9.

TEMELLER
9.1 Giri
Binalarn, kprlerin, silolarn, depolarn ve dier yaplarn yklerinin tmnn
zemine aktarlmas gerekir. Kolon, perde, duvar gibi yap elemanlarndan gelen
ykleri zemine gvenle aktarmak iin tekil edilen elemanlara temel ad verilir.
Temel ad verilen yap elemanlarnn oluturulmasnn nedeni, genelde zeminin st
yap malzemesinden daha dk mukavemete sahip olmasdr.
Temel tasarmnda st yap yklerinin bykl, dalm, ve yayl ile birlikte
zeminin tama kapasitesinin ve zelliklerinin ok iyi bilinmesi gerekir. Zeminin
zellikleri en iyi ekilde laboratuvarda yaplacak deneysel almalar ve jeolojik
yapsnn incelenmesi ile elde edilebilir. Temel zemininin zelliklerinin belirlenmesi
zemin mekanii ve jeoloji bilim dalnn konular arasnda yer alr. Belirlenen zemin
zelliklerine bal olarak zemin tama kapasitesinin belirlenmesi, uygun tasarm ve
yapm tarznn seilmesi temel inaat dersinin konular arasnda yer alr. ayet
zeminin zellikleri olduka iyi biliniyorsa ve sistemde allmn dnda farkl bir
durum yoksa yap mhendisi zemin iin alaca deerler hakknda karar vererek
yap temelinin tasarmn ve boyutlandrmasn yapabilir.
Zemin zellikleri ayrntl olarak bilinse bile, temel zemini ile yap arasndaki
karmak etkileimin dikkatle ele alnmas gerekir. Temel tabanndaki zemin
gerilmelerinin bulunmas yaplacak yaklak kabullere dayanr. Temel tabanndaki
gerilmelere etki eden faktrlere bal olarak yaplacak kabullerde aadaki
zelliklere dikkat edilmesi gerekir.
a) Yzeyde temel alt zemini: Temel zemininin taneli olmas halinde (kumlu,
akll) rijit temel tabanndaki gerilme ekil 9.1bde gsterildii gibi kenarlarda az
ortalarda en byk deerlerde olur ve kenarlarda kabarma grlr. Eksenel ykl
temel tabanndaki zemin killi ise ekil 9.1cde gsterildii gibi temel kenarlarnda
gerilme arts oluur her iki halde de hesaplarda temel tabannda zeminde oluan
gerilme niform olduu kabul edilir (ekil 9.1a).
b) Derinde temel alt zemini: Srekli ve plak temellerde, zemin tabakalarnda uzun
dnemde meydana gelecek konsolidasyon gz nnde bulundurulmal ve bunun st
yap kesit tesirlerine etkisi dikkate alnmaldr.
c) Temelin bykl ve ekli: Temel tabanndaki zemin gerilmesinin bykl
ve dalm temel boyutlarna bal olarak deiir. Bu nedenle temel zemininin
elastiklik katsaysnn belirlenmesinde temel boyutlar da hesaba katlmaldr. Temel
geometrisi de bu katsaynn belirlenmesinde etkili olur.
d) Temel yknn d merkezlii: st yapdan gelen ykn eksantrik olarak
etkimesi temel gerilmelerinin lineer deiken olmasna ve temel yer
deitirmelerinin dnmeleri de iermesine neden olur.
e) Temel rijitlii: Temelin rijitlii zemin gerilmelerinin dalna dolays ile dey
yerdeitirmelerin ve temel i kuvvetlerinin az olmas halinde zemin cinsine bal
olarak temel tabanndaki gerilmeler niform olmakla birlikte yerdeitirmeler farkl
olacaktr (ekil 9.2)
171

(a)

(b)

(c)
ekil 9.1 Temel tabanndaki gerilmeler (a) Hesaba esas alnan gerilme dal
(b) Ayrk zeminlerde temel tabanndaki gerilme dal (c) Kil zeminde temel
tabanndaki gerilme dal

qzemin

qzemin
(b)

(a)

ekil 9.2 Rijitlii az temelde zemin cinsine bal yer deitirme ve gerilme dalm.
a) Killi zeminler b) Taneli zeminler
f) st yapnn rijitlii: st yap rijitlii arttka temelin yer deitirmeleri st
yapnn rijit olmas nedeni ile st yap elemanlarnda oluacak ilave kesit tesirleri ile
karlanr ve temelde farkl oturmalar azaltlm olur.
g) Temel Yatak Katsays: Temel zemininin zellikle plak temeller iin rijitlik
yatak katsay olarak isimlendirilir. Gerilmeler ile yerdeitirmeler arasnda bu
katsaynn yardmyla kurulacak bant ile,
Zemin Gerilmesi = K0(Yatak katsays) yerdeitirme

(9.1)

olarak ifade edilir.

Zemin yatak katsays; zeminde birim yer deitirme meydana getirmek iin birim
alana yaplacak ykleme olup, t/m3 veya kgf/cm3 birimindedir.
172

Burada sadece dey ykler iin ifade edilen yatak katsaylarnn farkl ykleme
ekilleri iin deerleri teorik ve deneysel almalar sonucu belirlenmitir. Dey
yerdeitirmeler iin farkl zemin snflarna ait yatak katsaylarnn yaklak
deerleri izelge 9.1de verilmitir.
izelge 9.1 Ortalama zemin yatak katsaylar
Zemin Tr
K0 ( kN/m3)
Balk, Turba
< 2000
Plastik kil
5000 ~ 10000
Yar sert kil
10000 ~ 15000
Sert kil
15000 ~ 30000
Dolgu toprak
10000 ~ 20000
Gevek kum
10000 ~ 20000
Orta sklkta kum
20000 ~ 50000
Sk kum
50000 ~ 100000
Sk kum ve akl
100000 ~ 150000
Salam ist
>500000
Kaya
>2000000
h) Zemin emniyet gerilmesi veya zemin tama kapasitesinin belirlenmesi:
Betonarme kesit hesaplar balangta emniyet gerilmeleri yntemi ile yapldndan
zeminlerin snflarna bal tama kapasiteleri bir emniyet katsaysna blnerek
emniyet gerilmeleri olarak verilmitir. Emniyet gerilmesi kavram betonarmede
kullanlan tama gc kavram ile elimektedir. Bu elikiyi ortadan kaldrmak
iin betonarme kesit hesaplarnn tama gc ile yaplmas durumunda zemin
emniyet gerilmeleri ortalama bir yk katsays arpan olan 1.5 ile arplarak zemin
dayanmnn deeri hesaplanmal ve temel boyutlar bu zemin dayanm deerleri ile
belirlenmelidir. Yzeysel temeller iin zemin snflarna bal zellik gstermeyen
yaplarda alnabilecek emniyet deerleri aadaki izelge 9.2de verilmitir.
izelge 9.2 Zemin emniyet gerilmeleri
Zemin Cinsi
zem (kgf/cm2)
1. amur ve bataklk
0
2. Dolma zeminler mekanik olarak sktrlm
0~1
3. Yumuak kil
1
4. Orta sertlikte kil
2
5. Sert kil
3
6. nce gevek kum
1
7. nce skk kum
2~3
8. Gevek kumlu akl
2~3
9. Skk kumlu akl, akl
4~5
10. Yumuak kaya (Kilta, kumta, tf vb.)
10
11. Sert kaya (ist vb. salam tabakal kayalar)
30 ~ 35
12. ok sert kaya (Anmam derin granit, bazalt)
50 ~ 90

173

izelge 9.3 Deprem Ynetmelii Zemin Gruplar

Zemin
Grubu

(A)

(B)

(C)

(D)

Zemin Grubu
Tanm

1.Masif volkanik kayalar

ve ayrmam salam
metamorfik kayalar, sert
imentolu tortul kayalar
2. ok sk kum ve akl
3. Sert kil ve siltli kil
1.Tf ve aglomera gibi
gevek volkanik kayalar,
sreksizlik dzlemleri
bulunan ayrm
imentolu tortul kayalar
2. Sk kum ve akl...
3. ok kat kil ve siltli kil
1.Yumuak sreksizlik
dzlemleri bulunan ok
ayrm metamorfik
kayalar ve imentolu
tortul kayalar
2.Orta sk kum, akl
3.Kat kil ve siltli kil
1.Yeralt su seviyesinin
yksek olduu yumuak,
kaln alvyon tabakalar
2.Gevek kum
3.Yumuak kil, siltli kil

Stand.
Penetr.
(N/30)
-

Relatif
Sklk
(%)
-

Serbest
Basn
Direnci
(kPa)
>1000

>50

85-100

>700

>32

>400

>700

500-1000

700-1000

200-400

400-700
300-700

Kayma
dalgas hz
(m/s)
>1000

30-50
16-32

65-85
-

<500

400-700

10-30
8-16

35-65
-

100-200

200-400
200-300

< 200

< 10
<8

< 35
-

<100

< 200
< 200

Alman artnamesi ayrk taneli yeterli sklktaki zeminlerin emniyet gerilmelerini

temel boyut ve derinliine ve tane zelliine bal olarak aadaki ekilde
vermektedir.
izelge 9.4 DIN-1054e gre ayrk taneli yeterli sklkta zeminlerin emniyet
gerilmeleri
Temel
En Kk Temel Genilii (m)
derinlii
nce ve orta kum iin
Kaba kum ve akl iin
(m)
0.4
1.0
5.0
10
0.4
1.0
5.0
10
1.5
2.0
2.5
3.0
2.0
3.0
4.0
5.0
0 0.5
1
2.0
3.0
4.0
5.0
2.5
3.5
5.0
6.0
2
2.5
3.5
5.0
6.0
3.0
4.5
6.0
8.0
evrede daha nce yaplm yaplardan, temel kazs srasnda zeminin
gzlenmesinden faydalanlarak zemin zellikleri iyice biliniyorsa yukarda verilen
tablolar yardmyla zemin emniyet gerilmesini semek ve bu deeri 1.5 katsays ile
arparak zemin gerilme dayanmn bulmak mmkndr.
Temel tabannn oturtulabilecei salam zemin tabakasnn derinde bulunmas
halinde zemin st kotu ile salam tabaka arasndaki ba ilave temel elemanlar ile
salanmaldr. Temel tabannn oturtulabilecei yeterli mukavemetteki zemin
174

tabakasnn yzeyden balamas halinde yaplacak temeller yzeysel temeller,

salam zemin tabakasnn derinde olmas halinde yaplacak temel sistemlerine de
derin temeller denir.
Temelleri derin temeller ve yzeysel temeller olarak grupladktan sonra bunlar
kendi ilerinde aadaki gibi snflandrabiliriz.
9.2 Temel Trleri

Temel trleri

Yzeysel (s) temeller

a) Duvar alt temeli
b) Ayrk temel (Tekil temel) mnferit temel
c) Srekli temel
1)Tek dorultuda srekli
2) ki dorultuda srekli (zgara temel)
d) Plak temeller

Derin temeller
a) Kuyu temel
b) Keson temel
c) Kazk temel
1) U kaz
2) Srtnme kaz

9.3 Duvar Alt Temelleri

9.3.1 Dzenlenmesi
Yap yklerinin duvar veya perdelerden zemine aktarlmas durumunda duvar veya
perde boyunca bu yap elemanlarnn ykn zemine aktarmak iin tekil edilen
elemanlar duvar alt temeli olarak adlandrlr. Duvar alt temeli duvardan gelen
deyde oluan izgisel ykleri tayacaksa temel tabanndaki gerilme uniform kabul
edilir. Duvar aks dorultusunda moment olumad kabul edilir. Ksa dorultuda
birim boy iin hesap yaplr. Duvar alt temellerinin genilii zemin dayanm
dikkate alnarak belirlenir. Temelin duvar genilinden taan ksmlar 1 m
geniliinde konsol bir kiri gibi hesaplanr. Duvar alt temellerinde hesaba esas
alnacak kesit tesirleri ekil 9.3te gsterilmitir.
Kesit hesabnda temel alnacak kesme kuvveti duvar yznde, moment ise duvar
yz kalnlnn 1/4hc kadar iindeki dzlem kesitteki deeri olarak alnr. Kritik
momentin duvar yznde alnmamasnn nedeni, duvar ve temelin farkl
malzemelerden oluu ve aradaki balantnn monolitik olmamasdr.
Temel kalnl seilirken, tasarm momentinin homojen atlamam kesit varsaym
ile hesaplanan atlama momentinden, tasarm kesme kuvvetinin de kesmede atlama
dayanmndan daha kk olmas salanmaldr. (VdVcr )
Vd Vcr = 0.65f ctd d 100

(9.2)

olmaldr.
175

P
hc

a
b
a

Vd
Vdh
a+hc/4
Md

Mdh
ekil 9.3 izgisel ykten dolay temelde oluan kesit tesirleri.
Duvar kalnlnn 1/4nde bulunan moment temel alnarak ve homojen atlamam
kesit varsaym ile hesaplanan en byk ekme gerilmesi;
z =

Md
y fct k
I

(9.3)

olmas halinde enine dorultuda (duvar eksenine dik) donat bulundurulmasna gerek
yoktur. (9.3) bantsnda katsays tama gcne gre hesap iin =1.3
alnmaldr. Boyuna ve enine dorultuda minimum donat konulmas arttr. I, birim
genilikte beton kesitinin atalet momenti, y ise temel kalnldr.

y/2
y/2

100
I=

ekil 9.4 Brt beton kesiti atalet momenti.

176

100 y 3
12

9.3.2 Minimum Boyutlar ve Donat

Duvar alt temeli, herbir yanda, zerindeki duvardan en az 10 cm dar tamaldr.
Duvar alt temelinin kalnl duvar dna taan konsol aklnn yarsndan ve 20
cmden az olamaz.
Duvar alt temellerinde donat altnda kalan beton rts en az 5 cm olmaldr.
(9.3) bants ile betonun atlamayaca gsterilirse duvar eksenine dik enine donat
bulundurulmasna gerek yoktur. Bu durumda, duvar boyunca her kede bir tane
olmak zere en az 410 boyuna donat bulundurulmal ve bunlar, aral 30 cmyi
gemeyen, en az 8 mm apnda etriyelerle sarlmaldr (ekil 9.5).
Hesaplanan ekme gerilmesinin atlama dayanmn getii durumlarda, duvar
eksenine dik enine donat bulundurulmas zorunludur. Bu donatnn ap 10 mm
olaca gibi aral da temel derinliinin yarsndan fazla olamaz. Boyuna dorultuda
yerletirilecek datma donats alan ise ana donatnn 1/5 den ve 410 dan az
olamamaldr.

en az
410

a100 mm
h 200 mm
h a/2

50 mm
b

a100 mm
h 200 mm
h a/2

50 mm
Datma donats

Ana donat

ekil 9.5- Duvaralt temeli minimum boyutlar ve donats.

Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakkndaki Ynetmelikte zemin snflarna
bal olarak minimum duvar alt temel boyutlar aadaki tabloda zetlenmitir.

177

izelge 9.5 Duvar Alt Temellerine likin Koullar

Zemin
Zemin
Zemin
Koulun Tanm
Grubu
Grubu
Grubu
(A),(B)
(C)
(D)
Minimum temel genilii (cm)
50
60
70
Duvar kalnlna ek (iki yandan)
pabu genilii cm)
2 x 15
2 x 20
2 x 25
Minimum temel ykseklii (cm)
30
40
40
Altta ve stte minimum temel boyuna
312
34
414
donats
Temelde minimum etriye
8/30
8/30
8/30
Minimum basamak yatay aral (cm)
100
150
Minimum basamak bindirme
30
40
uzunluu (cm)
Maksimum basamak ykseklii (cm)
30
30
-

100 cm
30 cm

30 cm
ekil 9.6 Kademeli duvar alt temeli minimum boyutlar.
Hesap sras
1) 1 metre duvar boyuna gelen yk hesaplanr. Temel tama gcne gre
hesaplanacaksa birim boya gelen yk 1.5 ile arplr hesap yk Nd bulunur.
2) Yaklak olarak temel genilii hesaplanr. Kalnlk henz bilinmedii iin bu
deer zu= zem 1.5e gre
b

Nd
h c + 20 cm
zu 1.00

hc: duvar kalnl

(9.4)

olmaldr.
3) Seilen bye gre zemin gerilmesi hesaplanr
z =

Nd
b 100

(9.5)

178

4) Temel kalnl seilir.

5) Seilen temel kalnlna gre z,net zemin gerilmesi;
z , n = z , u 1.8 h

(9.6)

olarak hesaplanr. z z, n olup olmad kontrol edilir.

6) Duvar yanlarna taan temel paralarnn konsol gibi alt varsaym ile hesap
kesme kuvveti;
Vd = z

b hc
2

(9.7)

hesaplanr.
7) Vcr = 0.65 f c t d 100 d
d = 0.85 h alnr.
arttrlmaldr.

Vd Vcr

(9.8)
salanmas gerekir, salanmazsa temel kalnl

8) Md hesaplanr.
Md =

1 b hc hc

+
2 2
4

I
z dir. M cr = 1.3 f c t k
y

Md Mcr ise enine donatya gerek yoktur minimum donat konur.

Md > Mcr ise enine donat hesab yaplr.

179

(9.9)