HIRSTYANLATIRMADAN

MEDENLETRMEYEBATILI
KOZMOPOLTANZMN
DNM
Bedri GENCER

ZET
Makaleninkonusu,Batdaseklerlemesrecindediniivedindkimliklere
balolarakkozmopolitanizminnasldntdr.BatdaRnesansilebala
yanseklerlemesrecindeHristiyanlnsrncemelikrizindendolaykimli
inkaynaolarakdin,medeniyetednt.Kimlikkaynaretiolarakdinin
medeniyete dntrlmesi srecine paralel olarak tekiletirme sayesinde z
deletirmeiinmedeniyetdeayrmatabitutuldu;medeniyetseltekiletirme
nin disiplini olarak oryantalizm sayesinde geleneksel hak/batl din ayrm,
Bat/Dou medeniyetleriayrmnaevrildi.BusretegelenekselHristiyan
lkiitekiletirmedekarmakbirdnmdengeti.Seklerlemesrecinde
Katoliklik ile Protestanlk arasndaki geleneksel frka blnmesinin medeni
yet/kltrblnmesinednm,kozmopoliseynelikAvrupaltekiletirme
ve aynlatrma tarzlarn kritik olarak etkiledi. Fransz Devriminden sonra ise
seklerlemiBatlkozmopolitanizminncs Napolon,kozmopolisyolunda
geleneksel Hristiyanlatrma misyonu yerine medeniletirme misyonunu be
Prof.Dr.,YldzTeknikniversitesi,FenEdebiyatFakltesi,nsanveToplumBilimleriBl
m.

MuhafazakrDnceYl:6Say:2122YazGz2009


MuhafazakrDnce/Medeniyet

nimsedi. Bu sre, ehir (din vastasyla barn hakim olduu topraklar) medeni
leme(civilization)oryantalizm(orientalism)medeniletirme(civilizing)kavram
larylazetlenebilirdi.
AnahtarKelimeler:Kosmopolitanizm,Din,Transformasyon,Orientalizm,Sivil
leme

KOZMPOLTANZMNDN

nsan ftratnn ifte gerei farkllk ve ortaklk uyarnca tikelbirincilalt

(ulusal)iletmelikincilst(ulusalst)kimliklerinnasluzlatrlaca,poli
tikteorininanameselesiolarakbelirir.nsanlktarihininseyrinebakldnda
ulusal ile ulusalst politik rejimlerin bir evrim izledii grlebilir. Roma,
BizansveOsmanlgibihalefiimparatorluklardagrldgibiemperyalve
ya kozmopolitan rejimler, alt ile st kimlikleri nispeten baaryla badat
rarak bar salarlar. Ancak geleneksel dnyagrne zg organizmik si
yaset anlaynca insanlar gibi doal mrlerini tamamlayarak zlmeleri
zerine emperyal rejimler yerlerini tekrar ulusal rejimlere brakrlar. Av
rupada orta alarn sonlarna doru Kutsal Roma mparatorluunun
zlmesrecinegirmesi,altilestkimliklerinyenidentanmlanmasihtiyacn
dourdu. Bu mesele, Rousseau gibi hem Protestan, hem Aydnlanma d
nrlerini zellikle megul etti (Canivez 2004, Muthu 2003). Aydnlanmann
evrenselcikozmopolitan idealleri dorultusunda milliyetilik retorii, ulus
lar, kresel ile yerel kimlikleri birbirine balayan ara birimler olarak sun
mutur.Gelenekselevrenselkimlikdiyalektiini,bumilliyetikurguyauyar
lamanncilvelerieniyiinrneindegrlebilirdi(Calhoun1997:8698).
1789 Fransz Devrimi, Avrupada ulusdevletlerinin kuruluu srecinde
dnm noktas oldu. XX. yzyl ise Birinci, kinci ve nc Dnyalarda
farkl ulusallama ve ulusalstleme trendlerine sahne oldu. Birinci Dn
yada kinci Dnya Savandan sonra ngiliz mparatorluunu izleyen
ABDyekarAvrupa,tekrarulusalstbirbirlikaraynagiriti.Kezakinci
DnyadaSSCB,ABDyekarsolbirimparatorlukolarakortayakt.nc
Dnyada ise tam aksine Batl smrgecilikten kurtulan Asya ve Afrika l
keleriulusaldevletlerinikurmasrecinegirdi.1989daBerlinDuvarnnyk
lnnardndan1991daGorbaovunistifasiseSSCBninzlneyola
makla kalmad, btn dnya iin yeni, derin bir dnm srecini balatt.
kinciDnyaSavandansonrancDnyalkelerigibibukezdeSSCB
hegemonyasndankurtulankinciDnyalkeleriulusallamasrecinegirdi.
Ancak dier taraftan Batl kapitalizmin yeni bir evreye girmesiyle dnyada
glbirkresellemedalgasbalad.Bununzerinekresellemenininsan
10


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

lk tarihinde biricik bir olgu olup olmadn sorgulayan incelemelerde pat

lamayaand.
Ancakbuafakkresellemeteorilerinin,1991sonrasndabirScakSava
dneminibalatanbirtaraftanetnikparalanma,diertaraftanekonomikb
tnlemeylekendinigsterenelikilitrendleriaklamaktaacizkalmas,tek
rarezelkozmopolitanizmtemasnadneyolat.Harvey(2000:1)inbasit
e aklad gibi kozmopolitanizm dnmt. Beck (2006)in ilgili bib
liyografikalmas,gnmzdezellikleBatdakozmopolitanizmkonusuna
entelektelilgininyounluuhakkndayeterlibirfikirveriyor.Ancakbtn
bu entelektel cehdin, birbirine bal balca sebeple henz tatminkr bir
sonuverdiisylenemez.
Birincisi,modernpolitikannbasknformuolarakulusdevletinintanmna
odaklananmodernpolitikteorininkozmopolitanizmkavramnanispyaban
cldr. kincisi, Batda seklerleme srecinde din kimliklere bal olarak
kozmopolitanizm projesinin nasl dntnn tespitinin ihmalidir. n
cs,Batnnmevcut,birbirinebalpolitikveentelektelhegemonyasnnal
ternatif,Doulukozmopolisvizyonlarnndnyaapndatakdirininlemesidir.
Gnmz Batl bilim dnyasndaki bu eksiklik karsnda biz, Batda
seklerleme srecinde dinii ve dind kimliklere bal olarak
kozmopolisprojesininnasldntnincelemekonusualdk.Bumaka
le, genellikle Quentin Skinnerin ismi ile zdelemi Cambridgeokulunun
bakasndankozmopolisfikrininbalamsaltarihselbirincelemesiolarak
tasarlanmtr. Mutasavver bir kitap almasnn zeti kabilinden olan bu
makalenin younluu, konunun kendisinden kaynaklanyor. Toulminin
(1992) belirttii gibi kozmolis modernitenin gizli gndemini oluturdu
undankozmopolitanizmindnmsreciniizlemek,demekbiranlamda
modernliineceresiniizlemekdemektir.
Batl kozmopolitanizmin dnmn bir perspektife oturtmak iin n
celiklekozmopolisfikrininnasldoduuhakkndabirfikiredinmekgerekir.
BatdaRnesansilebalayanseklerlemesrecindeHristiyanlnyaad
srncemelikrizdendolaykimliinkaynaolarakdin,medeniyetednt.
Kimlik kayna reti olarak dinin medeniyete dntrlmesi srecine pa
ralel olarak tekiletirme sayesinde zdeletirme iin medeniyet de ayrma
tabitutuldu;medeniyetseltekiletirmenindisipliniolarakoryantalizmsaye
sindegelenekselhak/batldinayrm,Bat/Doumedeniyetleriayrmna
evrildi.
Bu srete oryantalizm sayesinde bu medeniyetsel temelli dsal tekile
tirmeye paralel olarak geleneksel Hristiyanlkii tekiletirme de karmak
11


MuhafazakrDnce/Medeniyet

birdnmdengeti.SeklerlemesrecindeKatoliklikileProtestanlkara
sndaki geleneksel frka blnmesinin medeniyet/kltr blnmesine dn
m, kozmopolise ynelik Avrupal tekiletirme ve aynlatrma tarzlarn
kritik olarak etkiledi. Fransz Devriminden sonra ise seklerlemi Batl
kozmopolitanizminncsNapolon,kozmopolisyolundagelenekselHris
tiyanlatrma misyonu yerine medeniletirme misyonunu benimsedi. Bu s
re, ehir (din vastasyla barn hakim olduu topraklar) medenileme
(civilization) oryantalizm (orientalism) medeniletirme (civilizing) kavramla
rylazetlenebilirdi.

BARIILKOZMOPOLSNDN
nsann cennetten srld imtihan yurdu dnyadaki durumu, savala ka
rakterizeedilebilir.Buyzdenbtndinlerinnihagayesi,yeryzndebar
gerekletirmektir.Bar,dinvemekn(ev,ehir,dnya)arasndakidoalili
kiyi Mircea Eliade (1974: 117) zlce anlatmtr. Bu iliki, lfzen bartrma
(makingpeace)anlamnagelensonvahyedilmi,brahimdinslamrneinde
en iyi grlr. Buna gre din, bir meknda yaayan insanlar arasnda bar
gerekletirmek iin gnderilmitir. Geleneksel dnyagrne gre mekn,
corafinintesindeinsanlarndinsayesindebargerekletirmekiinyaa
dklar bir mabedi, moral evreni temsil eder (Tuan 1988, BoysStones 1998).
Meknbirimleriolarakev,ehirvednyaarasndamahiyetdeil,sadecelek
farkvardr.
Eliadenin gsterdii gibi, ev, ehrin, ehir de dnyann merkezi (axis
mundi) veya kltlm (microcosm) olarak dnlmtr. Ekmenik (ev
rensel) kelimesinin ev anlamna gelen Yunanca oikos kelimesinden tremesi
bununetolarakgsterir.Birev,iindeyaayaninsanailesinindnyas,dnya
dainsanlkailesininyaadevolarakdnlmtr.KezaRomaehriiin
kullanlan,aynkktentreyenLatinceurbsveorbis(ehirvednya)kelimele
rinin ilikisinde de bu ortak evrensellik esprisini grmek mmkndr. As
lnda ehri evreleyen daire anlamna gelen orbisin esprisi, Smer ve
Babillilerincennetebenzerehirtasavvurlarndadagrlr(Eliade1974:10).
ehirler, bar ile zde kabul edilen semav (celestial) dzeni yeryzne
(terrestrial)yanstacakdnyevbirimlerolaraktasavvuredilmi,bylecebar
ileehir,hakikvemecazanlamlarylaneredeysezdesaylmtr;Trkede
hakikatenehiranlamnagelenel(il)kelimesininelideolduugibimecazen
bar anlamna gelmesinde grld gibi (gel, 1988: 432438, 670).
brahimdincedekutsalsaylanKudsn(Jerusalem)(Eliade1974:818)laf
zenbarssanlamnagelmesidebununetolarakgsterir.Bar/ehirili

12


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

kisiyanndadin/ehirarasndakiilikidemuhtemelendnyadaennetArapa
dinilemedeniyetkelimelerininetimolojikilikisindegrlr.Arapadamedeni
yet, medine (ehir, city), bu da dinden gelir. 2 slamn tarihine bakldnda
medinenin,dininbarldnyaykurmassrecindednmnoktasolduu
grlr.Hz.PeygambereMekkedeilkvahiygeldii22Aralk609danon
yl sonra 622de hicret ettii Yesrib, hicretten sonra elMedinetlMnevvere,
yani Aydnlatlm ehir adn almtr. ehir, znde evrensel sayldndan
bunun yerine medinei mnevvere veya Osmanlda olduu gibi medinei
mahmiyegibiestetiksfatlarlanitelendirilmitir.
Batmedeniyetiiindeahlakbiridealolarakevrenselehirmefhumunun,
Baldry (1965)nin almasnn da gsterdii gibi, Yunan kltrnde kt
sylenebilirdi. Romada Stoaclarla birlikte ilk bakta fazlalkl gibi grlen
kozmopoliskavramnnortayakise,evrenselehiridealininkuvvedenfiile
kmaya,ideadanidealednmeyebaladngsterir.Ancakbukavramsal
filizlenmeRomalStoacfilozoflartarafndanterimlendiriliroldu.HemRoma
imparatoru,hemdendegelenStoacfilozofolarakPlatonunidealbilgekra
ln temsil eden Marcus Aurelius (12180), Meditations (1964)da kulland
stn ehir, ezel ehir, tek ehir, dnya ehri gibi deyimlerle kozmopolis
fikrininetolarakifadeeder.Stoaclar,Batmedeniyetiiindekozmopoliskav
ramnnncssaylabilirdi.adaAlmanfilozofuKarlJaspersinterimiyle
kabaca M. . VIII. den III. yzyla kadarki dnemi kapsayan Mihver ada
gelensemavveyabeerbirdinedayalmedeniyetler,ortakkozmopolisidea
liyletemayzederler(Tafsilat,Arnason2005).
Bu srete bardinehir arasndaki ilikinin sreklilii yannda Tanr
inancnda kritik bir deiiklik grlr. Tek ehirdnya ideali, sonunda yer
yzndekibtninsanlarbirbirlerinebalayacaktekbirhakikatvebununda
kaynatekbirTanrinanc,monoteizmigerektirir(Stark2003).Batdailkkez
AristonunhemerisivetalebesiMakedonkralskender(M..356323),Yu
nan/BarbarayrmnadayalYunantarallnaanbirevrenselciliisavuna
rakDouAkdenizibirletirmeyibaarmtr.Aralarndakibantyfarkeden
skender,kozmopolisidealiylebirlikteBatyaaynzamandailkkezmonote
izmfikrinidegetirmiti.skenderdensonrakozmopolisidealinerevakazand
ranRomadaStoacfelsefeninkurucusuZeno(M..335262),btninsanl
balayacaktekhakikatibtnevrenedzenveren,ilahakltemsiledenlogos
kavramnda temellendirmitir. Roma kral Konstantin (280337) de evrensel

Arapada e (yaad)/maet (yaam yeri ve tarz) kelimelerinin ilikisinde olduu gibi,

din kknden morfolojik terimlerle mm masdar ve mekn ismi kalbnda treyen medine,
diniyaamayerivetarzanlamnagelir.

13


MuhafazakrDnce/Medeniyet

birimparatorlukiinaslenmonoteistHristiyanlbenimsemektegecikmedi.
Ancak birincisi, ar byme sonucu mparatorluun yava yava miadn
doldurmas, ikincisi gl paganizmin Hristiyanln orijinal monoteizmini
zorlamas yznden Pax Romana olarak da ifade edilen Romal bar
kozmopolisidealikemaleerdirilemedi.Konfysdeindetianxia(allunder
heaven,gktanrnnaltndakiherkes)(Toynbee1962:7071)olarakifadeedilen
kozmopolisidealini,Stoaclargibiilevselbirmonoteizmolarakgrlebilecek
birahlakevrenselciliedayandrmtr.
Monoteizmilekozmopolitanizmarasndakiilikiyiennetgentilekelimesi
nin semantiinde grmek mmkndr. Gnmzde Yahudi olmayan z
gl anlamn kazanm bu kelime, aslnda genelde yabanc, zelde, yerli
(native) ve putperest (pagan) anlamlarna gelmektedir. Nitekim bu, tarihte
MslmanlarakarpaganHindulariindekullanlmtr.BubalamdaMs
lman, pagan ve yerele kar monoteistik ve evrensel bir kimlik tayan an
lamnagelir;yanimonotheizmveevrenselcilik,putperestlikveyerelciliekar
konumlandrlmtr.GentilekavramnnkadimRomadaYahudiolmayanlar
tanmlamakiinortayakanlamldr(Buell2002);nkFreudvebaka
largibi,MaxWeberdetarihtekozmopolitanizminnarttekTanrretisi
nin Yahudiliin baars olduunu tespit etmitir (Kalberg 1994). Paganizmi
tasfiyeylemonoteizmibaaranYahudilik,diertaraftanparadoksalbirekilde
etnik karakteri itibariyle bizzat gentile bir din olarak kozmopolis idealini ba
armaktaacizkalmtr.
KendisideYahudiolan,Hristiyanlnesaskurucusukabuledilensann
havarilerindenPaul,buyzdenevrenselkurtuluiinyenidinin,Yahudilie
zg kaytlarndan kurtulmasn hedefledi. Paul, Hristiyanl, Yahudiliin
karakteristiisaylanlegalistikboyuttanarndrarakaltnkuralolarakifade
edilensevgikavramnadayalevrenselbirahlakaindirgedi.Ancakbylecedi
nindnyaysrdrmesiiingerekliformel,yasalgvdesizayfladgibida
ha da vahimi tevhit inanc krlgan hale geldi. Roma ve Akdeniz dnyasnn
gl,yaygnputperestinanlarntasfiyedeacizkalanHristiyandinadam
lar zamanla paganizmle uzlama yoluna giderek teslis denen l bir Tanr
anlayformleettiler.ByleceYahudilikveHristiyanlkkarucadtler.
EtnikYahudiliekarevanjelikHristiyanlkkozmopolisibaarmayhedeflese
depoliteizmetavizanlamnagelenteslistendolayodatekTanrtekHaki
kattekDnyaformlnedayalkozmopolisprojesinigerekletirmedebaa
rszkald.
Doutan tam eitliine karlk sosyal ortamn getirdii eitsizliklerin
rntabakalamayyanstantikelkimlikler,insanndeimezgereidir.Bu
yzdendinler,ancakbutikel(particular)kimlikleri,tektanrvehakikatinan
14


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

cna dayal salam bir evrensel, tmel (universal) kimlikle uzlatrabildikleri

takdirde kozmopolisi baarabilirler. Hristiyanlk teslis doktriniyle tevhit
inancndan taviz vererek monoteizmncesi pagan ile evrensel, tevhid kim
likleriuzlatrmayamalamt.Bunu,ensomutcatholickavramnnsemanti
inde grmek mmkndr. Genel olarak kullanldnda bu kelime, evrensel
anlamnagelmektedir.Ancaktarihperspektiftedahayakndanbakldnda
bununkkilebykharflerleyazlanikifarklanlamnayrtetmekmm
kndr.Kkharflecatholic,balarda AhdiCedidindelaletettiigibiYu
nanllar ve Yahudiler dahil farkl kesimleri kapsayan, bugnk ngilizcede
mecazkullanmylamezhebigenianlamnagelmektedir.AncakIII.veIV.
asrlardan itibaren merkez, otoriter bir Kilisenin gelimesiyle byk harfle
Catholic,OrtodoksHristiyanlakarzglBatHristiyankimliinibelirten
dlaycbiranlamkazand(Briggs1903).
Batda teoloji, din, medeniyet, kltr ve ideoloji arasndaki kompleks dn
mler,butikeliletmelkimlikleriuzlatrmaaraynnrndr.Modern
leme, yeni bir evrensel kimlie dayal yeni bir dnyann kuruluu, daha so
mutifadesiyle,tikelveevrenselkimliklerinyenidenbiimlendirilmesiveuz
latrlmassrecidemektir.MaxWeberbusrecisynoecismveorientalismola
rakikianaperspektiftenyorumlamtr(Isin2002:15).AntikYunandakyve
kasabagibikkpolitikbirimlerinbirbakenttebirlemesianlamnagelen
sinoesizm,dahasonraBattarihindemedenilemevemodernlemeolarakadlan
drlmtr.Oryantalizmisebubirlemesrecineynverecektekiletirmenin
disiplininiifadeeder.Batiindegerekleenbukritikdnm,kimliinev
renselletirilmesinihaihedefininbirsonucuolarakslamDnyasndaister
istemezetkilemitir.UzunbirsretegerekleenbuBatldnmnanla
mnnkavranmas,dinlerdeaynlatrma(identification)mantnnkavranma
snabaldr.
Ortak birdinemensup olanlarnaynlikdurumuolaraktanmlanabilecek
kimlik, bireylere anlaml sosyal eylem imkn salar. Niha evrensel bize
ulancayakadarinsanlararasndafarklbizlervarlnsrdreceinegre
kimlik tanm, fiilen biz/teki diyalektiine dayanr. Ben/teki ayrmna
dayalkimliktanmnnap,insanniftegereifarkllkveortaklkuyarnca
tikeldenevrenseledorukademeliolarakgeniler.Nihahedef,btninsan
larbizden,aynklmaktr;ancaknihaaynlatrmaiinncekademelite
kiletirmegerekir.Bununiinevrenseldinler,iselvedsalkimliklergelitir
mek suretiyle kozmopolis idealini izlerler. Btn insanlar mmin klmaya
ynelik dsal kfir/mmin ayrmndan nce dinler kendi iinde doru,
ortodoks/sapkn, heterodoks ayrm gelitirirler. Bu isel kimlik tanm baarl
dktansonraancakdsalkimlikbaarlabilir.
15


MuhafazakrDnce/Medeniyet

BatdnyastHristiyanlnzuhurundanberiiselvedsalbenvete
kini bulma sancs ekmitir. Batda din, rk ve corafya parametrelerince
yaplan karmak kimlik tanmlar bunu gsterir. Hristiyanlk iinde Yu
nan/LatinveBatRoma/DouRomablnmelerinekarlkolarakKato
liklik/Ortodoksluk blnmesi gereklemitir. Bat Roma mparatorluunun
fazlabymesisonucustratejikbirgerekeyle330tastanbuldaDouRoma,
yaniBizansveyaYunanistannkuruluuileYunanllarnRomallarkarsnda
yaadklar psikolojik ikilem su yzne km ve ayrlmann tohumlar atl
mt.KurucusuConstantininLatineiliminekarlk,ikiasrsonraJustinian
zamanndaBizans,Yunanlkimliinikazand.VebyleceOrtodoksYunanile
KatolikBatnnkimlikleribirbirlerinekarbiimlenmeyebalad.Bat(Kato
liklik) ve Dou (Ortodoksluk) Hristiyanl arasnda blnmenin ilk iareti
1054teverilmi,1378teiseBatHristiyanliindeikincibirblnmedaha
yaanmt (Toynbee 1962: 158). VII. asrdan sonraki Arap yaylmas, Hristi
yanBatnnesaskaygsnoluturmuabenzemiyor.Avrupannbeniniidrak
ederektarihegirii,slamdanokBizanstekiletirerekolmutur. 3 Nitekim
sayszBatmedeniyetiderskitabnda,elikilibirekildeKlasikYunan,Batl
saylrken,BizanslYunan,Doulukategorisinesokulmutur(Hodgson1996:
6,Brown1996:1).Toynbee(1962:140)dednyadahalenyaayanbemedeni
yeti sayarken, karde medeniyetleri sayd Ortodoks lemi ile vey kar
deimiz diye bahsettii slam Dnyasn, Bat Hristiyanl ile Hindu ve
UzakDouluinveJaponmedeniyetleriarasnayerletirir.
800deCharlemagnetarafndanKutsalRomamparatorluununkurulma
snnardndan1095teKudskurtarmakamacylabalatlanHalSeferleri
nin arkasnda gerekte Hristiyanln kendi iindeki hesaplama yatyordu.
Zira Dou Romann bakenti stanbul, 1453te Mslmanlar, Fatih Sultan
Mehmed tarafndan fethedilmeden nce ilk kez Batl dindalar tarafndan
fethedilmiti.DrdncHalSeferibirVenedikNormanittifakhalindes
tanbulakaryaplm,burada,ehrinalnd1204ile1261arasndabirLa
tinmparatorluukurulmutu(Hentsch1992:32).Daha1385testanbulPat
rii,PapaIV.Urbana,TrklerinYunanKilisesinetambireylemzgrl
verdiiniyazmt(Braudel1995:30).Onlar,schismatic(ayrlk)Batldinda
larnn boyunduruuna girmektense ehveni erreyn olarak grdkleri Ms
lman Trklerin boyunduruuna girmeyi tercih etiler; stanbulda Papann
tacveyaKardinalinserpuunugrmektenseMuhammedinsarngrmeyi
tercihettiler(Toynbee1962:66,158).

3FernandGrenard,stanbulunII.Mehmedtarafndanesiralnmas,ayrlkPatrikinzaferiydider
(AktaranBraudel1995:30).

16


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

1453te Fatihin fethinin ardndan Ortodoks Hristiyanlarn Mslman

Trklerle btnlemesinden sonra Katolik Bat beni, tekisini kaybetti. Bu,
ayn zamanda Batda modern dnyagrnn douuna denk geliyordu.
Bu srete erkek Katolik Bat beni, kendi iinde bata kadnlar olmak zere
YahudilerveProtestanlar,kendidndadaTrklerlezdeletirilenMsl
manlartekiletirdi(Kelly2002)veReformasyondansonrakzankanldin
savalar, Avrupay adeta cehenneme evirdi. nl 30 yl savalarnn arka
sndan 1648de gelen Westphalia Antlamas bu srece bir nokta koydu. R
nesans filozofu Machiavelli ile ahlaktan ayrmaya balayan politika,
Westphaliailekesinolarakdindendeayrt.Hristiyanlktarafndanbirleti
rilen bir Avrupa yerine bamsz Avrupa devletleri sistemine zemin hazrla
yan bu antlama, dinden seklere, ortaadan modern dnyaya geiin d
nmnoktasoldu.
Politikadan kesin olarak ayrlan din, dier taraftan bilimsel ve felsef ge
limelerledntrlmeyebalad.ngilizfilozofuJohnLockeungelitirdii
hogr (tolerance) ve Rousseaunun gelitirdii sivil din (civil religion) kav
ramlar,dininevrenselkimliinkaynaolmaktanktngsterdi.Giderek
kolektifkimliklerinbelirleyicisiolmaktankandininyeriniisemedeniyetald.
Medeniyet kavramnn douu, Batda dinii ve d kimlik tanmlarnn
seklerlemesinisimgeliyordu.BununiinnceBatdakimlikkaynaolarak
dininyerinemedeniyetkavramnnnasldoduunavedahasonradakimlik
tanmlarnn buna nasl uygulandna baklmaldr. Bu sre, XIX. asrdaki
lmclBat/Doumedeniyetlerikarlamasylasonulanacaktr.

MEDENYETTENMEDENLEMEYE
Dinlerinzahlak,ahlakkemalingayesideedeptir.Aynkktengelendeko
rasyonkavramnndaanlattgibidecorum/edeb,davransalssanlamnagelir.
Erdemedayalkarakterterbiyesininrndecorum/edeb,evrendekigzelliin
(hsn)insannduyu,dnvedavrantarznayansmasdemektir.Fert
lere edeb kazandrmaya ynelik eitim, bu bakmdan geleneksel dnyada te
melde ahlak bir ierik tar. Niha hedef, potansiyel bir ktlk faili olarak
nefsinehkimiyetleahlakotonomiyibaarmfertlerdenoluanbircemaatin
yaadotonom,erdemliehrihayatageirmektir.
Bunagrekadimdnyadaaynkktentreyendinilemedinearasndate
melbirahlakilikibelirir.Din,edepkazanmannaracn,medineisedoalor
tamn (habitat) belirtir. Geleneksel dnyada ehir, din yaay sayesinde se
lam, selamet ve saadetin baarlaca yegne ortam olarak kutsanm, adeta
bir yeryz cenneti, Nuhun gemisi olarak grlmtr. Kadim Yunanistan

17


MuhafazakrDnce/Medeniyet

veya Arabistanda olduu gibi ehrin nicelikten ok nitelii nemsenmi,

medineifzla(erdemliehir)idealibenimsenmitir.Ancakbaridealininev
rensellemesinin bir sonucu olarak hedeflenen ehrin ap da byyerek
kozmopolis denen tek, evrensel bir ehre dnmtr. Yunan medeniyetinin
sonlarnadoruskenderileortayakanevrenselehirvizyonu,Stoaclarve
Romamparatorluuiletariheyansmtr.
Kozmopolitanizm bylece Romada grld orijinal anlamyla emperya
lizmdenenimparatorluksiyasetinebalbirkavramolarakbelirir.Aynkk
tentreyencity(ehir),citizen(vatanda)vecivility(medeniyet)kavramlarnn
da belirttii gibi tikelden evrensel ehre dnm, yeni bir politik ba saye
sinde gerekleir. Bu bakmdan lfzen ikisi de ehir anlamna gelse de Yu
nanca polis ile Latince city kelimeleri arasnda bir espri farkll grlr;
civility/medeniyet,decorum/edebidekapsayandahagenibiranlamasahipbir
kavramolarakbelirir.nkartktikeldenevrenselehrednmsrecinde
ahlakilepolitikeitimiiegetiindenmedeniyet,eitimlebireylerekazan
drlmashedeflenenhemedepgibiahlak,hemdevatandalk(citizenship)poli
tik bir vasf ifade eder hale gelmitir (Connolly 2007: 169175). Roma siyas
terminolojisindecivilitas(medeniyet),politikaanlamnageliyordu.Ortaalarn
sonuna doru XIII. yzyldan itibaren kullanlan kavram, hem ehirlilik gibi
sosyolojik,hemdeinsanlkgibiahlakanlamdakullanlmtr(Bryson2004:49
52,Boer2005:512).
deolojik ieriiyle modern medeniyet terimi, ne kadim Yunanda, ne de
klasikslamliteratrnde geer. bniHaldun(t.y:150)hadraveyamedeniyet
terimlerini,bedeviyetgebelikkarlndayerleikhayat,ehirlilikgibintr,sos
yolojik anlamda kullanr. Terim deilse de kavram olarak medeniyet,
kozmopolisidealiniizleyen,Romal,inli,ranlveOsmanlgibiemperyalre
jimlere zg saray kltr ile domutur. deba (literati) ad verilen
kozmopolisidealinintaycssarayaydnlar,decorumdenenahlakvepolitik
eitimi yazl sanatlara dntrerek emperyal, estetik bir ifadeye kavutur
mulardr.AbbasveOsmanldebas,bunu,medeniyetgibibirterimicatede
rekdeil,gelenekselolarakahlak,tasavvufbirieriktayanedepkavramnn
anlamngenileterekifadeetmilerdir.MevlanannMesnevisindebelirginbir
biimdegrldgibiama,anaeitimkurumutarikatlardaeyhlerinst
lendii pratik incelii, literal incelik ile buluturmak, ksaca tasavvuf edebi,
emperyalestetikilebuluturarakslubbeynayniyleinsanszndenanla
lacagibi,genianlamda,fiilveyazlbirdavransalestetiibaarmaktr.
Osmanldebas,edeptenokBatlcivility/medeniyetterimineenyaknolarak
zarafetveelebilikkavramlarnkullanmlardr.

18


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

Batda Rnesans ile balayan modernleme srecinde civility/medeniyetin

gelenekselanlamdadeimeyebalad.Gelenekseldnyadatikelileevrensel
bar idealine bal olarak doan evrensel ehir arasnda sadece ap fark ol
duuhalde,busretegelenekselilemodernmedinevemedeniyetkavramlar
arasndabirmahiyetfarkortayakacakt.Budeiim,sivikhmanizmadve
rilen, isimsizbir politik merci olarak devlet sayesinde yeni bir politik toplum
yaratmayaynelikcumhuriyetiideolojininveartanseklerlemeylebirlikte
kutsalaindirgenenzeldenayrbirkamusalalanndouunaparalelgerek
leti.Yinebusrete,ahlakvasfifadeedenmedeniyet,ahlakieriindenbo
altlarak dsal konformizme dayal kamusal, politik bir vasfa dnt.
Cumhuriyetiideolojinintaycsaydnlartarafndantafsiledilenekldav
rantarzlarnariayetolarakcivility(medeniyet),giderek,ahlakotonomiyiifa
deedengelenekseledep/decorumunyeriniald.Tabakalamaasndanbu,as
lndaburjuvamedeniyetanlay,gelenekselaristokratikzarafet(courtesy)idea
linindevamnsimgeliyordu(Bryson2004).
XIX.asrdaTanzimatsrecinderevabulanmedeniyetkelimesi,bugnn
gilizceveFranszcadakullanlancivilisationunkarlolarakTrkedeyer
lemitir.Oysamedeniyet,yukardagetiigibiaslndacivilityninkarldr;
civilisationunArapaveTrkedekikarltemeddn,yanimedenilemeveya
uygarlamadr.AncakbugalatmehurolarakTrkedeyerletiiiinmecbu
renbizdetasrihedilmedikemedeniyeti,civilityyerinecivilisationkarlnda
kullanacaz.
Civilisation,ilkkez1756[1757]ylndaFransadaMarquisdeMirabeautara
fndan kullanlmtr. Zamannda egemen Aydnlanma dnyagrnden az
okayrlanMirabeau,gelenektenkopuudeil,onundntrlmesiarayn
temsileder.Eserindemedeniyet/civilityeilikinyaygnanlaynyanllnvur
gulayanMirabeauyagre,burjuvavearistokrasietiketlieklmedeniyetveneza
ket anlaylar aslnda faziletin kendisinden ok maskelerini simgeler. Hlbuki
gerekmedeniyet,faziletineklikadarzndeverendir(Benveniste1971:290
91).O,gelenekselolarakbukavramAristonunzoonpolitikondeyimininifade
ettii gibi insann meden karakterini anlatmak iin kullanr. Buradaki nemli
nokta,onundin,medeniyetinbirincilkaynadrszyledinilemedeniyetara
sndakiilikiyivurgulamasdr(Starobinski1993:2).
Ancakyenibirterimuydurmaihtiyacnndagsterdiigibi,Mirabeaunun
kullanmyladinilemedeniyetarasndakiilikideimeyebalar.Onagredin,
toplumdasadecezaptedicideil,fakataynzamandabirletiricivekaynatrc
birg,yani,asabiyeninanakaynadr.imdibuilevi,dindenkaynaklanan
medeniyet grecektir. Bu bak, dinin belirleyiciliini kaybederek medeniyete d
nmeyebaladngsterir.Mirabeau,bukavram, aynzamandamedeniyet
19


MuhafazakrDnce/Medeniyet

gibikiisel,ahlakbirvasfntesindebellibirtoplumtipinianlatmakiinkul
lanr.Yunanllarnkastettiizerehukukbirterimolarakmedeniyet,meden
kanunun,vahibirtoplumazgaskerkanununyerinialdtoplumdemek
tir(Benn1902:286).Mirabeaununzation/lemekalbylayaptyeniliinen
kritik sonucu, bireysel, ahlak bir vasf veya durumu, kolektif bir srece d
ntrmesidir. Artk geri dndrlemez bir deiim srecine giren dnya,
mikroadankiiselahlakbirvasfveyamakroadanbirtoplumtipinianla
tan statik bir kavram civility yerine ancak dinamik civilisation (medenileme)
kavramylaanlatlabilirdi.
Gelenekseldnyagrnegreinsandeneyimi,esasolarakyer/uzaybo
yutundagerekleir;buyzdensinoesizm/medenilemeolarakadlandrlanpo
litikbirlemesreci,ehir/kygibijeopolitiktekiletirmeyedayanr.Ancak
JohnLockeunBalangtatmdnyaAmerikaidi(Swenson1997:325)sz,
sinoesizmsrecineynverengelenekseljeopolitikperspektifindeimeyeba
ladn gsterir. Zira geleneksel eskatolojiyi dntren modernizmde gele
neksel dnyagrnn karakteristii meknsal bilincin yerini zamansal bi
linalmtr.Lockeunsznnyansttgibiartkmoderninsandazamansal
bilincinarbasmassonucumevcutmeknlar(topos),topyalara(utopia)d
nmeyebalad.Amerika,artkburadaveimdideil,uzakgemiveyagele
cektekonumlandrlr.GelenekselmeknsalbaknyeriniRnesanstanitibaren
altn a (Levin 1969) imajna dayal zamansal bir bilin aldktan sonra
sinoesizmejeopolitik(yerpolitik)yerinekronopolitik(zamanpolitik)birperspek
tifynvermeyebalar.Batdasinoesizmsreci,artkkenditarihgeliimizgi
sinde faraz bir ilkellikten medenilie doru artzamanl, dnemsel bir tekile
tirmedenhareketeder.XVIII.yzyldatmtopluluklarnvahettenmedeniyete
drtaamadan geerek kanlmaz olarak izleyecei varsaylan tekdorusal
(unilinear)ilerlemeyedayalevrenseltarihemasbunatipikrnektir.
Bylecemedenilemesrecianlamndamedeniyet,XVIII.yzylFranszfilo
zofuMarquisdeCondorcetbataolmakzereAydnlanmafilozoflartarafn
dan progress (terakki, ilerleme) kavramyla zdeletirildi. Barbarln zdd
olarakcivilisation,insanlnileriyeyneliksnrszilerlemevizyonunuyans
tyordu (Nisbet 1980). Burada Mirabeau rneinde tarihin bir cilvesi grl
yordu.O,iininboalmolduunudndcivilityyerinesahicimedeni
yeti anlatmak iin civilisation gibi bir kelime uydurmakla aslnda entelektel
birdevrimezeminhazrlamt.Zirakonjonktr,bukavramntutmasnatam
msaitti;bu,Avrupainsannnzlediideiiminhemynn,hemsrekli
inigsterendinamikbirkavramd(Benveniste1971:292).Ayrcacivilisation,
hem deiim srecini, hem de bu srecin sonunda varlacak hedef durumu,
meden hayat tarzn anlatyordu. Deien bir dnyay ifade kapasitesinin
20


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

ykseklii,kavramnhzlarevabulmasnayolat.J.Starobinskinin(1993:3)
belirttiigibibu,rahatnilerlemesi,artanmaddvarlklarvekiiselrefahlar,
dzeleneitimmetotlar,bilimvesanatlarnilenmesiveticaretvesanayinin
yaylmasgibiAvrupalaydnlarnyryendeiimsrecinianlatmakdaha
nce kullandklar trleitli deyimlerin hepsini bnyesinde toplayan bir
kavramolarakhzlahsnkabulbulmutu.
Buaamadacivilisation,gemifarazbirvahet,barbarlkveyailkellikdu
rumunun zdd olarak Avrupa insannn byk bir zlem ve azimle ulat
bir tarihseltoplumsal aamay yanstyordu. Ancak medeniyet, Fransz Dev
rimindensonracivilisationsolarakouladnerekdinlergibikolektifkimlik
kayna haline geldi. Medeniyetin kolektif bir kimlie dnm srecinde
devrimncesindeVoltaire,sonrasndaiseGuizotanahtarfigrlerolarakbeli
rir.Voltaire(1965),civilisationkavramnkullanmasadaBattarihindeilkkez
tarih felsefesi ve dnya tarihi perspektifinden eitli milletlerin adet ve ka
rakterlerini karlatrarak kolektif kimlik kayna olarak medeniyetin dou
unazeminhazrlar(tafsilatiin,OBrien1997,Schlereth1977).
DoumedeniyetinekarAvrupaveyagenelanlamdabirBatmedeniyeti
nin douu ise 18281829 yllar arasnda Sorbonneda ders veren Fransz ta
rihi Franois Guizot (17871874) sayesinde oldu. Guizotnun LHistoire de la
CivilisationenEurope(1828)(AvrupadaMedenilemeTarihi)adleseriyleme
deniyet,Avrupanntarihgeliimindekisonaamannaddeil,ancakKatolik
Hristiyanlkgibionazgbirkimliknormuhalinegeldi.KoyubirProtestan
olan ve Aydnlanmann iyimser ilerlemeci vizyonunu srdren Guizotnun
grleri, Aydnlanmaya zg hmanizm ile devrimci radikal politika felse
felerininbirbileimiydi.OnagreAvrupadabireylerinzgrlkaray,Ki
lisebanazlnakarsavaarakgemiti.Reformasyonhareketininaslama
c,Kilisenindurumunudzeltmektenokinsannkendinigerekletirmesine
ynelikdahastnbirhedefeulamasnsalamakt.
nsan, bylece tarihtoplumsal geliimin yegne znesi ve konusu haline
geldi. Bu, iki ynl bir gelime anlamna geliyordu. Birincisi, sosyal refahn,
ikincisibunabalolarakinsannmoralveentelektelkapasitesiningelimesi.
Guizotyagremedeniyet,durumlarndeitirmekiinatlmyapaninsanla
rnaktif,iradeliilerlemesianlamnagelmektedirkibudasosyaliktidarvere
fahtaartdemektir.OzamaniinFransavetalya,sosyalmaddgelimeala
nndamesafealdklargibimedeniyetinmanevboyutuolaraknitelendirebile
ceimiz beer entelektel geliimde de grlmemi bir baar kaydetmiler
dir.Guizotnun(1997:5060)medeniyetvizyonu,bylecesosyalveentelektel
geliimyoluylainsanlarnkendikadervetarihlerineegemenolabileceklerine
dairAydnlanmaciyimserkanaatiyanstr.
21


MuhafazakrDnce/Medeniyet

BatdazellikleLutherciProtestanlklabirleikmesihiliktenmlhemd
nmlerinbirrnolarakortayakanmedeniyet,srekliilerleyeninsanl
nvaracabiryeryzcennetiniifadeediyordu.Rnesansiledoandoru
sal tarih anlaynn rn ilerleme, beer varln bir yasas olarak
Condorcet(17431794)tarafndanformleedilmiveSaintSimon(17601825)
ile Franois Guizot (17871874) tarafndan srdrlen bu vizyon, Auguste
Comte (17981857) ve Herbert Spencer (18201903) ile zirvesine kmtr
(Nisbet 1980). Pozitivizmin babas Comte, yalnzca kendisinin ilerlemenin
yasasnkefettiineinanr;GenTrklerdhilOrtadouluaydnlarcezbe
dennldsturu,dzenveilerlemeninbirleeceibiranayasa.Ama,fi
zikselolduukadarbeerdnyadadadzenveilerlemeyisalayacakev
rensel yasalarn kefidir. nsanln tarih evriminde ald mesafe, bu hedefi
baarmakzereolduunugstermektedir.
O,dnyayaklamanntarznifadeedennlhalkanunuilein
sanzihnininkanlmazilerlemesiniemalatrr.Bulema,adetabiro
cuunzihntekmlsrecininsafhalarnsimgeler.nsanzihni,birinciteolojik
safhada,insanbiimliTanrlarniradesibakmndan,ikincimetafiziksafhada,
felsef soyutlamalar bakmndan, nc pozitif safhada ise bilimsel hakikat
bakmndandnyayaklamayaynelir.Comtea(2000)gre,insanlndo
astbirkanunyapcyaihtiyaduyduu,teolojikvemetafizikaraylage
enilkikisafhadansonragelensonpozitif,bilimselevrededurumdeimi
tir.Bulduuyasalarlafizikdnyayaklamaybaarandoalbilimlerinula
t kesinlik sosyal bilimlerde de yakalandktan, bylece tm fizik ve beer
dnyayaklayacakevrenselyasalarbulunduktansonraartkharicbiryasa
koyucuyaihtiyakalmayacaktr.
Tarih perspektiften bir Avrupa medeniyeti kavramnn oluumuna ze
minhazrlayanGuizotnuneserininkt181645yllarndaAvrupadakav
ramn kullanl hzla artt (Boer 2005: 55). Fransz diplomat Gobineaunun
1853tednyatarihinegemionmedeniyetisaymasylamedeniyet,oulek
liyledingibimakrobirkimlikkaynaolarakyerleti(Wescott1970).Batda
Rnesansilebalayanuzunseklerlemesrecininsonundamedeniyet,by
lece kendisinden tredii dinin, yani trev, asln yerini ald. Kimlik kayna
retiolarakdininmedeniyetedntrlmesisrecineparalelolarakkimlii
kuracak tekiletirme iin medeniyet de ayrma tbi tutuldu; geleneksel
hak/batl din ayrm, Bat/Dou medeniyetleri ayrmna evrildi. nsan
lar medeniyete dayanarak aynlatrmak iin nce tekiletirmek gereki
yordu.Weberinbelirttiigibiseklerlemeveyamedenilemesrecindeme
deniyetseltekiletirmenindisipliniolarakoryantalizm,sinoesizmitamamlad.

22


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

TEKLETRMEDENDMANLATIRMAYA
ModernBatlmedeniyetininDouyutekiletirmesinitamanlamdrmakiin
ncelikle ark ile Garp arasndaki tarih, zsel yaknla bakmak gerekir.
Hodgson gibi amzn r aan tarihileri, dnya tarihini gzden geirir
ken, net tanmn vermeseler de modern Bat/Dou (West/East) ile geleneksel
Garp/ark (Occident/Orient) kavramlar arasnda nans gzetir. 4 Din adan
bakldndaGarbn,brahimdinlerin(Yahudilik,Hristiyanlkveslam)co
rafyasn,YaknDouveyaMerkeziAvrasyayifadeettiisylenebilir.Nite
kimSpenglerderasyonel/byselayrmnaramenYahudilik,Hristiyanlk
veslamaynvatann,Garbnocuklarsayar.Toynbee(1962:143)deHris
tiyanlkveslamn,biryandanSuriyeveYunanmedeniyetlerininkarlama
sndan, dier yandan GrekoRomen medeniyetin yapt etkiye birer tepki
olarak domu, ayn medeniyet kuana mensup dinler olduunu belirtir.
Spenglerin bysel nitelendirmesinin tam aksine slam, bu corafyada bra
him dinlerin srdrd monoteist gelenein zirvesi olarak hsn kabul
grmt.nsanlktarihinedinvekltrelgeliimasndanbirbtnolarak
bakldndaslammodern,dierdnyaisearkaikolarakbeliriyordu.Nilden
AmuDeryayauzanangeniblgedehkmranolanslam,ranSemitikme
deniyete yeni bir ivme kazandrmt. Merkez konumu sayesinde ark ile
GarparasndabenzersizbirhareketeksenioluturanslamileHodgson(1996:
8,105129)ndeyimiyleDouluYarmkre(TheEasternHemisphere)yiolutu
ran AfroAvrasyal meskn blge (The AfroEurasian Oikoumene), Eski Dn
yannmedeniyetkuaklarsosyal,iktisadvekltrelolarakbirbirlerineba
lanmlard.
CorafadaniseGarbn,AkdenizevresiveYaknDouyu,bunakar
lkarkn,Hint,inveJapongibiUzakDoumedeniyetlerinikapsadsy
lenebilir. Nitekim IX. yzyla damgasn vuran byk Mslman bilgin
Beyrnnin,slamevresinieskiYunanmedeniyetiilebirlikteBatlsayarken,
HintveiniDouuygarlklarolarakgrmesianlamldr.Hodgson(1996:9)
datariholarakYunan,ArapveLatinlerinortakrnbirAkdenizmedeniyet
havzasnnvarolduunu,YunandncesininYaknDoulugeleneinbile
eninioluturduunu,YaknDouludinindeAvrupahayatndamerkezbir
yeresahipolduunubelirtir.AncakGarbolduugibislamDnyasnnko
numu bakmndan ark da net olarak tanmlamaz. Ona gre tarihi olarak
AfroAvrasya medeniyet kuann drt ekirdeksel blgesi vardr: Avrupa,
BununlabirliktebirokvesileyleDou,Bat,ark,Garb,Avrupa,Asyagibiterimlerinkap
samndaki belirsizlii vurgulayan Hodgson (1996: 628, 3941, 27983), bizi srekli bunlarn
mmkn,alternatifanlamlarzerindeyenidendnerekihtiyatlakullanmayaalr.
4

23


MuhafazakrDnce/Medeniyet

OrtaDou,HindistanveUzakDouluinveJaponya.Bu,ehirlemiAfro
AvrasyablgesininayrlmazbirparasnoluturanGarp,Avrupayarmada
larnn Bat ksmndaki Latin ifadesini tayan topraklar ierir. Buradan
Hodgson (1996: 8, 124, 132)n slam Dnyasn Garp ile ark (Uzak Dou
medeniyetleri)arasndagrdanlalr. 5 Ancaknemliolan,16001800ara
s gerekleen teknik dnmler ve seklerleme sonucu Garbn giderek
kendisini dier meskn blgeden, balca slam dnyadan ayrarak Batya
dnmesidir. 6
Andersonn(1991:13)dabelirttiigibi,tmbykgelenekseltopluluklar,
doastbirgdzeninebalkutsalbirdilvastasylakendilerinikinatn
merkezinde grmlerdir. Yunan/Barbar, Yahudi/Centil, Arap/Acem, ran
l/Turan, Trk/Tat gibi tekiletirmeler, bu tr geleneksel etnikmerkez
ciliklere rnek verilebilir. Ancak geleneksel dnyada bu tr tekiletirmeler,
zndeevrenselbirmedeniyetiindekikltrelfarkllkhissiniyanstr.Ms
lmanlar, Hikmet, mminin yitiidir veya lim, inde de olsa araynz
(elAcln2006:I/156,417)gibihadisierifleruyarncainancntesindeev
renselbirhikmetvemedeniyetanlaynbenimsemilerdir.rneinXI.asr
limlerindenEndlslKadSaidb.Ahmed,FilistineHalseferlerininba
lamasndanikiylsonra1068teyazdrisaledekikavimlervemedeniyetlere
ilikintasnifinde,dinvedildenziyademedeniyetieksenalr.bniHaldun,ev
rensel tarihine yazd Mukaddimede, ilk kez medeniyet olgusunu kavram
sallatrr. Bu evrensel vizyon uyarnca Akdeniz evresinde Yunanllar ve
ranllararasndailimvemedeniyetingelimesindenbahsedenbniHalduna
kadar Mslman tarihiler, kafirden ok Hal Savalarndaki barbar imajla
rndandolayBatAvrupadakiFranklarndnyasnpekilgigstermemiler
dir (Lewis 1994: 68, 149). Mslmanlar/kfirler gibi siyas tekiletirmeler,
dahaziyadeXIII.asrdaDoudanveBatdanMoollarveHallardangelen
saldrlarnkskacndakalanslamDnyasnnkendinisavunmaiingelitir
dii gaza ruhu, bn Haldunnun terimiyle sebeb asabiyetinin rndr.
slamDnyasndakozmopolitanizmdenkomnalizmebukritikvizyondei
ikliini,FatihileYavuzarasndakiksasredegrmekmmkndr.

5NitekimdnyadahalenyaayanbemedeniyetianalizedenToynbee(1948:1556)de,karde
veveykardeleriolaraktanmladOrtodoksHristiyanlileslamDnyasn,BatHristi
yanl ile Hindistan ve Uzak Doulu medeniyet (in ve Japonya) arasnda sayar. Ayn ey,
OsmanlTrkiyeninkonumuiindegeerlidir.Napolon(1961:48,2423)deAvrupaytanm
larkenTrkiye(Osmanl)yidtatuttuugibiarkadadhiletmemitir.
6Hodgson1996:124.AncakHodgsonnbuayrmlarnadikkatetmeyenHuntington(1996:69),
modernmedeniyetBatmedeniyetizdeletirmesinekarkarakBatnn(theWest)modern
olmadanoknceBatolduunuiddiaetmektedir.

24


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

DierdinmensuplarylabirlikteMslmanlarndabenimsediibuevren
selmedeniyetvizyonununsembol,Akdenizdir.E.M.Forsterndediigibi
nsanlnnormunubulmasancaktarihboyuncatmbykmedeniyetle
rin beii olan Akdenizdedir. Akdeniz medeniyetinin kimliini belirleyen
ise dinden ok tarih ve corafyadr. Akdenizin Dou/Bat dikotomisinin s
lam/Hristiyanlk kutuplamasna dnmesine izin vermeyen, din snrlara
tamtekabletmeyen,kltrelfayhatlarboyuncailerleyen,kendinezg,b
lnmezbirdokusuvardr (Grunebaum 1970,Hentsch1992:8,18,19,41).s
lam bar, bu dokuyu daha da pekitirdi. Kkl medeniyetlerden geldikleri
halde nceden siyas sebeplerle srekli birbirleriyle rekabet halinde olan Bi
zansl,ranlveAraplar,slamngeliindensonraortakAkdenizmedeniyeti
potasnda kaynama frsat buldu. Ortaada Abbas hilafeti zamannda ka
dim Akdeniz Yunan kltr kefedilerek slam Dnyasna mal edilmi, an
cak zamanla istikrarn kaybeden blgede siyas hkimiyet Osmanl mpara
torluunageerken,AkdenizmedeniyetininbirikimiGarbaaktarlmt.
XIII. asrda Akdenizin gney ucunda, Hristiyanln hogrl bir Cer
menLatin damarn temsil eden Sicilya Kral ve daha sonra Kutsal Roma
Cermen mparatoru II. Frederik zamannda Mslman bilginler sayesinde
AkdenizMslmanmedeniyetininbirikimibaarylazmsendi.II.Frederik
iinArapbilim,felsefevesanatkendidnyasnifadeediyordu;onadinda
Cermenlerinkinden ok daha aina bir dnya. Keza Akdeniz ruhu asndan
Bizans,nAsyaveSuriyeHristiyanlar,MslmandnyaileBatldindala
rndanokdahafazlakltrelyaknlasahipti(Gabrieli1958,Hentsch1992:
32,42).AkdenizinRomannyklndansonrakisiyasbirikimideBizansve
Osmanl tarafndan tevars edilmiti. Brownun (1996: 1) belirttii gibi, ger
ekte mparatorluk da Akdenizli, uzun mrl, okuluslu emperyal ku
rumlard. Romann halefi Bizans, Bizansn halefi deOsmanldr. Unutulma
maldr ki Batnn daima Trk ve Trkiye olarak tanmlamasna karlk
OsmanllarkendilerinivelkelerinihepOsmanl,memlikimahrsahatta
MevlanaCelleddiniRumideolduugibiRumi,yaniRomalolarakta
nmlamlardr.
Ancaktarihboyuncaeitlidinlerdeninsantopluluklarnortakbirmede
niyet havzasnda birletiren Akdeniz, seklerleen Bat iin Dou ile arasn
daki tireyi oluturacaktr. Modern Batllara gre o, Batnn bir parasndan
ibarettir;gerekbar,Akdenizinbirlii,AkdenizinbirliideBatnnbirlii
demektir. Dolaysyla bugnk tarihilerin u ya da bu ekilde balca ilgisi,
Akdenizin birliidir. rnein Akdenizdeki bu Batl blnmenin tarih se
bepleriniaratranPirenne,GrekoRomenmedeniyetininyklndabarbaris
tilalaryanndaesasnedenolarakAkdenizblgesindeXIII.yzyldanitibaren
25


MuhafazakrDnce/Medeniyet

balayan ArapMslman istilalarn gsterir. Ona gre sonunda Dou ile

Batnnblnmesineyolaacakbykatlanimdikinedenibuydu,Arap
larnkarkoyulmazyayl,HristiyanlkblgesiniAvrupayahapsetti(Ak
taran,Hentsch1992:16).temodernkullanmylaDou(East),bubirliibo
zulmasndan sorumlu tutulacak zneler (Bizansllar, Mslman Araplar ve
Trkler)iinbirolumsuzbirnitelendirmehalinegeldi.
ModernBatltarihyazclnnbutrithamlarnnaksineslamDnyas,
nemlibakmdanmodernBatAvrupamedeniyetinindouunazeminha
zrlamt.Birincisi,modernBatmedeniyetinindayandantikYunanbilim,
felsefe,sanatbirikimiortaadaslamDnyaskanalylaBatdnyasnainti
kaletmiti.AncakS.H.Nasrn(1992:39)davurguladzereGrekoRomen
nostaljisi iindeki Batllarn yapt gibi, slam Dnyasnn bu sreteki ro
lnbasitbirtayclaindirgemekdorudeildi.slamDnyasnnevren
selvemonoteistikbirvizyonagreyenidendzenlediiYunankltr,R
nesans zamanna kadar Batda etkili olmu, ancak daha sonra modern Bat
dnyasbunumaddbirmedeniyetedntrerektannmazhalegetirmitir.
Bu arada Joseph Needhamn yapt gibi, in bilim ve medeniyetine ilikin
benzerbirmukayesedeyaplabilirdi.
kincisi, slam Dnyas, AkdenizYunan kltrnn yaatlmasna hizmet
ettiigibi,medeniyetselalmnnartolansiyasbarortamnnhazrlan
masnda da barol oynamt. Hentschin (1992: 17) de belirttii gibi,
Pirennenin tespitine tersinden bakldnda, Arap aknlarnn yol at izo
lasyon,Avrupayaasrsonrakiyenidendouiingereklibirgeriekilme
vetoparlanmafrsatsalam,yanitamaksineolumlubirilevgrmolarak
dagrlebilirdi.BubakmdandenebilirkiAvrupa,tarihzuhurunuslamn
siyasvarlnaborludur;balangtakendinikorumakiingeriekilmeyo
luyla,dahasonrapatlamaeklindekisaldrlarla.EerAvrupaayaktakalarak
kendini ispat ettiyse, bu, Macar igallerinin sonundan balayarak 191445e
kadarsrenbinsenelikbarortamnnavantajndanyararlanmasndandr.s
lam,Avrupailebykiddetdalgalararasndasiperolmutur(Djait1985).
ncs, slam Dnyas, modern Avrupal kimliinin teekklnde de
ana rol oynamtr. Avrupallarn Akdeniz birliinin kaybndan dolay din
mekbilmezbirhasretduymas,bukonudaoukezsebeplerlesonularbir
birinekartrmalarnayolamtr.Akdenizdeantislamibirbirliinkurul
masndaki baarszl, toplu bir Hristiyan bilincin yokluuna balayan
Pirenneninmantnagre,Hristiyanlnblnmesinideslamnanizu
hurunaatfetmekgerekecektir(Hentsch1992:17).Oysablnmenintohumlar
slamngeliindenncezatenatlmt.Bukonudaslamnolumsuzrolnn
aksineOsmanl,emperyalbarsalamakiinbenimsediibirtrsenkretizm
26


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

ile Dou Hristiyanln asimile ederek Avrupay klasik antikitenin gerek

mirassolduugibi,budininaslvatanhalinegetirmitir(Djait1985).Av
rupa, bir yandan coraf konumundan dolay kavutuu bu nisp istikrarn,
dieryandandaBizansveslamilerekabetvebaakmaduygusununsa
ladavantajlarkenditarihatlmiinkulland.
Avrupa,busretemaddenbykbirghalinegelirken,manenkendine
vednyayabakdadeiti.EskiDnya,Romamparatorluununykln
danveBizansilekprlerinatlmasndansonragiderekiinekapanm,farkl
kltrlerekaryabanclaarakadeta tarallamasrecinegirmiti. zellikle
1500densonradouyaseyahatebalayanBatlaydnlar,buseyahatlerleBa
tl olmayan kltrlerle lfet urdular. Ancak bu gzlemler, ortaklktan ok
farkllklarn,kartlklarnkefiyoluylaDoulutekiyikurmayayaramtr
(Mandalios,1999,2000).Doulutekinininasn,birnoryantalizmolarak
grlebilecek seyahatyazclnn ardndan gelen filolojiktemelli oryanta
lizmstlenmitir.nleserindeEdwardSaid(1978),Douadverilenco
rafyann Aydnlanma sonras Avrupa kltr tarafndan nasl kurulduunu
veretildiinigsterir.Kendiadnaortayakmadanncekendinievrensel
bilgiznesiklanBatlinsan,varlntekinebalayanbirsylemgeliti
rir. Foucaultnun eserinden ilhamla, oryantalizm veya antropoloji disiplinle
riylegelienmodernbilgiileiktidararasndakiilikiyideifreedenE.Saide
(1978) gre bu sylem, tekinin tarih bir varlk olarak kendini ifadesinin
reddiniierir.
Avrupal Aydnlanma aydn balangtaki Amerika imajyla ifade edi
len isel jeopolitik tekiletirmeden kronopolitik tekiletirmeye geii, nce
kendiiselDousundasomutlatrd.NitekimSarakenkavramnnanlatt
gibi, eskiden de Avrupal isel ve dsal tekiletirme birbirine bal seyret
miti. Hal Savalar esnasnda reva bulan, etimolojik olarak Arapa
arkiyyn=doulular kelimesinden gelen Saracen (Skeat 1974: 534), aslnda
SuriyeninDousundakiMsrAraplariinkullanlmt;nkilkHalSe
feri(12171221)srasndaKuds,Msrnkontrolaltndayd.AncakFrank
lar/Sarakenler dalizminden anlalaca gibi Saraken, Doulu Mslman
AraplarileDouluHristiyanOrtodokslarolmakzereKatolikdnyannb
tn teki Doulularn kapsyordu; nitekim Frank kelimesi, Mslmanlar ve
Bizansllarnortaktekisini(Toynbee1962:154,tafsilatiinTolan,2000)ifade
ediyordu. Bu ortak tekiletirme, Saraken gibi Douluda da grlecekti. X.
YzylnsonundaMacarlarnBatlHristiyanlageiininardndan1054teki
kesinnihaiblnmededoruakanrakipBatlKatolikileDouluOrtodoks
Hristiyanlklar arasndaki ekime tekrar patlak vererek abucak kzt
(Toynbee1962:158).
27


MuhafazakrDnce/Medeniyet

EdwardSaidineserindenilhamlaLarryWolff(1994)XVIII.yzylFransz
AydnlanmasesnasndabirDouAvrupasylemininortayaktntespit
eder.OnagreFransannXVIII.yzyluzmanlar,DouAvrupaymedeni
leenAvrupanniseltekisiolarakkonumlandrdlar.
Daha sonra sra, bu isel Douyu darda kurmaya gelecekti. Do
ulu/Batl, eskiden arkl/Garpl olarak ifade edilen jeopolitik tekiletir
menindevamgibigrnsede,yakndanbakldndasadecelfzenfarklg
rnenkelimelerinaslndaesprilerinindedeitiigrlr.Ziraaslndajeopoli
tik tekiletirmeyi kronopolitik tekiletirmeye eviren oryantalizm sayesinde
Dou, Bat iin artk balangtaki Amerika gibi at ilkellik dnemini
temsil eder olmutur. Bylece insanlarn ayak bast somut yerler olarak
ark/Garp,artksoyut,tahayylmeknlarolarakDou/Batyadnmtr.
Garb, giderek seklerleen Avrupa medeniyetini ifade eden Bat kavramna
dnrken, Dou da Batlnn gznde kendi dnyasna ve deerlerine uy
mayantekiniifadeedenkaypakbiretikethalinegeldi(Hentsch1992:1).
Bylece Doulu, Sarakenin yerini almt. Ancak yakndan bakldnda
Bat/Dou ayrmnn Yunan/Barbar, Arap/Acem, Trk/Tat gibi gelenek
sel etnik tekiletirmelerden kritik olarak ayrld grlecekti. Geleneksel
dnyada zmnen niha, evrensel bir zdelemeyi hedefleyen bu tekiletir
meler, dmanl deil, sadece kltrel farkll belirtiyordu. Nitekim Yu
nanllariinBarbar,aslndaYunancakonumadklariindilinianlamadklar
kiianlamnageliyordu(Baldry1965,Benn1902:286).AncakHristiyanlada
sirayet eden teodisi probleminden kaynaklanan eskatolojik, Maniheik zihni
yet,nihazaferyolundamelek/eytanarasndaolduugibilmclbirku
tuplamangryordu.BuyzdenDoulu,artksadeceBatldanfarklyde
il, ona iflah olmaz dman temsil ediyordu. Klasik oryantalizm, bu
antagonistiktekiletirmeyifilolojiktemellendirme,yanifarkllklarzselle
tirerek tekiletirmeyi dmanlatrmaya evirme iini stlenirken Bat da
siyasalvekltrelhegemonyasylabukutuplamayevrenselletirdi.Nitekim
Hodgson(1996:7),Bat/DoueklindekimodernBatlrkmerkezciliinen
ilgin ynlerinden birinin, dnyadaki dier tm rkmerkezciliklere baskn
kmas, Doulular tarafndan bile bilimsel edasyla sorgusuz sualsiz kabul
edilmesiolduunubelirtir.
Bylecesinoesizmveoryantalizminbirlemesiyle,yanincemedeniyetson
ra da Dounun inasyla Batl tekiletirme, hak/batl dinden Dou/Bat
medeniyetlerinednmtr.

28


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

Bunuylebiremaylagsterebiliriz:

(hak)din

kayna

kayna

KMLK

seklerleme

KMLK

(hak)medeniyet

ayrm

ayrm

hakvebatldin

BatveDoumede
niyeti

YAKINSIZUZAKTEK
Anlamnn kavranmas iin Batnn Douyu tekiletirmesinin teolojik ve
psikolojik temellerine inilmelidir. amzda C. G. Jung, Martin Buber ve
Emmanuel Levinas gibi Protestan ve Yahudi bilginler, Descartesa yeniden
dnerekkolektifkltreltekiletirmelerinarkasndayatanpsikolojikteolojik
boyutu kefetmilerdir. Descartes, bilgi znesi olarak sonlu benini sonsuz
Tanrya kar kurmu, dier bir deyile Batl insan aslnda Tanry tekile
tirmeksuretiylebeninikurmutur.AncakLevinas,SonsuztekiolarakTan
ryakarSonluBeninnceliinivetotalliiningrenbuKartezyenfelsefeye
kar kar. Ona gre Sonsuz tekinin Sonlu Bene ballyla kurulan bir
epistemolojikilikidenok,SonluBeninSonsuztekineballylakurulan
ahlakbirilikiszkonusudur.
Tanr ile insan arasndaki ilikinin temelde ahlak karakterini vurgulayan
LevinasagreKatolikteologlarveyaDescartesveBubergibifilozoflarnyap
tgibi,Tanrnnformelolaraktekiletirilmesi,ahlakbirilikininkurulma
snaimkanvermez;zirabeerileilahninilikisinderadikalbirasimetrisz
konusudur.Buyzdensorumlulukhissindetemellenenahlakbirilikiancak
mutlakveizafeklindehiyerarikbirtekiletirilmeilekurulabilir.Bylece
Levinas ile Katolik teslis doktrini yeni bir yorum kazanr. nsanlarn girdii
ahlakilikininmuhatabikitekivardr:Mutlak/uzakveizaf/yakn.nsann
hedefi,yaknteki(autrui)nitemsiledenkomusunaadaletledavranarakirti
29


MuhafazakrDnce/Medeniyet

batkuracauzakteki(autre)Tanrsayesindeaknlbaarmaktr.Burada
teslis asndan uzak teki (autre), Babay, yakn teki (autrui) ise Oulu
temsiletmektedir.ByleceinsanlariinyakntekiOul,neonunlazde,ne
deayrolduuBabailetemasvedolaysylaaknlsalayanaracolmak
tadr(Purcell1999).
Kolektif din kimlik asndan bakldnda yakn teki, dinlerin iindeki
ortodoksakarheterodoksgrubu,uzaktekiisedierdinmensuplarnifade
etmektedir.KatolikBatbeninegreOrtodoksHristiyanlkyakntekiyi,s
lambataolmakzeredierdinleriseuzaktekiyitemsiletmektedir.Ancak
Papadopoulosun(2002:17577)CarlGustavJung(18751961)rneindetespit
ettii gibi Bat zamanla yakn tekisini kaybetmitir. Jung, eserlerinde
rasyonalistikBatHristiyanlylazdeletirdiiBatmedeniyetiniYaknve
UzakDouveAfrikannuzakveegzotikdinleriveAvrupaveKuzeyAme
rikann gemi ve mevcut ilkel topluluklaryla karlatrm, bu arada, co
rafi, kltrel ve zamansal olarak Batdan ok da farkl olmayan balca Os
manl topraklarn kapsayan Yakn Douyu olduu gibi, daha nemlisi, Ka
tolik Batnn esas yakn tekisini temsil eden Ortodoks Hristiyan dnyay
ihmaletmitir.
Jung rnei, teolojik veya kltrel, teslisten mlhem hiyerarik tekile
tirmesayesindebirbeninasnnnihabaarszlngsterir.Zirateslisdokt
riniyleparalananTanr,Batlinsaniinbirmuamma,oulsadazamanla
bir mite dnm, bylece Hz. sa, Ortodoks Hristiyanlk veya slam rne
inde, zamanla btn yakn tekiler ok uzak teki (anathema) haline gel
mitir. Ne olduu, dolaysyla ne buyurduu tam bilinmeyen enigmatik bir
Tanrnn karsnda insanlar ne yapacaklard? Byle kavranamayan, gizemli
bir varlk karsnda insanlar, hayranlkla karakterize bir ambivalans, yani bir
yandanonunlazdelemeyeyneliktakdirveteslimiyet,teyandanondan
ayrmaya ynelik korku ve dmanlk gsterir. Batda uzun sre Tanrya
veyaJungrneindeDouya,Trklerekarolduugibi,takdirvedman
lkkarmbirambivalansgrlmtr.Buambivalansisezamanlakanlmaz
olarak Maniheik bir tekiletirmeye dnecekti. tekiyle zdelemenin ni
haimknszlnngrlmesi,ncefarkllklarnvurgulanmasyoluylaradi
kalbirtekiletirme,bilahareKartezyenegodaolduugibi,TanrveyaDou,
uzak tekini asimilasyon yoluyla kendine benzetme giriimine yol aacakt.
Modern Batl/Doulu medeniyetler kutuplatrmasnn, geleneksel tekile
tirmelerdenkritikfarkburadaortayakyordu.
u halde Batnn dind tekiletirmedeki problemi, aslnda dinii te
kiletirmedeki problemin izdmyd. Nitekim Avrupada Katolik teslisi
tekiletirmeyikktensorgulayanlarnDescartesgibibirCizvit,Junggibibir
30


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

Protestan veya Levinas gibi bir Yahudi olmas tesadf deildir. Kozmopolis
vizyonu, bundan etkilenmeden kalamazd. Avrupada seklerleme denen
dinin dnm srecinde Hristiyanlk iindeki Katoliklik ve Protestanlk
blnmesine bal olarak kozmopolis vizyonu da balca bir Katolik lke
Fransa ile ikiProtestan lke ngiltere ve Almanya rneklerinde olduka kar
mak bir dnm geirdi. Edward Said ve bakalarnn oryantalizm eleti
rilerindeBat iindekibudnm pekdikkatealdklarsylenemez.Oysa
medeniletiriciBatnnXIX.asrdaslamDnyasnaikifarklbellibalgeli
tarzveslamDnyasnnbunakarlkvermetarzlar,ancakBatiindekibu
kritikdnmenfuzlaanlalabilirdi.
Ulusal kimlik, ortak inan ban salayan din sayesinde kurulur. Bu ba
kmdangeneldednyada,zeldeAvrupadaulusalkimlikler,dinblnme
lerle oluur. Hristiyanln geldii Roma, evrensel bir imparatorluk olarak
Avrupalkimliintemelinioluturmutur.KatolikHristiyanlk,geldiiLatin
Roma mparatorluu ile zamanla btnleerek anadamar Avrupal kimliin
kaynahalinegelmi,BatRomannyklndansonraisebumerkezKato
lik Latin Avrupal kimlik, Fransa tarafndan temsil edilmitir. Dier taraftan
330ta Batdan ayrlan Dou Roma (Bizans) mparatorluunun Hristiyanl
nOrtodoksyorumunubenimsemesiyle,hkimKatolikLatinAvrupalkim
liine kar Avrupal kimliin dier ana bileeni Yunan kimlii olumutur.
Ancak 1453te stanbulun fethinden sonra Bizansn Dou ve slam Dn
yasylabtnlemesindensonraKatolikLatinAvrupalnnyakntekisiola
rakonunyeriniProtestanCermenalmtr.
RomannyklndaroloynayanbarbarlarolarakAlmanlar,mtemadiyen
Avrupa iinde tarih ge gelme hissinden kaynaklanan bir kimlik bunalm
arayyaamlardr.AvrupadaLatinlerileYunanllar,HristiyanlnKatolik
ve Ortodoks yorumlar sayesinde ulusal kimliklerini bularak tarihe katldlar.
AncakAlmanlariindurumaynolmad.EvrenselyneliliKatolikHristiyan
lnsvire,ngiltereveAlmanyagibiAvrupayagegelenuluslarnkimlikle
rinizorlamasnnyolatReformasyonileHristiyanlk,ulusalkimliklereuya
cakbirsivildinedntrld.Ancakbukezdelfzenevrensellikanlamna
gelenKatolikliinsrdrmektenkesildiidinkimliedayalkozmopolismis
yonununnaslsrdrleceicanalcsorusugndemegeldi.
YukardagrdmzgibievrenselbirletiriciliesahipbirgolarakH
ristiyanlktan midin kesildii Westphalia sonras dnemde dintemelli
kozmopolis idealinin yerini tedricen medeniyettemelli olan ald. Stephen
Toulmin (1992) de kozmopolisin modernliin gizligndemi olduunu be
lirtir.HristiyandnyagrnnkurucusukabuledilenSaintAugustine,ev
renselehri,ilhehir(decivitatedei)olaraktanmlamtr.AntikHintkozmo
31


MuhafazakrDnce/Medeniyet

gonisini yanstan Augustinein grne gre ideal beer ehir, tam bar ve
birliinhkmranolduuilahehrinyeryzneyansmasndanibarettir.a
mzda Carl Schmitt (1988)in nl politik teoloji kavramndan sonra yaplan
Redpath (1998)nki gibi aratrmalar, zellikle Fransz, Descartesmerkezli b
tnmoderndnceninAugustineinteolojisininklkdeitirmibireklinden
ibaret olduunu gstermitir. Dante ve Montaignenin temsil ettii hmanizm
veya Descartesn temsil ettii rasyonalizm adlaryla btn modernizmin arka
sndabuilah/evrenselehrinyenidenkuruluugayesiyatmaktadr.Ama,do
al ve beer dzenlerin birletii bir kozmopolisin yeniden kefidir. Ren
Descartes (15961650) ve Isaac Newton (16421727)n temsil ettii mekanistik
evrengrnnesprisiburadayatmaktadr.Kozmopolis,Newtonuntabiatg
r uyarnca aklc bir dzende ileyen evrensel toplum anlamna geliyordu
artk.
OrtaalardanberiKiliseninbykkzolarakanlanFransa,evrenselci
inancnyaycsolarakkurucunamnvemisyonunuKiliseileimtiyazliliki
sindenalmtr.ParadoksalbirekildebykldeKilisenintahribatnayol
aan Fransz Devrimi bile Fransz evrenselciliinin kendini srdrmesine ve
yaymasnayarad.Franszkozmopolitanizmindebirdnmnoktasoluturan
Devrim,buadanFransannsaygnmedeniletirmemisyonunayenibiriv
mekazandrmtr.Fransadaevrenselciliintarihi,bubakmdantemelbirdi
ninanctoplumuseklerletirmeninanaaracnatercmenintarihidir(Schor
2001:44).FranszDevrimisonrasndakanlmazbirulusdevletlerianagi
ren bir dnyada uluslar arasnda yeni bir evrensel ba bulma aray, Fran
sadaXIX.asrzirveyekt(Boas1928).
Bu aray, tabiatyla Fransz Devrimiyle gelen dnyadan honutsuz olan
Maistre, Lamennais ve Mazzini gibi muhaliflere zgyd. Oysa kolektif bir
mesihilikvizyonununrnDevrim,seklerkozmopolitanizmin dorultu
sunu gstermiti. Rnesans ile balayan uzun seklerleme srecinde dinin
medeniyetednmesiylekozmopolishedefineynelikgelenekselHristiyanla
trma (evangelizing) misyonu da Napolon ile yerini sekler medeniletirme
(civilizing)misyonunabrakt.BubakmdanFabiann(1990)dasaptadgibi,
din ve sekler smrgeletirme ortak bir zemine sahipti. XIX. asr boyunca
Hristiyan misyonerler, birbirleriyle rten Hristiyanlatrma ve medenile
tirmemisyonuncapolitiksmrgecilerleelelealmt.Bubakmdanmo
dernHristiyanmisyonutarihi,nemlildesmrgeciliktarihiylert
yordu.
Medeniyet kavramnn Avrupada giderek artan tedavlyle entelektel
sylemehkimiyeti(Boer2005),moderndnyanntamdouunuhaberverdi.
KatolikBat,aslndatarihtekimedeniyetlergibitarih,deskriptifanlamtayan
32


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

medeniyetinegcylenormatifbiranlamkazandrm,medeniyetolgusunu
ideale dntrm, geleneksel hak/batl din ayrmnn yerine Ba
t/Dou medeniyeti ayrmn geirmiti. Medeniyet, bylece Batd top
lumlar iin bir standart, norm ve ideal haline gelmiti. Tek bana, artikelle
kullanldndadinilehakdinkastedildiigibi,aslndaBatltikelme
deniyetiledehak,evrenselmedeniyetkastedilirhalegelmiti.Yamedeni
yettenyanaveyakarsndaolmakdndantralitegibincbiralternatif
yoktuhkimimajagre.NitekimseklerYeniOsmanlaydninasninTan
zimatn mimar Mustafa Reid Paay medeniyet peygamberi olarak gr
mesi, medeniyeti, insanln yeni, evrensel, sekler dini olarak algladn
akagsterir(Gek1996:11725).Medeniyetininsanlnyeni,evrenseldi
ni olarak alglanmasn, Batda Hristiyanlk ve Yahudilik (Kaplan 1967) r
neklerinde dinin medeniyet olarak alglanmas izleyecek, amzda slam
DnyasndaEndonezyarneindegrldgibi,slamndinmi,medeni
yetmiolduutartlrhalegelecekti(Steenbrink2004).
Aslndaseklerevrenselletirmeyoluolarakmedeniletirme,Romalveya
Fransz,zgl,hkimbirkimliinAvrupadanbalayarakbtndnyayada
yatlmas, herkesin haksz bir homojenletirme ve totalletirmeye maruz brakl
masdemekti.DolaysylabunundabizzatAvrupaiindenbalayarakevren
selbirdirenilekarlamasmukadderdi.Katolik=evrenselHristiyankimlii
gibi, szde evrensel rasyonalizm ve medeniyete dayal kozmopolitan kimlik
projesi,ngilterevezellikleAlmanyagibiProtestanlkelerindireniiylekar
lat.AlmanyaKtaAvrupasndadaimaaltvestkimliklerinibadatrma
sancs ekerken, ngiltere tam aksine Kta Avrupasna mesafeden dolay
kendinezgglbirkimlikgelitirebildiiiindinveyameden,evrensel
iddialkimliklerinkendisinedayatlmasnakarkmtr.Bubakmdanba
lca ngiltere ve Almanyadan oluan Protestan Bat dnyasnn, genelde Bat
d,zeldeslamDnyasnakartavrn,Fransamerkezli,medeniyettemelli
modernkozmopolitanizmekaralternatifgelitirmearaybelirlemitir.
DerindenbakldndangilizfilozofuJohnLockeungelitirdiitoleransve
AlmanfilozofuChristianvonWolffungelitirdiiplralizmkavramlar,Fran
sz/Katolik merkezli totalitaryanizme hizmet eden monistik dnyagrne
alternatifarayndandomugrlebilirdi.FranszAydnlanmasnazgev
renselynelili rasyonalizmin rn medeniyet kavramna kar Herderden
balayarak Almanlar, romantisizmin rn kltr kavramn savundular
(Lepenies 2006, Hart 2000, Sartori 2005). Ksaca Almanlarn gznde medeni
yet,beergeliimin,dahaokbilim,teknikveekonomiylekarakterizemadd,
kltrisebirtoplumazgduyu,dnvehayattarznkapsayanmanev
boyutunuifadeetmektedir.
33


MuhafazakrDnce/Medeniyet

Medeniyete kar Protestan alternatif aray, kltrn kefiyle snrl kal

mad. Aslnda Descartesdan Voltairee, Guizotdan Renana Katolik dnya
dakiCizvitProtestanfilozoflartarafndandin,medeniyetedntrlm,di
ertaraftanXIX.asragelindiindemedeniyetkavram,bellibirevrensellikima
j kazanmt. Bu yzden Almanya ve ngiltere gibi Protestan lke aydnlar,
sontahlildeklkdeitirmiKatolikkozmopolitanizmikabulanlamnagelen
medeniyeti dorudan ret veya ona kar kltr savunma yerine onu ilerleme
kavramylaikamestratejisinibenimsediler.Civilisation(medenileme)gibihem
bir sreci, hem de hedefi belirttii iin, 7 Aydnlanmac dnyagrn ka
rakterize eden ilerleme (terakki, progress) kavram, XVIII. yzylda Katolik
esprilimedeniyet,XIX.asrdaiseProtestanesprilikltrkavramndestekleye
cekekildestratejikbirilevstlendi.
KatolikbaknarbastXVIII.yzylAydnlanmadnemindeilerleme
kavram,Hristiyankefaret(redemption)kavramnnseklerlemesini(Amend
1970:268),insanntabiatvetarihi,ksacakendikaderinitayineynelikkolektif,
akl abasn simgeliyordu. E. Troeltsch (1958: 20) ve S. Toulmin (1992)in de
dikkatektiigibievrenselynelilirasyonalizm,grnteparadoksalolarak
teolojininhemrakibi,hemdehalefioldu;grnteparadoksal,ziraaslndaiki
sideDerridanneletirdiiaynlogosentrikdnyagrnnrnyd.Asln
daDescartesgibiKatolikteolojininfelsefapolojetlerihizmetinigrenCizvit
lerinrnrasyonalizm(Redpath1998),klkdeitirmibirKatolisizmvefa
talizmi,adetailahvebeeriradedenbamsz,kendikendineileyen,szde
evrensel,mekanistikbirdnyayngryordu.Katolikteolojininyerinitutan
rasyonalizme kar irade zgrl ve kltrel oulluu ngren
romantisizmikaranAlmanfilozoflar,rasyonalizminrnmedeniyetgibi
kavramlara ya kltr gibi dorudan alternatif karma veya onlar ilerle
me kavramnda olduu gibi romantisizm uyarnca ince bir ekilde dn
trmeyolunagitmilerdir.
XIX. yzylda artan bilimsel, teknolojik ve ekonomik gelimeyle karakte
rize modernleme, seklerleme veya medenleme, insanlarda artk tarihin
buhedefedorukendiliindenyrdvehminidourdu.Bunoktadailer
lemeci evrensel tarih vizyonunu ulusal tarih vizyonuyla badatrmak iin
devreyegirenRankegibiAlmantarihiler,ilerlemenin,ancakherbirulusun
tarihininAvrupamedeniyetitarihineyaptkatknntespitiylekefedilebile
7 XVIII. ve XIX. yzyl Katolik ve Protestan ilerleme telakkileri arasndaki nans, R. Nisbet
(1980)inkigibikapsamleserlerdebileyeterincebelirtilmemitir.C.Beckerinnlmakalesinde
isebunans,ikifrkaarasyerineXVIII.veXIX.olarakikiasrarasndabelirtilmitir(Amend
1970: 26372). Zira XVIII. asr Katolik, XIX. asr ise daha ok Protestan ilerleme yorumlarnn
arbastalardr.

34


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

ceini savundu. Hegel de bundan hareketle Tarih Felsefesi ve Ruhun Fenome

nolojisi gibi eserlerinde, tarihi akn bir ruhun alm sreci olarak ald. Ona
greulusalruhlar,ancakbuevrenselruhuntarihilerleyiinekatlabildiil
dezgrlyakalayabilirlerdi.ByleceXIX.asrdailerlemekavram,Kato
lik,rasyonalistikesprilimedeniyetekarProtestan,romantisistikesprilikltre
uyarland. Katolik ve Protestan ilerleme tasavvurlar arasndaki ince fark,
meden aa bakta grmek mmknd. RasyonalistikKatolik zihniyet,
yeryzcennetiveyaaltnaolarakadlandrlankozmopolitantopyayile
ridegelecekmedenada,romantisistikProtestanzihniyetisegemiteka
lanilkeladagryordu.
Yzyldaikimeseleolarakuluslararaspolitikadilinetercmesindeg
rldgibiBatnnAlmanyayisel,Douyudsaltekisiolarakkurmas,
XIX.yzyldazirveyekt:AlmanMeselesivearkMeselesi.Bunakar
lkAlmanaydnlardakinciDnyaSavandansonrabarizolarakgrld
gibi, teki olarak Baty yeniden tanmlamay srdrdler (Jackson 2006).
kinci Dnya Sava sonras dnemde Bat Almanya, bir taraftan Dou
AlmanyaolarakbirdierDoukurar,iseltekiletirmeyegiderkendier
taraftanBatilehesaplamaysrdrd.ButrbirhesaplamaiinXIX.yz
ylnmirasnaeilmekkanlmazd.XIX.yzyldazirveyekanveaslndaal
ternatifkozmopolisprojelerininmcadelesiniyanstanKatoliklerCizvitlerile
Protestanlar arasndaki kltr savann tafsili ayr almalar gerektirdi
indenburadaikitrprojeyikarlatranbiremalatrmaylayetineceiz.

Katoliklik

Protestanlk

Medeniyet

Kltr

Altna

lkela

Rasyonalizm

Romantisizm

deoloji

Dnyagr

mparatorluk

Ulusaldevlet

Politikulus

Kltrelulus

Oryantalizm

Kronopolitik

Filoloji

Antropoloji

Emperyalizm

Uluslararashukuk

Asimilasyon

Akltrasyon

Scaksava

Souksava
35


MuhafazakrDnce/Medeniyet

BuemadaKatoliklikbalcaFransay,ProtestanlkiseAlmanyaveikinci
derecedengiltereyikapsamaktadr.lkikik,kimliinkaynaveadresian
laylarn,izleyenikisi,bunlarndayandfelseftemelleri,izleyenikisi,ko
lektif politik kimlik formlarn, izleyen ikisi, tekiletirme tarz ve disiplinle
rini,sondeaynlatrmatarzlarnifadeetmektedir.
Geleneksel jeopolitik ile artzamanl kronopolitii birletiren filoloji saye
sinde Dounun radikal bir ekilde tekiletirildii oryantalizm, gerektiinde
savaveasimilasyonyoluylaKatolikesprilimedeniyetinbakakltrlereda
yatlmasnngrr.OysaXIX.asrdaBatnnmedenilemesrecinitamam
lamasndan sonra kronopolitiin anlam deiti. Medenileme srecinin zir
veyektveantropolojininayrbirdisiplinolarakdoduubuasrdaPro
testan Bat, ezamanl bir kronopolitik ile baka ada kltrleri yumuak
birekildetekiletirmeyeynelir.Antropolojikadanbeertopluluklarnayn
adamedeniyetveilkellikgibifarklkltrelzamanlardayaamalar(coevalness),
Avrupal zihniyet iin vahim bir anakronizm anlamna gelen bir arzadr
(Fabian 1983). Bu yzden hayrhah medeniletirici olarak Protestan aydnn
hedefi,gerikalmtopluluklarnakltrasyondenenkltreldeiimyoluyla
ilkelliktenkurtularakhkimBatlgelimilikdzeyinekmasdr. 8
Katolikmedeniletirici,evrenselkimliintemeldeemperyalizm,Hegelgibi
Protestanlar ise uluslararas hukuk sayesinde gerekletirilmesini ngrmek
tedirler.SonolarakDevrimsonrasNapolonunMsrigaliveardndanKta
savalarnda olduu gibi Katolik aydn, toplumlarn gerekirse sava yoluyla
medeniletirilmesiningrrkenProtestanlardahaokkltrsavayoluna
gitmitir; Almanyada Katoliklere kar yrtlen mcadele iin kullanlan
kulturkampf(kltrsava)deyimininanlattgibi.Avrupannkendiiindeki
bumcadelesininardndanherikitrmedeniletirmeprojesinindedorudan
hedefi,BatyabitiikslamDnyasolmutur.Birincisi,KatolikNapolonun
1798deMsrseferiylebalayanmadd,askerpolitik,ikincisiXIX.asrnikinci
yarsndaProtestanngilizlerinOsmanlyakarbalattmanev,kltrelta
arruz. Bu arkaplan bilgisiyle, umuyoruz ki amzdaki kozmopolitanizm,
postkolonyalizm ve medeniyetler atmas tartmalar bir perspektife otur
tulabilecektir.

Sosyalbilimseladanakltrasyonveasimilasyonkavramlararasndafarkailikin,Teske1974.

36


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

KAYNAKA
Amend,VictorE.Hendrick,LeoT.(eds.)(1970)ReadingsfromLefttoRight.NewYork:
FreePress.
Anderson,Benedict(1991)ImaginedCommunities:ReflectionsontheOriginandSpreadof
Nationalism.London:Verso.
Arnason,JohannPall(2003)CivilizationsinDispute:HistoricalQuestionsandTheoretical
Traditions.Leiden:Brill.
________, S. N. Eisenstadt, Bjrn Wittrock (eds.) (2005) Axial Civilizations and World
History.Leiden:Brill.
Aurelius,Marcus(1964).Meditations.MaxwellStaniforth(trs.).Harmondsworth:Pen
guin.
Baldry, Harold Caparne (1965) The Unity of Mankind in Greek Thought. Cambridge:
CambridgeUP.
Beck, UlrichSznaider, Natan (2006) A Literature on Cosmopolitanism: An Over
view,TheBritishJournalofSociology57/1(March):153164.
Benn,AlfredW.(1902)TheEthicalValueofHellenism,InternationalJournalofEthics
12/3(April):273300.
Benveniste, Emile (1971) Problems of General Linguistics. Mary Elizabeth Meek (trs.).
CoralGables:UniversityofMiamiPress.
Boas,George(1928)TypesofInternationalisminEarlyNineteenthCenturyFrance,
InternationalJournalofEthics38/2(January):141152.
Boer,Pimden(2005)Civilization:ComparingConceptsandIdentities,Contributions
totheHistoryofConcepts1/1(March):5162.
BoysStones George (1998) Eros in Government: Zeno and the Virtuous City, The
ClassicalQuarterlyNewSeries48/1:168174.
Braudel, Fernand (1995) A History of Civilizations. Richard Mayne (trs.). New York:
Penguin.
Briggs,CharlesAugustus(1903)Catholic:TheNameandtheThing,AmericanJour
nalofTheology7/3(July):417442.
Brown,LeonCarl(ed.)(1996)ImperialLegacy:TheOttomanImprintontheBalkansandthe
MiddleEast.NewYork:ColumbiaUP.
Bryson,Anna(2004)FromCourtesytoCivility:ChangingCodesofConductinEarlyEng
land.Oxford:OUP.
Buell,DeniseKimber(2002)RaceandUniversalisminEarlyChristianity,Journalof
EarlyChristianStudies10/4:42968.
Calhoun,Craig(1997)Nationalism.Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress.
Canivez, Patrice (2004) JeanJacques Rousseaus Concept of People, Philosophy and
SocialCriticism30/4:393412.

37


MuhafazakrDnce/Medeniyet
Comte, Auguste (2000) The Positive Philosophy of Auguste Comte. Harriet Martineau
(trs.)IIIIVols.Kitchener:Batoche.
Connolly,Joy(2007)TheStateofSpeech:RhetoricandPoliticalThoughtinAncientRome.
Princeton:PrincetonUP.
Djait,Hichem(1985)EuropeandIslam:CulturesandModernity.Berkeley:Universityof
CaliforniaPress.
elAcln,smailb.Muhammed(2006)KeflHafveMzllElbsammteheremi
nelAhds al ElsinetinNs. Abdlhamid Hindv (ed.), III, Beyrt: el
MektebetlAsriyye.
Eliade, Mircea (1974) The Myth of the Eternal Return or Cosmos and History. Princeton:
PrincetonUP.
Fabian, Johannes (1983) Time and the Other: How Anthropology Makes its Object. New
York:ColumbiaUP.
________,(1990)ReligiousandSecularColonization:CommonGround,Historyand
Anthropology4/2:33955.
Gabrieli, FrancescoBorselli, Augusto (1958) Frederick II and the Moslem Culture,
Diogenes6/24(Winter):116.
Gek,FatmaMge(1996)RiseoftheBourgoisieDemiseofEmpire:OttomanWesterniza
tionandSocialChange.NewYork:OxfordUP.
Grunebaum,GustaveE.von
(1970)TheConvergenceofCulturalTraditionsin
theMediterraneanArea,Diogenes18/71(September):117.
Guizot, Francois Pierre Guillaume (1997) The History of Civilization in Europe [1828].
WilliamHazlitt(trs.)LarrrySiedentop(ed.)London:Penguin.
Hart, William D. (2000) Edward Said and the Religious Effects of Culture. Cambridge:
CambridgeUP.
Harvey, David (2000) Cosmopolitanism and the Banality of Geographical Evils,
PublicCulture12/2:52964.
Hentsch,Thierry(1992)Imagining theMiddleEast.FredA. Red(trs.). Montreal:Black
Rose.
Hodgson, Marshall G. S. (1996) Rethinking World History: Essays on Europe, Islam and
WorldHistory.NewYork:CambridgeUP.
Huntington, Samuel (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order.
NewYork:Simon&Schuster.
Isin, Engin (2002) Being Political: Genealogies of Citizenship. Minneapolis: University of
MinnesotaPress.
bni Haldun (t.y.) Mukaddimet bni Khaldun. Ahmed ezZab (ed.). Beyrut: Dru
Erkm.
Jackson, Patrick Thaddeus (2006) Civilizing the Enemy: German Reconstruction and the
InventionoftheWest.AnnArbor:TheUniversityofMichiganPress.

38


B.Gencer: HristiyanlatrmadanMedeniletirmeyeBatlKozmopolitanizminDnm

Kalberg,Stephen(1994)MaxWebersAnalysisoftheRiseofMonotheism:ARecon
struction,TheBritishJournalofSociology45/4(December):563583.
Kaplan,MordecaiM.(1967)JudaismasaCivilization:TowardReconstructionofAmerican
JewishLife.NewYork:Schocken.
Kelly,JosephF.(2002)TheProblemofEvilintheWesternTradition:FromtheBookofJobto
ModernGenetics.Collegeville:TheLiturgicalPress.
Lepenies,Wolf(2006)TheSeductionofCultureinGermanHistory.Princeton:Princeton
UP.
Levin,Harry(1969)TheMythoftheGoldenAgeintheRenaissance.Bloomington:Indiana
UP.
Lewis,Bernard(1994)TheMuslimDiscoveryofEurope.London:Phoenix.
Mandalios,John(1999)CivilizationandtheHumanSubject.Maryland:RowmanandLit
tlefield.
________, (2000) Being and Cultural Difference: (Mis)understanding Otherness in
EarlyModernity,ThesisEleven62:91108.
Muthu,Sankar(2003)EnlightenmentagainstEmpire.Princeton:PrincetonUP.
Napolon(1961)TheMindofNapolon:ASelectionfromHisWrittenandSpokenWords.J.
ChristopherHerold(ed.andtrs.),NewYork:ColumbiaUP.
Nasr,SeyyedHossein(1992)ScienceandCivilizationinIslam.NewYork:Barnes&No
ble.
Nisbet,Robert(1980)HistoryoftheIdeaofProgress.NewYork:BasicBooks.
OBrien, Karen(1997)NarrativesofEnlightenment:CosmopolitanHistoryfrom Voltaireto
Gibbon.Cambridge:CambridgeUniversityPress.
Papadopoulos,RenosK. (2002)The other Other:WhentheExotic OtherSubjugates
theFamiliar,JournalofAnalyticalPsychology47/2:163188.
Purcell,Michael(1999)LeashingGodwithLevinas:TracingaTrinitywithLevinas,
HeythropJournal40:301318.
Redpath, Peter A. (1998) Masquerade of the Dream Walkers: Prophetic Theology from the
CartesianstoHegel.Amsterdam:Rodopi.
Said,Edward(1978)Orientalism.Andover:Routledge&KeganPaul.
Sartori,Andrew(2005)TheResonanceofCulture:FramingaProbleminGlobalCon
ceptHistory,ComparativeStudiesinSocietyandHistory47/4:67699.
Schlereth,ThomasJ.(1977)TheCosmopolitanIdealinEnlightenmentThought:ItsFormand
Function in the Ideas of Franklin, Hume, and Voltaire, 16941790. Notre Dame:
UniversityofNotreDamePress.
Schmitt,Carl(1988)[1922]PoliticalTheology:FourChaptersontheConceptofSovereignty.
GeorgeSchwab(trs.).2ndedition.Cambridge:MITPress.
Schor,Naomi(2001)TheCrisisofFrenchUniversalism,YaleFrenchStudies100:43
64.

39


MuhafazakrDnce/Medeniyet
Skeat, Walter W. (1974) An Etymological Dictionary of the English Language. Oxford:
Clarendon.
Stark, Rodney (2003) One True God: Historical Consequences of Monotheism. Princeton:
PrincetonUP.
Starobinski,Jean(1993)BlessingsinDisguise;orTheMoralityofEvil.ArthurGoldham
mer(trs.).Cambridge:HarvardUP.
Steenbrink,Karel(2004)ChristianityandIslam: Civilizationsor Religions?Contem
poraryIndonesianDiscussions,Exchange33/3:223243.
Swenson, James (1997) A Small Change in Terminology or a Great Leap Forward?
CultureandCivilizationinRevolution,MLN112/3(April):32248.
Teske,RaymondH.C.,Jr.Nelson,BardinH.(1974)AcculturationandAssimilation:
AClarification,AmericanEthnologistI/2(May):351367.
Tolan, John Victor (ed.) (2000) Medieval Christian Perceptions of Islam. London:
Routledge.
Toulmin,Stephen(1992)Cosmopolis:TheHiddenAgendaofModernity.Chicago:Univer
sityofChicagoPress.
Toynbee,ArnoldJoseph(1962)CivilizationonTrial.NewYork:OxfordUP.
Troeltsch, Ernst (1958) Protestantism and Progress: A Historical Study of the Relation of
ProtestantismtotheModernWorld.Boston:Beacon.
Tuan, YiFu (1988) The City as a Moral Universe, Geographical Review 78/ 3 (July):
316324.
Voltaire,F.M.A.(1965)ThePhilosophyofHistory.NewYork:PhilosophicalLibrary.
Wescott, Roger W. (1970)The Enumeration of Civilizations, History and Theory 9/1:
5985.
Wolff,Larry(1994)Inventing EasternEurope. TheMapofCivilizationon the Mindofthe
Enlightenment.Stanford,California:StanfordUP.

40