1.

Paleohrianska arhitektura
Nijedan od objekata iz ovog perioda nije stariji od prije 200te godine. Prije
Konstantina Rim nije bio hriansko svetite i hrianstvo u poetku nije imalo
nikakvih vjerskih objekata. Meutim javlja se potreba za mjestima okupljanja
hrianske zajednice kao i sirenja uenja a pored toga hriani su potovali svoje
mrtve pa je shodno tome nastala i potreba za stvaranje mjesta gdje bi ih
sahranjivali. Katakombe su primjer koji je zadovoljavao sve ove potrebe.
Prve katakombe se javljaju u I vijeku dok im je broj u II i III vijeku sve vei. Sastojale
su se od tijesnih hodnika u ije su se zidove usijecale nie a zatvarale se kamenim
ploama. U poetku su katakombe imale i nadzemni dio u vidu dvorita sa trijemom,
ali sa pojaanim progonom hranstva u III vijeku katakombe su ostale bez
nadzemnih dijelova. Nadzemne prostorije su se sastojale iz ulaza koji je vodio u
dvorite (atrium) koje je bilo pokriveno trijemovima na stubovima a iz dvorita se
dalje ulazilo u salu gdje se vrila zajednika ishrana. U dvoritu je obavezno morala
biti esma za pranje ruku.
Latinska i helenisticka kola
Iz potrebe da se privue to vie naroda bogosluenju grade se monumentalni
hramove ukraeni mramorom i mozaikom. Ti prvi hrianski hramovi dobijaju
bazilikalni oblik pa se i nazivaju bazilike.
Bazilika su imale za cilj privui to vie ljudi tako da su neke od njih bile i velikih
dimenzija. Najei oblik ranohrianske crkve je vieredna (brodovi). Ulazilo se
preko dvorita (atrium) gdje se nalazila esma. Dvite je okrueno sa 3 ili 4 strane
trijemovima. U glavnom brodu se nalazi trijumfalni luk dok se prezbitorijum
pregrauje poprenim brodom,a zgrada se zavrava kruno sa apsidom u kojoj je
smjeteno svetilite. Hramovi su se gradili u veini opekom sa drvenom
konstukcijom krova. Zbog duine i irine graevina se nije mogla pokriti samo
jednim krovom tako da se ona dijelila na vise brodova od kojih je svaki posebno bio
pokriven krovnom konstrukcijom. Ovakva konstrukcija je zahtijevala vrste nosee
zidove. Srednji brod je bio iri i vii od bonih.Boni su najee bili dvospratni. Svi
brodovi su obrazovali naos, prostor namijenjem vjernicima. Bazilike su u izgledu
fasade bile veoma siromane dok je unutranjost bila su pokrivena freskama i
mozaicima.
Krstionice i grobne crkve
Sa bazilikama su se pojavile krstionice i grobne crkve. Krstionice su nastale zbog
masovnog pokrtavanja i gradile su se uz bazilike dok su se grobnice gradile na
grobovima muenika. Graene su malih dimenzija, raznog su oblika nekad
zasvedene polukrunim a nekad krstastim svodom. Fasada je bila siromana i
plastina.
Veliko urbanistiko i arhitektonsko rjeenje iz ovog doba bila je Dioklecijanova palata
u Splitu. Nema mnogo ostataka civilne i vojne arhitekture. U Stobinama se nalaze
kanalizacije, vodovod,trnica,sudnica,kupatila.. grad je bio opasan zidinama i tad
poinju da se grade tvrave koje vode do razvitka vojne arhitekture.

2. Mesopotamija
Na podrucju Mesopotamije nailazimo na ostatke mnogobrojnih crkava nastale
izmedju pocetka V I sredine VII vijeka. Kako je u ovom podrucju bilo dosta kamena,
gradjevine su uglavno gradjene od ovo I to obradjenog materijala.Sve su zasvedene
svodovima cesto elipsastog presjeka. Bilo je I u obliku istonjakh bazilika koje su
potpuno zasvedene. Sem trobrodnih(Sv. Sava) bilo je I dvobrodnih bazilika sa
glavnim brodom irim I viim, I bonim uim I niim. Boni brod je sluio
jednovremeno kao I narteks. Iznutra polukrune apside obino su utopljene u zidnu
masu tako da spolja nisu vidne. Takoe ima I graevina sa poprenim brodovima,
dok su jedino svodovi nad oltarskim prostorom, proskomidijom I akonikom okrenuti
u podunom pravcu (crkva Mar Jakub). I takoe su bilei graevine sa kupolom na
trompama. Mogu biti manja rjeenja u obliku oktogona utobljenog ukubinu masu
zida, sa naizmjeninim pravougaonim I polukrunim niama sa svakoj od osam
strana.
U Diarbekiru vidimo I kupolu nad kvadratnim prostorom. Kupola je poduhvaena sa
svake strane po jednim poluobliastim svodom upravnim na strane potkupolnog
prostora. Manje obimne prostorije u uglovima zasvedene su kuglastim, a njima
susedne elipsoidnim svodovima.
U Majafarkinu vidimo reenje upisanog krsta u kombinaciji sa obimnim brodom.
Prostorna kompozicija ovakvih graevina prilino je glomazna I teka. Otvori obino
mali I zavravani ponajee horizontalni nadprozornikom koji moe da ima
polukruan, kopitast ili lako prelomljen oblik. Profili su veoma ivi I bogati. Unutranji
zidovi su kod skromnijih graevina pokriveni freskama a kod znaajnijih mozaicima.
3. Mala Azija
U centralnoj oblasti Male Azije postoje mnogobroji ostaci. Smatra se da su nastale
prije Turskog osvajanja tih krajeva. Najee upotrebljavan materijal je kamen.U
Maloj Aziji primjetan je uticaj mesopotamijske i helenistike arhitekture
U Pamfiliji i Pisidiji su se gradile bazilike sa ravnim tavanicama i arhitravno
povezanim stubovima (iako podsjeaju na helenistiku arhitekturu, razlikuju se,
izmeu ostalog i po tome to im je u veini sluajeva iznutra polukruna apsida
maskirana spolja ravnim zidovima kao u Gornjoj Mesopotamiji)
Uticaj helenistike arhitekture se vie ogleda u dekorativnim elementila, ali je sve
slabiji to se ulazi u unutranjost ovog podruja.

Veina bazilikaje potpuno zasvedena podunim poluobliastim svodovima, ponekad

poduhvaenim ojaavajuim lukovima, koji se oslanjaju na stupce i zidne palestre.
Kod nekih su proskomidija i akonikon povezani sa oltarskim prostorom i bonim
brodovima jedino vratima,dok kod drugih se javljaju apside kopitastog oblika, zatim
boni ulazi u obliku niih vestibila i sa dvije niske kule sa svake strane narateksa.
Sem bazilika javlja se veliki broj graevina sa drugim, slobodnijim rjeenjima. To su
jednobrodni hramovi sa niskim transeptom, koji neposredno ispred apside, jako
ispada izvan ravni bonih zidova podunog broda, formirajui tako slobodno izduen
krst.
Postoje i oktogonalna rjeenja sa naizmjeninim pravougaonim i polukrunim
niama, na svakoj strani (bone kapele u Dere Azi u Likiji).Takoe postoje
kombinovana rjeenja, tako da je centralni dio , iznad koga se nalazi kupola,
opervaen niim obimnim brodom (crkva u Isauriji) . Ovaj tip se moe pretvoriti u
potpuno kruno rjeenje, sa prstenastim brodom (crkva u Hierapolisu, u Kilikiji).
Kao poseban tip graevina pojavljuju se i bazilike sa kupolama. Zidovi koji treba da
nose kupolu su bili suvie tanki, tako da nije poznato da li je kalote uopte bilo, dok
je tavanica nad bonim brodovima bila izgraena od kamenih ploa koje lee na
poprenim lukovima. Javljale su se i graevine kod kojih su svi prostori bili zasvedeni
poluobliastim i krstastim svodovima, a kupole se nalaze nad ukrasnim dijelom
izmeu podunog broda i transepta. Kao zrelije rjeenje kupola je izvedena nad
kvadratnim prostorom , obrazovanim na mjestu ukrtanja glavnog broda sa
transeptom. Samu kupolu nose etiri poluobliasta svoda. Iznad prostora u
uglovima, izdraeni su nii svodovi (crkve u at-Dagu u Likaoniji, anli Kilise u
Kapadokiji)
Prozori na graevinama su relativno veliki, rjee arhitravno, ee luno zavreni.
esto su dvojni (bifore) ili trojni (trifore) tako da su pojedini otvori razdvojeni
stupcima.Fasade su ponekad podijeljene pilastrima, koji odgovaraju unutranjem
rasporedu graevine. Deava se da sem vijenaca imaju i podeone kojima su
podijeljeni u horizontalne zone. Plastina dekoracija se nalazi uglavnom na
kapitelima i na okvirima vrata. Uslijed relativnog siromatva i nedostatka mermera i
mozaika, dekoracije u kamenu gotovo da i nema. Meutim sauvano je mnogo
fresaka u peinskim crkvama.
4. Sirija
Konstrukcija i arhitektonski sklop zavisni od materijala. Sjeverni dio Sirije
posjedovao je odlian krenjak, podesan za tesanje dok se u Istonom i junom
dijelu Sirije nalazio tvrd bazalt, nepodesan za tesanje .
Drvo vrlo rijetko i samo u sjevernim krajevima, upotrebljavano samo u bogatim
primorskim varoima .
U Siriji ista svodna konstrukcija se gotovo i ne pojavljuje, medjutim cesto je
prisutna istonjaka tendencija pri rjeavanju osnova i rasporeda prostora .
U primorskim gradovima Sirije, a i Palestine podiu se mnogobrojne bazilike
helenistikog tipa (prva polovina IV v.), mnogobrojni hramovi koji odstupaju od
graevina helenistikog tipa U sjevernoistonoj Siriji nalazi se vei broj bazilika,

najpoznatije su : u Ruvehi , u Der Kiti ,u manastiru Kalat Semanu V v., u Der

Termaninu i Kalb Luzehu VI v.
Osim bazilika, u Hauranu nalazimo jo dva spomenika sa poetka VI v., crkve u Ezri
(510.-515. god.) i Bosri (512. god.) Iz naina cjelokupnog sklopa graevina vidi se da
su rjeenja crkava uvezena sa strane, iz Male Azije ili Mesopotamije U Siriji se
crkve u obliku istog upisanog krsta uopte ne pojavljuju izuzetak hram u Rosafi.
Bogato graanstvo zahtijevalo i raskone grobnice manje graevine od kamena,
helenistikog tipa, sa ili bez stubova na fasadama ili rjeenje u vidu kioska
Prostorna plastika sirijskih graevina dosta je jednostavna, ali je zato stabilna i
harmonina
Fasade jednostavne, iroke i mirne, esto oivljene velikim arkadama i nizovima
stubova
Portali obino su na helenistiki nain arhitravno zavreni i uokvireni irokim
profilovanim ili skulptovanimokvirom iznad koga se nalazi profilovani vijenac
Prozori relativno iroki, mogu biti zavreni arhitravno i luno, u obliku okruglih
okulusa
Mogu biti dvodijelni bifore i trodijelni trifore
Profilacija je helenistikog porijekla, ali je dosta slobodna, vrsta i kontrastna
Profili stopa stuba mogu se vezati za jonske
Kapiteli su uglavnom jonskog i kompozitnog porijekla, ali su tako slobodno
interpretirani da se esto dobijaju gotova sasvim nova, originalna rjeenja
Reljefna dekoracija sasvim je plitka, ponekad jedva urezana u povrinu kamena
U unutranjosti graevina nailazimo na mermernu dekoraciju, a bilo je i fresaka i
mozaika
5.Koptska arhitektura
Koptska arhitektura se gasi I potpuno nestaje tek negdje u toku XII vijeka.
Stanovnistvo je ostalo verno domacoj tradiciji. Drustveni odnosi slicni su onima u
siriji. Otuda se ovde pojavljuje veliki broj manastira. U V vijeku bilo je 12 crkava I jos
vise manastira. Helenisticki uticaj je bio dosta slabiiji u odnosu na domacu tradiciju.
Jasno se ispoljavaju I uticaji Mesopotamije I Male Azije u kontrukciji, I Sirije a kasnije
I islamskog naroda u dekoraciji. Citavo podrucje je siromasno drveto pa se
proizvodio cerpic velike otpornosti I trajnosti. Kamena ima u izobilju I to izvarednog
kvaliteta. Jedan od spomenika koji je bio najblizi helenistickom rjesenju je dvojna
grobna trobrodna bazilika sv.Menasa. Starija je podignuta a
Trobrodne bazilike, Deir es-Salib, Abu Sargax imaju vec apsideobuhvacene zajedno
sa proskomidijom I djakonikom,jednim istim ravnim zidom sa istocne strane.
Petobrodna bazilika u Ermentu iz V-VI vijeka jos se vise razlikuje od helenistickog
tipa. Naspram istocne apside I na zapadnoj strani se pojavljuje jedna apsida spolja
takodje nevidljiva.
Pored ovih bazilika pokrivenih u potpunosti ili vecim dijelom drvenom kontrukcijom
javljaju se I potpuno zasvedene gradjevine.Takodje postoje I mnogobrojne
jednostavne I zasvedene grobnice, koje u velikom broju jedna u blizini druge
obrazuju prave nekropole.
Prostorna plastika ovih gradjevina je vrlo jednostavna I stroga. Mase su pune I
mirne. Razudjenost se postize jedino kupolama nad masivnim kubicnim postoljima.
Unutrasnost gradjevina je obicno bogatija.
Portali koji se cesto pojavljuju I na bocnim stranama, obicno su arhitravno zavrseni
dok prozori ili horizontalni natprozornik ili lucni zavrsetak.

Profilovanje venca I drugih profila dosta je siromasno.

Kapiteli su u vecini slucajeva kompozitnog porekla ali se ovaj oblik cesto sasvim
mijenja I radja nove forme.
6.Srednjovekovna arhitektura Makedonije
Drustvene i politicke promjene u Makedoniji direktno su uticale i na razvoj kulture u
njenim oblastima. U Makedoniji su postojale bazilike, krstionice i civilne gradjavine
jos iz antickog perioda. Kasnije sui Sloveni koristili neke od ovih gradjevina ili ih
uzimali u obzir. Medjutim iz perioda doseljavanja Slovena na Balkan, na prostor
Makedonije nije nista sacuvano (drvo). Tek radom Klimenta i Naum, krajem 9. vijeka
razvija se arhitektonska djelatnost. Tada je obnovljena velika Saborna crkva u
Ohridu.
Postoje i ostaci velike trobrodne bazilike sv. Ahilija, na Maloj Prespi, koju je podigao
Samuilo (980. godina). Karakteristika ove gradjevine , koja je iznad bocnih brodova
imala i tribine, bila porivena drvenom krovnom konstrukcijom ( pojedini zidovi
izmedju glavnog i sporednih brodova olaksani su citavim nizom lucnih otvora ).
Zasvedeni su bili jedino apsida i prostori djakonikona i proskomidije (rijeseni u obliku
sasvim sazetog upisanog krsta sa relativno niskom kupolom. Narteks, pretpostavlja
se, bio obuhvacen dvijema kvadratnim odijeljenjima (ovaj dio gradjevine je potpuno
porusen).
Kliment je podigao crkvu u Ohridu. Ova crkva je imala oblik sazetog trikonhosaSa
njene zapadne strane kasnije je podignut veliki narteks u obliku upisanog krsta.
Na sjeveroistocnoj obali Male Prespenalazi se crkva Rijesena u obliku upisanog krsta
i relativno niskim kruznim tamburom kubeta
Osim na bazilici sv. Ahilja gdje se javljaju i helenisticki oblici u njenom
konstruktivnom sklopu, na svim ostalim gradjevinama iz ovog doba u Makedoniji
izrazena je kombinacija ispocnjackih uticaja (konstruktivni sklopovi) i vizantijkih
(dekoracija). Za gradjenje je koristena opeka i kamen, u slobodnoj kombinaciji.
Detalja plasticne dekoracije nadjenih iz ovog perioda je izuzetno malo . Uticaj
Vizantije se osjeti i u slucaju unutrasnje dekoracije.
Osim bazilika javljaju se tipovi gradjevina sa kupolama (manastiri narocito). Crkva
sv. Djordja. Crkva sv. Djordja ima oblik upisanog krsta sa izduzenim travejama
.Zidovi su bili radjeni od tesanika bez primjesa opeke. Fasade su bile ukrasene
arkadama. S obzirom na postojanje spiralnog stepenista smatra se da su postojale
tribina makar iznad unutrasnjeg natreksa.
Matreijalizacija
Jedna od najstarijih gradjevina ovog perioda pojavljuje se obnovljena crkva
manastira Hilandar (1303. god.) Oblik upisanog krsta sa bocnim apsidama.
Tipu gradjenja u obliku jednostavno upisanog krsta sa jednom kupolom koja se
oslanja na cetiri stupca pripadaju crkva manastira sv. Nikite u Skoposkoj Crnoj Gori

Stilska povezanost graevina ove epohe,posmatranih u celini, daleko je jaa nego

to je ranije bila. U reavanju prostorne kompozicije,osea se tendencija za
izduivanjem oblika u vis, i za sto jaim naglaavanjem vertikale. Nie koje
podseaju na ranija carigradska reenja, ipak ostaju daleko karakteristinije slepe
arkade,naroito na bonim fasadama, koje su vrlo esto nekonstruktivne, to jest ne
odgovaraju unutranjem sklopu, te tako dobijaju sasvim dekorativan karakter.
Zidanje, koje je obino od opeke i kamena,u naizmeninim redovima, - i to jedan ili
vie redova opeke, i jedan od tesanika, vrlo je ivo.
U vreme robovanja pod Turcima, pa sve do pojave jae kapitalistike privrede ,
makedonski ivalj je sve vie ugnjetavan od strane turske vlastele. Zbog toga je
arhitektonska djelatnost u Makedoniji slabila, vrene su samo sitne prepravke, kao i
doziivanje na vec postojee graevine jednostavne tremove. Plastina dekoracija
postepeno se gubi. Unutranja dekoracija se jo uvijek svodi samo na ivopis. U
njemu se jos sjea makedonska kola mada postaje sve primitivnija. Krajem XVIII i
poetkom XIX tehnika se od fresaka se vie pretvara u temperu.
7. Ruska arhitektura
Kulturni uticaj Vizantije je bio jak I kao posljedica toga javlja se I verska arhitektura
koja se u velikom meri oslanjala na vizantijsku. Usred velikog prostranstva slabo
naseljenog poljavljuje se vise ekonomskih centara. U njima se I obrazovale I lokalne
arhitektonske skole.
Arhitektura Kijevske Rusi
Kijevsko-cernigovska arhitektonska skola, najitenzivniji period joj traje od kraja X do
oko sredine XII v. Knez Vladimir podize 998.god. prvu crkvu u Kijevu nazvanu
Desetinaja.Nesto kasnije podignuta je crkva sv.Sofije.Provo je bila petobrodna, imala
je trinaest kupola koje se uzdizu jedna iznad druge I imala je nesto sto ce posle u
ruskoj arhitekturi postati redovna pojava a to je proctor u uglovima koji izmedju
krakova krsta nisu mnogo nizi od transept, tako da se upisani krst u krovovima
jedva opaza.
Pskov-novogradksa skola se samo malo razlikuje. Petkupolna crkva sv.Sofije u
osnovi se jako priblizuje kijevskom saboru, ali su joj mase jos jednostavnije.
Sredinom XII vijeka premesta se ekonomski I politicki centar u Suzdalsko vladimirsku
oblast I tu se obrazuje nova samostalna ponajvise ruska skola. Njene glavne
prestonice je crkva Pokrova, sabor sv.Dimitrija I sabor sv.Djordja. Sve su u obliku
upisanog krsta sap o jednom kupolom. Prostorna plastika u ovoj prvoj eposi
arh.stvaranja uglavnom se oslanja na vizantijsku ali ima I svojih specificnosti. Donji
dio gradjevine je obicno jako masivan,povezan I kubicno rjesen. Fasade su obicno
jednostavne I mirne. Radjene su vecinom od opeke. Portali su bili vizantijskog
porekla, sa horizontalni nadvratnicima. Prozori su najcesce lucno zavrseni.
Profilacija je inace prilicno mrsava, uglavnom vizantijskog porekla. Reljefna
dekoracija je bogatija jedino u |Vladimiro-suzdalskoj oblasti. Unutarnja
dekoracija se svodi uglavnom na mozaike,freske I ikone. Civilna I vojna arh.

Ovog doba je manje poznata od verske. Gradjevine ov veceg znacaja su tvrdjave

koje se po tipi razliku od vizantijskih a nadovezuju ranija slovenska resenja. Mnoge
se jos uvek rade od drveta al pojavljuju se I on od zemljanih opkopa I bedema.
Najstarija je Zlatna kapija iz 1037. Kule na tvrdjavana vecinom su kruzne.
Arhitektura Moskovske drzave
Arhitektonska skola koja se ovde stvorila polako ce obuhvatiti sve ruske zemlje.
Pored ostalih uticaja pojavljuje se I srpski( Maksimova crkva imala je jako izbaceni
potkupolni dio sa kubicnim postoljem I razvijen unutarnjim, visoko izdignutim
upisanim krstom, slicno Gracanici od koje se razlikuje sto ima samo jednu a ne pet
kupola. OD persijskog uticaja pojavljuje se mesto polukruznih lukova na fasadama
luci sa povrnutim zasiljenim temenima. Nakon sto je postal najmocnija drzava na
istoku Evrope u Moskvu su pozvani italijanski umetnici I graditelji (aristotel, Pietro
Antonio kao I Alessio Novi). Oni u rusku arhitekturu zadrzavajuci njen karakter unose
I izvesne elemente renesanse narocito u plasticnoj dekoraciji. Jedan od
najznacajnijih spomenika novog pravca je Vaznesenska crkva, 1532godine. Na
osnovu u obliku slobodnog krsta sa iznutra suzenim krakovima prelazi se citavim
nizom prizmaticnih oblika I povrnutih lukova koji se stepenasto jedna prema drugom
povlace u izduzeni osmotrani gornji dio zavrsem vrlo strmim osmostranim krovom.
Poznatije gradjevine su hram Spasa Preobrazenja, crkva Bogojavljenskog manastira
u Kremlju, crkva mitropolita Petra, a narocito se sitice metalni zvonik Ivan Veliki.
Podizanjem crkve |Vasilija Blazenog obiljezila se kulminacija moskovskog stila ali I
pocetnu fazu njegove dekadencije. Tada nicu mnogobrojne crkve , nacickane vitkim
kupolama dekorativnog karaktera. Medju njima I onih kojima se ne moze osporiti
visoka umjetnicka vrednost u granicama stila. Od petkupolnih I visekupolnih
hramova isticu se:Bogorodicna crkva,hram Uspenja, Sergija crkva.
Prostorna kompozicija gradjevina u ovo doba je vrlo ziva.Mase se gube u svojoj
snazi I stabilnosti. Portali I prozori postaju takodje daleko bogatiji I raznosvrsniji.
Nailazimo na dvojne ali I na visebrojne luk koji bez srednjih potpornika vise na
vesaljkama zakacenim gvozdenim sipkama o zajednicki obuhvatni luk. Plasticna
dekoracija sesve vise gubi.Ako je ima uglavno je na portalima I crpe svoje oblike I
motive iz renesanse. Na polihromne efekte se obraca velika paznja. Unutrasnja
dekoracija se svodi na freske I ikone, razmestene po bogato ornamentisanim
ikonostasima od drveta. Mozaika vise nema. Pored grckog javlja se I srpski uticaj u
slikarstvu. Civilna I vojna arhitektura Moskovske knezevine ostavila je
mnogobrona djela za razliku iz ranijih epoha. Arhitektura utvrdjenja, kula I zidova jos
uvek spaja u sebi vizantiske I staroslovenske elemente. Kule postaju sve vise
kruzne, dobijaju isturene zidane balkone na konzolama. Pored gradova cesto su se
utvrdjivali I manastiri, racunajuci tu I njihove hramove, paraklice, konake..
Arhitektura u drvetu
Sami zidovi gradjeni su od brvana, koja su na starijim gradjevinama malo
obradjena, samo im je skinuta kora, dok su kod maldjih cesto I zaravnjena. Usled
velikih opterecenja krovovi su veoma strmi. Zgrade su u pocetku veoma

jednostavne. Ukoliko se osnova unekoliko I komplikuje ona ostaje obrazovana sva

od pravougaonih prostorija. Prostorna kompozicija se ozivljuje uglavnom na taj
naci sto se ceo centrlni dio hrama zajedno sa svojim krovom, izdize iznad krovova
pravougaone apside,priprate I trema.
Bilo je I da je centralni dio uboliku kule sa jako strmim siljastim krovom, snazno
izvucen uvis, sto sluzi kao podloga za formiranje jednoga od najoriginalnijih pravaca
ruske srednjovekovne arhitekture.
Gradjevine koje su gradjene u drvetu su jednostavne po svojoj prostornoj
kompoziciji ali I skromne po svojoj dekorativnoj plastici koja je uglavnom svedena na
sasvim plitke rezbarije.
8. Preromanska arhitektura
U doba preromanike razvile su se merovinka i karolinka umjetnost. .). Podiu se
crkve po uzoru na ranohiranske bazilike, izrauju se skulpture i reljefi. U
samostanima se razvijaju skriptorijumi (prepisivake kole) crkvenih knjiga.
Karolinka umjetnost (od 8. do 10. v), svoj je vrhunac doivila u umjetnosti Karla
Velikog.On je lino izuavao arhitekturu carskog Rima, te jekdo sebe prenio duh
nekadanje rimske gradnje. Tako se njegova Dvorska kapela sastoji od irokog
narteksa, koji je sa svake strane imao po dvije kule sa stubitem. Upravo e ovakva
konstrukcijska ssema ulaza s dvije kule biti osnova za arhitekturu srednjeg vijeka.
Tada je manastir bez biblioteke bio kao tvrava bez oruarnice. od najboljih
primjera rukopisnog slikarstva je Jevanelje.Takodje iz tog vremena je i Codex
Aureus (Zlatna knjiga) - knjiga o pravilima ponaanja.
Otonska umjetnost spada u fazu kasne preromanike. Sva umjetnika produkcija
vezana je samo za dvor i samostan. Otonska dinastija je takoe sponzorisala brojne
i vrlo vane kole rukopisnog slikarstva (samostan Raischenau). Karakteristik
aumjetnosti je ljubav spram bjelokosti, to se vidi u brojnim reljefima. Jedini primjer
pune plastike iz ovog razdoblja je tzv. Geronov krst koji se danas uva u Klnskoj
katedrali. Uopteno, za vrijeme vladavine varvarskih naroda evropska arhitektura
ne dobija nita novo, niti u Evropi postoji jedinstveni povezani stil. Sve graevine su
vrlo razliite bez neke blie srednje veze.
Preromanika je ostavila iza sebe brojna graditeljska djela u primorju. Sa manjim
izuzecima, ona sva pripadaju crkvenoj arhitekturi. Ovo je vrijeme nepostojanja
skulpture. Crkveni spomenici ovog doba mahom su skromnih dimenzija i imaju
veoma raznovrsne oblike. Spomenici su graeni od lomljenog kamena, polaganjem
u malter. Ova gruba tehnika bila je esto praena manjom ili veom nepravilnou
forme.
Dvije osnovne forme graevina mogu se razlikovati u preromanikoj arhitekturi
primorja:
-centralni tip, obino sa kupolom nad srednjim dijelom prostora, i
-poduni, relativno jednostavan oblik.

Primjeri graevina Jednostavnog tipa centralne graevine-krunog, poligonalnog ili

kombinovanog oblika su osmougaona rotonda u Biskupiji kod Knina i danas
poruena kapela oktogonalnog oblika u splitskom manastiru svetog Franje.
Sloeniju varijantu centralnog tipa predstavljaju crkve trolisne osnove, sv. Nikola, i
sv.Krevan na Krku. Komplikovaniji oblik ima hram svetog Donata u Zadru,
najmonumentalnija graevina ranosrednovijekovne arhitekture. Centralnom tipu
pripadaju i dvije meusobno veoma sline graevine, tj. crkve iz Srednje Dalmacijesveti vid u Zadru i sveti kri u Ninu. Oko srednjeg, etverougaonog dijela,
presvedenog kalotom, nalazi se sa june, zapadne i sjeverne strane po jedan
etvrtasti prostor, dok na istoku tri apside obuhvataju cijelu irinu graevine. Pri
presvoavanju koritene su trompe, mali svodovi u uglovima.
Zasebnu grupu objekata centralnig tipa ine krstobrazne graevine sv.Tome u Prnju
i sv. Petra Starog u Dubrovniku. Jednobrodne graevine ine najjednostavniji i
vrlo rasprostranjen oblik podunog tipa. Naos ovih spomenika obino je imao svod u
obliku poluoblice, a njegovu konstrukciju esto su ojaavali potporni lukovi koji su
izlazili iz pilastra ili se oslanjali na konzole.(crkva sv.Jure, sv.Ilije).
Posebnu skupinu obrazuju longitudinalne graevine sa kupolom, koje u sutini ine
spoj centralnog i podunog tipa. Jedan od najbolje ouvanih primjeraka je hram
sv.Petra u Priku kod Omia. Kupola se ovdje, kao i obino, nalazi nad srednjim
poljem, opirui se preko pandantifa o etiri snana stupca, prislonjena uz zidove.
Fasade podunih tipova bile su oivljavane razvijenim sistemom arhitektonske
dekoracije. U nizu podunih graevina preromanikog stila, najsloeniji tip
predstavljaju izvjesne trobrodne bazilike. Znacajna je crkva sv.Barbare u Trogiru.
Glavni brod relativno je irok i na istonoj strani iznutra ima polukrunu apisdu, dok
je Srednji brod znato vii od ostalih. Vie trobrodnih graevina nosilo je nad svojim
srednjim dijelom kupolu. Preromansku arhitekturu odlikuje rustina i skromna
tehnika zidanja sto je i bio izraz opteg opadanja i niskog nivoa proizvodnje.
9. Romanika u Italiji
Romanska arhitektura t XI XII .
. Zbog toga
sto je : (
), (), ,p
tom .
, ,
( ) .

.
, , , .

.

 : .
( ), ,

,
.
.

,
.
: , .
, .
. , ,
1153. , 14.
(107,25),
.

:
1. S. Ambroggio u Milanu, S. Michele i S. Pietro
2. - , , ;
3. . , , S. Maria
Maggiore
. ,
, ,
.
10. Romanika u Njemackoj
Borba izmedju crkve I dvora u NJemackoj koja je bila ostra u toku X I XI
vijeka,zavrsila se kompromisom konkoradtom izmedju pape I cara.
Crkva je podizala mnogobrojne manastire koji su bili njeno uporiste.Usled toga sto
su veliki feudi bili jace medju sobom povezani tako I lokane skole su dosta slicne I
bliske jedna drugoj, a razlike cesto minimalne
Rajska skola
Rajska arhitektura pojavljuje se kao prilicno kompaktna cjelina. Veza sa
Lombardijom omogucila je takodje I uticaje sa severoitalijanske arhitekture. Pojava
monumentalno koncipiranih,velikiih, gradjevina u ovom podrucju dosta je rana, dok
je vecina spomenia svoj konacan oblik dobila tek u XII vijeku. Najznacajnije
gradjevine ove skole nalazimo u Kelnu Sv. Marija, Sv. Martin velki, Sv.Andrija,Sv
Aristotel. Kod vecine ovih crkava glavni broj je bio pokriven drvenom krovnom
konstrukcijom. Najraniji svodovi I to krstasti, dosta jako nadviseni, nalaze se u
Spajeru. Kod vecine spomenika bocni brodovi takode su zasvedeni krstastim
nadvisenim svodovima, I to tako da obicno dva svoda u bocnim brodovima
odgovaraju jednom u glavnom,mada se desava da se broj traveja u bocnim I

centralnom brodu medjusobno poklapa. Sem oltarske pojave se I po jedna apsida na

zapadnoj strani. Takodje se bazilike kombinuju sa trikonhalnim rjesenjem. Nad
presjekom glavnom broad nalazimo obicno cetvrtastu ili osmostranu kulu. Jednu ili
dve cetvrtaste kule nalazimo I na zapadnoj fasadi, a desava se cesto da se po jedna
kula pojavi I sa svake strane oltarskog prostora. U unutrasnjosti pojavljuje se cesto
alternacija snaznih stubica I stubova izmedju kojih su razapeti veliku luci, iznad
kojih su ostavljane velike povrsine za freske. Kapiteli stubova cu cesto kubicni.
Skulpturna dekoracija prilicno je gruba.
Romanska arhitektura u ostalim feudalnim oblastima Njemacke zavisila je uglavnom
od Rajnske skole. Na jugu Njemacke imamo cest slucja upotrebe jednostavne
bazilike. Teznja velikih dimenzija pracena glomaznoscu pojedinih elemenata I
strogoscu skulpturalne dekoracije bitne su odlike njemacke romanske arhitekture ne
samo u Rajnskoj skoli vec u svim ostalim oblastima.
Alzasko-lorenska skola
Postoje veliki broj spomenika ove skole, koja cini prelaz izmedju graditeljstva u
NJemackoj I Francuskoj. Gradjevine Murbah, Andlau stoje pod vrlo jakim uticajem
rajske arhitekture kojoj u sustini I pripadaju.
11. Romanika u Francuskoj

Romanika je prvi aritektonski stil u francuskoj. Grade se gradjevine I t preteno tri

vrste objekata-plemiki dvorci(feudalni burgovi),samostani i gradovi. Postoje
mnogobrone I medjusobno razlicite arhitektonske skole.
Normanska skola
Ima dosta slinosti sa rajnskom I engleskom skolom. Srednji brod je najee
pokriven ravnom drvenom tavanicom, dok se nad bonim brodovima nalaze
krstaski svodovi nad kvadratnim poljima.Iznad bonih brodova izraene su obino
tribune,a iznad njih galerije u zidu ispred prozora. esto su izraene po dve visoke
kule na zapadnoj fasadi. Dekoracija je prilino skromna,veinom geometrijska.
Ova skola je ostavila prilino veliki broj spomenika (crkve Sv.Trojica-Zenski
manastir iz 1060.godine, Sv.Stefana-Muski manastir ,crkva Sv.Martina .
Skola Sjeverne Francuske
Ova skola se naslanja,s jedne strane na normansku,s druge na alzaskolorensku,odnosno rajnsku,izmeu kojih ini neku vrstu prelaza . Sa juga uticaj
burgundske kole.
Svodovi na gradjevinama su postojali samo iznad bonih brodova. Iznad glavnih
brodova I tribina izraena je drvena krovna konstrukcija . Izmedju glavnog I bonog

broda izraene su obino siroke polukruzne arkade na masivnim,relativno dosta

razuenim stupcima.Deambulatorijum sa zrakasto postavljenim kapelama redovna
je pojava.Skulptoralna dekoracija prilino skromna
Veina spomenika ove kole nalazimo u Parizu I u neposrednoj blizini Pariza.
Burgundaska skola
Burgundsko kneevstvo bilo je u romansko doba u Francuskoj jedna od
najznaajnijih feudalnih velikih jedinica. Arhitektura je bila bogato razvijena. Na
gradjevinama glavni brod je zasveden podunim,esto prelomljenim
svodovima,poduhvaenim arkadama sa prelomljenim lukovima,bilo krstastim
svodovima, a izuzetno I nizom poprenih poluobliastih svodova. Tribina nije bilo a
ponekad nailazimo na lanu galeriju. Deambulatorijuma esto nema, na presjeku
glavnog broda sa transeptom izdie se obino masovna kvadratna kula sa visokim
strijelastim krovom. Dekoracija je veoma bogata I puna.
Medju najljepse rijesenim timpanima u reljefu mogu se pomenuti oni u crkvi
sv.Lazara u Autun-u I u Vezelay-u. Znacajniji spomenici su : bazilike sv. Petra I crkve
u Vezelay-u,Autun-u,Avallon-u,
Overnjatska skola
Teritorijalno je malo razvijena, medjutim bogata je po somenicima.
Najznacajnije gradjevine su:Notre Dame du Port , St.Nectaire,crkve u Issoire-u,
,Rom-u,..
Gradjevine su zasvedene poluoblicastim svodom nad glavnim brodom,krstastim nad
bocnim brodovima I cetvoroblicastim nad tribinama. Kula je postojala na presjeku
glavnog broda i transepta.
Zidanje se vrsilo kamenom razlicite boje. Unutrasnjost je bila jednostavna. Na
grajdevinama kapiteli su bili bogato dekorisani.
Provansalska I Poantevinska skole su bile veoma slicne Overnjatskoj skoli.

Perigurdinska skola
Podrucjeove skole se prostiralo juznije od poatevinske skole. Predstavnici ove
skole :St.Front-a, crkve u Cohors-u, Saintes-u I Angouleme-u.
Kupole na pandatifima nad kvadratnim potkupolnim prostorom. Na gradjevinam nije
postojalo bocnih brodova ni tribina a stupci su cesto sa polustupovima. Reljefna
dekoracija jena nekima veoma bogata ,a na drugima skromna. Ova skola je bila
prilicno zatvorena bez velikih uticaja na arhitekturu drugih oblasti.

12.Civilna I vojna arhitektura romanike

Ozivljavanje zanatske proizvodnje izazvali su podizanjem vecih naselja. U tim

naseljima ulice su obicno ostale prave I upravne jedna prema drugima, sa
trgovinama pravougaonog oblika. Drugi tip naselja je radiokoncentrican. Sto je bio
veci slucaj, blokovi zgrada formirali su se kraj saobracajnica koji su vodila ka trgu
obicno sasvim nepravilnog oblika. Prilazni putevi su bili spojeni. Usled cestih sukoba
gradovi su bili u stalnoj opasnosti da budu pljackani te se vrlo rano pocinju
opasavati snaznim zidovima koji I ogranicavaju njihovu povrsinu. Ulice su zato retke
I uske a blokovi duboki.
Zgrade za stanovanje usled tog dobijaju specificne oblike. One su obicno uske I
prilicno duboke, a sem prizemlja imaju u vecini slucajeva sprat. U prizemlju najcesce
je bila zanatska radionica. Stepeniste se ide na sprat na kome se nalaze stambena
odeljenja. Prostor je osvetljen jednostavnim , dvojnim, a ponekad, I citavim nizom
medjusobno poveznih prozora. Pojedini dekorativni I konstruktivni elementi koji su
bili na njima uzimani su uglavnom sa crkvene arhitekture.
Vojna arhitektura je daleko samostalnija. Medjusobne borbe pojedinih feudalaca
uslovile su podizanjem mnogobrojnih tvrdjava. Glavna odbrambena kula nalazi se
obicno na najnepristupacnijem mjestu, I moze joj se prici tek iz dvorista. U njoj je
stanovao feudalac a sluzila je I kao posljednja odbrana u slucaju da tvrdjava vec
padne. Samo dvoriste je opasano visokim I snaznim zidovima cija je prednja gornja
ivica ozupcana, tako da se iza zubaca moze po zidu kretati I odatle boriti. Na
prelomnim uglovima odbrambenog zida gradjene su kule koje sum ogle biti kruzne,
polukruzne, kvadratne I pravougaone. Vrhovi kula najcesce su I sami ozupceni.
Zidovi su iznutra ojacani snaznim pilastrima, povezani pri vrhu arkadama.
Postojalo je I manastira oko kojih su takodje ponekad podizana prilicno jaka
utvrdjenja. U samim tvrdjavama stanovalo se po kulama I u gradjevinama od lakseg
materijala.
Vojna arhitektura romanskog doba uslovljena je prvenstveno borbom feudalaca za
odrzavanje I povecavanje sopstvene snage I znacaja.

13. Arhitektura Gotike

Prethodnik Gotike je Romanika,a kolijevka gotike je Francuska, krajem 12.v. , dok

ostale zemlje ovaj talas zahvata tek sredinom 13. v. Odraz umjetnosti je najprije na
arhitekturu i ornamentiku. Naziv gotika, povezivanje sa Gotima i varvarskom
umjetnou-italijanski humanisti.
Ova arhitektura nastaje transformacijom i smiljanjem novih elemenata u
poznoromanikoj arhitekturi u Francuskoj u oblasti Il de Frans. Uocava se tenja
visini:crkve vie i vitkije od romanikih. Takodje I veliki otvori: rastvaranje zida
staklenim povrinama (vitrajima). U gotici je narocito razvijen kontraforni sistem,
grade se i kontrafori na 2 nivoa (letei kontrafori), medjutm prelomljeni luk
preuzet je sa Sicilijea a rebrasti svod dolazi od Arapa.
Za vrijeme gradnje u gotici, teilo se ka postizanju jedinstva svih dijelova objekta,
koristila se poduna osnova, latinski krst.
Razlika izmedju romanske I gotkse arhitekture je vidna a ta razlika je: Romanikapolukruzni luk a gotika- siljasti luk; Romanka jednostavni kontrafori a Gotika
slozeni kontrafori na dvije razine (leteci); Romanika mali prozori a Gotika
rastvaranje velikih povrsina zida.
Prve gotika katedrala je St.Denis opata Sugera. Njena arhitektura tei ka
monumentalnosti, pompeznosti, beskonanoj duini, irini i visini graevine, koja je
doslovno izazivala vrtoglavicu i izgraena je na samoj granici nosivosti za
primenjene materijale u gradnji.
Petobrodna katedrala Notr Dam (1163 .- 1245.) u Parizu je 130 metara duga
a visina svoda dosee 35 metara. Krstasto-rebrasta je konstrukcija sastavljena od
est elemenata kojom je pokriven glavni brod i transept (popreni brod), - kao i
zapadno proelje sa skulpturama francuskih kraljeva.
Katedrala u artru (1194) je najpoznatija bogorodiina crkva u Francuskoj. toga
jer je svaka nova crkva trebala da bude velelepnija i lepa od prethodne ona je via
od crkve Notr Dam u Parizu. Deluje ipak malo teko jer upotrebljava
prediomenzionisane graevinske elemente i deluje kao veita graevina to je oito
bio glavni cilj gradnje.
Klasine katedrale su trobrodne graevine naglaenih vertikala i strmih svodova,
krov transepta ima istu visinu kao i glavni brod, na zapadnoj strani imaju jednu ili
dvije kule, fasade su podijeljene u nekoliko horizontalnih zona, a kontrafori dijele
cijelu crkvu vertikalno.
Gotika je ire opet bila primana u 19. vijeku kada su rekonstruisana gotika djela i u
to je doba gotika bila proglaena u Njemakoj za njemaki narodni stil. U 19. i 20.
vijeku pojavio se i umjetniki pravac pod imenom neogotika koji se razvijao u
Engleskoj i SAD i inspirisao se djelima gotike.

14. Gotika u Francuskoj

Ogroman vecina francuskih gotksih hramova imala je bazilikalni oblik.
Najuobicajeniji tio je trobrodna bazilika sa transeptom,cesto dosta jako razvijenim,
tako da se u osnovi I krovovima dobija latinski krst. Postojanje dembulatorijuma sa

zrakasto postavljenim kapelama, koje obicno ispadaju upolje, ali koje isto tako mogu
biti, izuzetno, obuhvacene I jednim povezanim kruznim zidom, gotovo je redovna
pojava. Najcesci je slucaj da se na zapadnoj fasadi pojave dve kule-zvonika, dok je
iznad presjeka glavnog broda I transepta izradjena visoka I ostra strela.
Arhitektonski sklop gotskih gradjevina u Francuskoj evoluise medjutim paralelno sa
evolucijom pojedinih elemenata od kojih je sastavljen, I direktno zavisi od njhove
medjusobne kombinacije.
Susrecemo se sa podjelom na epohe koje obuhvataju: prelazni stil, iz romanskog u
gotski, kopljasti stil, pa zrakasti stil po zrakastom rjesenju rozeta, I blistavi odnosno
plameni stil, prema oblicima u vidu plamena. Po drugoj podjeli imali bi : primitivnu
gotiku, gotiku sa uskim veoma izduznim galerijama, gotiku sa galerijama manje
izduzenim I plamenu gotiku.
Gotske katedrale iako na prvi pogled jako slicne mnogo u cemu se razlikuju jedna od
druge. Iako grupa najlogicnija podjela bi bila na ranu, zrelu I kasnu gotiku.
Rebrasti svodovi ce se vrlo cesto upotrebljavati tako da jednom rebrastom svodu
nad poprecnim pravougaonim travejom u gravnom brodu odgovara po jedan
rebrasti svod nad kvadratnim travejom u bocnim brodovima. Medjutim pocinje se
upotrebljavati sikspartitni ,sestodelni svod koji se javljaju nad kvadratnim travejom.
Prelomljeni luci u pocetku nemaju naglasen prelom medjutim on ce biti sve ostriji.
Potporni luci su napocetku sasvim jednostavni I gotovo potpuno cetvrtkruzni.
Kasnije ce postati sve kosiji I sve plici.
Prostorna kompozicija potice od romanske od koje se medjutim u mnogo cemu
razlikuje. Pokret masa u vis daleko je vise naglasen, sto se potencira jos I obicno
veoma visokim I strmim krovovima.
Dosta veliku ulogu u vezi sa rjesavanjem prostornog sklopa igra postojanje tribina
odnosno galerija. One se pocinju zamjenjivati uskim, u pocetku jos uvek relativno
dosta visokim galerijama a I na njihovim zadnjim spoljnim zidovima otvaraju se
prozori
Portali poticu od romanskih a imaju uglavnom istu arhitektonsku kompoziciju.
Prozori su obicno vrlo jako izduzeni, zavrseni prelomljenim lukom. U pocetku su
dosta uski, a da bi svetlost lakes mogla da udje zakoseni su I upolje I prema
unutrasnjosti.
Ruze ili rozete su u velikoj upotrebi. Njih ima u centralnom delu zapadne fasade.
PRofili se took vremena vidno mjenjaju. U pocetku slicni su romanskim iako bogatiji,
al vremenom postaju sve dinamicniji, uznemireniji I zivlji.
Stubovi I stupvi variraju. Stubovi su u pocetku dosta glomazni,kruzni I sasvim
jednostavni sa krupnim kapitelom. Medjutim poslije uz sam stub priljubljuje se jedna
a I zatim I cetiri manje kolonete.
Skulptoralna dekoracija obicno je veoma bogata. Uglavno se pojavljuje na portalima,
prozorima, kao I u raznim galerijama I frizovima na fasadama.
Unutarnja dekoracija sem plasticne koja se u pocetku svodi na obradu kapitela a
kasnije na oltarskim pregradama I grobnicama, pojavljuje se jos u vidu fresaka I

vitraza. Freske su vrlo reko gradjene zbog toga sto se unutrasnji proctor smanjio
zbog prisiravanja otvora.
Sem najvaznije skole Lle de France u sirokoj Pariskoj oblasti razlikujemo jos pet I to
u Normandiji, Sampanji, Burgundiji, Midiu I Anzu. Razlike u koncepciji izmedju ovih
skola nisu velike. Moze se reci da normanska,sampanjska I burgundska, stoje pod
neposrednim uticajem arhitekture Lle de France dok se u Midiu I Anzu, kako u
konstrukciji tako I u dekoraciji, romanska arhitektura daleko vise osjeca.

15. Gotika u Engleskoj

Pojedini elementi gotkse arhitekture, specijalno rebrasti svod pojavljuju se u
Engleskoj jos krajem XI vijeka na gradjevinama koje inace pripadaju romanskoj
arhitekturi. A na Britanskom poluostrvu tek pocinje da se razvija u drugoj polovini XII
vijeka pod francuskim uticajem rani gotski arhitektonsi stil. Njegovi glavni
pretstvnici su katedrala u Cantorberu , Wellsu kao I oltarski proctor katedrale u
LincolnU. Od sredine XIII vijeka engleska se gotika pocinje emancipovati od
francuskog uticaja I razvijati pod uslovima svojstvenim engleskom drustvu.
Englesku gotiku istoricari dijele na nekoliko epoha vise prema obliku dekoracije nego
prema drugim osobinama koje takodje variraju. A to su bile:
1.eopha geometrijskog stila;
2.epoha kitnjastog stila;
3.epoha upravnog stila.
Ovi arhitektonski pravci stvarno kontinualno izviru jedan iz drugoga. Medjutim
Engleska gotika postaje najoriginalnija u svojo posljednjoj fazi, kada se pojavljuje
kao direktan odraz engleskog gradjanskog mentaliteta. Paralelno sa promenama
drustvene structure ovde se menja I arhitektonska koncepcija u cjelini.
Od regionalnih skola u Engleskoj se obicno razlikuju tri: juzna, koja je pod najjaci
Francuskim uticajem, sjeverna, u kojoj se, zbog boljeg materijala ispoljava
tendencija ka vecoj strogosti, jednostavnosti I monumentalnosti, I centralna, koja
spaja osobine dveju prethodnih u jednu zajednicku cjelinu.
16. Gotika u Njemackoj

Usled neobicno jake romanske tradicije gotika prodire u Njemacku sa izvesnim

zakasnjenjem tek pocetkom XIII vijeka. Francuski uticaj je u pocetku jak I ispoljava
se na prvoj I jednoj od najznacajnijih potpuno gotskih gradjevina, na katedrali u
Kelnu.
Gotksa arhitektura razvija se sve do kraj XIV vijeka I dala je nekoliko znacajnih
gradjevina. Zapaza se teznja da se konstrukcija I resenje prostorne kompozicije I
skulpturalna dekoracija dadu u sto jednostavnijim oblicima. Ali zato izostaju tribune,

odnosno galerije pa cak I transept. Takodje se pojavljuje I tendencija da se bocni

brodovi podignu na sve vecu visinu, pa cak I da dosegnu potpunu visinu srednjeg
broda. Kada se njemacka gotika otrgla od francuskog uticaja, tada postaju narocito
karakteristicne gradjevine od opeke I kamena il cak samo od opeke kojom se lako
postizu solidna konstruktivna I jednovremeno I jednostavna dekorativna rjesenja. U
unutrasnjosti se pored svodova sa brojnim rebrima, pojavljuju takodje I takozvani
kristalasti svodovi. Same fasade, radjene od opeke, obogacene su uglavnom jedino
protalima,frontonima, prozorima I bezbrojnim strelastim zavrsetcima. Najtipicniji
pretstavnik je Bogorodicina crkva u Libecku.
U svojoj posljednjoj fazi njemacka je gotika prilicno jako uticala na cijelu srednju I
severnu Evropu. Od regionalnih skola navode se uglavno sest glavnih: rajnska,
vestfalska, saksonska, Severna I severoistocna, svapsko-frankonska I bevarska.

17. Gotika u Italiji

Iako su se neki gradovi rano oslobodili feudalnih obaveza, obogaceni gradjanski
stalez toliko je podlozan uticaju crkve da anticka tradicija, izrazena u romanskoj
arhitekturi I nadalje za dugo preovladjuje. Pa cak I onda kad je gotska arhitektura
prodrla u Italiju nalazimo je izmesanu sa romanskim elementima. Medjutim krajem
XII I u prvoj polovini XIII vijeka u neke manastire sjeverne I srednje Italije ulazi
gotika Francuske. Nesto kasnije susrece se u vec malo razvijenijem obliku na nesto
vecem broju gradjevina, kao sto je katedrala u Milanu, radjena pod kombinovanim
njemackim I francuskim uticajem. U skulpturi preovladjuju jos uvek elementi
romanskog stila, a dva velika skulptora ovoga doba su otac I sin Nicola I Giovanni
Pisano. Prozori su ostali relativno mali( s jedne strane zbog nesvatanja gotske
konstrukcije, a s druge zbog velikih vrucina) umjetnost bojenog stakla u Italiji nikad
nije dobila sire polje za svoje rasprostiranje. S druge strane produzava se sa
izradom fresaka.
U toku XIV vijeka , narocitu u XV, gotika se dosta zivo razvija u Veneciji zahvaljujuci
prilicno jakoj emancipaciji bogatijeg sloja gradjanstva od crkve, izrazava se daleko
vise na gradjevinama profanoga karaktera.

18. Civilna I voja arhitektura |Gotike

Mnogi gradovi su jos u romansko doba bili opasani odbrambenim zidovima. Stari
gradski zidovi , a I novi, ukoliko se stari prosiruju postaju otuda vrlo brzo I suvise
uski da prime sve stanovnistvo koje u naselju zivi. Jasno se izdvajaju djelovi grada u
koji borave bogatiji trgovci I zanatlije, kao I oni u kojima stanuju sitnije zanatlije I
gradska sirotinja. Gradovi postaju daleko zivlji, kuce zbijenije I vise, da bi se u sto
vecoj mjeri iskoristio svaki moguci djelic stanbene povrsine. Kuce se cak podizu I na
mostovima.

U pogledu na raspored raznih odjeljenja kod stambenih zgrada, vecih novena iz

prethodnih perioda nema. Zgrade medjutim ipak postaju , u slucajeviima kad se
rade za bogatije, nesto udobnije, osvetljene relativno velikim prozorima I grejane
kaminima I vise su higijenske. Takodje su znacajne bile I zgrade podignute kao
opstinski domovi koje sui male da olice bogatstvoi ugled samog grada, a tu su jos
bile I sudske palate, pijace, berze, bolnice..
Iako su upotrebljivani I rebrasti svodovi, lomljeni luci, u najvecem broju slucajeva
nailazimo na gredne medjuspratne I krovne konstrukcije, odozdo vidne.
Usled prelaska iz svodnog u arhitravni system, menja se I koncepcija samih zgrada u
poredjenju sa verskom arhitekturom. U stilskom pogledu dekoracija prati
neposredno onu koja se razvija na crkvama a to se ogleda narocito na razvitku
portala I prozora. Zatim se pojavljuju I nove dekorativne kombinacije.
Vojna arhitektura prezivljuje izvjesne promjene. Tvrdjave podizane po teze
pristupanim terenima zadrzavaju uglavnom svoj stari, romanski tip, mada se I on
postepeno perfekcionise. Jedna varijanta ovoga tipa koja potice od prototipova
slicnih onome koji vidimo na Kalat el Hosenu, rasprostire se po cjeloj oblasti
Sredozemnog mora. Zanimljivo je da se stvara I jedan nov tip tvrdjave na
ravnicastom zemljistu sa daleko pravilnijom osnovom, vecinom u obliku kvadrata ili
pravougaonika, obivno sa kruznim kulama na uglovima. Ovi gradovi medju kojima
su natipicniji Luvr I Coucy bili su uredjeni tako da je u njima bilo udobnije stanovati.
Velika se paznja obraca na ulazne kapije koje se osiguravaju kulama, visecim
mostovima a cesto I isturenim bastionima, nekon vrstom maknjih isturenih
tvrdjavica.
Gotska arhitektura zahvaljujuci pogodnim drustevnim prilikama a narocito naglom
porastu gradova rasprostrla se tako po cjeloj zapadnoj, sjevernoj I srednjoj Evropi a
dobrim djelom I na Apeninsko poluostrvo. Nju je prihvatila I crkva, narocito neki od
monaskih redova.

19. Srednjovekovna arhitektura u Srbiji

Srbi su prvo u centralnoj oblasti Balkana, jos u toku IX vijeka, osnovali svoju
nastariju drzavu, Rasku, a na primorju nekoliko maknjih drzavica, Zahumlje,
Travuniju, Paganiju I Duklju. Kasnije je Raska ujedinjena sa Zatom, ouhvateci sve
srpske teritorije. Feudalan drzava nosice jos zadugo izvesna nasljedja plemenskog
sistema. Paralelno a jednovremeno I usko povezano sa jacanje drzave, javlja se I
organizovanje samostalne crkve, osnivanje zicke arhiepiskopije, 1219 godine.
U teznji za emancipovanje dvor I vlastela cesto su se oslanjali na Zapad, a ponekad
cak I ozbiljno pregovarali sa papom I o prelasku u katolicanstvo. Crvka je daleko bila
vise naklonjena vezama sa carigradskom patrijarsijom. Dva ovako suprotna stave
otvorile su siroke mogucnosti uticaja. Zbog te suprotnosti stvara se u arhitekturi I
jedan novi arhitektosni kvalitet, stvara se srpska raska skola. Medjutim srpska

arhitektura se I ranije javljala, specijalno u vestini graditeljstva u drvetu. U samoj

raskoj sacuvan je samo jedan znacajan spomenik a to je Petrova crkva kod Novog
Pazara. Dok je iz ovog doba I Zanjevacka crkva u Istocnoj Srbiji. Interesantni su isto
tako ostaci manje trolisne crkvice kod Zatona u Raskoj ciji se oblik moze vezati za
neka preromanska primorska rjesenja.
Raska skola
U samoj Raskoj nalazimo najznacajnije gradjevine. Podizu ih uglanom vladari I
njegovi najblizi srodnici, kao svoje zaduzbine. Kao jedna od prvih crkvi bila je |
Bogorodicna crkva u Toplici. A na drugoj Nemanjinoj gradjevini , na crkvi sv. Nikole
preovladjuje vizantijski tip. Gradjevina dominira mocno, spolja osmostrano, iznutra
kriskasto podeljeno kube nad snaznim centralnim kubicnim postoljem. Crkva je
ozidana sva od opeke ali tako da je svaki drugi red uvucen I pokriven malterom
zajedno sa spojnicama koje imaju istu debljinu kao I opeke. Za razliku od toga
Studenica je gradjena samo od tesanog kamena, Pescara I sige, bez opeka. Ovaj tio
dobija svoj potpuno sreo oblik, ali ovde se zapadni travej I oltarski proctor izdizu na
vecu visinu tako da centralna potkupolna masa ne dominira u onoj mjeri kao kod Sv.
Nikole. Ovde se pojavljuje prvi put kod nas narteks, bez bocnih kula, podignut
jednovremeno sa hramom I pod istim krovom. Cjela crkva s polja je gradjena od
blokova bjelog lepo obradjenog poliranog kamena.
Gradjevin su krajem XII vijeka dovele do formiranja jednog novog tipa. Tako na crkvi
manastira Zice, dobija jednu novu varijantu koja ce postati uzorom za podizanje
citavog niza gradjevina. Oltarski proctor nije vise podeljen na tri djela vec zauzima
cjelokupnu sirinu naosa sa svojom polukruznom apsidom. Uglavnom je bila
izgradjena od opeke omalterisana I obojena purpurnom bojom.
Poznati su I Decani koji imaju oblik petobrodne bazilike sa kupolom, zatim sv.
Arhandjel kod Prizrena koji je potpuno u obliku upisanog krsta. S polja je bila
ozidana od kurpnog tesanika belog I sivog poliranog krecnjaka.
Prostorno rjesenje gradjevina raskog tipa obicno je jednostavno I sazeto, sa
dominantom u centralnom djelu.Fasade su takodje obicno mirne I podjeljene
plistrima na vertikalne zone. Portali medju kojima su znacajni u Studenici pripadaju
romansko tipu. Prozori sa jednim, dva ili tri otvora medjusobno odvojena kolonetima,
a povezana zajednickom arhivoltom, takodje su u vecini slucajeva romanski.
Profilacija je dosta cvrsta I pripada potpuno romanskom tipu, osim one u Gradcu
koja ima I gotski uticaj. Skulpturalna dekoracija u nekim gradjevinama je veoma
bogata. Unutrasnja dekoracija svodi se uglavnom na freske kojima su pokriveni svi
zidovi od temena kupole do poda. Pojava imitacije mozaika je samo zelja vladara da
se takmice sa mozaicima Soluna, Carigrada..
20.Kosovsko-metohijska skola

Makedonska arhitektonska skola snazno je uticala na stvaranje nekih spomenika u

Srbiji, specijalno u oblasti Kosova I Metohije. Najvaznije gradjevine su: Bogorodica

Ljeviska, Gracanica, crkva Joakima I Ane, sv. Dimitrija I sv Bogorodice u Peckoj

Patrijarsiji.
Hilanar koji je obnovljen 1303 god. Priprada svetogorskom tipu, kombinovanom od
upisanog krsta I trikonhosa. Sem crkve Joakima I Ane I sv. Dimitrija, sve ostale su
radjene u obliku upisanog krsta, a Bogorodica Ljeviska I Gracanica su pored toga I
petkupolne. GRacanica koja je obnovljena 1315god. daleko je slobodnije radjena. Tu
nalazimo dva upisana krsta, jedan u drugom. Ucrkvu je dozidan I jedan, prvobitno
otvoren, narteks, sa dvojim arkadama. Crkva sv. Dimitrija sa petkupolnim prostorom
koji dominira zapadnim travejem, oltarski proctor je jednobrodan a ne trobrodan .
Crkva Joakima I Ane ima oblik sazetog upisanog krsta koji se iznutra svoji uglavnom
na olstarski potkupolni proctor, dok je spolja veoma zivo I jasno izrazen.
Gradjevine ove skole nisu radjene samo od kamena vec od opeke I kamena u
naizmenicnim redovima.
Veoma ziva prostorna kompozicija, zivopisna razrada fasada I obrada pojednih
arhitektonskih detalja, uglavnom su istog tipa kao I u makedonskoj skoli. Zivopisi u
unutrasnjosti gradjevina postaju zivlji ali zato gubi od svoje strogosti I
monumentalnosti.

21.Moravksa stilska grupa

Posle svih teskih stanja u 14. veku, pod pritiskom Turaka, ekonomski, politicki I
kulturni centar premesta se na sjever, u oblasti Velike I Zapadne Morave.
Zahvaljujuci koriscenju rudnih bogatstava kao I trgovini sa Primorjem I Zapadom,
kulturni zivot se intenzivnije razvija, koji se s obzirom da je tada crkva bila glavni
nosilac kulture, manifestovao u podizanju velikog broja crkvenih gradjevina.
Moravski stilski red je formiran oko 1375. u drzavi kneza Lazara. Uzima se da je to
interval koji pocinje Marickom bitkom (1371.) a zavrsava se potpunim padom Srbije
pod tursku vlast (1459.).
Moravski stil je zadrzao neke uticaje Vizantije. Prvi detalj bi bio osnova u obliku
upisanog krsta. Ona je takode mogla da se nade u dva oblika (normalnom i
saetom), ali je imala nesto novo. Pored oltarske apside, na bocne krakove su
dodate pjevnicke apside, tako da osnova dobija oblik "trikonhosa" (trolista).
Osnove se mogu razvrstati u dva tipa:
-u gradjevine u obliku cistog upisanog krsta, kombinovanog sa trikonhalnim
resenjem (Ravanica, Drenca, Ljubostinja)
-u gradjevine u obliku izduzenog, sazetog upisanog krsta sa bocnim apsidama
( Lazarica, ,Sisojevac, Lipovac)
Gornja konstrukcija moravskih crkava, proporcije i tehnika zidanja uzete su iz
vizantijske arhitekture 14. veka. Za crkvu je cvrsto vezan narteks i obicno ima
pravougaonu onizu kulu. Pored toga karakteristicna su i priprate koje su skoro uvijek
prisutne kod gradevina sazete osnove. Kod normalne osnove, unutrasnjost

gradevine je ista kao kod Srpsko - vizantijskog stila, dok se kod sazete javljaju
razlike. Stubovi koji nose kube su skoro potpuno stopljeni sa njima. To je uzrokovalo
novi oblik unutrasnjosti, oblik jednobrodne bazilike.
Kupola
Kupola je podignuta uz pomoc tambura na jos visi nivo. Tambur je veza izmedu
nosecih elemenata i kupole, a spolja je ukrasena. To je uradeno da bi se dobilo na
visini gradevine ka kojoj srpski graditelji teze od samih pocetaka svog stvaralastva.
Broj kupola je iznosio pet i to je vec videno u svim stilovima, ali nije bilo iskljucivo.
Kupole su spolja osmostrane.
Fasade
U obradi fasada koristeni su razni nacini. Vrlo cesto je bilo mijesanje kamena i opeke
sa slojevima maltera. Dekorativni detalji su jako primjetni. Reprezentativne
graevine se zidaju na vizantijski nain pravilnim reanjem kamena i opeke
(najee 1 red kamena 3 reda opeke...)sa irokim malternim spojnicama.
Sekundarna plastika
Na bocnim stranama se javljaju i otvori koji su pretvoreni u prozore. esta upotreba
gotskog prelomljenog luka, obicno kitnjasto zavrsenog u vrhu. Portali su prilicno
bogato ukraseni, ali samo u plitkom reljefu. Iako se na portalima ne javlja plasticni
reljef na fasadama je veoma obilan. To nije bila karakteristika ni jednog stila do
tada.
Freske
Slikari su pri radu obilno koristili zlato, kome u kontrastu stoji plava boja. Na
resavskim freskama je radilo vie majstora, to se vidi iz njihovog nejednakog
kvaliteta. Najbolje freske su one na kojima su prikazani proroci Gedeon, Avakum i
Zaharije.
Lazarica u Kruevcu sagraena je 1370. Godine. Osnova je bila u obliku saetog
trikonhosa sa jednim kubetom. Fasada je bogato ukraena. Na najviem spratu su
rozete uokvirene ahovskim poljima. U srednjem delu su prozori, a u najniem delu
portali. Prozori, rozete i vrata spadaju u najlepe dekorisane u ovoj stilskoj grupi.
Ravanica, sagraena kod uprije. Sagradio ju je isto knez Lazar. Ima osnovu
razvijenog trolista. Ravanica je zidana od naizmeninih redova opeke i kamena.
Crkvu manastira Ljubostinje, kod Trstenika, sagradila je kneginja Milica 1387.
godine. Graevina je u obliku slobodno upisanog krsta i trolista s jednim kubetom i s
pripratom zasvedenom kalotom. Ozidana kamenom i malterisana. Rozete i polja oko
prozora su bogato ukraeni.
Crkva manastira Kaleni, kod Trstenika, sazidana je od 1413. do 1417. godine U
obliku saetog trolista, s jednim kubetom koje dominira izdignuto na kockastom
postolju, i s pripratom na zapadnoj strani. Fasade su uraene od naizmeninih
redova opeke i kamena. Na ovoj graevini javljaju se prozori sa izlomljenim
lucima.

22. Hilandar
Medju gradjevine Moravske skole treba uvrstiti I prvobitno otvoreni eksonarteks,
pridodat pre 1389 godine uz pripratu hilandarske crkve. Sa retkim izuzecima ove
grajdevine radjene su od opeke I kamena u horizontalnim redovima. Opeke se
pojavljuju ponekad I u redovima kamena, tako das u pojedini tesanci njima uokvireni
I to jednom ili dvema, nasaticno polozenim. Pored toga pri zidanju upotrebljavani su
u velikom broju krastasti loncici koji se, u obliku nizova, stavljaju oko rozeta I
prozora. Prostorna kompozicija ovih gradjevina dosta je ziva, narocito kod
petkupolnih. Kod onih u obliku sazetog upisanog krsta pojavljuje se u vecini
slucajeva bilo neka vrsta kule- zvonika iznad priprate bilo nesto nize postavljena
kalota, koja se spolja manifestuje kao neka vrsta kupole bez tambura. Na fasadama
nailazimo na slepe arcade koje ne odgovaraju uvek, narocito ne na apsidama,
unutarnjoj konstrukciji. Arkade su medjusobno povezane prislonjenim trocetvrtnim
kolonetama, koje obelezavaju ivice petostranih apsida. Prozori su ponekad
jednostavni, jos redje trojni, a ponajcesce dvojni. Arhivolta u vecini slucajeva ima
oblik prelomljenog luka. Pored prozora pojavljuju se medjutim jos I rozete I to u
gornjim poljima arhivolti, kako na samim fasadama tako I na postoljima kupola.