10.

TEKL TEMELLER
10.1 Giri
Zemin emniyet gerilmesinin yeter derecede byk veya st yapdan gelen kolon
yklerinin az olmas durumunda her kolon iin ayr bir temel yapmak uygun
olabilir. Kolonlar aras aklklar her kolon iin ayr temel yaplmasna izin verecek
kadar byk olmaldr. Zeminin zayf olmas, inaat alann kapsayan sahada
zeminin deiken olmas veya kolon aralklarnn kk olmas halinde tekil temel
yapmak uygun olmayabilir. Ayrca komu snrnda yaplacak tekil temellerde
ykleme eksantrik olacandan bu temellerin iteki kolonlara balanarak tekil temel
yerine srekli temel yaplmas daha doru olur.

ax
by

ay
d
bx

D
Plan

h
D

bx

bx

ekil 10.1 Tekil temel plan ve kesitleri.

Tekil temel ekil 10.1de gsterildii gibi planda kare, dikdrtgen veya dairesel,
kesitleri de dikdrtgen veya trapez olabilir.
Tekil kolon temellerinin hesab yaplrken kolon alt ucuna etkiyen momentler de
dikkate alnmaldr. Tekil temellerin boyutlandrma ve donat hesaplar;
a) Eilme kesmesi (Kesme kuvveti),
b) Zmbalama kesmesi,
c) Eilme iin yaplmal,
d) Donatnn yeterli kenetlenme boyuna sahip olduu gsterilmelidir.

184

Kare ve dikdrtgen tekil temeller iin daha kesin hesabn gerekmedii hallerde
eilme kesit tesirleri kolon yzeylerinden dar taan temel paralar ayr ayr tek
ynde alan bir konsol kiri gibi hesaplanmaldr.
Tekil temel eilme momenti ve kesme kuvveti kesit tesirleri iin kritik kesitin kolon
yznde olduu kabul edilmelidir.
Zmbalama hesab iin kolon yzlerinden temel kalnl faydal yksekliinin yars
mesafesindeki evre zmbalama evresi olarak alnmaldr.
TS 500de tekil temeller iin verilen en kk boyutlar ve donat ile ilgili koullar
aada verilmitir.
a) En Kk Boyutlar
Tekil temellerin planda en kk boyutu 0.7 mden, alan 1.0 m2den kk
olmamaldr. Temel kalnl ise 25 cm ve konsol aklnn 1/4'nden az olamaz.
b) Donat ile ilgili koullar
Hesapla bulunan boyuna ve enine dorultudaki donatlar temel tabannda bir zgara
oluturacak biimde yerletirilir. Donat ubuklar eit aralkl olarak yerletirilebilir.
Temelde ekme donatsnn (boyuna ve enine donat) yzdesi, her bir dorultuda,
hesapta gz nne alnan kesite gre 0.002den az ve donat aral
25 cmden fazla olamaz.
10.2 Tekil Temellerin Boyutlandrlmas
Tekil temeller genel halde eksenel kuvvet ve iki eksene gre etki eden eilme
momenti etkilerini zemine aktarrlar. Eksenel kuvvet temel tarafndan zemine
aktarlacak kolonun eksenel yk, momentler ise kolonlarn temele baland
ucundaki eilme momentleridir. Ayrca temelin kolon eksenel ykne gre simetrik
yaplmamas halinde eksantriklikten doacak eilme momentlerinin de temelin
boyutlandrlmasnda hesaba katlmas gerekir. Tekil temellerin boyutlandrlmasn
eksenel normal kuvvet etkisindeki simetrik tekil temellerle balamak anlatm
kolayl salayacaktr.
10.2.1 Eksenel Normal Kuvvet Etkisindeki Simetrik Tekil Temeller
Eksenel normal kuvvet etkisindeki tekil temellerin boyutlandrlmasnda yaplacak
ilemler aadaki admlardan oluur.
1) Kolondan temel aracl ile zemine aktarlacak yk ve temel zemininin birim
alannn emniyetle tayabilecei yk z,em bilindii zaman st yapda Tama Gc
Yntemi kullanlmsa zemin emniyet gerilmesini yk faktr ile arparak Emniyet
Gerilmeleri Yntemi ile hesap yaplmsa dorudan zemin emniyet gerilmesi
deerini alarak temel taban alannn belirlenmesinde temel z arl ve zerine
gelebilecek ilave dolgu ykleri de hesaba katlmaldr. Balangta temel z arl
ve temel zerindeki dolgu ykleri belli olmadna gre zemin gerilmesinin hesaba
185

esas olacak deeri minimum temel kalnlna yaklak don derinliinin iki katna
yakn dolgu derinlii olarak belirlenecek h deeri ile;
zn = z,u -1.8h

(10.1)

olarak hesaplanmaldr. Burada z,u ton/m2 ise h metre olarak alnmaldr.

(10.1) bantsndan bulunan hesaba esas zemin gerilmeleri kullanlarak temel taban
alan;
At

Nd
z, u

(10.2)

olarak hesaplanmaldr. At taban alann veren kare veya dikdrtgenin boyutlar

At = bx by olarak belirlenir (ekil 10.2).
II
c1
I

by

c2

by

Nd

x
II

bx
Nd

h
bx
ekil 10.2 tekil temel plan ve kesitleri.
2) Temelin zmbalama kuvvetinin zmbalama donats koymadan sadece betonla
karlanmas iin temelin zmbalama dayanm;
Vpr = (Up) d fctd

(10.3)

olarak hesaplanr. (10.3) bantsnda eksenel yk iin =1 alnr. Up temelin ekil

10.3te gsterilen zmbalama evresi, d temelin ortalama faydal ykseklii, fctd ise
betonun ekme dayanmdr. Temelin zmbalama kesme kuvveti;
VpdVpr

(10.4)

186

olmaldr. (10.4) bants salanmazsa temel kalnl arttrlmaldr.

qk

Vdy
Mdy

Nd

b1

qk

b2

c2

c2 +d

by

II

b2

c1 + d
II

I
c1

b1

bx
Nd

d h
qz
Mdx
qz

Vdx

ekil 10.3 Temel zmbalama evresi ve eilme momenti, kesme kuvveti kesit
tesirleri.

Vpd = Nd - qzn (c1+d)(c2+d)

(10.5)

olarak hesaplanmaldr. (10.5) bantsndaki ikinci terim zmbalama evresi iinde

kalan zemin gerilmelerinin toplamdr.
3) ekil 10.3te gsterilen kolon yznde alnan I-I ve II-II kesitlerindeki eilme
momenti ve kesme kuvveti kesit tesirleri kolon yznden taan temel ksmlarnn
zeminde oluacak qzn yayl gerilmeleri etkisinde konsol kiri gibi alt kabul
edilerek hesaplanmaldr. qzn deerleri seilen temel alanna gre kolon yknden
temel tabannda oluan;
q zn =

Nd
bxby

(10.6)

gerilmedir. Kesit tesirleri;

I-I kesiti iin;
187

M dx =

q zn b12 b y

(10.7)

Vdx = q zn b1b y

(10.8)

II-II kesiti iin;

M dy =

q zn b 22 b x
2

(10.9)

Vdy = q zn b 2 b x

(10.10)

olarak hesaplanmaldr. Bu kesit tesirlerinin karland I-I kesiti genilii by faydal

ykseklii d olan dikdrtgen kesittir. Mdx momentinin karlanmas iin bu kesite
konmas gereken donat miktar temelin bx kenarna paralel olarak eit aralklarla
konabilir. Ayn ekilde Mdy momentinin tanaca genilii bx faydal ykseklii d
olan dikdrtgen kesit iin hesaplanacak donat da by eksenine paralel olarak eit
aralklarla konabilir.
I-I ve II-II ile gsterilen (ekil 10.3) kesitlerdeki kesme kuvveti deerleri;
VdxVcr = 0.65 fctd by d

(10.11)

ve
VdyVcr = 0.65 fctd bx d

(10.12)

olmaldr. Bu bantlarda d kesitin faydal yksekliidir. (10.11) ve (10.12)

bantlar salanmad takdir kayma gerilmelerini donat ile karlamak yerine
temel yksekliinin arttrlmas uygun olur.
4) Seilen donat aplarna gre kenetlenme boylar kontrol edilmelidir.
Dz yzeyli ubuklarda;

f yd

b = 0.24
40 (b 1 5) cm
f
ctd

Nervrl ubuklarda;

188

veya

(b 2 5) cm

(10.13)

f yd

b = 0.12
20 (b 1 5) cm
f
ctd

veya

(b 2 5) cm

(10.14)

salanmaldr.

10.2.3 Eksantrik Tekil Temeller

a) En genel halde temel ve yap kolonunun srekli imal edilmesinden dolay
kolonun Nd eksenel kuvveti ve kolonun temele baland ucundaki Mdx, Mdy
momentleri temele aktarlacaktr. Bu durumda temelin iki eksenli eksantriklie gre
boyutlandrlmas gerekir. ayet iki eksene gre momentlerden biri ihmal
edilebilecek kadar kkse tek eksene gre eksantriklik gz nnde bulundurularak
temelin boyutlandrlmas gerekir (ekil 10.4).
Nd
Mdy
Mdx

by

bx

ekil 10.4 Eksenel normal kuvvet ve iki dorultuda moment tayan tekil temel.
b) Temel konumunun komu bir yapdan dolay kstlanmas halinden temel
eksantrik zorlama etkisinde kalr (ekil 10.5a)
c) Tek katl erevelerin temelle monolitik yaplmas halinde temel; normal kuvvet,
eilme momenti ve yatay kuvvetlerin etkisinde kalr (ekil 10.5b). Yap
erevesinin temele mafsall balanmas halinde sadece yatay kuvvet etkisi ile temel
tabanndaki gerilme dalm niform kabul edilmez. Bu gibi hallerde temel
tabanndaki gerilmelerin lineer deitii kabul edilerek hesap yaplmaldr (ekil
10.5c).

189

Komu yap

Nd

Md=Ne
Md
N

e
(a)

Nd

Md=Mdx+Hdh

Mdx

Hd

Hd
h

Hd
Mdx

Mdx
bx/2

Nd

bx/2

Nd

Nd

(b)
Md=Hdh
Hd

Hd

Hd
h
bx/2

bx/2

Nd

Nd

(c)
ekil 10.5 Eksantrik ykl tekil temeller.
Yukarda belirtilen eksantrik ykleme durumlarnda temelin boyutlandrlmasnn
eksenel normal kuvvet halinden fark temel tabanndaki gerilmenin lineer alnmas
ve kesit tesirlerinin buna gre hesaplanmasdr (ekil 10.5).

190

10.2.3.1 Bir Eksene Gre Eksantrik Temeller

Eksenlerden birine gre eksantriklik,
M
e = d
Nd

deerinin eksantrikliin olduu dorultudaki temel taban boyu bxnin 1/6sndan

kk olmas halinde temel tabannn tamamnda basn gerilmesi, eksantrikliin
e(1/6) bx olmas halinde ise temel tabannn bir ksmnda basn gerilmesi olumaz.
Temel tabannn tamamnda basn gerilmesi oluumunu salamak iin temelin
eksantriklik ynndeki boyutu e(1/6)bx olacak ekilde seilmelidir. Bir eksene
gre eksantrik temelin boyutlandrlmasnda izlenecek yol aadaki ekilde
zetlenebilir.
1) Temel derinlii minimum temel boyutlar gz nnde bulundurularak yaklak
olarak seilir.
zn = z,u -1.8 hc

(10.15)

bantsndan zemin gerilmesinin tama kapasitesi iin almamas gereken snr

deerleri belirlenir.
M
2) e = d dmerkezlilii hesaplanr. Eilmenin bulunduu yndeki temel
Nd
boyunun bx veya by 6e olacak ekilde temel alannn dier boyutu seilmelidir.

3) Temel tabanndaki maksimum ve minimum gerilmeler;

z , max ve z , min

b
M dx x
Nd
Nd
2
=
=

1
bxby
bxby
b y b 3x
12

6e x
1
bx

(10.16)

bantlarndan hesaplanabilir. Ancak burada z,max ve z,min belli olmad gibi

moment x ekseni dorultusunda alndna gre temelin by boyutu da belli deildir.
(10.16) bantsnda z,max deerinin zn deerine eit veya byk olmas gerektii
yazlarak by hesaplanabilir.
zn

Nd
b ybx

6e
1 + x

bx

(10.17)

bx = 6 ex olarak seilmise;

191

by =

2N d
zn b x

(10.18)

olarak hesaplanr.
Bu bantdan bulunacak by deeri by>bx ise bx kenar arttrlmaldr. Arttrlan yeni
bx deeri ile by, z,max ve z,min tekrar hesaplanmaldr. Kolon yzndeki zemin
gerilmesi;
z , max z , min
zk = z , max
bx

b x c1

(10.19)

olarak hesaplanr.
4) Zmbalama kontrol kolon yznden d/2 uzaklktaki evrede yaplmaldr.
ekil 10.6da zmbalama kuvveti veya dayanm hesaplanrken kolondan gelen
eksenel yk zmbalama evresi iinde kalan zemin gerilmelerinin toplam kadar
azaltlmaldr.
Vpd = Nd-Fad

(10.20)

Fad= (c1+d)(c2+d) z0

(10.21)

Burada

olarak hesaplanmaldr. Bu bantdaki z0 ortalama zemin gerilmesidir.

z0 =

z max + z min
2

(10.22)

olarak hesaplanr
Temelin zmbalama dayanm,
Vpr= fctd Up d

(10.23)

olarak hesaplanr. Burada;

=
1 + 1.5

1
ex + ey

(10.24)
(0.4)

b 1x b 1y

olarak hesaplanr. Burada b1x = c1+d,

b2y=c2+ddir.

VpdVpr

(10.25)
192

ise temel ykseklii yeterli seilmitir. Aksi halde temel ykseklii arttrlmaldr.
5) Kesme kontrol iin ekil 10.5te gsterildii gibi moment ynne dik kesitteki
kesme kuvveti;
z,max + zk
b1b y
Vdx =
2

(10.26)

kesitin donatsz kesme kuvveti tama kapasitesi;

Vcrx= 0.65 fctd by d

(10.27)

olarak hesaplanr.
I

z0

c2

Vdy
Mdy

b2

c2 +d

II

by

II

b2

c1 + d

I
c1

b1

b1

bx
Ndx
Mdx

d h
z,min
z,max

zk

zo
Mdx

z,max

Vdx
zk

ekil 10.6 Md ve Nd durumunda temelde gerilme yayl.

193

Vdx Vcrx

(10.28)

olmaldr. Bu art salanmyorsa temel ykseklii arttrlmaldr. Eksantrikliin

bulunmad yndeki kesme kuvveti ekil 10.5te II-II kesiti olarak gsterilen temel
kesitinde;
Vdy = z0 b2 bx

(10.29)

ve bu kesitin donatsz kesme kuvveti tama kapasitesi;

Vcry = 0.65 fctd bx d

(10.30)

olarak hesaplanr.
VdyVcry

(10.31)

olmaldr.
6) Temelde hesaba esas olacak kolon yzndeki maksimum moment deerleri
eilme momentinin etkidii dorultuda;
M dx I = zk b y

b12
2b 2
+ ( z max zk )b y 1
2
3

(10.32)

eksantrikliin bulunmad dorultuda ise;

M dy II = zo b x

b 22
2

(10.33)

bantsndan hesaplanr. (10.32) ve (10.33) bantlarndan hesaplanan momentleri

karlayacak donat alanlar hesaplanarak ubuk ap ve adetleri belirlenir.
Tekil temeller dey yklerden oluan momentlere gre temel tabannda dzgn
yayl gerilme oluturulacak ekilde antimetrik yaplabilir. Deprem ve rzgar ykleri
ise simetrik olmayan gerilme dalm ilave edilerek hesaplanabilir. Tekil temelleri
byk eksantriklik oluacak ekilde boyutlandrmaktan kanmaldr. Tekil temeller,
Deprem Ynetmeliinde minimum boyutlar verilen ba kirileri ile mutlaka
birbirine balanmaldr.

194

10.2.3.2 ki Eksene Gre Eksantrik Tekil Temeller

zellikle yaplarn ke kolonlarnda eksenel yk ile birlikte her iki dorultudaki
eilme momentleri dey yklerden dolay byk olaca gibi bu momentlere yatay
yklerden oluacak momentlerin ilavesi ile zemin tabanndaki gerilmenin her iki
istikametleri momente gre belirlenmesi gerekir. Temel tabannn kelerinde
oluacak momentler;
z1, 2 , 3, 4 =

6M y
6M x
N

2
bx b y b ybx
b x b 2y

(10.34)

bantsndan belirlenmelidir. Temelin boyutlandrlmasnda hesaba esas alnacak

tesirlerin belirlenmesinde temel tabanndaki bu gerilme dal esas alnmaldr
(ekil 10.6).
Nd
Mdy

Mdx

bx

b1

b1

b2

by
b2

3
1
6

8
7

3
5

ekil 10.7 ki dorultuda moment tayan tekil temelin tabannda oluan gerilmeler.

1 =

6M dy
6M dx
Nd
(Maksimum basn gerilmesi)
+
+
2
bxby by bx
bxby2

195

(10.35)

2 =

6M dy
Nd
6M dx
(Minimum basn gerilmesi)

bxby by bx 2 bxby2

(10.36)

3 =

6M dy
6M dx
Nd

+
2
bxby by bx
bxby2

(10.37)

4 =

6M dy
Nd
6M dx
+

2
bxby by bx
bxby2

(10.38)

5 = 3 +

b x b1
(1 3 )
bx

(10.39)

6 = 2 +

b x b1
( 4 2 )
bx

(10.40)

7 = 4 +

8 = 2 +

b y b2
by

b y b2
by

(1 4 )

(10.41)

(3 2 )

(10.42)

a) Boyuna Dorultuda Hesap

6 < 4 < 5 < 1 ise
Mb =

1
1
1
6 b12 b y + ( 4 6 ) b12 b y + (1 4 ) b12 b y
2
3
4

(10.43)

6 < 5 < 4 < 1 ise

Mb =

1
1
1
6 b12 b y + (5 6 ) b12 b y + (1 5 ) b12 b y
2
4
3

196

(10.44)

b) Enine Dorultuda Hesap

8 < 3 < 7 < 1 ise
1
1
1
8 b 2 2 b x + (3 8 ) b 2 2 b x + (1 3 ) b 2 2 b x
2
3
4

Me =

(10.45)

8 < 7 < 3 < 1 ise

Me =

1
1
1
8 b 2 2 b x + ( 7 8 ) b 2 2 b x + (1 7 ) b 2 2 b x
2
4
3

(10.46)

Vb =

1 + 4 + 5 + 6
b y b1
4

(10.47)

Ve =

1 + 3 + 7 + 8
bx b2
4

(10.48)

10.3 Temel Ba Kirileri

Farkl yatay yer deitirmeleri nlemek amac ile tekil temelleri iki dorultuda,
srekli temelleri ise kolon veya perde hizalarnda birbirlerine balayan ba kirileri
dzenlenecektir. Temel zemini, izelge 10.1deki (A) grubuna giren zeminlerde ba
kirileri yaplmayabilir veya says azaltlabilir.
Ba kirileri yapnn yatay ykler altnda daha salkl davranmasn salamann
yan sra, dey ykler altnda oluabilecek farkl oturmalar azaltabilir. Bu tr
kirilerin yararl olabilmesi iin belirli rijitlik ve dayanma sahip olmalar gerekir.
Ba kirileri, temel kazsna uygun olarak, temel altndan kolon tabanna kadar olan
ykseklikteki herhangi bir seviyede yaplabilir.
Binann bulunduu deprem blgesine ve izelge 9.1de tanmlanan zemin
gruplarna bal olarak, ynetmelikte ba kirilerinin hesabnda kolon eksenel
kuvvetinin belirli bir yzdesinin kirie eksenel ekme olarak etkidii
varsaylmaktadr. Sz edilen yzde ve ynetmelikte ngrlen dier baz koullar
izelge 10.1de verilmitir.

197

izelge 10.1 Ba Kirilerine ilikin minimum koullar

KOULUN
TANIMI

DEPREM
BLGES

ZEMN GRUBU
(A)

(B)

(C)

(D)

1,2

%6

%8

%10

%12

3,4

%4

%6

%8

%10

2) Minimum enkesit
boyutu(cm) (**)

1,2

25

25

30

30

3,4

25

25

25

25

3) Minimum enkesit
alan (cm2)

1,2

625

750

900

900

3,4

625

625

750

750

1,2

414

416

416

418

3,4

414

414

416

416

1) Ba kiriinin
minimum eksenel
kuvveti (*)

4) Minimum boyuna
donat

(*) Ba kiriinin baland kolon veya perdelerdeki en byk eksenel kuvvetin

yzdesi olarak.
(**) Minimum enkesit boyutu, ba kiriinin serbest aklnn 1/30undan az
olamaz.

198