GR

Suxurlarn msamliyi v ona tsir edn amillr

Sxurlarda brk hisslr onun hcminin myuyn hisssini doldurur. Brk
hisslrl tutulmam (maye v ya qaz faza yerln ) sahlr msamlri tkil
edir. Mtlq quru sxurun brk hisslr arasnda qalan boluqlarn mcmununa
msamlik deyilir. Msamlik mnyin, formasna, lsn v daxili
laqlrin gr mxtlif nvlr blnr.
ml glmsin gr msamlr
ilkin v trm msamlr blnr. lkin
msamlr sxurlar ml gldikc onlarla
singenetik laq olaraq ml glir. lkin
msamlr aadaklar daxildir:
1) Struktur

msamlr.

Klastik

(qrnt) sxurlarda qrnt dnlr (qayma,

qmbr, nql, eben, dreva, qum, alevrit, pelit) arasnda qalan boluqlar;
2) km sxurlarn laylama msamlr aras boluqlar;
3) Kristallararas, qranullararas msamlr(kristallik hngdalar, silisli
hngdalar)
4) Mhv olmu orqanizmlrin (toplantlar arasnda)qalan msamlr;
5) Tuf msamlyi;
6) Maqmatik sxurlarda rast gln kristallarn daxilind qalan qaz
qabarcqlarndan ibart msamlr.
Sxurlar

dyiikliy

uyradqca

(sxladqda

sementldikd,

metamorfikldikc) onlardak msamlrd hcm v formaca dyiikliklr ba

verir-yni, trm msamlik ml glir. Trm msamlr hcmc ilkin
msamliy gr az v ya ox ola bilr. Trm msamlrin ml glmsi

glvilm, tzyiq nticsind deformasiyaya urama 9tektonik proseslrd),

kristallama, yenidn kristallama, dehiqrantlama, dolomitlm, anma v
biokimyvi proseslrl laqdar olur.
Qlvilm nticsind hllolma v ya karst msamlri ml glir.
Onlara n ox hngdalarnda, dolomitlrd, gipslrd rast glmk olar.
Hllolma v karst msamlr bel sxurlarda karbonat turusu v ya sulfat
turusu il minerallam sularn ilkin msamlrd dvran nticsind yaranr.
Hllolma v karst msamlri lc v formaca ox mxtlif olmalar il
frqlnirlr-mikromsamlrdn tutmu ox iri maaralara qdr boluqlar
ml glir.
Tzyiq nticsind deformasiya (tektonik proseslr) sxurlarda bir v ya
bir ne sra atlar ml gtirir. Sxurlar mexaniki mhkmliklrindn asl
olaraq mxtlif

drcd deformasiyaya urayr. Hetorogen

(qeyricinsli)

sxrlar, misal n konqlomeratlar, brekiyalar deformasiya olduqda qrnt v

sementv hisslr tzyiq qar mxtlif xarakterd mqavimt gstrib,
mxtlif drcd deformasiya glir. ksin eynicisli, hemogen sxurlarda,
misal n hngdalarnda, myyn istiqamt v ld, ayrlmaya bnzr
msamlr ml glir.
Maqmatik rintinin soyumasnda ba vern kristallama, kontakt
metamorfizmd ml gln yenidn kristallama, diagenez prosesind
kntd zn gstrn dehidratlama v ya hngdalarnda mahid
olunan gstrn dehidratlama v ya hngdalarnda mahid olunan
dolomitlm

mumiyytl sxurda hcmi kiilmy sbb olur v bu da

atlarn ml glmsi il mayt olunur. Anma proseslri atmosfer amillri

v gn radiasiyasnn tsiri nticsind

ba verir, sxurlarn datn yer

thin n yaxn, st hisssini hat edir. Anma proseslri sxurun

torpaqlamas il nticlnir.
Heyvan v bityki alminin hyat faliyyti nticsind qurdlarn v baqa
heyvanlarn yolundan,

bitgilrin kk sistemlrinin yerlrindn ibart

msamlr ml glir.
Formasna
yarabnzr,

gr

msamlr

ovuabnzr,

romboidalabnzr,

deiybnzr,

ayabnzr,

tetraedrikbnzr,
qovluabnzr,

boruyabnzr v s. el msamlr rast glinir ki, ox mrkkb formada olub,

yuxardak hndsi analogiyalarn he birin oxarl olmur.
Romboidalaoxar v tedredrik oxar msamlr yax eidlnmi v
girdlmi dnlrdn tkil olan klasik(qrnt) sxurlarda mahid olunur.
Romboidalaoxar msamlrd nzr arpr. Deiybnzr msamlr hngli
v silisli tuflarda mahid olunub nisbtn byk v dzgn rmlar
formasnda olurlar.
atabnzr msamlr mhkm suxurlarda maqmatik, metamorfik v
sx ktlvi km sxurlar n sciyvidir. Qoivuabnzr msamlr sas
etibaril effuziv sxurlarlsslrd v lssbnzr sxurlarda raxt glir.
Msamlrin formas vizual olaraq nmunlrd v ya lifd mikroskop
altnda tyin olunur.
Msamlrin ls effektiv daimetr gr aadak msamlr ayrlr:
1.
2.
3.
4.

Kapilyardan byk;
Kapilyar;
Subkapilyar;
ox inc mikromsamlr.

Kapilyardan

byk msamlrin ls 0.1 mm-dn byk olur.

Kapilyardan byk msamlrd mayelrin (su, neft) hrkti mumiyytl

hidrostatikann qanunlarna tabe olub, arlq qvvsinin tsiri altnda ba verir,
mahiyytin gr adi su borularnda mayelrin hrkti kimi olur.
Kapilyar byk msamlr nqllarda, dresvalarda iri v orta dnli
qumlarda, ovduu hngdalarnda v dolomitlrd, elecd

lsslerd v

lssebnzr sxurlareda mahid olunur.

Kapilyar msamlri = 0.0001-0.1mm olur. Kapilyar msam borularnda

mayelrin hrkti xsusi qvv nticsind ba verir v bu hrktd mayenin
sthi grilmdn hmiyytli drcd byk olduqda mmkn olur. Qazlarda
sthi grilm olmadndan kapilyar borularda asan hrkt edir.
Kapilyar msamlr orta-, xrda- incdnli qumlarda v hngdalaras rast
glir. Subkapilyar msamlrd =0,0001-0,000002 mm (10 -5-210-7) olur.
Subkapilyar msam borularnda mayelr sthi grilm qvvsinin tsiri altnda
ona el mhkm yapm olur ki, byk bir qvv tsiri olmadan onu hrkt
gtirmk mmkn olmur v bel msamlr praktik olaraq maye keirmyn
saylr. Subkapilyar msamli sxurlar kimi gillri, gilli sexurlar, kristallik
hngdalarn v s. gstrmk olar. ox inc mikromsamlr 0, 000002mm olur.
Onlar bzi seolitlrd qeyd alnb. Birinci iki qrup mikromsamlr daxil edilir.
Msamlr qarlql, bir-biril laqd v laqsiz (bal) ola bilr. Birbiril laqsi olmayan msamlrin mcmununa qapal msamli deyilir.
Sxurlarn mumi (tam ) msamliyi aq v bal msam boluqlarn
mcmununa deyilir.

Aq

msamlik

sementlnmi,

yax

seilmi

qumlu-alevritli-gilli

sxurlarda, qranulyar c atl msamli karbonatl sxurlarda, qranulyar v atl

msamli karbonatl sxurlarda mahid olunur. Mhkm sementlnmi qrn
sxurlarda ayr-ayr msamlr arasndak laq pozulur v qapal msamlik
zn gstrir. Qovuabnzr msamliyi olan effuziv sexurlardak msamlik d
qapal sayla bilr.
Sxurlarda effektiv msamlik d ayrlr. Effektiv msamlik miqdarda su,
neft v qaz saxlayan sulu, neftli, qazl kolloktor sxurlarnn msamliyin deyilir.
Effektiv msamliy faydal msamlik d deyilir. Dinamik msamlik kollektorda
myyn tzyiq qradientind eynicinsli v ya qarq maye v qaz keirn msam
boluqlarnn mcmununa deyilir. Msamlik msamlik msal il ifad olunur.
Msamlik msal K ddin hisslri v ya faizl gstrilir.
Aq msamlik msalnn qiymti sxurlarda bir-biril laq olan msam
boluqlarnn hcmiunin (V.m) mtlq quru sxurun hcmin olan nisbtin deyilir.

Qapal

msamlik

msal

mumi

msamlik

msal

Effektiv

msamlik

msal

Dinamik

msamlik

msal

Adtn eyni bir sxur n km> kmg>km>kme>kmd v bu tcrbd tyin

olunur (eksperimental olaq). Sxurlarn msamliyi ox byk hdddda, faizin
onda birindn 60% qdr dyiir. Sxurlar msamliyin gr aadak qruplaa
blnr:
Aadak msamli sxurlar-K=5%
Bir qdr aa msamli K=5 -10%
Orta msamli-K=10-15%
Yksk msamli K=20%
n yksk msamlik bir qayda olaraq sementlmmi, zif sementlmi
qrnt km sxurlarda, aa msamlik is sx ktlli, mhkm sementlnmi
km sxurlarda, maqmatik v metamorfik sxurlarda mahid olunur.

Qrnt km sxurlarn msamliyi sxurlar tkil edn dnlrin formas

v

ldn,

onlarn

eidlnm

drcsindn

dnlrin

yerlm

xsusiyytindn asl olur.

Eyni ld dnlrdn tkil olan sxurlarda yax girdlnmi dnlrdn
tkil olan sxurun msamliyi, itibucaql dnlrdn tkil olan sxurun
msamliyi, itibucaql dnlrdn tkil olana gr kiik olur, dnlrin girdlm
drcsi yaxladqca K-qiymti keilir. Dnlrin itibucaql olmas onlarn kip
qabaqlamasna mane olr, dnlr aras daha ox boluqlarn qalasna sbb olur.

Dnlrin

lc

mxtliflmsi

msamlik

msalann

qiymtinin

kiilmsin sbb olur-xrda v inc dnlr iri dnlrin arasndak boluqlar

doldurub boluqlar azaldr.
Msamlik msal dnlrin yerlm xsusiyytindn aslln izah etmk
n, sxuru tkil edn qrnt

dnlrin eynio ld ideal kl formada

olmasn tsvvr edk:

=900

=600

<600

km =47,60%

km =36,7%

km =25,9%

Grndy kimi Km maksimum qiymti dnlr kubik qaydada yerldikd

(Km= 47,64%), minumum qiymti is romboidal qaydada yerlmsi il laqdar
olaraq bucann keilmsi il kiilir (Km= 25.9%), orta msamlik 36.7% olur.
Eksperimental

olaraq tyin olunmudur ki, qrnt sxurlarda sementin

miqdar 50%- qdr atr. Sement mxtlif miqdarda olur, n ox gil, hng
(kalsit), bzn dolomit, gips, dmir hidrooksidi, silis v s. olur. Tdqiqatlara gr
alevrolitlrd sement qumdadalarna nisbt d kmsi il laqdar olur.
Sement mumiyytl trkibindn assl olmayaraq (hans madd itirak
edirs etsin) msamy pis tsir gstrir-sementin miqdar artdqca msamlik
ziflyir (azal). Misal n sement madd 40% -dn az olmayan bazal tipli
sement malik qrnt sxurlarda msamlik xeyli azalm olur v el sxurlar bir
kollektor kimi tqribn el byk hmiyyt malik olmur.
Boluqlar doldurma tipli sementlmd sementlyici madd 25-30% -
qdr, kontakt tipli sementlmd is daha az olur. Kontakt tipli sementlmd

msam boluqlar nzri clb edck drcd hcm tkil edir v bel sxurlar
neft-qaz kollektoru kimi nzri clb edir. Sement maddsi kimi gilin itirak
msamliyin pis tsir gstrir. Bildiyimiz kimi, gil minerallar zn mxsus
xsusiyytlrl, o cmldn su hopduqda hcmi genilnmlri, krp xasssin
malik olmalar il seilirlr.
Gil minerallarnn genilnmsi onlarn arasnda qalan boluqlarn, msam
borularnn

daralmas il mayt olunur v bu da nticd msamliyin

kiilmsin sbb olur. Bu xass montmorillonitd daha yksk olur. Karbonatl

sxurlarn msamliyi ox byk hdudda dyiir. Tmiz karbonatl sxurlar
metastabil araqonitlr tkil olan lildn ml glir. hngil lillrin Florida
krfzi sahillrind 120 sm drinlikd msamlik msal -0.87, 280 sm drinlikd 0.75, 340 sm

drinlikd -0.75 - (Engelqarta gr) brabr dir. Sakit okean

atollarnda qazlan quyularda 150-300 m drinlikd bel yumaq hngdalarnn

mvcud olduu qeyd alnmdr.
hng dalarnn msamliyinin stabillmsi hngli gillrin diagenezi
prosesind ba verir. Karbonatlarn msam strukturas onlarn daha sonrak
hadislrd itirak, hllolma, dolomitlm v.s. proseslrdn zif asl olur. Daha
qeyri zvi oolitlrdn tkil olur. Onlarn ilkin msamliyi qrnt-terrigen
sxurlarn msamliyini xatrladr. Bel karbonatl gstrmk olar.
Karbonatlar n xas olan yksk hllolma onlarn yenidn kristallamas v
dyiilmsin sbb olur. Karbonatlarn hllind tzyiq mhm rol oynayr. Mhz
tzyiql laqdar olaraq ml sxurlarda tez-tez rast glmk olur.
lkin mrhld kalsitdn v araqonitlr tkil olan karbonatl sxurlar,
sonradan onlarda Ca ionlarnn Mg ionlar

il vz olmas nticsind

dolomintlir. Bomontun tyinatna gr bu reaksiyada, tqribn 12.3% hcmi

kiilm-hcm itkisi ml glir ki, bu da msamlrin trmsi il nticlnir. Bir

ox neft v qaz yataqlar mlumdur ki, onlarn kolletorlar mhz dolomitlmi
hngdalardr. Karbonatl sxurlarda yuxarda qeyd etdiyimiz hadislrl
laqdar ml gln qranulyar v atl msamlrdn basqa, anma v
qlvilm il laqdar olan formaca ox mrkkb, lc ox byk (maara,
karst) boluqlar da ml glir - meqamsmalr yaranr. Bu sonuncu
karbonatlarnda yksk kollektorlar olmas akar edilmidir. Misal n AB-da
Dollarharr yataqlarndak hnggdalarnda neftl dolu nhng boluq var ki, en
ksildiyinin sahsi 2.5 m2 hndrly orta hesabla 5 metrdir (Levorrsena gr)
Volqa-Ural neftli vilaytdki yataqlarda turney sxurlar v bakir kntlrinin
kontinental kntlrl basdrlm karstl hngdalar olmas da bel karbonatl
sxurlarda misal gstril bilr.
Maqmatik v metamorfik sxurlarn msamliyi datn el yksk olmur,
faizin onda bir, yzl biur hisslri il gstrilir.
Bzi effuziv sxurlarda msamlik msalnn qiymti byk olub, 50% -
qdr ata bilr. Maqmatik v metamorfik sxurlar andqda onlarn msamliyi
ml gln trm msamlrin hesabna byy bilr.

MNDRCAT
Petrofizika: Hsnov dalt; lsgrov Firudin; Vaqif Qurbanov