POLSKA TECHNIKA LOTNICZA MATERIALY HISTORYCZNE = 45 (8/2008 KLUB MILOSNIKOW HISTORII POLSKIEJ TECHNIKI LOTNIGZEJ + MUZEUM TECHNIKI W WARSZAWIE STOWARZYSZENIE MLODYCH INZYNIEROW LOTNICZYCH « SMIL NIEZREALIZOWANE KONCEPCJE INSTYTUTU LOTNICTWA 18 paédziernika 2008 w Muzeum Techniki w Warszawie odbyto sie spotkanie poswigcone niezrealizowanym projektom Instytutu Lotnictwa z lat 1950-1980, ktore poprowadzit mgr inz. Andrzej Glass. KONCEPCJE WCZESNIEJSZE Andrzej Glass Dzisiejsze spotkanie poswigcone jest samolotom niezrealizowanym, ktorych powstawanie czgsto zatrzymato sie na etapie projektéw koncepcyinych. Jest to temat, sila rzeczy, bardzo malo znany, trudno jest bowiem méwié 0 rozwoju samolotu, jesli rozwéj ten na dobre sie nie rozpoczal. Jednoczesnie jednak temat jest bardzo obszemy — takich koncepaj, jak prezento- wane dzisiaj, powstaly przeciez tysigce. Ograniczytem sig zatem do konstrukji Instytutu Lot- nictwa, powstalych w latach 1960 ~ 1980. Nie nalezy jednak sadzi¢, ze przed rokiem 1950 lub Po 1980 nie powstawaly zadne projekty koncepcyjne. Dia praykladu: w 1948 roku w Instytucie ‘Technicznym Lotnictwa z inicjatywy dyrektora, W. Fiszdona powstawaly koncepcje: + _szkolno-bojowego samolotu mysliwskiego ITL-48, 2 platem w widoku z przodu w ksztalcie litery ,.W" (jak pézniej w Biesie), napedzanego poniemieckim silnikiem Jumo-211 0 mocy 1200 KM. Pewna liczba tych silnik6w znajdowata sie w skrzyniach pod Poznaniem * _jednosilnikowego, dwusilnikowego samolotu fotogrametrycznego Aerofoto 48, nape- dzanego silnikiem rzedowym Argus As~411 0 mocy 580 KM + bezpilotowego samolotu SWS Upiér do badania skazent radioaktywnych atmosfery, Powstata w 1948 lub 1949 roku, SWS oznaczato .strefa wysokiego skazenia”. Do prob apara- tury miat posluzyé dwusilnikowy samolot LWD Mi oraz ewentualnie CSS-12, a nastepnie mial byé zbudowany prototyp Upiora, ktory w czasie préb miat mieé dwuosobowa zaloge. Rowniez w 1948 Z. Brzoska i R. Ortowski opracowali koncepsje rotodyny, czyli hybrydy samolotu i wiroplata (w tym przypadku — wiatrakowca). Powstat jedynie model wimika o Sred- nicy 2 m, do badafi w tunelu aerodynamicznym. Nie ustalono natomiast, jaki samolot miat byé przebudowany przez zabudowe wimika; jedna z mozliwosci byt LWD Szpak, ktéry wowczas przechodzit préby w Instytucie. Zadna z tych koncepaji nie zostala zrealizowana SAMOLOT HOLOWNICZY RO- H Andrzej Glass Pierwszym projektem, o ktérym chcialbym powiedzieé, by! dwumiejscowy samolot holow- niczy RO-H z 1951 roku. Jego oznaczenie skladato sig z inicjalow konstruktora, dr Ryszarda Orlowskiego, oraz litery H od stowa ,holowniczy”. Impulsem do powstania samolotu byly proby homologacyjne samolotu tacznikowego LWD Zuraw, prowadzone w tym czasie w Instytucie Lotnictwa. Zuraw okazal sie zbyt cigzki jak na mozliwosci napedzajacego go silnika M-11 (stosowanego m.in. w Po-2), co bylo glownym powodem niepodjecia produkaji seryjne). Or- fowski wywnioskowal, Ze silnik 0 mocy 160 KM, jaka dysponowat M-11 w wersji FR, nie za- Pewni jego konstrukcji wystarezajacych osiagéw. Wobec tego w RO-H miat byé zastosowanysilnik 280-konny silnik WN-2 projektowany przez W. Narkiewicza (silnik ten pézniej prze- ksztatcil sie w WN-3, napedzajacy Biesa). Nawiasem mowiac, podobna decyzie podjal w tym czasie w ZSRR Aleksander Jakowlew, ktéry przekonstruowal Jaka-12, napedzanego silnikiem MM-11 do wersji Jak-12R, wyposazonego w silnik 260-konny (a wigc blisko dwukrotnie moc- niejszy). Najwyragniej Zuraw mocno zainspirowat dr Orlowskiego, adyz RO-H miat skrzydta 0 bar- dzo podobnym obrysie, charakterystycznie zwezone przy kadlubie, wyposazone w klapy kro- kodylowe oraz sloty na calej rozpietosci. Podobne bylo tez podwozie 0 duzym skoku amorty- zatorow. Pewna ciekawostka bylo podwéjne usterzenie pionowe, rzadko stosowane w Polsce, choé modne podéwezas we Francji; dowodem tego moze byé choéby francuski pieciomie|- scowy Max Holste Broussard. ‘Studiujac dane techniczne RO-H, zamieszozone w tabeli, warto zwrécié uwage na niska mase przewidziana przez konstruktora: pusty samolot mial wazyé zaledwie 570 kg, za8 masa startowa miala wynosié 620 kg. Dla poréwnania, Jak-12R, podobny pod wzgledem wymiaréw i macy silnika (cho¢ czteromiejscowy) wazy! 912 kg; prawie tyle samo, bo 913 kg, way! trzy- miejscowy Zuraw z silnikiem 160 KM. Nawet drewniana Kania-3 z 1956 roku, napedzana po- nad dwukrotnie stabszym, bo 125-konnym silnikiem M-11D, byla ciezsza: jej masa wasna wynosifa 650 kg, a masa w locie ~ 975 kg. Wydaje sie zatem, ze masa samolotu byta powaz- nie niedoszacowana. Gdyby jednak udato sig ja uzyskaé w reczywistej konstrukcji, RO-H dysponowalby bardzo dobrym wznoszeniem 7 mis; dla poréwnania, Jak-12R wznosil sie Z predkoscia, ,zaledwie" 4,1 m/s, a Kania — 4,5 mis. Niskie obciazenie powierzchni polskiego samolotu, nieco przekraczajace 40 kg/m? (w Jaku-12R rowne 48 kg/m’, a w Kani-3 — prawie tyle samo, bo 48,2 kg/m’), jak rowniez mechanizacja plata, sugeruje krétki start i ladowanie oraz niska predkosé minimalna — wg projektu 70 km/h, PredkoSé maksymaina miala wynosié 485 knvh, prawie tyle samo, co Jak-12R (184 knv/h). Pamietaé nalezy jednak, ze sa to dane obliczeniowe, ktore nierzadko nie potwierdzala sig w rzeczywistosci MYSLIWIEC FM-13 DELTA Andrzej Glass Kolejna konstrukcja, z 1954 roku, jest dos¢ zaskakujaca ze wzgledu na swa innowacy)- nogé: chodzi o odrzutowy myéliwiec FM-13 Delta. Nazwa pochodzi oczywiscie od uktadu ,del- ta’, zaé litery FM to inicjaty konstruktora — prof. Franciszka Misztala. Samolot miat byé nape- dzany niemieckim sitnikiem Jumo-004 0 ciagu 900 daN, napedzalacym wezesniej m.in. stynne Me-262, a po wojnie skopiowanym w ZSRR jako RD-10. Samolot miat byé malutki - zaledwie 6,35 m rozpietosci skrzydet i 7,5 m dlugosci; masa wiasna miata wynosié zaledwie 1200 kg, a masa calkowita - 1600 kg. Profil skraydet to NACA 64-212 i 64-215. Prof. Misztal spodziewal sie, Ze Delta osiagnie predkos¢ maksymaing 1,5 Ma. Uwazam, Ze jest to wartosé znacznie zawyzona: poréwnujac Delte z Iskra, ktéra ma silnik o zblizonym ciagu sadze, 2e reczywista predkosé wynositaby okoto 950 km/h. Ktos moze obruszyé sig, 2e Iskra to samolot szkolny, a nie myéliwiec, jak Delta. Trzeba jednak podkreslié, ze Delta byta konstrukeja bardzo nowator- ska ze wzgledu na uktad i mata mase; przez to trudno jest znalezé samolot mysliwski, 2 kto- rym mozna by poréwnaé Dette, aby otrzymaé prawdopodobne wyniki. Dla praykladu, MiG-15, podstawowy samolot mysliwski paristw Uktadu Warszawskiego, mial mase wiasna ponad 3,5 tony, zaS gotéw do startu wazyt blisko 5 ton. Napedzajacy go silnik WK-1 osiagat 26,5 kN cia- gu podezas, gdy Jumo-004 z Delty, jak wspomnialem, zaledwie 9 KN (a wigc 900 daN). Row- hie niemiarodajne byloby zestawienie z angielskim samolotem eksperymentalnym Avro-707, Ktéry byt podobny do Delty pod wzgledem sylwetki. Avro-707, zbudowany dia zdobycia do- $wiadozeh przed skonstruowaniem bombowca Vulcan, wazyt bowiem az 4,5 tony (gotéw do startu), za8 jego silnik, Rolls-Royce Derwent osiagat ciag 16 KN. Delta wyrézniata sie wiotem powietrza do silnika, umieszczonego nietypowo, na grzbiecie kadtuba, jak rowniez duzym katem postojowym kadiuba (24 stopnie).SAMOLOT HOLOWNICZY RO-H SAMOLOT MYSLIWSKI FM-13 DELTA ‘BL ORLOWSKIEGO (1951-TRENINGOWY AS AMOLOT,‘SAMOLOT SZKOLNO-TRENINGOWY AS Justyn Sandauer ‘Samolot As zostal skonstruowany przez Tadeusza Chylifiskiego, Jerzego Haraznego i przeze mnie w 1956 roku jako studium poréwnawcze dla Iskry. Napedzany byt on angielskim silnikiem Rolls-Royce Viper o ciggu 800 daN, masa wlasna miala wynosié 2100 kg, 2a$ masa calkowita ~ 3 tony. Mial osiagaé predkoSé maksymalna 612 km/h bez dopalania i 740 km/h z dopalaniem. Uzbrojenie mialo stanowié jedno dziaiko. Pod wzgledem sylwetki wzorowaligmy sie na amerykafiskim Lockheed F-80 Shooting Star, a raczej ~ na jego wersji szkolnej, T-33. Wydawaé sie moglo, ze uklad ten bedzie w zaniku, jednak samoloty 0 podobnym uktadzie sq budowane do dzi8; wystarczy wspomnieé wioskie ‘Aermacchi MB-326 czy czeskiego L-29 Delfin. Nawiasem méwigc, As - gdyby zwyciezyt ry- walizacje z Iskra — konkurowalby z Delfinem i radzieckim Jakiem-30 w konkursie na samolot szkolny pafistw Ukadu Warszawskiego. Podobieristwo Asa i Delfina jest jednak czysto przy- padkowe, gdyz dostep do konkurencyjnych opracowan by! bardzo utrudniony, ze wagledu na taino8é; w efekcie nie wiedzielismy nawet, jaki uklad wybrali Czesi czy Rosjanie. Zapewne podobieristwo obu samolotéw wynika z podobnych wzorcéw. Chcialem tu podkreslié, ze mo- wie 0 wzorowaniu sie raczej jako o inspiragii, niz Kopiowaniu pewnych ~ mniejszych lub wiek- szych — fragment6w innego samolotu. Jest to zreszta praktyka bardzo powszechna i nie widze wie] niczego nieetycanego; na podobnej zasadzie T. Soltyk, konstruujac Iskre, wzorowat sig na francuskiej Foudze Magister. Duza uwage poswiecili’my kwestii, ktéra dzié zapewne uznana by byta za malo wazna; dostepu do silnika, Postanowiligmy zastosowaé rozwiazanie podobne, jak w MiGu-15, w kt- rym dostep do napedu by! dobry: kadtub dzielony tuz za krawedziq splywu skrzydet. Profesor Soltyk w Iskrze zastosowat inne rozwiazanie: silnik nie byt otoczony elementami wytrzymato- Sciowymi kadtuba, jak wregi czy podiuznice; wystarczylo wige zdjaé ostony i siinik byt dostep- ny. Podobnie postapit Jakowlew przy konstrukcji odrzutowych mysliwcow, np. Jak-17 czy Jak- 23, Okazalo sig to rozwiazaniem bardzo dobrym i Iskra ma silnik dostepny chyba jeszcze le- piej, niz byloby to w Asie. Nie mozna jednak powiedzieé, ze w naszym samolocie dostep ten byt trudny. 7 SAMOLOTY TADEUSZA CHYLINSKIEGO Andrzej Glass Trzy kolejne Koncepcje, powstajace w Instytucie Lotnictwa w latach 60-tych, iqczy ich kon- struktor: ing. Tadeusz Chyliski, znany jako konstruktor motoszybowca Pegaz i wspéttwérca $miglowca SP-GIL. Pierwsza z nich byt samolot wielozadaniowy. Nie miat on oficjalne] nazwy, ale konstruktor nazywat go Borsuk. Projekt powstat w roku 1964, a wigc w okresie, kiedy kon- struktorzy zaczeli interesowaé sie stosunkowo lekkimi dwusilnikowymi samolotami transpor- towo — pasazerskimi, podobnymi do An-14 Pszczotka. Kilka podobnych koncepgji powstalo tez w PZL Mielec, m.in. M-12. Borsuk miat byé wiagnie malym, dwusilnikowym samolotem wielozadaniowym, mogacym przewozié 12 pasazeréw i 2 osoby zalogi. O jego uniwersalnogci moze swiadczyé liczba pro- ponowanych przez inz. Chylitiskiego wersji: pasazerska, transportowa, sanitarna, fotograme- tryczna, a nawet rolnicza. Ciekawostka jest, ze naped miaty ‘stanowié dwa 400 — konne silniki turboSmiglowe GTD-360, dostosowane do montazu na samolocie. Mialy one napedzaé duze tréjtopatowe émigta, 0 Srednicy 3,75 m. ‘Samolot miat byé gérnoplatem, ze skrzydtami 0 rozpietosci 18 m, 0 obrysie prostokatno- trapezowym, ze stalymi slotami w czeéci lotkowej i klapami dwuszezelinowymi. Masa wlasna Borsuka miata wynosié 2580 kg, a catkowita — 4450 kg. Borsuk miat rozwijaé predkoSé mak- symalna 251 km/h. Te osiagi wydaia sig realistyczne. Patrzac na szkice samolotu mozna zwrécié uwage na bardzo smuke gondole silnika; wydaie sig, Ze w tak chudych gondolach nie zmiescitby sie siinik, nawet turbosmiglowy, wraz z wszystkimi niezbednymi agregatami Drugim projektem inz. Chyliskiego byt samolot akrobacyiny A68, projektowany w latach 1966-67. Miat on wziaé udziat w mistrzostwach éwiata w akrobacji w Magdeburgu w 1968 -stad liczba 68 w oznaczeniu samolotu. A-68 byt projektowany w dwéch wersjach: zawodniczej AGE-M i treningowej A68-T. Samolot w wersji zawodniczej byt Ieejszy (masa wlasna wynosita 605 kg, zaé calkowita 730 kg; w przypadku wersji treningowej masy te wynosity odpowiednio 625 i 802 kg), mégt tez wytrzymaé wieksze przeciazenia (+8 / -4,5; dopuszozalne wspétczyn- niki obciazen dla wersji T wynosity +7.2 / -3,9). Samolot mial byé napedzany silnikiem plaskim © mocy startowej 260 KM i nominalnej 240 KM; niestety, nie wiem nic o typie planowanego silnika. Predkosé maksymaina miata wynosié 295 km/h w wersji M i 293 km/h w wersii T; predkosci wznoszenia (odpowiednio) 14 mis i 11,5 m/s, za8 dopuszozaina predkos¢ nurkowa- nia wynosifa dla obu wersji 380 km/h. Trzecim projektem byt samolot rolniczy TC-R. Byt on realizowany w latach 1968 — 69, a wige w okresie, kiedy poszukiwano nastepcy samolotu PZL-101 Gawron, konkurencyjnego dla czeskiego Gmelaka. Jak wiadomo, zostal nim PZL-106 Kruk, Poczatkowo sadzitem, ze TC-R to wersja samolotu PZL-108 (niezrealizowanego) napedzana silnikiem turbosmiglowym, jed- nak TC-R byt odrebnym projektem. Moje wrazenie wynikalo z podobieristwa ukladu, z charak- terystycznie preesunigta w lewo kabina pilota. Ta asymetria samolotu miala zapewnié pilotowi lepsza widocenosé do przodu, co jest utrudnione w przypadku samolotow rolniczych w ukta- dzie silnik-zbiornik-pilot (a w takim wiagnie uktadzie, zapewniajacym pilotowi wieksze bezpie- czeristwo, zaprojektowano TC-R). Samolot TC-R mial byé napedzany silnikiem turbosmigtowym T-700 0 mocy 700 KM i za- bieraé 1500 kg chemikaliow. Masa wlasna samolotu wynosita 1800 kg. Rozpigtosé skrzydet ‘wynosié miata 17,5 m, dlugos¢ - 12 m, za powierzchnia nosna — 44 m?, Predkosé maksy- maina miata wynosié 240 lub 275 km/h. Pewna ciekawostka jest fakt, ze jedyny dostepny mi rysunek samolotu TC-R zawiera da- ne... w jezyku rosyjskim. Byta to jednak specyfika tamtych czasow: wszystkie nasze projekty musialy byé wystane do ZSRR do zaopiniowania; rysunek ten z pewnoscia byt wiagnie w tym celu wykonany, SAMOLOTY SZKOLNO-TRENINGOWE: LAZUR, SW 220 I SW 220.2 Andrzej Glass W 1972 roku R. Orlowski i R. Lewandowski zaprojektowali dwumiejscowy samolot szkol- no-treningowy LO Lazur. Miat to byé dolnoptat z miejscami obok siebie i gwiazdowym silni- kiem Al-14 0 mocy 260 KM, stosowanego w Wilgach, Jakach-12 i Gawronach. Samolot miat byé przeznaczony dla aeroklubéw, jako krajowy konkurent dla importowanych z Czechosto- wagji Zlinw. Szanse Lazura upatrywano tez w ostatecznym zakorozeniu prac nad samolo- tem M-4 Tarpan Przewidywano, 2e Lazur bedzie produkowany w trzech wersjach: A - szkolnej, B ~ trenin- gowej i C — uniwersalnej, z chowanym podwoziem. Masa wiasna samolotu miata wynosi¢ 795 kg, za& masa startowa ~ 1100 kg. Osiagi samolotu byly calkiem niezle: predkoS¢ maksymaina miata wynosié 259 km/h, zaé wznoszenie 7,1 m/s. Do tematu samolotu szkolno-treningowego w Instytucie R. Orlowski i R. Lewandowski po- wrécili w 1979 roku, kiedy wspélnie z M. Kwiatkowskim i B. Staszewskim opracowali koncep- cje samolotu SW 220. Ten samolot jednak byt przeznaczony dla wojska (w planach byla tez wersja uzbrojona). Samolot SW 220 wéréd konstruktoréw nazywany by! Fantrainter. Patrzac nna rysunki nietrudno zgadnaé, skad wzial sig ten przydomek: inspiracja twércow niemieckim samolotem RBF Fantrainer byla bardzo widoczna, Obydwa samoloty byly zoudowane w nie- typowym uktadzie: otunelowane Smigio (czy tez wentylator) umieszczono za skrzydtami, jak ‘gdyby w érodku kadtuba, Tyna czeSé kadluba, do Ktérej mocowano usterzenie, stanowily krzyzujace sie plyty, taczone z czeScia przednia za posrednictwem otunelowania wentylatora, Z niemieckiego pierwowzoru konstruktorzy wykorzystali tez obrys plata, z charakterystycznie zalamang krawedziq natarcia ‘Samolot mial byé napedzany silnikiem Franklin 0 mocy 265 lub 280 KM. Rozpietos¢ samo- lotu miala wynosié 8 m, masa wlasna ~ 700 kg, zaS masa calkowita - 1020 kg. Planowane osiagi nie sq mi, niestety, znane.SAMOLOT SZKOLNO-TRENINGOWY LAZUR (1972)SAMOLOT SZKOLNO-TRENING( ELOZADANIOWY ‘SW-220 (1979)MOLOT. . DANIOWY.Obawy o sztywnosé ,sztukowanego” kadtuba spowodowaly zarzucenie koncepaji ,Fantraine- ra’. W zwiazku z tym R. Orlowski w 1980 roku opracowat nowy projekt, oznaczony SW 220.2. Podobieristwo pomiedzy obiema wersjami bylo mniejsze, niz sugeruje to nazwa ~ uklad sa- molotu ulegt bowiem zupetnej zmianie. Nowy projekt przewidywat zastosowanie podwéjnego usterzenia pionowego, mocowanego do dwéch belek kadiubowych; belki te byly mocowane do skrzydet, a w swej przedniej czeéci tworzyly gondole podwozia, By! to uklad przypominaja- cy samolot De Havilland Vampire, stad SW 220.2 szybko otrzymat przezwisko ,Vampire- trainer’. Z poprzedniej koncepeji, oprécz nazwy, w konstrukgji zostata tylko przednia czesé kadiuba. Skrzydia tez ulegly przekonstruowaniu — o ile w ,Fantrainerze” ich zewnetrzne czeSci mialy skos do przodu, tak w ,Vampire-trainerze" byly proste. Rozpietos¢ pozostata jednak bez zmian, Zastanawiajace jest, ze masa wlasna i masa catkowita nie zmienity sig — mimo, ze samoloty ewidentnie sie réznily. Trudno powiedzieé, na jakiej podstawie zostaly one oszaco- wane ~ mozliwe, Ze konstruktorzy uzyli wzoréw empirycznych, ktére nie uwzglednialy ukladu ‘samolotu. Opracowanie tekstu: Pawet Ruchala, SMIL Przygotowanie techniczne: Krzysztof Blasiak, SMIL PROJEKTY INSTYTUTU LOTNICTWA 1950-1980 Rozpigtodé | Masa kg | Predkoéci T sink | Bugote | wasn’ | tte | Wznosems wiazwe | Rok | Kenstntor ockat | Wysorose | Usnoce | Past. | Paap” | Were Gaga | Powncina | cakew | in| Pasleglm | mms | ye" | tov ae S70 ; wes 7 oma, wma fad | 20 ron |r Jomon |e [wma [$2 122 | ho L aa | aoe 33s —Y i200 ysis | smo Fut? | rose | ranaatr —| Cdeutomy, | 2008, | 75 | 400 | sy fmieee” | Soodan |34, | 180 - 192 —} Broo t Ttyites | sete. . eia740 | 48 as [1986 | TSandauer | tonngowy, | Wears, |8¢ | 900, | BS | Sh Saray’ | 2m 38, | 1000 | ~~ GTOS50 | 18.0 72580 é 7 / Wetorada- ; a fe patek, varel Borsux | 1964 | T.Chylitski | nowy alae hae 17> | 175-228 | 6300 ®.. rol, sant. oe 2412 micisc | KM. aa 480 | 70 730 fologram _ "8° | Turbosm. | 50 50 ram. 37) Sosa 7804 | wezanodnicy To. Aicobacyiny | Plaski | 7:1 128177 | eats sow | 199067 | Tomine | isco | Peon | 23 en Tenino Re | | 17,5 1800 a 7700 ears | rer | esvee | remiss [fehiey |Top | 120 | tego | 20278 mmiisc. | Turbosm. | 3° ae mer | 800 109 | 795 aha Sztane- a 7a to Rrowardowats | SHON | are [74s | S08 5 Biteningowy Uaaw |" | Ronen | Yengowy | aso | 35° | tap | 19914 | si00 | Euteatama | i ie | te : sonwor Ror cn Setono- | Frandn | | Mikwathowsk ao | Be Sw220 } 1879 | Rtowanaowan | fenngomy | 208280 | 323 | toy BStaszewski | 276 tie 86 _ = | 36} 0 seroine | rankin | sw se | 20 SH, | 1980 | Ronen | tenngowy | assino | 882 | $20, Erase” [kM | 288 | 10 | 12