SEKUNDARNA MEMORIJA

Sekundarna memorija

Sadraj sekundarnih memorija stalan

Smjetanje operativnog sistema, podataka i programa

Magnetni disk - najznaajnija komponenta eksterne memorije

Bolje performanse i vea dostupnost koritenje RAID disk

tehnologija

Eksterna optika memorija

Sistemi sa magnetnim trakama

Procesor raunara i disk komuniciraju putem kontrolera diska

Kontroleri razliitih diskova pruaju isti interfejs ka ostatku raunara

Struktura hard diska

Hard disk (ili tvrdi disk) je ureaj koji pie i ita podatke.
Hard disk slui za trajno smjetanje podataka i nakon gaenja
raunara.
Hard disk se sastoji od elektronikog i mehanikog dijela. Tvrdi disk
se sastoji od 5 glavnih dijelova:

Magnetna ploa

Glava za itanje/pisanje

Pobuivaka kazaljka

Pobuiva

Osovina

Organizacija

Podaci se zapisuju u trake - koncentrine

krugove (engl. tracks).
Meuprostor (engl. intertrack gap)
Staze su podjeljene na sektore (engl. Sectors)
(uobiajeno 512 bajta)
Meuprostor izmeu sektora (engl.
intersector gaps)
Trake su imenovani od vanjske strane diska
(sektor 0) prema centru, i mogu se jo nazivati
i cilindri
u pojedinom ureaju nalazi vie ploa
ekvidistantne trake na svim diskovima ine
jedan cilindar.

Formatiranje

Low level format-software lays down tracks and

sectors on empty disk
High level format is done next-partitions

512 bit sectors standard

Preamble contains address of sector, cylinder, number
ECC for recovery from errors

Klasteri

Pojedini sektori grupisani i iskoriteni za zapis podataka nazivaju se

nakupine (clusters).
Operativni sistem se brine o iskoritavanju sektora i njihovom
grupisanju u clustere.
U idealnom sluaju pojedine datoteke e biti zapisane u jednom
kontinuiranom clusteru,

u stvarnosti datoteke e biti vie manje razbacane u vie clustera na disku.

Ova pojava se naziva fragmentacija

dovodi do smanjivanja brzine pristupa datotekama

Preslagivanje datoteka u kontinuirane clustere - defragmentacija

Karakteristike diska

Kapacitet diska predstavlja koliinu podataka koja stane na disk. Mjeri

se u bajtima

proizvod broja glava, cilindara (staza po ploi),sektora po stazi i broja bajtova

po sektoru.

Kategorisanje najvanijih tehnikih karakteristika:

Prema kretanju glave diskove dijelimo na one fiksnom glavom (jedna po stazi) i
pokretnom glavom (jedna po povrini),

Diskovi mogu biti uklonjivi i neuklonjivi,

jednostrani ili dvostrani,

Prema broju ploa imamo diskove sa jednom ili sa vie ploa

Mehanizam glave moe biti zasnovan na kontaktu (floppy) i aerodinamikom

meuprostoru (Winchester).

BZR - bite zone recording

Kod modernih diskova stvarni broj sektora po stazi

zavisi od pozicije staze

Podjela diska na sektore i staze

(ljevo)- klasina podjela
(desno) modernija zone bit recording podjela

Geometrija diska

odreena brojem magnetnih povrina

odnosno glava za itanje i pisanje,
brojem cilindara i sektora
taj podatak se uva na posebnoj
memorijskoj lokaciji sa baterijskim
napajanjem CMOS RAM
sa trodimenzionim adresiranjem
glava,cilindar, sektor (engl. head,
cylinder, sector)
se moe pristupiti svim dijelovima
diska

Parametri koji odreuju performanse

diska

Disk rotira konstantnom brzinom

Za itanje i pisanje glava mora biti pozicionirana na eljenu stazu na
poetak eljenog sektora na toj stazi.

Kretanje glave: od ruba diska i nazad

Vremena:

vrijeme traenja (engl. seek tima)

rotaciono kaenjenje (engl. rotational delay) - vrijeme potrebno da se

poetak eljenog sektora poravna sa glavom naziva se
vrijeme pristupa = vrijeme traenja + rotaciono kaenje
vrijeme prenosa (engl. transfer time) - kad se glava nalazi na ispravnoj
poziciji nastupa prenos podataka

Parametri koji odreuju performanse

diska

Pored vremena pristupa i vremena prenosa

podataka, postoje nekoliko vremena kanjenja
(queuing delays) povezana sa U/I operacijama
Kada proces pokrene jedan U/I zahtjev, mora prvo
ekati u redu na ureaj sve dok taj ureaj ne bude
dostupan.
Vrijeme traenja poinje u trenutku kada je ureaj
dodijeljen

Vrijeme traenja

Vrijeme traenja je vrijeme potrebno da se ruica

diska pomjeri na zahtjevanu stazu.
Dvije kljune komponente: inicijalno vrijeme
uspostavljanja i vrijeme koje je potrebno za prelazak
do eljen staze

Rotaciono kanjenje

Diskovi rotiraju brzinom koja se kree od 3600 rpm

(Revolutions Per Minute) do 15,000 rpm.
Floppy dsikovi rotiraju sa brzinima tipino izmeu
300 i 600 rpm. U najgorem sluaju, glava se mora
pomjeriti od staze 0 do staze najblie centru, a u
prosjeku pola rotacije.
Za minifloppy koji rotira sa 300rpm, srednje
rotaciono kanjenje je 100ms, a za hard disk koji
rotira sa 3600rpm ono se smanjuje na 8,3ms.

Vrijeme prenosa (Transfer Time)

gdje je

T - vrijeme prenosa,

b -broj bajta koji trebaju biti preneseni,

N - broj bajta na stazi,

r - rotaciona brzina, rpm

Ukupno prosjeno vrijeme pristupa

Ts je prosjeno vrijeme traenja

Pravljenje particija
Jjedna particija ili se prema potrebi nekoliko
particija koje se ponaaju kao zasebni diskovi.

Vie particija

kad elimo instalirati vie operativnih sistema.

kada je instaliran samo jedanoperativni sistem

razdvojiti sistemske fajlove od korisnikih.

Glavni startni zapis (Master Boot

Record)

Informacije o svim particijama diska su zapisane u prvom logikom

sekotru, prvi sektor, prve staze na prvoj povrini diska.

Glavni startni zapis (engl. Master Boot Record).

BIOS pristupa MBR-u kod svakog pokretanja raunara.

MBR sadri program koji oitava particionu tabelu, provjerava koja je

particija aktivna i oitava prvi sektor
aktivne particije - startni sektor (engl. boot sector).
U startnom sektoru se nalazi mali program ijim pokretanjem zapoinje
bootstrap rutina odnosno uitavanje operativnog sistema u memoriju.

POWER GOOD
DISKETA
?

BIOS I
BOOT
SEKTOR
FAZA
NA PC
RAUNARI
MA

TIMER PREKIDA
RESET
NAI MBR SEKTOR, CIL=0, HEAD=0,
SECTOR=1, LEN=512

NAI BOOT SEKTOR, TRACK=0,

HEAD=0, SECTOR=1, LEN=512

JMP FFFF:0000

UITAJ MBR NA
0000:7C00
BEEP

GREKE

MBR NEMA
55AA NA KRAJU

BASI
C
ROM

TRAI BIOS NA ADRESAMA

C000:0000 i C780:0000

STARTAJ BASIC
NO ROM BASIC,
SYSTEM HALTED

SKOI U LOADER
GREKE

C000 ROM ERROR

NAI AKTIVNU PARTICIJU I
POZICIJU BOOT SEKTORA

0000:0472
=1234

WARM=1
UITAJ BOOT SEKTOR

GENERAL FAILURE ERROR

LOA
SIGNATURA

INIT VIDEO KARTICE

DISKET
A

DISK BOOT FAILURE

TEST BIOSA

WARM
BOOT ?
NON SYSTEM DISK OR DISK
ERROR

TEST MEMORIJE

PNP BIOS
?

ZA SVE UREAJE
SMJESTI PODATKE U
RAM

ISKLJUI KONFLIKTE
OMOGUI SVE
UREAJE

DODIJELI IRQ ADRESE

UITAJ CMOS RAM

DOS,
WIN3.1

WINDOWS
95/98/ME

WINDOWS
NT, XP,
2000

WINDOWS
VISTA

LINUX

NEBUTABILNA
DISKETA

Formatiranje diska (niski nivo)

Formatiranje diska je proces kod koga se na

magnetni medij upisuju oznake koje predstavljaju
granice staza i sektora, a neformatiran disk se ne
moe koristiti. Na niskom nivou se obino obavlja
fabriki.
Pripreme se signali za prepoznavanje (Preamble) i
korekciju greaka sektora (ECC) od particija

Formatiranje diska (visoki nivo)

Druga vrsta formatiranja

je tzv. formatiranje visokog
nivoa (eng. high level
formating) DOS/Windows
operativnih sistema
topredstavlja formatiranje
fajl sistema.
Obino se formatira jedna
od particija
Logiki sektori se
pridruuju fizikim

Preplitanje (interleaving)

Preplitanje se koristilo za usaglaavanje

brzine rotacije i prijenosa
Logiki sektori se ne redaju sekvencijalno u
fizike nego se preskae po jedan (b) ili dva
(c)

Rasporeivanje zahtjeva za rad sa

diskom

Veliki broj zahtjeva za rad sa diskom

Pravilnim rasporeivanja ovih zahtjev (engl. disk scheduling) moe se
skratiti ukupno vrijeme pozicioniranja ili rotaciono kanjenje.
Svaki zahtjev sadri informacije o tome da li je u pitanju operacija itanja
ili pisanja, adresu bloka na disku, adresu memorijskog bafera i broj bajtova
koje treba prenijeti.
Vie zahtjeva moe stii istovremenao a u jednom trenutku moe biti
obraen samo jedan zahtjev.
Za rasporeivanje pristiglih zahtjeva za rad sa diskom postoji vie
algoritama: FCFS, SSTF, SCAN, C-SCAN, LOOK i CLOOK.

Ciljevi rasporeivanja diska

Za dati skup U/I zahtjeva

Hard Disk
Drive

Treba usaglasiti pristup disku za vie U/I zahtjeva radi

brih performansi i smanjenog vremena pristupa

Vrijeme pristupa udaljenost pristupa

Mjeri se ukupnim kretanjem glave u broju cilindara

od jednog zahtjeva do drugog.

Algoritmi rasporeivanja
Ime

Opis

FCFS

Prvi doao prvi usluen

SSTF

Najkrae vrijeme pristupa prvo obrauje

zahtjev koji skrauje sljedei pristup

SCAN (ili Elevator)

Pomjeri glavu s kraja na kraj (ima trenutni

pravac)

C-SCAN

Obradi samo zahtjeve u jednom pravcu

(circular SCAN)

LOOK

Slino SCAN, ali ne idi do kraja diska.

C-LOOK

Cirkularni LOOK.
Slino C-SCAN,ali ne idi do kraja diska.

FCFS (First Come First Serve)

Ukupno kretanje glave: 640 cilindara za sve zahtjeve

SSTF (Shortest Seek Time First)

Odabira zahtjev s minimalnim vremenom pristupa od trenutne

pozicije glave

Ukupno kretanje glave: 236 cilindara

Rizik: Izgladnjivanje zahtjeva

SCAN: Elevator algorithm

Glava diska ide s jednog kraja diska ka drugom,

opsluuje zahtjeve dok ne doe na drugi kraj
diska, gdje se okree glava i nastavlja
opsluivanje
Ukupno kretanje glave: 208 cilindara

LOOK (optimizovani elevator)

Glava diska ide samo do zadnjeg zahtjeva u oba

pravca, gdje se okree glava i nastavlja
opsluivanje
Ukupno kretanje glave: 180 cilindara

C-SCAN (Circular-SCAN)

Daje uniformnije vrijeme ekanja nego SCAN

tretirajui cilindre kao krunu listu.
Glava ide s kraja na kraj diska, obraujui pri
tome zahtjeve. Kada dostigne drugi kraj vrati se
na poetak diska, bez obraivanja zahtjeva u
povratku

C-LOOK: A version of C-Scan

Glava ide do zadnjeg zahtjeva u jednom pravcu

I vraa se prije povratka na kraj diskae disk

Pouzdanost: Loi sektori

o
o
o
o

Defekt se prepoznaje razlikovanjem upisane I naknadno

proitane vrijednosti
Loe sektore moe obraditi disk kontroler ili OS
Kontroler ima listu blokova i premapira ih
U sluaju da to radi OS, koristi posebne tablice

(a) Disk s loim sektorom (b) lo zamijenjen rezervnim

(c) Pomjeranje sektora radi premotenja

RAID strukture

RAID strukture se koriste za realizaciju stabilnih sistema i

koriste princip ogledala.
Sa vie diskova odvojeni U/I zahtjevi se mogu obraditi
paralelno sve dok podaci koji se zahtjevaju lee na
odvojenim diskovima.
Jedan U/I zahtjev moe biti obraen paralelno ako podaci
kojima se pristupa lee distribuirano na vie diskova.
Industrijski standardi poznati pod nazivom RAID
(Redundant Array of Independent Disks).

RAID

RAID ema se sastoji od 7 nivoa (od nivoa

0 do nivoa 6).
Tri osnovne zajednike karakteristike.
(1) RAID je skup fizikih diskova koje
operativni sistem vidi kao jedan logiki
disk,
(2) Podaci su rasporeeni preko niza
fizikih diskova.
(3) Redudantni kapacitet se krosti za
smjetanje peritetne informacije koja
garantuje oporavak u sluaju ispadadiska.
Detalji druge i tree karakteristike razlikuju
se za razliite RAID nivoe.
RAID 0 ne podrava treu karakteristiku.

RAID 0

RAID nivo 0 nije pravi lan RAID familije s obzirom da ne ukljuuje

redundansu.
Kod RAID 0 sistema korisnici i sistemski podaci su distribuirani preko
cijelih diskova u nizu.
podaci su podijeljeni na trake (striped)
Svi korisnici i podaci se posmatraju kao da su smjeteni na jedan veliki
logiki disk.

Disk je podijeljen na trake, koje mogu biti fiziki blokovi, sektori ili
neke druge jedinice (round robin mapiranje)
Prednost ove eme je da ako se jedan U/I zahtjev sastoji od zahtjeva ka
vie traka one mogu biti obraene u paraleli.
RAID 0 je veoma brza konfiguracija i ima najbolje performanse itanja i
upisa, ali poto nema nikakvu redundansu otkaz bilo kog diska znai
gubitak svih podataka.

RAID 1

RAID 1 se razlikuje od ostalih RAID nivoa (2 do 6) po nainu na koji

je postignuta redundansa.
Redundansa se postie prostim dupliciranjem svih podataka.
Podaci se dijele na trake kao kod RAID 0 nivoa, samo u ovom
sluaju svaka logika traka se mapira na dva odvojena fizika diska.
Svaki disk ima svoj disk ogledalo (engl. mirror disk) koji sadri iste
podatke.
Zahtjev za itanje moe se usluiti sa bilo kog od dva diska koji
sadre iste podatke, a nastoji se da se smanji vrijeme traenja i
rotacionokanjenje.
Zahtjev za pisanje treba da se uradi na oba diska koji sadre te
podatke ali to se moe uiniti paralelno.
Osnovna mana: cijena

RAID 2

RAID nivoi 2 i 3 koriste tehnike paralelnog pristupa.

Kod paralelnog pristupa svi diskovi uestvuju u izvrenju svakog
U/I zahtjeva.
Koristi se dijeljenje podataka na trake
Kod RAID 2 i 3 nivoa, trake su male, esto veliine bajta ili
rijei.
ECC (error-correcting code) se koristi za raunanje greke.
Bez obzira na broj diskova podataka, potrebna su jo 3 diska za
ECC koja mogu sauvati podatke usluaju otkaza bilo kog diska.
RAID 2 nije praktino implementiran.

RAID 3

RAID 3 je organizovan na slian nain kao RAID 2

RAID 3 zahtjeva jedan redundantni disk, bez obzira
koliko
ima podatkovnih diskova.
Organizuje podatke na nivou bit ili bajta, a po pitanju
redundanse prvi put se uvodi parnost diskova (engl. bitinterleaved parity).
Kod diskova se tano zna gdje je nastupila greka. U
sluaju greke pristupa se disku parnosti i podacise
rekonstruiu na bazi parnosti. Za sve diskove podataka
dovoljan je jedan disk parnosti.

RAID 4

RAID nivo 4 konfiguracija ima organizaciju

dijeljenja podataka na nivou bloka, a po pitanju
redundanse koristi parnost za diskove na nivou bloka
(engl. block-interleaved parity).
Za N blokova, sa N diskova, dovoljan je jedan blok
parnosti koji je jednak veliini trake diska.
U svakom ciklusu upisa uestvuje i diska parnosti a
to dovodi do preoptereenja ovog diska koji moe
postati usko grlo sistema.

RAID 5

RAID 5 je organizovan na slian nain kao RAID 4.

Razlika je u tome da RAID 5 distribuira trake parnosti
preko svih diskova.
Tipino se koristi round-robin ema alokacije
Od osnovnih struktura RAID 5 predstavlja najbolju
kombinaciju:

posjeduje paralelizam,

konkurentnost,

dobar je za velike upise,

diskovi su ravnomjerno optereeni

RAID 6

RAID 6 predstavlja jedinu RAID emu koja moe

razrijeiti problem u sluaju otkaza vie od jednog
diska
Ukoliko se koriste prethodne eme, osim RAID 1, svi
podaci se gube ako istovremeno otkau dva diska ili
vie diskova
Kod RAID 6 eme koristi se raunanje dvije razliite
parnosti koje se smjetaju u blokove na
razliitediskove.
RAID 6 ema koja ima podatke za N logikih diskova
zahtjeva ukupno N+2 diska.

Raid Level 0+1

Razdvoji podatkena odsjeke

Zatim odsjeke na drugu kopiju

Stripe 0

Stripe 1

Stripe 4

Stripe 5

Stripe 8

Stripe 9

Stripe 2
Stripe 6

Stripe 3

Stripe 0

Stripe 1

Stripe 7

Stripe 4

Stripe 5

Stripe 8

data disks

Stripe 2
Stripe 6
Stripe 9

mirror copies

Stripe 3
Stripe 7

Raid Level 1+0 (RAID 10)

Napravi parove u ogledalu

Razdijeli na skup uparenih

Pouzdanije od RAID 0+1

Stripe 0

Stripe 0

Stripe 4

Stripe 4

Stripe 8

Stripe 8

Stripe 2

Stripe 2

Stripe 6

Stripe 6

Stripe 10

Stripe 10

Stripe 3

Stripe 3

Stripe 7

Stripe 7

Stripe 11

Stripe 11

Mirror pair

Stripe 1
Stripe 5
Stripe 9

Stripe 1
Stripe 5
Stripe 9

SSD (Solid State Drive)

SSD prua potpuno direktan pristup blokovima

Uniformno vrijeme pristupa razliitim blokovima

Poluprovodnika Flash memorija

MOSFET s 2 gate, od kojih je jedan izolovan pa uva

podatke godinama

43

Proces brisanja na SSD

Brisanje: Prije upisa na SSD mora se obrisati

blok (svi biti postavljeni na 1)
Vrijeme ivota: Mjeri se brojem ciklusa
brisanja
Nivelisanje navlake: Drajveri firmware ili OS
moraju balansirati broj ciklusa brisanja na
svakom bloku da se ureaj ne pokvari prerano

Izbjegavati fiksiranje dijela za virtuelnu memoriju

44

Hibridni diskovi
Magnetni diskovi su jo uvijek jeftiniji

Hibridni disk koristi mali SSD kao bafer za vei magnetni disk

Izmijenjeni blokovi se upisuju na magnetni disk na bazi:

Vremena, najave gaenja

Dram
Cache

ATA
Interface
Add a nonvolatile cache

NV
Cache

Upravljanje Swap prostorom

Swap-prostor Virtualna memorija koristi disk prostor kao

proirenje glavne memorije
Swap-prostor se moe uvati u datotenom prostoru ili biti na
posebnoj disk particiji
Upravljanje Swap-prostorom

Alocirati swap prostor kada se proces pokrene, sadri

programski segment I segment podataka

Kernel koristi swap mape za praenje upotrebe (koliko

korisnika koristi tu stranicu)

Prikljuivanje diskova

Prikljueno na raunar

Mreni prikljuak

Pristupa se kroz lokalnil I/O port

Koristi hardversku sabirnicu I kontroler (e.g., IDE, ATA, SATA,
FireWire, USB, SCSI, FC Fiber Channel)
Specijalni sistem za pohranu preko mree podataka
Klijent pristupa koristei RPC baziran protokol (npr., NFS za
Unix sisteme ili CIFS za Windows sisteme)

Mrea za smjetaj

Privatna mrea (koristi protokole za smjetaj) connecting file

servers and storage units

47

Mreni prikljuak diskova

Pristup ide preko mree

NFS, CIFS i iSCSI su popularni
protokoli
Koristi se poziv udaljene procedure
(RPC) izmeu raunara koji pristupa
disku i raunara koji dijeli disk
Poziv udaljene procedure zapakuje
parametre zahtijeva udaljenom
raunaru, koji obradi zahtijev i vrati
rezultate
Koristi datoteni sistem udaljenog
raunara

Mrea za smjetaj (SAN)

Specijalna posveena mrea za pristup podacima na nivou

blokova
Vie raunara povezano na razliite diskove

Izmjenjivi mediji

Zahtijevaju ljudsku intervenciju da bi se pristupilo

podacima

Magnetni (trake, diskete)

Poluprovodniki (stikovi, SD kartice)

Optiki (CD, DVD)

Magnetne trake
Dva tipa:
Koturasti
Na mainframe raunarima

Kertrid (QUIC, DAT, VHS)

Koristi se na PC

U oba sluaja traka se moe ukloniti s diska

Montiranje je proces kada je traka spremna za
upotrebu
Sekvencijalni pristup
Istovremeno po 8 bita + paritet

Flopi disk

MFM kodiranje jaim (S) i slabijim (w) magnetnim

fluksom
Binarno 1 se kodira kao WS
Binarno 0 se kodira kao SW (ako je prethodni bit bio 0) ili
kao WW (ako je prethodni bit bio 1)

Jedna ili dvije glave se pozicioniraju koranim

motorom
2, 2.5, 3, 3.5, 5.25 i 8
Kapaciteti 75K-240M
Danas uglavnom za
hitni boot

CD
o Laser bui rupe na master (coated
glass) disku
o Kalup je napravljen sa zaprekama gdje
su rupe
o Smola izlivena unutra isti uzorak rupe
kao stakleni disk
o Aluminij se stavi na vrh smole
o Rupice (udubljenja) i ravnine
(neizgorenog podruje) su rasporeeni
u spiralama
o Laser se koristi za itanje rupica i
ravnina i pretvori ih u bitove (0 i 1)

CD-ROM
o
o
o
o
o
o

Cd se koristi za podatke i zvuk

Potrebno poboljati mogunost korekcije greaka na CD
Svaki bajt (8 bita) u 14 bitni simbol sa 6 bita ECC
42 symbola ine okvir
Grupa od 98 okvira ini CD-ROM sektor
Dodatni kod za ispravljanje greaka na kraju sektora

Upisivi CD-R

Presjek CD-R diska i laser.

U sivim CD-ovima zlatni sloj se zamijeni aluminijumom

DVD (Digital Versatile Disk)

DVD isti dizajn kao CD sa poboljanjima
1. Manje rupe (0.4 micron umjesto 0.8
micron).
2. Ua spirala (0.74 micron izmeu
staza umjesto 1.6 mikrona).
3. Crveni laser (0.65 micron umjesto
0.78 micron).
Moe staviti standardni filn na DVD
(133 minute)
Single-sided, single-layer (4.7 GB).
Single-sided, dual-layer (8.5 GB).
Double-sided, single-layer (9.4 GB).
Double-sided, dual-layer (17 GB).

USB ureaji

Podrano mnogo ureaja, svaki sa svojom internom

adresom (mievi, tastature, diskovi)
Popularno prikljuivanje Flash diskova, hard
diskova i floppy diskovaPodaci se prenose u formi
paketa definisane strukture
Paket ima zaglavlje i sadraj