KONSTRUKTIVNO TEHNIKE KARAKTERISTIKE FRIKCIONO

PRENOSNIKA

SEMINARSKI RAD
TRANSPORTNA SREDSTVA I UREAJI

Predmetni nastavnik:
Student:Jasmin Kari
Prod.dr.Ibrahim Jusufrani
Br.Indeksa:S-153/12

Travnik, mart 2015. God

SADRAJ
1. UVOD................................................................................................................ 3
2. FRIKCIONI PRENOSNICI......................................................................................4
2.1 KINEMATSKI FAKTORI FRIKCIONOG PARA...........................................................................4
2.2 KONUSNI KINEMATSKI PAROVI............................................................................................5
2.3 OPTEREENJE FRIKCIONOG PARA.......................................................................................5
2.4 FRIKCIONI VARIJATORI........................................................................................................ 6
2.5 NOSIVOST, KLIZANJE I HABANJE......................................................................................... 7
2.6 MATERIJALI FRIKCIONIH PAROVA........................................................................................8
2.7 PREDNOSTI I NEDOSTACI FRIKCIONIH PRENOSNIKA...........................................................9
3. ZAKLJUAK...................................................................................................... 10
4. LITERATURA..................................................................................................... 11

1. UVOD
2

Prenosnik predstavlja skup funkcionalno povezanih mainskih elemenata iji je zadatak prenoenje
i transformacija mehanike energije i ugaone brzine od izlaznog vratila pogonske maine do radne
maine. Prema principu rada, prenosnici mogu biti: mehaniki, hidrauliki, pneumatski i elektrini.
Mehaniki prenosnici prenose energiju pomou rotacionog kretanja.
Podjela mehanikih prenosnika:
Prema nainu prenoenja kretanja:
mehaniki prenosnici kod kojih se kretanje prenosi trenjem: frikcioni prenosnici, kaini
prenosnici, prenosnici uetom
mehaniki prenosnici kod kojih je kretanje prenosi zahvatom: zupasti prenosnici, lanani
prenosnici.
Prema poloaju pogonskog i gonjenog vratila:
prenosnici s neposrednim kontaktom izmeu pogonskog i gonjenog elementa: frikcioni
prenosnici, zupasti prenosnici.
Prenosnici s posrednom vezom izmeu pogonskog i gonjenog elementa: kaini prenosnici,
lanani prenosnici, prenos uetom
Osnovna veliina prenosnika je prenosni odnos I predstavlja odnos ugaonih brzina pogonskog i
gonjenog elementa:
n
i= 1 = 1
2 n2
Ako je 1 > 2 , onda je i> 1 , a za prenosnik kaemo da je reduktor, jer smanjuje (redukuje)
ugaonu brzinu.
Ako je 1 < 2 , onda je i< 1 , a za prenosnik kaemo da je multiplikator, jer poveava
(multiplicira) ugaonu brzinu.
Ako je i const , onda za prenosnik kaemo da je varijator.
Dalje emo, u seminarskom radu, obraditi frikcione prenosnike.

2. FRIKCIONI PRENOSNICI
KONSTRUKTIVNO TEHNIKE KARAKTERISTIKE FRIKCIONIH PRENOSNIKA
Frikcioni prenosnici spadaju u grupu mehanikih prenosnika snage.
3

Prenos obrtnog momenta i kretanja ostvaruje se neposrednim dodirom i trenjem dodirnih povrina
pogonskog i gonjenog elementa. Zbog toga, kod frikcionih prenosnika, moe doi do proklizavanja
i puzanja.
Frikcioni prenosnici su najjednostavnije sredstvo za prenoenje kretanja i snage.
Radne povrine frikcionih tokova moraju biti pritisnute jedna ka drugoj odreenom silom, u
pravcu zajednike normale na ove povrine, tako da granina sila trenja bude vea od tangentne,
obimne sile koja se prenosi sa pogonskog na gonjeni, savlaujui otpor koji se protivi njegovom
obrtanju.
Frikcioni prenosnici mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe:
1. prenosnici sa neregulisanim (konstantnim) prenosnim odnosom;
2. prenosnici sa regulisanim (promenljivim) prenosnim odnosom ili varijatori,
2.1 KINEMATSKI FAKTORI FRIKCIONOG PARA
Osnovne veliine koje odreuju poloaj jedne ose obrtanja u odnosu na drugu su:
- osno rastojanje,
- osni ugao i
- kinematski prenosni odnos.
Osno rastojanje (a) je najkrae rastojanje osa obrtanja.
1 i
2 .
Osni ugao ( ) je ugao izmeu vektora
Kinematski prenosni odnos (u) ili krae prenosni odnos je odnos intenziteta vektora ugaonih
brzina i to uvijek intenziteta vee ugaone brzine prema intenzitetu manje ugaone brzine.

u= 1 1
2
Kinematski prenosni odnos (u ) se koristi za odredjivanje dimenzija i napona, dok se
radni prenosni odnos (i) koristi za odreivanje ugaonih brzina (brojeva obrtaja) i obrtnih
momenata.

0
v =1 r w 1= 2 r w2

180
v = r w
a=r w 2r w1

u12=

1 r w 2 n 1
=
=
2 r w 1 n 2
r w 1=

a
u1

a=r w 1+ r w 2 u=
r w 1=

rw 1
rw 2

r w 2=u r w 1

a
r =u r w 1
u+1 w2

2.2 KONUSNI KINEMATSKI PAROVI

u=

r w 2 Rsin 2 sin 2
=
=
r w 1 Rsin 1 sin 1

tg 1=

sin
u +cos

tg 1=

2= 1

1
u

tg 2=u

2.3 OPTEREENJE FRIKCIONOG PARA

Radne povrine treba pritisnuti normalnom F N , ime se ostvaruje dovoljno velika granine sile
trenja F izmeu ovih dodirnih povrina, koja je uvijek vea od obimne sile koju treba prenijeti sa
jednog frikcionog toka na drugi.
Radno optereenje izraeno tangentnom silom iznosi:
2T 2 T
Ft = 1 = 2
d w1 d w 2
gdje su: d w 1 i d w 2 prenici kinematskih krunica posmatranog frikcionog para.

Potrebna normalna sila F N kojom radne povrine para frikcionih tokova treba da budu
pritisnute jedna ka drugoj, odreuju se iz uslova:
F
S = F N F T
F N =S t
slijedi

gdje je:
S - stepen sigurnosti protiv klizanja,
- keoficijent trenja,
FT obimna sila koju treba prenijeti sa jednog toka na drugi.
Uvoenje stepena sigurnosti protiv klizanja neophodno je izmeu ostalog i zbog nedovoljnog
poznavanja tanih vrijednosti keoficijenta trenja.

2.4 FRIKCIONI VARIJATORI

Ako prenosnik omoguava u toku rada kontinualnu promjenu prenosnog odnosa u odreenom
intervalu regulisanja, onda se takav prenosnik naziva varijator.
Frikcioni varijatori mogu biti razliitih konstrukcija. Najjednostavniji je ije se ose sijeku, sastoji se
od frikcionih tokova cilindrinog oblika diskova (Sl. a).
Frikcioni varijator moe se sastojati od dva konina toka sa paralelnim vratilima i jednog
umetnutog diska, koji se moe aksijalno pomjerati (Sl. b).
U novije vrijeme frikcioni varijatori se izvode sa radnim povrinama globoidnim i sfernim
povrinama i sa umetnutim tokovima razliitog oblika. Primjena im je ograniena za manja
optereenja, kod maina alatki gdje treba ostvariti najpovoljniju brzinu rezanja.

Slika 1. Razliite konstrukcije frikcionih varijatora

2.5 NOSIVOST, KLIZANJE I HABANJE

Na dodiru frikcionih povrina, pod dejstvom normalne sile Fn, ostvaraju se elastine deformacije
tako da dodir nije u taki ili po liniji ve po odreenoj konanoj povrini. Pritisak na tom dodiru p
je neravnomjerno rasporeen. Moe se odrediti pomou Hercovih obrazaca i mora biti manji od
dozvoljene vrijednosti pdoz za odreeni materijal frikcionih diskova.
p=0,418

Fn E
p doz
pb

E=

2 E1 E 2
E1 + E 2

p=

r w 1 r w2
r w 1 +r w 2

Prilikom kotrljanja, taka dodira se pomjera po obimu u odnosu na spregnute tokove frikcionog
para i pri svakom obrtu nastupi jedna promjena pritiska. Uslijed ovih promjerna nastupa zamor
povrinskog sloja i razaranje u vidu pitinga. Osim toga pri dodiru postoji stalno proklizavanje i
odnoenje materijala povrinskog sloja. Ova razaranja ograniavaju nosivost i radni vijek frikcionog
para. Za prenoenje odreene sile Ft, potrebna je sila Fn i irina dodira b tj:
Fn =S

Ft

b 0,175

Fn E
p p 2doz

Elastino klizanje je posljedica elastinih deformacija radnih povrina frikcionog para na mjestu
dodira i to kako uslijed dejstva normale sile, tako i uslijed dejstva tangentne sile (Slika 2.)
Normalna sila elastino deformie radne povrine, tako da se one ne dodiruju po liniji nego po
maloj povrini. Dodirivanje poinje u taki A, a zavrava se u taki C. Dijelovi radne povrine
gonjenog toka, uslijed dejstva obimne sile Ft2, koji se pribliavaju mjestu dodira u tangentnom
pravcu napregnuti su na istezanje, a oni koji se udaljavaju na pritisak. Dijelovi radne povrine
pogonskog toka ponaaju se obrnuto. Uslijed dejstva Ft1 dijelovi radne povrine pogonskog toka
koji se pribliavaju mjestu dodira u tangentnom pravcu napregnuti su na pritiskivanje, a oni koji se
udaljavaju na istezanje. Tako dolazi do promjene obimnih brzina na mjestu dodira njihova razlika
predstavlja brzinu klizanja. Elastino klizanje poinje u taki B, a najvee je u taki C. Sa
poveanjem obimne sile koja se predaje sa jednog toka na drugi, poveava se irina povrine na
kojoj se odigrava elastino klizanje (BC); taka B pribliava se taki A.
Na slici 2. dati su dijagrami promjene napona u pravcu tangente u zoni dodira kao i promjene brzine
klizanja. U odnosu na obimnu brzinu v1, brzina klizanje se moe izraziti faktorom proklizavanja
f k , v k =f k v 1 . Proklizavanje dovodi i do poveanja kinematskog prenosnog odnosa:

u=

rw 2 1
r w 1 1f k

r w 2=ur w 1 ( 1f k )

Slika 2. Klizanje frikcionih parova: a) elastino, b) i c) kinematsko

Kinematsko klizanje nastaje kada se oblik radnih povrina frikcionog para razlikuje od obilka odgovarajuij
kinematskih povrina. Kod cilindrinih radnih povrina stvarni i kinematski cilindar se poklapaju i
kinematskog klizanja nema.
Radi smanjenja potrebne sile pritiska jednog toka na drugi, dodirne povrine su u vidu lijebova (Slika 2.b).
Tako se normalna sila na dodiru Fn, znaajno poveava u odnosu na manju radijalnu silu F. Take na
zakoenim povrinama odstupaju od kinematske povrine definisane poluprenicima r w1 i rw2. Najvea razlika
obimnih brzina je u taki koja je naudaljenija od kinematske povrine, tj:

Vk=V =1 l ( u+1 ) 2 u .
Da bi se ovo klizanje smanjilo, dodir se moe ostvariti na ispupenim povrinama kao na slici 2 c) . Time se,
osim klizanja, smanjuje i dodirna povrina pa je pritisak na dodiru uvean, a time i troenje radnih povrina.

2.6 MATERIJALI FRIKCIONIH PAROVA

Od pravilnog izbora materijala radnih povrina frikcionih tokova zavisi ispravan rad i vijek
frikcionog prenosnika. Od materijala za frikcione tokove zahtjevaju se sljedei uslovi:
Velika otpornost u odnosu na dodirni pritisak i u odnosu na habanje, da bi bio obezbjeen
dovoljan radni vijek prenosnika (to zadovoljava kaljen elik).
Veliki koeficijent trenja, da bi za zadatu silu pritiska izmeu dodirnih povrina bila
obezbjeena velika sila trenja (to se postie na primjer gumom).
Veliki modul elastinosti, da bi se sprijeile elastine deformacije, a samim tim elastino
klizanje i gubici energije bili mali (ovaj zahtev najbolje ispunjava elik).
Primjeri kombinacija materija:
Kaljeni elik po kaljenom eliku:
podmazivanje dodirnih povrina smanjeno habanje, vea izdrljivost (kod dodira u taki do p =
3000 N/mm2),
mali koeficijent trenja (u prosjeku je = 0,03...0,05),
visoka nosivost i zadovoljavajui radni vijek,
mali gubici energije,
bruene i po mogunosti polirane dodirne povrine,
visoka tanost u pogledu tolerancija oblika,
velike normalne sile - veliko optereenje vratila.
8

Sivi liv po eliku ili sivom livu:

bez podmazivanja dodirnih povrina,
koeficijent trenja kree se oko 0,1,
manja izdrljivost u odnosu na dodirni pritisak i habanje u odnosu kaljeni elik po kaljenom
eliku,
visoka tanost izrade,
ne smije doi do zaprljanja ili zamaivanja dodirnih povrina,
sivi liv je pogodan za sloene oblike i velike dimenzije frikcionih tokova.
Presovani materijal po eliku ili sivom livu:
bez podmazivanja dodirnih povrina,
koeficijent trenja = 0,2,
dobra otpornost na habanje,
gubici energije manji u odnosu na kombinaciju guma/elik,
beumni rad,
ne zahtijevaju visoku tanost izrade dodirnih povrina.

Guma po eliku ili sivom livu:

vrlo visok koeficijent trenja ( = 0,5...0,7),
mali modul elastinosti,
mala izdrljivost u odnosu na dodirni pritisak,
znatni gubici energije,
deformacije dovode do beumnog rada i do priguenja udarnih optereenja i vibracija,
kod zamaivanja dodirnih povrina, dolazi do drastinog smanjenja koeficijenta trenja,
proklizavanje moe dovesti do oteenja gumene obloge..

2.7 PREDNOSTI I NEDOSTACI FRIKCIONIH PRENOSNIKA

Prednosti:
Jednostavna i tana izrada radnih povrina frikcionih tokova (cilindar, konus, kruni torus).
Ravnomjeran rad bez promjene prenosnog odnosa, pa se koriste i kod velikih ugaonih brzina.
Promjena smjera okretanja bez pojave zazora u prenosniku (za razliku od zupanika gdje postoji
boni zazor).
Beuman rad, naroito ako su dodirne povrine frikcionih tokova izraene od mekih materijala.
Lako ukljuivanje i iskljuivanje u toku rada.
Laka montaa i demontaa.
Mogunost osiguranja sistema od preoptereenja.
Kontinualna promjena prenosnog odnosa, odnosno mogunost primjene kao varijatora.
Nedostaci:
Veliko optereenje vratila i oslonaca (zavisno od vrste materijala frikcionih tokova, normalna sila
je 1,5...50 puta vea od obimne sile).
Veliki pritisak izmeu dodirnih povrina (jer je normalna sila velika, a dodirna povrina mala), to
ima za posljedicu znatno habanje.
Nemogunost ostvarivanja tanog prenosnog odnosa zbog klizanja izmeu dodirnih povrina
(0,2...10%), slabo priguenje udarnih optereenja.
Potreba za ureajem za ostvarivanje odgovarajue normalne sile.
9

3. ZAKLJUAK
Frikcioni prenosnici spadaju u grupu mehanikih prenosnika snage.
Prenos obrtnog momenta i kretanja ostvaruje se neposrednim dodirom i trenjem dodirnih povrina
pogonskog i gonjenog elementa. Zbog toga, kod frikcionih prenosnika, moe doi do proklizavanja
i puzanja.
Frikcioni prenosnici su najjednostavnije sredstvo za prenoenje kretanja i snage.
Oni nalaze primjenu kod mehanizama, mlinova, frikcionih presa i svih ureaja kod kojih nije bitna
tanost prenosnog odnosa. U novije vreme frikcioni prenosnici nalaze sve iru primjenu u gradnji
mjenjaa sa kontinualnom promjenom brzine.

10

4. LITERATURA
1. Mainski elementi II [osnovni udbenik], Stamboliev D., Univerzitet Sv. Kirli i Metodij, 1995
2. http://tehnika.page.tl/Ma%26%23353%3Binski-elementi.htm

11