Professional Documents
Culture Documents
Makale Deerlendirmesi
Ayegl Kl / Heath W. Lowry Tartmasnda, Evrenos
Begin Soyu le lgili Belgenin Okunuuna likin
nemli Bir Dzeltme
An Important Correction on the Way of Reading of the Document Related
to Evrenos Begs Ancestry in Ayegl Kl / Heath W. Lowry Debate
Hakan Ylmaz*
z
Bu makale, nl Osmanl aknc beyi Gz Evrenos Begin soyunu aydnlatacak nitelikte nemli bir vakf belgesinin yayn nedeniyle, Ayegl (al)
Kl ile Heath W. Lowry arasnda yaanan tartma ve bu tartma srasnda
ortaya atlan iddialar, tarih kantlar ve bilimsel kstaslar nda deerlendirmek amacyla kaleme alnm; belgedeki nemli bir ibrenin okunuuna
dair ortaya atlan yanl bir iddia ada materyallere dayanlarak dzeltilmeye allmtr.
Anahtar Kelimeler: Gazi Evrenos Beg, sa Beg vakfiyesi, Pranko Lazarat, ehidlik, intihal, Ayegl Kl, Heath W. Lowry.
197
Hakan Ylmaz
Abstract
This article aims to evaluate the debate between Ayegl (al) Kl and Heath W. Lowry due to the publication of an important foundation document
that would illuminate the ancestry of famous Ottoman pioneer by Ghazi Evrenos Beg and the claims that were made during this debate, in the light of
historical evidences and scientific criteria. A false claim that was put forward
on way of reading of an important phrase in the document was tried to be
corrected based on contemporary materials.
Keywords: Ghazi Evrenos Beg, sa Beg endowment, Pranko Lazarat, Martrydom, plagiarism, Ayegl Kl, Heath W. Lowry.
198
Giri
Bilimsel yayn ve almalar hayli yorucu bir sre ve uzun bir
mesai gerektirdiinden, ayn konu zerinde alan aratrmaclar
arasnda zaman zaman tenkit ve tartmalar yaanmas son derece doaldr. Ancak bu tartmalar srasnda taraflar arasnda, iki
mehur Trk deyimi olan Vur deyince ldrmek ve Devenin altnda buza aramak szlerine rahmet okutacak dzeyde bir lin
ve kusur arama aray ierisine girimek, ii ifrata vardrmann
daha da tesinde; bazen bilimin ve bilimselliin objektifliine de
glge drecek sonular ortaya kmasna neden olmaktadr.
Konuya giri yapmadan nce unun srarla altn izmek isteriz
ki; bizim burada ortaya koyacamz tenkit ve eletiriler, kesinlikle taraflardan herhangi birinin hakllk ya da hakszln ispat
etmek amacna mtuf deildir. Amacmz sadece, hakszla kar
hak aray iine girdiini savunan tarafn, alternatif baka bir materyalle dorulandnda kendisini haksz karaca aikr olan
bir konuyu abartl bir ekilde devreye sokarak, haklln pekitirme pahasna yapt nemli bir bilimsel hatann ve yine buna
paralel olarak bilimsellik adna ortaya att baz iddilarn,
kesin ada kantlar ve bilimsel kstaslar nda dzeltilmesini
salamaktr.
Bilindii zere sz konusu tartma, Ayegl Kln doktora tezi
ile 2011 yl sonu/2012 yl balarnda yaymlanan maklesinde,
Evrenos-olu s Beg Vakfiyesinden Evrenos Begin babas Pranko snn adna ilikin yeni bir kayd, bu nl aknc beyinin soyu
ile ilgili tartmalar aydnlatlacak nemli bir materyal olarak yaynlamas1, Heath W. Lowrynin bu makalelerin nerinden ksa
bir sre sonra ayn belgeyi Fourteenth Century Ottoman Realities: In
Search of Hc-Gz Evrenos - On Drdnc Yzyl Osmanl Gerek-
199
Hakan Ylmaz
leri: Hac-Gazi Evrenosun zinde2 adl yeni almasnda kullanmas, ancak sz konusu almasnda bu belgeyi daha nce Kln
yaynladna ilikin hibir atfta bulunmakszn Yeni Bir Bulgu
olarak tantmasyla balam3; daha sonra Kln 2014 ylnda yaynlad doktora tezinin nsznde Lowrynin bu tavrn eletirmesi4 ve onun da Kla, almalarnda belgeleri hatal bir ekilde okuyup aktard ve kendisine ait baz materyalleri izinsiz
olarak kulland ynnde, olduka sert ithamlar ieren bir cevap
metni hazrlamasyla5 daha da ileri boyutlara varmtr.
Yukarda belirttiimiz zere; amacmz bilim adna yaplan
hatlar, yine onun herkese kabul grm kstaslar dorultusunda dzeltmek olduundan, imdi Lowrynin cevap niteliindeki
makalesinde ortaya att baz iddilar, tarih ve epigrafik materyaller nda bilimsel adan tenkide alacaz.
Evrenos-olu s Beg Vakfiyesindeki e-ehd bresinin
Okunuuna likin ddinn Tenkidi:
Heath Lowry, Evrenos-olu s Begin Selnike bal Vardar Yenicesindeki vakflar adna dzenlenen 861/1457 tarihli vakfiyesinde, Evrenos Gznin:
el-Emrl-kebrl-merhm-ehd Evrnz Beg
ibn Prnk Lzrat6 eklinde geen nisbesindeki
e-ehd
ibresini Ayegl Kln yanl okuduunu, dorusunun hretli, naml, nl mnsna gelen
e-ehr olduunu ne
srerek, buna Evrenos Gznin kesin olarak ehid olmayn gereke gstermitir:
2 Kr. Heath W. Lowry, Fourteenth Century Ottoman Realities: In Search of HcGz Evrenos - On Drdnc Yzyl Osmanl Gerekleri: Hac-Gazi Evrenosun zinde, Baheehir University Press: Occasional Papers in History #5, stanbul, 2012.
3 Kr. Lowry, a.g.e., s. 89-94.
4 Ayegl Kl, Bir Osmanl Aknc Beyi: Gazi Evrenos Bey, thaki Yaynlar,
stanbul 2014.
5 Heath W. Lowry, Oyunu Kuralna Gre Oynamak: Ayegl Kla Bir
Yant, Osmanl Aratrmalar/The Journal of Ottoman Studies, XLIII (2014), s.
475-492.
6 BOA, EV. VKF., no. 10/1, s. 11, st. 24-25.
200
Burada Kl, ehir (manas hretli, naml, nl) kelimesini hatal bir ekilde ehid (manas: slm adna savarken
hayatn kaybeden) olarak okumutur. Kendisinin belirttiine
gre, on senedir Evrenos zerine alan birinin bu ksm nasl yanl okuduunu anlamak zordur. Kesin olan bir ey var
ki, Evrenos ehid olmad. Savata lmek bir yana, son derece
ge bir yata (grne baklrsa eceliyle) vefat etmi ve 17
Kasm 1417 aramba gn Yenice-i Vardarda defnedilmitir. Kl, bu gerein tamamen farknda olsa da, anlald
kadaryla onun slm adna savarken hayatn kaybedenlere
verilen bir unvan tamasnda bir tutarszlk grmemitir.7
Oysa Evrenos Begin tpk vakfiyedeki gibi e-ehd olarak vasflandrlm olduu, o asrdan gnmze intikl etmi daha mehur ve nemli tarih materyaller mevcuttur ki, bunlarn banda
bizzat onun kabir ta gelmektedir:
201
Hakan Ylmaz
Kad mte ve nukile min dril-fen il dril-bek elmerhml-mafr, es-sad-ehd, Melikl-guzt velmchidn, ktill-kefereti vel-mrikn, ez-zyir bi-Beytullhil-harm, et-tifu beyner-rkni vel-makm Hac
Evrenoz bin s -nevverellhu kabreh ve tbe serhu il
rahmetillhi tel ve rdvneh- fl-yevmil-erbaa es-sbi
min ehri-evvl li-sene rn ve semne-me-i Hicriyye.8
stelik kabir tandaki bu
es-Sad-ehd ibresi,
Evrenos Beg trbesinin 1302/1884-85 ylndaki tamiri srasnda
konulan kitbenin daha muhtasar olan metninde de aynen tekrr
edilmitir:
8 Kr. Vasilis Demetriades, The Tomb of Ghz Evrenos Bey at Yenitsa and
Its Inscription, Bulletin of School of Oriental and African Studies, XXXIX (June,
1976), s. 331. Evrenos Gznin kabir tan ilk kez bu maklesi ile ortaya
karp bilim dnyasna tantan Demetriades, bir in klasii olan metindeki
bu ibreyi tereddtsz
= es-sad-ehd eklinde okumutur.
9 Heath W. Lowry - smail E. Ernsal, Yenice-i Vardarl Evrenos Hanedan: Notlar ve Belgeler, Baheehir niversitesi Yay., stanbul, 2010, s. 91.
202
Resim-2: Gz Evrenos Begin orijinal mezar tanda el-Merhmlmafrs-Sad-ehd unvanlaryla vasfedildii ksm.
V. Demetriades, The Tomb of Ghz Evrenos Bey at Yenitsa and Its Inscription, Bulletin of School of Oriental and African Studies, XXXIX (1976), s. 331
Grld zere Evrenos Beg gerek mezar tanda, gerekse trbesinin onarm kitbesinde; Osmanl mezar ta ve kitbe metinlerinde sklkla rastlanan el-Merhml-mafr, es-Sadehd unvanlaryla anlmtr. Dolaysyla bu iki tarih materyale
paralel olarak, s Begin Vardar Yenicesi vakfiyesinde de onun
el-Merhm-ehd eklinde anlm olduu, baka herhangi bir yoruma imkn ve ihtiml brakmayacak derecede
aktr. Kald ki Lowry son tartmada, bu iki nemli materyalde
de geen sz konusu ibreyi Kln yanl okuduunu ne srmekle birlikte, daha nce yaynlad pek ok almasnda kendisi de dorudan ehd olarak transkripsiyona aktarmtr10.
Burada Lowrynin bilmedii nemli bir ey var ki, o da udur;
kitbe, mezar ta ve vakfiye slbuna in olan herkesin bi10 Lowry-Ernsal, a.g.e., s. 89-91.
Sosyal ve Kltrel Aratrmalar Dergisi (SKAD)
203
Hakan Ylmaz
lecei zere
e-ehr veya
el-Mehr ifdesi,
lm olan kimsenin ismi deil, sadece lkab aklanrken; genellikle isimden sonra ve lkaba gemeden hemen nce kullanlr. Tpk Orhan Gznin, olu Sleyman Paa adna dzenlettii abn 761/Haziran 1360 tarihli znik Hac Karaolan
Zviyesi vakfiyesinde, asl ad Osmn bin Ysuf olan Hac
Karaolann:
Osmn bin Ysuf el-mehr bi-Hac Kar-oln -dme tevfkah-
eklinde vasfedilmesi11 rneinde olduu gibi; vey bn
Kemlin, Trhinin III. Defter unvan yapranda, eserin Sultan I. Muradn monografisini ierdiini vurgularken
onu:
es-Sultns-sad-ehd Murd Hn e-ehr bi-Hdvendigr
Gz olarak takdim etmesi12, ya da anonim bir Tevrh-i l-i
Osmn nshas derkenar balnda Ftih Sultan Mehmedin:
Sultn Muhammed Hn e-ehr
be-Ebl-feth eklinde tavsif edilmesi gibi13. Tm bu rneklerde
aka grld zere e-ehr ya da el-Mehr ifdesi; tasvir
edilen kiinin ad aka zikredildikten sonra, isminin deil dorudan lkabnn bana getirilmitir.
Buna ilveten Lowry, yine Arapa ve Farsa yazm kalplarna yeterince in olmadndan olsa gerek ki, bu rneklerde de grlen e-ehr, el-Mehr ifadeleriyle sunulan lkaplarn bana;
ile, -le, -la eklerine ya da diye kelimesine karlk gelen, Arapa = bi- ya da Farsa be- ekinin gelmesi gerektii kriterini de dikkate almamtr. Dolaysyla Evrenos-olu s Begin
vakfiyesindeki kelimenin banda bu ekin yer almyor oluu da,
buradaki ifdenin Lowrynin ne srd ibre ile uzaktan-yakndan alkas olmadnn apak bir kantdr.
Heath Lowry, Kln 10 yldr Evrenos zerinde altn syledii halde, bu ksm neden ehd diye okuduunu anlamann
zor olduunu sylemektedir14. Meseleye objektif yaklamak gerekirse; bu durumda kendisine de, yukardaki kitbe metinlerinde
de geen bu ibreyi daha nce yaynlad almalarda ehr
deil de ehd eklinde okumuken, imdi neden zorlama bir
yorumla bu ekilde okumaya altn sormak gerekebilir. Fakat
bizim buradaki amacmz, bu gibi elikileri gndeme getirerek
tartmay daha da bytmek deildir.
Sonu itibariyle Heath Lowrynin, vakfiyedeki e-ehd
ibresinin e-ehr eklinde okunmas ynndeki srar, yukardaki tarih kantlardan da aka anlalaca zere, bilimsellikle hibir ekilde badamayan ak bir zorlamadr ve bu durum,
Moynihann sznden hareketle Kla ynelttii hakikatleri
kendine gre deitirme isndnn15 ister-istemez kendisi hakknda
sorgulanmas zarretini dourmaktadr.
ehd Kelimesinin Anlam ve Evrenos Beg Hakknda Kullanlamayaca Ynndeki ddinn Cevb:
Lowry, ehd kelimesininin mnsn slm adna savarken
hayatn kaybeden eklinde tanmlayarak16 anlamn tamamen
daraltmtr ki, bu da yine onun konu hakknda yeterince bilgi14 Heath W. Lowry, a.g.m., s. 487.
15 Lowry, a.g.m., s. 475, 491.
16 Lowry, a.g.m., s. 487.
Sosyal ve Kltrel Aratrmalar Dergisi (SKAD)
205
Hakan Ylmaz
ihbd-devleti vel-Hakku ved-dn, Leysl-slm ve Gayslmslimn, el-kyim bi-emrillh, es-sdi bi-hccetillh Murd Beg
ibns-Sultnl-dil-EHD Orhn -tegammedehullhu bilmafireti ver-rdvn-18
nk ada Mool, Bizans ve talyan kaynaklarnda aka
belirtildii zre; Orhan Gz 763/1362 yl Mart aynda, yukarda
ehd olmay gerektiren hastalklar arasnda saydmz tn;
yani veb hastalndan lmt19.
17 Bu konudaki farkl Hads rivyetleri iin, mesel bk. Mslim: 1915/165;
Ahmed b. Hanbel, Msned: 522; Eb Dvud, stigfr: 26; bn Mce: 2804;
Hkim: 2/159, vb.
18 Aleddn Al Esved (Kara Hoca), Knzl-Envr, Nuruosmaniye Ktp. no.
1334, vr. 1b.
19 Orhan Gznin ada olan, Eratna saraynn mneccim ve tarihilerinden
206
207
Hakan Ylmaz
22 Kr. Kl, Evrenos Beyin Kkeni Hakknda, s. 760-763; a.mlf., Evrenos Beyin Babas Pranko Lazaratn, s. 89; a.mlf., a.g.e., s. 43; Lowry,
Fourteenth Century, s. 5, 91; a.mlf., a.g.m., s. 486.
23 Ayegl Kln yukardaki iml esaslar erevesinde tammen doru
olarak okuduu
Lzrat ismini, Lowrynin srarla, srekli Lazart
eklinde okumas da bu kbildendir. Kr. Lowry, Fourteenth Century, s.
90, 91, 93-94; a.mlf., a.g.m., s. 486. Lowrynin burada toponomik delillerle
dahi okunuu malm olan bu ismi, srf hasmna muhlefet amacyla, bilinli
olarak farkl ekillerde kullanma abasnda olduu intib uyanmaktadr ki,
bu durumun da bilimsel ciddiyetle hibir ekilde badamayaca ortadadr.
208
209
Hakan Ylmaz
leyen herhangi bir kii, makalenin dier ksmlaryla birlikte bu ksmn da mutlaka okuyacandan, Lowrynin belgenin kayt no.sunu
dikkatten karma ynndeki iddilar bizzat kendisi tarafndan
boa karlm olmaktadr. Dier konularda olduu gibi Lowry,
maalesef bu noktada da iddisnn doruluunu ispat edememi,
Kln ilk ve tek olarak nitelendirdii26 yukardaki kaydn ise
yine isbetsiz bir ekilde kendi aleyhine delil olarak getirmitir.
Lowrynin bu noktada dikkati eken dier bir sulamas ise; daha
nce Evrenosolu ailesinden alarak Asker Mzeye naklettirdii
Gz Evrenos Begin zrh ve Kurn- Kerminin fotoraflarn yaynlayan Ayegl Kln, yaynlad yerde bunlar bulan kiinin
kendisi olduundan hi sz etmemesidir27. Lowry bu iddisnda
da tenkidin lsn kararak, Kln, bunlarn daha nce
kendisi tarafndan kefedildiini ve yaynlandn belirtmemesinden: 2012 tarihli kitabm bilmeyen kiiler bu yanl ynlendirme
yznden esasen hanmefendinin kendisinin bulgusu olduuna dair
bir dnceye kaplabilirler. Bu yapt, en hafif deyimiyle bir bilim insannn asla yapmamas beklenen bir tr intihal olup, bunun yan sra
gayri ahlakidir. eklinde28 uuk ve topya snrlarn zorlayan bir
mn karmtr. Dardan nasl gzktn hesaba katmasa
da, isbetsiz bir intihal yorumuyla, kendi kurduu iskambilden
evinin zerine yeni bir iskambilden ev kurmaya alan Lowry,
bu szleriyle; det oyuncan arkadandan kskanan kk
bir ocuk edsyla intihalin, gnmzde ne kadar istismra ve
kullanlmaya ak bir smr malzemesi hline geldiini farknda olmadan gzler nne sermitir. Kefedilen herhangi bir eyi
sadece yaynlam olmann, kiinin onu kendi kefi gibi gstermesi anlamna gelmediini nl akademisyene hatrlatmamza
herhlde gerek yoktur.
unu drstlkle kabul etmek gerekir ki; bu fotoraflar yaynlayan kimse Ayegl Kl deil de, Lowrynin kendisi veyahut
baka biri de olsayd, mzenin zimmetine gemi olan ve hl-i ha26 Kr. Lowry, a.g.m., s. 485.
27 Kr. Lowry, a.g.m., s. 490-491.
28 Kr. Lowry, a.g.m., s. 491.
210
211
Hakan Ylmaz
Kaynaka
Ariv Belgeleri ve Birincil Kaynaklar:
Evrenos-olu s Beg Vakfiyesi, BOA, Vakfiyeler (EV. VKF.), 10/1.
Gz Sleymn Paann znik Hac Kara-oln Zviyesi Vakfiyesi,
TSMA, no. 7792.
Aleddn Al Esved (Kara Hoca), Knzl-Envr, Nuruosmaniye
Ktphanesi, no. 1334.
bn Keml (Keml Paa-zde), Trh-i bn Keml, III. Defter, Millet
Ktphanesi, Ali Emr, Tarih, no. 30/3.
Tevrh-i l-i Osmn, Anonim, Belgrade Svetozar Markovi Library, T Pco., no. 327.
Zeynl-Mneccim bin Sleymn el-Konev, Zikr-i Tevrh-i Baz
ez-Seltn-i Mool, Nuruosmaniye Ktphanesi, no. 2782.
Yaynlanm Eserler ve Makaleler:
Demetriades, Vasilis, The Tomb of Ghz Evrenos Bey at Yenitsa
and Its Inscription, Bulletin of School of Oriental and African
Studies, XXXIX (June, 1976), London, pp. 328-332.
Kl, Ayegl, Evrenos Beyin Kkeni Hakknda Tartmalar ve
Yeni Bir Deerlendirme, Belleten, c. LXXV/274 (Aralk 2011),
s. 745-768.
Kl, Ayegl, Bizans ve Osmanl Kaynaklarnda Gzi Evrenos
Beyin maj Hakknda Bir nceleme, Ankara niversitesi Tarih Aratrmalar Dergisi, c. XXX/49 (2011), Ankara, s. 131-144.
Kl, Ayegl, Evrenos Beyin Babas Pranko Lazaratn (Pranko
sa) Vakf ve Trbesi, Gneydou Avrupa almalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Dergisi (GAMER), I/1 (2012), Ankara,
s. 87-99.
Kl, Ayegl, Bir Osmanl Aknc Beyi: Gazi Evrenos Bey, thaki Yaynlar, stanbul 2014.
Lowry, Heath W.- Ernsal, smail E., Yenice-i Vardarl Evrenos Hanedan: Notlar ve Belgeler, Baheehir nv. Yay., stanbul, 2010.
Lowry, Heath W., Oyunu Kuralna Gre Oynamak: Ayegl
Sosyal ve Kltrel Aratrmalar Dergisi (SKAD)
213
Hakan Ylmaz
214