin, devlet memurlarnn ve
benzerlerinin oluturduu ve merkezileme ve ykselen hayat standard-lan srecinde kanlmaz olarak ortaya kan yeni orta snf ,
datm faaliyetleri ile megul olanlarn byk bir blmn olutu67
Gayri saf gelir terimi burada Ricardocu anlamda kullanlmtr, ada
kuramclarn bu terime verdikleri anlamda deil.
Marksist kavramlara evrildiinde, Ricardocu gayri safi gelir, deiken sermaye
ile artk -deerin toplamna eitlir.
68
Theorien ber den Mehrwert II/2, s. 353.

P. Sweezy
49
ran satclar, reklam ajanlar, gazeteciler ve cretliler ordusuyle daha

da artmtr. Nfusun bu eleri greli olarak daha iyi cret alrlar ve
znel bir adan onlar az veya ok kapitalist ve toprak aas snfla
rna balayan bir yaam standardndan yararlanrlar. Dier taraftan,
kapitalizm altnda bunlarn bir blm gelirlerini dolayl veya dolay
sz olarak art-deerden saladklar iin, art-deerin azalmas bunlara zarar verir ve bu nedenle karlarn hakim snflarn karlaryla
balayan nesnel bir ba da vardr. Her iki nedenden dolay, yeni orta
snf iilerden ziyade kapitalistler iin toplumsal ve politik bir destek
salama eilimindedir. Dier bir deyile, bu snfn yeleri, kapitalist
generallerin liderliini derhal kabul eden bir ordu oluturmaktadr.
Yaygn kannn tam tersine, Nlarx yeni orta snfn bu rolnn tamamyle farkndayd. Ricardonun makine kuramn eletirirken konuyu
u ekilde koyuyordu:
Onun (Ricardonun) ortaya kartmay unuttuu ey bir
taraftan iiler ve dier taraftan kapitalistler ve toprak aalar arasnda duran orta snflarn srekli olarak bymesidir.
Bunlar ounlukla dorudan doruya gelirle geinirler ve bu
da emeki temelin stne bir yktr ve stteki on bin kiinin
gvenlii ve gcn artrr.69
Eer bu Marksn zamannda bile ok nemli bir eilim idiyse,
tekelci kapitalizm dneminde ne kadar artmtr! Bunun kapitalist ge
limenin izleyecei gerek yolun belirlenmesinde nasl olup da etkin
olan glerden birini oluturduunu daha sonra greceiz.
5. Sonu:
imdi tekelin kapitalist sistemin ileyii zerindeki en nemli ge
nel etkilerinin basit ematik bir zetini vermeye alalm:
1) Tekelletirilen mallarn fiyatlar artrlr.
2) Rekabeti kapitalizmin eit kr oranlan, bir kr oranlar hi
yerarisine dnmtr, en ileri ekilde tekelletirilmi endstrilerde bu kr oran en yksek, en rekabeti endstrilerde en dktr.
3) Kk art-deer paralar azaltlm ve byk paralar bytlmtr. Bu birikim hzn artrr ve bylece ortalama kr orannn
dme eilimi ve eksik-tketim eilimi nem kazanr.
4) Tekelletirilmi endstrilerde yatrm nlenir; sermaye daha
rekabeti alanlarda ylr. Buna gre de yatrm kararlarn belirleyen
kr oran drlmtr. Bu etkin kr orannn genel olarak dme
69
50
a. g. e., s. 367.

P. Sweezy
eilimi ve eksik-tketim eiliminden bamsz olarak buhranlara neden olmaktadr.

5) Kapitalist teknolojinin e m ek-tasarrufu eilimi artar ve yeni
tekniklerin uygulanmas yeni sermaye ihtiyacn asgari tutacak ekilde dzenlenir.
6) Sat maliyetleri ykseltilmi ve datm sistemi toplumsal olarak gerekli olann tesinde gelitirilmitir. Bunun ise sonular unlar
olmutur:
a) An tekel krlar azalmtr ve birok durumda rekabeti
dzeyin stnde deildir.
b) Veni art-deer paralan yaratlmtr ve byk miktarda
retici olmayan tketici ortaya karlmtr. Bu nedenle birikim
oran azalm ve tketim oran artmtr. Bu ise eksik-tketim ei
limine kar kan bir gtr.
c) Kapitalist snfa toplumsal ve politik destek salayan yeni
orta snf bytlmtr.
Dikkat edilecei gibi, 6. noktann sralanan etkileri, bir lde 3.,
4. ve 5. noktalara kar ilemektedir. Fakat bu, zt kuvvetlerin basite
birbirlerini etkisiz klmalar durumu deildir. 3., 4., ve 5. noktalarda
zerinde durulan birikim sreci elikileri sratle genileyen retici
glerin kapitalist mlkiyet ilikileri erevesinde tutulmasnn zor
luunun belirtileridir. Tekel koullan altnda datm sisteminin b
ymesi bu zorluu biraz kaldtrsa ve elikileri yumuatsa bile, bunu
kapitalizmin genileyen retici gleri kontrol altna almas sayesin
de deil de, bunlarn kullanmn toplumsal olarak gereksiz ve ie yaramaz ynlere kanalize etmesi sayesinde gerekletirir. Burada gz
den karmamamz gereken nemli bir fark vardr. Bu ayrm kavran
dnda, tekelin olumlu etkileri, olumlu bir ktan ok baka eyler
olarak gzkr.

P. Sweezy
51
XVI. BLM
DNYA EKONOMlSl
1. Gene! Dnceler:
Daha nceki zmlemelerimizin ounda varsaymakta olduu
muz gibi kapal bir kapitalist dzen ne varolmutur ne de varolacak
tr. Fakat bu, kapal bir sistem varsaymn yapmakta hata ettik ve bu
varsaym temeline dayanarak ortaya karlan kapitalizmin ileyi
yasalar ve eilimleri gerekte yoktur demek deildir. Bunun anlam
udur: Gerein eitli ynlerini daha iyi belirlemek ve zmlemek
iin, gerein baz ynlerini soyutlamaktaydk. Kapal bir sistem varsaymn brakarak renmi olduklarmz kenara atm olmuyoruz.
Aksioe imdiye kadar bilerek gitmediimiz dorultuda bilgimizi geniletmeyi ve derinletirmeyi mmkn klyoruz,
Gerek dnyada birok lke birarada yaar ve bunlarn birbir
leriyle ilikileri vardr. Bu lkelerin bir ksm gelimi kapitalist lke
lerdir, bazlar sratle kapitalist olmaktadrlar, bazlar, henz kapi
talizmle yeni yeni temasa gemektedir, bir tanesi de sosyalist top
lumdur (kitap ilk olarak 1942 ylnda baslmtr, cv.). Bunlarn bir
birleriyle ilikileri keyfi veya ansa bal deildir. Hi bir lke dier
lerinden izole olarak bugnk eklinde ve uzunc. bir sre var olmaya
devam edemez. Toplumdaki bireylerin ekonomik olarak birbirlerine
ihtiya duymalar ve bylece btnletirilmi bir ekonomi olu
turduklar gibi dnya lkeleri de ekonomik olarak birbirlerine gerek
duyarlar ve btnletirilmi bir dnya e.konomisi olutururlar. Bu
52

P. Sweezy
uluslararas ekonomik ilikilerin niteliini inceleyelim.

Dnya ekonomisinin temel ekonomik ilikileri, mal retiminin
deiim ilikileridir. Tarihsel olarak, mallar komnler aras ticaret alannda ortaya kmtr70 ve bir toplum yeleri arasndaki ilikiler hi
bir zaman toplumlar arasndaki ilikiler gibi tamamyle deiim ili
kilerinin kontrol altna girmemitir. Herhangi bir lkede, mal reti
minin son derece gelimi olduu bir lkede bile, yaygn deiim
d ekonomik ilikiler vardr. Bir fabrika veya anonim irkette yneti
cilerle iiler arasndaki ilikiler rnein bu tr ilikidir. Uluslararas
alanda ise, genel olarak deiim d ilikiler ok daha az rol oynar.
Bu gerek bizim dnya ekonomisinin sorunlarn ele al tarzmz be
lirler.
Genel olarak deiim toplumsal iblmnn zel eklinin bir
sonucudur. Ayn ekilde de uluslararas deiim, uluslararas ib
lmnn belli bir ekline uyar. Herhangi bir zamanda uluslararas
iblmnn temelleri bir taraftan tabii koullar, dier taraftan da
tarihi olarak artlandnlmtr. rnein bir lke retimi iin iklim ve
tabii kaynak stnl olduu mallar ihra eder. endstri bakmn
dan daha gelimi olan bir baka lke ise yksek bir teknik dzey
ve vasfl iilik gerektiren mallar satar. Uluslararas iblm yap
snda hemen hemen deimez nitelikte ilikiler olmasna ramen ele
alnan lkelerin farkl geliim aama ve hzlar nedeniyle srekli ola
rak deien son derece nemli eler de vardr. Bu asla akldan
karlmamaldr. Mal reten bir ekonomi olan dnya ekonomisi eitli
paralarnn bir plan gereince birbirine uyacak ekilde ayarland
bir ekonomi deildir. Aksine, dnya ekonomisinin paralar dzensiz
bir ekilde ve eit olmayan hzlarla geliir. Karlkl ilikilerinin ans
eseri olarak meydana getirebilecei herhangi bir denge tamamyle
geici bir niteliktedir.
Kapitalizmin dnya ekonomisinin eitli yerlerinde gelimesi l
snde uluslararas ekonomik ilikiler artk basit mal deiimi ile
snrlandrlmamtr. Mal deiiminin yan sra sermaye hareketleri,
yani zel olarak sermaye nitelikleri ve fonksiyonu olan mallarn baz
lkelerce ihrac ve dier lkeler tarafndan ithali, rnein A lkesin
deki kapitalistler B lkesindeki kapitalistlere art-deer yaratmak
amacyla igc istihdam etmek zere retim aralar yollar. Fakat
art-deer B lkesinin kapitalistlerine ait deildir veya hi olmazsa
70
Marksn aklad gibi, rnlerin mal seklini almas, ayn komn yeleri arasndaki deiim yoluyle deil de, farkl toplumlar arasndaki degiyim yoluyladr. Kapital, cilt III, s. 209.

P. Sweezy
53
tm onlara ait deildir. Bu art-deer dzenli olarak A lkesinin kapitalistlerine gnderilmelidir.71 Bu tr alverilerle kapitalizmin yaylmas byk lde hzlandrlmtr ve lkeler arasndaki ekonomik
ilikiler karmasklar. Artk, bir lkenin ihracatnn lke ithalatn dengelemesine gerek yoktur; bir yndeki sermaye ve dier yne doru
art-deer hareketleri de hesaba katlmaldr.
Deer, art-deer oran ve kr oran ile ilgili yasalar dnya ekonomisi iin ne lde geerlidir? Sermaye ihracn daha sonra ele almak zere ilk olarak yalnz bana ticarete bakalm. Rekabet ve lke
iinde kaynaklarn hareketliliini kabul edersek, mallar lke iinde
deerleri veya retim fiyatlarnda satlacaklardr (Bu artlar bundan
sonra tekrar belirtilmeyecektir) ve eitli endstri alanlar arasnda
art-deer oran ve kr oran eitlenecektir. Fakat farkl lkeler arasnda sadece ticaret faaliyeti ile byle bir denge salanamaz. ki lke
tarafndan deitirilen mallar eit emek iermek zorunda deildir;
byle bir eitlik olsa bile bu tamamyla ansa baldr. Eer bir endstriden dierine emek transferi olanak d olsayd iki endstrinin
rnleri iin de durum tamamyle ayn olurdu. Dier bir deyile, deer yasas ancak bir ve ayn homogen ve hareket edebilen (eitli
sektrler arasnda hareket edebilen, ev.) iilerin rn olan mallar
iin geerlidir. Deiik lkelerde retilen mallar iin bu art genel olarak yerine getirilmemitir. Benzer ekilde, kapitalist retimde art-deer oranlarnn eitlenme eiliminden sz ederken emein serbest
olarak hareket edebildiini varsayyoruz ki. bu da uluslararas ekonomik ilikilerde farkldr. Bu nedenle art-deer oran (veya smr
oran)nn deiik lkelerdi ayn olmas gerekmez. Son olarak da, kr
oranlarnn eitlenmedi sermayenin de hareketliliini varsayar ve biz
de bunu bir varsaym ile zmleme dnda brakmtk. Fakat bu
demek deildir ki, ele alnan yasalarn ticarette bulunan lkelerin her
birinin kendi iinde geerli olmas ve lkeler arasnda ilememesi
uluslararas ticret zerinde hi bir etki yapmamaktadr. Ticaret her
hal ve krda ilgili lkelerin tmnn elinde bulunan kullanm deeri
ktlesini artracaktr ve bu lkelerin birinde veya daha fazlasnn art-deer oran ile kr orannn yksekliini etkileyebilir, rnein eer
A lkesi cret mallarn dier lkelerden kendi lkesinde retildiinden daha ucuz olarak deiim yoluyla elde edebilirse (kendi emek71
Sermaye ihrac Hilferdins (aralndan doru olarak u ekilde tanmlanmtr:
lke dnda art-deer retmek amacyle deer ihrac. Art-deerin lke iindeki sermayenin tasarrufunda bulunmas gerekli olan temel bir noktadr. Das Finanzkapital,
s. 395.
54

P. Sweezy
zaman lsyle), ticaret olmas durumunda ticaretin olmannsna

oranla ayn gerek cret daha yksek bir art-deer ve bylece daha
yksk bir kr oran eklinde ortaya kacaktr. Ricardonun serbest
ticareti savunmasnn temel dayana bu nokta idi. ngiliz kapitalistlerinin, ondokuzuncu yzyln ortalarnn zel artlar altnda niin Tahl
Yasalarna bu kadar kar olduklarn bu nokta olduka iyi bir ekilde
aklamaktadr. Ve eer ticaret, Marksn szleriyle, sabit sermayenin elerinin ucuzlamasn salayacaksa kr oran artrlmtr.72
zellikle u noktaya dikkat etmek nemlidir ki, iki lke arasn
daki ticaret bu lkelerin birinde veya her ikisinde de retilen deerin
dalmn etkileyebilir (rnein akland ekilde art-deer orann
deitirerek) fakat ticaret bir lkeden dierine deer aktaramaz. rnein daha gelimi bir lke sadece ticaret ile daha az gelimi bir lkeden deer elde edemez. Byle bir eyi ancak bu lkedeki sermaye
yatrmlar ile yapabilir. eitli Marksist yazar bunun tersini, ticaretin
geri lkelerden daha yksek derecede endstrilemi lkelere deer
aktarmasnn gerekletirildii bir yntem olduunu ileri srmlerdir. rnein Otto Bauer bu tr ticaret ilikilerini incelerken unlar
sylyor:
Daha yksele dzeyde gelimi lkenin sermayesinin
organik bileimi daha yksektir... Marks bizim u noktay anlamamz mmkn klmtr: kr oranlarnn eitlenme eilimi nedeniyle her lkenin iileri sadece kendi kapitalistleri
iin deer retmezler. Aksine olarak, her iki lkede iilerin
rettii toplam art-deer her iki lkenin kapitalistleri arasnda
bllr ve bu blm her birinde faaliyette bulunan emek
miktarna gre deil de, her iki lkede faaliyeti: busuna
sermaye miktarna gredir. Fakat daha yksek dzeyde gelimi lkede ayn miktar emek ile daha fazla miktarda sermaye
bir arada olduundan, daha yksek dzeyde kalknm olan
lke kendi lkesinde faaliyette bulunan emek miktarna dtnden daha fazla bir art-deer pay alr. Sanki her iki lkede retilen art-deer ilk nce bir tek grup halinde ylm
e daha sonra sermayelerinin byklne gre kapitalistler
arasnda bllmtr. Bylece daha galimi lkenin kapitalistleri sadece kendi iilerini smrmekle kalmazlar, fakat
srekli olarak daha az gelimi lkede retilen art-deerin
72
Hatrlanaca gibi, bu, Marksn ele ald kr orannn dme eilimine kar
ileyen elkcnlcrden biridir

P. Sweezy
55
bir ksmna sahip karlar.73

Bauerin tartmasnn eksiklii, kantlamaya alt eyi varsaymasdr. eitli lkeler arasnda kr orannn eitlenmesinin sadece
ticaret yoluyle gerekletirilebileceini varsayyor ve bundan da daha
az sermayesi olan lkeden greii olarak daha fazla sermayesi olan bir
lkeye art-deer aktarmasnn olaca sonucunu karyor. Bu sonu
gerekten ilk nce ileri srlen varsaymdan kyor, fakat bu temel
varsaym yanl. Ayn lke iinde iki tekelci endstri kolu arasnda kr
oranlar artk nasl sadece ticaret ile eitlenmezse, iki lke arasndaki
ticaret de kr orann eitleyemez. Bauer, Marksn rekabet ve sermayenin hareketlilii varsaymlarna dayanan kr oranlarnn eitlenmesi kuramn, bu kuramn geerli olmas iin gerekli olan koullarn
mevcut olmadn gz nne almadan lkeler arasndaki ticarete
uyguluyor.
Sermaye ihracnn olmad varsaymn brakr brakmaz durum
deiiyor. uras aktr ki dk-krl lkelerdeki kapitalistler (ge
nel olarak, birikimin en ileri dzeyde olduu lkeler) daha yksek
kr orannn olduu lkelere sermaye ihra edeceklerdir. imdi kr
oranlar, daima olduu gibi, gerekli risk primlerini gz nne alarak,
belli bir dzeye doru yanaacaktr. Ayrca dk-krl lkelerdeki
kapitalistler iki adan fayda salayacaklardr. Dobb bu konuyu smiir-gelerdeki yatrmla ilgili olarak yle aklyor:
Bu (smrgelerdeki yatrm) sadece ihra edilen sermayenin ihra edildii yerde eer lke iinde yatrlsayd elde
edecei kr oranndan daha yksek bir kr oran elde edecei anlamna gelmez. Ayn zamanda, lke iindeki kr orannn da, bu yatrm olmasayd olaca dzeyden daha yksekte gereklemesi eilimini yaratr. kinci sonucun nedeni,
metropolde yatrm alan arayan bol miktardaki sermayenin
krl smrge yatrm alan sayesinde azalmas, emek piyasasndaki basknn hafiflemesi ve kapitalistlerin lke iinde i
gcn daha dk bir fiyatla satn alabilmeleridir... Sermaye
bu ekilde ikili bir kazana salamaktadr: lke dnda elde
ettii daha yksek kr oran ve lkede yksek art-deer ora73
Die Nationalittenfrage und die Sozialdemokratie, s. 246-7. (Grossmann da
ayn gr ileri srti>or: Das Akkamulations und Zusammenbruchsgesetz des kapitalischen Systems, s. 431 ve devam. Grossmamn. bunun ayn zamanda Marsn da
gr olduunu gsterme abalan inandrc delildir. Ayn sorunun Smitb ve Richardo
tarafndan kart bir ekilde ele alnmasyla ilgili olarak Marksn tavr iin, bkz. Dobb,
Ekonomi Politik ve Kapitalizm, s. 229-30, Dobb da temelde yukarda metinde varlanlara benzer sonulara varyor.
56

P. Sweezy
nn devam ettirebilmesi.74
u noktaya dikkat edilmelidir ki, uluslararas dzeyde kr oran
larnn eitlenmesi uluslararas dzeyde art-deer oranlarnn eit
lenmesi uluslararas dzeyde art-deer oranlarnn eitlenmesini
gerekli klmaz. Ulusal snrlar emein serbeste hareket etmesini n
ledii srece sermayenin elde ettii kr oran her yerde ayn olsa bile
herhangi bir nedenle baz lkelerin iileri dierlerine gre daha fazla
smrlmeye devam edeceklerdir.
Sermaye ihracnn genel etkisi sermaye ihracats lkelerde bi
rikim srecinin elikilerinin olgunlamasnn geriye braklmas ve
bu elikilerin sermaye ithal eden lkelerde ortaya kmalarnn hz
landrlmasdr. Ksaca, sermaye hareketleri ile dnya ekonomisinin
eitli paralarnda kapitalizmin gelime hznn eitlenmesi eilimi
ortaya kar.
Bundan sonraki zmleme ticaret serbestliinin ve sermaye
hareketleri serbestliinin genel kural olduu bir dnya ekonomisi
tablosu izmektedir. Eer bu gereki bir varsaym olsayd, kapal bir
(kapitalist, ev.) sistem ile ilgili zmlememiz dnyann politik ola
rak farkl blgelere blnm olduu gereini gz nne alan baz
kk deiiklikler ile geerli olaca sonucuna varabilirdik. Gerek
te ise bu varsaym gereki olmaktan ok uzaktr. Kapitalist dnemin
balangcndan beri lkeler arasndaki ilikiler belli bir lye kadar
ekonomi politikasndan, yani belirli ekonomik amalara varmaya ynelik devlet faaliyetinden olumaktadr. Burada aklanamayan tarihsel nedenlerle uluslararas alanda bir deil de ok sayda kapitalist
devlet olmas dolaysyle, belli bir ekonomi politikas (deiik ekillere brnse bile) yerine farkl ve ou zaman birbiriyle atan ekonomi politikalarnn etkilerini gz nne almak zorundayz. Bu du
rumun uluslararas ekonomik ilikilerin izledii yol zerinde nemli
etkisi vardr. Bundan belki de daha nemli olarak, ilgili lkelerin i
yaplan zerinde etki yapar ve bu yaplar deitirir. Bu nedenle dnya
ekonomisinden bahsederken sadece mal retim ilikilerinin (gittike
kapitalist nitelikte) akla gelebilecek en geni alana yaylmasn kastetmiyoruz. Ayn zamanda dnya ekonomisini oluturan paralarda
meydana gelen niteliksel deiiklikleri de belirtiyoruz.
Uluslararas ekonomi politikalarnn sonular ve niteliinin ince
lenmesine devam etmeden nce bu alanda devlet faaliyetini belirle
yen baz temel etkenlere iaret edelim. Daha nce belirtildii gibi, kapitalist gelime srecinde ortaya kan ekonomik sorunlar zmek
74
Political Economy and Capitalism, s. 234-3.

P. Sweezy
57
iin devlet faaliyete geirilir ve kapitalist snf devlet organlarn kont

rol ettii iin, bu amaca varmak dorultusundaki bask iin iindeki
kapitalist karlarn nemi orannda artar. Uluslararas alanda yeni
sorunlar srekli olarak ortaya kyor. Bunun bir nedeni deiimin
kapitalizmin bir zellii olmas, dier daha nemli bir nedeni ise dn
ya ekonomisinin deiik blmlerinin farkl sratlerle deimeleri ve
bylece birbirlerine olan greli durumlarnn ok dzensiz olmasdr.
Ayrca her lke dierleri tarafndan uygulanmaya balayan politika
lara gre kendi politikasn deitirmek zorundadr. Uluslararas ticaret ve sermaye hareketlerinde karlar olanlar, kural olarak kapitalist
snfn byk ve etkin blmleri ve bunlara ek olarak kendileri kapitalist olmadklar halde mal satna bal olan byk toprak sahipleri ve
bamsz kyl ve iftilerdir. Bu grubun kapitalistler dndaki eleri
de genel olarak iktidarda pay sahibidirler, ii snfnn ise uluslararas
ilikilerde dorudan doruya kan ok azdr, nk satmak zorunda
olduu mal olan igc, nitelii gerei, yresel olarak satlmak zorundadr ve ulusal snrlar tesinde satlamaz. Bunun sonucu olarak da
uluslararas ekonomi politikasnn olumasnda ii snf ok az bir
bask yapabilir. Bylece uluslararas ekonomi politikasnn oluumu
hakim snfn paras ve iktidarda gc olanlarn elindedir. Bugnk
artlar altnda devlet gcnn kullanlmasna kar olan muhalefet en
dk dzeydedir ve ekonomi politikasnn gerek ierii hakim snfn eitli blmleri arasndaki kar kartlnn sonucuna baldr.
Son olarak u noktaya iaret edilmesi son derece nemlidir uluslararas ilikilerde kabul edilen herhangi bir politikann hi olmazsa bir
ksm yabanclara kar yneltilmitir ve buna dayanarak ve milliyetilik, yurtseverlik ve yabanclara kar dmanlk duygularna hitap
edilerek, toplumun hemen hemen tmnn onay ve hatta destei
salanabilir. Devlet mdahalesini bir ulusun i ilerinde bu ekilde
ortaya koymak ok daha zordur ve devletin uluslararas alanda daima ok daha aktif olma eiliminin nedenlerinden biri hi phesiz
budur.
2. Rekabet Dneminde Ekonomi Politikas:
Rekabeti kapitalizm dneminde (kabaca, ondokuzuncu yzyln ilk yetmi yl) kapitalist lkelerin d ticaretle ilikili ekonomi
politikalar aa yukar bir veya iki temel modele uygundu. Sadece
ngilterede uygulanan birincisi serbest ticaret politikas, kapitalist
dnyann geri kalan ksmnda geerli olan ikincisi ise endstri retimi
58

P. Sweezy
iin snrl koruma politikas idi. Bizim amalarmz asndan snrl

koruma politikas Amerika Birleik Devletlerinin durumu ile aklanabilir. Srayla her ikisini inceleyelim.
ngiltere onsekizinci yzyldan, endstrisi dier herhangi bir l
keden ok daha ileri olarak kt. Endstri devriminin ncs olan
tekstil, madencilik ve metalorji endstrileri hemen hemen balang
larndan beri ihracat pazarlarna bamlydlar ve yabanc rekabetten
korkacak bir eyleri yoktu. Dier taraftan bir gmrk vergisi ve ihracat
primleri sistemiyle politik olarak hl stnln srdren toprak
sahiplerinin karlar iyice korunmutu. ngilterede hasat ktu gittiinde ve fiyatlar yksek olduunda yabanc tahllarn ithalatn kontrol
altnda tutmak iin gmrk vergileri, lke ii arz azaltmak ve hasat iyi
olduunda fiyatlar yksek tutmak iin ihracat primleri vard. Nfusun
artmas ve endstri merkezlerinde younlamasyla birlikte dzenli
olarak tarmsal rnler ithal etmek gerekli oldu ve tm tarmsal koruma sisteminin endstri sermayesinin karlaryla tam olarak zUlat
ksa srede aklk kazand. Bu noktada da Tahl Yasalarnn kaldrlmas iin mehur mcadele balad ve 1846 ylnda serbest ticaretin
zaferi ve toprak sahipleri snfnn elinden geride kalan politik gcn
ounun alnmasyle sona erdi. Hilferding bu mcadelenin temelinde yatan konulan hayranlk verici bir aklkla anlatmaktadr:
malatlarn yabanc endstri mallarnn ithalatndan
korkacaklar bir ey yoktu, nk kendi iletmeleri teknik ve
ekonomik bakmlardan ok daha stnd. Fakat dier taraftan tahl fiyat emek fiyatnda en nemli eyi oluturuyordu ve bu etken endstri maliyetlerinin belirlenmesinde ok
nemliydi, nk sermayenin organik bileimi hl dkt
ve toplam rn deeri iinde canl emein pay buna uygun
olarak yksekti. ngiliz gmrk vergileri seferberliinin aka
belirtilen drtleri bir taraftan hammaddelerin, dier taraftan
igcnn fiyatnn ucuzlamas idi.75
Ricardo, bilinen ak szllyle, serbest ticareti arlkla bu
terimlerle hakl gstermeye alyordu. Fakat Ricardonun tilmizleri
ounlukla artan kullanm deerleri yoluyle ortaya kan avantajlarn
ticarette bulunan lkelerin halklarnn ounluuna gideceini ileri
sryorlard. i snfnn bu mcadeleye dorudan doruya ok az
katlmas, fakat endstriciler ile toprak aalar arasndaki ayrlktan
fabrika yasalar iin yrtt kendi kampanyas asndan yarar
lanmas dikkat ekicidir.
75
Das Finanzkapital, s. 377-8.

P. Sweezy
59
ngilterede serbest ticaret zaferi kazanlrken benzer bir mca

dele de, deiik rollerle Amerika Birleik Devletlerinde veriliyordu.
Burada endstri daha ocukluk aamasrdaydi ve son derece snrl
bir alan dnda ngiliz rnleriyle baarl olarak rekabete girebilecek durumda deildi. Dier taraftan tarm ve zellikle gneydeki kle
ekonomisinin temel dayana olan pamuk tarm gittike artan bir
lde bir ihracat pazarna bamlyd. Ayrca tarmc snflar endst
ri rnlerini mmkn olduu kadar ucuz olarak satn almak istiyor
lard. Bunun sonucu olarak balang aamasnda olan, zellikle
kuzeydou eyaletlerdeki Amerikan endstriciIii koruyucu gmrk
vergileri iin grlt yaparken, eski gneyin liderliini yapt tarm
ise serbest ticaret sistemini savunuyordu. Bu konu belli bir noktaya
kadar bir dizi taviz araclyle olduka uzun bir sre zme baland. Gmrk vergileri kondu, fakat bunlar endstrinin gelimesini
desteklemekten ok devlet hazinesini doldurmaya yaryordu. Genel
olarak, sistem koruyucu bir sistem olmaktan ok serbest ticaret sistemi olmaya devam etti, fakat bu hi biri iin de gerekten tatmin edici
bir durum deildi. Bu artlar altnda, gmrk vergileri sorunu kuzey
ve gney arasnda Savaa kadar giden yolda temel ztlama nokta
larndan biri oldu. Kuzeyin zaferi ile serbest-ticarette kar olanlarn
belkemii krld ve Amerika Birleik Devletleri, sratle gelien endstrileri iin byk lde artrlm bir koruma srecine girdi.
Gryoruz ki endstri sermayesinin politik hakimiyeti ngilte
rede serbest ticaret politikasna yol aarken Amerika Birleik Dev
letlerinde koruma politikasn douruyor ve her iki lkede de endst
rinin yaps bu dnemde byk lde rekabetidir. Bu nedenle re
kabeti kapitalizmin uluslararas dzeyde belli bir ekonomi politi
kasndan bahsetmek hataldr. ki temel politika vardr (pek tabii ki
kk deiikliklerle) ve hangisinin uygulanaca bir lkenin bulun
duu geliim aamasna ve ilikilerini srdrd dier lkelere gre
durumuna baldr. Bu nokta ile balantl olarak zerinde durulmas
gereken bir dier nokta daha vardr. Her iki lkede de endstri sermayesinin szcleri tarafndan ileri srlen kuramlar temelde ayn
idi. Bu lkede (Amerika Birleik Devletlerinde, ev.) koruyuculuun
Henry Carey gibi savunucular, serbest ticaretin eninde sonunda stnl konusunda ngiliz serbest ticaretileri ile ayn fikirdedirler. Fakat onlarn grne gre Amerika Birleik Devletleri gibi endstrici
geri lkeler, korumay ngiltereye yetimek iin geici bir ara olarak
kullanmaldrlar (ocukluk-dnemindeki endstri gr denilen
ey). Daha ileri lke ile eitlik salanacak ekilde sermaye aralar
60

P. Sweezy
ve maharet elde edildiinde, gmrk vergileri serbest ticaret lehine

ortadan kaldrlmal ve her lke uluslararas iblmnn tm stnlklerinden yararlanabilmelidir. Buna bal olarak diyebiliriz ki, ancak
belli zel koullar altnda uygulanmakla beraber, serbest ticaret rekabeti kapitalizmin ideolojisidir.
Rekabet dnemindeki ekonomi politikasnn ikinci bir yn de
ekonomik olarak ileri lkelerle ekonomik sistemleri ounlukla prekapitalist olan dnyann geri blgeleri arasndaki ilikilerle ilgilidir. Bu
nokta ile balantl olarak Merkantilist dnemin, o nal t inci yzyldan
onsekizinci yzyln ta ilerine kadarki dnemin temel zellii hatrlanmaldr. En nemli ticareti uluslar (spanya, Hollanda, Fransa ve
ngiltere) dnya apnda smrge imparatorluklar kurmulard ve bu
lkelerin ikisi veya daha fazlas arasnda sk sk silahl atmalar ieren bir ilikiler sreci vard. Smrge sisteminin temelinde yatan ana
ama taneydi: smrge ticaretiyle uraan tccarn gvenlii ve
mlkiyetini korumak (ounlukla tekelci ticaret irketlerinin), yabanc tccarlarn rekabetini nlemek ve anavatan ile smrge arasndaki
ticareti, ticaretten salanan faydalardan arslan pay anavatana decek ekilde dzenlemek. Merkantilizm, bylece aktif ve saldrgan bir
smrge politikas yrtlmesi ile belirlendi.
Ondokuzuncu yzyl ani bir deimeye ahit oldu. spanya ve
Hollanda zaten dnya ekonomisinin geliimi zerinde nemli bir etki
yapamayan ikinci snf g olmulard. Fransa Napolyon savala-rmdaki yenilgisinden sonra lke ii ekonomisini endstri temeline da
yanarak youn bir ekilde gelitirmeye alyordu. Byk smrgeci
gler arasnda yalnz ngiltere hemen hemen kendi isteine bal
olarak imparatorluk karlarnn alann geniletecek ve dnyann
geri blgelerini smrmesini younlatrabilecek durumdayd. Fakat
byle bir ey gereklemedi; tam tersine, rekabeti endstri sermayesinin hakimiyetinin ortaya k smrge politikasnn ynn deitirdi. Merkantilist sistemin ayrntl kstlamalar ve dzenlemeleri
sermayenin yaylmasna ve istedii faaliyet alanna girmesine engel
tekil eden ayakbalar olarak grld. ngiliz fabrikalarnn rnleri
dnyay fethetmek iin tamamyle kendilerine ait ayrcalklara gerek
duymuyorlard. mparatorluun srdrlmesi pahal idi ve biroklarna gereksiz gzkyordu. Smrge politikas dahil. Merkantilizmin
hemen hemen her yn Tahl Yasalarnn yan sra serbest ticareti
savunanlarn sert saldrlaryle karlat. undan emin olmalyz ki,
smrgelerin gerekten serbest braklmalar radikal serbest ticaretiIerin dnda kimsenin talebi olmad. Hayatn ve mlkiyetin gvenKapitalist Geliim Teorisi
P. Sweezy
61
liinin gerekleri aceleci faaliyetler istemiyordu ve hkmetmekte olan

snfn nemli elerinin i ve dzenli aylk gelir olarak karlarn hesaba katmak gerekiyordu. Bu yzyln ortalarnda yeni nemli blgelerin ngiliz hakimiyeti altna sokulduu bile dorudur. Btn bunlara
ramen, smrgelerle ilikiler nemli lde liberalleti ve insanlar
her yerde geri lkelerin medeni bir toplumun hak ve sorumluluklarn
yklenebilecek kadar iyi ekilde eitilmi olacaklar ve dnya uluslar
topluluu iinde kendi kendilerini yneten birimler olarak yerlerini
alacaklar gn gvenle bekliyordu.
Rekabet dneminde sermaye ihracna gelince, bunun ekonomi
politikasnn yapsn etkileyen nemli bir sorun olma durumuna he
nz gelmediini sylemek uygun olur. Bu dnemi niteliyen zellikler
olan sratli nfus art ve endstrilemenin ilerlemesi, dzenli kapitalist ilikilerin kurulmu olduu lkelerin ounda sermaye birikimi
iin geni olanaklar yaratt. Bu artlar altnda ve kanlmaz baz riskler
dnldnde kapitalistler kendi lkelerinin snrlar dnda krl
yatrm alanlar aramak iin dalmadlar. ngiltere bir istisna tekil etti
(Hollanda ve hl btnlemesini tamamlamam Almanyadeki baz
mali merkezler de eklenmelidir), fakat ngiliz sermayesi, ngiliz hkmetinden asgari ilgiyi gerekli klacak ekilde lke dnda tatmin edici
koullarda yatrm olanaklar buldu. Hatrlanaca gibi, bu dnemdeki
ngiliz sermaye ihracnn byk bir ksm Amerika ktasna ve sratlenen Amerikan birikimi ile iice getii Amerika Birleik Devletlerine
gitti. Pre- kapital ist ekonomi ekillerini ykarak veya uyanmakta olan
milliyetiliin ortaya kard tehlikeleri defederek geri blgelerde
sermaye yatrm iin uygun artlarn yaratlmas sorunu hl byk
lde gelecei aitti.
imdi rekabeti kapitalizm dneminde ekonomi politikasnn
ana zelliklerini zetleyelim. Dnya lsnde tm dierlerini glgede brakan en nemli etken ngiliz endstriciliinin nde gelen
rol idi. Bu durum, ngilterede serbest ticaret politikas ve daha az
gelimi endstri devletlerinde snrl bir koruma politikas (tarmsal
reticilerin muhalefetine ramen) ortaya kartt. Smrgecilik alannda ise en nemli rakipleri sofd etmesi veya yenmesine ramen
ngiltere daha nceki donemin saldrgan ve yaylmac yolundan ayrld. Tahl Yasalarnn ve tekelci ayrcalklarn ve Merkantilizmin kstlamalarnn yan sra smrge sisteminin kendisi de endstri sermayesinin szcleri gznde itibarn yitirdi. Fakat bunun tamamyle
terk edilmesi, eilli nedenlerden dolay, gelecek iin bir mit olarak
kalmtr. Son olarak, sermaye ihrac ekonomi politikasn etkileyen
62

P. Sweezy
nemli bir sorun haline gelmemiti.

3. Ekonomi Politikasnn Deimesi:
Ondokuzuncu yzyln son 25 ylnda kapitalist dnyann her ye
rinde ekonomi politikas yntem ve amalarnda byk deiiklikler
oldu. temel etken bu deiiklii meydana getirdi: 1) Almanya,
Amerika Birleik Devletleri gibi ngilterenin endstriyel stnlne kar kabilecek lkelerin ortaya kmas; 2) Tekelci kapitalizmin
ortaya kmas; 3) En gelimi kapitalist devletlerde birikim srecinin
ztlamalarnn olgunlamas. Her ne kadar birbirlerinden ayrlamayacak ekilde birbirleriyle balantl iseler bile, kuramsal amalarla bu
etkenin ayr ayr ele alnmas gerekmektedir. Tekelin uluslararas
alanda ekonomi politikas zerindeki etkileri ile balayalm.
Tekelin amac fiyatn artrlmas ve arzn snrlandrlmas yoluyla
ar krlarn elde edilmesidir. Fakat eer yabanc reticiler tekelcinin
pazarna girebilirlerse, bu amaca varmak imkan d olur. Bunun sonucu olarak tekelci sermaye gmrk vergileri ister. Ayrca bu gmrk
vergileri sadece yabanclarn elindeki avantajlar eit hale getirecek
kadar yksek olmann tesinde (bu tr avantajlar rakipleri yerine tekelciye de ait olabilir), btn koullar altnda bu yabancy pazar dnda tutacak ykseklikte olmaldr. Tekelci iin, daha yksek gmrk vergileri iin abalamak, kr iin abalamak gibi snrszdr.76
Bu gerek bile kendi bana koruyuculuun karakterinde temel bir
deiiklii gsteriyor. Bu nokta Hilferding tarafndan gzel bir ekilde
anlatlmtr:
Eski gmrk vergisi politikasnn grevi... korunmu
snrlar iinde bir endstrinin bymesini hzlandrmakt...
Kapitalist tekeller dneminde durum farkldr. Bugn en gl, en fazla ihracat yapabilecek endstriler, dnya pazarnda
rekabet edebilme kapasitesinden kimsenin phe etmedii
ve eski kurama gre gmrk vergilerinin hi bir kar salamamas gereken endstriler daha yksek koruyucu gmrk
vergileri istiyorlar.77
Hikaye burada bitme m ektedir. Tekelcinin uygulamak zorunda
kald arzn kstlanmasnn nemli dezavantajlar vardr. Bu durum
tesis kapasitesinden en elverili ekilde faydalanlmasn engellemekte ve byk-apta retimin faydalarndan tam anlamyle yararlanlma
76 a. g. e., s. 386.
77 a. g. e., s. 384-5.
P. Sweezy
63
sn nlemektedir. Ayrca tekelcinin birikmi sermayesinin kendi re

tim tesislerini geniletme yerine baka alanlarda yatrma kanalize
edilmesini zorlamaktadr. Bunun sonucu olarak bu dezavantajlar
ortadan kaldrmak iin ihracata balar ve dnya pazarnn mmkn
olduu kadar byk bir parasn kendine almak iin yabanc rakip
lerinin fiyatlarnn altnda fiyatlarla mal srer. Byle yapabilmesinin
nedeni, yabanc rekabetten korunmu lke ii pazardan elde ettii
ar krlardr. Byk apta retimin daha dk maliyetleri, lke ii
faaliyetlerindeki kr artrabilir ve yabanc lkelerdeki satlardan,
sermayesini lkedeki tekellememi endstrilerden birine yatrmas durumunda elde edecei kazantan daha fazla kr elde etmesini
mmkn klar. Yabanc lkeler satlar lke iinde korunmu bir tekelin kryla primlendirmek damping olarak bilinmektedir. Hilfer
ding bunun sonularn yle aklyor:
Prim sisteminin gelimesiyle birlikte koruyucu gmrk
vergilerinin fonksiyonu tamamyle deimekte ve hatta tam
tersine dnmektedir. lke ii pazarlarn yabanclarn eline
gemesini nleyen savunma aralar olma durumundan yabanc pazarlar fethetme arac olmaya, zayfn kendisini koruduu bir silah olma durumundan glnn elinde bir saldr
silah haline gelmitir.78
Ayn endstrideki eitli ulusal tekeller ayn zamanda dnya pa
zarnda sk bir rekabete girip kendi payn bytmek iin belki de
damping uygulamasna bavurdu mu lke iinde tekellerin olumasiyle ortadan kaldrlan boaz boaza rekabet uluslararas alanda
yeniden ortaya kar. Bunun sonucu da genel olarak benzerdir, yani
mcadele veren gruplar arasnda mevcut i olanaklarnn bir anlama
ve belki de uluslararas bir kartelin oluumuyle blmektir. Baz yazarlar bu uluslararas kartellerin kapitalist lkelerin karlar arasnda
gittike artan bir uyumluluun belirtisi olduuna inanyorlar. Bu bir
hatadr. Bu daha ziyade anlamay imzalayan taraflardan biri kendini
yeteri kadar gl hissettii ve anlamay bozmada avantaj olduuna
inand zamana kadar uyaca bir bar anlamas niteliindedir.
Farkl lkeler eit olmayan hzlarla gelitikleri iin byle bir zamann
gelmesi kanlmazdr. Uluslararas kartel, sadece mevcut durumun,
yelerin faydasz zararlara uramalarn nlemek amacryle geici
olarak dzene sokulmas iin bir aratr. Uluslararas kartel hi bir
zaman ulusal tekeller arasndaki temelde yatan elikilerin ortadan
78
64
a. g. e., s. 389.

P. Sweezy
kaldrlmas iin bir ara deildir.79

Tekelin dier iki etkisinden de bahsedilmezdir. Tekelin serma
ye birikimi alann kstlad ve tekelcinin ihracat pazarn genilet
medeki karn artrdna iaret etmitik. Tekel ayn zamanda ser
maye yatrmlar iin krl alanlar aranmasn da gerekli klar. Dier bir
deyile, sermaye ihracna yeni bir g kazandrr. Yabanc lkelerde
yatrm arayan sermaye tekelcinin kendisinin olduu srece, sermaye
ihrac genellikle dorudan doruya yatrm eklindeki zel ekilde
olur, yani yabanc lkelerde ana irketin ubeleri olan fabrikalar kurulur. Tekelci gmrk vergileri veya baka nedenlerle ilgili lkelere ihracatn rtramyorsa, durum zellikle byle olacaa benzemektedir.
Son olarak, tekelci sermayenin en byk dilei bir taraftan tekelIetirilmi rnlerin miktarnn artrlmas ve dier taraftan korunmu
pazarn geniletilmeidir. Bu amalarn her ikisi de tekelcinin kendi
lkesinin siyasi hakimiyeti altndaki topraklarn artrlmasn gerektirmektedir. Tekelcilerin btn dnyadan hara; toplamakta kullanlmak
iin az bulunan hammaddelerin tmn ellerine geirmeleri arzusu
da zellikle gldr ve devletten tavizler ve koruyuculuk saland
srece, yani bu hammaddelerin retildii blge, tekelci devletin kontrol altnda ise bu amaca ok daha sratle varlabilir. Deerli hammaddeler reten smrgelerin elde edilmee allmasnn tek ve
hatta en nemli nedeni, sk sk ileri srld gibi anavatan iin bir
arz kaynann elde edilmesi deildir. Ama daha ziyade anavatandaki tekelciler iin bir ar kr kayna elde etmektir. Tekelcinin yabanc rekabetten korunmu pazarnn genilemesi de benzer ekilde
toprak elde edilmesini gerektirmektedir. nk ancak bu yolla ulusal
gmrk sistemi snrlar iine yeni mteriler sokulabilir. Tekelci kendi rnlerini pazarda hakim klacana inand srece elde edilen bu
yeni topraklarn endstrice geri veya gelimi olmas ilke olarak fazla
bir deiiklik yapmaz. Yakndaki endstri devletleri ve ok uzaktaki
smrgeler, tekelcinin deirmeninde aynen tlr. Bunun sonucu
olarak smrgecilik ve toprak politikas asndan, tekelci sermaye
yaylma ve yeni topraklar katma taraftardr.
Dnya arenasnda ngilterenin endstriyel stnlne kar
kabilecek yetenekte lkelerin ortaya k nem verilmesi gereken
bir konudur. Eer bu geliimde dnem noktalarn aramak gerekirse, hi phesiz Amerika Birleik Devletlerindeki Sava ve Avrupa
ktasnda Fransz-Prusya Sava (Alman birleme savalarnn en st
79
Bu noklay Hilferding gl bir ekilde ele almlr: Das Finanzkapital, s, 392-3.
Lcnin de ayn konuyu vurguluyor: Emperyalizm, Blm v.

P. Sweezy
65
noktas olarak) seilecektir. Bu olaylar, Amerika Birleik Devletleri

ve Almanyann ve askeri yenilgisine ramen daha az nemde Fran
sann gl endstri uluslar olarak ortaya kmalarn belirtmekte
dir. Bu yeni artlar altnda lke ii pazar asndan korkacak bir eyi
olmayan ngiliz sermayesi, uluslararas pazarda gittike sertleen bir
rekabet bekleme durumundayd. Artk dnyay kendine ayrlm bir
alan olarak kabul edemeyecekti. Yeni blgelerde rekabetle karlama olaslnn yan sra, acil olmasa da, daha nce yerlemi olduu
yerlerden bile atlmak tehlikesi vard.
Bunun ani sonucu imparatorluk balarnn glendirilmesi ve
her alanda saldrgan smrge politikasnn yeniden canlanmas oldu.
1875 ylnda yzde 10undan az yabanc hakimiyeti altnda olan Afrikann hemen hemen tm daha sonraki yirmibe yl iinde Avrupa
ulustan tarafndan paylald. Hl Kuzey Amerika ktasnn bo alanlarna insan yerletirmeye alan Amerika Birleik Devletleri bile,
yzyln sona ermesinden nce Ispanyol-Amerikan Sava nedeniyle
smrgeciler listesine dahil oldu.
mparatorluk kurmada bu yeniden ortaya kan faaliyetin b
yk bir ounluu koruyucu ve gelecee dnk nitelikteydi. Bir l
ke bir blge zerinde hak iddia edince, dier lkelerin vatanda
larnn burada i faaliyetinde bulunmalarnda hi olmazsa baz ciddi
dezavantajlarn olmas salanyordu. Bunun sonucu olarak ngiliz
kapitalistleri kendi lkelerinin toprak elde etmesiyle az bir ey ka
zanabilirken, Fransa veya Almanyann toprak elde etmesinden ok
ey kaybetmektedirler. Sahnede rakiplerin gzkmesiyle birlikte her
lke dierlerinin saldrlarna kar kendi durumunu korumak iin
her abaya bavurur. Elde edilen sonu zarar olarak gzkebilir, fa
kat bunun byle olmasnn nedeni, lmlemenin uygun olmayan bir
temele gre yaplm olmasdr. nemli olan daha nce varolan duruma gre kazan veya zarar deil, bir rakibin ileri gemesi halimle
meydana gelebilecek kazan veya zarardr. Bu, tekel ekonomisinde
yaygn uygulamas olan bir ilkedir. Smrge imparatorluklarnn kurulmasna uygulandnda, bu ilkeye koruyucu toprak elde edilmesi
ilkesi demek uygun olacaktr.80 Baz noktalarda yakndan ilikili olan
dier bir konu ise o dnemde az deeri olan veya hi deeri olmayan,
fakat gelecekte deerlenebilecek olan topraklarn elde edilmesidir.
80
Emperyalizm konusuna ele alan Marksist yazarlar genel kural olarak smrge
imparatorluklarnn yaylmasnda bu etkene yeterli arl vermemilerdir. nemli bir
istisna Grossmanndr: Das Akkumalations - und Zusammenbruchsgesetz des kapitalischen Systems, s. 450 vs. devam.
66

P. Sweezy
Buna da gelecee dnk toprak elde etmesi ilkesi denebilir. Ondokuzuncu yzyln sonlarna doru yeryznn henz el konulmam
topraklarnn kaplmasnda koruyucu ve gelecee dnk toprak
elde etmeleri ok nemli bir rol oynamtr. Son olarak, stratejik nitelikteki hesaplar da unutmamalyz. Bir imparatorluk askeri adan
savunulabilir olmaldr ve bu da iyi ekilde yerletirilmi kara ve deniz
sleri, haberleme kanallar ve benzerlerini gerektirir.
Smrgelere kar tavrda, incelemekte olduumuz deime ngilterenin dnya lsndeki endstriyel stnlne ciddi
rakiplerin ortaya kmasndan domutur. Tekel olgusunun ekonomi politikas zerindeki etkisiyle ilgili nceki zmlememiz yeni
smrge politikasnn ondokuzuncu yzyln son onyllarnda tekelci
sermayenir ortaya kmasyle byk lde glendiini akla ka
vuturmaldr.
Ekonomi politikasnn deimesine katkda bulunan nc te
mel etken ise ileri kapitalist lkelerde birikim srecinin elikilerinin
olgunlamasdr. Bunun altnda yatan kuram ayrntl olarak daha
nce sunulmutur ve burada tekrarlanmayacaktr.81 Sadece u noktalar hatrlatmak yeterlidir: kr orannn dme eilimi ve ek-sik-tketim eilimi, birikim srecinin nne gittike byyen engeller koymaktadr. Gelimi lkelerdeki birikim gittike artan bir lde cretlerin dk ve krlarn yksek ve emek arznn potan-siyal olarak bolluu ve endstrilemenin dk dzeyi sayesinde hi olmazsa geici
olarak eksik-tketim tehlikesinin ortadan kaldrld geri blgelere
sermaye ihrac82 eklini almaktadr. Fakat geri blgelerde sermayenin her eyi kendisini kabul etmek iin bekler bulduu sanlmasn.
Yerli nfusun kendi hayatn kazanmak iin allagelmi yollar vardr
ve bunlar ktik cretlerle yabanc sermayenin hizmetine girmeye
pek hevesli deillerdir. Bunun sonucu olarak bu blgeler kapitalist
devletin yarg alanna dahil edilmeli ve kapitalist retim ilikilerinin
bymesi zor yoluyle gerekletirilmelidir. Hilferding yle yazyordu:
Daima olduu gibi, sermaye kendisini ilk defa kendi
geliimine engel oluturan ilikilerle kar karya bulunca ve
bu ilikiler ekonomik srelerle ancak zaman iinde ve ok
daha yava ye-nilecekse, sermaye devlet gcne bavurur ve
bu gc, gerekli olan hr cretli proletaryann yaratlmas iin
zor kullanlarak mlksz-Ietirme hizmetini yerine getirmede
Bu blm derlemeye alnmamtr, (ev.).
Lenin yle aklyor: Sermaye ihrac gerei, birka lkede kapitalizmin ar
derecede olgunlamas gereinden domakladr. Emperyalizm, s. 58.
81
82

P. Sweezy
67
kullanlr. lk zamanlarda Avrupa kyllerinin veya Meksika ve

Perudaki Hintlilerin veya gnmzde olduu gibi Afrika zencilerinin durumlar bu adan ayndr.83
Geri lkelere sermaye ihracnn aktif smrge politikasna yol
amasnn, tek olmasa bile birinci nedeni budur, [kinci bir neden
de udur: sermaye ihra edebilme aamasna varan ileri lkelerin saysnn artmas ile birlikte en krl yatrm alanlar iin mcadele younlamakta ve her lkenin kapitalistleri, yardm iin kendi
hkmetlerine bavurmaktadrlar. Bu yardm en kolay ekilde geri
blgeleri dier lke vatandalarnn (i olanaklarndan, ev.) ksmen
veya tamamen mahrum brakldklar smrgeler ekline sokmakla
salanmaktadr. Burada da koruyucu ve gelecee dnk drtler rol
lerini oynamaktadrlar. Son olarak, smrge politikas iin nc bir
drt ortaya kmaktadr. Tekrar Hferdingden aktarma yaparsak:
Yeni alan topraklara ithal edilen sermaye, bu davetsiz
misafirlere, asalaklara kar halkn gittike byyen muhalefetini ve ulusal bilincin ortaya kmasn dourur... Eski toplumsal ilikiler tamamyle deimi, tarihi olmayan uluslarn
tarmsal bin yllk birlii parampara edilmitir... Kapitalizmin
kendisi, ezilen halklara kendi kurtulularn elde etmenin
aralarn ve yntemini bir sre iinde verir. Bir zamanlar
Avrupal uluslarn en yce amac olan ekonomik ve kltrel
hrriyet iin ulusal bir devletin kurulmas imdi onlarn amac
olur. Bu bamszlk hareketleri Avrupa sermayesinin en deerli smr alanlarn tehdit etmektedir ve Avrupa sermayesi, gittike, kendi hakimiyetini devam ettirmenin tek yolu
nun zor kullanma aralarn srekli olarak artrmak olduunu
gryor.
Bunun sonucu olarak, yabanc lkelerde karlar olan
tm ka-pitastlerin ars gl bir devlet gcdr. Bu g
onlarn karlarn dnyann en uzak kelerinde bite koruyabilmelidir... Fakat ihracat sermayesi yeni blgelerin kendi
lkesinin devlet gc tarafndan tamamyle hakimiyet altna
alnmasyle tam anlamyle tatmin edilmi olur. nk byle
bir durumda dier lkelerden gelecek sermaye darda braklacaktr, ayrcalkl bir durumdan yararlanacaktr ve krlar
devlet tarafndan garanti altna alnmtr. Buna ramen sermaye ihrac da emperyalist bir politikay gerekli klar.84
83
84
68
a. g. e., s. 401.
a. g. e., s. 406.

P. Sweezy
Sermaye ihrac ile ilgili olarak sylenenlerden sermaye ihrac

nn geri blgelerin sratli olarak endstrilemelerine dorudan do
ruya katkda bulunduu eklinde birey sanlmamaldr. Sermayenin
gelme eiliminde olduu alanlar. Hkmet garantili eitli bayndrlk
ileri tahvilleri, demiryollar, kamu hizmetleri (elektrik, su, vb., ev.),
tabii kaynaklarn smrlmesi ve ticarettir. Ksacas, bu alanlar endstrice ileri lkelerden yaplacak mal ihrac ile rekabet etmeyecek
olan faaliyetlerdir. Sermaye ihrac, bu nedenle, geri blgelerin ekonomilerinin tek tarafl olarak gelimelerine yol aar. Bir yerli burjuvazi
ortaya kar ve yerli endstrilerin bymesini tevik etmek ister, fakat
engeller ok byktr ve ilerleme en iyi ihtimalle yavatr. Dier taraftan, el sanatlar endstrisinin ucuz imalat rnleri ithalat tarafndan
tahrip edilmesi, yerli nfusun daha byk bir orann topraa srer.
Bu ekilde geri blgelerin teme! ekonomik elikilerinin, gittike byyen tarm bunalmnn douunu gryoruz. Yerli burjuvazinin ve
yerli kitlelerin karlar, ileri lkelerin sermayesinin kar iin kurban
edilmitir. Her iki snf (Yerli burjuvazi ve yerli kitleler, ev.) yabanc
hakimiyetinden kurtulmak iin gerek bir ulusal harekette birleirler.
Hilferdingin yukardaki aktarmada belirttii gibi, emperyalist glerin geri blgeleri daha skca ellerinde tutmalarna zorlayan ey ite
bu harekettir.85
u nokta belirgin olmaldr: tekel, sermaye ihracn uyard s
rece (ve bunun byle olduuna inanmak iin her trl nedenin oldu
unu grdk), daha nce ele aldmz yollarn dnda bu kanalla da
yeni smrge politikasna katkda bulunur.
imdi tekelin, ngilterenin dnya ekonomisindeki stnlne
kar klmasnn ve ileri lkelerdeki birikim srecinin elikilerinin
olgunlamasnn, ondokuzuncu yzyln son onyllarnda ekonomi po
litikasnda tamamyla bir deiiklik yaratacak ekilde nasl bir araya
geldiklerini grm bulunuyoruz. Serbest ticaret veya snrl koruma
nn yerine btr sre iinde snrsz koruma geirildi; dnya pazarnda
serbest rekabet, yle byle dzenli nitelikteki uluslararas birleme
lerle ara sra yattrlan ulusal tekeller arasndaki boaz boaza reka
bet tarafndan yerinden edildi; Merkantilizm gnlerinden miras kalan
smrge imparatorluklarna kar kaytszlk ve hatta dmanln ye
rini, deerli ham madde kaynaklarn kendi elinde toplamak, korun
mu pazarlarn alann geniletmek ve ihra edilmi sermaye iin kr
l yatrm alanlarn garanti altna almay ama edinen yenilenmi ve
kat kat daha saldrgan hale getirilmi bir smrge politikas ald. Le85
Bu sorunun tm bundan sonraki bolmde daha ayrntl olarak de alnmtr.

P. Sweezy
69
ninin emperyalizm ismini verdii kapitalist gelimenin en son aa

masnn zelliklerinin ortaya kn ksaca incelemi bulunuyoruz.
Fakat unu sylemek gereksizdir ki, dnya ekonomisinin ilikilerinde
byle temel bir altstolu, kapitalist ekonomi ve kapitalist politikann
her ynnde de derin etkiler yapmtr. Bu nedenle bundan sonraki
blmde emperyalizmin nitelii ve sonularm daha ayrntl olarak
inceleyeceiz.
70

P. Sweezy
XVII. BLM
EMPERYALZM, SINIFLAR, DEVLET VE
YENDEN-BLM SAVALARI
1. Giri:
Emperyalizm, dnya ekonomisinin geliiminde bir aama olarak
tanmlanabilir. Bu aamada (a) endstri mallar iin olan dnya pa
zarnda ileri kapitalist lkeler rekabet halindedir; (b) tekelci sermaye hkim sermaye eklidir; (c) birikim srecinin ztlamalar yle bir
derecede olgunlamtr ki, sermaye ihrac dnya ekonomik ilikile
rinin gze batan zelliidir. Bu temel ekonomik koullarn bir sonucu
olarak iki zellik daha ortaya kmtr: (d) dnya pazarnda birbirinin
ard sra, boaz boaza dmanlk ve uluslararas tekelci birlemelere
yol aan ciddi rekabet; ve (e) dnyann igal edilmemi yerlerinin
nde gelen kapitalist gler (ve onlann uydular) tarafndan paylalmas. Birka ufak deiiklikle Lenin tarafndan nerilen emperyalizm
tanm budur.86 Hatrlanaca gibi, Leninin emperyalizmle ilgili kitab
86
Lenine gre, doru bir emperyalizm [anm u be zellii erecektir :
1. retimin ve sermayenin younlamas yle yksek bir asamaya geldi
ki.ekonomik hayalta nemli bir rol oynayan tekelleri onaya kartt.
2. Banka sermayesi ile endstri sermayesinin birlemesi ve bu finans-kaptfal
lemeli zerinde bir finans oligarisinin meydana kmas.
3. Mal ihracatndan farkl olarak sermaye ihracat zellikle byk nem kazand.
4. Dnyay paylamak iin kapitalistlerin uluslararas tekel birlikleri olutu.
5. Dnyann en byk kapilalist gler tarafndan paylalmas tamamland.
(Emperyalizm, s. 81.)
Lenin. bizim (a) olarak gsterdiimiz noktann daha nceden gerekletiini far-

P. Sweezy
71
ksayd ve nemli bir blm, grlerini destekleyen gerek ve rakamlarn zetlenmesi idi. Bundan nceki blmlerde daha ayrntl
kuramsal zmleme, Leninin emperyalizm tanmnn tutarll ve
uygunluunu gstermeye yardm edecektir.
Emperyalizmin uluslararas ztlamalar, temelde, dman ulusal kapitalist snflarn ztlamalardr. Uluslararas alanda sermayenin
karlar dorudan doruya ve sratle devlet politikasna dnt
iin, bunun sonucu olarak bu ztlamalar devletler arasndaki ve dolayl olarak da lkeler arasndaki elikiler ekline brnr. Bunun
kapitalist lkelerin lke ii ekonomik ve toplumsal yaplar zerindeki
etkileri imdi incelenmelidir.
2. Milliyetilik, Militarizm ve Irklk:
Kapitalizmin oluum dneminde milliyetilik ve militarizm ortak
olarak nemli bir rol oynadlar. Milliyetilik, glenmekte olan orta
snfn, feodal toplumun ayrlk ve cehalet taraftar tutumuna kar
ekonomik birlik ve kltrel hrriyeti savunan arzularnn aa vu
rulu ekliydi; militarizm ise bu amaca varmak iin kanlmaz olarak
kullanlacak olan bir arat. Militarizmin yapc bir tarihsel rol oynam
olduunu kabul etmek istemeyenler var, fakat Rosa Luxemburgun
koyduu gibi, eer tarihi (olabilecei veya olmas gerektii ekliyle deil de) olduu ekliyle ele alrsak, savan kapitalist gelimenin
aynlma bir zellii olduu konusunda anlamamz gerekir.87
Emperyalizm dneminde, hl Siyam ikizleri gibi birbirlerine
bal olan milliyetilik ve militarizm, ileri lkelerde niteliklerini de
itirmekle beraber, ezilen uluslarla ilgili olarak eski fonksiyon ve
nemlerini devam ettirirler ve dnyann geri ve smrge alanlarn
da bu zelliklere ilk defa sahip olurlar. leri lkelerde, milliyetilik
ve militarizm, kapitalist bir temel zerinde lke ii btnlemeyi
ve hrriyeti gerekletirme amacna hizmet etmeye son verip, rakip kapitalist gruplar arasndaki dnya apnda mcadelede birer
silah olmulardr. Militarizm, yani rgtl gcn kullanlmas, byle
bir mcadelenin gerekli bir yndr. gal edilebilecek, kimseye ait
olmayan toprak bulunduu srece bu mcadele gler arasnda ak
zediyor, Biz se onun (2) nolu zelliini ele almamz. Daha nceden anlatld gibi
(Blm 2/5). finans - kapital kavramnda geerli olan eyler ve kk bir byk kapitalistler oligarisinin varl|, bizim tekelci sermaye kavrammzda ierilmilir. Bunun
sonucu olarak. Leninin ikinci zellik olarak anlatt eyin kabul edilmesi ya gereksiz,
ya da yanllc olacaktr.
87
Gesammelte Werke III. s. 58.
72

P. Sweezy
atmalara yol amayabilir. Milliyetilik de daha az hayati deildir,

nk ulusal eref ve byklk amalar olmad takdirde, kitleler,
kendilerini kurban etme heves ve arzusuna sahip olmayacaklardr.
Bu ise emperyalist mcadelenin baarya ulamas iin son derece
nemlidir. Bu, bazlarnn ileri srd gibi milliyetiliin kapitalistler
tarafndan sadece kendi amalarna yarayacak ekilde yaratlan sun!
bir duygu olduu anlamna alnmamaldr; tam tersine, milliyetiliin
emperyalizm dneminde bu kadar nemli bir etken olmasnn nedeni, ada toplumun oluum dneminde milliyetiliin geni halk
kesimlerine sald derin kklerdir. Bu konuyla ilgili olarak Hilferding
doru bir ekilde, ulusal dncenin hayranlk verici bir ekilde
kendi kaderini tayin etme hakkndan ve bamszlktan uzaklatrlmas ve kendi ulusunun dierlerine kart olarak gklere karlmasndan bahsediyor.88 Buna ramen, milliyetiliin kendi kkenine
ait zellikleri tamaya devam etmesi nemlidir. Hakimiyet kurma
karlaryle harekete geirildiinin en ak olduu durumlarda bile,
hrriyet, kurtulu, kendi kaderini tayin etme ve benzeri szlere
sadk kalnr.
Militarizmin srekli olma nitelii kazanmas ve neminin srat
le artmasnn tm emperyalist lkeler asndan nemli ekonomik
sonular vardr. ilk olarak, silah retimi iin en nemli girdi olan elik ve gemi yapm gibi endstrilerde zellikle ayrcalkl bir tekelciler
grubunun desteklenmesine yol aar. Byk mhimmat reticilerinin,
askeri retimin mmkn olan en geni snrlarna geniletilmesinde
dorudan doruya karlar vardr. Devletin siparilerinden faydalanmakla kalmazlar, ayn zamanda birikmi krlar iin emin ve yal bir
yatrm alanndan da yararlanrlar. Buna bal olarak, saldrgan bir d
politika arsna nderlik edenler kapitalist snfn bu eleridir. kinci olarak, askeri harcamalar tketim harcamalar ile ayn ekonomik
fonksiyonu yerine getirdii iin, ordu ve donanmalarn artrlmas eksik-tket im eilimini nleyici bir g olarak gittike nem kazanr.
Bu nedenle, tm olarak ekonominin ileyii asndan askeri masraflarn kslmas daha da tehlikeli olmaktadr. Son olarak, silah retiminin, baka artlar altnda talep edilmeyecek olan igc ve retim
aralarndan faydaland lde, militarizm gerekte tm. olarak
kapitalist sntf iin krl yatrm olanaklarn artrmaktadr. Btn bu
nedenlerden dolay ve emperyalist dmanln ortaya kartt gerekliliklerden ayr olarak, militarizm kapitalist toplumda kendi yaylmac dinamiini gelitirme eilimindedir. Rosa Luxemburgun 1899
88

P. Sweezy
73
ylnda yazdnda son derece doru olarak syledii gibi:

Gnmz militarizminin belirgin niteliini en iyi gsteren ey, bunun tm lkelerde genellikle kendi i mekanik
gc sonucu ortaya kmasdr. Bu olgu birka onyl nce hi
bilinmeyen bir eydi. Biz bunu elikinin ama ve drtlerinin tam anlamyle sonusuz olmasna ramen kanlmaz
olan tehdit edici patlamann ldrc zelliinde grebiliyoruz. Militarizm kapitalist geliimin bir motoru olmaktan kp
kapitalist bir hastalk haline dnmtr.89
Milliyetilik ve militarizmin niteliinin deitirilmesinin yansra,
emperyalist yaylma politikas sahte bir bilimsellikle yeni bir ekilde
hakl gsterilmeye allmaktadr; daha ak bir deyile, rksal s
tnlk kuram. Irk ideolojisinin emperyalizmle olan ilikisi Hilferding
tarafndan belirgin bir ekilde aklanmt:
Yabanc uluslarn hakimiyet altna alnmas g ile, yani
gayet tabii bir ekilde olduundan, bu durum hakim ulusal
stnlnn kendi sahip olduu baz zel tabii niteliklere,
dier bir deyile, trk-sal zelliklere bal imi gibi gzkr.
Bylece rk ideolojisinde mali sermayenin kuvvet elde etme
hrsnn bilimsel bir kisveye brnm temeli ortaya kmaktadr. Mali sermaye bu ekilde faaliyetlerinin ama ve gerekliliini gstermi olur. Demokratik eitlik idealinin yerini oligarik hakimiyet ideali alr.90
Bu ekliyle rksal stnlk doktrininin yeni bir ey olmad dorudur. 1850lerde yazmakta olan Fransz Goblneau. ada sahte rk
biliminin en eski ve en etkili savunucularndan biriydi. Gobi-neaunun
amac, kendisinin de samimi bir ekilde kabul ettii gibi, Avrupa ktasnda ykselmekte olan demokrasi dncesiyle savamak ve aristokrasinin Fransay ynetebilme konusundaki tabii hakkn yeniden
salamakt, Gobineaunun ileri srdne gre, Fransz aristokrasisi
gerekte Alman kkenli iken Fransz halknn ounluu Galli veya
Kelt idi. Alman rk stn olduundan, aristokrasinin, ierdii zellikler nedeniyle ynetimde bulunmas bu durumun bir sonucuydu.
Bu kuramn Fransada byk bir destek salamas dnlmemiti,
fakat birka onyl sonra Alman yaylmasnn savunucular tarafndan
byk bir heves ile ele alnd ve bylece ada Alman rk ideolojisinin balang noktas oldu. Hemen hemen ayn zamanda ngilterede
ve bir lye kadar da Amerikada beyaz adamn srtndaki yk (s89
90
74
a. g. e-, s. 59.
Das Finanzkapital, s. 427-8.

P. Sweezy
mrgeler, ev.) biraz ge de olsa kefedildi ve Anglosakson dnya hakimiyetinin insancl bir havayla hakl gsterilmesine dntrld.
Ksa bir srede ortaya karld gibi; rksal stnlk kuram
nn yaran yabanc lkelerin istilasnn hakl gsterilmesinin tesine
de gitmektedir, ileri kapitalist lkelerde toplumsal ztlamann yo
unlamas (burada daha ayrntl olarak ele alnacaktr) olanak erevesinde zararsz kanallara yneltilmelidir. Bu zararszlk, kapitalist
snfn hakimiyeti asndandr. Irksal dorultuda kartlklarn harekete geirilmesi, dikkatlerin snf mcadelesinden aynlmasnm iyi bir
yntemidir ve snf mcadelesi ise Hferdingin baka bir konu ile
ilgili olarak belirttii gibi, (retim aralar, ev.) sahibi olan snf iin
yararsz ve tehlikelidir.91 Bunun sonucu olarak, on-dokuzuncu yzyl
sresince daha gelimi kapitalist lkelerde ortadan kaybolduuna
inanlan Yahudi kartl yeniden canlanmtr ve yeni rkln bilimsel keifleri arasnda yerini almaktadr. Gerekten varolan veya
hayal rn rksal aznlklara kar farkl uygulama tekelci ekonominin onayn aimttr. nk bylece avantajsz gruplarn i ve yatrm
olanaklar ortadan kaldrlp, cret ve krlar geerli olan dzeylerin
altna indirilebilir ve nfusun ayrcalkl kesimleri byk maddi karlar salayabilirler.
3. Emperyalizm ve Snflar:
Kapitalist toplumda lke ii toplumsal elikiler zerinde em
peryalizmin etkisini zmlemek iin ksa bir sre konudan ayrlmak
ve ileri kapitalizmin imdiye kadar byk lde sz konusu edilmemi baz zelliklerine dikkati ekmek gereklidir.
lk olarak, byk mlk sahiplerinin karlarnn tekelci serma
yenin liderlii altnda bir araya gelmesi yolunda belirgin bir eilim
vardr. Anonim irketler rejiminde sanayicilerle byk toprak sa
hipleri arasndaki ok eski ztlama yokolma dorultusundadr. Her
trl fiziksel varlk anonim irket bilanosunda bir araya gelmitir ve
anonim irket hisse senedi ve tahvilleri, kayna u veya bu tr mlk
olan art-deerin yaratlmas iin ortak bir alandr. Ayrca bir taraftan
endstride tekelin gelimesi ve dier taraftan yeni tarmc lkelerin
ortaya kmas ile birlikte gmrk politikasyle ilgili eski anlamazlk
anlamn yitirmitir. Mlk sahibi snfn tm kesimleri koruyucu gmrkler isteme konusunda birlemilerdir. Bu sylenenler, byk mlk
rahipleri arasndaki kar elikilerinin ta-mamyle ortadan kaldrla91
a. g. e-, s. 429.
P. Sweezy
75
bilir olduu anlamna gelmemektedir. Fakat bu elikilerin keskinlii

azalmtr ve hakim snfn politikasnn belirlenmesinde gittike azalan bir neme sahiptir. Hilferding Almanya olay ile ilgili olarak bu
eilimin gzel bir zmlemesini veriyor.92 Bunalm dnemlerinde
byk nem kazanabilen ulusal artlardaki farkllklara ramen bu
eilim kapitalist dnyann her tarafnda birikim sreci ile bir arada
yrmektedir.
kinci olarak, mlk sahiplerinin karlarnn btnlemesinin ya
n sra iilerin karlarnn da btnlemesi gereklemektedir. Da
ha yksek cretler, daha ksa alma saati ve daha iyi yaam art
lar iin birbiri ardndan eitli sanayilerde mcadele veren iiler.
glerinin rgtlenme ve ibirliine bal olduunu anlyorlar. Bunun
sonucu olarak sendikaclk gelimekte ve ii snfnn daha geni kesimlerine yaylmaktadr. iler, ortak amalara varmak iin ibirlii
deneyine dayanarak, sadece ekonomik mcadelenin uzanabilecei
snrlarn tesinde tavizler elde edebilmek amacyle kendi siyasi partilerini kuruyorlar. Bu temeller zerinde iiler arasnda bir snf bilinci ve dayanmas ortaya kyor ve bu da her alanda ortak eylem ve
ortak politikay destekliyor ve baka trl elde edilmesi olanak d
olan ekonomik kazanlarn ve siyasi tavizlerin kazanlmasn mmkn klyor.93
Bu sre ngilterede ondokuzuncu yzyln ortalarnda byk lde geerliydi, fakat genel olarak kapitalist dnyada tam olarak gea. g. e., blm XXXIII.
Sendikalarn ve ii lehindeki yasalarn kapitalizmi sleydi zerindeki kilerinin ayrnttlt olarak incelenmesi bu aitmanm kapsam dndadr. Fakat bu arada
una iaret etmek gereklidir kt, bu etkenlerin zel olarak eklenmesi, birikim srecinin
ele alm olduumuz temel yasalarnn hi birini geersiz klmaz. Ana etki cretlerin
artrlmasdr. Nfus arlj hznn yavalamasnn da cretleri artrma egi I mi olduundan, iki olgunun zmlenmesi temelde benzerdir. Arik-deer ota ve buna bal
olarak da kr oran azaltlmtr. Kapitalistler bu duruma yeni makinelerin rclime uygulanmasn hzlandrarak cevap verirler. Bylece yedek isi ordusu bytlr. Fakat
sendikalar, issizlik sigortas ve benzerleri yedek ii ordusunun cretleri ndirmede
tam olarak etkili olmasn nlediinden bu are imdi aa yukar sreklilik kazanr.
Mekanizasyon retim aralarnn sratli bir ekilde gelimesine yol aar. fakat daha
yksek cret oranlarnn yan 9ra daha byk miktarda isizlik olduundan tketim
yeterli bir ekilde uyanlmamtr. Buna gre elikili gzken bir durum ortaya kar,
sendikalar eksik-tkeim eilimini younlatrma dorultusunda etkili olur.
Sadece sendikal harekelin ii snfnn tm olarak durumunu byk lde iyilet irmemesi. ii snfm politik eyleme ten en nemli glerden biridir. Burada da
kapitalizmin elde edilebilecek kazanlara kesin snrlar koyduu anlalnca, ii snf
deney le amalarn kapitalizm erevesi iinde reformlarn gerekletirilmesi yerine
kapitalizmin devrilmesi ve sosyalist ekonominin kurulmas dorultusunda deilirmeye zorlanmtr.
92
93
76

P. Sweezy
limesi ancak emperyalist dnemdedir. Buna gre, kapitalistler ve iiler asndan, emperyalizm snf mevzilerinin sklatrlmas ve snf
mcadelesinin younlamas ile nitelenmektedir. Bu durum, emperyalizmin zel uluslararas niteliklerinden bamsz olarak gerekleir.
nc olarak, kapitalist ve iiler arasnda kapitalist toplumun
temel snflarnn hi birine bal olmayan bir dizi orta grup vardr.
Bunlarn bazlarnn nemi azalmaktadr, rnein kapitalist tarmn
yaylmas karsnda bir sre iinde yenilen ve (ok seyrek olarak)
kapitalistleen veya (byk ounlukla) cretli ii ile kirac olma
eilimindeki bamsz iftiler, kk sanatkarlar ve gerekten bamsz tccarlarn da says ve nemi azalr. Marks ve Engelsin Komnist Manifestoda orta snfn alt kesimleri -kk tccarlar, dkkan
sahipleri ve genel olarak eski tccarlar, kk sanatkarlar ve kyller derken kastettikleri gruplar bunlardr. Orta snfn nemini yitiren
bu kesimlerinin yan sra ykselen yaam standardlar, sermayenin
merkezilemesi ve tekellerin bymesi sonucu ortaya kan yeni
orta snflar da vardr. Bu yeni orta snflar, sanayi ve hkmet brokratlar, satclar, reklamclar, grnte olmasa bile gerekte byk
sermayenin cretli adamlar olan tccarlar, eitli meslek sahipleri,
retmenler ve benzerleri gibi ok farkl gruplar iermektedir. Emperyalizm dneminde zellikle tekellerin datm mekanizmasn
yaygnlatrma etkisi nedeniyle, bu gruplar sadece mutlak olarak bymekte kalmazlar, fakat ayn zamanda toplam nfusa olan oranlan
da artar. Fakat eski ve yeni orta snflarn sayca olan nemi, bizi bunlarn nemlerini kapitalistler ve iiler gibi deerlendirmeye itmemelidir. Orta snflar arasnda daha salam rgtsel birlik ve daha bilinli
ve etkili politik eylem ile aa vurulan kar dayanmasnn artmas
yerine kar ve amalarda byk karklk ve farkllk grrz, rgtsel birlik ve bilinli olarak kararlatrlm bir politikann nesnel temeli
olduka kk gruplar dndakiler iin mevcut deildir. Bu gruplar
se etkin olamayacak kadar zayftrlar ve genellikle iren amalarla
pazarla otururlar. Bu nedenle olgunlamakta olan kapitalist elikiler dneminde orta snflarn kaderi bir taraftan tekelci sermayenin
zorbalklan, dier taraftan ii snfnn daha yi yaam artlar ve gvenlik talepleri arasnda skmaktr. Hi olmazsa bu kadar bir ortak
noktalar vardr ve orta snflarn hemen hemen tm kesimlerinin
kendilerine zg temel tavrn belirleyen de budur. Bu tavr hem rgtlenmi sermayeye, hem de rgtlenmi emee kar dmanlktr
ve grnte elikili ekillerde kendini aa vurur. Orta snflar bir
taraftan proletarya-d anti-kapitalizmin belli dereelerde kaynaKapitalist Geliim Teorisi
P. Sweezy
77
dr; dier taraftan da tm rgtl snf gcnn ortadan kaldrld ve

bireyin (yani hi bir yere bal olmayan bir orta-snf grubu yesinin)
artk var olmayan eski basit meta retiminde olduu gibi temei toplumsal birim olduu topyalar yaratrlar. Bu ideolojilerden ilki belli
artlar altnda tekelci sermayenin gereklilikleri iin faizm eklinde
dizginlenir.
imdi de emperyalizmin kendine zg zelliklerinin eitli top
lumsal snflar zerindeki etkisini deerlendirmeye alalm.
Tekelci sermayenin liderlii altndaki mlk sahipleri konusunda
bu ve daha nceki blmlerde sylenenlere ek olarak ok az ey
eklenebilir. Tekelci sermaye lke dnda yaylmaya gerek duyar ve
bu amacn gerekletirilmesi iin de devletin yardmna ve koruyuculuuna ihtiyac vardr. Buna gre tm uzantlar ile emperyalist politikann kklerini burada bulmaktayz.
i snfnn saldrgan ve yaylmac bir d politikadaki karlar
daha karmaktr. D ticaret ve sermaye ihracatnn ucuz emekle retilmi rnlerin ithalatna olanak salad ve kapitalist snfn krlarn
artrd srece, iilere, patronlarnn ac dmanln kazanmadan
yaam standardlarn iyiletirme frsatlarnn alm olduu belirgindir, iiler bu anlamda bir yarar salamlardr. Ayrca emperyalist bir
politikaya bal olan sermaye ihracnn ve askeri harcamalarn olmamas halinde gelimi bir kapitalist lke dk bir kr oran ve eksiktketimin etkileriyle kar karya kalacaktr. Buna gre ii snfnn
baka artlar altndaki orandan daha yksek bir istihdam oranndan
yararlanaca sylenebilir. Buna karlk da askeri harcamalarn belli
bir noktann tesine tamas ve zellikle emperyalistleraras elikilerin gerek bir silahl atmaya yol amas halinde iilerin gerek
cretlerindeki d belirtilmelidir. Bunlara gre herhangi bir lkenin
ii snfnn d ticaretin ve sermaye ihracatnn artrlmasndan en
fazla kazanc kapitalistlerin krlar artrld, ucu; emek mallar ithalatnn desteklendii ve rakip lkeler arasnda atma tehlikesinin az
olduu durumlarda salayaca ortaya kmaktadr. ngiliz ii snfnn ondokuzuncu yzyln byk bir blmnde iinde bulunduu
ilgin durum ite ta-mamyle buydu. Bu gerek, ngiliz ii snf hareketinin Birinci Dnya Savandan nce lke dndaki ngiliz karlarnn yaygnlatrlmas dorultusunda taknd tarafsz ve hatta olumlu
tavr iyi bir ekilde aklamaktadr.
ngilterede bile bu adan artlar bir sre iinde deiti. Kautskynin 1902 ylnda iaret ettii gibi.
ngiliz sanayii dnya pazarna hakim olduu srece n-
78

P. Sweezy
giliz iileri, yaayan ve yaamalarna izin veren iyi bir politika izleyen kapitalistlerle anlaabilirlerdi. Dnya pazarnda
Almanya ve Amerika gibi eit gte ve birok durumda stn
rakipler ortaya ktnda bu hava son buldu. ngilterede de
imdi yeniden sendikalara kar mcadele balyor ve byk
endstriyel glerin aralarndaki rekabetin keskinlemesiyle
oransal olarak bu mcadele younluk kazanyor.94
Dier bir deyile, uluslararas dmanlk keskinletiinde her kapitalist snf, kendi lkesinde cretleri drerek ve alma saatlerini
uzatarak krlarn tehlikeye atmadan durumunu glendirmeye
alr. Ayrca u nokta da unutulmamaldr ki, Dobbun vurgulad
gibi, sermaye ihrac lke iindeki cret dzeyinin, sermayenin lke
iinde yatrlmas halinde gerekleecek olan cret dzeyinin altnda
kalmasna yol aar. Dobb bu noktay sermaye ve emein karlarnn bu konuda zt olmasnn temel nedeni olarak bile ele alyor.95
Ve son olarak, emperyalist dmanlklarn younlamasyla birlikte,
bu srecin tek sonucunun sava olaca ii snf iin gittike daha
fazla belirgin olur ve ii snfnn kaybedeceklerinin ok olmasna
ramen kazanc azdr. Buna gre ii snfnn ekonomik karlarnn
emperyalist bir politikadan yararland durumlarn olmasna ramen
bu iliki uzun sremez ve sonuta iilerin daha temel ve uzun sreli
muhalefeti ortaya kmaldr. Dier konularda olduu gibi bunda da
sermayenin ve emein kar ve politikalar temelde karttr.
Orta snflarn ekonomik karlar konusunda anlaml ancak bir
ka genelleme yaplabilir ve emperyalizmle ilikileri konusunda da
bu durum geerlidir. Baz gruplar kazanldrlar, bazlar kaybederler.
Daha baka durumlarda sonu belli artlara baldr veya ta-mamyle
belirsizdir. Ortak karlar ve ortak bir rgtsel temeli olmayan orta
snflar zellikle kaypaktr ve ulusal byklk veya rksal stnlk gibi
belirsiz ideallere kolayca balanrlar. Bu eilim ileri kapitalist toplumlarda rgtl sermaye ve rgtl emek arasnda iinde bulunduklar
zor durum karsnda daha da glenir. Orta snflarn toplumda izole olmu durumlarnn bir sonucu olan snf karlar dayanmasnn
eksikliinin yerini ulus veya rk alr ve bu ayn zamanda gnlk hayatlarnn basklarndan bir tr psikolojik ka salar. Bu nedenle nesnel
olarak orta snflarn byk bir ke-s;mi yabanc lkelerde yaylma davasna katlmak iin olgun durumdadr. Tekelci sermaye orta snflarn
bu duyarlln iyi deerlendirir ve ayrca kendi amalar iin bunlar94 Krisentheorien. Die Neue Zeit, 1901-2, 5. 142.
95 Political Economy anl Capilalism, s. 235.
P. Sweezy
79
dan nasl faydalanacan bilir. Bununla ilgili olarak tm kamuoyunu

hakim snfn st oligarisinin dorudan doruya etkisi altna sokmak
iin tekeler sermayenin reklamclk ve haber yayma alannda yapt
byk harcamalar nemli bir gerektir. Orta snflarn ve belli bir lye kadar ii snfnn rgtlenmemi kesimlerinin hassas olduklar
noktalarla oynayarak saldrgan bir emperyalist politika iin korkun
bir kitle destei salamak mmkndr, Milliyeti ve rk ideolojilerin
en byk nemi ite bu noktadadr. Mlk sahiplerinin karlarna sa
lanan avantalar bunun ortaya koyduundan da byktr. Daha nce
grdmz gibi, ii snfnn emperyalist yaylmaya kar olumsuz
tavr taknmas, ii snf rgt ve politikalarnn yurtseverlie kar
ve bencil olarak gsterilmesine yol aabilir. Bu ekilde orta snflarn ii snfna kar zaten var olan dmanlklar yo-unlatrlabilir.
Buna gre emperyalizmin net sonucu orta snflarn byk sermayeye daha salam balarla balanmas ve orta snfla ile ii snf
arasndaki uurumun geniletilmesidir.
4. Emperyalizm ve Devlet:
mparatorluklarn yeniden ortaya k ve militarizmin gelime
si, devletin gcn artrd ve grevlerinin kapsamn genilettii anlamna geldiini sylemeye gerek yoktur. Birikim srecinin emper
yalizm dneminde olgunlamakta olan elikileri devlet eylemlerinin
zellikle de ekonomik alanda artmas iin. bir temel oluturur.
Kapitalist snf asndan ii snfnn gittike byyen gc ve
hirliine kar koyabilmek iin iki temel yntem vardr: bask ve taviz. Bu iki yntem birbirinin ztt gibi grlmekle beraber gerekte
birbirlerini tamamlamaktadrlar, farkl zamanlarda deiik oranlarda
birbiriyle kartrlmtr. Her iki yntem de devletin gcnde ve grevlerinde bir 3rt gerektirir. Buna gre, lke iinde yasa ve dzen
salamay amalayan g aralarnn artmasnn yan sra ii tazminatlar, isizlik sigortas, yallk yardm ve benzerleri gibi toplumsal
yasalarn da yaygnlatrldn gzlemliyoruz.
Devletin ekonomik srece mdahale etmesine yol aan ek bir
etken de sermayenin merkezilemesi ve tekellerin ortaya kdr.
Revizyonistler, tekelin kapitalist retimdeki anariyi dzene sokma
etkiini douracana inanyorlard. Revizyonist kuramlarn hemen
hemen ounda olduu gibi bu gr de gerein tam tersi olmak
gibi bir zellik gsterdi. Gerekte tekel kapitalist retimdeki anariyi
80

P. Sweezy
younlatrmaktadr.96 Tekellemi eitli endstri, bir btn olarak

sistemin gereklerine kar karak kendi bildikleri gibi hareket etmeye
abalar. Bylece sistemdeki oranszlklar artar ve pazarn dengeleyici
gc etkisini gsteremez olur. Bu durumda devlet iin iine karmak
ve arz ve talep yasas yerine kendi eylemini koymak zorunda kalr. Ayrca, tabii tekellerin (demiryollar ve elektrik, havagaz, vb., gibi
kamu tketimi) stratejik durumu o kadar gldr ki, devlet tekelci
gcn kullanlmasn snrlamak gereini duyar. Bu durum genellikle
devletin tketicilerin kar dorultusunda eylemi olarak yorumlanr ve bir dereceye kadar byledir de. Fakat daha nemli bir neden,
elektrik enerjisine ve ulama mutlak olarak baml olan kapitalist
iletmelerin byk ounluunun az sayda ok gl tekelin zorbalklarndan korunmasdr, rnein, Amerika Birleik Devletlerinde demiryollarnn dzene sokulmas tarihi, baka bir ekilde anlalamaz.
Marksn tekel ile devlet mdahalesi arasndaki balanty kavram
olduuna iaret edelim. yle diyordu: hisse senetli irketlerin ortaya
kmas belli alanlarda bir tekel kurar ve bylece devlet mdahalesini davet eder.97
Bu konu ile ilgili olarak iaret edeceimiz son nokta, birikim srecinin elikileri ve endstrinin eitli kollar arasnda eit olmayan
gelimenin farkl zamanlarda deiik endstri kollarnn bymesinin
durmasna ve gerekte kar salamaz duruma dmesine yol amasdr. Rekabeti kapitalizm dneminde bunun sonucu birok irketin
ortadan yok oluu, birok kapitalistin iflas edii ve mahvoluu olurdu.
Fakat batmakta olan bir endstri eer ekonomik sistemin her tarafna kol atm olan byk tekelci birliklerin yuvasysa, baarszlklar
ve iflaslar ok daha ciddi bir nitelik alr. Byle bir durumda kamu
fonlarnn bor olarak verilmesi, primler ve hatta artk krl olmayan
iletmelerin hkmet mlkiyetine geirilmesi yollanyle devletin ie
el atmas gerekir. Kapitalist devletler bu ekilde gittike daha byk
lde sosyalizm uygulamasna gitmek zorunda kalmaktadrlar.
Burada toplumsallatrman hemen hemen her durumda ilgili kapitalistlerin zararlardr. Lenin yle diyordu: Kapitalist bir toplumda devlet tekeli, u veya bu endstride iflasn eiinde olan milyonerlerin
gelirlerini artrmak ve garanti altna almaktan baka bir ey deildir,98
Devlet gcnn ve ekonomik grevlerinin alannn geniletilme
96
Lenin yle aklyordu: Endstrinin baz dallarnda tekel ortaya ktnda,
bu durum tm olarak kapitalisi retimde bulunan kaos halini artrr ve younlatrr.
Emperyalizm, s. 27.
97
Capital III. s. 519.
98
Imperializm, s. 37.

P. Sweezy
81
sinin yan sra parlamenter kurumlarn etkinliinin azalmas da g

rlr. Otto Bauer yle diyordu: Emperyalizm, yasama gcnn yet
kilerini yrtme gcnn lehine olarak azaltr.99 Bunun nedenlerini
aramak iin ok uramaya gerek yoktur. Parlamento, merkezilemi
monarilerin ellerindeki gc istedikleri gibi kullanmalarn nlemek
iin kapitalist snfn verdii mcadeleden dodu. Bu durum ada
dnemin ilk zamanlarnn zelliiydi. Parlamentonun grevi daima
hkmet gcnn kullanlmasnn denetlenmesi ve kontrol edilmesi
olmutur. Bunun sonucu olarak parlamenter kurumlar, devletin zel
likle ekonomik alandaki grevlerinin asgariye indirildii rekabeti kapitalizm dneminde glendiler ve prestijlerinin en yksek noktasna
vardlar. O zamanlar dnyann tm uluslarnn ngiliz veya Amerikan
modelindeki parlamenter hkmetlerin ynetimi altnda olaca
gn dnmek olanak dahilndeydi. Emperyalizm dneminde kesin
bir deiiklik olur. Snf saflarnn glenmesi ve toplumsal ztlamalarn keskinliinin artma-syle, parlamento gittike artan bir lde
birbirinden farkl snf ve grup karlarn temsil eden partilerin sava
alan olur. Bir taraftan parlamentonun olumlu eylem gerekletirme
kapasitesi azalrken, dier taraftan uzaktaki topraklar ynetmeye,
donanma ve ordularn faaliyetlerini dzenlemeye ve karmak ve zor
ekonomik sorunlar zmeye hazr ve yetenekli olan gl merkezi
bir devlete olan gereksinme artar. Parlamento bu artlar altnda elinde bulundurduu ayrcalklar birbiri ardndan brakmak ve gzleri
nnde genliinde iyi ve etkin bir ekilde mcadele verdii trde
merkezi ve denetlenmeyen bir gcn ortaya kn seyretmek zorundadr.
Emperyalizmin kapitalist devlet zerinde etkisiyle ilgili olarak, bir
taraftan devletin gc ve grevlerinde byk bir art ve dier taraftan parlamentarizmin neminde bir azal gzlemliyoruz. Bunlar iki
ayr hareket deil, aksine genel olarak emperyalizmin ekonomik ve
toplumsal zellikleri ile son derece yakndan bal olan bir ve ayn
geliimin iki yndr.
5. Yeniden Blm Savalar:
Ondokuzuncu yzyln son drtte birinde yazarken, Lenin un
lara iaret ediyordu;
Bu dnemin karakteristik zeiiii yeryznn paylamnn sona ermesidir. Sona ermesi kelimeleriyle yeniden99 Die Nationalitatenfrage und die Sozialdemokratie, s. 488.
82

P. Sweezy
paylamn olanak d olduu kas t edilmemektedir (tam

tersine olarak yeniden-pay-Iamlar olanak dahilindedir ve
kanlmazdr). Kastedilen, kapitalist lkelerin smrgeci politikasnn gezegenimizin igal edilmemi topraklarn ele geirmeyi tamamlam olmasdr.
Dnya ilk defa olarak yle bllmtr ki, gelecekte
ancak yeniden-blmler, yani bir sahipten dierine aktarlmas mmkndr. yoksa sahibi olmayan bir blgenin bir
sahibe aktarlmas deil.100
Bunun temelinde yatan nedenler bu sayfalarda imdiye kadar
yeteri kadar aklanmtr. Fakat yeniden-paylamn niin ka
nlmaz olduunu sorabiliriz. Kapma bir kere sona erdikten sonra
eitli kapitalist gler niin ellerindekini bar bir ekilde smr
meye koyulmasnlar? Bunun cevab kapitalizmin, nitelii gerei rahat
duramamas, aksine genilemek zorunda olmasdr. Dnya kapitalist
ekonomisinin eitli kesimleri ok farkl hzlarla genilediklerinden,
gler dengesinin bir veya daha fazla lkenin blgesel snrlarla ilgili
olarak status quoya kar kmay olanak dahilinde ve kendi karna
bulaca bir durumda bu dengenin bozulmas kanlmazdr. Rakip
ulusal kapitalist snflar ordular, donanmalar, stratejik sler, mttefikler ve benzerlerine duyduklar ilgi ile emperyalist dnemin temel
gereini ne derece iyi anladklarn gstermektedir, nk dnyann
yeniden-blmnn ancak silahl kuvvetler tarafndan etkilenecei aktr.
Bundan nceki blmdeki zmlemelerden, emperyalist
lkelerin igalci drtsnn hi bir ekilde sadece geri, endstrilememi blgelerle snrlanmad ak olmaldr. Kendi ulusunun
koruyucu gmrk duvarlar iinde yeni pazarlar ve yeni hammadde
kaynaklar iermek (ilgili blgeler ister kapitalizm-ncesi veya kapitalist, geri veya ileri bir ekilde endstrilemi olsun) emperyalist
politikann emelidir. Son otuz ylda olaylarn akn incelerken bunun aklda tutulmas nemlidir, bunu reddeden herhangi bir kuram
gerekte olanlar aklamakta belirgin bir ekilde yetersizdir. Burada
Rosa Luxemburgun ve onun grn savunanlarn ileri srdkleri
emperyalizm kuramnn en gze batan zayflklarndan birine dokunuyoruz. Geri smrge blgelerle evrilmi bir avu gelimi emperyalist lke eklinde izilen dnya ekonomisi tablosunun ar bir
basitletirme olduu vurgulanmaldr. Gerekte gz nne alnmas
gereken dier eler vardr: bir tarafta kk ve greli olarak ileri
100
Imperializm, s. 70.
P. Sweezy
83
endstri lkeleri bulunmaktadr, bunlarn bazlarnn kendilerine ait

imparatorluklar vardr. Dier taraftan resmen bamsz olan geri lkeler gerekte byk lkelerle yar-smrge ilikisi iindedirler. Her
iki durumda da bu blgelerin sahip olduklar bamszlk temelde
nemli emperyalist lkeler arasndaki rekabetin bir sonucudur.101 Bar zamannda bu lkeler emperyalist elikilerin u noktalarn meydana getirir. Gler dengesi deitiinde ve diplomasi silahlar yerini
zorbalk silahlarna braktnda bu lkeler yeniden-blm savalarnn en nemli alanlarn olutururlar.
imdi emperyalizm kurammz temel alarak yirminci yzyln
uluslararas elikilerinin ok ksa bir zetini yapmaya alalm. Byle bir zet emperyalizmin snrlan konusunda baka trl olanak dahilinde olmayacak ekilde ak bir gr elde etmemizi salamaldr.
Dnyann yen i den-bl m iin ilk sava 1914 ylnda balad
ve 1918 ve 1919 yllarndaki bar antlamalaryie son buldu, Her iki
tarafta da bir sava koalisyonu vard ve en nemli rakipler Bat Avrupann en gl ve ileri kapitalist lkeleri olan ngiltere ve Almanya
idi. En nemli rekabet alannn gneydou Avrupa ve dou Akdeniz
de dahil olmak zere Yakn Dou olduu aksa da, temelde yatan
alanlarn belirlenmesi olanak ddr. Bir sredir rme ve zlme
srecinde olan kapitalizm-ncesi Trk mparatorluu (Osmanl mparatorluu, ev.) tm emperyalist Avrupa lkelerini ilgilendiren bir
uluslararas sorunlar ve emeller karkl yaratyordu. Mcadelenin
gerekte balamas Balkan blgesindeki ezilmi uluslarn ulusal bamszlk ve devlet kurmak iin duyduklar arzu ile oldu. Fakat sava
yaylnca bu konu genileyerek dnyann yeniden-blm sorununu da erdi. Bar antlamalar savan gerekte ne olduunu, atei
balatan zel ve greli olarak ikincil derecedeki anlamazlklardan
daha belirgin olarak gstermektedir.
Balangtan itibaren talya dndaki tm emperyalist Avrupa
lkeleri iin iine girdiler ve devlet adamlar hangi tarafn galip
kacan syleyebileceklerine inandklar zaman da talya savaa ka
tld. Avrupa dndaki iki nemli emperyalist g olan Amerika Birleik
Devletleri ve Japonya da savaa srklendiler. 1917 ylnda Rusyada
arlk rejiminin yklmasn Bolevik devrimi, dnyann ilk sosyalist
toplumunun kurulmas ve Rusyann emperyalist alandan ekilme101
Ondokuzuncu yzyln ortalarndan beri emperyalist elikinin ana blgelerinden biri olmu olan in byle bir durumdadr. in tarini konumda en iyi aratrmaclardan biri doru. bir ekilde yle demitir: Yabanc emperyalizmin ine tamamyle
hkim olmasn nleyen lek ey byk lkeler arasndaki elikidir. Owen Lattimore,
Inner Asian Frontiers of China (1940), s. 144.
84

P. Sweezy
si izledi. Daha sonraki ylda da Almanya ve Avusturya-Macaristann

direniinin kmesiyle sava sona erdi. En nemli emperyalist bar antlamas olan Versay Antlamasna ngiltere ve Fransa hakimdi
ve Almanyann smrge imparatorluundan kendileri aslan payn
ayrdlar. Almanyann dou ve batsndaki nemli hammadde reten
blgeler yeniden kurulan Polonya, Fransa ve Belikaya verildi. Donanmas, ticari filosu Almanyann elinden alnd ve ordusu da yeni
snrlar iinde kapitalist mlkiyet ilikileri sistemini srdrmeye yeteceine inanlan bir bykle indirildi. Avus-turya-Macaristan birok
paraya blnd ve Sovyetler Birliini izole edecek ve olanak dahilinde olan bir Alman canlann dengeleyebilecek bir dizi yeni devlet
Gneydou ve Dou Avrupada kuruldu. Savatan toprak asndan
kr salamam olan Amerika Birleik Devletleri dnyann ekonomik
bakmdan en gl lkesi olarak kt. Birka yl nce Avrupann
sermaye ihracats lkelerine byk lde borluyken nemli bir
dn verici oldu. Amerika Birleik Devletlerinin gelecekteki emperyalist elikilerde kilit bir rol -oynayaca o zamandan belliydi. talya
ise savan sonunda Mttefikleri tarafna gemesi iin kendisine vaat
edilenleri toplayamayacak kadar zayft. Son olarak, bu anlamazlklara ancak kenarndan katlm olan Japonya, Batl lkelerin ilerinin
balarndan akn olmasndan yararlanarak Uzak Doudaki topraklarn ve etki alann geniletti. Fakat bu lke de henz tm kazanlarn elinde tutabilecek kadar gl deildi ve Avrupada bar yeniden
kurulduktan sonra Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere tarafndan
aldklarn geri vermek zorunda brakld.
Dnya emperyalizminin yaps asndan ilk nemli yeniden-b
lm savann sonulan yle zetlenebilir (1) Almanyann gc
geici olarak ezilmiti ve smrge imparatorluu galip kan lkeler
(arlkla ngiltere ve Fransa) tarafndan devralnmt, (2) AvusturyaMacaristan emperyalist alandan silinip atlmt, (3) Amerika Birleik
Devletleri dnyann ekonomik bakmdan en gl lkesi olarak ortaya kt, (4) Kazanan tarafta olmalarna ramen talya ve Japonyann
emperyalist arzulan boa karlmt, ve son olarak da (5) Rusya
emperyalist rekabet sahnesinden tamamyle ekildi ve dnyann ilk
sosyalist toplumunu kurma grevini yerine getirmeye balad. kinci
yeniden-blm savann temel dzeni birincisinin sonularndan
imdiden sezilebiliyordu.
Yeniden-blm savalar arasnda kalan dnemdeki en.
nemli gelimelerin bazlar, ayrnt); olarak bir sonraki blmde
zmlenecektir {Faizm Blm bu derlemeye alnmamtr, ev.).
P. Sweezy
85
Bizim imdiki bak amzdan olaylarn geliimi dzgnd. Dnyann ilk paylamnda pay alamayanlar ve birinci yeniden-blm sa
vanda zarara urayanlar veya bu savatan yararlanamayanlar, ser
mayenin lke ii yaylmas en dar olanaklarla kstlanan lkeler ksa
bir sre sonra ikinci bir yeniden-blm iin hazrlanmaya bala
dlar. Gerek mcadele Japonlarn 1931 ylnda Manuryay istilasyle
balad ve talyanlarn Habeistan atmas (1935), spanyol Sava
(1936),102 Japonyann ine saldrsn yenilemesi (1937) ve nihayet
Almanyann Avrupa ktasnda 1938 ylnda Avusturyay igal etmesiyle balayarak gnmze kadar kesintisiz olarak devam eden Alman
saldr serisiyle devam etti (Kitabn ilk basks 1342 ylndadr, ev,).
kinci Dnya Sava bir btn olarak birincisi gibi basite dnyann
yeniden-blm iin emperyalistteraras bir mcadele deildir.
Bu sava gerekte sadece askeri adan bile btnlk salayamam
olan ayr savatr. Bu savan birincisi 1914-18de bir yenidenblm savadr; Almanya, talya ve Japonya bir taraftadr, ngiltere
ve Amerika Birleik Devletleri dier tarafta. kinci sava kapitalizm ve
sosyalizm arasndadr ve bir tarafta Almanya, dier tarafta da Sovyetler Birlii vardr. ncs ise inin Japonyaya kar verdii anti-emperyalist bir ulusal bamszlk savadr.103
Bu savan zel nitelikleri ancak bir sava deil de savan
verilmekte olduu gerei kavranrsa anlalabilir. Buradaki amac
mz bu dorultuda daha teye gitmek deil, sadece savan l-bir
niteliinin yaylmann snrlarna ve hatta emperyalizmin dnya eko
nomisinde bir sistem olarak varlnn devamna kesin bir zm yolu
getirebileceine iaret etmektir. Dnya apndaki kartlklarn ilk dnemi tamamyle emperyalistler-aras dmanlk idiyse, gnmzde
antiemperyalist mcadele de tm elikiler yumann hi olmazsa
dieri kadar nemli bir esi olmutur. Bunun nedenleri ve anlam
bir sonraki kesimde incelenecektir.
6. Emperyalizmin Snrlar:
Tek bir emperyalist lke yerine bir btn olarak emperyalist sis
102
spanyol Savann dahil edilmesi ile ilgili olarak belki birka kelime gerekli olacaktr. Franconun isyan gerekte Alman ve talyan politikalarnn bir aracyd,
faist lkelerin destei olmasayd sratle bastrlabilirdi. Almanya ve talya, spanyol
kaynaklar zerinde denetim kurmak ve bylece ngiltere ve Fransa karsnda stratejik
durumlarm glendirmek istiyorlard.
103
Japonlarn bak acsndan ise yar-bamsz geri bir blgenin baml klnmas
iin srdrlen emperyalist bir savatr.
86

P. Sweezy
temi dnrsek, bunun kendi karsna iki tr muhalefet ortaya

kard ve genilemesinin bu muhalefetlerin potansiyel gcn ar
trd belirgin olur. Sonunda emperyalizmin snrlarn belirleyecek
ve bir dnya ekonomi sistemi olarak knn yolunu hazrlayacak
olan etkenleri burada aramalyz.
Daha nce grdmz gibi, ilk muhalif g emperyalist lkele
rin i geliimlerinden doar. Snf saflar daha sklar ve snflamann
younluu artar. Nihayet ii snf anti-kapitalist bir tavr almak ve
sosyalizme varma amacn belirtmek zorunda braklr. Fakat emperyalizm anda anti-kapitalist mutlak olarak antiemperyalist demektir. i snfnn tavrnn kkleri genel olarak kapitalist toplumun yapsnda bulunmakla beraber emperyalist politikann lke ii smry
artran ve uluslararas savaa yol aan zel nitelikleri iilerin muhalefetinin bymesine neden olur. Bununla ilgili olarak emperyalizme
sosyalist bir muhalefetten bahsedebiliriz. Bu muhalefet kendi bana emperyalizmin yaylmasn nleyebilecek kapasitede deildir. Bu
muhalefetin asit nemi yeniden-blm savann biti dnemlerinde emperyalist glerin ekonomik ve toplumsal yaps ciddi olarak
zayflad ve en kt ekillerde etkilenen blgelerde devrimci durumlarn olgunlatnda ortaya kar. O zaman baarl sosyalist devrimler olanak dahilinde olur; dnya emperyalist zinciri en zayf halkalarndan krlma eiliminde olur.104 1917 ylnda Rusyada olan budur. Bolevik devrimi Rusyada yeni sosyalist retim ilikilerini kurdu.
Bunun sonucu olarak ise yeryznn byk bir blm bir darbede
dnya emperyalist sisteminden ayrld ve sosyalist bir temel zerinde
oluacak olan gelecein dnya ekonomisinin ekirdeini oluturdu.
imdiki uluslararas ztlama kendi kendini tketmeden nce bu srecin belki de daha byk bir lde tekrarlanacan tahmin etmek
doru gzkmektedir. Buna gre gryoruz ki emperyalizmin ilk snr kendi ulusal ve uluslararas ynlerinin birbirlerine olan etkileridir.
Belirleyici muhalif g emperyalist lkelerin iinden kaynaklanmakla beraber bunun zaferinin artlan uluslararas bir sistem olarak ele
alnan emperyalizmin tekrar tekrar ortaya kan bir zellii olan yeniden-bim sava-laryle salanmaktadr. Bir yerde, bu sosyalizmin
douunun ve bymesinin diyalektiidir. Ayrca emperyalizmin sosyalizmin ykselmesinde ierilmi olan snrlamalar uzun dnemde
daraltc etkiye sahiptir.
104
Emperyalizmin ilk oarak ille en gelimi lkede deil de onun yerine byk
bir olaslkla greli olarak geri kapitalist en zayf halkadan krlaca ilk olarak Leni
larafndan ortay atlmlr. Bkz. Joseph Salin, Leninism (1928), s. 101 ve devam.

P. Sweezy
87
Emperyalizme ikinci temel kstlama metropolle smrge105 ara

sndaki ilikilerden doar. Smrge ekonomisine ucuz imalat rn
lerinin sokulmas ve sermaye ihrac, daha nce var olan retim bi
imlerinde devrim yapar. El sanatlar endstrisine byk bir darbe
indirilir; ada ulam ve haberleme aralar kapitalizm ncesi re
timde ierilen blgesel ayrl ykar; eski toplumsal ilikiler eritilip yok
edilir; yerli bir burjuvazi kar ve imdinin ileri endstri lkelerinde
kapitalizmin geliiminin ilk dnemlerini karakterize eden ekilde
milliyetilik ruhunun gelitirilmesine nderlik eder. Fakat dier taraftan smrge ekonomisinin geliimi iyi bir ekilde dengelenmemitir.
Emperyalizmin hakimiyeti altndaki endstrileme ok yava olarak
ilerler. Bu yavalk ileri blgelerdeki fabrikalarn makine-yaps rnlerinin rekabeti karsnda ma fi volan el sanatkarlar akmn cmememektedir. Bu durumun sonucu ise kylln saflarnn imesi,
topraa yaplan basknn artmas, retkenliin azalmas ve smrge
nfusunun en byk kesimini oluturan tarmsal kitlelerin yaam
standartlarnn ktIemesidir. Emperyalizm bylece smrgelerde
zemeyecei ekonomik sorunlar yaratr. Gelimenin temel artlar
toprak sisteminde deiiklikler, tarma bal olanlarn saysnn azaltlmas ve tarmdaki retkenliin artrlmasdr. Tm bu amalar ancak
olduka yksek oranda bir endstrileme ile beraber baarlabilir.
Emperyalizm toprak sisteminde reform yapmaya niyetli deildir, nk genel olarak hakimiyeti smrgelerdeki yerli ve yabanc toprak
aas snfn desteine baldr. Metropoldeki reticilerin ve zellikle
tekel eklinde rgtlenmi reticilerin karlar smrgelerde koruyucu gmrk duvarlarnn kurulmasn nler ve baka yollarla geri
blgelerin endstrilemelerinin ilerlemesine engel olur. Bunun kanlmaz sonucu olarak smrge ekonomisi durgunlar ve halkn byk ounluunun yaam koullan iyilemek yerine daha kr olma
eilimi gsterir. Toprak aalar ve gerekte emperyalist hakimiyetin
araclar olan az sayda olduka kk grup dnda smrge halknn
tm snflan bylece ulusal bamszlk mcadelesine sokulur. leri
lkelerde emperyalizme kar sosyalist muhalefetin yan sra geri lkelerde de milliyeti muhalefet oluur.
Emperyalizme kar kan iki ana g arasndaki iliki burada
tam olarak zmlenemeyecek kadar karmaktr. Birka ksa gr
burada yeterli olmaldr. leri lkelerde emperyalizme kar sosyalist
105
Burada kullanld anlamyla smrge kelimesi hukuki bir anlamda yorumlanmamaldr. Resmen bamsz lkeler olmalarna ramen emperyalist ekonomik smrnn konusu olan geri blgeler de bu terimin kapsam iindedir.
88

P. Sweezy
muhalefet ile smrge lkelerdeki milliyeti muhalefet arasndaki

bir ittifak iin pek tabii ki salam bir temel vardr. Fakat dnyada ba
msz bir sosyalist kesimin domas ve yaylmas baz karklkla
ra yol amaktadr. Yukarda ulusal bamszlk hareketlerinin rgt
lenmesi ve yrtlmesinde smrge burjuvazisinin nderlik ettiine
iaret edilmiti, fakat smrge burjuvazisinin son amac bamsz
kapitalist lkelerin kurulmasdr. Bunun sonucu olarak da hem emperyalizmi, hem de sosyalizmi dman olarak grr. Dier taraftan
smrge ii snf ise, sayca az olmasna ramen hemen hemen
balanagttan itibaren sosyalist amalara sahip kar. Ezilmi tarmsal kitleler ise sosyalist dnceye kapal deildir ve yaam artlarnda gerek bir iyilemeyi amaladklarn eylemleriyle gsterenlerin
liderliini kabul etme eilimindedir. Smrge burjuvazisinin durumu,
ulusal hareketlerin ilk dnemlerinde stlendii liderlik rol iin artk
gittike yetersiz kalmaktadr. lke ii ve lke d sosyalist glerin
emperyalizme kar desteini kabul etmekle sosyalizm belasn kontrol altnda tutabilmek iin emperyalizme ayak uydurmak arasnda
bocalayp durmaktadr. Bunun sonucu, kararl eylemden daima kanan, geri dnler yapan ve tekrar kararsz bir ekilde ileri doru
hareket eden bir politikadr. Byle bir politika kyl kitlesi iin ekici olmayacandan ve byle bir destek (kyllk, ev.) olmadan da
ulusal bamszlk hareketi zayf kalacandan, bunun anlam, liderliin bir sre iinde burjuva elerin elin-oen kayma ve ii snfyle
kylln henz sosyalist inanta olmamakla beraber bamszlk
kazanldktan sonra kapitalist retim ilikilerinin srdrlmesinden
bir yarar salamayacak olan daha ileri kesimleriyle ittifaknn eline
gemesidir. Buna gre smrge lkelerde emperyalizme kar milliyeti muhalefeti ynetmek, ileri lkelerde de emperyalizme kar
sosyalist muhalefetin banda olar ii snfna dmektedir. Bu aamaya varldnda iki byk muhalif g sadece ksa dnemli amalarnda deil, ayn zamanda emperyalist dnya ekonomisinin gittike
byyen ztlamalarndan kurtulmann bir yolu olarak sosyalist dnya
ekonomisini kurma konusunda da birlemi olacaklardr. Smrge
burjuvazisi ise uzun dnemde bamsz bir tarihi rol oynayamaz ve iki
kar kesime ayrlmak zorundadr. Bunlardan biri tehlikeli durumda
olan ayrcalklarn emperyalizmle ak bir ittifak arachyle kurtarmaya alrken dieri, maliyeti sosyalizmin kabul edilmesi olsa bile,
ulusal bamszlk hareketine bal kalr.
Nihayet gryoruz ki emperyalizme kar iki bamsz g olarak
balayan ey bir byk hareket olarak birleme eilimindedir, leri
P. Sweezy
89
kapitalist lkelerde olduu kadar dnya lsnde de konu gittike

daha belirgin olarak emperyalizme k3r sosyalizm olarak ortaya kmaktadr. Emperyalizmin artan elikileri kendi kn ve buna
paralel olarak sosyalizmin yaylmasn salamaktadr.
90

P. Sweezy
XVIII. BLM106
FAZM
talya ve Almanyada ald ekillerle faizm genel olarak, em

peryalizmin tekrar paylama savalar dneminde girdii ekillerden
biridir. Bu kesim bir nceki dnemde aklanan emperyalizm kuramn esas alarak bu konunun incelenmesine ayrlmtr.
1. Faizmin Koullar:
Faizm gelimi kapitalist lkelerin ekonomik ve sosyal bn
yelerinde tekrar paylama savalarnn etkisiyle meydana gelen zel
tarihsel koullarda ortaya kar. Asker ve siyasal deyimle, savaan
lkeler sava srasnda iki kategoriye ayrlrlar. Kazananlar ve kaybedenler. Ama lkelerin i siyasal bnyelerinde uradklar zararlar
konusunda daha anlaml bir ayrm verilebilinir. Baz lkeler vardr,
savatan hi zarar grmeden hatta glenerek kmtr. Dier baz
lkeler vardr, sava ncesi ekonomik, sosyal ve siyasal bnyeleri
tamamen sallanr duruma gelmitir. Normal olarak kazanan tarafta
olanlar birinci kka, kaybeden yanda olanlar ise ikinci kka yakn
olurlar. Ama bu balant tam olmaktan uzaktr.
Bir sava sonunda lkelerin urad zararlarn llmesi iin kesin bir l bulmak zordur. Bununla beraber baz gstergeler bir fikir
verebilir. Besin ve dier nemli ihtiya maddelerinde ar bir ktlk,
106
mtr.
XVIII ve XIX. Blm, Aslan Baer Kafaolunun evirisinden (Mart 1970) alnKapitalist Geliim Teorisi
P. Sweezy
91
hukuk dzeninin altst oluu, kargaalk, disiplin zayfl ve silhl

kuvvetlere gvenmeme, ynetici snfa duyulan gvensizlik, geni
halk tabakalarnda yerlemi dnce ve davranlara kar saygnn
yok oluu gibi. Byle koullarn sre gittii toplumda ey olabilir.
1) Kar devrimin basan kazand devrimci hareketler balyabilir;
2) Rusyada 1917de olduu gibi, ilikilerinin o zamanki durumu
temelden yklarak, sosyalizm kurulabilir;
3) Ya da ekien taraflardan her ikisi de ii snf ya da kapi
talist snf, kesin bir baar kazanamaz. Almanyada ve Dou ve Orta
Avrupann birok yerinde 1918 ve 1919 yllarnda olduu gibi taraflar
berabere kalrlar.
Bizi ilgilendiren son, nc durumdur,
Devrimin gerek anlam ile sosyalist bir sonuca ulaamamas bir
ok yeni ve srekli dnmeleri beraberinde getirir. Bu durum en
iyi yle tanmlanabilir: kapitalist mlkiyet ilikileri temeli zerinde
kurulmu geici bir snflar dengesi durumu. Hukuk bakmdan bu
denge durumu, kendini bir (ileri-demokrasi) biiminde gsterir.
Buna Otto Bauer (Halkn Cumhuriyeti) adn veriyor.107 Hal kn
cumhuriyetinde ekonomi yine kapitalistlerin kontrol altna braklmtr; ama iiler de devlet gcnn kullanlmasnda rol alrlar ve
kendi snflarnn amalarna ulamak iin rgt kurmak ve kitlelere
propaganda yapma hrriyetlerine kavuurlar. Devletin memur kadrosu deimemitir, ancak devlet emrindeki bir ordunun zayf ve gvenilmez oluu nedeniyle kapitalistler zorunlu olarak lmlama ve
yozlama yollarn tutarlar.
Halkn Cumhuriyetinin demokratik nitelii baz hayallerin do
masna sebep olurlar. Hrriyetiler devlet gcnn paylalmas ve
uzlamann, sonunda, snflarn ibirlii ve sosyal atmann durmas
sonularna varacan hayal ederler; revizyonistler ise halkn cumhuriyetinin sosyalizme adm adm yaklama yolunda bir srama ta
olduunu dlerler. Geici bir gler dengesi perdesi arkasnda snf
elikilerinin kesinletiine ou kimse dikkat etmez. Ama iyimser
tehisler olaylarn oluu ile deerinden kaybederler. Halkn Cumhuriyetinin kararsz ve srekli olmayan niteliini en iyi gsteren delil,
onun kapitalist retimin elikilerini dzeltmekte yetersiz kaldr. Bu
elikiler ortadan kalkmak yle dursun, aksine younluk kazanmtr. Sendikalarn glenmesi ve ii snfnn basks altnda karlan
107
Die sterreichische Revelution (1923) zellikle kesim 16 (Die volksrepublik)
Bauerin halkn cumhuriyetinin karan ve sreklilii konularnda hi bir hayali yoktur.
92

P. Sweezy
alma mevzuat kapitalist retim zerinde byk bir yk yklemitir. Zaten kapitalist snfn bu yk tamaya ne hazrl, ne de istei
vardr. Byk kapital bu durumu iki yolla karlar, nce tekelci rgtlerini daha da younlatrp orta snflan sktrr. Orta snflar zaten
savatan ve onu izleyen ekonomik hayatn belli bal bozukluu enflsyondan bkmtr. Bilindii gibi enflsyon kk tasarruflar ypratr
ve bunlar koruyacak bir rgt biimi de yoktur. imdi bar ve hu
zurun yerlemesiyle durumlar bir para dzelmi olsa da, kendilerini
halk cumhuriyeti nin yetim ocuklar olarak.grrler. Tekelci rgtleri dzenleyip yneten kapitalistler daha sonra Ras-yonalizasyon
kampanyas zerinde youn propaganda yaparlar. Demek isterler ki,
bu kadar ii le rasyonel olarak allamaz, bunlarn yerini makine
almaldr, i sreci bylece younlatl-mahdr. Byle olunca yedek
ii ordusunun saflar sklaacaktr. Sava srasnda birok eyin yanp
yklm olmas, i olanaklar aar, ekonomik hayatn seyri olduka
dzelir. 1920 de bu iyiye sratle gidi Amerikan kapitalinin Avrupaya akn cesaretlendirmi bulunuyordu. Bir sre retimin piyasada
tketim mallarna ball da kesildi. Ama sadece bir sre. Bir kez
retici mekanizma yeniden ve esasl bir ekilde kurulunca, tketim
mallarna olan talebin, bir yandan orta smflann gelirlerinin d ve
te yandan da iilerin teknolojik isizlii nedeniyle ezildii ve yksek
dzeyde bir ekonomik abaya ayak uyduramad grld. retim
ve i im-knlan hzla dt, arkasndan bir bunalmn gelmesi kanlmaz oldu.
Kapitalist retim asndan byle bir bunalm, olaan emperyalist d gelime yntemiyle yattrlr, ya da durdurulabilirdi. Ama hemen arkalarnda kalan sava byle bir politika izleyemiye-cek kadar
herkesi zayf drmt. Bazlarnn smrgeleri ellerinden alnm,
ordular bir saldrc siyaset izleyemiyecek kadar zayf braklmt. Bunun tesinde halkn cumhuriyeti rejiminde ii snf yeni emperyalist maceralara kar kesinlikle kar duruyordu. lerin bu duruma girmesinden ok duygulanan Hilferding, emperyalizmin artk gemie
ait bir kavram olduunu yazacak kadar ileri gitmiti. (1931) de yle
yazyordu: Demokratik lkelerde d politika zerinde daha kuvvetli
bir kontrol var. Bu kontrol finans kapitalin devlet gcn kullanmasn
geni lde nleyebiliyor108. Bu yazlanlar, yazld sralar doruydu. Ama kendi analizinden sonular karma olanaklarn bir uzun
sre bulam-yacaktr.
108
Die Eigengesetzlichkeit der kapitalistten en Entwicklung- Kapital und kapitalismus adl kitaptan, Bernhard Harms basks (1931). cilt 2, s. 35-6.

P. Sweezy
93
Bu kesimdeki sylediklerimiz yle zetlenebilir: Ekonomik ve

sosyal yaps bir emperyalist savan sonucu altst olan bir ulus, baarl bir sosyalist devrim yapamayp kapitalist retim ilikilerine dayal
bir snf dengesi dnemine girebilir. Bu koullar altnda kapitalizmin
elikileri younlaarak cidd bunalmlara yol alm olur. Bunalmlara emperyalizmin normal yntemleriyle bir are bulunamaz. Bylece
faizmin ortaya kp palazlanaca bir ortam meydana km olur.
2. Faizmin ktidara Gelii:
Faizmin doum yeri de, snf dayana da orta snflarda aran
maldr. Bu snflar tekelci kapitalizm dneminde nfusun ok geni
bir ksmn kaplarlar. Lenin, uygun dier koullarla elele verince, faist hareketin dou ve gelimesine yolaan orta snf psikolojisinin
zelliklerini ok ak bir ekilde anlatmtr.
Marksistler iin u husus teorik olarak ve btn Avrupa
devrimlerinin ve devrimci hareketlerinin ortaya koyduu deneylerle salam ekilde ortaya kmtr: Kk mlk sahibi
(birok Avrupa lkelerinde rastlanan bir sosyal tip) kapitalist
dzende srekli olarak ezilir, yaama koullar gitgide daha
ktleir, bu nedenle an derecede devrimci olur. Ama sebatl hareket, rgtlenme yetenei, disiplin ve ciddiyetten
yoksundur. Kapitalizmin korku veren uygulamalar ile akn kk burjuva, Anarizm gibi sosyal bir olgudur, btn
kapitalist lkelerin belirleyici tipidir. Byle bir devrimciliin
kararsz oluu, ksrl, kolayca boyun eie, kaygszla,
hayalcilie dnebilii ve hatta bir dier burjuva heveslisi
ile lgn servenlere girebilmesi... Btn bunlar herkesin
bildii eylerdir.109
Leninin burada kk mlk sahipleri iin syledikleri deiik
llerle oria snflarn btn iin de sylenebilir. Bu gruplar yenik
dlen bir smrge paylama savandan sonra gelen Snf dengeli-kapitalizm den en ok zarar grenlerdir. Bunlar faizmde halk
desteinin ekirdei olurlar. Hareket bir kez balayp yol almaya koyulunca, ayn nedenle olmasa da, eitli halk tabakalar ie katlrlar.
Bu tabakalar iinde rgtlenmemi iiler, bamsz iftiler, isiz
kalm askerler, snfszlar ve sabkallar (Lmpen-proletariat denilenler) ile her snftan genler vardr. Bu sonuncular ileriyi gren, ama
normal bir meslekte tutunamyacak anormal genlerden olumutur.
109
94
Lft-Wing Commtnism an Infantile disorder, International Publishers basks

P. Sweezy
Faizmin ideolojisi ve program orta snflarn sosyal durumlarn

yanstr ve bu nedenle de ayrca emperyalizmin nitelikleri olan davranlar younlatrr. Bu nitelikleri daha nce emperyalizm blmnde grmtk ve bunun en nemli unsurunun bir yandan rgtl
emee, te yandan ise rgtl tekelci sermayeye kar olumsuz tutum olduunu biliyoruz. Dier unsuru ise ortak snf karlar ve dayankl rgt temelleri olmadndan milletin ve hangi rka mensupsa o
rkn an ve eref kazanmasdr. Nedenlerini anlayamadklar felketler iin yabanclar ve rk aznlklar sulanr.110 Ekonomik ve sosyal
sorunlar asndan Faizmin program sindirilmemi ve birbiriyle elien bir sr laf kalabaldr.
leri srlen formllerin balca nitelii akl almaz derecede demagoji ile dolu bulunmasdr. Bunlarn yeni ve ilk ileri srlm olanna zor rastlanr. Hepsi sosyal skntlar srasnda tekrar edilen eylerdir.111 Faizme dayankllk ve canllk veren milliyetilik zerinde
direnmesi, gl bir devletin yeniden kurulmas istei ve intikam,
yabanc lkeleri fethetme savalar iin yapt ardr. Kapitalist snflarn faizmle kolkola girmesini salayan da bu temellerdir.
Kapitalistler nce faizmi phe ve ekingenlikle karlar. zellikle faizmin mal kapitale iddetle saldrmas onda gvensizlik yaratr. Ama hareket yaylp, halk destei salandka, kapitalistlerin
davranlarnda da yava yava bir deime olur. Kendi durumlar
olduka gtr. Bir yandan rgtl iilerin talepleri, te yandan rakip kapitalist glerin112 muhasaras arasnda kalmlardr. Bu gibi durumlarda genel olarak kapitalist snf, hem ii snfna ba edirmek,
hem de uluslararas durumunu iyiletirmek iin devlet gcne ba
vurur. Ama bu yol bu durumda kapaldr. Devlet zayftr, iktidarda iilerin de eli ve pay vardr. Btn bu durumlarn sonucu olarak faizm
ciddiye alnacak kadar geliince kapitalistlerin iki nemli dman
olan, kendi lkesinin iileri ve d lkelerin kapitalistlerine kar,
mit verici bir mttefik olarak grnmeye balar, faizmin ilk dayanaklarnn iilere ve yabanclara kar duyulan nefret olduu her trl pheden uzaktr. Kapitalizm faizmle birleirken u mitlerin arkasndadr: Gl devletin tekrar kurulmas, ii snfnn bastrlmas
ve rakip emperyalist gler zararna ok nemli olan yaama alan
mn geniletilmesi. te bu nedenlerle kapitalistler faizmi kolaylatr110
Orta snfn aznlklara kar ayrc politikay desteklemelerinin. nedeni de phesiz ksa yoldan abuka ekonomik avantajlar salamaktr.
111
Mesel: Ahlk bozuldu Milli hisler zayflad gibi. (.N.)
112
Yani dier emperyalist lke kapitalistlerinin. (.N.)

P. Sweezy
95
mak iin iki yol tutarlar:

1) Onu para yardmlaryla desteklerler,
2) Kapitalistlerce ynetilen devlet memurlarnn yasa d, iddet
yntemlerini hogr ile karlarlar.
Ama sanlmasn ki, kapitalistlerin hepsi faizmin gelimesi dolaysiyle mutluluk duyarlar. phesiz ilknce glklerini kendi yollariyle zmlemek isterler. Ama gszlkleri onlar faizmi glendirmeye zorlar ve sonunda koullar genel ereve iinde ekilmez
olup, devrim kokulan dolamaya balaynca, kapitalistler kale burlarnn iindeki yerlerinden davranp, kale kaplarn faizmin lejyonlarna ardna kadar aarlar.
3. Faist Devrim:
Faizm iktidara gelir gelmez, ylmaz ve sert bir enerjiyle halkn
cumhuriyetini kararszla ve felce iten snf dengesini ykma yolunu
tutar. Sendikalar ve ii snfnn partileri en cidd darbeyi ve hemen
yerler. rgtleri datlr, liderleri hapsedilir, ldrlr, ya da srgn
edilir. Sra gl devletin yeniden kurulmasna gelmitir. Bu ilk iki
amaca varldktan sonra yeni bir paylama savana ynelinir. Bu
aamay iine alan harekete genel olarak faist devrim ad verilir.
Gl devleti kurmak kendi bana bile kark bir sretir. Bu
srete orta snflarn program yrrle konulur. Bu program zaten
faizmi iktidara getiren programdr. Faizm bu program uygulamak
zorundadr. Bu konuyu tartmyacaz. Faizmin program kendiyle elimelidir, ekonomik konularn gerek karakterini gz nnde
bulunduramaz. Kapitalist snfn en gl elemanlanna iddetle kar kmtr. Bu program uygulamaya koyma abalar felkete ar yazmak anlamndadr ve belki de faizmin ideolojisinin ekirdei
olan yabanc lkeleri fetih ryalarnn gereklemesini uzun bir sre
imknsz klar. Oysa faizm kapitalist snfla sadece dman olmama
zorunluunda bulunmakla kalmayp onlarla ibirlii yapmak zorunda olan bir dzendir. nk byk kapitalistler toplumda stratejik bir
durumda bulunduklar gibi, toplumu ynetmek iin gerekli olan retim ve deneye de sahip olmulardr. Kapitalistler kendi alarndan
ii snfnn rgtl gcnn ezilmesinden ok kvan duymulardr.
Yabanc lkelere genileme aamasnn balamasnn cokun duygular iinde beklemektedirler. Byle olunca, devlet gcn yeniden
kurarken, faizm ile kapital ve hele tekelci ar sanayinin btn dallarn iine alan kapital arasnda gittike sklaan bir ittifak dzeninin
96

P. Sweezy
temelleri atlr.
Politik adan ise kuvvetli bir devlet kurulunca parlamenter demokrasinin bir ss olan siyasal partiler ortadan kalkar. Ama bununla
kalnmaz. Faist partinin an ular, partinin sosyal programnn bir
yana braklmasna mthi kzmlardr, ikinci bir devrim iin partiye bask yaparlar. Faist saflar arasnda gelien bunalm bakaldran
liderin partiden kovulmas ve faist partinin devletin silhl gleri haline gelmesiyle karlanr. Bu andan ba-lyarak faist parti bamsz
anlamn yitirir ve fiilen devlet mekanizmasnn bir eli durumuna girer. Bu gelimelerle faizm en sonunda ve dnlmez bir ekilde sosyal temelini orta snflardan tekelci sermayeye nakletmi olur. imdi
artk faist liderlerin st kademeleriyle tekelci sermayeyenin egemen
evrelerinin birbiri iine gemesi olay meydana kar. Bunun sonucu da, ekonomik ve politik alanda yeni bir ekilde g ve egemenliini gsteren bir yeni ynetici snflar ittifak olur. O andan balyarak
ulusun btn enerjisi tekrar silahlanmaya evrilmitir. Ekonomik ve
sosyal politikann btn dier ynleri yeni bir emperyalist yeniden
dnyay paylama savann karlmas ve kazanlmas gibi stn bir
ama yannda arka plnda kalmtr. nceki snf dengesi bozulmutur, ve yeni bir paylama savana hazrlklar balamtr. Faizm em
peryalizmi sona erdirmemi aksine onun tekelci, iddetli ve saldrc
z zerine kurulmutur.
4. Faist Dzende Hakim Snflar:
Faizme ait bir ok kuram vardr. Bunlar faizmi ne kapitalist ne
de sosyalist olmayan yeni bir sosyal dzen olarak grrler. Bu konudaki fikirlerimizi bu nedenle formller tesinde ayrntl olarak aklamakta yarar bulunacaktr.113 Szn ettiimiz kuramlar faizmin kapitalizmi eklen srdrdn kabul ederler. Ama bu ekiller sadece
birer perdedir ve bu perdenin arkasnda yeni ynetici snflar dizginleri gerekten ele alrlar ve bunu kendi amalan iin kullanrlar. Bu
amalar genel olarak belirsizdir, ama bu belirsizlik, bu yazarlarn ouna gre, amalarn etkisini azaltmaz. Ynetim gcn elde etmek
peinde olan faizm, bunlara gre, kapitalizmin oyun kurallarn
hie sayar. Yani faizm kapitalizmin yasalarna uymayan ama elikilerinden de zarar grmiyen yeni bir toplumdur. Bu tezin doruluunu
lykiyle anlamak iin kurulmu olan faist toplumlar yakndan in113
Bu analizlerin birou yazarn u yazsndan alnmtr. The Illusion of the Managerial Revolution, Seiense and Scoiety, 1942 k says.

P. Sweezy
97
celemek gerekir. Bu abalara burada girilmiyecektir.114* Ama u yeni

faist ynetici snflar n bu kitapta ortaya koyduumuz kapitalizm
kuram nda incelemek, tezin salamln deneme bakmndan
ok nemlidir.
Bir snftan olmann kkeni salt sosyal olmayabilir. i olarak
doan bir gn kapitalist olabilir. Bunun aksi de olabilir. Ortak sosyal
kkenler bir snfn biraraya gelmesinde ve dncelerinde nemli
olabilir, ama bu snf meydana getiren eyleri belirliyemez. Bu husus
herkesin birey olarak bugnk tuttuu yerle ilgilidir, yani birbirleri ve
btnyle toplumla ilikileri asl nemli noktadr. Marksizmde bunun
en nemli anlam, herkesin ekonomik ilikilerdeki, bu btn toplum
ilikilerini belirleyen ilikilerdeki durumunun herkesin snfn belirlemesidir. Byle dnmiye devam edersek, hkim snflarn tanm
yle ortaya kar; birey ya da ortak, hissedar olarak retim aralarnn kontroln elinde tutanlar. Bu ekliyle bu tanm geneldir ve su
gtrmez. Ama uras nemli ki, bu forml buradan ileri gtrmemelidir ve de kaytsz artsz uygulayarak hatalara drmemelidir.
retim aralarn kontrol edenlerin egemen smf olduu dorudur,
ama bunun kart doru deildir, ya da doru olmas zorunlu deildir. retim aralarnn kontrol hibir zaman toplumun bir ksmnn
dier ksmn smrmesi anlamna alnmamaldr. Smrge olgusu
yoksa, egemen snf kavram da var olamaz. Toplum snfsz bir toplumdur. Snfsz toplumun en basit bir rneini Marksn basit mal
retimi toplumu dedii toplumda bulabiliriz. Byle bir toplumda her
retici kendi retim aracna sahiptir ve o arala alr. Yukardaki
tanmn dier noksan udur: zyle bir genel tanm olduu iin btn snfl toplumlara uygulanabilir. Ve bu nitelii ile de bu toplumlar
ayran yani bir egemen snf dierinden ayran bir ly vermez.
Sorunu kaba olarak ortaya koyarsak, diyelim ki bir birey topluluu
retim aralannm kontroln eline geirdi. Bu, yeni bir ynetici snfn, ya da yeni insanlarn eski ynetici snflarn yerini almas demek
midir? Genel bir tanm bu soruya karlk bulamaz.
Bu rnek ynetici snflar sorununun soyut olarak ele alnamyacam ok iyi bir ekilde gstermektedir. Kavram sosyal incele
menin yararl bir arac olarak ele almak istiyorsak tarihsel olarak incelenen durumun kendisine eilmeliyiz. Yani u sorular sormalyz: Her
hkim snf halinde en hkim durumda bulunan sosyal iliki nedir?
retim aralarnn kontrolnde hkim olan biim nedir? te ynetici,
114
Alman faizminin takdire deer bir incelemesi iin baknz: Franz Neumann,
Behemoth, 1942. Neumannn vard sonular, bu :kitapta varlan sonularn aynidir.
98

P. Sweezy
hkim snfrlarn itilerini ve amalarn belirleyen sadece ve sadece bu

etkenlerdir. Bu yntemle ynetici snflar ara-snsa bir ayrm yapabiliriz; ksaca bu yntemle, ekirdei sosyal devrim (ynetici snf deimesi) olan durumlar, yeninin eski yerine getii halleri de, yzeysel
deiikliklerden ayrabiliriz.
imdi bu dncelerimizi kapitalizme uygulayalm: Burada, aradaki gruplar ve ilk sosyal ekillerin artklar dnda iki temel snf vardr. Birisi retim aralarna sahip olan kapitalistler, dieri ise kendi alma gleri dnda hibir eyleri olmayan hr, cretli iiler. retim
aralar zerindeki kontroln biiminin nemi fazla iirilmemelidir.
nk, kapitalin nemini belirleyen, kapitale sahip olma biimidir.
Smr, art-deer retim ekline bu yolla girer. Kapital retim
aralarnn dier ad deildir. Kapital retim aralarnn nitelik bakmndan homogen ve nicelik bakmndan llebilen para deerleri
haline getirilmi eklidir. Kapitalistin ilgisi de retim aralarna deil
kapitaledir bu durumda. Bunun sonucu olarak da kapital sadece bir
nitelik olarak anlam tar. nk kapitalin bir tek boyutu vardr: bykl.
Daha nceleri, kapitalistin amacnn her eyden nce kapitalini bytmek olduunu grmtk. Onun sosyal durumu sadece ve
sadece kontrol altndaki kapital ile kararlatrlr. Hatta kapitalist bir
kii olarak, kapitalini eksiksiz elde tutmak la yetinse, artrmay hi
dnmese, bu amaca dahi ancak kapitalini bytme yolunda aba
harcamakla varabilir. Kapital z ile klme eilimindedir, rekabet gleri ve teknolojik deime tamamen bu ynde alr ve bu
eim ancak kapitali artrma yolundaki abalarla giderilebilir. Temelinde art-deer kapitale yaplm ektir. Kapitalist geri art-deerin bir
ksmn tketir. Fakat bu ikincil nemde bir olaydr.
Kapital artrma amac, yleyse, kapitalistlerin zleme zorunda bulunduklar bir abadr. Bu abay gstermezse hkim snf arasndan
kar. Sylediklerimiz kapital sahipleri iin olduu kadar, aslnda pek
ok byk irkette olduu gibi, sahip durumda olmayan yneticiler iin de dorudur. Bunlarn her ikisi de serbest ajan durumunda
deillerdir. Kapitalizmde ynetici snflar, kapital emrinde olanlardr.
Bunlarn itilerini ve amalarn ise retim aralarn kontrol maksadna uygun zel tarihsel biim belirler. Marks bunu Kapitaln birinci
basksnn nsznde yle belirtiyor: benim, toplumun ekonomik
oluumunu bir doal tarih olarak gren bak ama gre, sosyal olarak ayakta kalan ilikilerden insanlarn kendileri sorumludur, ama
ok kii kiisel olarak bunlarn stne kabilir.
P. Sweezy
99
Bu inceleme faist rejimdeki hkim snflar sorununu zmede

bize yardmc olabilir. Grdmz gibi, kapitalist biimler ayaktadr:
retim aralar kapital eklindedir; smrme art-deer retimi eklinde sregitmektedir. Bu nedenle hkim snf hl kapitalist snftr.
Ama kiiler bir lde deimitir, rnein, yahu-di kapitalistlerin
mallar alnmtr. Ve bir ok nde gelen faist lider siyasal glerini endstride nemli mevkiler elde etme yolunda kullanmlardr.
Ama bu yeni kier eski kapitalistlerinkinden farkl itiler ve amalar
getirememilerdir. Aksine onlarn eylemle-rindeki iti ve amalan aynen almlardr. Onlar da imdi kapitalin emrinde ve kapitale kar
sorumludurlar. Bu durumda olan herkes gibi grevleri kapitali elde
tutma ve bytme olmaktadr. Ama her sonradan grme gibi, eskiden kalma gelenek ve grglerinin salad alkanlkla grev yapan
kapitalin memurlarndan, daha byk bir enerji ve daha az insaf ile
yeni devlerine sarlrlar.
Kapitalist snfa bylece yeni kan alanmas faizmin zaferinin
ok nemli bir sonucudur. Dier ve pek nemsiz olmayan sonu da
tekelci sermayenin organlarnn artan bir lde devlet katlarnda
yer almasdr. Ticaret odalar, memur birlikleri, karteller ve bunlara
benzer kurulular zorunlu olarak ve dorudan doruya devlet otoritesiyle kaynam olurlar. Buna karlk bu kurulularn almalar
hiyerarik kurullar ve meclisler kanaliyle tepedeki hkmetin bakanlarna balanmtr. Her kademedeki memurlar ve uzmanlar endstri
ve maliyenin sekin personelinden alnmtr. Ama bunlarn arama,
faist harekette sivrilmi olmas dolaysiyle katlm olanlar da vardr.
Kapitalizmin emperyalizm dnemindeki bnyesine zg eilimler
artk burada son snrna varmtr. Devletin ekonomik fonksiyonlarnn genilemesi ile kapitalin merkezlemesi, daha nce anlattmz
devlet ile tekelci sermayeye arasndaki anlamann yerini ald. Ynetici snflarn ekonomik ve politik glerini yrttkleri kanallar, parlamenter demokraside bir ok idi. Faizm bunlar bire indirdi.
Bu srecin z ve anlamn yanl anlamamaya nem vermelidir.
zellikle unun zerinde durmak isteriz: Olan ey btn sermayenin bir organik dev trst sermayesinde Hilferdingin deyimiyle, genel kartelde115 toplanmas deildir. Ne de idare meclislerinin yerini
hkmet almtr. Yine her biri ayr kurululara dalm durumdadr,
bu kurulularn ounluu da irketler halindedir. Byk irketleri
ynetenler hiyeraride yksek kademe igal ettikleri gibi, kk irketlerin yneticileri de burada daha alt kademeleri tutarlar. Hkim
115
100
Das Finanzkapital, s. 295 ve sonras.

P. Sweezy
olan oligari iinde herkesin temsil ettii sermaye kadar yeri olur.
Toplu feodal toplumda byk toprak sahibinin daha kk toprak
sahiplerini yarma d brakmas gibi. Bu nedenle ayr sektrlerdeki
kendini geniletme abalar eskisinden daha kuvvetli olarak devam
eder. Tekelci sermayenin daha byke birimlerinin genilemesi iin
drt yol vardr: birikim, kk sermayelerin yutulmas, d lkelere
yaylma ve dierlerinin zararna byme. Bu drt yoldan sonuncusu,
tekelci seermayenin tm iin zararldr ve bu nedenle hkim oligari
tarafndan sk skya kontrol altna alnmtr. Ama ilk iin byle
sakncalar yoktur. Yani byk irketler kendi krlarn tekrar yatrma
sev-kederler, kk sermayeleri yutarlar. Ve yabanc uluslarn zararna hayat alanlarn geniletmek iin devlet gcnden eitli ekillerde
yararlanrlar. irketler rakipleri ile pahal ve belki de intihara varan bir
savaa girmeden, frsatlar becerikli bir ekilde kullanabileceklerine
ve bu yolla nemlerini ve glerini arttracaklarna nanrlar. erde
halk kitlelerine ve d dnyaya kar birlemi bir politika izleme zorunluu, tekelci sermayeyi gze grnmese de srekli bir genileme
izlemekten alkoyamaz. Bylece tekelci sermaye faist dzenin ekonomisi iinde nemini artrr.
Bir zamanlar ben, faizmin bir devlet kapitalizmi olarak d
nlmeye elverili olduunu aklma koymutum. yle anlatyor
dum: Snfsal yapsna gre tamamen kapitalisttir; fakat ekonomik
gte yksek derecede bir siyasal merkezleme vardr.116 Bu tam
uygun bir tanm deil, ama yanl da deil. Ama dier baz yazarlar
ve zellikle Marksistlerin devlet kapitalizmi denince neyi amaladklar dnlrse, bu terimi faizm iin kullanmann karklklara
kaynak olabileceini anladm. Buharinin devlet kapitalizmi tanm bu
kavramdan ne anlalmas gerektiini aa yukar ortaya karr. Kapitalist snfn tek bir trstte topland ve rgtl fakat snf asndan
antagonizm iinde bulunan bir toplumdan balayarak Buharin yle
devam eder:
Burada birikim olana var mdr? Tabiatiyle vardr. Kapita
listlerin tketimi arttka sabit sermaye de artar. Yeni ihtiyalan karlayan yeni retim dallar meydana kar, nlerinde snr bulunmakla
beraber, iilerin tketimi de geliir. Kitlelerin bu eksik tketimine
ramen hibir bunalm olmaz. nk hem her retim dalnn birbirinin rnlerine olan talebi, hem de tketim mallarna olan talep
nceden belirlenmi bulunmaktadr. (Kapitalin karlarna uygun bir
116
ys, s.66.
The Decline of Investment Banker- The Antioch Review, 1941 lkbahar SaKapitalist Geliim Teorisi
P. Sweezy
101
rasyonel plan retimde anarinin yerini almtr). retim mallarnn

retiminde bir hata olursa, fazlalk mal mevcuduna eklenir ve sonraki
retim dneminde uygun bir dzeltme yaplr. ilerin tketim mallan retiminde bir. hata olursa, fazlalk, ya iiler arasnda pay edilir,
ya tketilir. Lks mallar retiminde bir hata yaplrsa k yolu daha
kolaydr. Yani nerden baklrsa, herhangi bir biimde genel bir retim fazlas olamaz. Normal olarak retim przsz olarak sregider.
Kapitalistin tketimi, retim ve retim plan iin gerekli itmeyi sa
lar. Bunun sonucu olarak da retimde zel olarak hzl bir gelime
olmaz117.
Buharinin aklndaki zel snrla kuramsal amalan iin salad
faydalar bir yana braklrsa, bu model faizme uymaz. Dier taraftan
kapitalist retimin o gn iin geerli olan dier eilimlerini de aydnlatmaz. Bu eilimlere hi bir k tutamaz. Faizm kapitalist snfn
bir trst eklinde birletii bir toplum deildir. Hele u da ak bir
gerektir ki kapitalistlerin tketimi retim ve retim plan iin gerekli
itmeyi hi de salamaz. Aksine sermaye ve dolaysiyle kapitalist snf
ayn rgt birimlerine para lanm olarak kalrlar; ve birikim, faizmde de, dier toplum ekil lerinde olduu gibi, retimi yneten itme
olur. Gelecek kesimde bunun getirdii sonular buna sk skya bal
olgularla ele alacaz.
5. Faizm Kapitalizmin elikilerini Ortadan Kaldrabilir mi?
Marksn dedii gibi, kapitalizmin elikileri sermaye ve sermayenin kendiliinden genilemesinin balama ve biti noktas oluu,
retimin hem iticisi ve hem de amac oluu olgusundan doar; bu
retim sadece sermaye iin meydana km bir retimdir, ama bu
nermenin kart doru deildir. retim aralar sadece toplum
daki reticilerin yararna sregiden ve gitgide genileyen bir sistemin
aralardr118. Bu niteleme, yukarda grdmz gibi, faizm iin
de dorudur, sadece u farkla: Faizmde ekonomik dzenin kontrol merkezlemitir, sermayenin muhtelif dallan arasndaki atmalar geni lde ve btnyle sermayenin karlar uruna ortadan
kaldrlmtr ve ar riskler devletin aracl ile paylat-nlmtr. Nazi
ekonomistlerinin dzenlenmi ekonomi dedikleri bir ekonomi ortaya kmtr, ki burada bireysel kapitalist kendini birletirilmi bir
ulusal politikaya uydurma durumundadr. Konunun nemli noktas
117
118
102
Der mperialismus und die Aktnmulation des kapitals, s. 80-81.


P. Sweezy
uradadr: Tam bir ekonomik merkezleme kendi basma kapitalizmin elikilerini zebilir mi, zemez mi?
Bu soruya olumlu karlk verenler, ortak olarak uygulamann
kendilerinin hakl olduklarm ortaya kardm ileri srerler. Ka
pitalizmin balca elikisi, bunlara gre, ekonomik durgunluk, d
k saylabilecek retim dzeyi ve kitle halinde isizliktir. Kapita
lizmin bunlarla baa kamaydr zaten faizmi iktidara getiren.
Ama faizm iktidara gelir gelmez, isizlii nleme ve retimi yksek
dzeylere karma yeteneini derhal gsterir. Yani faizmin kendi
ni kapitalizmin elikUerinden kurtarabilecei sonucu ortaya kar.
Bu gereke hernekadar ilk bakta doru grnrse de, yle daha
yakndan bir inceleme aldatcln gstermeye yeterlidir. Gerekten
de, kapitalizmin elikileri retim aralanndan yararlanrken toplumun ve reticilerin yaranna sregiden ve gitgide genileyen bir dzenin kurulmasnda yetersiz kalndadr. Baz durumlarda bu yetersizlik kendini durgunluk ve isizlik eklinde belli eder. Bunun anlam retim aralarnn ancak bir ksmnn kullanlmasdr. Dier baz
durumlarda ise yetersizlik retim aralarnn d genileme ynnde
kullanlmas sonucunu verir, yleyse, ya durgunluk ve isizlik ya da
militarizm ve sava, kapitalizmin elikilerinin ifadesidir. Bu olgunun
anlalmasyla faizm gerek yzyle ortaya konabilir. Faizm, madde
ve insan kaynaklarn halk kitlelerinin yararna yani onlara daha ok
kullanma deeri salayarak durgunluk ve isizlii nleme yeteneine
sahibolduuna inandrc bir delil gsterememitir. Aksine, i bana
geldii andan balyarak btn kaynaklar, bir emperyalist yeniden
paylama savan hazrlama ve yrtme yolunda seferber etmitir.
Faist ynetimde, zorla yaratlan isizlik, iddete ve kan dkmeye
gider. Burada kapitalizmin elikilerinin hakkndan gelme deil, bu
elikilerin ne kadar derinde olduu yatmaktadr.
Analizi bir adm daha yrtmek zere diyelim ki, faist lke savatan sosyal bnyesi bozulmadan ve topraklariyle smrgeleri ok
daha genilemi olarak km olsun. Bundan sonra gelecek olan gelime aamas nedir? Bir planl, kararl ve dzgn ekonomik dzen
yaratlabilir mi? Bu i sarsntlar nleyip daha sonraki d saldrlar
bertaraf edebilir mi? Eer retimin amacnn sermayenin genilemesi
yerine halka daha fazla kullanma deeri salanmasna dntn dnmek mmknse, bu soruya bu durumda elbette olumlu bir
karlk bulunmu demektir. nk kapitalizmin elikilerinden kurtulmu soyut bir planl ekonomi vardr orada ve bundan phe edilemez. Ama biz burada soyut olmaktan ok, ancak kendi tarih ve bnKapitalist Geliim Teorisi
P. Sweezy
103
yesi koullar iinde anlalmas mmkn olacak somut bir toplum

biiminden sozetmek isteriz. Bu adan faizmin kapitalist birikimi
ekonomik abann temel amac olarak ele almaktan vazgeebilecei
ya da vazgemek isteyecei noktasnda en zayf bir iaret bile yoktur. Aksine tekelci seermaye devletin tam yardm ve koruma kanad
altnda, hemen, kendi genilemesi amacyla savan sonunda elde
edilmi bulunan kazanlar smrmeye balar.
Bununla beraber faizmin hayli merkezlemi, devletin ynettii
ekonomiyi aynen srdrmesi beklenir. Bu nedenle durgunluk ve kitle
halinde isizlik hibir ekilde meydana kmaz. Ama bu kapitalizmin
elikilerinin ortadan kalkmas anlamna gelmez. Tpk bir hastaln
grnen bir belirtisinin hastaln tedavisi anlamna gelmedii gibi.
Eer durum bu ise, kitlelerin tketimi skjkontrol altnda tutulur ve
birikimin artan bir tempoyla seyrine gidilmi olur. Byle olunca da
nemli bir sre boyunca bir yksek ekonomik koullar durumu elde
edilmi olur (boom perioduna varlm olur). Aslnda eksik tketim
eilimi kendini sadece tketim mallar endstrisinde de gsterecektir. Faizm bu noktada da, iktidar ilk ele ald zaman yzyze geldii problemle karlam olacaktr. retim aralar kitlelerin yaama
dzeylerini ykseltme amacna m, yoksa yeni fetih savalarna m
yneltilecektir? Faizmin ne olduunu bildiimize ve bir saldn savann onun iin bir baar olarak yorumlanacam bildiimize gre,
karann ne olacan kestirmek zor olmayacaktr.
Olaylarn aknda tek biim bu deildir. Faist devlet anayurt
ta yaama koullarnn ykselmesine ve buna uygun olarak birikim
orannn bir lde kontrolne msaade etmeyi uygun bulabilir. Byle bir politika bir zaman iin uygulanabilir, ama bu yolda gidilmeye
devam edilirse, mutlaka kr oran decektir. Krlln dmesini nleyen bunalm ve duraklama olgularn bir yana braktmza
gre, ynetici oligarinin gidii tersine evirmek zere kart tedbirleri olacan dnebiliriz. Bunun yolu cretleri d--rmektir. Byle
bir tedbiri kapitalistler elbette ekici bulurlar ama bu eksik tketim
eilimini kamlama gibi, iyi edemeyen bir tedavidir. Aksine millete
yaama alan eksikliinde sorun kendini tamamen aa vuracak
ve saldn iin yeni bir iti olarak kendini gsterecektir.
Demek oluyor ki, hatta en elverili koullarda bile faizm ka
pitalizmin elikilerinden kendini kurtaramaz. Ama bu en elverili
koullan bu durumuyla anlamay faizme inanm olanlardan bekleyemeyiz. Bu bekliyemeyi, yukardaki analizin ok dikkatli bir ekilde
artl bir biime dayandnlnn nedenlerini de aklar. Hatrlanaca
104

P. Sweezy
gibi analiz faizmin btn unsurlanyla yeniden paylama sava niteliindeki bir savatan sonra baz lkelerin topraklarnn geniledii noktasndan balamt. imdi faist uluslar, savan iindedirler.
Onlar bu sava kazanmak yle dursun, bu bilimleriyle ayakta da
kalamazlar. Baka deyimle faizm kendi kendini yiyen byk ayrc izgisiyle meydandadr. Bu koullar altnda hl faizmin ne olaca sorulursa, cevab Leninin buna benzer bir durumda syledii
gibi olacaktr: Kapitalizmin en yeni dneminin en derin elikilerine nem vermemek deil, aksine onun gerek derinliklerini aa
karmak.119
6. Faizmden Kamlamaz m?
Her kapitalist lke, emperyalizm dneminde faizmin tohum
larn iinde tar. Sorun uradadr: Bu tohumlarn geliip olgun
lamas kanlmaz bir yol mudur? Marks, Kapitali yazarken ve
rilerden ounu ngiltere rneinden karmtr. Ama kendi doup
byd lkenin de byle bir sonutan de te fabula narratur120
kurtulmasn salamak iin uyarmaktan da geri kalmad. Bugn biz
burada faizmi anlatrken, faist olmayan kapitalist uluslara byle bir
uyanda bulunabilir miyiz?
Eer yukardaki analizimiz doruysa, faizm kapitalist gelimenin
kanlmaz bir aamas deildir. Faizm kapitalizmin, ykl masa da
iyice rd durumlarda meydana kar. Yarm yamalak bir snf
dengesi derhal kapitalist retimin temel glklerini youn-latrr, ve
devlet gcnn zayflamas sonucunu dourur. Bu koullarda faist
gler byk lde geliirler, ve ekonomide bir bunalm patlaynca
ki patlamas da normaldir kapitalist snf baka trl zm bulamad problemleri iin tek yol olarak faizme sarlr. Tarihin bize izin
verdii ldeki dncelerimize gre bu gibi sorunlarda baka yol
da yoktur ok uzun sren ve baarsz biten bir sava olaylarn bu
zinciri izlemesine yetecek kadar ac sonular dourabilir. uras kesindir ki, uzun ve kkleri derindeki bir ekonomik bunalmn da ayn
sonular douraca ileri srlebilir. Kapitalist ynetimin yaps cidd
ekilde zayflama-msa bu olamaz. nk eylemlerinde bir lde
bamszl ve gl silhl kuvvetlerin kontroln elinde bulunduran bir kapitalist devlet i ve d lemde tedbirler alarak ekonomik
durgunluu tehlikeli snrna varmadan nleyebilir..
119
120
Imperialism, s.84.
Horacedan, Burada anlatlan sensin.
P. Sweezy
105
Faizmin kanlmaz oluunu ileri srerken u iki noktay be

lirtmek zorunluluu vardr: 1), Her kapitalist lkenin sosyal bnyesinin savala ciddi ekilde zarar grd ve 2) kapitalist retim ilikilerinin son derece zayflam durumda bile ayakta durabilecei..
Bu iddialarn ikisi de cidd olarak yaplacak bir incelemede ayakta
kalamaz. Sadece Sovyet Rusya ve Amerikann durumlarn gznne getirmek bile bu konuda yeterlidir. Rusya I. Dnya Savanda son
derece ypranmt, bu durumda kapitalist retim ilikileri uzun sre
yasayamad ve kapitalizmin ykmtdan zerinde sosyalist bir lke ykseldi. te yanda, aym savatan her zamankinden daha gl olarak
kan Amerika var. yleyse savatan her lkenin byk zararlar grerek kma zorunluluu yok. Eer gelecekte sonu gelmeyen savalar grnyorsa, olaylar da sylediimizden baka ekilde yryp
gidecektir. Ama gelecein savala dolu olup olmad tek bir lkenin
deil, dnya ekonomisinin koullar ile zm bulacak bir sorundur.
Bu alanda yle eilimler var ki, uluslararas ilikilerin tmn ve dolaysyla her ulusun gelecekteki izgisini deitirebilir. Son kesimde,
dnya kapitalizminin gelecekte alaca durumu gzler nne sererken ok nem tayacak olan bu hususlar incelemeye alacaz.
106

P. Sweezy
XIX. BLM
GELECEE BAKI
Dnya kapitalizminin gelecekteki ak olanan ksaca belir

tirken, nce III. ksmn sonunda ortaya attmz bir soruyu bir daha
soralm. Bu ksmda tekrar retim sreci mant sz konusu olduka, devlet iin uygun bir vergileme ve harcama politikas uygulayp
tketim ve birikim oranlarn ayarlamasnn ve bylece eksik tketim
eilimini gidermesinin olana bulunduuna faret etmitik. Bu olgu
acaba gelecekte liberal bir kapitalist reforma yol aabilir mi?
1. Liberal Kapitalist Reformun Gelecei:
Son yllarda liberal bir kapitalist reform iin ok deiik ner
meler olmutur. Bunlarn ayrntlar zerinde durmak bizim konu
muzun dnda kalr. Ama unu sylemek bile yeterlidir: Bu konuda
ileri srlebilecek ciddi iddialar, John Maynard Keynesin yazlarndan esinlenmitir. Ana dnce tketim ve yatrmlarn toplum asndan kontroldr.121 Bunlarn genel olarak gerek kendi fikir tabannda ve gerekse Marksist tekrar retim modeli asndan incelenince
mantksal bir tutarllklar olmad grlr. Bu nedenle Keynesin
Keynesin temel kuramsal kitab The General Theory ot Employment, Interest
and Moneydir. (1935. Keynese dayal yaptlar ok byk lde yaylmtr. Bunun en
gzel aklamas, kamusal bir program aklama bakmndan, John Stracheynin A
Program tor Prog-ress (1940) kitabnda grlr. Bu dnce okulunun en belirli taraftar Amerikal Alvin H. Hansendir. Bu yazarn u kitaplarn grnz: Full Recovery or
Stagnetion (1938) ve Fiscal Policy and Business Cycles (1941).
121

P. Sweezy
107
liberal kapitalist kuramlar eletirisi bunlarn ekonomik mantndan

deil, fakat daha ok onun temel varsa-ymlanyla ekonomik ve politik
eylem arasndaki yanl ilikilerden, daha dorusu ilikinin hi olmayndandr. Keynesciler ekonomik dzeni sosyal znden boaltrlar
ve onu sanki bir tamirci dkknna gnderilen bir makine gibi grrler. Tamircide devlet denen mhendis onu onarp dzeltecektir. Bu
ksmdaki analizi izlersek bu sorunu yeterince demi olacaz.
Liberal Reformun ilk kabul udur: Kapitalist toplumda devlet,
en azndan potansiyel olarak, btnyle topluma ait bir organdr ve
toplumun btnnn karlar iin alr. Oysa, XIII. kesimdeki analizden anlalaca gibi, kapitalist toplumdaki devlet tarihen hereyden nce kapitalist mlkiyet ilikilerinin bekisidir. Bu haliyle yanlmaz bir ekilde kapitalist snfn egemenliinin bir aracdr. Personel
kadrolar brokratik, yrtmeci ya da yasamac olsun kapitalizmin
amalarn ve deer yarglarn hi tartmasz kabul etmi tabakalar
arasndan kmtr. Gine tarihen, kapitalist birikimin kontrol devletin grevleri arasnda saylmamtr. Bunun yerine snf a ntagon i zinalarn (ztlamalarm) nleyen ekonomik mevzuat vardr. Bu yasalar
iinde kapitalistin davram srtnmesiz ve kesintisiz olarak amacna
doru ayarlanm olur. Btn bunlar, denebilir ki, sermayeye genileme iin snrl saylamyacak frsatlar hazrlamtr. Zaten bunlar elde
edilemezse devlet politikas deimiyecek midir? Kapitalin kendini
geniletme dnda bir amac olduunu kabul edersek, devlet politikasnda bir deiiklik olabileceini reddedemeyiz. Hatta bu deiikliin politik gler dengesinde bir deiiklik olmadan da meydana
gelebileceini kabul etmek zorundayz. Ama sermayenin zelliinde
byle bir deiikliin meydana gelebileceini kabul etmek olana
yoktur. Bu nedenle, sorunumuz u ok basit biime indirgenebilir:
Kapitalist toplum erevesi iinde devlet btnyle toplum kar
larna uygun dt takdirde, sermayenin kar ve amalarna kar
eyleme giriebilir mi?
Burada hereyden nce una bakacaz: Bu eylemler, birikimin
nne kan engelleri kaldrmaktan ok reticiler topluluunun
kartan uruna birikimi snrlama ve tketimi arttrma ynlerinde olmaldr. Kapitalistlerden, kendi hallerine braklrsa, byle bir eylem
program beklenemez. Ya da baka kar yol kalmazsa br sre byle
bir programa raz olabilirler. Baka kar yol ise darda genilemedir.
Leninin aka sorduu gibi: Duygusal reformcularn hayalleri bir
yana braklrsa, onlar smrgelerin fethi yerine kitlelerin karlaryle
108

P. Sweezy
ilgilenmeye itecek neden nerededir?.122 Bu soru doyurucu bir biimde cevaplanmadka, biz, tekelci seermayenin emperyalist genilemeyi ierdeki reformlara tercih edecei kansnda srara devam edeceiz. Tabi seme olana tekelci seermayenin elinde ise. Bundan
baka tekelci seermayenin ve onun politik temsilcilerinin herhangi
bir liberal hareket programna da kar kacaklar kansnda srar
edeceiz.
O halde, liberal reformun kararn verenler ve tekliflerini eyleme
koyacak bir duruma gelenler kimler olacaktr? Elbette bugn stratejik yerleri tutmakta olan kapitalistler deil. Hatta byle bir program
iin onlarn politik gleri ok dk bir dzeye indirgenmelidir. Bu
da kendini reforma adam ve aadaki gerekleri karlayan bir kitle
partisidir: (a) Bu parti geici olmayan bir srede kendini kapitalist etkiden syrabilmi olmaldr; (b) iktidar ele geirmeli ve ihtillci yollar
dnda kulland aralarla kapitalistleri ve onlarn politik temsilcilerini stratejik devlet organlarndan uzaklatrm olmaldr; (c) gcnn
o kadar salam kurmaldr ki kapitalistlerin ekonomik alandaki direnlerinin faydasz olduu aka meydana kmaldr. Yani, ksaca
g gerekten bu partinin eline gemeli ve kapitalistler ancak uslu
dururlarsa ekonomik durumlarn ellerinde tutabilmelidir. Byle bir
parti iktidarnn da
buralarda duracam ve ekonomik deerlerin retimini planlayc bir ekonomik politikaya gitmeyeceini sylemek de zordur. Eer
amac kapitalizmin korunmas deil de genel olarak iyi yaama ko
ullar kurmaksa, ekonomik reform yolunda son adm niye atmasn?
Bir nceki paragrafta belirtilen koullar liberal reform taraf
tarlarna gre ok abartlm bir anlattr. Ama tarihsel adan baklnca hi de fazla bytld sylenemez. lk iki koul, (Yani kapitalist etkiden kurtulma ve kapitalistlerin devlet mekanizmasndaki kilit
noktalarndan uzaklatrlmas) eer devlet gc kapitalistlerle paylalmayacaksa, kesin olarak gereklidir. Ve eer uzun sreli bir program
hazrlanp yrrle konulacaksa iktidar paylamasna da gidilemez.
nc koul, (kapitalist kurumlarnn uysal olarak olanlar kabul
etme durumuna indirgenmesi) iin de ayn ey sylenebilir. Bu koulda kapitalistlerin ekonomik gcyle reformcu partinin politik gc
arasnda bir srtmeyi, g yarmasn nlemek iin zorunludur.
Tarihte bir ok reform hareketleri olmutur kapitalist lkelerde. Bir
yzyl nceki ngiliz Chartistelerinden Sosyal Demokrat123 ve ii h122
123
Imperialism, s. 76.
Almanyada sava sonunda (1920 lerde) iktidara gelen Sosyal Demokratlar
P. Sweezy
109
kmetlerine124, Halk Cepheleri125 New Deallcre126 kadar birok rnek

vardr. Bunlar tarihsel adan bilerek inceleyen birisi, uzun sreli baar kazanamaymn bu koullarn yerine getirilmemesinden baka
bir ey olmadn herhalde grecek, aksini syleyemeyeceklerdir.
Bu bir kez kabul olununca u artc sonuca gelinir: Kapitalizmin elikilerinin liberal reform yoluyla ortadan kaldrlmas, politik adan
sosyalizme dereceli gidiin baka bir grndr. Bu iki hareketin
politik z olarak ayn mahiyette olularn tesbitte haklyz; iki hareketin uzak amalarnn farkl oluu ikincil planda nemlidir.
nsanln geirdii deneyler baarl bir reform hareketinin koullarn olduu kadar, bu koullarn neden yerine gelemeyeceini de
ortaya koymaktadr. Sosyal reformun yrtcs olabilecek bir partinin iktidara gelmesi ancak soyut koullarda ve kapitalizmin nfuzunun ortadan kalkmasiyle mmkn olacaktr. Gereklerin dnyasnda ise sermaye stratejik bir durumu elinde bulundurmaktadr. Para,
sosyal prestij, brokrasi, devletin silhl kuvvetleri, ulatrma kanallar
tamamen sermayenin kontrol altndadr. Bu aralar ve gler elden
geldii kadar sermayenin durumunu bozmama yolunda kullanlacaktr. Reform hareketleri sermayenin madde ve ideoloji olarak kontrolnde bulunan bir toplumda doup gelimitir. Hatta reformlar bu
toplumu (onlarn hayalledii gibi) geici olarak kabullense bile, bir
sre kendilerini yutmaya alacak bu toplum iinde sregideceklerdir. Ateli liderler kolaylkla satn alnacaklardr, onlar izlemeye niyetli
olanlar gzleri yldnlarak ya da kandrlarak yollarndan evrilecektir.
Bunlarn sonucu olarak her reform hareketi sayg bekleme ya da oy
kaygsyla kaybolup gidecektir. Sonu kapitalizmde reform deil, reformun iflsdr. Bu ne bir rastlantdr ne de insan karakterindeki bir
bozukluk sonucudur; bu kapitalist politikann deimez yasasdr.
Kapitalin karsnda sadece, liberal olsun sosyal amal olsun,
reform hareketi bulunsayd, onun egemenlii iin ak bir tehlike olamazd. Ama durum bu deil elbette. Kapitalizmin can alc dman
onun kendi iindeki elimeli durumudur: kapitalist retimin nndeki en byk engel bizzat sermayedir127. Kendine kendi dzeni
tarafndan dayatlan glklerden kurtulmaya abalarken, sermaye
bir glkten tekine der, sonunda kendi gleri zerindeki btn
kontroln kaybeder; bu glerin etkisi kaybolur. Gelecein grnkastediliyor.
124
ngiliz i Partisinin ngilterede birka kere iktidara gelii.
125
1939 sava ncesi Fransadaki koalisyon.
126
Rooseveltin 1933 sonrasnda giritii refarmcu hareket.
127
110

P. Sweezy
elbette ho saylmaz, ama son kesimde gstermeye alacaz ki,

daha mitli olan bir yan da yok deil.
2. Dnya Kapitalizminin Ykl:
Emperyalizmi analizimizden hi olmazsa bir nokta aka ortaya
kmtr: Kapitalizmin gidii, hi olmazsa son aamada, kapal bir
dzen ya da birbirinden ayn lkeler grubunun sorunu olmaktan kmtr. Her kapitalist lke, dnyadaki dzenin bir parasdr; nk,
bunlarn ve btnyle dzenin hareketlerini belirleyen i ve d
basklarn karlkl etki ve tepkileridir. ema gibi aklarsak, kapitalist
retimin temel i elikisi onu darda genileme ve atmaya iter.
Bu durum ise onu ierde yeni bir bnye dzenlemesine gtrr. Bu
dzenlemede yeni bir dzen (sosyalizm) isteyen gler urada burada ba gsterir. Bir tek lke sz konusu olduu zaman, hi olmazsa
imdilik, adm adm ve bar bir yolla sosyalizme gei srecini zorunlu klacak nedenler yok. Zaten imdiye kadar da sosyalizm devrimci bir bakaldrmayla meydana km ve durumunu dmanlarnn kard i savalar kazanarak salamlatrmtr.
Bu kimsenin kartn syleyemeyecei olgu, kapitalizmin yk
lnn gelecekteki grn asndan son derece mekanik ve yan
l bir grn verebilir. Tekrar edelim; dnya asndan olaylar izliyoruz. Tek bir lkede ni olarak kapitalizmden sosyalizme geilmi
olmas, dnya apnda da gelimenin byle olacan ispatlamaz.
Dnya apnda gei, pekl yava yava ve birbirinden aka farke
d ilebilen dnemlerden geerek oluabilir. Bizi bu konunun sonlarna
geldiimiz srada en ok ilgilendiren nokta da budur.
1917 Rus devriminden nce, Marksistler genel olarak, sorunu
aka tartmasalar da, sosyalist devrimin hi olmazsa Avrupann
gelimi lkelerinde hemen hemen ayn zamanda meydana gelece
ini kabul etmilerdi. Bu dnce sava sonras fikir hayatna hakim
olmakta devam etti. O zamanlar devrimin Orta Avrupada, zellikle
Almanyada baar kazanp, buradan ktaya dalaca grn vard. Devrimci dalga gelip geti ve kapitalizm zellikle 1923den sonra
salam ve kararl bir durum ald. O zaman konunun ivedilikle grlmesi gerekti. Sosyalizm sadece Rusyada ayakta kalabilmiti. Ve
sorun artk, sadece Rusyada sosyalist bir dzenin yaayp yaamyaca idi. Kar fikirde olanlar, enerjinin ounu dardaki arkadalara
yardma ayrmakla beraber, salam olarak ayakta durmay, sosylizmin Avrupada kurulmasna kadar beklenilmesini savunuyorlard.
P. Sweezy
111
Bu konuda 1924de Rus Komnist Partisindeki ok nl tek bir

lkede sosyalizm tartmas balam ve byk lde dikkati ekmitir. ki tr dnce vard: Birisinin nde gelen szcs Troki idi ve
sosyalizmin ancak uluslararas planda basan sal-yabilecei yolundaki geleneksel gr temsil ediyordu. kinci grn lideri Stalin
idi ve bir tek lkede de sosyalizmin kurulabileceini savunuyordu.
Hatta bu lke Rusya kadar teknikte geri br lke olsa da. Rusya lsnde tartmay Stalin kazand ve 1925in ortalarnda Sovyetler Birlii
Komnist Partisinin ondrdnc kongresi Staline hak verdi. Bu politika daha sonra be yllk planda gelitirildi ve tarmn kolektifletirilmesine de o srada kesinlikle karar verildi.
Bizim grmz, Stalinin bu tartmada ortaya srd delil
lerin iyi incelenmesi gerektiidir. 1926 da Stalin bir tek lkede sos
yalizm tartmasn yeniden ele ald. Temel konu diyordu, iki ayn ksmda incelenmelidir:
Hereyden nce u soru ortada: Sosyalizm bir tek lkede, d
ardan hi yardm grmeden o lkenin olanaklaryla kurulabilir mi?
Bunun karl olumlu olacaktr. Bundan sonra da u soru vardr: Bir
lkede proleterya diktatrl kurulmu olsa bu lke, birok lkede
sosyalizm zafer kazanmadka, kendini d saldrya ve eski dzenin
i bana gelmesine kar gvende grebilir mi? Bu sorunun karl
olumsuzdur.
Ksaca sosyalizm tek bir lkede kurulabilir, ama onun sreklilii ancak sosyalizm uluslararas lde zafer kazannca gvene al
nabilir. Soruna getirilen bu zmn doal sonucu, sosyalizmi Rus
yada kurmaya koyulmaktr. Ama, dier lkelerde sosyalizm iin
almalar azaltmadan dnya lsnde devrim boleviklerin akln
daki en hayat konu olarak kalmtr. Bu nedenle dnya devrimini tek
bir lkede sosyalizm sorununun bir dal olarak saymak hi de hatal
saylmamaldr. 1924 sonu tarihini tayan bir kitabnda Stalin128 dnya
sosyalizmine gidi yolunu ortaya aka koymutur. Ona gre, Rus
Devrimi bu konudaki eski grlerin deitirilmesi zorunluluunu ispatlamtr.
Dnya devrimine giden yol bir zamanlar, sosyalizm tek
bir lkede zafer kazanmam ve emperyalizm henz... ekirdek halindeyken, ortaya konduu gibi daima ilerleyen bir izgi
eklinde dmdz deildir. Bir nemli etken n plana gemitir: Emperyalizmin meydana getirdii koullar altnda, kapita128
The October Revolution and the Tactics of Russian Communists (Ekime
Doru balkl nsz). Leninism kitabnda tekrar yaynlanmtr. s. 179-216.
112

P. Sweezy
list lkede farkllaan gelime hzlar. Emperyalizmin yaratt

koullar, savalar getirir. Savalar kapitalist cepheyi zayflatr
ve bylece bir lkede sosyalizmin zafer olana belirir129.
Sosyalizmin olgunlaan unsurlar eliyle ve nce daha ok ge
limi lkelerde kopacak ihtilller yoluyla gerekleeceini belirten
eski fikirler terkedilmelidir130. Kapitalist gler arasnda, kapitalist
glerle smrgeleri arasmda ve son olarak Sovyetler Birlii ile emperyalist dnya arasndaki antagonizmalar dolaysy-le yeni ufuklar
almtr:
Dnya devrimi u ekilde olacaa benzemektedir: Yeni
birok lke emperyalist lkeler safndan ekilecektir ve bu
lkelerin proleteryas, bu devrimci eylemlerinde, emperyalist
lkelerin pro-leteryas tarafndan desteklenecektir... Sonra,
bu dnya devrimi geliecek, daha baka lkelerin emperyalist lkelerden kopma sreci gelecektir. Bu gelime ve bu
sre, sosyalizmin ilk zaferi kazand lkede ar basp ilerlemesiyle daha da hzlanacaktr. Giderek bu lke, sosyalist
dnya devriminin geliirken dayanaca bir destek olduu
lde, emperyalist yapy kknden sallyacak bir kaldra
vazifesi grecek ve dnya devriminin gereklemesini hz
landracaktr131.
Bu gelimenin arkasndan ne gelecektir? Staline gre, dnya
devriminin gelimesinde yle bir durum meydana gelecektir: Ka
pitalist lkelerde emperyalizm ve emperyalizmin dnyada yaygn
ekli yannda, birok Sovyet lkesinde, sosyalizm ve sosyalizmin
dnyaya yaylm ekli. Bu gelimeyi ekien iki dzenin atmas
izliyecek ve bunun tarihi dnya devriminin tarihi olacaktr132.
Rus Devrimi ise yle deerlendirilmitir:
Ekim Devriminin dnya apndaki anlam, sadece
emperyalizmi sarsan herhangi bir lkenin att adm olmaktan, emperyalizm okyanusunda ilk kk ada olmaktan da
tedir. Ekim Devriminin nemli yan, dnya devriminde ilk
aama, ve dnya devriminin ilerlemeye devam ederken dayanaca bir destek tesis etmi olmasdr.133
Bu inceleme ve analiz kapitalizmden sosyalizme geii anlatan
kendinden nceki Marksist dncenin ok tesindedir. Savunulma
129
130
131
132
133
Leninism, s. 213.
a.g.e., s. 213.
a.g.e., s. 214-15.
a.g.e., s. 215.
a.g.e., s. 216.
P. Sweezy
113
s ok zor olan tek bir uluslararas devrim yerine, burada baka baka
lkelerde bir seri devrim nmze kyor. Bu devrimlerle kapitalist
dnyay hi olmazsa eit koullarla karsna alan bir sosyalist dnya
ortaya kyor. Bu srecin en yksek noktasnda son bir atma olacak ve sosyalizm tek egemen dzen olarak bu atmadan kacaktr.
Acaba bu teori ok fazla ematik olmuyor mu? diye sorulabilir.
Ana hatlaryla bu teori yukarda XVII. kesimde anlatlan esaslara aykn
deil. Yani sosyalizm emperyalizmle yanyana geli: ecek, alann yava yava ve emperyalizmin zararna geniletecektir. Ama iki dzen
arasnda kesin bir atma mutlaka olacak mdr? Byle bir olanak
inkr edilemez, ama bu atma nlenemez deildir. Baka bir olana incelemeye alalm.
Hereyden nce unu belirtelim ki, eer emperyalizmin kendi
antagonizmalan olmasayd Sovyetler Birlii yaayamaz ve sosya
list dzenin ekirdei olamazd. Bu antagonizmalar, nce de gr
dmz gibi, eittir: i snfsal atma, kapitalistleraras rekabet
ve gelimi lkelerle gelimemiler arasndaki antagoniz-ma. Bu
antagonizmann herbiri Sovyet Rusyann bamszln korumasnda ve kendi gcn kurmasnda nemli rol oynamlardr. Konuya
ayrntlaryla girmeden bu grmzle ilgili ve onu destekleyen u
durumlar hatrlatabiliriz. Birinci Dnya Sava sonunda Sovyetlere d
mdahalenin etkisiz kalmasnda en byk etken Avrupa proleteryasmn buna kar k olmutur. inin Japonlara iddetle kar koymas, Japonlarn Sovyet Sibiryasna saldrsn nlemitir. Bugnk durumda son ve en nemli rnek: Anglo-Alman (daha nemsiz lde
de Fransa-Almanya) ekimesi Sovyet Rusyay batdan tek birleik
bir g halinde hcuma uramaktan korumutur. Ksaca, Sovyetler
Birlii emperyalizmin rk yanlarn iyi kollayp, ekonomik ve asker ynden zayf olmakla beraber sosyalizmin merkezi olma durumunu korumutur. Sovyetler Birliinin yeni bir saldrya uramaktan
kurtulduu sylenemez. Ama byle bir saldn birlemi, kenetlenmi
ve sosyalizmi yoketmeye ahdetmi bir ortak hareket halinde olmayacaktr. Aksine bir emperyalist lke Sovyetler Birliinin gelecekteki
tahdidinden kurtulmak iin mitsiz bir maceraya atlacaktr. Sylediklerimiz u sonuca vanr: Sosyalizm zayfken ve emperyalizm okyanusunda bir ada durumundayken bile, kapitalist gler kenetlenip
de onu deniz dibine gndermek iin yeterli bir eyleme giremediler.
Ama kapitalist gler, sosyalist ekirdek byyp, g lleriyle
geliince, aralarndaki i ve d ayrlklar iki dzen arasndaki mey
dan okuma suresince giderip birleemezler mi? nemli soru budur.
114

P. Sweezy
Hakl olarak denebilir ki, imdiye kadar, sosyalizmin zayfl onu

korumutur. Sosyalizm emperyalizm okyanusunda bir kk ada olarak kaldka, emperyalizmin bnyesinde meydana kacak elikileri
etkiieyemiyecektir. Bu dnemde emperyalizmle sosyalizm arasndaki elime, emperyalistler aras antagonizmalar yannda glgede kalmtr. Bylece, sosyalizm kendi varlnn tehlikesini duyurmadan bu
antagonizmalan kendi yararna kullanabilmitir. Bu nokta ok aktr. Sosyalizm alan ve g bakmndan glendike emperyalizmin
bnyesini de daha ok etkilemi olacaktr. Ama burada bir dnce
ayrl olabilir. Sosyalizmin gelimesiyle emperyalizm glenir mi
paralanr m? Hangi etki daha stn kar? Glenirse Stalinin gr hakldr. Emperyali s tleraras antagonizmalar neminden kaybedecek ve emperyalizmle sosyalizm atmas n plana geecektir,
bunun da sonu dnya egemenlii iin son bir atmadr. Ama, eer
sosyalizm glenince emperyalizm paralanyorsa, sonu farkl olacaktr. Bu durumda, sosyalizmi engelleme arka plana itilecek ve gerileme halindeki emperyalizm urada burada art savalar vermekle
beraber dalan glerini son bir sava iin toplama yeteneini asla
gsteremiyecektir.
Bunlardan hangisi olacak? ki ynde de alan eilimler o ka
dar fazla ki bunu kestirmek ok g. Bir yandan sosyalizm daha
da g kazandka emperyalist gler arasndaki rekabet herhalde
ok azalacaktr. Ama te yandan gelimi lkelerle smrge lkeler
arasndaki antagonizmalar ve kapitalist lkelerdeki antagonizmalar
ve kapitalist lkelerdeki snf ekimeleri younlaacaktr. Em
peryalizmin bnyesindeki bu ekimeli eilimlerin varl bir tahmin
de,ildir, kinci Dnya Savandan hemen nceki yllarda bu eilimler
aka grlmtr. Btn kapitalist uluslarda ynetici snflarn gl elemanlar, hi olmazsa bir sre emperyalistleraras atmalarn
bir yana braklarak Sovyetlere kar kenetlenmi bir kampanya almasn istedikleri ok grld. Sosyalizm savatan gl olarak knca bu politikann taraftarlarnn glenecei, ayn ekilde olmasa
da baz eylemlere giriecekleri phe gtrmez. Bu, madalyonun bir
yzdr. te yanda ise Sovyetler Birliinin varl ve bu lkenin tutarl anti-emperyalist politikas emperyalizmin bnyesinin tutarlln
paralamtr. Bu, zellikle, smrgecilik uygulamasnn en nemli
mihverleri Hindistan ve indeki millci ve sosyalist glerin hzla gelimesi olaynda en salam delillerini bulmutur. Bu gidiin sosyalizm
ilerledike younluk kazanacan kabul etmek gerekir. Hele Avrupann gelimi lkelerinden biri sosyalizme giderse durum daha ok
P. Sweezy
115
geliecektir. nk bunun dier bat lkelerinin ii snflar zerinde

son derece byk etkileri olacaktr.
Bu kadar ok ve deiik etkenler iin iindeyken gelecein ne
olacan gvenle syleme olana yoktur. Ancak sosyalizmin g
lenmesi halinde emperyalizmin dalmas ynndeki gelimeler,
glenmesi ynndekilerden daha ar basacaktr. Eer byleyse,
imdiki dnya sava bu nitelikteki son savatr. Bu savatan em
peryalizm yle cidd yaralarla kacaktr ki, bu zaafiyle dnyay bir
daha atee veremiyecektir. Kendimizi inandrmak isteriz ki, bu hayalci bir tahmin deildir, ve olacaklarn esas olarak tahminimizi. dorulayacan gstermektedir.
nce Alman Faizminin asker yenilgisi halini dnelim. Bu
mutlu sonu sade Almanya ve igali altndaki lkelerde deil, fakat
Fransa, spanya, talya vb. de kapitalist egemenliinin kp sosyalizmin zafer kazanmas demektir. Anglo-Amerikan bloku bu duruma
seyirci kalmayacaktr; ama abalan baar salamyacak-tr. Bunda
en nemli etken ngiliz i Snfnn kar kmas olacaktr.134 Bu durumda sosyalizm Atlantikten Pasifike kadar uzanan korkun bir dayanak ile Birleik Amerika dndaki en ileri endstri merkezlerini ele
geirmi olacaktr. Bundan sonra sosyalist lkeler Asyann smrge
ve yar smrgeleri ile elele vereceklerdir. Japonyamn ve batnn Asyadan kovulmas bir zaman sorunu olmakla kalacaktr. D istilya
ok bah olan Japon kapitalizminin bu darbeden sonra ayakta kalmas ok gtr. Btn Uzak Dounun, Hindistan, in ve Japonya dahil, bir sosyalist ynetime gemesi salanmtr bylece. Bunlar belki
baz i atmalardan sonra olacaktr, ama olacaktr.
Bu arada, ngiltere, ngiliz mparatorluunun Asya dndaki ksmlar ve Amerika ne olacaktr? ngilterenin zaten bir paras durumunda bulunduu Bat Avrupann byk ksmnn arkasndan gitmesi imknsz deildir. Byle olursa, bundan yapacamz analiz daha
da glenmi olacaktr. Ama diyelim ki kapitalizm ngiltereyi elinde
tutma gcn gsterdi. Byle de olsa savan ykntlar ve imparatorluunun byk ksmnn kaybyla ngilterenin dnyadaki durumu o
kadar zayflayacaktr ki, artk dnyamn gidiinde bamsz bir ekilde
sz olamyacaktr. ngiltere, dominyonlar ve elde tutabilecei smrgeleri e Amerikann kanad, hatta egemenlii altna girecektir.
Savan hemen sonunda Amerikada sosyalizmin baar kazanaca
dnlemez. Kapitalizm Amerikada hl ok salam bir ekilde
134
Yazarn bu grlerinin bir ksm gereklemitir. Gereklemeyen ksmlarn
nedenlerini Sweezy, ikinci bask nsznde anlatmtr (. N.).
116

P. Sweezy
yerlemitir ve sosyalist gler de nemsenecek bir dzeye gelmemitir henz. Amerika bu durumda ok klm bulunan emperyalist dnyann merkezi olacaktr. Bizim tahminimiz emperyalist dnyada yalnz Amerika, ngiltere, Dominyonlar ve byk ihtimalle Gney
Amerika ile Afrikann baz ksmlarnn kalacadr.
Byle olunca u soru ortaya kacaktr: Avrupa ve Rusyada slenmi olan sosyalist sistem ile. Kuzey Amerikada merkez bulan
emperyalist dnyann bir stnlk savana girmesi zorunlu mudur?
Byle bir atmann olasln kimse grmezlik edemez ama zorunlu olduunu da syleyemez. Alternatif sadece bir olaslktr. Sosyalizmin antagonizmasz ve smrmesiz bir temel zerinde kurulduunu
hatrlayalm. Bunun bir sonucu olarak sosyalist dzen enerjisini kendi
snrlan iinde daha fazla kullanma deeri yaratarak halkn yaama
dzeyini yceltmeye ynelebilir. Byle olsa da, sava sonunda ortaya
kacak doyulmam ihtiyalar kuyusu, ok ilerleyen retim tekniinin yardmyla bile, doldurulmak iin nice yllar gerekecek kadar
derindir. Bu dnemde sosyalistlerin d dnyaya dnmesini gerektirecek bir iti yoktur, olamaz. Sonraki dnemlerde durumun ne olaca
bilinmese de, yeni bir sava balatma giriimi ilk olarak emperyalistler cephesinden gelecektir. phesiz, byle bir saldrdan nce, bir
yaralar sarma ve derlenip toparlanma dnemi .olacaktr, ve hi phe edilmesin ki, emperyalist kamp savan ykntlarndan kurtulsa da
smrgelerinde ve d sermaye yatrmlarnda kayplara urayacaktr.
Bar ekonomisine geildikten sonra kapitalist ekonominin elikileri
kendini gstermeye balyacaktr. Yani salamlama ve dzenleme
dnemi en azndan uzun ve g olacaktr. Peki, sosyalizmin ok geni
alanlarda basan ve yer kazanm olmas, bu arada kapitalist ekonomi zerindeki etkileri ne olacaktr? Gelimi endstri lkelerindeki
ii snflan ile emperyalist dzence hl smrlen geni geri kalm blgelerin, yeni sosyalist dzen tarafndan kendine ekilebilecei ak deil mi? Egemen emperyalist oligarinin, yeni ve imdi ok
genilemi olan sosyalist sisteme kar, bir hal seferi dzenlerken
glkler ve zaman getike imknszlkla kar karya gelecei ak
deil mi? Bu sorularn karl meydandadr.
Ekonomilerinin ana izgilerindeki farklar dolaysyle, sosyalist
kesim arabuk derlenip toparlanrken ve daha yksek yaama dzeyine ykselirken emperyalist kesim yeni karlat glklerle
kar karya kalacaktr. Bununla beraber, bu gr de soruna bir zm getirmez, nk bu iki dzenin belli olmayan bir sre yanyana
yaamalan ve var olmalan akla daha yakndr. Temelde daha kuvvetli
P. Sweezy
117
olan sosyalist ekonominin kitleleri ekii kapitalist dzeni paralayan

gler arasnda nemli etken olacaktr. Bu eki nce emperyalist
dzenin saldn gcn felce uratacak, sonra da onu bir sosyal yap
olarak ayakta tutan balar yava yava kemirecektir. Bu koullar
altnda sosyalizme banl bir gei bir imkn olarak karmza kmaktadr. Eer Anglo-Amerikan lkelerdeki demokratik biim yaayacaksa ki devam etmeyecei dnlemez gibi geliyor yle bir
temel deiiklik olabilir ki, bu demokratik ekil sosyalist zle doldurulabilir. Bir kez sosyalizm stnln geni lde ve akla uygun
elverili koullarda ispat edebildii zaman, bunun etkisi sadece ii
snf zerinde deil fakat halen kapitalist koullar iinde yaayan orta
snflarda da tahmin edilemiyecek kadar byk olacaktr. Sosyalizme
azdan ya da iten bal grnenler oalacaktr. Sosyal varlklar
eski dzenin srmesine bal olan dar oligari zayflayacak, uluslararas desteklerinden yoksun kalacak ve bu durumda aciz kalacaktr.
Dnya devriminin bu ileri dneminde demokrasi, znde elien
ekonomik dzenin ykc gidii iinde kutsal saymad va-adlerini yerine getirecektir.
Yukandaki analiz ekien sosyalist ve emperyalist sistemler arasnda atmay zorunlu gren Stalinin teorisinin kartdr. Ama tam
bir kartlk da yoktur, iki teori sadece iki farkl olasl yanstmaktadr. Hatta bu konuda Stalinin bizim grmz kabullenir ilgin
noktalan da vardr. Leninizmin Temelleri adl kitabnda Stalin, sosyalizme geiin neden barl yolla olamya-cam anlattktan sonra
yle bir yorumda bulunur:
Uzak bir gelecekte, imdi kapitalist olan lkelerde proleterya zafere ulanca ve imdiki kapitalist kuatma yerini
sosyalist kuatmaya braknca, baz kapitalist lkelerde, elverisiz uluslararas durum nedeniyle, kapitalistler kendi rzalaryle proleteryaya nemli tavizler vermeyi ye tutacaklar ve
bu lkelerde banl yoldan sosyalizme geilebilecektir. Ama
byle bir durum son derece uzaktr ve son derece geree
uzak koullann varlna baldr. Yakm gelecekte ise, byle
birey beklenemez.135
Bu kukuculuk 1924de elbette haklyd. Bugn de yle. Ama
faizmin asker yenilgisi bu savan sonucu olarak gerekleirse, yaknca bir gelecekte grn byk lde deiecektir. Dnn son
derece geree uzak koullan bugn olaan bir gerektir.
Bu arada ve eer bu kesimin yazl ve kitabn basl ara
135
118
a.g.e., s. 217.

P. Sweezy
sndaki zaman iinde grndnden daha hzla deimezse kuyucularn ou analizimizi insafl terimler kullanarak, hayalci bulacaklardr belki. Ana gelime izgileri yzeye kmadndan yorumlar
byle olacaktr. Fakat konuyu burada tartmyacaz; bunu gelecee
brakmaktan zevk duyuyoruz.

P. Sweezy
119
120

P. Sweezy

Kapitalist Gelişim Teorisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kapitalist Gelişim Teorisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KAPTALST

Kapitalist Geliim Teorisi

KAPTALST GELM TEORS

The Teory of Capitalist Development. Principles of Marxian Political Economy

KAPTALST GELM TEORS

Kapitalist Geliim Teorisi

1. Ekonomik Teoride Devlet

Kapitalist Geliim Teorisi

Marks, tpk buhranlar konusunda olduu gibi, devlet konusunda

Kapitalist Geliim Teorisi

Kapitalist Geliim Teorisi

gelimeler sreci iinde deiecektir.

dedilmemektedir. Bu uzun dnemler sresince, eer belli bir sosyal

Kapitalist Geliim Teorisi

bir kurum olarak grmek, gerek Marksist sosyalizmin devlete kar

Kapitalist Geliim Teorisi

duka ayrntl olarak inceleyerek, kapitalist mlkiyet ilikileri er

Kapitalist Geliim Teorisi

ada endstrinin XVIII. yzyln son te birindeki doumu

Kapitalist Geliim Teorisi

tartma gtrmez dorulardr. Ama devletin, bazen bir ksm, hatta

Kapitalist Geliim Teorisi

rye saldraca yerde bu smrnn normalletirilip dzenlenmesine allr.21

13 Gesantmelte werke III. s. 56.

Kapitalist Geliim Teorisi

sokmalarna yardm ediyor.22

Class Stuggles in Francc, International Publishers, s. 69-70.

tr. kinci Enternasyonalin sekin temsilcilerinden ve Avusturya sos

16 Otto Bauer. Zwischen Zwei veltkriegen? s. 142.

Kapitalist Geliim Teorisi

Kapitalist Geliim Teorisi

Kapitalizmi reticiler arasnda serbest rekabetten uzaklatran

Kapitalist Geliim Teorisi

rekabetin snrlandrlmas dorultusunda bir eilim yaratmaya ye

lere ya da irket eklinde birlemi kapitalistlere eker. Fakat

Kapitalist Geliim Teorisi

Kapitalist Geliim Teorisi

y, anonim irketleri retim zerinde toplumsal kontroln kurulmas

Kapitalist Geliim Teorisi

letmelerdeki hisse bana gelir yzde 10 ise, buna gre, bu iletmeyi

te biri aras ve hatta daha az bu i iin yeterlidir. Bunun sayesin

Kapitalist Geliim Teorisi

Kapitalist Geliim Teorisi

rak kontrol altna almak iin birlemelere gidilmesiyle ortaya kar.

Capital III, s. 518.

Kapitalist Geliim Teorisi

nin kolayca dier balayc ekillere gtren bir tr birleme olduu

eski irketlerin bu yeni irket karsnda ortadan kalkmas yoludur.

Kapitalist Geliim Teorisi

zarar ile karlanmtr. Hilferdingin iaret ettii gibi,

Das Finanzkapital. s. 231.

eilimi kartryor. Birleme hareketi sresince, anonim irketler ve

Kapitalist Geliim Teorisi

reketinden nce geerli olan iliki yeniden kurulur. Bu, kapitalizmin

Kapitalist Geliim Teorisi

d gerekesiyle eletirir. Hilferdingin bankalar tarafndan kontrol

mperialism, International Publishers Little Lenin Library, s. 44.

Kapitalist Geliim Teorisi

Son blmde, gelimesinin belli bir aamasnda rekabeti ka

Capital III. s. 900.

ve ne de retim fiyatlaryla ilgili olarak olduu gibi, emek-zaman

Kapitalist Geliim Teorisi

unu sylemek gereksizdir: Mallar deer birimleri ile lmenin

Kapitalist Geliim Teorisi